Onder den donder van liet geschut der Italiaansebe oorlogen gaan de Middeleeuwen onder; alle maatschappelijke toestanden hebben eene groote verandering ondergaan ot zijn er toe voorbereid. De staatkunde, oorlog, handel, wetenschappen , kunsten en levenswijze hebben reeds de gevolgen der twee hoofdgebeurtenissen: de uitvinding der boekdrukkunst en de ontdekking van Amerika, gevoeld en de opkomende hervorming zal dezen een geheel anderen weg doen bewandelen. Door de hervorming komt er eene diepe kloof tusschen de Christelijke volkeren; welke zich toch altijd, in weerwil van alle oorlogen, weder als leden van één groot lichaam, de Kerk, beschouwden; vau daar dat tot hiertoe ook de kunsten en wetenschappen bij allen op dezelfde wijze ontwikkelden; een dubbele band als liet ware, die des godsdimistes en der kunsten en wetenschappen, omstrengelde allen; van daar ook dat men in alle oorden van Europa zoo veel prachtige gebouwen en kerken vond, in wier architectuur één geest lag; een geest, welke het gemoed hooger stemde, dien de poëzie uitte, die de muziek bezielde en de beeld- en schilderkunst als overschaduwde.

Hoe het Duitsche rijk zicb tot een bondstaat vormde, aan wiens hoofd de keizer stond, is reeds verhaald geworden. Het was geen zuivere monarchie. De keizerlijke waardigheid was niet erfelijk, zij werd door de keurvorsten gegeven, die ook het recht hadden ze weer te ontnemen; twee zaken, welke met het wezen der monarchie onvereenigbaar zijn; daarenboven was de keizer niet alleen gebonden aan de rijkswet, hij moest nog bij zijne verkiezing eene zoogenaamde kapitnlatie onderteekenen, door welke hij zich verplichtte de hem voorgeschreveue voorwaarden te vervullen; ook werden de staats-aangelegenheden niet door den keizer, maar door den rijksdag beslist. Tot nu toe waren de vorsten der afzonderlijke groote en kleine staten ware monarchen geweest; maar thans konden zij hunne staten op de oude wijze niet meer regeeren. Vroeger konden zij van hunne goederen en de inkomsten van hun staat leven en de uitgaven voor hun bestaan bestrijken. Edelman en burger vochten voor hen in oorlogstijd ; de eersten dewijl zij het als leenmannen verplicht waren, de anderen als wederdienst voor bekomene vrijheid. De uitvinding van het buskruid had het krijgswezen geheel veranderd; de oude krijgswapenen hadden uitgediend. De edelman en burger werden ongeschikt voor het krijgvoeren. De eene miste de juiste behandeling van het nieuwe wapen, de andere kon zijn bedrijf of handwerk niet lang laten liggen en de veertig dagen, welke een vazal voor zijn leenheer in het veld moest trekken, waren voor den vorst niet voldoende meer; hij moest dus soldaten aanwerven of huren. Een huurleger was zeer duur, er was bijna geen vorst, die uit eigen vermogen een leger voor twee veldtochten onderhouden kon. De vorsten moesten daarom middelen zoeken om geld tot oorlog voeren te verkrijgen; zij leenden bij de Joden, Italianen of rijke Duit-schers , maar tegen hooge renten ; ook dit hielp op den duur niet, het werd drukkend voor den schuldenaar; zij zochten ''.ich door tollen te helpen , welke zij op hunne grenzen ,

wegen, rivieren, bruggen enz. aanlegden, maar hierdoor werden de levensmiddelen bijzonder bezwaard en dus duur; soms zocht men het op het geld te vinden, men verslechtte het gehalte der munt, ook dit hielp niet; buiten het land weigerde men het aantenemen ; er moest dus een ander middel ingevoerd worden, namelijk dat van bijzondere belastingen, voornamelijk voor de steden. Dezen betaalden geene belasting , dan waartoe zij verplicht waren , en zochten elke buitengewone te ontwijken. De vorsten moesten dus hunne toevlucht nemen tot de stenden; dezen kwamen dan bijeen en vormden de landdagen of stendenvergaderingen ; zij wachtten zich wel eene belasting in te willigen anders dan voor een bepaalden tijd , en dit veroorzaakte, dat zij dikwijls bijeengeroepen werden, omdat de behoefte der vorsten telkens terug kwam. Hierdoor ontstond het recht, dat alleen de stendenvergaderingen belastingen konden uitschrijven, waardoor zij de macht kregen het vorstelijk gezag in vele zaken te beperken. De stenden verbonden meestal, aan de inwilliging van eene buitengewone belasting zekere voorwaarden^ waardoor zi] weder hun invloed vermeerderden , bijv. het verwijderen van dezen of genen persoon uit de regeering of van het hof', het afschaffen van een gebruik of wet, het aanleggen of' veranderen van wegen of' kanalen, voorrechten voor de eene of andere stad of plaats , het niet verpanden van landstreken aan een vreemden vorst enz. In Duitschland en Spanje hadden die stenden de meeste macht; in Frankrijk en Engeland was de koninklijke macht bijna onbeperkt. In Italië heerschten de vorsten naar willekeur. Bijzonder streden de adel en de geestelijkheid tegen de macht der vorsten; de steden waren nog niet talrijk genoeg vertegenwoordigd en onder den boerenstand waren nog maar zeer weinig vrijen.

De macht van den adel ontving door de vuurwapens den doodsteek; had hij vroeger uitsluitend den oorlog gevoerd

en zich tot eene krijgsmanskaste gevormd, nu moest hij zich bij de groote legers aansluiten, welke voor het grootste gedeelte uit den laagsten stand, de boeren, bestonden; vroeger vormde hij het leger, thans werd hij korpsofficier Het buskruid werd uitgevonden door een Duitschen monnik, Berthold Schwarz, te Freiburg. Het verhaal luidt, dat hij eens zwavel, salpeter en kolen in een vijzel fijn gestampt zou hebben; hij dekte den vijzel toe, toevallig zou er eene vonk bij gekomen zijn, deze deed het mengsel ontbranden en wierp met groot geweld het deksel in de hoogte. Men verhaalt verder, dat Schwarz toen verscheidene proeven zou genomen hebben en bij eene dezer het leven verloor. De Chineezen en Arabieren gist men, zouden het reeds vroeger gebruikt hebben. Aanvankelijk gebruikte men het tot liet laten springen van bergwerken, maar al spoedig kwam het in gebruik bij den oorlog. Wie het buskruid het eerst gebruikte om kogels te schieten, is niet bekend, in den Hussieten-oorlog treffen wij het reeds aan en ten tijde der Italiaansche oorlogen maakten de buksschutters reeds een bestanddeel van het leger uit. De geweren waren zwaar en moesten op eeue soort van vork gelegd worden en werden met eene lont afgestoken. De kanonnen werden reeds in het midden der 14e eeuw gebruikt; zij waren zeer zwaar en moeielijk te verplaatsen. Men denkt, dat te Neurenberg de eerste kanonnen gegoten zijn , ten minste Neurenberg was reeds vroeg beroemd om zijne gieterijen. De Hanzesteden gebruikten ze het eerst op hare schepen. Spoedig vond men ze bij alle volken; en tot op onze dagen heeft men niet opgehouden er zijne studie van te maken om het geweer en het geschut te voltooien en meer moorddadig te maken. De krijgskunst nam eene geheel andere gedaante aan; de veld-heeren moesten hunne stellingen met veel omzichtigheid kiezen om ruimte voor hun geschut te hebben en zich zeiven voor den vijand te dekken; zij verschansten zich achter oude wallen en de toegangen werden door kanonnen en boogschutters gedekt; de ruiterij verloor veel van hare waarde; de landsknechten stelden zich in dikke drommen of vierhoeken en weerstonden vaak den aanval der ruiterij.

De ooviogyAichtigo geest des adels verminderde buitendien veel , omdat hunne burgten eu kasteeleu niet meer bestand waren tegen het grove geschut. De dappersten onder den adel stegen van het strijdros en werden aanvoerders van eene troep landsknechten, zoo noemde men het Duitsche aangeworven voetvolk , omdat het grootendeels uit jonge boeren bestond, die liever soldaat, zoo heette men ze in Frankrijk, wilden zijn dan als boerenknechts dienen; als soldaten waren zij vrij en kregen hoogc soldij , maakten veel buit en leefden naar lust in 's vijands land, als zij de overwinning behaalden. Het vroolijke soldatenleven lokte velen tot zich, zoowel burgers als boerenzoons; ook de adel en de ridders legden zich op de nieuwe taktiek toe en overal aangemoedigd door buit, vormde zich een soldatenstand, welke ten dienste stond voor eiken vorst, die de hoogste soldij wilde betalen, en vocht tegen elke natie, ja, zeli's tegen eigen vaderland.

Met den zeeweg naar Oost-lndië en de ontdekking van Amerika begint de heerschappij van Europa over de andere werelddeelen. De Europeaan geloofde zich alleen de type van het menschelijke geslacht en deed soms mot versmading van alle recht den bewoners der andere werelddeelen zijne meerdere ontwikkeling gevoelen. Er begon ook een nieuw tijdperk voor de volkeren van Azië, Afrika, en Amerika; zij konden zich aan den invloed der Europeesche zeden niet geheel onttrekken. Portugal en Spanje stichtten verbazende koloniën ; geheele stroomen van Europeanen stortten zich vooral over Amerika uit en legden daar den grond van eene Europeesche wereld; terwijl een groot gedeelte van de rijke Oost-Indische eilanden schatplichtig werd gemaakt. De Europeesche handel werd de wereldhandel , en Europa het rijkste werelddeel. Amerika opende zijn schoot en eene ontzaglijke massa van edele metalen ging over den Oceaan naar Europa, welke daar aan handel en industrie eene onge-

kende levendigheid gaven en onder de bevolking eeue levenswijze deden ontstaan , waarvan het voorgeslacht geen denkbeeld kon hebben. Veel geld brengt ook vele behoeften mede, welke misschien anders onbekend zouden gebleven zijn; het brengt verschillende takken van industrie in beweging, er ontstond weelde, en deze onrustige gezellin der maatschappij, die altijd nieuwe behoeften weet te scheppen, geeft daardoor ook aan alle takken van bedrijf steeds leven. Uit de vreemde werelddeelen kwamen onbekende kruiderijen, welke gretig ingang in de keuken vonden. Nieuwe verfstoffen, houtsoorten, geneesmiddelen, bloemen en kruiden vermeerderden de tot nu toe bekenden , en eindelijk kwamen ook de suiker, koffie , thee en tabak , welke inderdaad aan het huiselijk genot eene groote verandering gaven. Deze verandering begon allengskens, doch merkbaar genoeg; maar volkomen was zij later, toen de aardappelen en de boomwol ingevoerd werden.

Door de verspreiding der Europeanen in Amerika vond ook het Christendom een ruim veld om zich uit te breiden en zijn hoogst weldadigen invloed te doen gelden. De li. (J. godsdienst , welke alleen vrijheid behoeft om zich te ontwikkelen, zoude bepaald geheel Amerika in zijn koesterenden schoot behouden hebben , hadden geen woeste en naar goud dorstende veroveraars veel bedorven ; en inderdaad de Spaansche missionarissen verdienen allen lof voor hunnen belangeloozen ijver; wij mogen gerust zeggen, dat zij niet te vergeefs gezaaid hebben ; op die velden tiert de K. C. godsdienst nog , hij breidt zich uit; latere ijverige missionarissen hebben N. Amerika beploegd en bezaaid en het laat zich aanzien, dat Amerika eenmaal de schoone getuigenis zal afleggen, dat daar waar het Catholicismus vrij is, het zich ontwikkelt, den mensch veredelt, en tevons toont de hoeksteen der staatkundige vrijheid te zijn.

Deze werd, evemmn als andere groote uitvindingen, niet zoo op eens gedaan, maar werd door vroegere proeven voorbereid. lieeds vroeg sneed meu in Italië de figuren voor kaarten ol' prenten in hout, bestreek ze niet kleuren en drukte ze af, later ook gebeden en kleinere boeken; overigens werden de boeken met veel kunst en moeite veelal door de kloosterlingen afgeschreven, hetwelk voor de verspreiding om hunne duurte zeer nadeelig was. Wel mogen wij dien eenvoudigen monniken dankbaar zijn voor zooveel moeite en geduld; zonder hen zou ons weinig van de geschriften dei-ouden bewaard zijn gebleven , en met bewondering staren wij op zoo vele kunststukken door hunne pen gewrocht. Men heeft er lang over getwist, wie de eigenlijke uitvinder der boekdrukkunst ot der pers zou zijn, algemeen wordt er Laurens Janz. Koster van Haarlem voor gehouden in 1423. Het is onze zaak hier niet, dit critisch na te gaan; genoeg zij het te vermelden, dat reeds in 1447 de bijbel gedrukt werd te Delft: in 1450 werd ditzelfde begonnen door Faust en Schöffer in Duitschland. Na eene halve eeuw vond men reeds in vele voopname steden van Europa drukkerijen. Het intellectuee-le leven maakte door deze uitvinding snelle vorderingen ; de gedachten werden sneller verspreid eu de wetenschap kon niet langer in haar beperkten kring opgesloten blijven; de boeken en geschriften werden menigvuldiger en konden goedkoop aangeschaft worden.

Men zegt wel eens; door de pers is de terugkeer tot eene algemeene barbaarschheid onmogelijk gemaakt. Dat is niet juist; want als de volkeren van het Christendom afvielen , dan zouden alle boeken der wereld niet verhinderen kunnen dat zij verloren gingen in de grofste ondeugden en dierlijke hartstochten, zooals de geschiedenis ons als met den vinger wijst naar de Fransche omwenteling in het laatst der vorige eeuw. Het Christendom alleen kan ons voor barbaarschheid bewaren. De onchristelijke pers zelve werkt vernielend op den geest, en is eenmaal het bederf van den geest voor-

handen, dan volgen spoedig matorieele verwoestingen als: oproer, oorlog, en verdelging van landen en steden.

De werken der ouden, zoo ijverig bestudeerd door de monniken, traden de kloosterpoorten uit. Zij werden met ware geestdrift ontvangen ; men las en bestudeerde ijverig, wat die oude Grieken en Romeinen gedacht, gehoopt en gedaan hadden, en verfrischte den geest aan de groote werken dier ouden en aan hunne heerlijke talen. De taalstudie herleefde en met deze de wetenschap; de oudheidkunde moest de gezellin zijn. Beeldhouwers, schilders, dichters en redenaars , allen vormden zich volgens een ideaal, hun door de ouden nagelaten. De hoofdzetel was Italië, bijzonder Home en Florence ; maar spoedig volgden de andere volken. Het is niet te ontkennen, dat die zucht voor de classieke oudheid overdreven werd; men beschouwde ze als het heerlijkste, wat ooit de menschelijke geest had voortgebracht, en men vergat, dat zij tot eene wereld behoorde , die aan zich zelve gewanhoopt had, omdat zij haar geloof aan het godendom verloren had en toch den eenigen waren God niet wilden vinden; aan volken, voor wie het Christendom eene dwaasheid was; velen wilden niet zien, dat het Christendom de kracht heeft om al het goede en schoone van allo tijden en plaatsen in zich op te nemen en te verspreiden.

Dezen bloeiden tegelijk met de classieke studie in Italië: op de schilder-, beeld- en bouwkunst en poëzie hadden de modellen der oudheid geen minderen invloed; want in dezen alleen zag men het ware ideaal. Vroeger droegen zij den stempel van het ernstige, teederbezielende Christendom; maar in het vervolg maakten zij zich meer vrij en poogden

den bekoorlijken prikkel der antieke kunst weder te geven, veelal ten koste dor strenge , Christelijke zedigheid. Omtrent dezen tyd bloeiden in Italië Oaracci, Leonarda Vinei, Michel Angelo Buonarotti, Correggio , Tiziano , Ralaël Sau-zio, de vorst der schilders, en in Duitschland Albrecht Dürer. Nederland, hoewel klein van omvang , behoefde voor o-een land onder te doen, Jan van Eick had er de kunst om met olieverf te schilderen uitgevonden , waardoor de kleuren duurzamer werden en een gloed kregen , wolkeu zij vroeger niet hadden; Jan Tinctor of de verver uit Brabant stichtte te Napels eene muziekschool.

Dante Alighieri, 1321, opent de rij der groote Italiaan-sche dichters ; in zijn verheven gedicht Divina Comedia schildert hij de idealen der kerkelijke middeleeuwen; Petrarca treed op als lyriker en Tasso bezingt in zijn bevrijd Jeruzalem de groote daden dor middeleeuwen. Als geschiedschrijver doet zich vooral Macchiavelli uit Florence kennen, maar ook als meester in de arglistige staatkunde der Italiaansche hoven. Deze mannen verhieven de Italiaansche taal tot de eerste van Europa en de Italianen werden in hun verval voor het overige Europa, wat eenmaal het gezonken Griekenland voor de Romeinen was geweest.

Inderdaad wij zijn verbaasd, als wij een blik terugwerpen op de Kerk. Zoo klein oogenschijnlijk in haar begin, vernietigt zij het Heidendom, slaakt alle ketenen der slavernij en omvat het gebeele menschdom in één adellijk geslacht, waarin den minsten boer en den machtigsten vorst slechts één hoofddoel wordt voorgehouden, en waarin de hoogste wet is, elkander als broeders te beminnen. Toen naderhand in de middeleeuwen die maatschappij met haar val bedreigd werd en de materieele kracht alom begon te heerschen , en vorst en ridder zich alleen mensch achtten, trad zij weder op, en de kern der maatschappij, de burgerstand, ontstond en steeds plaatste zij zich tusschen den verdrukte en deu verdrukker, tusschen den zwakke en den sterke; tusschen den machtigen vorst en den weerloozen onderdaan. Geen wonder dat, door hare heilrijke bemoeiingen met de wereldsche zaken, zij ook soms en vooral hare bedienaren besmet werden met de gebreken aan do menschelijke zaken verbonden ; maar telkens, als er misbruiken inslopen of de

tucht der Kerk door de weelde der wereld verslapte, of als sommige harer bedienaars hunne geestelijke roeping vergaten, trad zij zelve hervormend op om de zuiverheid harer Goddelijke instellingen te bewaren; getuige zoo vele groote pausen. Kerkvergaderingen en Kloosterorden. Onder de keizers Frederik 111 en Maximiliaan I waren Duitschland en Italië door inwendige verdeeldheid en oorlog tot groote bandeloosheid vervallen; de Kerk leed ook onder den invloed des tijds. De pausen moesten zich met de staatkunde bemoeien om zich tegen de Duitsche, Fransche en Italiaan-sche vorsten te weren. Door de begunstiging van den adel werden de bisschoppelijke zetels soms bezet door mannen, welke niet altijd in het oog hielden, wat hun geestelijk ambt vereischte; daardoor verviel de kerkelijke tucht en van daar verslapping van godsdienst, zoowel onder de geestelijken als leeken. Men wachtte weder eene hervorming door de Kerk zelve; maar , helaas, in plaats van deze, kwam er een opstand tegen de Kerk, waarvan het hoofdwerktuig was

Hij werd den 10 November 1483 te Eisleben geboren. Zijne ouders hadden hem voor de rechtsgeleerdheid bestemd; maar hij verbond zich door eene gelofte monnik te worden, toen aan zijne zijde zijn vriend door den bliksem gedood werd. Hij trad in het Angustijnerklooster te Erfurt, ontving in 1507 de Priesterwijding en was in 1509 doctor en leeraar in de theologie te Wittenberg. Hij had geen monnik moeten worden; volgens zijne eigene bekentenis kon het ascetische kloosterleven zijne hartstochten niet bedwingen. Hij miste de hoofddeugd eens kloosterlings, de ootmoedigheid. In plaats van in het gebed hulp tegen zijne gebreken en zijn hoogmoed te zoeken , woelde zijn geest al meer en meer en zocht slechts naar argumenten om steun te vinden voor zijne immer stijgende tegenspraak ; hiertoe doorsnuffelde hij ijverig den bijbel en zocht vooral naar zulke plaatsen, wel-

ke hij meende, dat hem van zijne gelofte konden ontslaan en meer in tegenspraak brengen met zijne geestelijke over-heid , of liever met de leer der Kerk , bijv.: »De menseh is door de erfzonde in den grond bedorven. Hot streven om zich van zijne zonden te ontdoen en zich te heiligen is te vergeefs en geldt voor God niets. God biedt den mensch do rechtvaardigheid aan; want wat Christus op aarde gedaan en geleden heeft, heeft hij in plaats van den mensch gedaan en geleden, en als deze maar vast gelooft, dat hij niet door zich zeiven gerechtvaardigd is, maar dat Christus het voor hem verworven heeft, dan neemt God hem als gerechtvaardigd aandus het geloof alleen aan de rechtvaardiging-door Christus is genoeg. De goede werken, boete en werkelijke verbetering van den mensch hebben geene waarde bij God. Daardoor geraakte Luther in tegenspraak met de leer der il. C. Kerk; zij toch leert, dat Christus door zijn lijden en sterven den mensch verlost en genade voor hem bij God verworven heeft, mits hij zelf medevverke door een godvruchtig leven en dat hij, deze genade, verloren hebbende , herwinnen kan door oprecht berouw, boete of goede werken; want, zegt Paulus, 1) »al had ik een geloof, dat bergen kon verzetten, als ik de liefde niet heb, dan ben ik niets.quot; De leer der aflaten verviel door het bovengenoemde van Luther geheel. De Kerk immers leert dat, hoewel door het H. Sacrament der Biecht de zonden vergeven worden en het den mensch van de eeuwige straffen bevrijdt, ex-tijdelijke straffen overblijven, welke hier oi' doorgaans hiernamaals moeten geboet worden. De Kerk , als eene zorgvuldige Moeder, de bewaarster der goddelijke genade, biedt den mensch de gelegenheid aan, deze tijdelijke stralfen door goede werken of boeten uit te wisschen, en bepaalt deze veelal, naar den stand van het individu öf in gebeden, of in vasten , of in aalmoezen enz. Somtijds stelt de paus de ge-heele Christenheid in de gelegenheid om zich van de tij-

Et si habuero omnem fidem ita ut montos transfaram, charitatom au-tem non habuero , nihil sum.

clelijke straffen hunner zonden te ontdoen, door middel van een aflaat, en laat het dan den geloovigen vrij, hunne goede werken of in gebed, öf in vasten, öt' in eene aalmoes, bestemd tot eenig liefdadig doel, uit te oefenen. Van daar uit vroegere eeuwen zoo vele vermakingen van onze vrome voorouders aan liefdadige inrichtingen en kerken, in wier oorkonden wij nog lezen: tot heil mijner ziel enz. Ja, zelfs velen bouwden geen huis, of zij waren hunner ziel of der Kerk gedachtig. In vele steden betaalt men heden nog hofstede-geld, dat hostie-geld is, maar na de Hervorming van naam en doel veranderde. Wat men verder zoo wel eens verhaalt van den aflaat in sommige geschiedkundige werken; als: dat hij bij opbod verkocht en rondgevent werd, zelfs voor zonden, die noo¹

bedreven moesten worden enz., kan men gerust als verdichtsel beschouwen en wordt gewoonlijk door dezulken opgedischt, die geen begrip van aflaat hebben. Het leerstuk in de K. C. Kerk was toen zoo het nu is, zelfs de kerkelijke gebeden zijn nog dezelfde. Dat er wellicht door onbevoegden soms misbruik van gemaakt is, kan de heiligheid der zaak niet wegnemen; de beste zaak, in verkeerde handen, werkt verkeerd.

Boven zagen wij, hoe Luther in tegenspraak met de zui-• vere leer der Kerk gekomen was; weinig was er maar noodig om zijne gevoelens buiten de kloosterpoort van Wittenberg te brengen, en die gelegenheid bood zich weldra aan. In dien tijd kwam de Dominicaner monnik Tetzel naar Saksen om den aflaat af te kondigen, welke door paus Leo X gegeven werd en waarvan de aalmoezen moesten dienen tot opbouw van de prachtige St. Pieterskerk te Rome. Dat de afkondiging van den aflaat aan de Dominicaner orde en niet aan die der Augustijnen werd toevertrouwd, vermeerderde niet weinig de ontevredenheid van Luther; reeds lans

had er een zekere wedijver tusschen beide Orden bestaan. Vele onbehoorlijkheden verspreidden zich omtrent het inzamelen der aalmoezen, die gretig binnen Wittenberg geloofd en besproken werden. Binnen Wittenberg hoorde men met graagte Luthcr aan, idaar buiten begroetten de Humanisten,

de vrienden der classieke studiën, hem als hun voorvechter, en toen eindelijk Luther den 31 October 1517 aan de slotkerk te Wittenberg zijne beruchte 95 stellingen aanplakte, vond hij reeds tamelijken bijval, voor al omdat hij den katho -lieken bodem niet scheen te willen verlaten; integendeel in zijne eerste geschriften verklaart hij zich, als een goed Katholiek, aan het oordeel zijner geestelijke overheid te willen onderwerpen. De paus riep hem ter verantwoording naar Rome , maar gaf toe dat hij zich vertoonen zou bij den legaat kardinaal Thomas de Vio. Deze verlangde, dat Luther zijne stellingen zoude herroepen, doch Luther weigerde en beriep zich op den paus. De paus bevestigde door eene bulle in het Concilie van 1518 de leer van den aflaat.

In het volgende jaar had de pauselijke kamerheer Miltiz verscheidene malen gesprekken met Luther; deze beloofde te zwijgen, als zijne tegenstanders zwegen, en zelfs onbehoorlijke uitdrukkingen , die hem ontvallen waren, te herroepen, en betuigde nogmaals zijne trouw aan de Kerk; dit was evenwel bij hem al geen ernst meer, in vertrouwelijke gesprekken noemde hij den paus reeds den Antichrist. De bijval, welken Luther bij de duitsche Ridderschap en Humanisten vond, de scherpe verdediging der theologen , zijne twistredenen te Leipzig met den geleerden dr. Eek, de veroordeeling van 41 zijner stellingen en de bedreiging met de excommunicatie, dat alles dreef hem eindelijk zoo in het nauw, dat hij zijne dubbelzinnige houding moest laten varen en voor God en menschen toonen, wat hy wilde. Eindelijk verscheurde hij den band, welke hem nog aan de aloude Moederkerk vast hield en schreef in 1520 in October zijn boek over de babylonische gevangenschap der Kerk, waarin hij niet alleen don aflaat verwierp; maar ook de leer der Sacramenten en al de kerkelijke instellingen aantastte; kortom, hij verklaarde openlijk aan de Kerk den oorlog. Den 10 December van datzelfde jaar verbrandde hij vóór de poorten van Wittenberg de pauselijke bullen en de boeken der canonieke wetten.

Toen Maximiliaan van Luther hoorde, hield hij het voor monuikontwist; weinig bevroedde hij , dat er in de laatste jaren zijner regeering eene vonk was geworpen, die een brand zou worden, welke niet alleen Duitschland, maar geheel Europa teisteren en eene scheiding in alle toestanden der maatschappij zou te weeg brengen. Maximiliaan stierf den 12 Januari in 1529 en werd opgevolgd door zijn kleinzoon Karei, zoon van Philippus den Schoone, hertog van Bourgondiö en graaf over de Nederlanden, en Johanna, dochter van Ferdinand en Isabella. Hij werd den 24 Februari in 1500 te Gent geboren. Behalve de keizerskroon kreeg hij nog door erfenis het gebied over Spanje , Napels , liourgondië en de gewesten van de vereenigde Nederlanden. Columbus had Amerika ontdekt; Cortes Mexico en Pizarro Peru veroverd , zoodat hij met recht kon zeggen, dat in zijn rijk de zon niet onderging. Karei was van nature langzaam en wist zich naar de omstandigheden te schikken; had hij eenmaal na rijp overleg een plan gemaakt, dan vervolgde hij dit met voorzichtigheid en onwankelbare volharding. Hij was een bekwaam veldheer, zijne staatkunde had iets van het Macchiavellismus van zijnen tijd weg, elk middel, dat hem hielp om zijn doel te bereiken, was hem welkom. Van aard was hij godsdienstig; onder al de vorsten van zijn tijd blinkt hij, als een eik onder het struikgewas, door zijne vele goede hoedanigheden uit.

Kareis broeder Ferdinand, in 1503 te Alkala in Spanje geboren , werd door Maximiliaan in 1513 uitgehuwelijkt aan Anna, de dochter van Ladislaus, koning van Hongarije en Bohemo, waardoor, na den vroegen dood van haren broeder Bodewijk , twee kronen aan het huis van Habsburg kwamen. In 151G stierf zijn grootvader Ferdinand, koning van Aragon en Kastilië. In 1517 stak Karei naar Spanje over. Hier opende hij zijne regeering met het ontslaan van den grooten kardinaal Ximenes, aan wien Span je zoo veel te danken had. Deze had gedurende zijn stadhouderschap de willekeurige

macht der spaansche grandes (adel) beperkt, schiep voor Spanje een leger en vloot, overwon de Mooren in Afrika en veroverde Oran. Hij stierf', neergedrukt door ondank, den 8 Dec. 1517. Meer nog ergerde Karei de fiere spaansche natie door den invloed, welken liij aan de bourgondische en nederlandsche heereu gaf, die hij met zich had medegebracht ; zoodat Karei nu reeds de kiem legde van een haat tusschen twee volken, welke naderhand een oorlog van 80 jaren ten gevolge had.

.Nadat Karei, in het tweede jaar na zijne verkiezing als roomsch koning, naar Duitschland gekomen was om te Aken gekroond te worden, werd de rijksdag te Worms uitgeschreven , waarvan het volk groote zaken verwachtte; want Luther zou daar zelf verschijnen om zich te verantwoorden. Den 13 Februari hield de pauselijke legaat Alexander eene redevoering voor den rijksdag, waarin hij met kracht blootlegde, dat Luthers leer alleen geschikt was om de bestaande orde van zaken, zoowel geestelijke als wereldlijke, omver te werpen en ook geeu ander doel had. Men hoorde hem aan. Hoe zeer de geest van Luther reeds gewerkt had, kan men hieruit opmaken, dat door den rijksdag zeiven vele punten van klachten tegen Rome werden aangegeven. Luther kreeg een vrijgeleide voor heen en terug naar VV onus. Daarenboven was Luther zeker van de wereldlijke bescherming. Velen der rijksridders en vorsten, maar bijzonder de keurvorst vanSaksen, waren hem zeer genegen; zij hoopten zich te verrijken met de geestelijke vorstendommen , kerk- en kloostergoederen, zooals Luther hun in zijn toeschrift aan don adel der duitsche natie reeds had voorgespiegeld. Den 1G April 1521 kwam Luther te Worms aan en den 17 's namiddags ten 4 ure werd hij door den rijksmaarschalk von Pappenheim voor den rijksdag gebracht. Het gezicht van deze hooge vergadering maakte zulk een diepen indruk op hem, dat zijne natuurlijke stoutmoedigheid

hem verliet; toen men liem gebood, zich zonder dubbelzinnigheid over zijne leer te verklaren, verzocht hij uitstel om zich te bedenken, hetwelk hem toegestaan werd. Den 18 April verscheen hij weder voor den rijksdag en bekende, dat hij de vervaardiger was der geschriften, welke onder zijn naam waren uitgegeven , en toen men hem gebood deze te herroepen, zeide hij: »lk doe het niet, men wederlegge »ze uit de heilige Schrift of met heldere en klare gronden »eu oorzakenquot; en, ging hij voort, »ik geloof noch aan den spans, noch aan zijne conciliën, wijl het openbaar en klaar :gt;is, dat zij dikwijls gedwaald en elkander tegengesproken ;gt;hebben. Daar ik van de spreuken, die van mij aangevoerd »en aangetoond zyn, overtuigd ben en mijn geweten in Gods »woord gevangen is, zoo kan en wil ik niets herroepen, »daar het noch zeker noch geraden is, iets tegen het ge-»weten te doen. Hier sta ik, God helpe mij, ik kan niet an-iders. Amen.quot;

Met bewilliging van den keizer, op wieu Luther een zeer ongunstigen indruk had gemaakt, werd met hem nog den 24 April in der minne over de voornaamste punten gesproken; maar niets mocht baten.

Den 20 April vertrok Luther; vele vorsten en rijksstenden deden hetzelfde, en den 8 Mei sprak de keizer den rijksban over hem uit (Wormser Edict). Luther werd op zijne terugreis door vermomde ruiters opgevat en naar den VVard-burg in Saksen gebracht, waar hij als Jonker Jörg leefde en zich veel bezig hield met de jacht. Hier vertaalde hij den bijbel, met eene inleiding, allervijandigst tegen den paus en do Kerk en zeer ontrouw, aangezien hij er vele hoofdstukken uit liet, welke de Kerk als canoniek verklaard had. öp den Wardburg schreef hij ook tegen de Universiteit van Leuven, tegen den godgeleerde Latomus, tegen de H, Mis, de Biecht, tegen liet celibaat der geestelijken en de gelofte der kloosterlingen, enz. De keizer keerde naar Spanje terug, waar bedenkelijke onlusten uitgebroken waren. Hij droeg het rijksbestuur op aan zijn broeder Ferdinand, bijgestaan door een rijksraad van 22 personen.

Toen Luther zicla eenmaal van alle banden en geloften, die hij vrijwillig en plechtig gezworen had , ontslagen had en vele ridders en vorsten hem aanhitsten voor hun onheilig doel, holde hij ruw voort, raasde hij tegen den paus als den Antichrist en de bisschoppen als zijne apostelen; dat het volk reeds eeuwen lang door hen in de kaken van den duivel was gevoerd; hij verklaarde de H. Mis voor goddeloos, kortom hij liet bijna niets onaangeroerd, hij wierp zich als een nieuwe Godsgezant op, wiens zending was, de aloude Kerk af te breken en op hare puinhoopen volgens zijne leer eene nieuwe te bouwen. Trouwens men liep hem reeds vooruit; Karlstadt, een zijner aanhangers , schafte al spoedig alle roomsche plechtigheden af, liet de beelden uit do kerken werpen, verwoestte de altaren en voerde de duitsche taal in bij hetgeen van de Kerk nog was overgebleven. Evenzoo Thomas Münzer, die zich aansloot bij een troep dweepers uit Zwickau, welke den kinderdoop verwierpen en aan wier hoofd zekere wever Nicolaas Storch stond. Dit is de oorsprong der Herdoopers. Voor dezen predikte Münzer een nieuw Christusrijk, waarin de rijken afstand zouden doen van huil vermogen ten behoeve der armen; hij stelde de opvatting des geestes boven de Kerk, ja, zelfs boven den bijbel, enz. Men begrijpt, dat dit alles niet zonder opschudding van de zijde van het volk geschiedde , integendeel, dit werd hier en daar zoo hevig, dat hem door den saksischen keurvorst het prediken en het uitgeven zijner geschrilten verboden werd en liij van stad tot stad moest vluchten. Wij zien dus al spoedig hervormers in de hervorming. Luther kwam naar Wittenberg, predikte aldaar eene week tegen de geestdrijvers, zooals hij hen noemde; en om niet de kroon als hoofdhervormer te verliezen, stelde hij zijne geloofsartikelen en eene kerkverordening op, welke door de vorsten goedgekeurd en voor hunne onderdanen werden ingevoerd; de landsheeren trokken daarvoor de kloostergoederen tot zich en voortaan vinden wij overal de hervorming nauw ver-

oenigd met de wereldlijke macht. Troostvol,ja, versterkend is het voor den Katholiek , als hij eene reeks van 1!) eeuwen doorloopt en rust in de catacomben der eerste eeuwen en daar alles terugvindt, tot zelfs de taal, waarin de priester bidt en welke hij thans nog in zijne kerk hoort.

deen wonder dat, na het verbreken van den geestelijken of kerkelijken band, welke de maatschappij zoo vele eeuwen had samen gehouden, door het veelvuldig prediken van vrijheid dos geestes , deze zich ook overplantte op de maatschappelijke en staatkundige toestanden. De ondervinding leert ons, dat verslapping van het eene , verslapping van het andere voortbrengt. De hervormers versmaadden alle gezag, en dit vond zijne volle toepassing. Wij zagen vroeger, hoe de adel en tie ridderschap, die alvermogend op de andere standen drukten , beteugeld waren geworden ; thans dachten zij de gelegenheid schoon eene poging te wagen om de riddervrijheid tegen de vorstenmacht te doen gelden; aan hun hoofd stonden de ijverige vrienden van Luther, Frans von Sickingen on Ulrich von Hutten. Hun scheen het oogenhlik gunstig; do keizer buitenslands, zijn broeder Ferdinand met de Turken bezig, het geheele land in gisting, de geestelijkheid, bijzonder de vorstelijke, ten doel aan hebzucht en nijd; daarenboven rekenden de ridders op den boerenstand, onder wien ook reeds de tijdgeest der hervorming was doorgedrongen. Met 12000 man en een gelijk getal ruiters en sterk geschut viel onverwachts Sickingen (Sept. 1522) den keurvorst van Trier aan, dewijl hij hoopte over de papen het spoedigste meester te zijn. De stad Trier sloeg den storm af'; de vorsten van de Palts en die van Hessen rukten spoedig tot hulp op, hoewel die van Trier een geestelijke was. Later viel von Sickingen in hunne handen en stierf, alsmede Ulrich von Hutten. Maar nauwelijks was deze ridderopstand gestild, toen er een van de boeren, een veel gevaarlijkere , ontstond, liet is niet te ontkennen, dat de

boeren hard en meedoogenloos behandeld werden; zij werden door den adel minder geteld dan hunne lastdieren; van daar dat wij reeds vroeger niet alleen in Duitschland, maar ook in Frankrijk, Engeland en Vlaanderen van boerenopstanden lezen , die echter schipbreuk leden door gebrek aan aanvoerders, en omdat zij door hunne woeste handelwijze diegenen van zich afstieten, welke hun aanvankelijk genegen waren. Maar de vonk van wraak tegen den adel bleef onder hen smeulen, en geen wonder dat deze spoedig in eene vlam losbarstte, welke bijna geheel Duitschland teisterde en door bloed gebluscht werd. Immers Luther zette luide de vorsten en den adel aan om het papenjuk af te schudden en de geestelijke goederen te deelen, als zijnde strijdig met het Evangelie. Waarom zouden andere predikers, zooals Münzer, Kalsbach, Hubmijer, Franke en vele anderen, niet verder gaan en volgens hetzelfde Evangelie de boeren ontslaan van het gezag hunner onmenschelijke heeren, bij wie zy minder in tel waren dan een stuk vee; en zulks gebeurde ook. lieeds in Maart 1524 verschenen in Opperzwaben de twaalf artikelen der boeren, waarschijnlijk door een von Fuchstein samengesteld; hun inhoud bewijst reeds genoeg, dat het grondbeginsel der hervorming consequent begon te werken, zij luidden als volgt: lo De boeren zouden zeiven hun pastoor kiezen en deze moest hun het Evangelie zuiver verkondigen, zonder eenig menschelijk bijvoegsel. 2o Zij zouden slechts de door God ingestelde tienden betalen, daarvan zouden de geestelijken onderhouden worden, het overige was voor de armen. 3o De lijfeigenschap wordt nergens in het Evangelie gevonden, en dus afgeschaft. 4o De jacht, vogelen vischvangst moeten vrij zijn, er staat nergens in de Schrift, dat God bosch, lucht en water alleen voor de heeren geschapen heeft. 5° De boer kan vrij hout voor zijne behoefte uit het bosch halen. Go Verkorting van den dagwerktijd en geen willekeurige verlenging. 7e De boer zal aan den heer niet door willekeur, maar door een vrij verdrag verbonden zijn. 8o De rente der leengoederen moot verminderd worden, opdat de boer niet alleen voor zijn heer werke, maar zelf ook de vrucht van zijn arbeid geniete.

9e Het reclit moet naar eeno vrije oude wet en niet volgens willekeur gehandhaafd worden. 10e Die onrechtvaardig eenig goed bezit, moet dit aan de gemeente te goed doen. 11e De verbeurdverklaring by doodstraf moet geheel afgeschaft worden, opdat geen weduwen en weezen van hun goed beroofd worden. 12e De artikelen moet men aannemen of uit den bijbel weerleggen. Tot rechters wilden de boeren nemen Luther, Melanchton , Straus te Eisenach, Osiander te Neurenberg, Zeil te Staatsburg, de predikanten van Hall, Augsburg, Reutlingen, Lindau, verder Zwingli uit Zurich en de aartshertogen Ferdinand en Frederik van Saksen.

Men ziet, aan wie zij hun meeste vertrouwen schonken en dat de rijkssteden de hoofdplaatsen der reformatie waren. Niet alle boeren waren nog tevreden met de bovengenoemde 12 artikelen, die uit Stnhlingen hadden er 10, welke veel scherper waren. Nadat dan hier en daar een troop boeren te zamen was gekomen, stonden eensklaps al do boeren in het Schwarzwald, Opperzwaben, aan den Neckar en den üovenrijn, in den El/.as, Wurzburg tot in Thuringen op ; daarbij voegden zich later die van Salzburg en Tyrol. Bij hen bevonden zich eene menigte weggeloopen monniken en enkele ridders, zoo als Florian Geier en Götz von lierlichin-gen ; de eigenlijke aanvoerders waren herbergiers, slachters en boeren. In de lente van 1524 verzamelden de boeren zich in groote scharen, die van af de Main en de Saaie tot aan de Bodenzee en den Rijn hot land afliepen; kasteelen en kloosters plunderden , den buit onder elkander verdeelden en de gevangene edellieden wreeddadig vermoordden. Ver-schrikkelijk was de verwoesting, welke zij overal aanrichtten , geen onderhandelingen noch beloften konden hen in hunne toomelooze vaart stuiten; zelfs naar Luther luisterden zij niet. In Dec. 1525 vaardigde deze zijne vermaning tot vrede int, in welke hij op de bisschoppen en vorsten los voor, omdat zij in hun gebied het Evangelie niet wilden laten prediken; de boeren vorderde hij op het muiten te staken , omdat een Christen niet tegen zijne overheid mag opstaan, al onderdrukt deze hem ook. Het baatte niets. De

reeds genoemde Thomas Münzer speelde in Thnringen en Saksen eene hoofdrol; in de rijksstad Mühlhausen hadden reeds in 1523 twee afgevallen monniken den raad door een volksopstand uiteen gejaagd en 53 artikelen opgesteld; in Augustus 1524 kwam Münzer in die stad en verdreef de aanzienlijkste burgers. Aldaar werd een rijk der heiligen in gemeenschap van goederen en zonder overheid opgericht. Van Mühlhausen verbreidde zich hier de opstand onder de boeren en woest gingen zij op edellieden en kloosters los, totdat de saksische vorsten, Philips van Hessen, de hertog van Brunswijk en anderen met geschut en ruiterij aantogen. Den 15 Mei trollen zy Münzer en zijne boeren bij Frankenhau-sen aan. Op de vaandels der boeren was een regenboog geschilderd , en daar eenige dagen te voren zich een regenboog vertoond had, geloofden die dwazen aan een wonder, dat Münzer voorspeld had; maar de kanonskogels vielen in de rijen, de ruiterij joeg hen uit een en meer dan 7000 kwamen er van do boeren om. Münzer werd gevangen genomen en met 24 der zijnen onthoofd. Omtrent den/elfden tijd versloeg de vrijheer Truchsetz George von Waldburg de zwa-bische en frankische boeren en hertog Anton van Lotharingen de elzassische ; overal waar men boeren aantrof, werden zij als wilde dieren nagejaagd en gedood. Luther moedigde de vorsten in zijn geschrift »tegen het moorden roofzuchtig boerenrotquot;, tot zulk eene handelwijze aan; het luidt daarin: »Mon moet de boeren steenigen, dooden, »steken, heimelijk en openbaar en bedenken, dat niets scha-»delijker en meer duivelsch is dan een oproerig meuschquot; enz.; kter trouwens, toen het moorden aanhield, voer hij ook hevig tegen de vorsten uit. Omtrent dezen tijd huwde hij met Katharina van Bora, eeno verloopen non. Do boeren waren uiteen gejaagd en verslagen, de wraak echter duurde nog voort na den oorlog. De markgraaf Kasimer van Brandenburg liet na den slag van Koningshoven 47 burgers van Kitzingen de oogen uitsteken en velen de vingers afhakken ; de provoost, opperhoofd van den zwabischen bond. Peter Archelin, hing tot het einde van 152G niet minder dan 1200 personen op, en in het geheele bondsgebied werden

meer dan 10000 menschen ter dood gebracht. De landgraaf Filips van Hessen, de ijverigste aanhanger van Luther, liet de gevangene boeren in de torens van zijn kasteel verhongeren en hij en zijne partijgenooten gelastten den predikanten, op den kansel te leeren, »dat de christelijke vrijheid wel eene «inwendige zaak, maar geene uitwendige was en dat deze »met rente, belasting, lijfeigenschap enz. niets te maken had.quot; Voor de heeren was zij toch wel iets zeer uitwendigs; want zij begonnen hoe langer hoe gretiger naar de kerk- en kloostergoederen te grijpen, en Luther hield niet op hen daartoe aan te moedigen. Met de overwinning over de boeren was de laatste vrees verdwenen; om den afwezigen keizer en zijn rijksraad bekommerden de vorsten zich niet. Zij waren het ook onder elkander niet eens. Het was te voorzien, dat Ka-rel onder hen eene geduchte partij tegen zich zoude hebben; men sprak er zelfs reeds van, Beieren de duitsche koningskroon op te dragen; daarom schreef Ferdinand aan zijn keizerlijken broeder, dat bij langere afwezendheid van den keizer Duitschlandr aan zelfmoord zoude omkomen.

In het jaar 1520, den 20 Mei , was Karei naar Duitsch-land gegaan. Na zijn vertrek uit Spanje ontstonden er spoedig groote onlusten. De spaansche steden hadden van de koningen vele voorrechten gekregen, om daardoor de macht van don spaanschen adel te breken. Nu echter wilden de steden ook do koninklijke macht beperken, in vele steden ontstond oproer, hier en daar kreeg het gepeupel de overhand en wreekte zich niet alleen op den adol, maar ook op den voornamen burgerstand. Den adel bleef geene andere keus over dan zich weder nauw aan de kroon te hechten en hij snelde met den gegoeden burgerstand te wapen tegen de democraten. Hij versloeg hen den 23 April 1521 bij Torrelabaton; hun aanvoerder Padilla werd gevangen genomen en ter dood gebracht, zijne vrouw verdedigde Toledo nog een half jaar. Op Majorka brak een vreeselijke opstand

uit, waarin men eikander als om strijd doodde; maar juist dat woeden tegen alle bestaande orde en zeden stemde én adel én burgers tot krachtige onderdrukking, hetwelk hun ook gelukte. Toen Karei nu in 1522 terug kwam, vond hij den opstand overal gedempt. Hij toonde zich in het algemeen zacht en gematigd; maar de macht der steden was gebroken, de adel en geestelijkheid sloten zich nauwer aan elkander, zonder echter hun ouden invloed te herkrijgen, en aan de spaansche steden liet de keizer toch zoo veel vrijheid, dat zij bij de duitsche steden niet ton achter stonden.

Na den dood van keizer Maximiliaan dong Frans 1, koning van Frankrijk, tegen Karei sterk naar de keizerskroon ; het was echter voor de keurvorsten geene moeielijke keus. Werd Frans keizer van Duitschland, dan was niet alleen de ovcrniacht van Frankrijk in Italië, maar in geheel Europa beslist, daarenboven waren de Uuitschers ganscli niet zoo franschgezind. Zooals wij hoven zagen, werd Karei gekozen en nu kon het wel niet anders, of er moest tus-schen de beide vorsten en landen een naijver blijven bestaan , die vaak aanleiding zou geven tot groote botsingen, zooals ons ook de geschiedenis leeren zal. In het laatste jaar van het pausschap van Leo X (1 Dec. 1521) had Karei met hem een verdrag over de italiaansche aangelegenheden gesloten. Volgens dit verdrag kreeg de jonge Sforza het hertogdom Milaan, de paus Panna, Piacenza en Ferrara: Urbino beloofde de keizer aan een der Medicis te geven, terwijl hij zelf Napels en Sicilië bekomen zou. Dit verdrag was dus tegen Frankrijk gericht. Het volgende jaar begon de oorlog aan de grenzen van Spanje en Vlaanderen, en reeds den 30 Juni werden de Franschen door de Spanjaarden hij Esquiros geslagen, terwijl zij in Italië de overhand behielden. Ook Hendrik VIII, koning van Engeland, verklaarde aan Frankrijk den oorlog, zonder dat hij echter veel kon ondernemen, want gewoonlijk had hij gebrek aan

geld. De Franschen verloren den 25 April den slag bij 15i-cocca, tusschen Milaan en Novarra. Deze nederlaag werd spoedig gevolgd door eene tweede en derde; ook in Genua stond liet volk onder aanvoering van Adorni tegen de Franschen op en verdreef hen uit de stad. In het volgende jaar viel de connetable Kavel van Bourbon zijn neef, den koning van Frankrijk af, omdat deze hem bij anderen had teruggezet en zijne bezittingen aanrandde. Karei nam dienst bij den keizer en onder zijne aanvoering werden de Franschen uit Italië verdreven. De ridder Bayard 1) vond op dezen terugtocht zijn dood 1525. Een inval in Provence mislukte en de belegering van Marseille moest opgebroken worden. Nu verscheen koning Frans met een groot leger in Italië en belegerde Pavia, dat door Antonius de Ley va met veel beleid eu dapperheid verdedigd werd. Het keizerlijke leger bestond uit Italianen en Spanjaarden onder Pescara en Basto, twee broeders uit het heldengeslacht der Avalos; en 15000 man voetvolk, welke George von Frundsborg van het leger uit den boerenkrijg met zich gevoerd had. Het leger had gebrek aan levensmiddelen en de veldheeren zouden weldra geene soldij meer kunnen uitbetalen, weshalve men be-

1) Bayard is een dor grootste en edelste krijgsmannen der Middeleeu-■wen. Hij werd genoemd den ridder zonder vrees of blaam (chevalier sans peur et sans reproclio). Hij bezat met de grootste veldheerstalenten den onversaagdsten moed en soldatenrondborstigheid , gepaard met cene diepe godsvrucht, zonder welke tie moed slechts eene soort van woede is. Hij diende met ongekrenkte trouw drie franscho koningen. Na de verovering van Brescia liet iemand hem uit dankbaarheid, omdat hij zijn huis voor plundering gespaard had door zijne twee dochters 2000 pistolen aanbieden ; hij nam ze aan, maar gaf aan elk der dochters -1000 als een geschenk van hem. Een andermaal, getroffen door do schoonheid oener jonge dochter, liet hij deze voor zich brengen ; het meisje wierp zich bevond in haar angst voor zijne voeten neer, en smeekte hare armoede niet te schenden. Sta op ! zegt Jïayard, gij zult mijn huis even ongeschonden, maar rijker verlaten dan gij er ingekomen zijt en hij begiftigde haar met een huwelijksgoed. Toen hij doodelijk gewond , onder een boom zittend zijn einde afwachtte, was hot gevest zijns degens zijn kruisbeeld. — Zulke christelijke helden zijn niet zeer talrijk in de geschiedenis.

sloot den Franschen deu slag aan te bieden. Het fransche voetvolk werd aangevoerd door den hertog van Alen^n, de ruiterij door den koning zeiven; om hem waren de bekwaamste fransche veldheeren, zooals Bonnivet, de Foie , de hertog van Lotharingen, het geschut onder de Genouil-lac. Deu 24 Februari 1525 ontstond er een lievig gevecht op alle punten. Het geschut bracht van alle kanten dood en verderf aan , de fransche ruiterij, de Zwitsers en de zwarte benden vochten wanhopig, zij verstrooiden de Italianen en met moeite hield Pescara met zijne Spanjaarden stand, toen 1500 spaansche schutters te hulp kwamen, welke op de ruiteri) zulk een verschrikkelijk vuur openden, dat velen der dappersten vielen en de anderen op de vlucht gingen. Vermengd met de vervolgde ruiterij, wierpen zij zich op de Zwitsers , en toen nu het overige voetvolk zich bij hen voegde , moesten ook de Zwitsers wijken. Om den koning schaarden zich de edelsten en dappersten, zij streden wanhopig, totdat de koning na ongeloofelijken tegenstand genoodzaakt was, zich over te geven met velen zijner dapperste edelen. Het was eene volkomene overwinning. Koning Frans schreef aan zijne moeder: Alles is verloren, behalve de eer. Frans werd naar Madrid gevoerd. Hier sloot Karei don 14 Januari 1526 vrede, waarbij Frans alle aanspraken op Milaan, Genua, Napels enz. varen liet, de toestemming in den afstand van Bourgondië, dat Lodewijk XI in 1477 na den slag van Nancy van het rijk van Karei den Stouten had losgerukt, behield hij zich voor, aangezien de vergadering der fransche notabelen nooit in eeno verkleining van het grondgebied zoude toestemmen; verder zwoer hij, geeu oorlog meer om Italië te voeren. Zijn eed verhinderde hem later niet dezen weer te vernieuwen; hij vond toen voorwond-sels en bondgenootea genoeg tegen den keizer.

Op paus Adriaan IV, den vroegereu leermeester van keizer Karei, volgde Clemens Vil; beide pausen konden

door de verwikkelingen in Italië zich weinig met de hervorming bemoeien. Clemens vreesde de almacht van Karei in Italië en sloot daarom een verbond met Venetië, Florence , Hendrik Vlll van Engeland, de Zwitsers en Frans, koning van Frankrijk, tegen Karei, de heilige Bond genoemd. Nogmaals togen de duitsche scharen naar Italië, op hunnen weg alles roovende en plunderende; Venetië viel het eerst. Zij hadden gebrek aan geld; maar Karei van Bourbon voerde hen in ijlmarschen op Uorae aan, waar zij geld genoeg zouden vinden. Den G Mei 1527 namen zij de stad met storm in. Karei van Bourbon werd op de wallen doodgeschoten; zij plunderden als ware Vandalen, zelfs do kerken spaarden zij niet. Men zegt, dat zij meer dan 10 millioen goudgulden roofden , en de zwabische aanvoerder Schertlin uit Schorndorf vertelt zelf, dat hij 12000 florijnen uit Rome medebracht, benevens andere kleinoden, waarmede hij de heerljjkheid Butenbach zou gekocht hebben. De geschiedenis pleit Karei vrij, dat hij iets van den aanval op liome zou geweten hebben; hij was in Spanje en niets bewijst , dat hij van daar uit bevelen gegeven had. De paus werd in den Engelenburg belegerd en in den hoogsten nood moest hij op harde voorwaarden een wapenstilstand sluiten en ontvluchtte bij de eerste gelegenheid. De Franschen waren onder Lautrec [(1528) tot in Napels doorgedrongen , waar zij veel door ziekte leden. Genua, dat zij heroverd hadden, ging weer voor hen verloren, Andreas Doria stelde deze stad onder bescherming van den keizer. De paus wenschte naar den vrede. Behalve de hervorming werkte op hem de opstand in Florence, waar de Medicis verdreven werden. Hij verzoende zich met Karei, die intusschen uit Spanje was gekomen , en kroonde hem in Februari 1530 te Boulogne tot keizer en tot koning van Lombardië. Karei gaf daarentegen alles terug, wat van de Kerkelijke Staten ontrukt en uit Rome geroofd was. Florence dwong hij tot de overgave en herstelde daar de regeering der Medicis. Met Venetië werd ook vrede gesloten. Met koning Frans was het moeie-lijk tot een vergelijk te komen. Frans wilde Bourgondië niet afstaan , en Karei wenschte naar vrede , om naar Duitsch-

land terug to keeren. Eindelijk kwamen zij overeen, dat Frans tegen betaling van twee millioen daalders in het bezit van Bonrgondië zou blijven en nogmaals afstand zou doen van het Milaneesche en Napolscho. Zoo kwam de vrede te Ka-m er ijk 1529 tot stand, ook bekend in de geschiedenis onder den naam van Daines-vrede, omdat hij- tot stand kwam door bemiddeling van Margaretha van Oostenrijk, zuster van Karei en Maria de Medici, moeder van koning Frans.

Gedurende de afwezigheid van keizer Karei had de hervorming veel veld gewonnen. Johan Frederik van Saksen had er zich openlijk voor verklaard; zijn voorbeeld volgden de hertogen van Pommeren, Mecklenburg, Bruns-wijk, Lüneburg, Anholt, Slceswijk-Holstein en de voornaamste rijkssteden; in de overige steden was men echter verdeeld. Waren de plebejers der nieuwe leer toegedaan om de regeering te democratiseeren, dan hielden de voorname geslachten zich vast aan do Kerk ; omgekeerd vond men hot weer in andere steden. De grootmeester der duit-sche orde, Albrecht van Brandenburg , trad ook tot de hervorming toe, kreeg Pruisen in leen van Polen, en scheidde het in 1526 van liet duitsche rijk af; later volgden hem Pleckenberg in Lijfland, Kettler in Koerland; Esthland onderwierp zich aan Zweden. Overal waar men tot de hervorming overging , hetzij vorst of magistraatspersoon, werden de uitoefening van den katholieken godsdienst streng verboden, kerken en kloosters geplunderd en den katholieken ontnomen. Voorwaar een bijzonder begrip van vrijheid, voor welke men toch voorgaf te strijden. Dat de katholieke vorsten hunne onderdanen verboden tot de nieuwe leer over te gaan, is niet te verwonderen. Behalve dat de ondervinding hun reeds getoond had, welke bittere gevolgen de hervorming hier en daar na zich had gesleept, konden zij het zonder meineedig te worden niet doen. Kerk-en staatsrecht waren immers sedert vele eeuwen zoo innig aan elkander ver-

bonden , dat zij het eene niet konden schenden, zonder het andere te verbreken en beiden hadden zij bezworen. ïe Thur-gan sloten de vorsten en steden, welke de hervorming aanhingen , een evangelisch verbond; het scheelde toen reeds weinig , of de godsdienstoorlog was uitgebroken door het verspreiden van een gerucht, vooral door den vice-kanselier van den hertog George van Saksen, Otto van Paek namelijk, dat er een verbond tusschen Ferdinand en de katholieke vorsten zou bestaan om hen te vuur en te zwaard te verdelgen ; later is gebleken , dat zulk een verbond niet bestond. De keizer was zelf nog niet naar Uuitschland overgekomen; hij was in verwikkeling met de Turken geraakt, die aangevuurd werden dooide Venetiërs en koning Frans, hij kon dus tegen de oproerige vorsten nog niet veel uitrichten. Lutber hield zich omtrent dezen tijd bijzonder bezig om aan de hervorming ecnen bepaalden vorm van bestuur en leer te geven, waarin hij vooral geholpen werd door zijn vriend Melanchton, die hem ook zeer behulpzaam was in het vertalen van den bijbel. Luther schreef omstreeks dezen tijd een grooten catechismus voor de geestelijken en een kleineren voor de leeken, benevens een gezangboek voor de godsdienstoefeningen. Onder zijne oogen vervaardigde Melanchton zijn visitatieboek, bevattende regels voor de geestelijken , het schoolonderricht, de uitoefening van het gezag door dekenen, superintendenten en consistories ; de geestelijke rechtspraak werd opgedragen aan de wereldlijke macht.

Toen de keizer den vrede met den paus en Italië gesloten had, wendde hij al zijne aandacht op de hervorming en de duitsche aangelegenheden en stelde op den rijksdag te Spiers 19 April 1529 voorloopig vast, dat het edict van Worms zou gehandhaafd worden en dat daar, waar men er van afgeweken was, geen veranderingen meer zouden worden ingevoerd ; dat niemand zoude verhinderd worden de H. Mis te lezen of te hooren, dat geen kerken of kloosters meer zouden aangerand noch geestelijken van hunne rechten beroofd worden enz. Tegen deze besluiten , welke de rechten der Katholieken beschermden, protesteerden Keursaksen, Hessen, Brunswijk, Lüneburg, Anhalt, Brandenburg-Baireuth

en 14 rijkssteden ; en van nu af krijgt de partij der nieuwe leer den naam van protestautsche. De keizer geraakte door dit alles in een zeer neteligen toestand. Hij toch kon, als beschermheer der Kerk, zonder aan zijn eed ontrouw te worden, niet lijdelijk toezien, dat de kerkgoederen wild geroofd of vernietigd werden, dat er geloofsdwang gebruikt werd tegen zijne onderdanen, die katholiek wilden blijven. Karei zelf wilde hervorming, maar eene hervorming door de Kerk zelve ; daarom gaf hij zich alle moeite om een algemeen Concilie tot stand te krijgen. Vooraf echter wilde hij de duitsche aangelegenheden regelen en aan de willekeur, die vooral sedert de jaren dei-hervorming geheerscht had , oen einde maken ; tot dat doel schreef hij den rijksdag van Augsburg uit.

aan. De keurvorst van Saksen en de landgraaf van Hossen waren reeds vroeger gekomen , vergezeld van Melanchton en andere hoofden der hervorming. Luther, als in den bau gedaan, kon daar niet verschijnen; maar verwijlde in Ko-burg , van waar hij zijno inlichtingen gaf. De keizer noodigdo de vorsten uit om de processie, welke den volgenden dag, H. Sacramentsdag , zou gehouden worden, bij te wonen; de keur-prins verklaarde: in naam der protestautsche vorsten, »dat zij volstrekt niet gezind waren bij zulke goddelooze, tegen het woord van God strijdende en door menschen ingestelde zaken tegenwoordig te zijn , en dat zulke ongerijmde, goddelooze dingen moesten afgeschaft en verdelgd worden , opdat niet de overige leden der Kerk door hetzelfde doodelijke en verderfelijke vergift aangestoken werdenquot; ; zoodat do keizer al dadelijk niet gunstig gestemd kon zijn. Het deed hem vooraf reeds begrijpen, dat overeenkomen en overtuigen moeielijk zoude zijn. Den 25 werd hem de confessie (Augs-burger confessie geheeten) overhandigd, door Melanchton in zachte termen opgesteld. Deze confessie was verdeeld in twee deelen; het eerste bevatte 21 artikelen over het chris-

telijke geloof; het andere, in 7 artikelen, handelde over de misbruiken in de li. C. Kerk, en als misbruiken werden de volgende zaken ouder anderen opgegeven: Het celibaat der priesters , het li. Misoffer , de Biecht, de kloostergelofte , het vasten, de macht der bisschopp en enz. De Augsb. conf. werd den keizer luide door Christiaan Bayer, een sak-sischen predikant, voorgelezen ; de keizer luisterde met aandacht en liet zo zich later in het Latijn nogmaals herhalen. Van de steden Straatsburg, Coustanz , Mommingen eu Lin-dau, welke zich niot geheel met de confessie konden vereeni-gen (zij stemden iu de leer omtrent het avondmaal met de Zwitsers overeen) ontving de keizer eone afzonderlijke confessie (Confessio ïetrapolitana). De keizer liet de Augsb. conf. door 19 voorname godgeleerden weerleggen en hij had, zoo ver hun geweten en roeping dit toestonden, aanbevolen mild te oordeelen. De weerlegging (confutatio) verscheen, natuurlijk kou zij niet in den geest der Protestanten uitvallen , het betrof het to be or not to be van de Kerk, het waren punten, welke in het ingewand der Kerk wroetten, het waren waarheden, die van af het bestaan der Kerk waren geleerd en gepredikt geworden. De wederlegging behoefde daarom ook niet in keur en omhaal van gezochte woorden godaan te worden, zij was kort en krachtig en berustte op het Evangelie en de verschillende uitspraken der aloude Moederkerk ; trouwens men zocht niet meer zich te hereenigen; maar naar middelen om verder te scheiden; eigonbelaug en staatkundig doel loerden steeds op den bodem. De keizer deed alles, wat hij kon, om de vorsten te winnen en de eenheid van het duitsche rijk te bewaren; wellicht dacht hij ook , dat lyj de vorsten uoodig koude hebben voor de keuze van zijn broeder Ferdinand tot roomsch koning (titel voor den opvolger als keizer) of in den oorlog tegen de Turken, die Boheme en Hongarije afliepen. Na vele onderhandelingen werd den 22 September het eindbesluit van den rijksdag afgekondigd, waarin het luidde: »Dat den Protestanten tot den 15 April in het volgende jaar tijd gegeven werd om zich weer met de Kerk te vereenigen; zij zouden in dien tijd geon nieuwigheden meer invoeren en

den Katholieken vrij hun godsdienst laten uitoefenen, geen kloosters of kerken meer vernielen, gezamenlijk de Sacra-mentarissen en Herdoopers uitroeien en verder zou een bijeen te roepen algemeen Concilie over de verschillende punten beslissen. De keizer vertrok van Augsburg naar Keulen om zijn broeder Ferdinand tot K. koning te doen verkiezen. Vroeger had dit altijd te Frankfort plaats gehad; maar om hare hervormingsgezindheid had de keizer thans Keulen bepaald. Ferdinand werd gekozen en in Januari 1531 plechtig te Aken gekroond. De protestantsche vorsten waren ontevreden over het eindbesluit van den rijksdag te Augsburg vertrokken; dit werd nog vermeerderd, toen de rijksfiscaal en het rijkskaniergerechtshof rechtsgedingen over godsdienst-zaken aannamen, ook toen zij vernamen, dat de keizer de verkiezing van zijn broeder Ferdinand te Keulen in plaats van te Frankfort had laten geschieden. De keurvorst van Saksen riep de protestantsche vorsten te Schmalkalden bijeen, voornamelijk, heette het, tot verzet tegen de verkiezing van Ferdinand. Tot een wezenlijk verbond kwam het nog niet; er kwam een protest tot stand tegen deze verkiezing van 31 Dec. en men bepaalde eene tweede bijeenkomst te Schmalkalden tegen Februari 1531, Do keizer sloeg geen acht op dit protest en , zooals boven verhaald is, werd Ferdinand gekozen. De keizer vertrok naar Brussel om zijne zuster Maria in plaats van zijne overledene tante Margaretha als landvoogdes over de Nederlanden aan te stellen ; tegelijk had men een leger in de Nederlanden aangeworven, hetwelk men meende dat zou moeten dienen , om in Duitsch-land aan de besluiten van den Augsburger rijksdag klem bij te zetten. In Februari 1531 had de bepaalde bijeenkomst te Schmalkalden plaats onder leiding van den landgraaf Philips en den keurvorst van Saksen. Den 24 Februari 1531 kwam er werkelijk een verbond tot stand, waarbij de vorsten en steden zich verbonden, als een hunner om godsdienstzaken aangevallen werd , elkander onderling te verdedigen. Dit verbond werd geteekend door 7 vorsten, 2 graven en 24 steden. Zij rustten zich volkomen tot den krijg uit en stelden eene scheiding daar, wier gevolgen geheel

Duitsclilaiul met jammer vervulden. De keizer geraakte hierdoor in groote moeielijkheid. Sultan Soliman wachtte slechts op een binnen land schen oorlog tusschen de Protestanten en Katholieken in Duitschland; Frankrijk zocht binnen en buiten de vijanden van Karei aan te stoken, het hielp hen met geld tot wapening ; Karei haastte zich dus om door bemiddeling van Lode wijk van de Paltz, Albrecht van Mentz, een vergelijk met de protestantsche vorsten te treffen, waarbij men zich verbond , elkander geen geweld hoegenaamd om het geloof' aan te doen , en het algemeen Concilie of' een rijksdag af te wachten. Dit verbond werd te Neurenberg gesloten en is bekend in de geschiedenis als de eerste Neurenbergsche godsdienstvrede, 23 Juli 1532, welke eer een wapenstilstand was, die alleen het oogen blik verschoof', waarin het smeulende vuur een geduchte brand zou worden.

Hier was Ulrich Zwingli, geboren te VVildhaus in 1484, de eerste .hervormer. Hij was pastoor aan do hoofdkerk van Zurich en onderscheidde zich door zijne volkspreeken. De mare der duitsche hervorming was in Zwitserland doorgedrongen , en even als daar vond men er hier ook velen, voor wie de Kerk te machtig en de kloosters te rijk waren. In het jaar 1523 schreef de raad van Zurich eene disputatie uit, waarin bewezen moest worden, of Zwingli's hervorming noodig was. Er daagden geen wederleggers van naam op ; zij, die er verschenen, kwamen er om poging to doen tot herstel van den vrede en om het aloude geloof te bewaren en vermeden zelfs eiken redetwist over bijzondere punten. De raad te Zurich stond aan Zwingli toe voort te gaan met het prediken van het zuivere Evangelie. Weldra volgden steden en dorpen Zurich's voorbeeld en verlangden van hunne leeraars, dat zij hun het woord Gods, ontdaan van alle menschelijke instellingen, zouden verkondigen. In het jaar 1525 schafte de raad van Zurich de processies af, hief de

kloosters op, liet de beelden uit de kerken werpen , de muurschilderingen overdekken, de gouden en zilveren kerksieraden tot munt slaan, en verbood eindelijk de uitoefening en bijwoning van den katholieken godsdienst. Op andere plaatsen ging het woester toe; diiar stormde men de kerken binnen, vernielde alles met geweld en wat branden kon, werd onder groot gejubel door de vlammen verteerd. Even zoo ging hot te St. Gallen en Schaifhausen. Te Bazel, waar Oecolampadius, Zvvingli's vriend , werkzaam was, overtrof men alles, wat de vernielingszucht uit kon denken. Men verbrandde aldaar 12 hooge hoopen met kunstig gesneden beelden en andere voorwerpen; de geschiedenis zegt, dat Erasmus dit tooneel met zeker welbehagen zou hebben bijgewoond; zulks blijkt ook uit zijn brief aan Pirkhaimer, aan wien hij schrijft, »dat het eene belachelijk gemeene vertooning was, «maar dat het hem verwonderde, dat zulke gebaarde mannen »zich zoo rustig lieten verbranden; van de H. Maagd niet, »want zij was altijd het toonbeeld van zachtmoedigheid geweest.quot; Omtrent dezen tijd huwde Zwingli met eene gevallen non, zekere Catharina. Bern had nog niet beslist, beide partijen stelden alles in het werk om het aan hare zijde te hebben; do raad weifelde lang en toen de generaal-vikaris Faber hem opmerkzaam maakte, dat het nu op de papen, maar later op de jonkers gemunt zoude zijn, stelde men alles voorloopig nit. Er werd, zooals reeds meermalen elders gebeurd was, eene disputatie uitgeschreven. Er kwam geen katholieke godgeleerde van naam om de Kerk met klem te verdedigen , toen schaarde do stad zich aan don kant der hervorming ; de omliggende bevolking volgde grootendeels. De kerken werden uitgekleed en de orgels, die eeuwen lang zoo plechtstatig hunne tonen door de gewijde gewelven hadden doen galmen, werden verbrijzeld, alsof zij moesten treuren over den val. Het landvolk koos spoedig de partij der hervorming. Velen van hen hadden landerijen in gebruik, waarop grootere of kleinere vermakingen stonden, die door de naburige kloosters geïnd werden ; zij dachten nu met het vernielen der kloosters, dat deze belasting ook vervallen was , doch zij bedrogen zich: de staat

vorderde uu deze inkomsten; zoo dat er velen weer Katholiek wilden worden. De katholieke kantons Unter-walden, Uri, Schwyz en Zug sloten met den broeder des keizers , Ferdinand , een verbond , daarom liet ferdinandsche verbond genaamd. De protestantsche kantons sloten insgelijks een verdrag en werden heimelijk door Frankrijk ondersteund. De Zurichers onthoofdden een thurgauschen Katholiek , die op de hervorming gescholden had; de Schwyzers verbrandden daarop een predikant, die te Gaster opgetreden was; dit gaf aanleiding, dat beide partijen naar de wapenen grepen. De Katholieken, die veel zwakker dan de Protestanten waren , namen gretig de bemiddeling van twee mannen Aebli van Glarus en Sturm (de burgemeester van Straatsburg) aan, en dezen gelukte het, den vrede te bewerken , 24 Juni 1520, op voorwaarde dat het ferdinandsche verdrag zou verbrand en liet verbond der protestantsche steden, ter bescherming van haar godsdienst, als wettig zou erkend worden. De vrede duurde echter niet lang, zooals wij later zien zullen. Zwingli en Luther waren het ook in hunne leer gansch niet eens en vielen elkander soms vrij hard aan. Zwingli week nog verder van de Kerk af dan Luther: Luther had de geheele tegenwoordigheid van Christus in het H. Sacrament nog niet verworpen , Zwingli verving »dit isquot;, door »dit beteekent.quot; In October 1529 had er te Marburg eene samenkomst plaats over de voornaamste punten, waarin Zwingli van Luther afweek; daarbij waren vele voorname Hervormers tegenwoordig , zooals Melanchtou , Oecolampadius en anderen. Over 14 punten werd men het eens, over het 15de, het avondmaal betreffende , ging liet niet; dat punt bleef onbeslist, trouwens men beloofde elkander de broederlijke liefde te bewijzen en voor elkander te bidden. Dit nam evenwel niet weg , dat Luther de leer van Zwingli eene in en door verduivelde leer noemde. De eendracht tusschen de katholieke en de protestantsche kantons werd spoedig verbroken. De gereformeerde hieveu in de gemeenschappelijke voogdijen de kloosters willekeurig op; Zurich en Glarus, welke met Luzern en Schwyz beschermers waren van het stift van St. Gallen , verkocliton dit voor een spotprijs aan de stad St. Gal-

leu. De katholieke kantons kwamen hier tegen op; men sloeg geen acht op hen, men vorderde integendeel, dat zij zouden dulden dat bij hen ook de nieuwe leer Vrij zoude gepredikt en disputaties gehouden worden ; dit wilden zij niet toestaan , de spanning werd grooter, Zwingli raadde tot een spoedig gevecht aan , en ia den herfst trokken de Katholieken met hunne banieren uit; de Zürichers trokken hen over den Albis te gemoet, en bij Xappel, 12 Oct. 1531, kwam liet tot een gevecht; de Ziirichers werden met een verlies vau 400 man op do vlucht gedreven, ook Zwingli bleef op het slagveld. Hij lag zwaar gewond, een Unterwaldener maakte hem af. Zijn lichaam werd gevierendeeld en verbrand. Na deze nederlaag kwamen de Berners en de andere boud-genooteu de Ziirichers te hulp; bij Baar stonden de beide legers weer tegenover elkander. Den 21 October overvielen de Katholieken hunne tegenstanders bij nacht en gaven hun nogmaals de nederlaag. Men sloot weder vrede, want het ontevreden landvolk dwong Ziirich en Bern daartoe. De steden moesten beloven, de Katholieken ongehinderd hun godsdienst te laten uitoefenen. De Berners en Zürichers moesten de aangerichte schade en gemaakte oorlogskosten betalen. De Solothurners, die den Berners hulp gezonden hadden, moesten duizend goudgulden betalen of tot de katholieke Kerk terugkeeren ; zij kozen het laatste , een bewijs dat de Hervorming sedert 1523 bij hen nog geen diepe wortels geschoten had. De abt van St. Gallen mocht weder in zijn half vernield gesticht terugkeeren. Sedert dien tijd is de verhouding der protestantsche en katholieke kantons weinig meer veranderd.

Zooals wij boven zagen, waren Luther en Zwingli nauwelijks begonnen te prediken, of anderen verrezen , die van de vrijheid om deu bijbel naar hunne opvatting nitteleg-gen, gebruik maakten, en zij vonden er weder heel wat anders in dan Luther en andere hervormers. Zij

haalden er nog een veel beter Christendom uit, dat hun nog veel meer vrijheid gat'. Thomas Münzer, zooals wij gezien hebben, was hiermede begonnen. Zij predikten gemeenschap van goederen, een ehristelijken staat, waarin noch rijken, noch armen , geen geestelijken , geen leeken, geen overheid en geen onderdanen enz. zouden zijn. Zwingli en Oecolampadius disputeerden met hen, het baatte niets, zij werden overladen met scheldwoorden als mannen, die hun een nieuw juk wilden opleggen. Een zwerm van deze menschen Her- of Wederdoopers genaamd, zooals vroeger gezegd is, hielden 's nachts vergaderingen bij St. Gallen , waar zij eene nieuwe taal spraken, hunne kleederen wegwierpen en als zinnelooze menschen, handelden. Elders liep eene massa menschen, mannen, vrouwen en kinderen, op de straat; anderen wierpen hun geld en kostbaarheden het venster uit. De eene vrouw hield zich voor den Heiland, eeno andere voor de hoer van Babyion enz. Een luitspeler, Thomas Schucker in St. Gallen, sloeg zijn broeder het hoofd af als offerlam voor de zonden der wereld. De onzinnigen werden, waar men ze aantrof, door Katholieken en Protestanten omgebracht. Zij verspreidden zich over een groot gedeelte van Duitschland en ook in andere landen, alsmede in do Nederlanden, waar zij even dolzinnig waren en zelfs te JVmsterdam het stadhuis ovei-rompelden, dat echter spoedig daarna hernomen werd; zij moesten het met den dood bekoopen. Overal werden zij verdreven of gedood; alleen te Munster in Westphalen hielden zij eene wijl stand en voerden daar hunne dweepeiij ten top. Afwisselend werd alles door hun geest aangegrepen; mannen , vrouwen enz. dansten ongekleed op de openbare straat en schreeuwden, de een riep luidkeels: Doet boete! Wee, Babylon! de andere; Het rijk der hemelen is nabij ; weer anderen zagen de engelen op de aarde nederdalen. Zij richtten te Munster eene christelijke gemeente op, brachten al hun goud, zilver en kostbaarheden te za-men; alle boeken in de stad werden insgelijks bijeengebracht en verbrand, de bijbel alleen niet. Zij kozen ouderlingen, die de goederen moesten besturen, waarvan het volk

van den Berg Sion, zoo noemden zij zich, moest onderhonden worden. Zij aten gezamenlijk. Jan Mathijszoon, een bakker uit Haarlem, en Jan Boekhold , kleermaker te Leijden, ook Jan van Leijdeu genaamd, dienit cleNederlanden hadden moeten vluchten, waren daar profeten. De bisschop van Munster, die natuurlijk had moeten wijken, kwam met zijne bondgenooten voor de stad, maar werd dapper teruggeslagen. Mathijszoon verkondigde, dat liij met zijn staf den vijand zou verslaan, en werkelijk deed hij met enkelen der zijnen een uitval, maar zij werden gevangen genomen en gedood. Nu verhief zich Jan van Leijden tot lioofdprofeet; deze had eene openbaring gekregen, dat hij koning moest worden; eerst van Munster, en dat zich van daar uit liet rijk Gods over de gelieele aarde zou verspreiden. En werkelijk werd hij koning, hij voerde verschillende nieuwe gebruiken in, onder anderen ook de veelwijverij; hij zond 12 apostelen uit om het nieuwe rijk te verkondigen, zij werden echter hier en daar opgevat en gedood. Munster werd eindelijk door westfaalsche troepen ingesloten , er ontstond hongersnood, de dweepers boden half uitgehongerd nog weerstand, den 24 Juni 1534 werd den belegeraars door verraad eene poort geopend, zij drongen de stad binnen en met de grootste inspanning konden zij eerst den wanhopigen weerstand overwinnen. De koning der gerechtigheid en zijne aanhangers werden uit hunne schuilhoeken gehaald en omgebracht. Jan van Leijden werd een uur lang met gloeiende tangen geknepen, vervolgens ter dood gebracht en zijn lichaam in eeno kooi opgehangen. — Zoo eindigde in 1535 het communistische rijk der weder-doopers.

Terwijl Duitschlaud van het eene einde tot het andere door de hervorming in twee vijandige kampen verdeeld was ,

klopten de Turken , die Hongarije verwoestten, aan de poorten van datzelfde Duitscliland. Op Mahomet II volgde in 1481 zijnf zoon Bajazet 11(1481—1521), die weinig uitrichtte. Zijn jongste zoon Selim I, een vorst, die zijne tijdge-nooten in staat- en krijgskunde ver overtrof, maakte den naam van Osmannen of Turken verschrikkelijker dan hij ooit geweest was.

Hongarije en de omliggende landen liet hij naar hartelust plunderen, terwijl hij zijne vloot versterkte en zich van achteren veilig maakte door het vernietigen van hot persische rijk (1515) en het veroveren van Egypte (in 1517). Hij stierf in het jaar 1520 en werd opgevolgd door zijn zoon Soliman 11 (1520—1566), onder wien het osmanische rijk zijnen grootsten bloei bereikte. Reeds in 1521 nam hij Schabacz stormenderhand in; do bezetting verdedigde zich tot den laatsten man; in Augustus van hetzelfde jaar maakte hij zich , na een verschrikkelijk verlies , meester van het gewichtige Bel-«rado. liet eiland Rhodus en Venetië betwistten hemalleen

nog de opperheerschappij in de Middelandsche zee. Hij rustte eene vloot uit van 400 schepen met 120.000 man aan boord, en begon een aanval tegen de vesting Rhodus, welke slechts met 600 ridders en 4500 soldaten bezet was. De grootmeester Villicrs de l'Isle hield het zes maanden lang uit tegen deze geduchte overmacht, en eerst in Mei 1522, toen de stad bijna tot een puinhoop geschoten was nam hij do capitulatie van den Sultan aan. Hij mocht met zijne ridders eervol aftrekken, den achterblijvenden inwoners werd behoud van goed en vrije uitoefening van hunne godsdienst toegestaan.

Hierop maakte hij zich gereed om Hongarije te veroveren. Ongelukkiglijk heerschte er in Hongarije zelf groote verdeeldheid ; de adel stelde alles in het werk om het aanzien en de macht des konings te verkleinen, en toen Soliman met een leger van 200.000 Turken Hongarije binnenrukte, kon hun koning Lodewijk 11, zoon van Stanislaus, er slechts 20.000 man tegen stellen. Hij werd bij Mohacz den 29 Aug. 1526 geslagen en sneuvelde. Duitscliland beefde op dit bericht. De keizer en zijn broeder Ferdinand, die Lode-

■wijk 11 als koning van Hongarije en Bohemen als naaste erfgenaam zou opvolgen , riepen het duitsche volk tot verdediging van hun eigen haard op; maar de pro-testantsche vorsten mistrouwden den keizer nog meer dan zij de Turken vreesden , Luther zelf schreef en predikte tegen den turkschea oorlog. De Turken rukten tot voor Weenen voort, alles op hunnen weg verwoestende cn sleepten duizenden jongelieden eu jonge dochters in slavernij mede. Voor de muren van Weenen echter leerde de Turk den duitschen moed kennen , het werd dapper door Niklas von Salm verdedigd. De Sultan zag thans , dat het stedonrijke Duitschland niet zoo gemakkelijk te veroveren zou zijn. Toen men eindelijk begreep, dat met de inneming van Weenen geheel Duitschland voor den Turk zou openliggen, vereenigden de duitsche vorsten zicli toch en een sterk rijksleger rukte op Weenon aan. Soliman brak het beleg op en trok in het veroverde Hongarije terug. In hot gedeelte van Hongarije, dat in de macht der Turken was , betwistte J o-hann Zapolija Ferdinand de kroon eu toen deze overleden was, nam Soliman de voogdijschap op over zijn zoon Johan Sigismond.

Hij bezette Ofen (1541) en liet aan zijn beschermeling slechls Zevenbergen en een deel van Neder-llongarije. Ferdinand behield gedurende een wapenstilstand van 8 jaren een gedeelte van Opper-Hongarije en de aan Oostenrijk en Stiermarken grenzende comitaten , tegen eene schatting van 30.000 goudgulden. Het huis Habsburg kreeg dus door Hongarije, in plaats van een voormuur, een geduchten vijand.

Niet alleen Hongarije en oostelijk Duitschland werden dooide Turken afgeloopen en geplunderd; maar ook Italië, Spanje en de eilanden in de Middellandsche zee. Karei had aan de Johannisridders Malta eu Gozzo ingeruimd (1530), van waar uit de ridders hunne zeetochten tegen de Turken met onverslapten moed voortzetten. De Turken echter zwierven

in tallooze schepen op zee, vielen onverwachts de schepen der Christenen aan, landden aan de kusten, plunderden steden en dorpen en voerden de inwoners als slaven mede. Vooral onderscheidden zich twee broeders van het grieksche eiland Lemnos , Horuk en Haireddin. Zi] waren tot het Islam overgegaan; door verraad waren zij Algiers en Tunis machtig geworden , en bedekten nu de Middellaudsche zee met hunne roofvloten. Karei V, van edelen toorn ontstoken , besloot de renegaten te tuchtigen en de christenslaven uit de klauwen hunner kwellers te redden. In het jaar 1535 scheepte hij zich met eene sterke vloot, onder bevel van den bekwamen zeeheld Andreas Doria naar Afrika in en landde gelukkig met zijn klein, maar uitgelezen leger aan. Hij versloeg Hai-reddins landmacht, veroverde Tunis met de haven Coletta en bevrijdde 20.000 christenslaven, welke den roem en de grootmoedigheid van hunnen luisterrijken redder alom in Europa verspreidden. De vorsten, door de renegaten verdreven, herstelde hij weer in het bezit van Tunis.

Nauwelijks was Karei op weg naar Tunis of Frans, de koning van Frankrijk, maakte gebruik van deze gelegenheid om de vijandelijkheden te vernieuwen. Hij sloot een verhond met Soliman en stookte in het Milaneesche kwaad vuur aan ; daarenboven stond hijjin nauwe betrekking met de Protestanten in Duitschland. Frans overviel plotseling Kareis bondgenoot, don hertog van Savoije (1535) en toen het volgende jaar de hertog van Milaan, de laatste Sforza, stierf, vernieuwde Frans zijne aanspraken op Milaan en hiermede brak de oorlog op nieuw uit. üe keizer kwam uit Tunis terug; nu verdreef hij de Franschen uit Italië en waagde nogmaals een aanval op Marseille, welke mislukte. De turksche zeeroo-vers, de bondgenooten van den franschen koning, begonnen nu ook de kusten van lieneden-ltalië te plunderen, en dit bewoog paus Paulus ill, die den keizer anders niet zeer genogen was, den vrede te bewerken; deze kwam te JSizza

tot stand op voorwaarde, dat ieder der partijen in het bezit zoude blijven van hetgeen hij thans bezat. (1538).

De keizer reisde door Frankrijk naar de Nederlanden en bracht den koning een bezoek; hij werd aldaar ridderlijk ontvangen. In de Nederlanden, zijn geboorteland en dat hem steeds zoo dierbaar was, was ook de hervorming doorgedrongen , zelfs de wederdoopers hulsden er in; hier en daar hadden reeds ter wille van den godsdienst ergerlijke tooneelen plaats gehad. Hij eerbiedigde de vrijheid der steden , maar verbood door strenge placaten de nieuwe leer; liet echter do herdoopers te vuur en te zwaard straffen.

Na het verlies van Tunis werd Algiers het roofnest der zeeroovers; van daar vielen zij uit en roofden, moordden en plunderden, waar en wat zij konden. Kareis hart bloedde op de geruchten van den jammer, welken zij aanrichtten en hij besloot hen in hun schuilhoek, Algiers, op te gaan zoeken. Op Majorka had Karei vloot en leger verzameld. Andreas Doria waarschuwde den keizer te vergeefs voor de herfststormen in de Middellandsche zee en de onveilige kust in Afrika. Zijne vloot bestond uit 74 groote en 200 kleinere schepen niet 24000 beproefde soldaten. Op de overvaart leed de vloot reeds veel door storm, en toen hij zich op den Afrikaanschen bodem ontscheept had, werd een groot gedeelte zijner vloot op het strand geworpen en verbrijzeld. Karei trok met zijne manschappen tegen Algiers op; maar door de geweldige stortregens en de moerassige wegen kon hij er niets tegen uitrichten. Hij meende Algiers te bestormen', maar vond geduchten weerstand van de Mooren, Turken en Arabieren en toen hij onder de muren van de stad kwam, bi-ak er zulk een hevige storm los, dat Karei zich genoodzaakt zag terug te trekken. Hij dekte in persoon aan het hoofd zijner dapperen de inscheping. Op den terugtocht leed de overige vloot nog geducht door den storm, zoodat Karei grooter verlies leed dan hij ooit in eenig gevecht, had onder-

•vonden. De tocht had geen andere vrucht, dan dat zij een nieuw hewijs kon geven van 's keizers moed en dat hij in alle moeielijkheden gedeeld had mot den minste zijner soldaten.

Nauwelijks was de mare van den ongelukkigen tocht naar Algiers bekend, of de koning van Frankrijk Frans maakte van deze gelegenheid gebruik om Karei weer aan te vallen. Hij verbond zich met Solimau en Willem hertog van Gulik en Kleef, die aanspraak maakte op Gelderland en het graafschap Zutphen, waarbij zich later de koning van Denemarken voegde. De keizer had voor bondgenoot Hendrik den VIII, koning van Engeland, die weinig uitvoeren kon. Do sultan zond den zeeroover admiraal Haireddin met eene vloot, waarbij Frans zijne schepen voegde, welke onbarm-hartiglijk de eilanden en kusten in de Aliddellandsche zee uitplunderden en bij welke gelegenheid Haireddin duizenden menschen in slavernij wegvoerde ; later spaarde hij zelfs de kusten van Frankrijk evenmin. De hertog zond aan Frankrijk den in onze vaderlandsche geschiedenis bekenden Maarten van Rossum, welke binnen in het land deed, wat de zeeroover aan de kusten uitvoerde. Frans behaalde in het begin voordeleen in het noorden vau Spanje en Italic; voor Perpignan stiet hij het hoofd, dit werd dapper gedurende drie maanden door Alba verdedigd, lu 1543 veroverde de zeeroovers Mizza, verwoestten deze stad, maar lieten de citadel onaangeroerd; want juist verschenen Kareis troepen in de nabijheid. In het volgende jaar, den 14 April 1544, werd Kareis leger bij Cerisoles in Piemont verslagen en Frans zette zijn tocht in Italië voort. Karei had intusschen Willem van Kleet geheel in het nauw gedreven, hij had hem Gulik ontnomen ; Willem voelde zich niet bestand tegen zulk eene overmacht; hij begaf zich persoonlijk naar het keizerlijke kamp en verzocht om vrede; dezen sloot de keizer met hem op voorwaar-

de, dat hij liet verbond met Frankrijk en Denemarken zou verbreken en zijne aanspraken op Gelderland geheel opgeven ; daarvoor kreeg hij het veroverde Gulik terug, Karei was nu heer over al de Nederlanden. De prins van Oranje, Rene van Chalons, werd stadhouder over Gelderland en Zutphen. Terwijl de koning van Frankrijk in Italië oorloogde , rukte Karei met een duitsch leger Frankrijk zelf binnen , veroverde Champagne en kwam tot op twee dagreizen van Parijs. Daardoor dwong hij koning Frans tot den vrede, die te Crepyj tot stand kwam den 18 Sept. 1544, waarbij bepaald werd , dat de keizer in het bezit zijner landen en Frankrijk tot aan het huwelijk van den hertog van Orleans in het bezit van Savoije en Piemont zou blijven. Omstreeks den tijd dat de vrede te Crepy gesloten werd, veroverde Hendrik Vlll nog de stad Boulogne; ook het volgende jaar zette deze den oorlog voort, de fransche vloot echter dreef de engelsehe binnen hunne havens. Er werd verder niets bijzonders uitgericht. Beide koningen wensch-ten naar den vrede, dien zij den 17 Juni 154G sloten. Enge land bleef Boulogne bezetten tot zoo lang zekere achterstallige schulden zouden betaald zijn.

Terwijl de keizer in Spanje, Italië, de Nederlanden, in Afrika en Frankrijk en tegen den Turk, beurtelings tegen binnen- en buitenlandsche vijanden van zijn rijk do wapenen moest voeren, traden er in het duitscho rijk altijd meer vorsten tot de Protestanten en het schmalkaldische verbond toe, velen van hen, volgens de getuigenis van Me-lanchton, alleen om zich meester te maken van bisdommen en kloosters. Aan den landgraaf Philips van Hessen moest Luther toestaan twee vrouwen te nemen, om een mogelijken afval te verhinderen; zelfs bisschoppen, zooals die van Lu-beck en Schwerin, de aartsbisschop van Maintz lieten do Reformatie toe in Maagdenburg en Halberstad; de laatste kou het niet verhinderen, maar trok er toch aanzienlijke

sommen gelds voor. De aartsbisschop van Keulen, een goede, maar oud en lichtgeloovig man, wilde ook in zijn diocees hervormen, vond echter hevigen tegenstand bij zijn domkapittel. Men ziet hieruit dat de hervormingsgeest in alle standen was doorgedrongen. Ue keizer had tot nu toe alles in het werk gesteld om den vrede te bewaren en den pro-testantschen vorsten zoo veel toegegeven, dat zelfs ijverige Katholieken aan hom begonnen te twijfelen. Toen er in 1538 een katholiek verbond tot stand kwam tusschen den hertog van Beieren, de aartsbisschoppen van Maintz en Salzburg, den hertog van Saxen (Meissen) en Hendrik van Brunswijk, gelastte de keizer, dat zij zich van alle vijandelijkheden onthouden en den neurenbergschen godsdienstvrede niet moesten schenden. Wat kon de keizer meer doen? Steeds van buiten aangevallen, moest hij het wapengekletter van binnen, zoeken te voorkomen; zijne buitenlaudsche vijanden hadden dit gaarne gewenscht en vooral de koning van Frankrijk , hij, die in zijn eigen land de Protestanten te vuur en te zwaard verdelgde, stookte in Dnitschland onheilig vuur aan. Kareis hoop rustte op een algemeen Concilie, waarop de protestantsche vorsten zich vroeger altijd zoozeer beroepen hadden. De keizer drong hier bijzonder bij den paus op aan. Eindelijk schreef paus Paulus lil het algemeen Concilie uit tegen den 1 Nov. 1542 te Trente in Tyrol. Karei had nu vast besloten, indien ook dit nu geen gehoor mocht vinden, krachtig op te treden.

Door den oorlog, wolke weder tusschen Karei en koning Krans uitgebroken was, moest het Concilie uitgesteld worden en eerst den 13 Dec. 1545 gelukte het den paus dit te laten openen. De keizer noodigde in het voorjaar van 154(3 al de vorsten op een rijksdag te Regensburg uit, om de voorstellen gemeenschappelijk te bespreken, welke op het Concilie zouden gedaan worden. De meeste protestantsche vorsten verschenen niet op dien rijksdag; alleen Maurits van Saksen (Meissen), Joachim van Brandenburg en Albrecht van Brandenburg-Baireuth maakten eene uitzondering. Zij protesteerden vooruit reeds tegen alle besluiten van het Concilie, omdat het een pauselijk, geen vrij (dat is protes-

tantsch) was. De keizer herhaalde zijue uituoodiging naar Regensburg, zij beantwoordden met uitrustingen en een vernieuwd verbond. In Bohemen, Siiesië en de Lausitz ontwaakte reeds de geest van onrust, zelfs de oostenrijksche adel begon zich tegen Ferdinand te verzetten , terwijl de koning van Frankrijk bij dit alles ook niet stil zat. Wat moest Karei doen ? Hij kon zich toch zulk een trots der vorsten niet laten welgevallen; hij mocht het niet langer dulden, dat de Katholieken de eene stad na de andere verloren , dat men steeds voortging kerken en kloosters te be-rooven en daarbij nog, dat men het vroeger gewenschte algemeene Concilie verwierp. Hij wapende zich ijverig, waarin hij door den paus met groote sommen ondersteund werd. Nu scheen het dan ook den vorston van hot schmal-kaldische verbond tijd, om van de reeds lang bereide wapenen gebruik te maken en niet minder dan 45,000 man rukten (in Juli) onder aanvoering van den keurvorst van Saksen on den hessischen landgraaf Philippus, tegen den keizer naar Zuid-Duitschland op, waar Schertlin von Burten-bach, een dapper veldheer, zich met zijne manschappen bij hen voegde. Nu sprak de keizer den rijksban over de keurvorsten uit, 20 Juli, niet omdat zij protestant waren, het punt van godsdienst zou hot Concilie beslissen ; maar omdat zij de rijkswetten schonden. Dit deed de beide vorsten aarzelen ; zij dachten aan hertog Ulrich von Wurtenberg, die uit zijn land verdreven was geworden (1510) omdat hij de rijksstad Reutlingen genomen had. Schertlin was er voor den keizer onmiddelijk aan te vallen, de landgraaf Philippus was hiertegen. Intusschen had de keizer zich bij In-golstad verschanst en hoewel de vijanden hom zoo ver genaderd waren, dat zij zijne legerplaats konden beschieten, waagden zij toch geen aanval en gaven hierdoor den keizer tijd om zich te versterken , toen viel hij in Zwaben en behaalde aanvankelijk een voordeel op hen bij Gingen. Den zelfden dag ontving Johan Frederik het bericht, dat zijn neef Maurits in Keursaksen gevallen was; beide neven waren reeds lang oneenig. Op den rijksdag te Kegensburg had Karei Maurits gewonnen , door hem voornamelijk de keur-

waardigheid, een gedeelte van de landen van zijn neef Joh. Frederik te beloven en in het godsdienstige zou deu Protestanten het priesterhuwelijk , de kelk en Luthers leer over de genade toegegeven worden. Joh. Frederik ijlde met zijn leger naar Saksen terug , verdreef zijn ontrouwen neef eu maakte zich van een groot gedeelte van zijn land meester. Het schmalkaldische bondsleger, dat tot hiertoe den keizer toch in toom had gehouden, liep in het najaar uit elkander ; de zuidelijke bondgenooteu bleven dus aan de genade van den keizer over. Zij waagden het niet om zich te verzetten. De ulmer raadsheeren baden hem op hunne knieën om genade, leverden hem al hun geschut uit en betaalden 100,000 goudgulden. Ook Augsburg, dat Schertlin verdedigen wilde, gaf zich op dergelijke voorwaarden over en zoo volgde de eene stad na de andere. Kareis kas kwam zoodoende in staat om deu oorlog met kracht voort te zetten. De keizer stelde overal een aristocratisch bestuur in en gebood, dat de Katholieken hun godsdienst weer vrij zouden uitoefenen , wat hun in de rijkssteden op straffe verboden was geworden; maar, helaas , zij bezaten geen enkele kerk meer. De protestantsche aartsbisschop van Keulen werd van zijn zetel gejaagd en moest later bedelen.

In dien tusschentijd waren de Bohemers ook weder opgestaan ; daarheen wendde zich de keizer; maar Maurits had hem naar Saksen geroepen en hij spoedde zich eerst daarheen met. een leger van 27,000 man. Zij trokken de Elbe over en troffen de Saksers (25 April 1547) bij Mühlberg en vielen, met den uitroep, Hispania! Hispania! zoo duchtig de saksische krijgers aan, dat zij geheel verslagen werden. De keurvorst Joh. Frederik, zoo zwaarlijvig, dat een gewoon paard hem nauwelijks dragen kon, werd op de vlucht gevangen genomen , als mede Ernst van Brunswijk-Luneburg. Op de bedreiging des keizers , dat hij den gevangen keurvorst zou laten onthoofden, gaf zich het sterke Wittenberg over. Joh. Frederik moest de keurwaardigheid eu het derde gedeelte van zijn land aan Maurits, zijn neef, afstaan; de keizer veranderde de doodstraf in levenslange gevangenschap. Dat hij zich later in godsdienstzaken aan

de besluiten van het Concilie zou onderwerpen, daartoe was lüj niet te bewegen. Hij moest het legerkamp van den keizer als gevangene volgen. Uit Gotha, Weimar, Jena, Eisenach , Orlamunde en Altenburg werd voor de zonen van Joh, Prederik een vorstendom gevormd. De landgraaf Phi-lippus verloor nu ook den moed; hij wilde door middel van de vorsten met den keizer onderhandelen. Deze drong aan op onvoorwaardelijke onderwerping. Maurits (scboonzoon van Philippus) en Joachim stelden alles bij den keizer in het werk om zachte voorwaarden te bedingen. Nu bepaalde de keizer, dat Philippus al zijn geschut moest uitleveren , zijne vestingen open stellen, 150,000 goudgulden betalen en Hendrik van Brunswijk in zijne landen herstellen en daarenboven moest hij den keizer knielend om vergeving smee-ken. De geschiedenis zegt, dat de keizer aan Maurits en Joachim verzekerd had hem dan vrij te laten; van dit laatste mocht de landgraaf zelf niets weten, zij moesten hem aanraden zich op genade of ongenade over te geven.

Toen nu de landgraaf te Halle verscheen en den keizer knielend om vergiffenis vroeg, weigerde de keizer hem den verzoenenden handslag; er wordt verhaald, dat de landgraaf zou gelachen hebben en dat dit den toorn des keizers opwekte. Hij werd, gelijk de keurvorst, als gevangene medegevoerd , later werd hij naar Mechelen gebracht en bleef tot 1552 gevangen. De vorsten waren hierover zeer ontevreden ; zij hadden den landgraaf hun woord gegeven, dat hij niet gevangen zou blijven, doch de keizer sloeg hierop geen acht. Ferdinand onderwierp intusschen Bohemen en de Lausitz, strafte de afvallige steden en heeren en vernietigde de privilegies, welke zij vroeger afgeperst hadden. De sterke en rijke stad Maagdenburg bood nog weerstand ; de belegering hiervan droeg hij op aan Maurits: op denKegens-burger-rijksdag had hij hem het bezit van deze stad ook reeds beloofd. Maurits hield zich, alsof hij den last zou volbrengen. De keizer vertrok hierop naar het Zuiden, om nader bij het Concilie te zijn, hetwelk de paus, omdat er in Trente eene aanstekende ziekte was uitgebroken, naar Bologna verplaatst had. Karei was hierover zeer ontevreden en

Doze stierf den 18 Februari 1546 te Eisleben en werd in de slotkerk te Wittenberg begraven. Aanvankelijk zag hij zijn werk slagen. Velen vielen van de Kerk af' of werden daartoe gedwongen door hunne beheerschers. Van eene andere zijde was het liem geene vreugde, dat Zwingli, Calviju en Hendrik Vlli , koning van Engeland, liem in het hervormen voorbij snelden. Had hij op zijn sterfbed een blik mogen werpen in de donkere toekomst, o, wat woeste tweedracht en ontketende woede zou hij ontmoet, wat al landen , steden en dorpen verwoest hebben zien liggen; wat al menschenbloed, gestort op de slagvelden of het schavot, zou hem hebben tegengespat! Hoe droevig zou de vrijheid in hare logge kotenen hem hebben aangestaard. Zijne leer? hij zou ze te vergeefs in den verbroeden kring van het ongeloof gevonden hebben. Maar bovenal verschrikkelijk zou hem die Kerk, welke hij had willen vernietigen, hebben toegeschenen ; zij was niet verdelgd. Hij zou haar schooner dan ooit op hare verheven rots vinden, haar beschermende armen over het gehoele menschdom uitstrekkende en als de bewaarster der ware vrijheid, deze den volkeren zien aanbrengen ; dan eerst zou hij de kracht van het donderende Anathema door de vijf werelddeelon hooren weergalmen , uitgesproken over zijne leer in het Concilie van Trente.

Deze algemeene Kerkvergadering werd geopend den 13 Dec. 1545 onder paus Paulus III en gesloten den 4 Dec. 15Ö3 onder pans Panlus V. Dikwijls werden hare zittingen door de woelingen des tijds geschorst. Bij het openen waren er tegenwoordig 280 aartsbisschoppen en bisschoppen en meer

dan 150 geestelijken van minderen rang, behalve de legaten van de verschillende katholieke mogendheden. Deze hooge vergadering, waarin talrijke mannen zaten, rijk in wetenschap en godsdienstkennis, 'kwam bijeen om in naam van de allerheiligste Drievuldigheid de wijdte en diepte der klove aan te wijzen, welke de katholieke leer van de protestantsche scheidt. Zij moest niet alleen tot het tegenwoordige geslacht, maar steunende op het Evangelie, de apostolische overleveringen en de uitspraken der vorige H. Conciliën , aan de toekomstige eeuwen luid verkondigen, wat de eenige, ware leer van Jesus Christus is. Zij moest als het ware de toekomst met het verledene samensmelten. — Door de Protestanten werd zij niet erkend; hoewel zij ze vaak geëischt hadden. Men moge vrij zeggen, het Concilie van Trente maakte de wond grooter; als grooter maken is, hot geneesmiddel aanwijzen I en het bederf weren. — Het Concilie wendde zich ook even krachtig tegen de misbruiken, welke de Kerk waren binnen geslopen: het gaf de schoonste verordeningen voor de verheffing van den geestelijken stand en tot herstel van de tucht. Het Concilie van Trente is een waar licht voor de Kerk geworden. De geschiedenis toont ons, welk eene hooge vlucht de Kerk na het Concilie genomen heeft. De lleforraatie heeft, hoewel onbewust er van, het heerlijke werk eens snoeiers gedaan in den vruchtbaren wijngaard des Heeren.

Na den schmalkaldischen oorlog had Karei het toppunt zijner macht bereikt. Hij had allen wederstand overwonnen, geen der vorsten durfde zich bewegen. Karei dacht hen nu ook wel zoo ver te krijgen , dat zij zich in liet godsdienstige aan de uitspraken van het Concilie zouden onderwerpen. Daartoe liet hij door godgeleerden van beide kanten, bijzonder door Pflug, bisschop van Naumburg van de katholieke zijde, en Agricola van de protestantsche een vergelijk opstellen , békend als het augsbnrgsche Interim, dat aan het Concilie zoude worden voorgelegd. Het bevatte 2G ar-

tikelen; liet stond den Protestanten toe liet huwelijk der geestelijken , liet gebruik van den kelk bij het avondmaal en gedeeltelijk de leer der genade; ook behoefden zij geen kerkelijke goederen terug te geven. Natuurlijk namen de katholieke stenden het niet aan, en de paus verwierp het luid. Ook namen al de Protestanten het niet aan ; voor dezen kwam ter geruststelling , onder Melanehton, eene nadere bepaling te Leipzig tot stand, ook leipziger Interim genaamd, over de Adiaphora, waarin gezegd wordt, dat vele artikelen van het augsburger Interim geduld konden worden, wijl zij onverschillige plechtigheden en leerstellingen betreffen, die niets aan de zuivere leer te kort doen. Geen van beiden, noch het Interim van Augsburg, noch dat van Leipzig stelde de Protestanten noch de Katholieken tevreden ; het Interim werd een spotwoord Kareis toestand werd hierdoor moeielijker. Onvoorzichtig wilde hij ook optreden als bevrediger in het godsdienstige. Dat hij niet wist, dat de waarheid ondeelbaar is, daarvoor was hij te goed Katholiek. Zijn streven was steeds voorloopig tevreden te stellen en tijd te winnen, tot het Concilie uitspraak zou gedaan hebben; maar altijd werd hij overvallen door de kracht van den toen-maligen tijdgeest, de vrucht van eene met gezag onbestaanbare vrijheid, waarvan hij, helaas, zelf het slachtoffer zou worden.

Maurits belegerde Maagdenburg in schijn en sloot onder-tusschen een verbond met den markgraaf van Joachim van Brandenburg-Küstrin, den hertog van Mecklenburg, de zonen van den gevangenen landgraaf, den markgraaf van Brandenburg-Kulmbach, met Maagdenburg en met den koning Hendrik II van Frankrijk, wien hij voor zijne hulp de steden Metz, Toul, Verdun en Kamerijk beloofde. Toen het verbond met Frankrijk gesloten was, trok Maurits van Maagdenburg af en rukte met zijn leger op naar het zuiden

ea verkondigde in April 1552, dat hij de oude vrijheid der daitsclie stenden wilde herstellen, welke door den keizer op de laagste wijze was vernietigd geworden, en om Duitscli-land van de Spanjaarden en Walen, welke onder Alvahuishielden , te verlossen. Hij richtte zijn weg eerst naar Augs -burg, dat hem geschut gaf — Ulm wilde hem niet binnen laten, vervolgens trok hij naar Tyrol. Hij verhaastte zijn tocht ten einde te voorkomen , dat de keizer zijne troepen verzamelde ; den 18 Mei versloeg hij de keizerlijken bij llent-ze en den volgenden dag nam hij met storm de ehrenberg-sche kluis in. Hier moest hij zich een dag ophouden door het muiten zijner soldaten , die de gewone belooning vorderden voor het stormloopen. Dit was een geluk voor den keizer , anders ware deze misschien in zijne handen gevallen. Den 22 was hij slechts twee uren van Insprück verwijderd; de keizer was bevangen van schrik, lag ziek aan de voetjicht , hij zag zich genoodzaakt bijna zonder gevolg over de met sneeuw bedekte julische Alpen naar Villach te vluchten. Geen hand verhief zich voor den keizer; de katholieke vorsten bleven ook stil; de vernedering des keizers was allen wenschelijk, allen vreesden de keizerlijke willekeur. Mau-rits nam Insprück in en liet alles plunderen, wat den keizer of den Spanjaarden toebehoorde; Ferdinands eigen-dommen werden gespaard. De keizer liet den gevangen keurvorst. Joh. Prederik , terstond in vrijheid stellen. Aan zijn broeder Ferdinand droeg hij op met Maurits in onderhandeling te treden. Deze was dadelijk gereed, dewijl hij niemand beoorloogde dan den keizer en deze thans weerloos was. Er werd vooreerst een wapenstilstand gesloten. Ferdinand vergaderde toen met de aanzienlijkste vorsten eu zij sloten een verdrag (Verdrag van Passau). Karei wilde hier aanvankelijk niets van weten; maar op dringend aanzoek van Ferdinand, en omdat Maurits dreigde Frankfort aan te tasten, waarin nog eenige duizenden Spanjaarden lagen , trad hij schoorvoetend toe. Dit verdrag bepaalde onder anderen liet volgende: De landgraaf van Hessen zou dadelijk in vrijheid gesteld worden, binnen zes maanden de keizer een rijksdag beroepen, waarin besproken zou worden , hoe

het best de vrede in zaken van den godsdienst zou hersteld kunnen worden; beide partijen zouden ongehinderd hun godsdienst uitoefenen; in het kaïnergerecht even zoo veel pro-testantsche als katholieke assessoren plaats hebben en voor ieder zou, zonder onderscheid van geloof, recht gesproken worden, enz. Dit verdrag zou kracht hebben, tot er eeue eindbeslissing kwam, en ook dan nog, al kon men het omtrent de godsdienstzaken niet eens worden (2 Aug. 1552). Hier kwamen de katholieke en protestantsche rijksstenden voorliet eerst zoo wat tot eene vreedzame schikking. De keizer was hier als het ware buiten gelaten, hij heeft het nooit volledig aangenomen, maar, wat bleef hem over? zelfs weinig katholieke vorsten hingen hem meer getrouw aan.

Maurits, de verrader van /.ijne familie, geloofsgenooten en van zijn keizer, was ook verrader van zijn vaderland (Duitsch-land). Voor zijne hulp tegen den keizer had hij, zoo als gezegd is, de steden Metz, Toul, Verdun en Kamerijkaan Hendrik 11, koning van Frankrijk beloofd. Deze koning was met den ouden Soliman verbonden ; zoodat de keizer gelijktijdig door Maurits, Frankrijk en den sultan aangevallen werd. Eene turksche vloot verscheen voor Napels! Hendrik nam de bovengenoemde steden spoedig weg. Hij vaardigde eene proclamatie uit, waarin hij zijne onbaatzuchtigheid en achting voor de duitsche natie uitsprak en betuigde, dat hij alleen kwam om de duitsche vrijheid te helpen bevestigen. Ook op Straatsburg had de koning het gemunt, maar de duitschgezinde burgers verhinderden dit. En nu eerst beseften de vorsten van het Passauer-Verdrag , dat Maurits de schuld van alles was : hij toch had laag de duitsche belangen aan Frankrijk en den Turk opgeofferd; dit had bij de vorsten zoo veel invloed, dat Maurits zelf genoodzaakt was tegen de Turken in Hongarije op te trekken, ook dat Karei eenige ondersteuning kreeg voor een leger tegen den parijzer verdediger der duitsche vrijheid. Maria, de zuster van Karei, landvoogdes van

de Nederlanden , had door den nederlandsclien adel een aanzienlijk leger op de been gebracht; dat leger was in Champagne gevallen, maar werd door de overmacht der Franschen weer over de grenzen gedrongen. Het deed toch dit voordeel, dat het een gedeelte van het fransche leger bezig hield. In den herfst trok de keizer naar Lotharingen, hij sloeg de Franschen uiteeu en belegerde Melz met kracht, üe keizer zelf, hoewel lijdende aan de jicht, toonde den grootsten moed en do meeste volharding; het was lang regen- en stormachtig weer geweest, de soldaten zonken in den modder, ziekte sleepte meer dan de helft zijner troepen weg, zoodat Karei genoodzaakt was in het laatst van Dec. af te trekken en de duitsche stad in de macht van den zoon des mans te laten , dien liij vroeger als gevangene van Padua naar Madrid gevoerd had. Karei, vol van rechtmatigen toorn, zeide later: »I)e Franschen zijn gevaarlijker voor »Duitschlancl dan de Turken, en als de eersten Straatsburg »en do laatsten Weenen belegerden, dan zon ik eerst naar «Straatsburg en dan naar Weenen trokken.quot;

De markgraaf Albrecht van Brandenburg-Knlmbach, de schrik van Duitschland om zijn plunderen en rooven, die met Maurits de protestantsche vorsten verraden had en met hem tegen den keizer te Insprück opgetrokken was, en later den keizer weer hulp verleend had bij de belegering van Metz, wilde het Passauer-Verdrag niet erkennen, maar maakte van de vrijheid gebruik om op nieuw zijne strooptochten te beginnen. Vooral de bisdommen Trier, Wttrz-burg en Bamberg moesten het nu ontgolden. Geen klooster noch kasteel bleef gespaard. Zijne soldaten ontzagen jong noch oud; van alle kanten rezen klachten op tegen den markgraaf. In hem kon men reeds zien, wat de aangroeiende macht der vorsten zonder den keizer zon worden. Koning Ferdinand, Maurits , Hendrik van Brunswijk en de uitgeplunderde geestelijke vorsten sloten een verbond (Hei-

delberger verbond) tegen Albrecht. üeze wendde zich nu dadelijk tegen Hendrik van Brunswijk , viel in Neder-Sak-sen en verspreidde overal dood en verderf; nu stonden pro-testantsclie vorsten , niet katholieke verbonden, tegen den protestantschen Albrecht. Maurits rukte Albrecht na en leverde hem bij Sievershausen een der moorddadigste gevechten uit de 1G eeuw: men vocht man tegen man, ridder tegen ridder, 3 Branswijkscho prinsen, 300 ridders en 4000 soldaten bleven op het slagveld. Maurits zegepraalde; maar werd door een kogel in de borst getroffen en stierf twee dagen daarna (den 9 Juli 1553). Albrecht was in het heetste van den strijd gevangen genomen ; maar voor eene groote som lieten hem de soldaten, die hem bewaken moesten, weder los. Hi) begon op nieuw zijne verwoestende tochten; een volgend jaar echter werd hij bij Schweinfurt zoo geslagen, dat hij naar Frankrijk moest vluchten. Hij kwam iu 1557 terug, maar stierf nog in hetzelfde jaar te Pforzheim.

In 1555 kwam eindelijk de lauggewenschte Rijksdag te Augsburg tot stand, welke het l'assauer-Verdrag in een godsdienstvrede veranderde. Karei zelf verscheen er niet, hij zond zijne gezanten; maar het gevoelen van dezen verschilde hemelsbreed met dat van Ferdinand en Maximiliaan. Delaat-sten wildon liever over geen godsdienstpunten meer twisten, dc zaak bloot staatkundig behandelen en zulk eene regeling trachten te maken, welke den vrede tusschou de verschillende vorsten en den keizer konde verzekeren. In dien zin kwam , na lange onderhandeling, den 21 Sept. de godsdienstvrede tot Stand ; den 2G werd hij afgekondigd. Het volgende werd daarin bepaald: De protestantsche stenden van de Augsburger-Confossie hebben volkomen gelijke godsdienstige cn staatkundige vrijheid met de Katholieken. Van de Calvinisten weid niet bepaald gesproken. De Protestanten zullen de weggenomen kerk- en kloostergoederen enz. be-

houdeu. Niemand zal zijne onderdanen dwingen tot het aannemen van eene andere leer; den onderdanen , die oin den godsdienst uit land of stad verhuizen willen, staat dat vrij, mits zij aan hunne verplichtingen jegens land en heer vcl-daan hebben; in de rijkssteden, waar beide godsdiensten heerschen, blijft dit voortduren. Elke regeering , die slechts één godsdienst dulden wil, moet den anderen schadeloos stellen voor zijne bezittingen ; in het rijkskamergerechtshof zullen zoo wel do Protestanten als de Katholieken zitting hebben. De protestantsche vorsten gingen nog verder en eischten, datde geestelijken hetzelfde recht zouden hebben om van godsdienst te veranderen als deleeken. Hier kwam Ferdinand ten sterkste tegen op, en dreigde zelfs liever heen te gaan dan zulk eene vrijheid aan de geestelijken toe te staan. Na lange en hevige onderhandelingen, werd er het volgende, bekend als het Reservatum ecclesiasticum, bijgevoegd: dat geestelijken, welke waardigheid zij ook mochten bekleeden, met verandering van godsdienst al do titels, vruchten en inkomsten, daaraan verbonden , verloren en geen aanspraak op eenige vergoeding hadden. De Katholieken wilden hiermede beletten, dat niet ergens, wanneer een bisschop of andere geestelijke afviel, deze tegelijk de goederen aan zijn ambt verbonden, in bezit zoude houdeu. Vele vorsten protesteerden hiertegen. L)e kiem voor latere tweespalt bleef, daarenboven wilde de paus ook zijne goedkeuring niet aan dit verdrag hechten; trouwens men had er ook in opgenomen, dat dit verdrag ook dan nog geheel in volle kracht zou blijven, al werd het door het Concilie niet goedgekeurd.

■ De augsburger godsdienstvrede is niet alleen een der belangrijkste punten in de geschiedenis der Hervorming, maar ook van Duitschland. Hij teekende do grens af van de kloof onder de duitsche volken, door de Hervorming gegraven; Duitschland werd werkelijk in een protestantsch en een katholiek Duitschland verdeeld , welke elkander overal gadesloegen, De keizer hield op, dat eerwaardig gekroond hoofd te zijn, om wien de vorsten zich schaarden om Duitschlauds belangen te bevorderen en de vijanden te bestrijden; voortaan wordt hij zelf wantrouwend nagegaan en zijne geheelo

regeering [bestaat in het telkens bevrecligeu van de eene of de andere partij. Omdat hij Katholiek was, vertegenwoordigde hij bij de Protestanten slechts den Antichrist en het was bi] het volk genoeg voor te geven, dat de godsdienst in gevaar was, om gewapend tegen hem op te trekken.

Het is de waarheid in het aangezicht slaan, voor te geven , dat er alleen gestreden werd voor de zuiverheid dei-leer en de vrijheid van godsdienst; de geschiedenis toont ons ten volle, dat zulks niet zoo is. De vorsten trokken het meeste voordeel uit de liervorming. Zij onttrokken zich aan den keizer, werden zeiven monarchen, zij verbeterden hunne inkomsten door het toeëigenen van de stichtsgoederen , landerijen en kloosters met alles, wat vroegere vrome voorvaderen daaraan vermaakt en de kloosterlingen door hunne vlijt vermeerderd hadden, om de arme geburen of'reizigers liefderijk te ondersteunen; dat alles eigenden zij zich toe. De adel, tot wien Luther zich het eerste gewend had,won er niets bij ; integendeel, hij werd minder getold, naarmate de vorst zelf meer gezag kreeg, hij ook gebruikte soms de leer tegen den vorst, zoo als de vorst tegen den keizer. De burgers hadden veel van hunne vrijheid verloren. De hofprediker bepaalde het geloofsformulier en de wijze van godsdienstoefeningen , zoo wel in do kerk als in de school; deze verordeningen werden door den vorst goedgekeurd; in geschilpunten was hij de hoogste rechter, zoodat hij tegelijk paus, bisschop en vorst was, en hij nu, die zich verzette, was to gelijker tijd rebel en kettér in één persoon; de loop der geschiedenis zal ons dit verder toonen.

Karei deed nog zwakke pogingen om zijn zoon Filippus de duitsche kroon te bezorgen, hij bemerkte echter weldra, dat noch de protestantsche, noch de katholieke vorsten er in toe zouden stemmen; hij liet dus Duitschland aan zijn broeder Ferdinand over en begaf zich naar zijn geliefd Nederland. Hij leed reeds geruimen tijd aan de jicht en koorts

en soms overvielen hem vlagen van groote droefgeestigheid. Geheel zijne regeering heeft hij moeten strijden en geen zijner grootsche plannen kunnen verwezenlijken ; en hij, die alles voor Duitschland zou gewaagd hebben, zag zich door datzelfde Duitschland verraden en verlaten. De Hervorming kon hij niet stuiten. Frankrijk werd voor hem gevaarlijker dan ooit, Soliman stond elk oogenblik gereed om op Weenen los te rukken. Voor zoo vele moeilijkheden waren zijne krachten gebroken, hij voelde, dat hij zijne rol uitgespeeld had en neigde tot rust, hij wilde het overige zijns levens in stille afzondering doorbrengen en zich waardig tot den dood voorbereiden. Den 25 Octob. 1555 droeg hij de Nederlanden in eene plechtige vergadering te Brussel, op aan zijn zfoon Filippus en spoedig daarna stond hij hem ook den spaanschen troon af, en den 7 Sept. 155G legde hij eveneens de duitsche kroon neder. Den 17 Sept. van hetzelfde jaar scheepte hij zich in Zeeland naar Spanje in en begaf zich in het klooster van St. Just, bij Placentia in Bstramadura, alwaar hij den 24 Febr. 1557 aankwam. Hier leefde de groote keizer, in wiens rijk de zon niet onderging , in stille eenzaamheid, slechts van weinige dienaars vergezeld. In gewichtige aangelegenheden was hij nog de raadsman zijns zoons. Dikwerf betuigde hij , dat hij zich thans in de gewijde gewelven van het klooster gelukkiger gevoelde dan in de prachtige zalen der paleizen. Zijn dag was verdeeld in het gebed en het lezen van stichtelijke boeken, ook hield hij zich bezig met het tuinieren en het vervaardigen van uurwerken. Hij stierf den 21 Sepfc. 1558 in den ouderdom van ruim 58 jaren. Dat hij eenige dagen van te voren zijne uitvaart zou gevierd en in de doodkist zou gelegen hebben, kan men gerust onder de vertelsels rekenen. Men beschuldigt Karei soms van onverdraagzaamheid , omdat hij als een oprecht katholieke vorst de Hervorming bestreed, cr placaten enz. tegen deed uitvaardigen. Het is vooroordeel: de placaten van Karei waren op verre na zoo ingrijpend niet als later de wetten en waarschuwingen der protestantsche vorsten tegen de Katholieken, waarover wij ter plaatse verder zullen spreken.

De oude stad Geuève was onder Koenraad 11 met Bour-gondië aan liet duitsche rijk gekomen en even als in Duitscli-land alle bisschoppen vorstelijke rechten hadden, kreeg de bisschop van Geuève .dezen ook; de keizer vond in de geestelijke vorsten soms steun tegen de wereldlijke, waardoor trouwens ook wel eens tweespalt ontstond tusschen stad en bisschop. De naburige bisschop van Lausanue had ook dezelfde rechten ; zijn bisdom strekte zich over Freiburg in het Aardal tot Bern uit. Hier had men vaak woelingen togen den bisschop. Zoo lang de hertogen van Savoye over Waad-land en beneden-Wallis regeerden, hadden de bisschoppen in hen een steun tegen de vrijheidsgezindheid der burgers ; maar deze bescherming ontaardde soms in willekeurigen dwang; daardoor vervreemdde zich het volk van zijne bisschoppen , dat in hen de gunstelingen begon te zien van den ge-haten Savoyer. Na de oorlogen van Karei den Stoute (1474— 1477) tegen de Zwitsers, was Bern bijzonder machtig geworden ; het wilde die macht en tevens de Hervorming uitbreiden : daartoe bood zich de gelegenheid aan, toen koning Frans 1 van Frankrijk in 1536 in Milaan oorloogde tegen Karei V. Toen riep Geuève de hulp der Berners in tegen den hertog van Savoye en het gelukte hun, Genève zonder slag of stoot in te nemen. In Genève waren de aanhangers der nieuwe leer door fransche vluchtelingen zeer aangevuurd en versterkt; de bisschop moest naar Annecy in Savoye vluchten , van waar hij, na herhaalde waarschuwingen, de stad in den ban deed. Den bisschop van Lausanne overkwam hetzelfde lot. Uit de hoofdkerk aldaar namen de Berners meer dan een half millioen waarde aan kostbaarheden mede en lieten er geld van slaan. Jammer van zoo vele kunstwerken, zonderling, dat het protestantismus dier dagen zoo vijandig was tegen alle poëzie en schoonheidsgevoel. De landerijen en andere kloostergoederen werden vooral onder de voornaamste geslachten vroom verdeeld. De Genèvers wilden de Berners ook

wel op dezelfde voorwaarden hebben; maar dezen, zich spiegelende aan de verkregen vrijheid van Lausanne , zochten zich van hen te ontslaan en vormden tot 1792 eene eigen Republiek. Van Genève maakte Calvin uit Noyon, geb. 10 Juli 1509, de hoofdplaats zijner hervorming. De gruwelijke Parel en Viret hadden hier zoodanig den woesten geest dei-hervorming opgewekt, dat de kerken a!s met storm van hare beelden, altaren en sieraden ontdaan werden en tegelijk ontstond er zulk eene losbandigheid onder de belijders der nieuwe leer, dat de predikanten zich niet meer wisten te redden. Toevallig richtte , zegt men , Calvin ook zijne schreden derwaarts (153(3) en nu dacht men dadelijk in hem den man gevonden te hebben, die de orde zou kunnen herstellen, waarin men zich dan ook niet bedroog. Hij had ouder de Hervormden reeds naam verworven door zijn ge-schrift : Onderricht in den christelijken godsdienst; hij werd daarom dadelijk door den raad als professor in de theologie en predikant der stad benoemd. Hierop stelde hij zijne geloofsbelijdenis op, welke al de inwoners van Geneve moesten bezweren; bijzonder trok hij ook te velde tegen de groote losbandigheid, waartoe het volk vervallen was, sedert alle godsdienst-banden verbroken waren. Hij vond zulk een tegenstand, dat hij genoodzaakt was Genève te verlaten; maar werd twee jaren later (1540) reeds teruggeroepen en vervolgde zijn werk. Katholieken konden e; natuurlijk niet blijven ; hunne goederen vonden gereede handen. Hij verbood schouwspelen, danspartijen en andere openbare vermakelijkheden ; streng werd de overtreder, zelfs in het openbaar gestraft. De geestelijken hadden het recht , de huizen der burgers binnen te gaan, daar geestelijk onderricht te geven en hun geloof te onderzoeken. Inderdaad, het wekt de lachspieren op, als men leest, hoe men op het gezag der katholieke geestelijken smaalt. En wat zal men zeggen, als men geboekt vindt, dat een Bertelier om zijne losbandigheid door het Consistorie in den ban gedaan , Jacop Gruet onthoofd werd , omdat hij tegen de kerkelijke orde en ongepaste uitdrukkingen in zijne brieven had geschreven. Servet, een Spanjaard , had tegen de Drieëenheid alo. gesch. 5

en tegen Calvins christelijke oudervvijziugen gesclireven; hij Averd op zi|ue reis door Genève ontdekt en gevangen genomen; te vergeefs beriep hij er zich op, dat hij niets te Genève bedreven had, hij werd bij den magistraat als ketter aangeklaagd en levend met zijn boek verbrand. (27 Oct. 1553.) En men schimpt op de inquisitie! Waar is nu dat vrije onderzoeic, die vrijheid, voor welke men \oorgaf te strijden ? De hervormers Beza, Bucer en zelfs Melanch-ton gaven aan Calvin en consorten den grootsten bijval en noemden het daden der gerechtigheid. Vaak wil men zulke zaken verontschuldigen met op den geest der eeuw te wijzen , dan moet men dit ook doen voor zijne tegenstanders ? maar de hervormers streden immers voor de vrijheid, dan mochten zij het anderen niet euvel opnemen, als dezen er reeds gebruik vaii maakten. Calvins leer stemde in vele opzichten met die der andere hervormers niet overeen. Hij dreef de leer der predestinatie door en stelde als geloofsartikel vast: dat een gedeelte der meuschen door God ter zaligheid , een ander van eeuwigheid af ter verdoemenis bestemd is; die tot de laatsten behoort, dien helpt niets ter zaligheid, hij moge doen wat hij wil, zelfs de Sacramenten en goede werken baten niet, hij is en blijft verdoemd. Dit kan verwaande dweepers ol ziunelooze wanhopigen voortbrengen. Troostrijker is de uitspraak hierover door de Kerkvergadering van ïrente VI Zitting, Capittel Xil, waarin zij zegt: Ook moet niemand, zoolang hij in deze sterfelijkheid leeft, zich van het verborgen geheim der goddelijke voorbeschikking zoo veel voorstellen, dat hij het voorzeker houdt, dat hij onder het getal der uitverkorenen is , alsof het waar was, dat de gerechtvaardigde niet meer kan zondigen; of, zoo hij mocht gezondigd hebben , zich zeiven eene zekere bekeering moet beloven. Want het kan niet geweten worden dan door eene bijzondere openbaring, wie God vóór zich heeft verkozen. (1) — Calvin stierf den 24 Mei 1564. Zijne leer breidde zich bijzonder in Frankrijk, de

(1) Nemo quoquo, quamdiu in hoe mortalitate vivitur, de arcano divi-nae praedestinationis mysterio usque adeo praesumere debet, ut corto sta-tuat, se omnino esse in numero praedestinatorum : quasi verum esset,

Nederlanden en in Engeland uit. Zij kwam ook in doRijn-paltz en Hessen ; maar op vorstelijk bevel moest zij zich schikken naar de duitsch-protestantsche kerkverordeningen.

Genève was de zetelplaats van het romanisch protestan-tismus en kreeg daardoor eene wereldberoemdheid. Door dat vele gevluchte frausche Calvinisten zich Jaar kwamen vestigen en hun vermogen en industrie medebrachten, werd het spoedig eeue der rijkste en voornaamste steden. Ten tijde der eerste fransche omwenteling werd Genève klein Parijs. De fransche heerschappij van 1792—1815 ontnam het zijn uitsluitend calvinistisch karakter, en toen het in 1815 weer republiek en zwitsersche stad werd, kon het dien geest niet meer volkomen hernemen. Thans heeft het, even als de andere kantons van Zwitserland, eene demokrati-sche regeering, welke geen voorrecht van vermogen of geloof huldigt. Er bestaat nu ook weer eene katholieke gemeente, die in het bezit is van alle burgerschapsrechten.

De hervorming vond in Frankrijk, het vaderland van Calvin , gereeden ingang. Koning Frans 1 duldde ze volstrekt niet, en vervolgde ze des te strenger in zijn eigen land, omdat hij do Protestanten in Duitschland beschermde en zich daardoor blootstelde, dat men hem zelf niet vrij van de hervorming zou houden. Hij gaf scherpe edikten uit, liet Protestanten verbranden en in 1545 de Waldenzers zoo vervolgen, dat er meer dan 4000 omgebracht werden. Op Frans volgde in 1557 zijn zoon Hendrik II, die met Catharina de Medici gehuwd was. Hij ondersteunde evenals zijn vader, de duitsche Protestanten, en won er Metz, Toul en Verdun bij ; hij vervolgde de fransche Protestanten nog veel heviger dan zijn vader, vooral toen Calvins verordeningen ingevoerd werden. Hij was op het punt tot de strengste maatregelen

quod justificatus aut amplius poccaie non possit: aut, si poccaverit, certain sibi resipiscentiam promittere debeat. Nam, nisi ex spnciali revela-tione sciri non potest, quos Deus sibi clegerit.

over te gaan, toen hij in een tournooispel, in 1559, gedood werd. Zijn vijftienjarige zoon Frans II, die in 1558 gehuwd was met Maria Stuart, was bloozinnig en niet in staat /elf te regeeren; er ontstond nu een strijd, wie de heerschappij ovor den koning zou voeren. Het gelukte den Guises, (eene fransche zijlinie uit het hertogelijke huis van Lotharingen) den hertog Frans en den kardinaal Karei, aartsbisschop van Reims, met de Koningin-moeder, Catharina de Medici; tegen hen verbonden zich de Bourbons, afstammelingen van Robert, jongsten zoon van Lodewijk IX, als: Anton, hertog van Vendome, door zijn huwelijk met Johanna d'Albret, titulair koning van Navarra en liearn ; zijn broeder Karei, kardinaal en de jongste en moedigste, Lodewijk, prins van Condé. Bij hen sloten zich aan de connetable Montmorency , de broeders de Chatiilon, de admiraal Coligni en anderen. Van deze verbondenen was Anton een openbare vriend der Hugenoten, zoo noemde men de Protestanten in Frankrijk, waarschijnlijk naar hunne eerste verzamelplaats voor de poort van St. Hugo te Tours. De prins van Condé en Coligni waren ook der hervorming zeer toegedaan , Montmorency was een trouwe katholiek, maar in de staatkunde een tegenstander van de Guises. Aangezien de Guises de verklaarde vijanden der Hugenoten waren en zij de scherpe edikten van Hendrik II uitgelokt hadden, zagen de Protestanten de bourbonsehe prinsen als hunne beschermers aan, waarbij zich ook die Katholieken voegden, welke met de regeering der Guises niet instemden. Aan de Hugenoten antwoordden de protestantsche rechts- en godgeleerden uit Frankrijk en Duitschland , op hunne vraag , of het geoorloofd was de regeering der Guises omver te werpen, met Ja, als het door een prins uit den bloede geschiedde. Daarop ontstond door een edelman , de Barry , de samenzwering van Amboise , welke door Condé geleid werd; Coligni was er mede bekend, maar vertrouwde de zaak nog niet. De samengezworen wilden zich van den koning meester maken, de regeering in de handen der Bourbons geven en de Guises terechtstellen. De samenzwering werd ontdekt en kostte aan bijna 1200 menschen het leven; Condé werd

in Orleans vastgezet en Anton van Navarra in zijne woning bewaakt. De Guises wilden zich tlians van hunne hoofdvijanden ontdoen, maar Frans 11 stierf 5 Dec. 15G0 en Catharina de Medici, ijverzuchtig op de macht der Guises, verzoende zich met de prinsen , nam de voogdijschap van den elfjarigen troonopvolger, Karei IX, op zich en benoemde Anton van Navarra tot generaal stadhouder van het rijk. Nu verbonden zich de Guises met den conuetable Montmorency en den Maarschalk d'André en vonden in Spanje en in den keizer een steunpunt, terwijl Catharina alles in het werk stelde om den Protestanten vrije uitoefening van hun godsdienst te bezorgen. Het parlement te Parijs wilde daar echter niets van weten. Men hield eene disputatie te Poissy, 9 Sept. l.^r)61, die tot in October duurde, waardoor, even als in Duitschland van dergelijke disputaties, niets tot stand kwam. Intusschen vermeerderde steeds het getal Protestanten , de prins van Condé trad aan hun hoofd en verbond zich in het geheim met Elizabeth van Engeland; daarentegen schaarde zich Anton van Navarra bij de Katholieken en riep de Guises naar Parijs. In het stadje Bossy kwam het tusschen de gewapende begeleiding van den hertog de Guise en de Protestanten voor het eerst tot eene botsing ; vele Protestanten werden er gedood of gewond. Daarop grepen de Protestanten naar de wapenen. Parys ontving de Guises en Condé moest ruimen. De jonge koning werd weder naar Parijs gebracht, waarheen ook de koninginmoeder volgde, zoodat de Guises nogmaals de teugels van het bewind in handen kregen. Intusschen veroverde Condé eene menigte steden en zoolang er eenheid in zijn leger heerschte, kou hij den Katholieken het hoofd bieden. De oorlog verspreidde zich over geheel Frankrijk; de beide partijen wedijverden in wreedheid en in het verwoesten van hun schoon vaderland, dat vóór de hervorming zoo bloeiend en waar de huiselijke haard onlangs nog zoo vreedzaam was en thans de vader tegen den zoon, de zoon tegen den vader , de broeder tegen den broeder in bloedige rijen staan. Elizabeth hielp de Hugenoten aan geld en troepen, zoo ook de duitsche protestantsche vorsten; de Guises hadden eveu

zoo ondersteuning van de Spanjaarden en de Zwitsers. Het Parlement verklaarde Condé en zijne aanhangers voor landverraders. Den 19 Deo. 1562 kwam het bij üreux tot een slag, waarin de partij der Guises, vooral met behulp dei-Zwitsers, de overwinning behaalde; Condé werd gevangen genomen. Coligni plaatste zich aan het hoofd van het leger der Hugenoten en bezette de beneden-Loire en Seine om dichter bij do engelsche hulp te zijn. I5ij de belegering van Orleans werd de hertog de Guise door een hngenootsch edelman verraderlijk vennoord. (24 Feb. 1563). Anton van Navarra was aan zijne wonden voor Rouaan gestorven en daardoor was het mogelijk, den 19 Maart 1563 den vredo van Amboise te sluiten op de volgende voorwaarden :

1. Alle graven, barons en bezitters van heerlijkheden, benevens hunne onderdanen hebben op hunne eigendommen vrije uitoefening van godsdienst. 2. Edellieden van minderen rang en burgers mogen huiselijke godsdienstoefeningen houden , geene openbare; daarentegen zal in elk rechtsgebied eene stad aangewezen worden, waar openbare godsdienst mag gehouden worden zonder stoornis der orde en onder toezicht der openbare macht. 3. Al de kerken, met alles wat daartoe behoort, moeten aan de Katholieken teruggegeven worden. 4. De uitoefening van den protestantschen godsdienst blijft toegestaan op die plaatsen, waar zij vóór Maart 1563 bestond. (Parijs behoorde met tot die steden). 5. Alles zal verder in den toestand van vóór den oorlog blijven tot eene algemeene kerkvergadering. 6. De koning verleent wijders eene algemeene amnestie.

De vrede werd, helaas, door geene der partijen oprecht gehouden; in Sept. 1566 stond geheel Frankrijk weer in vuur en vlam, de Hugenoten namen meer dan 50 plaatsen in bezit. De SOjarige connetable de Montmorency zegevierde bij St. Denis, maar werd doodelijk gewond en nadat door beide partijen Frankrijk verschrikkelijk verwoest was geworden, kwam in 1568 de vrede van Longjumeau, op de voorwaarden van dien van Amboise, tot stand. Eindelijk besloot do koning zich met alle macht tegen de Protestanten te verzetten en niet te dulden, dat er vroeg of laat een

protest,antsclie staat nit Frankrijk zou ontstaan onder een der prinsen van don bloode; de Protestanten werden ingelicht van don storm, die over hen zou uitbarsten. Zij maakten la Eochelle tot hunne hoofd wapen plaats en wierven een geducht leger aan. De koning vaardigde nu een edict uit, waarbij hij in Frankrijk deu protestantscheu godsdienst verbood en den predikanten beval, binnen 14 dagen het grondgebied te verlaten. Eene poging om zich van Condé en Coligni meester te maken mislukte; de oorlog brak met vernieuwde woede weder uit. Den 13 Maart sloeg het koninklijk leger de Hugenoten bij Jarnac; Condé verloor het leven. Nu nam de Uijarige Hendrik van IS'a-varra, dien Coligni ter zijde stond, hei opperbevel op. De Hugenoten kregen versterking uit Duitschlaud en Zwitserland; het koninklijk leger uit Spanje en Italië, eu nogmaals werden de Hugenoten bij Moncontour verslagen, üe koning en de koning n-m-eder, Catharina de Medici, wenschten naar den vrede, eensdeels om de rampen, waarmede Frankrijk overstelpt werd, anderdeels omdat zij ook de katholieke hoofden niet geheel vertrouwden, of misschien wijl zij zagen, dat het protestantismns niet door de wapenen te onderdrukken was ; de vrede werd den 8 Aug. 1570 te Ht. Germain en Laye gesloten. Bij dezen vrede kregen de Protestanten al hunne goederen en ambten terug; de openbare godsdienst werd geduld, waar hij tot 1 Aug. bestaan had; in elk gouvernement, waar voor den genoemden tijd de hervormde godsdienst niet was uitgeoefend , werd dit toegestaan in de voorsteden van twee steden, maar niet in Parijs en tien uren in den omtrek: ook niet op twee uren in den omtrek, waar het hof zich zou bevinden; de Protestanten konden tot alle ambten benoemd worden cn eindelijk kregen zij voor twee jaren als veiligheidsplaatsen : la Rochelle, Montauban , Cognac en la Charité ; verder moesten zij de tienden aan de katholieke geestelijkheid betalen en uitwendig de katholieke feestdagen vieren. Sedert dien tijd werd de koning bijzonder toegevend jegens de Hugenoten , men geloofde, dat de stormen geweken waren. ¹¹ ij knoopte onderhandelingen aan met Engeland, sprak van

een oorlog met Spanje en het ondersteunen der Nederlanders tegen dit land, riep den admiraal Coligni adn het hof' om met hem over den spaanschen oorlog te beraadslagen, hetwelk aanvankelijk moeite kostte, wijl de admiraal de zaak nog niet vertrouwde en verloofde eindelijk zijne zuster Margaretha met Hendrik van Navarra. In Maart 1572 kwamen Johanna van Navarra met haren zoon Hendrik, hare dochter, benevens de jonge Condé, aan het hof te Parijs, waar zij door den koning en de koningin-moeder op de innemendste wijze ontvangen werden. Den 10 Juni stierf Johanna na eene ziekte van vijf dagen; dat zij aan vergift zou gestorven zijn, daarvoor is geen bewijs. Hendrik nam den titel aan van koning van Navarra. Toen men zag, dat de hoofden der Hugenoten met zoo veel heuschheid ontvangen en behandeld werden, stroomden ook velen der voorname Hugenoten naar Parijs om getuigen van het verzoe-ningsfeest te zijn; maar onder al het feestgejuich waren de koning, de koningin-moeder en hunne partij er op bedacht, om hun lang beraamd plan ten uitvoer te brengen, namelijk otn zich op eens van Coligni en de voornaamste hoofden der Hugenoten te ontdoen, en in den nacht van den 24 Aug. 1572 had de zoogenaamde Bloedbruiloft ofBartho-lomeusnacht plaats, in welken Coligni met velen der zijnen verraderlijk omgebracht werden. Hendrik van Navarra en de prins van Condé bleven gespaard en traden weer tot den katholieken godsdienst over. Vele steden volgden Parijs na, zooals Meaux, la Charité, Orleans, Lyon en andere. Hoeveel Hugenoten er vermoord werden, kan niet nauwkeurig opgegeven worden. Soms wordt het getal overdreven groot opgegeven ; de Thiri, die de Bloedbruiloft zeer uitvoerig beschreven heeft, schat het getal der ongelukkige slachtoffers door het geheele rijk op dertig duizend. Kort loopen wij over dit droevige drama heen; het lust ons niet er, zooals men dikwijls leest, een tragisch-romantisch tafereel van te maken , waarin men dan op het einde leest, dat paus Gregorius X1H uitbundig verheugd was en een Te Deura laudamus tot dank voor de verdelging der ketters te Rome liet aanheffen. Paus Gregorius XHL werd officieel

bericht, dat ei' dien nacht eene geduchte samenzwering ontdekt was tegen den koning en de koninklijke familie en dat deze voorbeeldeloos gestraft was geworden. Gtregorius was genoodzaakt, met een hart vol afschuw tegen het moorden , vervuld met de diepste smart en met betraande oogen, last te geven tot kerkelijke feesten te Home. Zonderling is liet, dat men den paus zoo gaarne wil verbinden bij al wat moorden is. Waar en wanneer en welken paus vindt men in het geheele tijdperk der hervormingswoelingen, die last gaf do afvalligen te slachten. Hij is vergaderd met de Vaders in het Concilie , bidt, onderzoekt, doet uitspraak en verwijst alleen op de goddelijke straffen. Frankrijk meldde aangeene mogendheid den waren toeleg. In Londen heette het, dat eene ontembare volkswoede was losgebroken; naar Duitschlaud berichtte men, dat alles beraamd was door Spanje, Rome en de Guises. Van het destijds bedorven en verdeelde hof en dubbelzinnige gedrag der koningen van Frankrijk was alles te verwachten. Wij zien er eindelijk al weder uit, welk een geducht wapen Luther gesmeed heeft voor de handen der vorsten, om staatkundige doeleinden te bereiken. De Bar-tholomeus-nacht joeg den Hugenoten schrik om het hart. Velen volgden het voorbeeld van Hendrik van Navarre, zijne zuster en den prins van Condé en werden weer katholiek; anderen vluchtten uit Frankrijk. In sommige streken wapenden zij zich ; la liochelle, waarheen vele geestelijken en edellieden gevlucht waren, kon door de koninklijke troepen niet genomen worden. De Hugenoten vochten nog woedender dan vroeger; al behaalden zij geene overwinning, eiken aanval sloegen zij af. Door het edict van Boulogne eindigde deze vierde burgeroorlog; de Hugenoten kregen voor vei-ligheidsplaatsen la Roebelle, Nimes en Montauban; de edelen, die eigen rechtsgebied bezaten, mochten vrij in hunne huizen en met tien andere personen hun godsdienst uitoefenen, wijders werd er algemeene vergiffenis voor hot verledeue verleend. De vrede werd door beide partijen gebruikt om zich te versterken. De Protestanten vorderden nu van den koning, behalve de veiligheidsplaatsen, de bezetting van twee steden in elke provincie, als ook in elke provincie een

parlement, samengesteld uit leden van hunne partij, zoodat liet land gescheiden zou worden in een hugenootsch en een katholiek Frankrijk. De koning was besluiteloos. De Hugenoten begrepen dit, zy vereenigden zich tot een verbond, dat niets minder beoogde dan de oprichting eener republiek. Te gelijker tijd scheidden zich de Katholieken in twee partijen, waarvan do eene heulde met de Hugenoten om de heerschappij der Guises te fnuiken; de hoofden dezer partij waren de broeders des koniugs, de hertog van Alen^on eu Hendrik van Navarra. Zij smeedden met behulp, vooral van hunne vrienden la Mole ou Annibal, graaf van Coconas, eene samenzwering tegen den zieken koning en Catharina de Medici ; met hen stonden Montmorenci, Condé en andere voorname Hugenoten in verstandhouding. Catharina de Medici werd van het complot onderricht, zoodat alles mislukte. Velen der samengezworenen werden gevat. Mole en Annibal onthoofd. Condé vluchtte naar Straatsburg en werd door de zuid-fransche Hugenoten als hun bevelhebber uitgeroepen. In dit jaar 1575, den 30 Maart, stierf Karei IX; sedert den parysclieu moord was hem de rust ontweken. Hij werd opgevolgd door zijn broeder Hendrik lil, hertog van Anjon. Do andere brooder, de hertog van Alengon verbond zich met de Hugenoten en de ontevreden Katholieken , terwijl Condé met een duitsch-protestantsch leger op Prankryk aanrukte. Hendrik van Navarra ontweek ook en werd weder Protestant. De koning sloot daarop v;ede met de Hugenoten te Beaulieu (1576Ï, waarin hij hun door geheel Frankrijk, behalve in Parijs, gelijke godsdienstige eu burgerlijke vrijheid schonk met de Katholieken, elf veiligheidsplaatsen gaf en bovendien acht parlementen. Hiertegen richtte hertog Hendrik van Cuise de Heilige Ligue op, een verbond der Katholieken. Zijn voorgegeven doel was de handhaving van den katholieken godsdienst; maar zijn geheim streven, om na den dood des konings, die geen man-nelijken erfgenaam had, zich van den troon meester te maken, wijl hij anders op den protestantschen Hendrik van Navarra moest overgaan. Hendrik begreep dat streven van den hertog van Guise en zocht het te verijdelen, door

zich zeiven aan het hoofd der Ligue te plaatsen. Op eene rijksvergadering te Blois, waaraan de Hugenoten geen deel namen, proclameerde hij den katholieken godsdienst als den godsdienst van Frankrijk en de uitoefening van eiken anderen voor verboden (157G). Het gevolg hiervan was een nieuwe Hugenoten-oorlog , die met den vrede van Bergerac (1577) en het edict van Poitiers eindigde. Uit edict bevat 04 artikelen; wij behoeven ze hier niet op te noemen, de meeste zijn bevestigingen van vorige verdragen, alleen het 50e artikel verdient onze aandacht, daarin worden alle onderhandelingen of verbonden met vreemde mogendheden verboden. Bij dit edict waren vorder nog 48 geheime artikelen tusschen den koning en Hendrik van Navarra gevoegd, üo koning stond den Hugenoten veel toe; hij zag trouwens ook wel in, dat hij de speelbal der Guises zonde zijn zoo lang de strijd der beide partijen in Frankrijk duurde , daarom beval hij de ontbinding der Ligue en andere bondgenootschappen. Voor de geschiedenis van Frankrijk hebben de volgende jaren niet veel gewicht. Het zijn feesten eu minnarijen met alles, wat ongeoorloofd is, zoowel van de zijde des konings als van de andere prinsen en prinsessen , soms gevolgd van een strijd, zooals la guerre des amoureux, waarbij het dan toch altijd om den godsdienst moest heeten. Geen wonder dat het lijden in Frankrijk groot was; burgers, boeren en de lagere adel snakten naar de oplossing van een strijd, waartoe zij zeiven zoo weinig aanleiding gaven. Hendrik 111 hinkte steeds van de eene partij naar de andere, hij had door zijne dubbelzinnigheid zelfs alle vertrouwen bij beide partijen verloren ; daarom bekommerden zich ook do Liguisten niet om hem en begonnen in 1585 op eigen gezag den oorlog tegen de Hugenoten, JMog eens stelde zich de koning, aangezet door zijne moeder, aan het hoofd der Liguisten en nam bij een edict alles terug, wat hij vroeger den Hugenoten had toegestaan, maar verzwakte door zijne ijverzucht tegen de Guises den gang des oorlogs, wat ten gevolge had, dat zij door de Hugenoten onder Hendrik van Navarra bij Con-stans geslagen werden. (1587.) Daarentegen joeg de hertog van Guise een leger van 40.000 duitsche huursoldaten .uit

een, die in Frankrijk huishielden, hij zou het geheel vernietigd hebben, indien de koning, het niet verhinderd had. Omtrent dezen tijd vormde zich eene tweede Ligue uit de zestien kwartieren van Parijs, eu deze verbond zich met de eerste. Men had besloten zich van den koning te ontdoen ; deze werd gewaarschuwd eu omgaf zich met eene geduchte macht van Zwitsers. Bij deze gelegenheid bedienden de Pa-rijzenaars zich voor het eerst van barricaden, zig sloten de troepen als met een muur in; de koning bevond zich thans in de macht der Liguisten , maar Hendrik van Guise waagde het nog niet den koning af te zetten. De koning echter wist verkleed naar Chartres te ontvluchten en hem bleef nu geene andere keus over dan öf zich in de armen der Hugenoten te werpen öf zich nogmaals bij de Liguisten aan te sluiten; hij koos het laatste. Bij een edict sloot hij eiken niet-katho-lieken prins van de troonsopvolging uit, beloofde de scherpste maatregelen tegen de Hugenoten en benoemde Hendrik van Guise tot opperveldheer met onbeperkte volmacht, (12 Ang. 1588); maar den 23 Dec, werden Hendrik van Guise en den volgenden dag de kardinaal Lodewijk van Guise doorstoken en velen der aanzienlijke Liguisteu gevangen gezet. Toen stonden Parijs en het geheele katholieke Frankrijk tegen den koning op, en deze wist geene andere uitkomst te vinden dan zich in de armen van Hendrik van Navarra te werpen. Spoedig voegden zich vele benden Duitschers en Zwitsers, als ook edellieden, zoowel katholieke als protestantsche, bij hen en beide Hendrikken sloegen het beleg voor Parijs met een sterk leger. Het lot vau Parijs scheen beslist, toen een Dominicaner-monnik , de 22jarige Clement, den koning den 1 Aug. 1589 in zijn paleis te St. Cloud doorstak. De moordenaar werd door vier paarden van een getrokken en verbrand. Dat gedeelte van het belegeringsleger en de edelen, welke Hendrik voor Parijs gevoerd had, erkende hem dadelijk als koning van Frankrijk, de katholieke edelen van Hendrik 111 alleen op voorwaarde, dat Hendrik den eed zon doen den R. K. Godsdienst in Frankrijk te handhaven en hier zelf weer toe over te gaan. Toen Hendrik zich hiertoe plechtig verbond, sloten de moesten zich bij hem aan. Zijn

aanhang vermeerderde bijzonder, en toen het duidelijk werd, dat Spanje geene andere bedoeling had dau om Frankrijk van een te scheuren en van zich afhankelijk te maken , zegepraalde hunne vaderlandsliefde over den godsdiensthaat, te meer, daar zij zagen, dat de laatste der Guises, de hertog van Mayenne, niet die kracht en bekwaamheid toonde, om hen tegenover Hendrik van Navarra te stellen. Gene deed nog eene poging, maar werd door Hendrik bij Yvry iniSor-mandië beslissend geslagen (14 Mei 1590). Den 25 Juli 1593 trad de laatste plechtig weer tot de katholieke Kerk terug en bewees daardoor tegelijk, hoe ernstig hem al zijne vorige geloften geweest waren , en ook of hij gevochten had om de leer of om den troon. Parijs bleef altijd nog voor hem gesloten. Van binnen heerschten verdeeldheid en kuiperijen; alle toevoer van levensmiddelen was afgesneden, duizenden kwamen van honger en gebrek om, zoodat het eindelijk genoodzaakt was zijne poorten voor den nieuwen koning, Hendrik den IV, te openen (den 30 Aug. 1594). Men zegt, dat 30,000 menschen den hongerdood gestorven zijn.

Hendrik deed zijn intocht in Parijs en van dit oogenblik af kenmerkte alles bij hem vergevensgezindheid en goedheid , allen noodigde hij tot verzoening uit, de edelen en grooten zocht hij te voorkomen door hen in hunnen rang te herstellen, zelfs met den hertog van Mayenne verzoende hij zich. Op ziju verzoek ontsloeg de paus hem op de gebruikelijke wijze van den ban en alles voorspelde aan Frankrijk eene rust, welke het in zoo vele jaren niet genoten had en toch zoo zeer behoefde. Evenwel daar waar het noodig was, tastte hij met de noodige gestrengheid toe, hij deed meer dan honderd der hevigsten van de zestien kwartieren voor eenigen tijd Parijs verlaten, alsmede ook de Jesuïten, waarvoor geen grond was en dat meer voortkwam uit de aangebrachte berichten van hunne tegenstanders ; dat zij de hand zouden gehad hebben in de gruwelijke daad van den lOjarigen

Chatel is ongerijmd. Deze Chatelwist op den 27 Sept. 1594, onder voorwendsel van den koning een smeekschrift over te reiken, tot in het kabinet des konings te komen, alwaar hij een dolk tegen Hendrik trok. Hij trof den koning, die juist bukte, aan den mond; de wond was van geringe be-teekenis. De dweeper werd naar de wijze dos tijds ter dood gebracht. Het is schering en inslag, dat men al de moorden op of aanslagen tegen vorsten toeschrijft aan Jesuïten en monnikken, en altijd hebben biechtvaders ze aangeraden of goedgekeurd. Waren misschien Fieschi, Orsini, Marino, ïebaldi, Heresowski en Becker, ook vrienden van de Jesuïten en biechtvaders ? De Hugenoten waren met Hendrik niet zoo tevreden; zij hadden eshter geen aanvoerder om iets te ondernemen en de koning wist hen van elkander te houden. Toen hij in 1598 zijn oorlog met Spanje geëindigd had en vast op zijn troon zat, gaf hij den 13 April het beroemde edict van Nantes. Hierin luidt het: De katholieke godsdienst wordt overal weer hersteld, waar zij verhinderd was geworden; storingen bij den godsdienst of beleedigingen aan katholieke priesters worden streng gestraft. De Hugenoten mogen overal wonen en hun godsdienst vrij uitoefenen ; niet geoorloofd is hij binnen Parijs en vijf mijlen in den omtrek, ook in de bisschoppelijke steden niet. Overal wijders is het geoorloofd kerken en scholen te bouwen , consistories en synoden te houden, gelden in te zamelen, enz. De Hugenoten worden tot alle ambten en betrekkingen in den staat toegelaten. In de verschillende gerechtskamers en parlementen zullen zoowel Protestanten als Katholieken zitting hebben. Zij moesten de feestdagen der Katholieken houden en de katholieke beletselen tegen de huwelijken onder elkander ook doen gelden. Hunne geestelijken zouden erkend en door den staat bezoldigd worden. Ziedaar eenige der voornaamste van de 92 artikelen , waaruit hot bestond. Dat het niet algemeen tevreden kon stellen, was wel vooruit te zien. Sommigen van de katholieke partij vonden bet te veel en die der Hugenoten te weinig. Hier was het inderdaad moeielijk voor den koning om beidon te voldoen; alleen de wensch der

gematigden van beide zijden kon maatstaf zijn, ten einde niet weder het bloedige tooneel te vernieuwen.

Hendrik beheerschte nu zijne Franschen niet wijsheid, zachtheid en tocli met kracht. Zijne ridderlijke dapperheid, zijne aangeboren geestrijkheid eu wellicht ook zijne zinnelijkheid, maakten hem tot het ideaal van een franschen koning. Zijn minister van financiën Sully en tevens zijn oprechte vriend, zorgde en voor het rijk èn voor zijn meester, hij, Sully zelf, leefde eenvoudig, begeerde niets voor zich zeiven, maar spoorde alle bronnen op , vermeed alle overtollige uitgaven, zoodat weldra tic wonden des oorlogs genazen, de bronnen van welvaart zich openden en de algemeene welstand overal begon te heerschen. Dit alles bezorgde aan den koning den grootschen bijnaam van den Groote. De koning was gehuwd, zooals wij vroeger gehoord hebben, met Margaretha van Valois. Huwelijkstrouw scheen onder de vorsten, vooral ook van dien tyd, zoo geene hoofddeugd te zijn ; de koning had andere kennissen, trouwens de koningin was ook niet van de ingeto-geuste. Hun huwelijk werd door den paus voor nietig verklaard, waartoe natuurlijk wet! ige redenen moesten bestaan. Hendrik huwde in Dec. 1G00 weder met Maria de Medici, de dochter van den overleden Frans, groot-hertog van Tos-kane, en Johanna van Oostenrijk. Hendriks staatkunde was bovenal Frankrijk te verheffen , de macht van Spanje en Oostenrijk te breken en de groote rijken in kleine op te lossen; geen duitsch keizerrijk, maar souvereine vorsten; doch Frankrijk ongedeeld, als een eik boven de heesters. Tot afronding zijner grenzen , ook de natuurlijke grenzen voor Frankrijk, zooals de Franschen /eggen, had het de spaansche Nederlanden, Lotharingen, Savoye, Genua, Napels en Sicilië noodig. Al de andere kleinere staten zouden dan onder den naam van christelijke republiek een grooten bond vormen, waartusschen Frankrijk zoude staan als de bewaker des vredes. Dit plan was , hotzij dan ook gewijzigd , later de staatkunde van Lodewijk XIV en van Napoleon 1. Hendriks toebereidselen tot den grooten oorlog waren inderdaad verschrikkelijk, zijn werkzame minister

Sully wist voor alles te zorgen. Hij wierf tot voltooing van het leger 10000 Zwitsers aan; in de tuighuizen waren 400 kanonnen, 200.000 kogels, 4 raillioen ponden kruid, en wapenen voor nog 300.000 man voetvolk en 8000 ruiters, daarenboven in kas 36 millioen livres. Snlly zou verbaasd staan kijken, als hij in onzen tijd kwam en zag, dat de kleinste mogendheid meer oorlogsmaterieel en de grootste niets in kas heeft, üe koning sloot in het geheim verbonden met Engeland, Denemarken en Savoye, ondersteunde de Nederlanders en sloot in 1610 ook een verbond met de protestantsche Unie in Duitschland. Wij moeten ons hier niet over verwonderen , wij zien later hetzelfde doen dooide kardinalen .Richelieu en Mazariu : de politiek was Duitschland door de Duitschers zeiven te verdeelen en te verzwakken. Hendrik was geheel tot een krijgstocht gereed. Hij zelf zou aan het hoofd van een leger van 40.000 man in de spaansche .Nederlanden vallen en , door Maurits van Nassau geholpen , dezen trachten te veroveren om ze onder elkander te verdeel en; de Maarschalk Lesdignières zou met een leger, verzameld in Dauphiné en vereenigd met Karei Emanuel van Öavoye , tegen Spanje optrekken , waarbij de Vene-tiërs zich zouden aansluiten om Italië te bezetten. De spaarzame Sully had voor de gelden gezorgd. Voordat de koning te velde trok , wilde hij ook het regentschap regelen , wijl zijn zoon Lodewijk slechts negen jaren oud was. Steeds had hij geaarzeld zijue gemalin, met wie hij evenmin gelukkig was als met Margaretha, tot koningin te laten kronen, omdat hij te zeer den Italiaanschen invloed vreesde; toch eindelijk liet hij zich, op aandringen van Maria, daartoe overhalen; den 13 Mei 1610 had dit met groote plechtigheid plaats. Alles was dus gereed om een begin te maken aan zijn reuzenplan. En hier kan men bijzonder zeggen: de mensch wikt, maar God beschikt. Daags na de kroning zijner gemalin reed hij des namiddags ten 4 ure uit om Sully, die ziek was, te bezoeken. In de nauwe straat la Perronerie gekomen, moest hij wachten, dat er plaats was om door te rijden, en eensklaps gaf de verwaten hand van Ravaillac hem een doodelijken dolksteek. De moordenaar

werd met het bebloede moordtuig in de hand gevat en den 27 Mei na een uur felle pijniging door paarden van een gescheurd. Geheel Frankrijk voelde den stoot; het verloor den beste zijner koningen.

Ten tijde dat Luther in Wittenberg optrad, regeerde in Engeland Hendrik VIII, zoon van Hendrik Vil. Hendrik Vil was spaarzaam, hij liet zijn zoon eene gevulde schatkist en een vernederden adel na. Hij richtte de sterre-kamer op, eene rechtbank voor dewelke de groeten geroepen en zonder eenig anderen vorm van proces gevonnisd werden. Zij was samengesteld uit den minister des konings, een bisschop, een wereldlijke pair ₎de presidenten der King'sbench en der civiele rechtbank ; zij heette sterrekamer naar de sterren , welke het vloerkleed der zittingszaal versierden. Door middel van deze rechtbank waren de grooten steeds in de macht der regeering.

Hendrik V1H (een Tudor, kleinzoon van de weduwe van Hendrik V, die later hertrouwde met Owen Tudor) was 18 jaren oud, toen hij op den troon kwam; het volk begroette hem met gejuich, omdat zijn vader zich door zijne schraapzucht gehaat had gemaakt. Hendrik huwde de tante van Karei den V, Catharina van Arragon, de jonge weduwe van zijn jong gestorven broeder Arthur ; hy leefde vele jaren met haar in een gelukkigen echt. In het begin was hij bondgenoot van Karei V tegen Frankrijk, maar later werd hij voor geld bondgenoot van Frankrijk, zonder veel voordeel aan te brengen, üe schatten van zijn vader waren ras verdwenen , hij leefde lichtzinnig en was een slecht financier. Hij hield zich veel bezig met de theologie, en toen Luther in zijn geschrift, de Babylonische gevangenschap der Kerk, de Sacramenten aanrandde, schreef de koninklijke godgeleerde een tegenschrift, waarvoor hij van den paus den titel van Defensor Fidei (verdediger des geloofs) kreeg; Luther noemde hem een leugensmoel, ezelskop en een dwaas. Hen-

Ij 'i Hl	1; \|v. . ^
i	lp¹
li¹

-i	■■ li'

	■ 1 hl ■
■

driks levenswijze was allengskens veranderd ; hij was in den stroom van minnarijen en buitensporigheden geraakt en weldra zijne gemalin Catliarina, waarmede hij 18 jaren gehuwd was en bij wie hij vijf kinderen had, moede en hield zich bijzonder op niet eene lichtzinnige en hoogmoedige hofdame zijner vrouw, Anna Boleiju. De koning begon een ongerust geweten te krijgen omtrent de wettigheid van zijn huwelijk met de weduwe zijns broeders Arthur. Om zijn geweten gerust te stellen, wendde hij zich tot paus Clemens VII, ten einde van zijne gemalin te scheiden. Het proces hierover te Rome bleef lang aanhangig. Keizer Karei V werkte voor do eer zijner onschuldige bloedverwante; Frans, de koning van Frankrijk, tegen Karei, niet voor Anna Bo-leijn, maar hij wenschte den koning aan het fransche vorstenhuis te verbinden. U al het woelen en kuipen in deze zaak te verhalen, zou niets leerzaams opleveren, het zou ons alweder toonen, hoe de verhevene godsdienst, die ons steeds aanspoort tot eerbaarheid , zoo vaak misbruikt wordt om zelfs onedele lusten te voldoen. Gedurende dat de zaak der scheiding in Rome aanhangig was, had Hendrik Catliarina reeds verstooten en leefde hij als gehuwd met Anna Boleiju. Ook haar duurde het spel der politieke haarkloverijen te lang, zoodat zij, met anderen, den koning aanraadde zich, evenals de duitsche protestantsche vorsten, van den paus to scheiden en zich aan het hoofd eener engelsche kerk te stellen: trouwens hiermede had hij vroeger den paus reeds bedreigd. Ook aan den koning kwam thans deze weg als de kortste voor. Het parlement had hij te zijner beschikking; dit strafte al dadelijk velen der hooge geestelijkheid als overtreders der staatswetten, onttrok aan den paus de An-naten en zijne suprematie over de Kerk en de koning stelde er zich zeiven voor in de plaats. Zyn vorig huwelijk werd vernietigd en zijne dochter Maria voor onecht verklaard (1533). De handlangers en werktuigen bij dit alles waren zijn minister Thomas Cromwell en de nieuwe aartsbisschop Cranmer van Canterbury, een huichelaar, heimelijk protestant en, die reeds twee malen gehuwd was. üeze verklaarde voor het parlement : dat de koning zijne zaak in zijn eigen

geweten had onderzocht, hetwelk voorgelicht en geleid werd door den H. Geest, die de harten der vorsten voornamelijk onderricht en leidt. Het parlement verklaarde Maria voor onwettig en tegelijk vervallen van de troonopvolging, en Elizabeth, dochter van Anna Boleijn, daartoe in het volle recht; het erkende tevens in een aantal artikelen den koning als hoofd der engelsche kerk, waarop de paus noch een zijner bisschoppen den minsten invloed mocht uitoefenen. De bullen van den paus, die alles veroordeelden,maakten den koning toch eenigszins ongerust voor het volk, dat hem wel is waai' om de zware straffen gehoorzaamde, maar zijn gedrag inwendig afkeurde; hij wilde het dus met eenigen schijn van waarheid zoomogelijk bewimpelen. Twee mannen, de bisschop Fisher en de grootkanselier Thomas Morus, door de gelieele natie vereerd om hunne waardigheid, maar meer nog om hunne deugden , moesten hem hierin ten dienste staan. Fisher was de grijze bisschop van Rochester, biechtvader der koningin Marga-retha, vroeger ook onderwijzer des konings, doctor en kanselier der universiteit van Cambridge. Nooit zou de koning iets geschreven of ondernomen hebben zonder den bisschop te raadplegen ; ook thans deed Hendrik VH1 zulks; maar de brave bisschop kon hem in zijne euveldaad niet te wille zijn. Hij noch Thomas Morus wilden om een hartstocht noch den eed der suprematie afleggen, noch zijne dochter Maria voor onecht verklaren. Neen, de eerwaardige Fisher, door wien de koning vroeger den titel van Defensor Fidei van den paus verkregen had, kon zich niet van de Moederkerk scheiden. De koning liet hem in den Tower, nauw bewaakt, opsluiten. Toen de koning vernam, dat paus Paulus III voor hem den kardinaalshoed bestemd had, zeide hij spottend: »Als de hoed komt, zal ik zorgen, dat er geen hoofd voor is.quot; De groote bisschop werd den 21 Juni 1535 onthoofd. Hij was BOjaren oud; zijne verhandelingen tegen Lnther getuigen van zijne groote theologische kennis. Thomas Morus, groot-kanselier, mag onder de grootste mannen van Engeland gerangschikt worden. Hij was een even beroemd staatsman als geleerde. Als staatsman blonk zijn vernuft reeds uit, bij de vredesonderhandelingen te Ka-

merijk 1529. Vroeger de bijzondere vriend des konings, bezocht deze vaak zijn groot-kanselier in ziine woning te Chelsey, om zijn raad in te winnen. Met ongekrenkte trouw was ï. Morns steeds gereed zijn vorst te dienen. Maar nu hij zijn geweten wilde verkrachten, kon de deugdzame kanselier niet. Hij weigerde evenals Fisher den eed te doen en werd ook in den Tower opgesloten , waar hij gebrek zou geleden hebben, had niet zijne dochter Margaretha voor hem gebedeld. Toen zijne vrienden hem poogden over te halen, en hem deden opmerken dat hij het geheele parlement tegen zich had, zeide hij: »lk heb de geheele katholieke wereld voor mij.quot; Zijne vrouw, die hem voor het welzijn zijner kinderen bad toe te geven , vraagde hij: »Hoeveel jaren zou ik nog te leven hebben?quot; Zij antwoordde: »Wel twintig.quot; Toen riep hij in vervoering uit: »En daarvoor zon ik eene ongelukkige eeuwigheid koopen 1quot; Daags vóór zijn dood schi'eel' hij met houtskool , (alle schrijftuig was hem ontnomen) een zijner treffendste brieven over den E. K. godsdienst aan zijne dochter en troostte haar met de verzekering, dat hij brandend van verlangen was om zijn God te zien. Den volgenden dag, 6 Juli 1535, viel zijn hoofd onder het bidden van de Miserere door de moordbijl. Margaretha kocht heimelijk het hoofd baars vaders om het zorgvuldig te bewaren. Zijne beroemdste geschriften zijn : de geschiedenis van Richard III enEduard V, Utopia en Quod mors pro fide fugienda non sit; alsmede overheerlijke brieven over godsdienst en staatkunde, benevens eenige puntdichten. — Het ging den koning als allen boosdoeners , zij vreezen het licht. De geestelijkheid kreeg bevel vooral te prediken, dat de koning het eenige hoofd dei-Kerk was; burgerlijke beambten hadden in last daar nauwkeurig voor te waken, dat het geschiedde. Een groot getal geestelijken volbracht dezen last, en zij, die het weigerden te doen , werden wreed ter dood gebracht (1535). .Nu werd Thomas Cromwell zijn generaal-vicaris en deze liet den geestelijken geducht de macht zijns meesters gevoelen, het minste verzet werd met den dood gestraft. Hiermede was het Hendrik nog niet genoeg, hij had geld noodig voor zijne uitspattingen. In eene tijd-

ruimte van vijf jareu werden or 1178 grootere en kleinere kloosters en stiften , 90 collegehuizen, 2374 godsdienstige stichtingen van verschillenden aard , 110 hospitalen verbeurd verklaard. Ook de goederen van de Johannesridders eigende hij zich toe.

In weinige jaren was dit alles verkwist of aan adellijke heeren en gunstelingen weggeschonken. Vier jaren mocht Anna Boleijii de kroon dragen, toen kwam ook hare straf; haar koninklijke gemaal liet haar onthoofden (19 Mei 1537), zooals hij voorgaf, wegens ontrouw. Ue ware reden was zijn hartstocht voor hare hofdame Johanna Seymour; voorwaar een treffend Godsgericht! De aartsbisschop Cranmer verklaarde op bevel des konings , »na aanroeping van den naam des Heeren en God alleen voor oogen houdendehet huwelijk met Anna Boleyn als ongeldig en hare dochter Elizabeth voor onwettig en vervallen van de troonopvolging. Den volgenden dag was hij gehuwd met Johanna Seymour, die het volgende jaar stierf bij do geboorte van eeu zoon, welke later als Eduard VI zijn vader opvolgde. Zijne vierde vrouw was Anna van Kleef; deze verstiet hij weldra, omdat zij zoo leclijk was. Zij kwam er goed af, omdat zij haar lot geduldig verdroeg. Zij stemde gewillig in de scheiding toe, werd als zuster van Hendrik aangenomen en kreeg een jaarlijksch inkomen. Zijne vijfde gemalin, Anna Howard, leefde twee jaren met den koning, toen Cranmer met eene samenzwering tegen haar optrad; zij werd van hoogverraad beschuldigd, omdat zij vooral vóór haar huwelijk en, zegt men , in haar huwelijk niet onberispelijk genoeg voor den braven koning geleefd had; zij werd den 18 Pebr, 1542 terecht gesteld. Om haar werden nog ter dood gebracht twee harer kennissen , haar oom lord Willem Howard eu zijne gemalin , benevens nog vijf vrouwen en vier heeren, omdat zij den koning niet behoorlijk over Anna Howard hadden ingelicht. Zijne zesde gemalin eindelijk was Catharina Parr (Juli 1543), de weduwe van Lord Latimer. Zij las de geschriften van Luther, welke de koning verboden had, durfde met hem redetwisten en zijne onfeilbaarheid in twijfel trekken. Dit zou haar gewis het leven gekost heb-

Ijeu; maar zij wist door tranen en de betuiging, dat zij hem voor den grootsten geleerde hield en hem slechts toornig maakte, voor zijne gezondheid, den storm te bezweren; zij overleefde den tyrau nog. Terwijl hij zich bezig liield met het verstooten en vermoorden zijner vrouwen, verzuimde hij ook niet zijne hervorming in den godsdienst ijverig door te zetten. Zijne poging om het eens te worden met de dnitsche hervormers mislukte. Zij verfoeiden hem; daarom ging hij zijn eigen weg. Hij stelde, geholpen door zyne godgeleerden, zijne geloofsleer op, welke in de kerken moest voorgelezen worden, tegelijk met een godzalig en vroom onderricht voor alle christenen, waarbij den geloovigen ook vooral de lijdzaamste gehoorzaamheid werd voorgehouden. Hy liet den H. Thomas Becket, welke het gewaagd had koning Hendrik 11 (1170) tegen te spreken, dagvaarden binnen 30 dagen te verschijnen, en toen deze natuurlijk niet kwam, werd zijn gebeente opgegraven en verbrand; zijn graf, zijne becldtenis enz. verwoest, üe koning liet zoowel Herdoopers, Lutherschen als Katholieken ombrengen; de twee eersten werden in den regel verbrand, de laatsten onthoofd of opgehangen.

De pauselijke bullen, welke de zwaarste straffen over den koning uitspraken, wekten bijzonder zijn toorn op, en deden hem, behalve tallooze andere mindere onschuldigen, ook do bloedverwanten van den kardinaal Pole, dien hij medeschuldig hield aan bovengenoemde bullen, op het schavot sterven, daaronder ook zijne 70 jarige moedor. Thomas Cromwell had zich de koninklijke ongenade reeds op den hals gehaald, omdat hij Anna van Kleef als eene schoonheid had aanbevolen , de koning verkropte zijn wrok tot dat hij hem niet meer noodig had. Kort van te voren had hij hem nog verheven tot graaf van Essex en opperhofmeester en verrijkt met vele kloostergoedoren; den 29 Juli 1540 liet hij hem volgons de bill of attainder, die Cromwell zelf ingevoerd had , onthoofden. Deze wet bevatte: dat al wie van hoogverraad beschuldigd werd, zonder vorm van proces op de bloote aanklacht kon veroordeeld worden. Vervolgens wijdde de koning zijne zorgen aan het geloof zijner onderdanen; in de zoogenaamde zes bloedartikelen,

1. In het avondmaal is het ware lichaam van Christus tegenwoordig. 2. Tot de zaligheid is de communie onder beide gedaanten niet noodig. 3. üe priesters mogen volgens goddelijk gebod niet huwen. 4. De gelofte van zuiverheid moet gehouden worden. 5. üe zielenmissen kunnen blijven bestaan, 6. De oorbiecht is nuttig eu noodzakelijk. Later vernam hij, dat over het bijbellezen dikwijls twist ontstond , daarom verbood hij dit op straffe van een maand gevangenis en stond het alleen aan personen van hoogen rang toe. Eindelijk verscheen het «Koningsboekquot; of nood-zakelyke leer en onderricht voor eiken christen. Een oorlog met Schotland, om ook daar het pauselijk gezag te doen vallen, miste zijn doel. In het jaar 1544 sloot hij zich nog eens bij den keizer aan en beoorloogde Frankrijk twee jaren lang, Avon slechts het bezit van Boulogne gedurende acht jaren. In zijne laatste levensjaren was hij zoo zwaarlijvig geworden dat hij slechts door eene machine van de ecne kamer naar de andere kon verplaatst worden.

Zijne wreedheid jegens andersdenkenden vermeerderde met zijne jaren. Slechts weinige dagen voor zijn dood liet hij den zoon van den hertog van Norfolk ter dood brengen; de vader ontging dit zelfde lot door dat de koning juist na het bekrachtigen van het doodvonnis zelf stierf, den 28 Jan. 1547, 56 jaren oud , waarvan hij er 38 regeerde.

Men verhaalt dat toen hij op het punt was van den geest te geven, hij uitriep : «Mijne vrienden, wij hebben alles verloren, don staat, den goeden naam, het geweten en den hemel!quot;

Hendrik Vlll had bepaald, dat Eduard, de zoon van Johanna Seymour hem zou opvolgen, en ingeval deze zonder erfgenamen stierf, zijne oudste dochter Maria uit het huwelijk met Catharina van Arragon, en bij haar overlijden, zonder erven, zijne jongste dochter Elizabeth uit het huwe-

lijk met Anna Boleyn. In plaats van den 9 jarigen koning, i-egeerde een regentschap van 16 personen, van welken Lord Somerset en Cranmer eigenlijk alleen regeerden. De laatste zette nu onder bescherming van het parlement do hervorming voort; de zes bloedartikelen werden afgeschaft, en er kwamen er 42 voor in de plaats. De koning werd als hoofd der geheele kerk verklaard en aan hem de benoeming der bisschoppen overgelaten. Cranmer behield het episcopaal systeem en verklaarde de bisschoppen als opvolgers der apostelen, ook liet hij sommige gebruiken der katholieke kerk toe en voegde er nieuwe bij. Hij gaf den geestelijken een homiliënboek (uitlegging der schriftuur), een catechismus , een algemeen gebeden- en ritualboek (kerkgebruiken). De bisschoppen Bonner en Gardiner, welke het waagden aanmerking te maken, geraakten in den Tower. Aan den 12 jarigen koning werden door Cranmer vele dood-vonnissen van ketters en dweepers voorgelegd, welke hij met tranen in de oogen teekende, terwijl hij de verantwoording er van op Cranmer wierp. Lord Somerset (een Seymour) werd om zijne daden van geweld door den adel en het volk gehaat. Warwick bewerkte zijn val; hij werd gevangen gezet en den 22 Jan. 1552 op bevel des konings ter dood gebracht. Sedert regeerde Warwick als lord Northumberland , hij haalde den zieken koning over om zijne boide zusters Maria en Elizabeth van de troonopvolging uit te sluiten en Johanna Gray, de gemalin van Dudley, zoon van Northumberland, kleindochter van Maria, zuster van Hendrik VIII, eene Protestante, tot troonopvolgster te verklaren. Eduard overleed den 0 Juli 1553 in den ouderdom van 16 jaren, en door de aanhangers van Northumberland werd Johanna Cray tot koningin in Londen uitgeroepen; de adel en het volk verklaarden zich echter voor Maria.

De eerste trok zegevierend Londen binnen. Northumberland met andere hoofden zijner partij werden omgebracht en Johanna moest een tiendaagsche regeering met haren gemaal Dudley op het schavot boeten (13 Febr. 1554); tot koningin werd uitgeroepen :

Zi] begon met de herstelling van den katholieken godsdienst, minstens met evenveel recht als andere vorsten het Prote-stantisraus invoerden, en dat men er in Engeland zoo afkee-rig niet van was blijkt hieruit, dat het parlement en het grootste gedeelte van het volk er voor waren; en inderdaad het volk had nooit kwelling van den katholieken godsdienst gevoeld , maar wel de bloedige kwelling van de hervorming van Hendrik Vlll. Craniner werd verbrand; wij verafschuwen elke wreedheid van welke partij ook , maar beklagen kunnen wij hem niet, omdat hij steeds Hendrik Viil te wille was in al zijne bloedige daden en zelfs de oorzaak dat zoo vele onschuldigen hun leven op het schavot verloren. Andere Protestanten trof een dergelijk lot; samenzweringen en opstanden vermeerderden dit getal, helaas, nog meer. De engelsche geschiedenis noemt haar de bloedige, con-sekwent moest zij dan ook zoo vele de bloedige noemen en voornamelijk ook Elizabeth, welke meer dan het tienvoudig getal Katholieken deed ombrengen. Maria was gehuwd met koning Philips van Spanje; hij nam echter geen deel aan de regeering in Engeland , alleen kreeg hij in 1557 een hulpleger van 7000 man tegen Frankrijk. Hare halve zuster Elizabeth was ook als medeplichtig aan eeue samenzwering in de gevangenis geraakt. Maria spaarde haar. Zij was vóór Maria katholiek geworden en scheen deze partij bijzonder genegen, zoodat Maria op haar sterfbed haar als opvolgster erkende en haar de kleinoodiën der kroon ter hand stelde. Zij stierf den 17 Nov. 1558. Onder de regeering van deze koningin ontrukten de Franschen bij verrassing den Engelsehen Calais, en dit smartte Maria zoo zeer, dat zij op haar doodbed nog zeide: »Neemt mijn hart uit mijn lichaam en gij zult er den naam van Galais op lezen.quot;

ring vaii bare opvolgster Elizabeth. Zij was 25 jaren oud toen zij den troon beklom. Maria Stuart, uitgehuwelijkt aan Frans, Dauphin van Frankrijk, uam na koningin Maria's dood den naam en het wapen van koningin van Engeland aan en werkelijk schijnt liet dat zij aanspraak op den engelschen troon had; zij was kleindochter van Margaretha, zuster van Hendrik VIII; door de erkenning van de overledene koningin Maria, dochter van Hendrik VIII en Katlia-rina, moest liet huwelijk met Anna Holeyn velen als ongeldig voorkomen. Maria Stuart werd door Frankrijk, Spanje en den paus ondersteund; Elizabeth vond ondersteuning bij de protestantsche vorsten, zoodat daardoor na ook kroon en Protestantismus onoplosbaar aan elkander verbonden werden. De koningin ondersteunde de Protestanten in Schotland , Frankrijk, do Nederlanden en in Duitschland. In Engeland zelf zette zij krachtig het werk der hervorming voort. Zij vorderde op nieuw den suprematie-eed, stelde den protestantschen ritus weder in met bijbehouding der bisschoppen eu in 1563 gaf zij de 39 artikelen, welke de grondwet zouden zijn voor de heerschende anglikaausche kerk. Er werd eene commissie aangesteld, welke voor de getrouwe nakoming van de geloofsartikelen zorgen moest. Door de parlementsacte of uniformity werden scherpe dwangmaatregelen en strenge straffen bepaald tegen allen, welke de 39 artikelen niet ten volle aannamen, zoowel tegen de Katholieken als tegen de Dissenters (niet-engelsche Protestanten). De koningin ging nog verder; zij verbood dat twee of meer personen te zamen kwamen om met elkander de heilige schrift te lézen of over godsdienstte spreken; niemand mocht te linker of te rechter gaan. Zij mocht dergelijke besluiten en verordeningen maken, zij had immers de opperste macht over geloof en kerk. in het jaar 1570 werd Elizabeth door paus Pius V in den ban gedaan. Dit veroorzaakte de verschrikkelijkste vervolging tegen de Katholieken; rebel en katholiek warennamen van gelijke beteekenis. Alle geestelijken werden beschuldigd van hoogverraad en de bisschoppen in den kerker geworpen; de H. Mis op zware straf verboden en 20 pond sterling maandelijks boete voor dengene, die geen anglikaan-

sche kerk bezocht. Binnen twintig jaren werden er, behalve een groot getal mindere personen, in Engeland alleen 142 priesters omgebracht, 90 stierven er in de gevangenis, 105 werden er verbannen en G2 voorname leeken stierven door beulshanden. Nog verschrikkelijker ging het in Ierland toe. De Ieren konden Katholicismus en nationaliteit niet van elkander scheiden ; want hunne onderdrukkers waren Engelschen en Protestanten; zij vochten voor hunne godsdienst en voor hunne vrijheid. Ierland werd daardoor het land van wanhoop , van moord en ook van samenzwering.

Op bevel van Elizabeth werden de katholieke priesters gedood, zooals men wilde dieren doodt, waar men hen ook aantrof'. Met den adel, boeren- en burgerstand ging het niet beter. Alle kloostergoederen , alle bezittingen , alle landerijen werden den Katholieken ontnomen en aan de engelsche bisdommenen grooten geschonken. De geschiedenis heeft geen tweede voorbeeld van zulk een baldadigen en onrechtvaar-digen roof. Ook de Calvinisten waren niet in de gunst van de koningin. In Engeland werden zij Puriteinen genoemd, omdat zij den godsdienst van alle menschelijke instellingen wilden reinigen, en daartoe rekenden zij ook de koninklijke suprematie , het episcopaal systeem , de ceremonies enz.; zij werden echter alleen met geldboeten en gevangenis gestraft. Ook de anglikaanschc geestelijkheid liet zij niet los ; aan deze werd streng het stilzwijgen opgelegd tot dat haar kerk volkomen georganiseerd zou zijn, toen eerst mochten zij prediken volgens den hun gegeven leiddraad. Alleen in het buitenland was het haar onverschillig of men Luther of Calvin aanhing; zij gebruikte alle hervormden tegen de katholieke mogendheden.

Het was ook Elizabeth , die in Schotland de vlam van den burger- en godsdienstoorlog wierp, De hervorming vond daar even als elders opgang, wijl daar ook even als elders achter het godsdienstig schild de staatkunde verborgen was.

Een der voornaamste hervormers in Schotland was John Knox. Hij ijverde voor het strenge Calvinismus. De regentes Maria van Guise, moeder van Maria Stuart, behield over de hervorming en de opstanden , die door den adel en do predikanten aangestookt werden, steeds het overwicht met hulp der fransche troepen en terwijl de Katholieken in Engeland vervolgd werden, troffen in Schotland de Protestanten dood , kerker of verbanning. Veel bracht Knox tot deze woelingen toe door zijne predicatiën , waarin hij aan het volk de gevaarlijkste grondstellingen verkondigde, onder anderen ook; dat men den vorsten geen gehoorzaamheid verschuldigd is in onrechtvaardige zaken. Toen de kardinaal Bethune door eene bende samenzweerders in zijne eigen woning vermoord werd, prees Knox dit luide als eene godzalige daad. Hij werd bij de belegering van het fort St. Andrews met anderen gevangen genomen, naar Frankrijk gevoerd en bracht 19 maanden op de galeien door. Na zijn straftijd reisde hij door Duitschland , kwam in Genève, waar hij het predikambt bij de engelsche, gevluchte Protestanten waarnam. In 1550 kwam hij ook in Engeland en gaf daar zijn eersten Trompettenstoot tegen het monsterachtige vrouwenregiment uit: een oproerpreek voornamelijk tegen de regentes; want, zegt hij, »de overheidswaardigheid op te «dragen aan eene vrouw is tegen de natuur, tegen den bij-»bel en eene ware bespotting Gods.quot; Zulke grondstellingen konden natuurlijk der streng monarchale Elizabeth ook niet bevallen. Knox vertrok in 1559 naar Schotland, waaide adel in opstand geraakt was tegen de regentes. Hij sloot zich bij hen aan en richtte, tegen de «afgodendienaarsquot; de congregatie van Christus op, eene vereeni-ging in Schotland van alle Protestanten; en dezen, geholpen door de Engelschen, woedden drie jaren lang met de meeste wreedheid tegen de Katholieken, plunderden en vernielden kerken en kloosters en zegevierden in 1561 geheel, liij parlementsbesluit werd het calvinismus met al zijne verordeningen ingevoerd, de katholieke godsdienst op strenge straf verboden en hij , die driemalen de H. Mis bijwoou-de, was des doods schuldig. Bibliotheken, kunstwerken

IPÏ

l iquot; ) ■

¥ fi' l fc, li®.

i 11 i' | ■

f! ' ¥'}I■ «pi 'p

',:p|; ■ ■ ;■ 11 r

werdeii verwoest en de kloostergoederen onder den adel verdeeld. In 15C9 was Maria van Guise, de regentes overleden. De adel riep nu de 18 jarige weduwe van koning Frans 11 van Frankrijk, Maria Stuart, op den ledigstaanden troon van Schotland (1562). Maria volgde dezen roep. Haar overtocht uit Frankrijk werd reeds bemoeielykt door hare nicht, de koningin van Engeland, omdat Maria het verdrag, waarin Elizabeth afstand eischte van hare aanspraak op den engelschen troon, niet onderteekenen wilde. Het gevolg hiervan was de vijandschap der engelsche koningin, welke in Maria niets anders zag dan eene mededingster naar hare kroon en een werktuig in de hand der katholieke vorsten ; het was te voorzien dat Maria bloot zou staan aan al de kuiperijen van het hot' van Engeland; daarenboven liet Elizabeth den woelzieken geest der Schotten vooral op het punt van godsdienst steeds aanvuren en werkte in Frankrijk de Guises, den eenigen steun van Maria, tegen. Ons bestek laat niet toe, hier al de listen te verhalen, welke in het werk gesteld werden om Maria te doen huwen. Zij koos tegen den zin van Elizabeth, voor gemaal haren verren bloedverwant Henri Darnley, graaf van Lennox, zoon van Margaretha, zuster van Hendrik Vlll en Matthias Stuart, graaf van Lennox; dit huwelijk gaf aanleiding dat de dweepzieke protestantsche lords onder elkander een heilig verbond sloten en zelfs beraamden Maria Stuart te ontvoeren ; de samenzwering werd ontdekt; de lords kwamen wel met hunne manschappen te veld, zij werden echter uiteengejaagd en vluchtten naar Engeland, waar zij met open armen door Elizabeth ontvangen werden. Jammer dat het huwelijk van Maria zoo ongelukkig uitviel. Maria, aan het weelderige, fransche hof opgevoed, van minnelijken aard, begaafd naar geest en lichaam met de schoonste hoedanigheden, kwam slecht overeen met den ruwen, trotschen en ijverzuchtigen Darnley , hoewel zij hem steeds eene zorgvuldige en trouwe gade was. Darnley was niet tevreden met zijne plaats als koningin-gemaal; hij wilde zelf koning zijn en de teugels van het bewind in handen hebben. Maria wilde hierin niet toestemmen ; nu sloot Darnley zich aan bij den vijandigen adel, welke door geheel Schotland gistingen opwekte door

het verspreiden van het gerucht dat de scbotsche godsdienst in gevaar was. Den 9 Maart' 156G overviel Darnley met eene bende ridderlijke roovers de koningin in haar paleis Holyrood, haar vertrouweling en secretaris Riceio werd voor hare oogen wreedaardig vermoord eu zij zelf, hoogst zwanger, gevangen genomen en naar Stirling vervoerd. Zij ontsnapte echter en bereikte de vesting Dunbar. Hier verzamelde zij hare getrouwen, en noodzaakte de samenge-zworenen te vluchten, die hun toevluchtsoord in Engeland vonden. Den 19 Juni kwam haar zoon, do latere koning Jakobus 1 van Engeland tor wereld, deze werd op katholieke wijze gedoopt, hetwelk niet weinig de schotsehe Puriteinen verstoorde. Na Iliccio's dood, was Dothwell haar vertrouwde geworden; dat zij vroeger met hem in innige verstandhouding stond en met hem tegen haar gemaal smeedde, is volledig we-derlegd geworden; ons bestek laat niet toe dit hier iu het breede te behandelen, lees daaromtrent en over andere grove beschuldigingen, Joh. Hosack. Mary queen of Scots and her accusers. Integendeel geloofwaardige bronnen verzekeren ons dat zij zeer tegen hem ingenomen was. Dat hij later haar vertrouwen wen is niet tegen te spreken; haar toestand was dusdanig geworden , dat zij gevoelig moest zijn voor den ijver, waarmede hij haar zijne hulp aanbood, en hem aanzag als een van de voorname beschermers van haar koninklijk gezag. In Januari was zij weer verzoend geworden met haren gemaal Darnley en volgens alle getuigen was dit van Maria's zijde oprecht, ja, liefdevol geweest. Toen haar gemaal kort daarop te Glasgow ernstig ziek werd, week zij dag en nacht niet van zijn ziekbed en had reeds voor hare komst hare eigen geneesheeren naar hem toegezonden. Toen hij aan de beter hand was, vertrok zij met hem naarEdinburg. Zij namen voor zijne gezondheid hun intrek op een landgoed (Kirk-of-Field) eventjes buiten de stad (31 Jan,). Hier sterkte Darnley aan en niets deed vermoeden, dat deze plaats zoo noodlottig voor beiden zou worden. In den nacht van den 9 Februari moest eene der hofdames van de koningin huwen, Maria had beloofd 's nachts op het gemaskerde bal tegenwoordig te zijn ; geen onheil vermoedende, nam zij 's avonds nog har-

telijk afscheid van Darnley en begaf zich naar Holyrood, toen eensklaps 's nachts een vreeselijk gedreun de geheele stad ontstelde; de woning, waarin de koning zich bevond, was in de lucht gesprongen! het lijk van den koning vond men in den tuin. Voor den bewerker van deze verschrikkelijke daad werd Bothwell gehouden en de bewijzen er voor zijn zoo klaarblijkelijk, dat het nooit door de geschiedenis in twijfel is getrokken geworden; dat Maria van het plan zou geweten hebben , is slechts eene beschuldiging van hare vijanden. Graaf Lennox, de vader van Darnley, klaagde bij het parlement Bothwell en eeni-ge andere beschuldigden aan. In de zitting van den 12 April, waar Argyl, een vriend van Bothwell, het voorzitterschap bekleedde, werd hij vrij gesproken, en den 20 April bevestigden dit byna al de leden van het hooger huis en namen op zich hem tegen alle lasteraars te verdedigen en een huwelijk tusschen hem en Maria te bevorderen. D eu24 April reisde de koningin naar Stirling om haren zoon te bezoeken, onderweg werd zij door Bothwell en een aantal der zijnen overvallen en met haar gevolg naar Dunbar gevoerd ; daar hield hij haar tien dagen gevangen tot dat zij in het huwelijk met hem inwilligde, dat dan ook den 15 Mei voltrokken werd. Maria schrijft hierover zelve aan hare betrekkingen in Frankrijk: »Dat Bothwell, zich beroepende op zijne groote diensten en onverflauwde trouw jegens haar, haar, voor zij naar Stirling reisde, reeds voorstellen tot een huwelijk had gedaan, maar dat zij hem een ongunstig antwoord had gegeven. Bothwell echter, de goedkeuring van den adel verkregen hebbende, maakte er geen bezwaar van, haar op te lichten en naar Dunbar te vervoeren; dat toen zij hem zijne vermetelheid verweet, hij verzocht dit toe te schrijven aan het vuur zijner genegenheid en haar smeekte hem als gemaal aan te nemen, overeenkomstig den wensch van den geheelen adel, en dat hij haar toen tot hare verbazing eene verklaring dos adels voorlag , waarin deze betuigde, dat zij voor den vrede en het welzijn van het koningrijk geen ander dan Bothwell voor echtgenoot moest nemen; dat zij , steeds weigerende naar deze voorstellen te luisteren, altijd verwachtte, dat een leger van

hare getrouwe onderdanen zou opdagen om haar te verlossen ; maar dag op dag ging voorbij, zonder dat er een zwaard voor hare verdediging getrokken werd, en zij dus wel moest gelooven, dat de verklaring oprecht was en dat haar voornaamste adel in bondgenootschap was met Bothwellen eindelijk dat, toen hij tegen haar, eene hulpe-looze gevangene , bij verdere aarzeling stouter toon aannam, welke vergezeld ging van bedreigingen, zij ten laatste had toegestemd. En Melvill, een der getrouwste dienaars van Maria, die den dag na de gevangenneming werd weggezonden, verhaalt dat Bothwell op een aanmatigenden toon zeide , »dat hij de koningin zou huwen of zij wilde of niet. (Zie verder Hosack. Chapt. Vlll). — Gedurende drie weken na het ongelukkig huwelijk bleef Maria en Bothwell op Holyrood, eer als gevangene dan als gemalin, en Melvill verzekert dat er geen dag voorbijging zonder dat zij tranen stortte. Daar trof hun de mare , dat de adel weer was opgestaan en gewapend op, Edinburg aankwam ; do koningin en Bothwell verlieten ijlings de hoofdstad en begaven zich naar Borthwick, een versterkt kasteel op tien mijlen van Edinburg. De geschiedenis gewaagt ons van geen woeliger en trouwloozer adel dan de schotsche. Vooral ondervond dit Maria Stuart. Zij wordt door den adel op den troon geroepen, zij staan op toen zij Darnley huwde ; later willen zij hem koning maken, dit missende, laten zij hem vermoorden. Nu dringen zij haar Bothwell, een der grootste medeplichtigen van den moord, tot gemalin op; en thans willen zij beiden als moordenaars straffen. Wij moeten de zwakke vrouw, blootgesteld aan zoo vele trouweloosheid van binnen en kuiperij van buiten, beklagen; wij mogen haar dan ook niet zoo hard vallen of dadelijk van wulpschheid beschuldigen, als wij een brief van haar vinden overvloeiende van dankgevoel aan iemand, die haar ten dienste staat, hoewel tot haar eigen ongeluk. Morton en Hume, twee lords , welke de verklaring voor het huwelijk ook onderteekend hadden, rukten met 1200 ruiters op Borthwick aan. Maria en Bothwell vluchtten naar Dan-bar en verzamelden aldaar een leger van 2000 a 3000 man, waarmede zij het waagden tegen de opstandelingen op te ruk-

ken ; bij Carberry-Hill, omtrent zes mijlen van Edinburg, troffen beide legers elkander aan (15 Juni). (1) Het kwam tot geen gevecht; lange onderhandelingen hadden er plaats, de lords verklaarden, dat zij alleen den moordenaar des konings wilden straffen en eisehten dus boven alles, dat de koningin van Bothwell zoude scheiden, en dat zij dan op hunne knieën haar als de nederigste en gehoorzaamste dienaars wilden dienen. Maria, denkende den vrede te kannen herstellen en een verschrikkelijk bloedbad vreezendö, stelde zich, vol vertrouwen in hunne ridderlijke gevoelens, grootmoedig in hunne macht, na vooraf bedongen te hebben, dat Bothwell en hare volgelingen ongehinderd zouden aftrekken ; Bothwell haar toen omhelzende, trok, gevolgd door een twaalftal der zijnen, af. Zij gaven voor op Bothwell den moord des konings te wreken, en nu laten zij hem ongedeerd aftrekken. Na het vertrek van Bothwell werd de koningin naar de hoofden van de gewapende vijanden geleid, zij werd daar door Morton met alle eerbewijzen ontvangen ; maar weldra bemerkte zij, dat zij eene gevangene was, en toen de stoet in Edinburg kwam werd zij overladen, niet alleen met scheldwoorden en geschreeuw van het volk, maar men ging haar voorop met een vaandel, waarop de vermoorde koning, met zijn zoon naast hem geknield, was afgeschilderd, de,woor-den uitende : »o lloere, wreek mijne zaak!quot; Maria werd niet naar haar paleis, maar naar het huis van een der crimineele rechters gebracht, waar niemand bij haar mocht worden toegelaten, en waar zij 24 uren gevangen bleef. Toen zij 's morgens uit het venster zag, was de vlag met het geschilderde lijk voor hare oogen en Maria, over zoo veel hoon wanhopig, borst in een luid gehuil en gekerm uit, riep wild het volk in de straat toe, om haar uit de handen harer verraders te redden. Het volk, hunne vorstin in zulk een verlaten en treurigen toestand ziende, voelde zich door een natuurlijk gevoel van medelijden opgewekt om te hulp te snellen ; maar toen werd er dadelijk besloten haar naar Holyrood te vervoeren en uit

(I) Morton en Maitland, hoofden van dit leger, waren beiden medeplichtigen van Bothwell aan den moord van Darnley. Zie Hosack's-Mary queen of Scots and lier Accusers.

vrees voor het volk, werd zij onder bedekking van den nacht naar het kasteel Lochlevin gebracht, dat op een eiland lag en aan William Douglas, een halven broeder van Murray, toebehoorde. Hier werd zij genoodzaakt om van de regeering afstand te doen.

Haar eenjarige zoon werd tot koning uitgeroepen en Murray, haar in het geheim vijandige natuurlijke broeder, als regent aangesteld.

Te Lochlevin werd Maria nauw bewaakt; slechts aan drie van hare hofdames was liet veroorloofd hare gevangenschap te deelen. Lady Mary Seton, Jane Kennedy en Marie Courcelles , en gedeeltelijk aan deze zelf' opofferende vriendinnen had zij hare bevrijding nogmaals te danken. De drie dames, geholpen door William en George Douglas , wisten zondag's avonds den 2 Mei, terwijl de bewaking aan heb avondmaal zat, de sleutels des kasteels in handen te krijgen en openden eene der achterdeuren, welke dicht bij het water uitkwam, Maria verscheen eenige oogenblikken daarna, vermomd in het gewaad van Mary Seton, vergezeld van hare twee andere hofdames, stapte in de boot, en spoedig waren zij aan den overkant van het meer geroeid , waar lord Seton haar, met eene kleine bende ruiters , in bescherming nam, en mot allen spoed in veiligheid naar hot kasteel van Hamilton bracht, waar zij zich in den loop van eenige dagen aan het hoofd bevond van een toegenegen leger van 6000 man. Zoodra Maria in vrijheid was, herriep zij haren afstand van den troon, welken zij gedwongen gedaan had. Van Hamilton trok zij met haar leger naar Dumbarton, toen zij eensklaps door Murray , met een klein maar dapper leger, bij Langside overvallen en ongelukkig volkomen geslagen en haar leger verstrooid werd. Maria moest vluchton en niet wetende waarheen, en vertrouwende op de warme betuigingen van vriendschap en gehechtheid, welke de koningin van Engeland haar in hare gevangenschap van Lochlevin betuigd had, wierp zij zich vol hoop in de armen van hare koninklijke nicht Elizabeth; doch deze en haar raad zagen in Maria Stuart niet de ongelukkige koningin, maar alleen

de katholieke vorstin, die hare aanspraken op den engel-schen troon niet had willen opgeven. IMu zouden wij eeue reeks van 18 jaren in den kerker moeten verwijlen om eene koningin met recht christelijke onderwerping eene marteling te zien lijden, welke voorzeker genoegzaam zou zijn om ons met haar te verzoenen , al hadde zij de grootste gruwelen begaan. Wij laten dit aan hare bijzondere geschiedschrijvers over; wij zullen het overige van hare geschiedenis kort doorloopen. Maria Stuart vond zich deerlijk bedrogen in hare goede gevoelens, welke zij nog van Elizabeth koesterde. Do laatste liet haar dadelijk gevangen zetten en weigerde haar elke persoonlijke bijeenkomst, zoolang Maria zich niet gezuiverd zoude hebben van de verdenking van schuld aan den moord van haren gemaal; te dien einde werd er een raad van onderzoek van engelsche lords bijeengeroepen , voor dezen verscheen Murray in persoon als aanklager van Maria. Deze raad werd echter ontbonden, zonder tot een besluit te komen. Maria bleet gevangen en van het eene slot naar het andere gebracht, om de verschillende pogingen, welke tot hare redding werden aangewend.

Een harer ijverigste aanhangers lord Norfolk verloor zijn leven op het schavot. In de noordelijke provinciën stonden de lords van Northumberland en Westmoreland op en wilden den katholieken godsdienst herstellen en Maria tot troonopvolgster van Elizabeth verklaren; Northumberland vluchtte naar de Schotten, werd uitgeleverd en stierf insgelijks op het schavot. In 1585 werd er eene samenzwering tegen het leven van koningin Elizabeth ontdekt, waarvan Babington een der hoofden was ; Maria word van medewetenschap beschuldigd, op hare brieven werd beslag gelegd en zij werd naar het slot Fotheringhay gebracht. Er werd eene rechtbank aangesteld, waarin 47 pairs zitting namen om haar in verhoor te nemen of recht over haar uit te spreken. Maria wilde zich eerst niet aan een verhoor van onderdanen onderwerpen , zij liet zich echter, in de volle bewustheid harer onschuld, overhalen en verscheen voor hare rechters, die, o, schande! gekomen waren, niet om do waarheid te

onderzoeken, maar om te veroordeelen. Hare verstandhouding met vreemde mogendheden, welke haar ook als misdaad werd aangerekend, ontkende zij niet; maar krachtig ontkende zij alle wetenschap aan de samenzwering van Babington, alsmede de echtheid der brieven , welke men haar voorlegde. In weerwil van dat alles spraken die rechters het doodvonnis over haar uit en het parlement bekrachtigde deze uitspraak. Te vergeefs waren de tegenvoorstellen van de fransche en spaansche hoven. Haar zoon koning Jakobus van Schotland , die, uit vrees voor Elizabeth, zich vroeger weinig om het lot zijner moeder bekommerde, deed thans ook pogingen, maar het mocht niets baten. Elizabeth wilde van hare vrees bevrijd worden, maar talmde slechts, wijl zij wellicht voelde, dat de wereld zou schrikken op het bericht van de tor dood brenging van eene nicht en. koningin; zij wilde liever , als het kon, de martelares buiten haar vermoord hebben; daarom werd aan sir Paulet, den bewaker over Maria, een wenk gegeven om haar aan vergift te doen sterven , doch deze wees zulk een last met afschuw van de hand. Een nieuw moordplan tegen Elizabeth, zooals men voorgaf, waaraan zelfs de fransche gezant niet vreemd zou geweest zijn, verhaastte den dood van Maria Stuart. Elizabeth beval aan Davison, den staatssecretaris, het bevel tot voltrekking van het vonnis op te stellen , en nadat de koningin het onderteekend had, werd hij er mede naar den kanselier gezonden om er het zegel onder te laten drukken. Den volgenden dag liet zij hem zeggen, dat hij met de uitvoering van haar bevel nog wachten moest, verschrikt antwoordde Davison, dat het grootzegel er reeds onder was, waarop de koningin hem hare ontevredenheid betuigde over zijn spoed. Davison niet wetende , wat met hot vonnis aan te vangen , raadpleegde de leden van den staatsraad en dezen raadden hem aan het aan de graven van Shrewsbury, Kent, Derby en Cumberland te laten overreiken en zoodra deze het in handen hadden, ijlden Shrewsbury en Kent met het doodvonnis naar Potheringhay, waar zij den 7 Febr. 1587 der ongelukkige koningin Maria Stuart aankondigden, dat zij zich moest voorbereiden om den vol-

genclen morgen ten 8 ure te sterven. Het ontstelde Maria niet, zij hoorde haar doodvonnis gelaten aan. Zij wist immers reeds lang, wat men met haar voor had; waarom eene verlatene, weerlooze vrouw eerst jaren martelen ? Het einde was van af den beginne reeds bepaald. Men deinsde slechts nog terug voor de verantwoording eener groote misdaad. Den avond vóór den noodlottigen morgen liet zij al hare bedienden bij zich komen , gaf aan elk een schrijven van aanbeveling bij het fransche hof, deelde het kleine overblijfsel van hare goederen uit en nam toen van allen het teederste afscheid. Zij legde zich eenige uren ter ruste en bracht het overige van den nacht in gebed door. Het verzoek om een katholieken geestelijke was haar geweigerd geworden , men wilde haar een protestantschen opdringen. Zij kleedde zich in haar rijkste gewaad om als koningin te sterven, volgde den sherif, legde haar hoofd neer, dat met den derden slag vau haar lichaam gescheiden was. Zij bad voor hare vijanden en stierf moedig, gerust, voorzien met het H. Sacrament. Zij viel als het slachtoffer van ijverzucht en godsdiensthaat. Wij zeggen, met P. Nicolas Causin iu zijne Histoire de l'incomparable Reyne Marie Stuart in den aanvang der 17 eeuw: »zoo lang er tranen zullen zijn op aarde, zoo lang zullen er ook tranen worden gestort over die koninklijke doode en de vereering der levenden zul nooit ophouden , met volle hand leliën en rozen te strooien op haar graf.quot; Hare moordenares Elizabeth wilde ook nu nog den schijn van schuld van zich afwerpen. Zij schoof deze op het gerecht en ofschoon zij het doodvonnis onderteekend had, strafte zij den secretaris Davison met eene boete van 10,000 pond, omdat hij het zonder haar bevel uit zijne handen gegeven had (1).

Het kon wel niet anders of Philippus 11, koning van Spanje en Elizabeth moesten vijanden worden; hun persoon , toestand en belangen stonden tegenover elkander, en toch dong Philippus, na den dood van Maria, zijne ge-

(1) Lees over Maria Stuart de engelsche geschiedschrijvers: Camden, Lingard, Whitaker en den bovengenoemden John Uosack.

maliii, om de hand van Elizabeth, welke trouwens afgewezen werd. Elizabeth ondersteunde de Hugenoten in Frankrijk en schraagde den opstand in de Nederlanden met geld en troepen. Philippus was het hoofd der katholieke, Elizabeth dat der protestantsche machten. Engelsche zeeroo-vers , zooals Drake, doden strooptochten naar de overzeesche bezittingen van Spanje; alles deed eene groote botsing voorzien en nu Maria Stuart in 1588 onthoofd werd, besloot de koning zyne gansche macht tegen Engeland te wenden, eu meende tegelijk den opstand in de Nederlanden volkomen te dempen. Er werd eene vloot uitgerust, zoo als de zee nog nimmer gedragen had, de onoverwinnelijke vloot noemde de menschelijke trots haar; zij bestond uit 160 schepen, bemand met 30000 strijders. Met 35000 geoefende soldaten zou Panna uit de Nederlanden overgezet worden, om een inval in Engeland te doen. Maar de groote vloot onder Medina Sidonia werd door storm vernietigd en de engelsohe zeehelden Howard van Essingham, Drake en Raleigh vernietigden de verspreide schepen eu sleepten er vele als rijken buit de engelsche havens binnen; slechts 58 schepen keerden in do spaansche havens terug (1589). Terwijl Philippus nieuwe toerustingen maakte, kwamen de Engelschen op de spaansche kust roo-ven en vernielen, namen Cadix, plunderden en verwoestten de stad eu namen een grooten buit mede. Hetzelfde lot ondergingen Vigo, Corunna enz., de spaansche zeemacht was niet meer opgewassen tegen de engelsche en nederlandsche. De Engelschen brachten den oorlog ook in de wateren van Amerika en Üost-Iudie over. Zij vestigden zich in Virginië en ludië en legden reeds den grond om later do grootste zee- en handeldrijvende natie te worden. De glans der over-wiuningen op Spanje eu de gelukkige gevolgen van hare bui-tenlandsche staatkunde bedekten de vele vlekken van Elizabeths regeering; daarom ook is zij bij de Engelschen in gevierd aandenken, in weerwil van hare dwingelandij met welke zij heerschte en hot parlement het zwijgen oplegde ; in weerwil van de wreedheid, met welke zij niet alleen de Katholieken, maar ook de protestantsche secten vervolgde en in weerwil van haar zedeloos privaat leven.

Onder Elizabeth werd het katholieke Ierland geheel onderworpen en een groot gedeelte eigenaars van hunne landerijen of andere bezittingen beroofd, welke aan de engelsche protestanten als loon voor hun ijver toegewezen werden. Hare laatste jaren bracht zij in gram door. Leicester, haar meer dan bijzondere gunsteling, was gestorven, in diens plaats had zij bijzonder den graaf van Essex genomen, die Ierland onderwierp. Deze, trotsch en ijdel op de gunsten, waarmede Elizabeth hem overlaadde, trad met het schotsche hof in verbinding en verwekte in Londen een opstand om zijne vijanden te doen vallen ; hij werd gevangen genomen en van hoogverraad beschuldigd; het laatste zou Elizabeth hem eer vergeven hebben, dan dat hij in zijn overmoed op haren ouderdom en leelijkheid had durven smalen. Hij werd ter dood veroordeeld. Elizabeth talmde lang, eer zij het doodvonnis bekrachtigde, zij hoopte dat hij genade zou vragen. Toen dit niet gebeurde, werd hij den 25 Febr. 1601 onthoofd. Men verhaalt nog; dat Elizabeth hem ten tijde haars ver-trouwelijken omgangs met hem, een ring zou gegeven hebben, met den last haar dezen weer ter hand to doen stellen, als hij ooit bij haar in ongenade mocht vallen. Essex, zegt men, had tijdens zijn val den ring aan de gravin Nothing-ham gegeven en deze zon hem niet aan de koningin bezorgd hebben. De koningin gevoelde bitteren rouw, toen zij later vernam, dat zijne vijanden zijne schuld vergroot en zijn berouw verzwegen hadden. In de grootste onrust en kwelling leefde zij nog tot den 24 Maart 1003. Zij was 70 jaren oud. Hare onpartijdige levensbeschrijvers zeggen van haar: dat zij zeer bedreven was in de oude talen en wetenschappen van dien tijd en alle eigenschappen bezat om de heerscheres over een volk te zijn; maar dat al deze goede eigenschappen overschaduwd werden door eene onbegrensde heerschzucht, wreedheid, ijdelheid en gierigheid. Twee dagen voor haren dood had zij haren neef Jacobus I van Schotland, den zoon van de ongelukkige Maria Stuart, tot haren opvolger benoemd ; dus werd Engeland en Schotland met elkander vereenigd, dit was de laatste staatkundige handeling van Elizabeth; zij bewees in der daad hierdoor,

dat de nadering des doods iu haar de gedachte aan de grootheid van Brittanje niet uitgedoofd had.

De machtigste tegenstander van Elizabeth en der Protestanten , zooals wij reeds gezegd hebben, was Philippus II, 1 oning van Spanje , even -zoowel om zijne gehechtheid aan het katholieke geloof als om zijne staatkundige belangen. Opmerkenswaardig is het dat hij zijn eersten oorlog moest voeren tegen paus Paulus IV, welke hem (iaartoe noodzaakte. De paus dacht aan de verdrijving der Spanjaarden uit Italië. Alva, een der bekwaamste veldheeren van Philippus, vernietigde de zwitsersche troepen van den paus en noodzaakte hem tot rust. De paus had ook den franschen koning Hendrik 11 tot het schenden des wapenstilstands van Bancelles aangezet en hem een inval in de Nederlanden aangeraden. De Franschen hadden even min geluk; den 10 Aug. 1557 verloren zij den slag bij St. Queutin en den 13 Juli 1558, dien bij Greve-lingen, waarbij de graaf van Egmond zich bijzonder onderscheidde. Den 3 April 1559 werd de vrede van Chateau Cambresis gesloten. Nadat Philippus de regeering in de Nederlanden geregeld had, keerde hij naar Spanje terug. A^ran de geschiedenis onzes vaderlands zullen wij alleen het noodzakelijkste aanhalen; breedvoerig vinden wij alles in de bijzondere geschiedenis der Nederlanden vermeld. De koning benoemde Margaretha van Panna, natuurlijke dochter van Karei den V, als landvoogdes, bijgestaan door een raad, samengesteld uit de aanzienlijksten des lands, aan wiens hoofd de kardinaal van Granvelle, Viglio van Aytta en Bar-laimont stonden. Dit verbitterde reeds de Nederlanders, die zelfs tegen eiken schijn van vreemde heerschappij waren ; daarenboven had Philippus eene bezetting van 3000 Spanjaarden achtergelaten, tot nog grooter ergernis voor de Nederlanders, dien het toch reeds tegenstond een deel uit te maken

van de heerschappij van een vorst, dien zij als een vreemdeling beschouwden. De regentes wilde het verzachten door het opperbevel op te dragen aan Willem van Oranje, een vorst uit het duitsche huis Nassau Dillenburg, doch ook een vreemdeling, wiens bezittingen in het land van weinig be-teekenis waren. Protestantsch opgevoed, was hij katholiek aan het hof van Karei en werd door dezen bijzonder begunstigd. Door Philippus werd hy tot stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht benoemd ; den bijnaam van Oranje voerde hij volgens het landschap Oranje, gelegen in Frankrijk, eene erfenis van de Heeren van Chalons. Willem, als ook de graaf van Egmond, weigerde het bevel over de spaansche troepen op zich te nemen. De regentes verzocht aan den koning de spaansche troepen terug te roepen, dit was evenwel nog niet genoeg; de adel drong ook aan op de verwijdering van Granveile, ten deele uit nationale ijverzucht, wijl de Nederlanders wel den spaanschen koning als heer erkenden, maar geen spaansche provincie waren, ten andere omdat de adel zelf, in plaats van de Spanjaarden met de regentes, het land wilde besturen. Margaretha bewerkte, dat ook Granvelle terug geroepen werd (1564). De koning richtte bij de vier bestaande bisdommen nog tien nieuwe op ; dit verwekte algemeen misnoegen, zoowel bij vele Katholieken als bij de geheime aanhangers der hervorming ; de eersten echter omdat dit plaats had zonder de staten er in te kennen, de tweeden meer als beletsel tegen de hervorming. Deze vond in de Nederlanden een vruchtbaren bodem. Zij werd vooral bevorderd door de protestantsche kooplieden, die zich vestigden in Antwerpen en Amsterdam en door de menigte Protestanten, die uit Duitschland, Frankrijk en Engeland er eene schuilplaats zochten. Met de hervorming kwam tegelijk ook de geest van onrust binnen, welke zij overal deed ontstaan, en even als elders werd de godsdienst ras een scherm, waar achl er de aanvoerders hun staatkundig doel verborgen. Reeds bij Karei hebben wij gezien dat hij de placaten tegen de hervorming invoerde , maar Karei, Nederlander van geboorte, beminde zijne landgenooten, hij had zoo vaak hunne mildheid ondervonden ; hij had nooit de placaten in hunne volle streng-

heid laten uitvoeren ; Philippus integendeel gebood de wetten tegen de hervormden in liare volle gestrengheid toe te passen. Weldra ontstond er een verbond van edelen, welke het zoogenaamde compromis onderteekenden; de hoofden hiervan waren bodewijk van Oranje, jongere broeder van Willem, Philippus van Marnix, heer van St. Aldegonde en Hendrik van Brederode. In het compromis verbonden zij zich hoofdzakelijk, de vrijheid tegen vreemde onderdrukking te verdedigen en de invoering der Spaansche inquisitie niet te dulden. Binnen weinige «.lagen was dit verbond door meer dan 400 edellieden geteekend. Den 5 April togen er 300 naar Brussel, trokken onder groot opzien paarsgewijze naar het paleis, waar Brederode uit aller naam aan de landvoogdes een smeekschrift overhandigde om opschorting der pla-caten; terwijl een gezantschap den koning zou zoeken te bewegen ze intetrekken en de inquisitie niet in te voeren. Bij deze gelegenheid kwam de naam van Geuzen te berde; toen namelijk de regentes over den grooten trein van edelen verschrok, zeide de graaf van Barlaimont tot haar om haar gerust testellen: »ce n'est qu'uno troupe degueux,quot; (het is slechts een troep bedelaars;) de edelen en hunne partij namen dezen naam voor eeretitel aan. Bet volk volgde de edelen in hunne vertooningen na. De predikers der nieuwe leer, die voornamelijk uit Duitschland en Frankrijk kwamen, begonnen op do openbare straat en in het open veld te preêken; de onrust en ontevredenheid vermeerderden van dag tot dag; door geruchten van alle soort en door het heimelijk aanzetten geraakte het volk in koortsachtige beweging, hetwelk zich eindelijk vreeselijk lucht gaf in de heiligschendende beeldstormerij; het stormde in Vlaanderen, Brabant, Holland en de andere gewesten de kerken en kloosters binnen; plundert, verwoest en vernielt altaren, beelden, schilderijen cn duizenden der heerlijkste kunstgewrochten, verjaagt en vermoordt monniken en priesters en ontheiligt het Heiligste. Binnen vier dagen waren alleen in Vlaanderen en Brabant meer dan 400 kerken verwoest. De landvoogdes bevond zich in de grootste moeielijkheid, zij had geene troepen, wist niet aan wien zich te houden. Viglius raadde haar aan

zich schijnbaar bij de hoofden en edelen aan te sluiten, met dezen te raadplegen en zich van hen te bedienen om het volk te bedwingen. Zij hield staatsraad, waarvan het besluit was; het prediken toe te staan op die plaatsen, waar het gewoonlijk tot nu toe geschied was, de edikten tegen de ketters in te trekken en geen inquisitie in te voeren. Oranje, Egmond en Hoorn en andere edelen zouden voor de rust en het herstellen der kerken zorgen. Hier en daar werden ook sommige heethoofden der beeldstormers met de galg gestraft.

In de lente van 1567 nam Margaretha nogmaals den eed van trouw af van de hooge beambten en alles scheen tot rust te koeren. De beeldstormerij echter had het masker der hervorming afgerukt; zij had doen zien, dat zij geen andere bedoeling had dan elders en dat zij vergezeld ging van hetzelfde rooven en plunderen van kerken en kloosters. Ook beboeven wij niet te twijfelen of Willem van Oranje wist reeds, wat hij wilde. Hij stond immers in geheime verstandhouding met de protestantsche vorsten in Duitschland en met Elizabeth, de aartsvijandin van Spanje en van al wat katholiek was. Het was bij Willem evenmin als bij de andere duitsche vorsten om den godsdienst te doen , daartoe verwisselde hij er to gemakkelijk van. De beeldstormerij deed liet verbond der edelen in duigen vallen; zij opende de oogen der Katholieken , die wel even prat op hunne aloude vrijheid en privilegies waren, en goed en bloed wilden opofferen om dezen te verdedigen; maar hun godsdienst konden zij niet helpen vernietigen. Ook protestantsche edelen traden terug, omdat zij geen geweld tegen de Katholieken wilden uitoefenen. Toen Phi-lippus het bericht der beeldstormerij ontving, werd hij zeer verstoord over zoo veel hoon zijn gezag en den godsdienst aangedaan; hij besloot zelf naar de Nederlanden te komen, maar veranderde en zond Alva met een spaanseh leger van 10000 man, om er de onlusten en de hervorming te fnuiken; jammer, dat hij een strengen bedwinger in plaats van oen staatkundigen bevrediger zond. lieeds op de mare hiervan werd alles rustig. Willem van Oranje vluchtte met

zijne familie naar Daitschland ; hij doorschouwde Philippus en begreep dat zijne dubbelzinnige handelwijze en die der moeste edelen hem niet onbekend zoude zijn, en hij gewis hun zijne ongenade zou doen gevoelen. De meeste edelen en voorname Protestanten volgden het voorbeeld van Oranje en weken int. in Aug. 1567 kwam Alva met zijn leger, allen beproefde soldaten, binnen .Nederlands grenzen en den 28 deed hij zijn intocht in Brussel. Eenige maanden ging alles zeer stil en zacht toe , toch plotseling liot hij de graven van Egmond en Hoorn, die zich in Brussel ophielden en met bijzondere voorkomendheid behandeld werden , met meer andere edele», gevangen nemen; op dit teeken van gestrengheid vluchtten meer dan 20u00 menschen het land uit. De landvoogdes , die begreep dat Philippus in Alva een dictator gezonden had, legde hare waardigheid neder en vertrok. Alva richtte in 1568 den raad van beroerte (oproer) op, welke om zijne wreedheid den naam van bloedraad kreeg. Deze veroordeelde allen ter dood, die schuldig waren aan de beeldstormerij ; weldra vielen ook de hoofden van Egmond, Hoorn (1 Juni 1568) en van vele andere edelen. Alva beroemde zich later zelf, datd hij 18000 menschen door beulshanden had laten ombrengen. Twintig millioen gulden van de verbeurdverklaarde goederen der veroordeelden en der ge vluchten stroomden in de schatkist des konings ; wij mogen ook wel vooronderstellen, dat menigeen min schuldig alleen om zijne bezittingen is veroordeeld geworden. Het was gedaan met de nederlandsche rust en welvaart, waardoor dit land zoo vele eeuwen het benijdenswaardige oord was geweest; en dit alleen tengevolge der hervorming. Nu ontstond er een strijd op leven en dood, waaraan niet alleen de Protestanten, maar ook de meeste Katholieken deel namen; ook hun vrijheid en goed, meenden zij, was verloren, jammer, dat zij later door de Protestanten zoo smadelijk werden achteruit gezet. Oranje had duitsche soldaten aangeworven en viel met dezen in de zuidelijke provincies, doch werd door Alva geslagen en zijn leger ging uit eon. Lode-wijk van .Nassau, broeder van Willem, was in het Noorden gevallen en behaalde den 23 Mei 1568 bij Heiligerlee eene

overwinning op Areiuberg, stadhouder van dat gewest. Hierop trok Alva zelf niet zijn leger naar Groningen , viel Lodewijk bij Jemmingen aan (21 Juli 1568), waar deze geheel verslagen werd. Om de zware oorlogskosten als anderszins te bestrijden, voerde Alva geheel willekeurig, zonder zich te bekreunen om de aloude privilegies, eene belasting in, bekend onder den naam van tiende penning, dat is: zoo dikwijls eenig goed verkocht werd, zou er een tiende gedeelte van in de schatkist moeten vloeien, Deze belasting zou voor Philips een ware goudmijn, maar vooi-het land de vernietiging van den handel en do verarming van edel en burger geworden zijn. Zij vond dan ook een krachtigen tegenstand bij allen; de meeste steden kochten ze voor eene bepaalde som af. Zij vermeerderde groote-lijks den haat tegen Alva en Spanje. Het was nu een bange tijd: het ter dood brengen, gevangen nemen, verbeurdverklaren van goederen enz. verdubbelden en altijd verlieten velen het land. Geen wonder, dat zoo wel Protestanten als Katholieken het oog gericht hadden op prins Willem, van wien zij alleen hulp verwachtten cn die dan ook reeds lang als hnn hoofd werd aangezien en geraadpleegd. Velen der go vluchten hadden schepen weten te krijgen om den Spanjaarden op zee afbreuk te doen, zij waren met lastbrieven voorzien van prins Willem en noemden zich Watergeuzen. Dezen zochten volgens het plan van Willem de eene of andere vaste plaats als punt van uitgang in hunne macht te krijgen; dit gelukte den 1 April 1572, toen namen zij bij verrassing den Briel in, eu van hier uit gaat do overwinning. Weldra volgen Vlissingen, Veere en Enkhuizen; een algemeene hoop en moed ontwaken; de eene stad volgt na de andere en binnen korten tijd staan Holland, Zeeland, Friesland en Gelderland onder de wapenen. Wel is waar, kon Willem van Oranje zich niet inliet veld staande houden, hetwelk hij wel mot duitschetroepen beproefde; maar Alva kon evenmin het land weer geheel in bedwang krijgen. Hij verzocht den koning om terug geroepen te worden, aangezien hij zelf begon in te zien dat hij de Nederlanden met zijn bloedraad en leger nooit meer zou kunnen onder-

werpen. Philippus zond op liet einde van 1573 den zachteren Requesens. Deze schafte den geliaten tiende penning wel af, maar het mocht niet meer baten; de Nederlanders stelden geen vertrouwen meer in den koning; en al ware ook nog eene schikking mogelijk geweest, dan zoude deze schipbreuk geleden hebben, aangezien de noordelijke provincies zich uitsluitend voor de hervorming verklaard hadden , dit kon en mocht Philippus als katholiek vorst niet toegeven en gesteld dat hij liet gedaan hadde, dan nog zou Willem van Oranje en zijne partij het plan niet hebben laten varen, om het land van Spanje af te rukken. Wij behoeven het niet meer te herhalen, dat het zeggen: er werd gestreden voor vrijheid van geloof, slechts cene leus was om het volk iets voor te spiegelen; want in der daad nergens was minder vrijheid voor andersdenkenden dan daar waar de hervorming zegevierde, lieqnesens stierf in 157G; er was geen opvolger en toon de spaansche soldaten, welke in geen jaar geregeld soldij hadden gehad, in de provincie Brabant en Vlaanderen plunderden en roofden, sloten de zuidelijke en noordelijke gewesten een verbond, do paciü-catie van Gent, geheeten. Hierin werd bepaald: dat men de spaansche soldaten het land zou doen ruimen ; dat de katholieke godsdienst behalve in Holland en Zeeland de heerschende zou blijven, dat de placaten overal zouden geschorst, en de prins van Oranje als stadhouder van Holland en Zeeland zou gehandhaafd worden. Bij dit alles zou men den koning als vorst blijven erkennen. Te vergeefs zond nu do koning zijn broeder don Juan van Oostenrijk, die zelf de pacificatie van Gent aannam; ook de aartshertog Matthias van Oostenrijk kon niets uitrichten. Nu kwam prins Alexander Farnese van Panna, een der grootste veldheeren van zijn tijd, als spaansch opperbevelhebber in ons land. Deze sloeg de opstandelingen bij Gein-blours (31 Jan. 1578) en trad met de zuidelijke provincies in onderhandeling. Panna wist bij de zuidelijke provincies gebruik te maken van de gewelddadigheden , welke de Katholieken moesten verduren van de Protestanten in het Noorden , ten einde hen van het verbond af te trekken en dit

lukte hem. Zij koerden, nadat hij bezworen had hunne vrijheid en rechten te zullen eerbiedigen, tot gehoorzaamheid terug (1579). Daarentegen sloten de noordelijke : Holland, Zeeland, Utrecht, Gelderland en de Groninger Ommelanden een verbond, waarbij zich eenige maanden later ook Friesland, Groningen, Overijssel en Drenthe voegden (23 Jan. 1579). Dit verbond wordt de unie van Utrecht genoemd. Men bleef hierin Phi-lippus nog als heer erkennen; de gewesten beloofden elkander ouderlingen bijstand om inet goed en bloed hunne rechten en geloofsvrijheid te verdedigen ; de verschillende gewesten zouden vereenigd zijn als of zij slechts een geheel uitmaakten; maar elke provincie behield hare bijzondere privilegies ; er zou geen vrede noch oorlog, noch verbonden mogen gesloten worden dan met algemeen overleg en bewilliging van al de gewesten; geschillen tusschen de gewesten onderling zouden de stadhouders beslissen; in het punt van godsdienst kon Holland en Zeeland zich naar goeddunken gedragen en voor do andere zou de religie-vrede van kracht zijn ; ook verklaarde men, zich niet van de generale unie, bij de pacificatie van Gent gesloten, te willen scheiden; daarom traden later ook hot gewichtige Antwerpen, de steden Gent, Breda en Hrugge tot de unie toe. Tot nu toe had men steeds het oppergezag des kouings nog erkend, doch den 20 Juli 1581 trad men openlijk op; men verklaarde zich voor een vrijen en onafhankelijken staat en zwoer Philippus plechtig af. Hoewel prins Willem feitelijk hot hoofd was, koos men toch, omdat men zich alleen te zwak gevoelde, den hertog van Anjou tot vorst of opperstadhouder; maar deze tot geen aanzien kunnende komen, vertrok weder spoedig en nu bleef er vooreerst niets anders over dan eigen krachten te beproeven en Willem van Ox-anje als vorst over al de gewesten te huldigen , toen een verwaten booswicht hem te Delft den 10 Juli 1584 verraderlijk doodschoot.

De dood van prins Willem was een harde slag voor den staat, zonder hoofd en inwendig nog niet gevestigd op hechten grondslag. Panna wist dan ook spoedig partij van deze omstandigheid te trekken; hij nam Duinkerken, Brugge, Gent, Me-chelen en bedwong zelfs het sterke Antwerpen. De staten

boden het oppergezag aau Hendrik III, koning van Frankrijk aan, maar hij weigerde liet; daarop wendde men zich tot koningin Elizabeth, deze weigerde wel de heerschappij, maar zond den graaf van Leicester met eene hulpbende van 6000 man (1585). Intusschen was , vooral door de zorg van 01-denbarneveld, uit de algem eon e staten een raad van staten opgericht , aan welks hoofd de negentienjarige Maurits, tweede zoon van prins Willem, geplaatst werd, om voorloopig do teugels van het bewind in handen te nemen. Er werd door de algemeene staten eone soort van staatsregeling ontworpen , waarbij alle macht in hunne handen bleef berusten en de stadhouder slechts de eerste staatsdienaar was.

Leicester verliet weldra het land , omdat hij wel inzag, dat hij nooit het souvereine gezag in handen zou krijgen. Tot geluk van de Nederlanden leed Philippus'onderneming met de onoverwinnelijke vloot geheel schipbreuk. Ma den dood van den hertog van Panna (1592) stond hij de heerschappij over de Nederlanden af aan zijne dochter Isabella, die met Albert, aartshertog van Oostenrijk gehuwd was; de zuidelijke staten hadden hen reeds als vorst en vorstin gehuldigd. Maurits had zich intusschen doen kennen als een der grootste veldheeren van zijn tijd , stad na stad viel in zijn handen , ook tor zee begonnen de Nederlanders zich te onderscheiden ; bestond het leger te lande grootendeels uit vreemde huurtroepen, het zeevolk integendeel bijna uitsluitend uit Hollanders en Zeeuwen ; zij doorkruisten den oceaan, zochten Oost-lndië en do spaansche volkplantingen op en vernietigden zelfs in het gezicht van Gibraltar de spaansche vloot. Spanje, na zoo veel verliezen, begon naar vrede te verlangen en de staten niet minder ; de onderhandelingen daarover mislukten ; echter door bemiddeling, vooral van Johan van Oldenbarneveld , werd er een wapenstilstand van 12 jaren gesloten (April 1609), waarbij Albertus en Isabella, ook namens den koning Philippus UI. verklaarden : de vereenigde Nederlanden te houden voor vrije landen , op welke zij niets te eischen hadden, üe zuidelijke gewesten bleven aan de kroon van Spanje. De algemeene staten verklaarden den calvinistischen godsdienst voor dien van den staat en namen den heydelbergschen ca-

techismus aan. De Katholieken , die nooit opgehouden hadden mede te strijden , vonden bij die strijders voor geloofsvrijheid geene plaats, integendeel zij werden verdreven, ge-bannen , gestraft en behoet, waar men hen ook aantrof. Te Leiden was in 1574 de eerste hoogeschool opgericht, wier naam op liet gebied der wetenschap weldra door geheel Europa beroemd werd.

Zóó verloor Philippus de noordelijke Nederlanden ; hij heeft aan hen, in plaats van onderdanen, zoo als zijn vader de schadelijkste vijanden gehad. Even zoo weinig voordeel bracht hem zijne bemoeiing met de fransche aangelegenheden aan ; Hendrik van Navarra kwam toch als Hendrik IV op den troon. De uitslag der ongelukkige onderneming tegen Engeland is reeds verhaald geworden. Het ongeluk evenwel vervolgde hein niet altijd, en hadde hij de hein ten dienst staande middelen beter weten aan te wenden dan zouden al zijne ongelukken Spanje niet zoo geheel verzwakt hebben. In het jaar 1509 waren de Moriskos (bekeerde Mooren) in dranada opgestaan en behaalden op de veldheeren van Philippus eenige voordeden; de jonge don Juan van Oostenrijk , natuurlijke zoon van Karei V , overwon hen in verscheidene gevechten , verdreef hen in het gebergte en eindelijk geheel uit Spanje ; daarop werd hem het opperbevel opgedragen over de groote vloot, bestemd tegen de Turken.

Dezen hadden den Venetiërs den Peloponesus ontnomen, en door de verovering van het eiland Cyprus (1570—1571) waren zij meester geworden van den Archipel; hun aanval op Malta, welke zij vereenigd met de Barbareskeu ondernamen, mislukte geheel; in deze verdediging verwierf de grootmeester La Valette Parisot onverganke-lijken roem. De verwoesting, welke de Turken op de kusten aanrichtten was verschrikkelijker dan onder Karei V. De Maltesers , de paus, de Venetiërs en Philippus'onderda-

lien in 1\^: ape Is en Sicilië riepen den koning van Spanje onop-houdelijk om hulp tegen de Turken. Hij zond eindelijk don Juan niet de spaansclie vloot, maar met bevel haar niet door een hoofdslag op het spel te zetten. Don Juan trof de bondgenooten in do haven van Messina aan, nam liet opperbevel over de geheele vloot op zich en verordende alles zóó, dat de vloot gereed lag voor een gevecht. Hij zocht de vijandelijke vloot op en vond deze aan den ingang van de golf van Lepanto (7 Oct. 1571). De turksche vloot bestond uit 250 galeien en 70 fregatten ; de spaansche uit 210 galeien en 23 transportschepen, daarbij kwamen de vloot der Vene-tiërs, eenige pauselijke schepen en malteser galeien, zoo dat don Juan bijna even sterk was als de Turken. Hijbeva[ den aanval en er ontstond een geweldig zeegevecht, schip vocht togen schip, boord aan boord als in een tweegevecht; hier legde de hertog van Parma zijn eerste proefstuk af. Na een langen woedenden strijd zegevierden de christenen. Zij hadden de zegepraal niet alleen te danken aan hunne dapperheid, maar ook aan de kartetsen, welke toen bij de Turken nog onbekend waren. Een groot gedeelte der turksche vloot werd in den grond geboord, 130 schepen in triomf naar Messina gebracht; meer dan 15000man sneuvelden en wel 5000 christenslaven werden van de veroverde galeien in vrijheid gelaten. De sultan Selini 11 schrok, toen hij het bericht van deze verschrikkelijke nederlaag vernam en vreesde een aanval op Konstantinopel, toch don Juans bondgenooten vonden het niet in hun belang zulk eene onderneming te wagen en te minder, aangezien Philippus er geen bevel toe had gegeven. Don Juan ging hierop naar Afrika, veroverde Tunis. Philippus had bevel gegeven deze stad tot den grond toe te slechten, maar hij legde er 8000 man bezetting in, en wilde zich hier een eigen rijk veroveren; zijn broeder Philippus echter wilde niets daarvan weten, hij riep hem terug en Tunis en Oran vielen weder in de handen der Muzelmannen, welke weldra hunne zeerooverij hervatten. Philippus vertrouwde don Juan niet. Drie jaren bracht de laatste, als het ware, werkeloos in Milaan door, werd toen als stadhouder naaide Nederlanden gezonden, waar hij weinig meer kon uit-

richten. Hij stierf, men zegt aan vergift, in hetnederland-sche legerkamp voor Namen 1 Oct. 1578.

Wy hebben Portugals gouden tijdperk onder Emanuel den groote en zijn zoon Johannes 111 gezien. De laatste werd opgevolgd door zyu kleinzoon Sebastiaan, die boven alios het christenrijk in Afrika wilde uitbreiden. In het jaar 1578 scheepte hij zich in met 15000 man naar Afrika. Den 3 Aug. stond de koning met zijn leger bij Alcassar tegenovor 100,000 Marokanen. Hij begon in weerwil der waarschuwingen zijner veldheeren het gevecht; hij zelf sprong met zijne dappere ruiters tweemaal midden in de rijen der vijanden, maar de talrijke scharen omringden het kleine leger en vernietigden het op weinige manschappen na, die zich te Algira op de vloot redden. Sebastiaan zelf kwam nimmer meer te voorschijn, weshalve men aannam, dat hij onder de gesneuvelden was. Hem volgde in de regeering op zijn oude oom kardinaal Hendrik en toen deze na twee jaren stierf, maakte Anton, maltezer prior te Crato, de prins van Panna, de hertog van Braganza, Philibert van Savoije en Philippus 11, als zoon van Isabella, oudste dochter van Emanuel den groote aanspraak op den portugeeschen troon. Philippus wachtte niet lang om zijne aanspraak met klem door te zetten. Hij zond den hertog van Al va met een uitgelezen leger naar Portugal, en deze versloeg het leger van den pretendent Anton, dien de Portugeezen tot koning hebben wilden , bij Alcantara.

Anions verdere pogingen met behulp der Franschen en Engelschen mislukten. Vier valsche Sebastianen , die na elkander optraden en aanhang hadden, stierven door beuls-handen of in den kerker. Verschrikkelijk plunderden en roofden hier de benden vanAlva; naar gebruik des tijds waren het huurtroepen, die grootendeels van buit leefden. Wel is waar behield Portugal zyne eigene wetgeving en beheer, maar door de oorlogen van Philippus met de Nederlanders

en Engelschen ging hun wereldhandel ten gronde en verloren zij vele hunner bnitenlandsche bezittingen. Phi lippus verbood den Portugeezen alle verkeer met de Nederlanders; dit had ten gevolge, dat de laatsten nu zelf den weg naar Indië opzochten en niet alleen de koopwaren daar haalden; maar ook vele hunner beste colonies wegnamen, zoo als : de Molukken, Ceilon, de Kaap de goede Hoop, alsmede Brazilië ; zóó ging Lissabons wereldhandel op Amsterdam en Londen over. Philippus won Portugal, tot Portugals verderf, zonder dat Spanje er iets door gebaat werd.

De koning beleefde het einde zijner oorlogen niet; zijne laatste poging om door het huwelijk van zijne dochter Isabella met den aartshertog van Oostenrijk Albert de nedcr-landsche gewesten te winnen mislukte; de zuidelijke sloten zich gedeeltelijk bij hen aan, maar de noordelijke niet. Spoedig daarop stierf koning Philippus aan eene langdurige, smartelijke ziekte; hij verdroeg zijne smarten gelaten en stierf met moed. Men berekent dat hij 600 millioenen du-caten voor zijne oorlogen had verkwist en 140 aan schuld, Spanje vernederd, het volk beladen met belastingen en den handel vernietigd naliet. Philippus bezat uitgebreide kennis in staatszaken en een nooit vermoeien den ijver. Niets word zonder hem gedaan , zijn geduld was onuitputtelijk. Hij omringde zich met spionnen, daardoor wist hij alles, wat er in Europa omging. Zijn broeder don Juan vervolgde hij zoo lang deze leefde mot spionnen en valsche vrienden. Zijn zoon don Carlos, dat heeft de geschiedenis bewezen, was waarlijk schuldig aan geheime verstandhouding met de oproerige Nederlanders; zijn meer clan gewone omgang met zijne stiefmoeder Elizabeth, wordt in twijfel getrokken. Hij werd gevangen gezet en ter dood veroordeeld. Philippus kon de wetten ten behoeve van zijn zoon niet schorsen ; vóélde uitvoering van het doodvonnis stierf hij echter in de gevangenis. Zijn anderen zoon Philippus 111, welke hem

mi opvolgen moest, had de koning van alle staatszaken verwijderd gehouden en als tot een stil en vroom man laten opvoeden; zelfs aan het krijgswezen had hy hem vreemd gelaten. Philippus 11 haatte de vrijheden der stenden, omdat hij als despoot alles zelf wilde beheer-schen. In zijn privaat leven was hij ingetogen en matig , nooit luidruchtig, doch ook niet altijd stroef. Dat hij den wellust in jongeren leeftijd overgegeven was, had hij gemeen met de meeste vorsten zijns tijds. Ontioozel is het, als men hem aanklaagt, als een vijand van gewetensvrijheid — waar was die vrijheid te vinden ? Bij Hendrik Vlll, bij Elizabeth, bij de hervormers in Duitschland, in de .Nederlanden of in het noorden ? Immers , nergens duldden zij de Katholieken naast zich. Al ware Philippus niet tegen de hervorming uit katholiek beginsel geweest, dan zou hij er uit staatkunde tegen hebben moeten zijn; omdat men de hervorming tegen hem aanwendde ten einde zijne macht te vernietigen.

, , Lji'V, li

BI si

W-v--

lil¹ i' i#' ^ v lliill''' ^: • fli'ifc ' f .v-

I lliil-Jllife

I if:' 'f v

De drie skandinavische rijken hadden eeuwen lang door een onrustigen, trotschen adel en de hooge geestelijkheid geleden, en in voortdurenden stryd tegen elkander om deze of gene veete gestaan, tot dat eene vrouw, Marga-retha van Denemarken, de drie rijken door de unie van Calmar tot een rijk vereenigde (1397). Elk rijk behield zijn eigen staatsinrichting, het was dus meer een defensief verbond tegen buitenlandsche vijanden, dan eene innige samensmelting ; de koning moest uit het deensche koningshuis gekozen worden, bij uitsterven hiervan moesten de stenden der drie rijken een koning kiezen. Margaretha's opvolgers hadden moeite oin de unie te handhaven, omdat Zweden en Noorwegen ijverzuchtig waren op den voorrang van Denemarken. In het begin van de Kie eeuw koos de zweedsche adel weder een rijksbestuurder uit het huis Sten Sture, die Zweden met roem geheel onaf hauke-

lijk van Denemarken bestuurde. Koning Christiaan 11 van Denemarken wilde den aartsbisschop Trolle van Upsula aan liet bestuur hebben; in een oorlog daaruit ontstaan werd Christiaan II teruggeslagen en de aartsbisschop Trolle gevangen genomen. Maar in het jaar 1520 landde Christiaan met een deensch leger en versloeg den rijksbestuurder Sten Sture, die doodeiijk gewond werd. De geestelijkheid workte voor den deenschen koning; er werd te Upsala een verdrag gesloten, waarbij Christiaan als koning van Zweden, volgens de unie van Calmar , zon gekroond en het gebeurde vergeten worden. In September gaf Stokholm zich ook bij verdrag over en Christiaan verleende algomeene kwijtschelding , hij hield zijn woord slechts tot den 8 Nov.

Gedurende de feesten zijner krooning had Christiaan zich zeer vredelievend en beleefd jegens de leden van den rijksraad getoond en niets deed eenig kwaad vermoeden; toen de aartsbisschop Trolle den 7 Novb. eene aanklacht bij den koning indiende over het onrecht, hem aangedaan door don gewezen rijksbestuurder en de leden van den rijksraad, waarvoor hij voldoening eischte. Den 8 Novb. beval de koning, de poorten van Stokholm gesloten te houden en zonder eenig voorafgaand onderzoek, liet hij 94 adelijken, vele voorname burgers en ook twee bisschoppen op het marktplein te Stokholm onthoofden en een aantal mindere burgers ophangen; hetzelfde had in andere steden plaats, overal, waar men vermoedde dat aanhangers van Sten Sture waren, werden zij uit den weg geruimd. Men berekent, dat het Stokholmer bloedbad aan meer dan 600 menschen alleen het leven gekost heeft. Van dezen tijd af week alle geluk en ook Zweden van den wreedaard. Grustaaf Wasa, geboren 1496, zoon van een gedoodeu adelijken rijksraad, van vaderszijde uit het huis Wassa en van moederszijde uit dat van Sten Sture, zat als gijzelaar in Denemarken gevangen ; hier vernam hij de onderdrukking van zijn vaderland. Hij ontvluchtte, den 30 Sept. 1519 in boerenkleederen, onder groot gevaar, naar Flensburg, mengde zich daar onder de duitsche ossenkoopers en kwam behouden te Lubek aan. Hier werd hij opgevorderd , maar de Lubekkers bevorderden

zijne reis naar Zweden. Hij landde aldaar den 31 Mei 1520 des nachts te Stenove aan ; de bezetting was hier gedeeltelijk voor Christiaan, hij moest zich in der ijl redden, nu vluchtte, hij, verkleed, meest op ongebaande wegen van oord tot oord. Hij vernam het stokholmer bloedbad, en kwam eindelijk in het gebergte van Dalekarlië, waar hij bij de boeren voor daggeld ging werken. De schuur, waarin hy gedorscht hééft, staat nog als een monument daar. Christiaans soldaten, die gaarne den prijs op zijn hoofd gezet, verdienen wilden, zochten hem overal, zelfs hier in Dalekarlië en eens was hij bijna in hunne handen gevallen, toen de soldaten in het huis vielen , waarin hij zich bevond ; maar de tegenwoordigheid van geest zijner boerin redde hem. Zij stopte hem barsch de spade toe en joeg den luiën knecht aan het werk.' Hier ook was hij niet meer veilig, vluchtte steeds, dan eens verborgen onder stroo in een wagen, dan als bergwerker, totdat de tijding van het vermoorden der mindere standen en het innen van nieuwe belastingen, het hem gemakkelijk maakten, den goest der Dalekarliörs op te wekken en een leger onder dat krachtige bergvolk te verzamelen. Gewapend met lans, knods of zwaard, versloeg hij met hen een legerafdeeling deensche soldaten, welke tegen

hem afgezonden was, veroverde Pablun, Westerüs en eindelijk het gewichtige üpsala. Nu rukte bij tegen Stok-holm op; maar kon wegens gebrek aan schepen hier weinig uitrichten. Hij vormde zijne brave, dappere Dalekarliörs, vereenigd met andere soldaten, tot een geregeld en gewapend leger, en hield twee jaren Stokliolm ingesloten. Tot zijn geluk hadden de Denen zeiven hun koning van den troon gestooten. Stokholm viel in zijne handen en op den rijksdag van Btrengüs, G Juni 1523, werd Gustaaf VVassa tot zweedsch koning gekozen, en bij den vrede van Malmö 1524 , werden de grenzen geregeld. Frederik 1, die Christiaan 11 in Denemarken was opgevolgd, erkende de onafhankelijkheid van Zweden en Gustaaf als koning, waardoor de unie van Calmar ontbonden was; tegelijk sloot Gustaaf hier een verbond met Frederik tegen Christiaan 11, die natuurlijk alles in het werk stelde om zijn rijk te herwinnen. Gus-

behoorde tot een adelijk geslacht, lietwelk vaak in vijandschap met de liooge geestelijklieid leefde. Hij wa;, thans koning, maar arm. Do zweedsche kroon had het grootste gedeelte harer inkomsten verloren, zoodat Gustaaf' uanvvelijkgt; een derde deel der uitgaven dekken kon , welke hij als koning doen moest. Het sprak in dien tijd wel van zelf, dat de koning aan de kerkelijke bezittingen dacht; hij hield reeds briefwisseling met Lnther en werd onderricht door den hervormer Coenraad Pentninger, een ijveraar en vriend van Luther. Gustaaf ging hierin met veel sluwheid te werk. Hij was nog niet gekroond, had zich dus nog door geen eed tot het houden van de privilegiën der geestelijken of door andere verbintenissen gebonden, dit gebeurde eerst twee jaren na den rijksdag van Westerns 1527. Gustaaf wist, dat do adel tegen de te groote verheffing van de koninklijke macht was ; ook dat de hoeren en burgers aan huu aloud geloof gehecht waren. Hij liet daarom slechts eerst hier en daar in stilte de nieuwe leer prediken, zorgde voor eene bijbelvertaling in de zweedsche taal, en in 1526 liet hij in Upsala openbaar disputeeren; het voornaamste evenwel hield hij voor bovengenoemden rijksdag. Daar verklaarde Gustaaf, dat hij zich niet langer behelpen' en zijne uitgaven bestrijden kon, dat het voornaamste voor het leger en tot opbeuring van de welvaart des lands achterwege moest blijven en dat hij onmogelijk den burger en boer zwaarder kon belasten ; om den adel te laten meêhel-pen betalen, daar was natuurlijk geen sprake van; er bleef dus geene andere keus over, dan de bezittingen der kerken en kloosters aan te randen.

Gustaaf won hiertoe spoedig den adel, door hun de vrijheid te geven ook zoo veel van de kerkgoederen weg te nemen, als zij in staat waren aan te wijzen, dat door hunne voorouders geschonken was geworden. De burgers en boeren werden tevreden gesteld met do belofte, dat huu geen verhoogde belasting zou worden opgelegd. De adellijke heeren echter grepen toen naar zoo veel, dat Gustaaf weer terug moest laten nemen, en bepaalde dat zij zich alleen mochten toeëigenen, wat hunne katholieke ouders sedert 1453 uit godsdienstig ge-

voel voor de armen en de kerk ten eeuwigen dage vermaakt hadden. Wij behoeven deze roovei'geschiedenissan niet verder voort te zetten, de hervormers deden hier, wat zij elders deden. Gustaaf liet bij zijne hervorming eene soort van bisschoppen bestaan, voegde hun eene consistorie toe en maakte alles van den troon afhankelijk; de bisschop had zijne plaats op den rijksdag naast den adel. De katholieke godsdienst werd op straffe van verbanning verboden, eenige geestelijken , welke zich verzetten, werden ter dood gebracht. In 1527 werd liet Lutherdora plechtig tot godsdienst van den staat verklaard en elk anderen op strenge straffen verboden. Aan Lubek betaalde trustaaf zijne schulden met kerkklokken. In het jaar 1544 verklaarde de rijksdag het koningschap erfelijk in zijn geslacht en werd zijn oudste zoon Erik als kroonprins aangenomen. Gustaaf' Wassa stelde verder alles in het werk om Zweden te doen bloeien. Om zich van de drukkende handelsheerschappij der Hanzesteden te verlossen, voerde hij een zesjarigen oorlog met Lu-bek , en sloot een handelstractaat met Engeland en de Nederlanden. Ten einde in het ongestoorde bezit van Finnland te blijven, streed hij van 1555—1557 gelukkig tegen Rusland. Hij stierf den 2 Sept. 15G0.

Erik volgde als oudste zoon zijn vader in de regeering op. Gustaaf had zijn zoon Johan over Finnland, Magnus over Oostgothlaud en Karei over Südormanland als bijna onafhankelijke stadhouders aangesteld ; door deze beschikking strooide Gustaaf' in zijn geslacht het zaad tot de grootste verdeeldheid. Geen der zoons strekten den vader tot eer. De geschiedenis er van is eene opeenstapeling van moorden en tweespalt onder elkander. Erik was een driftig, onzedelijk mensch ; bij vlagen leed hij aan krankzinnigheid. Een enkel voorbeeld van zijne wreedheid: toen de vesting Elfsburg aan de Denen was overgegaan , liet hij de geheelo bezetting nedersabelen, omdat zij gecapituleerd had. Hij liet de edele familie Sten Sture gevangen nemen, on snelde zelf naar de gevangenis om met eigen hand den dapperen iMils Sture te dooden en liet de overige leden der familie met verscheidene andere grooten wreedaardig ombrengen. Hij

hmvde de dochter eens korporaals, waardoor hij den adel zeer verbitterde. Zijn broeder Johannes, die gehuwd was met Catharina, laatste telg van het poolscho vorstenhuis Jagello, sloot hij (12 Aug. 1563) vier jaren lang te Gripos-holm op, hem beschuldigende, dat hij het met do vijanden des rijks hield, in het zelfde jaar brak er met Denemarken een oorlog uit, die zeven jaren duurde, waarin Zweden bitter leed, zoo wel van den oorlog als van do wreedheid van Erik. Zijne aanvallen van waauy.inuigheid namen toe, in een van deze, begaf hij zich naar de gevangenis van zijn broeder, viel hem te voet en noemde hem in zijn waanzin koning. Johannes verzoende zich met hem, zij sloten ecu verdrag, waarin hij het huwelijk met de korporaalsdochter goedkeurde. De vriendschap duurde niet lang. Johannes, die met zijn volle verstand niet beter was dan Erik, sloot zich bij den ontevreden adel aan, drong den 18 Sept. 1508 met behulp der burgers Stokholm binnen; Erik redde zich op het kasteel, maar in zinsverbijstering gaf hij zich vrijwillig aan zijn broeder over. Hij werd van den troon vervallen verklaard en veroordeeld tot levenslange gevangenschap on Johannes werd den 24 Jan. 1569 tot koning uitgeroepen. Vreeselijk liet men Erik lijden, op alle wijzen kwelde men hem, in de hoop dat hij zou bezwijken, maar Johannes bemerkende, dat zijn broeder Karei zich van den ongelukkigen wilde meester maken om hem tot zijne oogmerken te doen dienen, liet hij hem in den akeligen toren Orbyhuus te Upland zetten, en toen hij ook daar onder alle kwellingen nog niet bezweek, werd hij in zijn vierenveertigste jaar op eene afschuwelijke wijze vergiftigd. Onder de regeering van Johannes 111, kregen de Kathoiioken door zijne vrouw Catharina, die roomsch was , eenige verademing. Hij stierf in 1592. Op hem volgde zijn zoon Sigismond, die tegelijk koning van Polen en katholiek was. Hij bleef in Polen on zijn oom Karei van Südermanland regeerde in Zweden als regent in zijn naam.

Deze echter wilde voor zich zeiven den troon hebben, en terwijl Sigismond op den adel steunde, wendde Karei zich tot den burger- en boerenstand en trad als beschermer van den

lutherscheii godsdienst op. Op den rijksdag (1593) te Upsala wist Karei een besluit door te drijven, waardoor al de verzachtende maatregelen door Johannes III jegens de Katholieken vastgesteld, ingetrokken werden. Sigismond wilde dit besluit niet erkennen, vermeerderde de voorrochten van den adel en benoemde stadhouders met uitgestrekte volmacht. Karei daarentegen liet de Katholieken met stokslagen bekeeren, en die niet wilde, liet land uitjagen. Toen de bisschop van Upsala zich wilde verzetten, verbande hij hem, zeggende er bij : »lk wil liever den paus, dan den bisschop van Upsala tot paus hebben.quot; Op den rijksdag van Arbogu dwong hij den adel en de geestelijken door de boeren om toe te geven; velen vluchtten naar Sigismond in Polen en vorderden hem op om met een leger naar Zweden te komen. Sigismond was niet oorlogzuchtig ; toch op dringend verlangen landde hij in 1598 met 5000 Polen, maar werd door Karei bij Stöngebro geslagen. Nu riep Karei den rijksraad bijeen te Stokholm , waarin Sigismond werd afgezet, het verbod tegen den katholieken godsdienst op nieuw verscherpt, en Karei, als koning met recht van erfopvolging in zijn geslacht uitgeroepen. Hij overwon den gewapenden tegenstand van Sigismond en liet velen van den adel ombrengen. In het jaar 1GOO geraakte Karei achtereenvolgens met Denemarken , Rusland en Polen in oorlog, den laatste liet hij als erfenis nog aan zijn zoon na. In weerwil zijner oorlogen heeft hij voortreffelijke inrichtingen in Zweden nagelaten. Hij liet verscheidene nieuwe steden bouwen , onder andeven Gothenburg, verbeterde den bergbouw, en liet de wetten des lands drukken. Hij stierf den 30 Oct. 1611 en werd opgevolgd door zijn zoon Gustaaf Adolf, geboren 9 Dec. 1594.

den van den noordsclieu handel eene herberg had opgezet; beide vrouwen wisten hem voorliefde in te boezemen voorde burgerlijke vrijheid , waardoor de JNederlanden bloeiden, en deden hem maatregelen tegen den adel nemen , om den burgerstand te verheffen en de boeren van het juk der lijfeigenen te verlossen. De adel was niet weinig gebelgd; en toen hij in 1513 zelf den troon beklom, lag de adel hem een capitulatie , of voorwaarden voor, waarop zij hem als koning wilden verkiezen, welke hem geheel van hen afhankelijk maakte. Christiaan zocht zich machtige bondgeuooten buitenslands te winnen ; hij sloot verscheidene verbonden en huwde met Elizabeth, eene zuster van Karei V. Over Holstein geraakte hij in vijandschap met zijn oom Frederik van Holstein , die reeds in verstandhouding stond met den ontevreden deen-schen adel. Van eene andere zijde stiet hij een gedeelte der burgers en boeren van zich af door zijne poging om het Lutherdom hij hpn in te voeren. Hij liet Luthers geschriften verspreiden, verbood er tegen te schrijven, alsmede alle betrekking met Home en den geestelijken het aan-koopen van goederen, als zij niet wilden huwen. Om den deenschen handel en burgerstand te bevoordeelen vaardigde hij een bevel uit; dat niemand do voortbrengselen van zijn grond aan vreemde kooplieden mocht verkoopen, dat eerst alle producten te Koppenhagen moesten komen en aldaar verkocht worden aan de deensche kooplieden. Hij verbood den adel om de lijfeigenen hunner goederen als slaven te verkoopen. Hoe goed deze wetten ook voor den burger en boer waren, vertoornden zij toch natuurlijk den adel en dit verergerde Christiaan nog meer, toen hij, na het zweedsche bloedbad , verscheidene voorname Denen liet ombrengen, omdat zij hem tot den gruwel van Stokholra hadden aangezet. De deensche adel sloot reeds in het geheim een verbond met Chrisliaans oom , den hertog Frederik van Holstein; en toen nu de koning oen rijksdag te Kallundburg uitschreef, gaf niemand gehoor aan zijne oproeping , later in 1523 schreef hij er een uit te Aarhuus in Jutland , zij kwamen evenmin daar ; maar kwamen bijeen te Wiborg , waar zij besloten Christiaan 11 af te zetten en zijn

oom Frederik in zijne plaats te kiezen. Zij zonden een afgezant uit de vergadering naar Ghristiaan , die voorkomend door hem ontvangen werd; na een vooraf beraamd gesprek ging hij heen, en liet de afzettingsaete in een handschoen op tafel liggen; vervolgens begaf hij zich naar Frederik om hem het koningschap aan te bieden, welke hij natuurlijk dadelijk aannam ; deze had vooraf reeds alles met hen bekuipt. De vergaderden vaardigden een bevel uit tot algemeene wapening. Ghristiaan had zich naar de .Nederlanden begeven en hoopte aldaar door bemiddeling van Ka-rel V genoegzame macht te verzamelen om zijn verloren rijk te herwinnen. Werkelijk landde hij in 1531 met een niet onbeduidend leger in Noorwegen en door behulp der katholieke partij was hij aanvankelijk niet ongelukkig. De bevelhebbers van het deensch leger sloegen een vergelijk voor. Zij sloten den 11 Juni te Aggerhuus een verdrag, waarin Ghristiaan tegen eene schadeloosstelling afstand van het rijk zou doen; zelfs zou hij de vergoeding met zijn oom te Koppenhagen bepalen en kreeg daarheen, volgens het bovengenoemd verdrag, een vrijgeleide voor de reis naar Denemarken. In Juli kwam hij op de reede van Koppenhagen aan; maar nu verklaarde Frederik zijn oom, dat zijne gevolmachtigden hun last te buiten gegaan waren en na hem eenige dagen op het schip als gevangene bewaard te hebben , werd hij te Sonderburg in het kasteel opgesloten. Zijne gevangenschap was daar zeer hard, men liet al de vensters op een na toemetselen , niemand had toegang tot hem dan een dwerg ; zóó bracht de stichter van het bloedbad van Stokholm twaalf jaren door ; eerst Ghristiaan 111 bracht eenige verlichting in zijn toestand, deze verplaatste hem naar Kallundborg, alwaar hij beter behandeld werd. Hij stierf daar in 1559.

Zijn opvolger Frederik 1 had bij zijne troonbestijging bezworen de kerk te beschermen en hare bezittingen te eerbiedigen; maar reeds in 1527 gaf hij den belijders der nieuwe leer rechtsgelijkheid met de Katholieken en beval den bisschoppen het pallium niet van Rome, maar van hem te ontvangen en het evangelie zuiver te prediken, en op den rijksdag van Koppenhagen gaf hij eene deensche confessie.

Hij stierf in 1533. Na zijn dood hadden er bloedige twisten plaats om de troonopvolging, met behulp echter van Gustaaf Wassa werd zijn zoon Christiaan 111 koning, Deze nam weldra alle bisschoppen gevangen en noodigde hen uit afstand te doen van hun rang en hunne goederen ; de adel werd door een aandeel in den buit tevreden gesteld en de boer en burger tot zwijgen gebracht. Hij liet, evenals zijn vriend in Zweden , den naam van bisschop blijven en ook veel van het ceremonieel der katholieke kerk, om de verandering niet te zeer in het oog van hot volk te laten vallen. Luthers leerling en vriend Bugenhagen regelde de kerkdienst naar genoegen des konings. Bleeswijk en Holstein moesten volgen, ook Noorwegen, waar de boeren zich slechts gedwongen van de oudo Moederkerk lieten losrukken. In IJsland, dat sedort 1261 aan Noorwegen behoorde , vielen de verdedigers van de katholieke godsdienst met het zwaard in de baud. Denemarken bief, om zijn eigen handel te bevoordeelen, het handelskantoor van het Hanseverbond op, voerde den sonttol en zware inkomende rechten in.

Ook naar Polen was de nieuwe leer in al bare scha-keeringen overgeplant geworden : Lutheranen, Calvinisten, Boheeinsche broeders, enz. vonden bescherming in de dorpen van enkele grooten. In Polen kregen zij den naam van Dissidenten en vereenigden zich op de synode van Sandomir tot eene gemeenschappelijke geloofsbelijdenis, wier onbepaalde uitdrukkingen voor verschillende uitlegging vatbaar waren. In het jaar 1573 kwam er een eeuwige landvrede tusschen de Katholieken en Dissidenten tot stand, door welke de laatsten gelijke burgerrechten verkregen; de kerkelijke goederen bleven aan de Katholieken. quot;Van lieverlede traden de voorname Dissidenten tot de katholieke kerk terug; de anderen bleven in voortdurenden haat tegen elkander over de uitlegging van de geloofsbelijdenis van Sandomir, waardoor zij geheel hun aanzien in bet rijk verloren.

'i 1 r \| nl	lt;■ I-
:!• 1quot;. '	Mil
1 U [ .i,	li 1»
4 ; /
	\|\|
1 Pll'l	ift
ii .I
i i	lii

m%.-

ËIIBhIK' ffiH

'quot;•T'ir

■ ' ' ' -Au

■H

II IK ra.

■■1H

f. ■■

In het jaar 1491, dus acht jaren na Luther, werd Igua-tius Loj'ola geboren , de zoon eens spaanschen edelmans. Ignatius onderscheidde zich eerst in den krijgsdienst, maar werd in 1521, bij de verdediging van Farnpeluna, zwaar aan beide beenen gewond. Gedurende zijne genezing las hij veel in het Leven van Jezus en der heiligen, hetwelk zulk. een indruk op zijn gemoed had, dat hij, toen hij den krijgsmansstand vaarwel zeide, zich geheel aan den dienst van Jezus wijdde. Hij zonderde zich te Manresa af en overwon daar volkomen zich zelven en de macht, welke hem nog aan de wereld kluisterde, en deed toen eene bedevaart naar het H. Graf van onzen Verlosser, lleeds in dezen tijd dacht hij er aan, eene schare mannen om zich te vereenigen , om voor Christus en zijne kerk te strijden. De groote man , die aanvankelijk niet wetenschappelijk gevormd was, bevroedde, dat daartoe de uitrusting der wetenschap onontbeerlijk was. Daarom schaamde zich de SOjarige Loyola niet in de school van Barcelona midden onder de knapen plaats te nemen. Vervolgens studeerde hij te Alcala en Salamanca en bezocht in 1528 de universiteit van Parijs. Hier had hij evenals te Alcala en te Salamanca tegen verachting en spot te kampen; maar zijn wetenschappelijke ijver, gepaard met eene diepe godsvrucht, en zijn ernstige, maar gemoedelijke omgang deden hem vrienden onder de talentvolste jongelieden vinden, onder anderen Franciscus Xave-rius , Lefevre, Rodriguez , Lainez, Babudilla Salmeron en anderen. Zij stichtten elkander door de zuiverste zeden en den vurigsten godsdienst. Den 15 Augustus 1534 legden zij in eene onderaardsche kapel in Montmartre de gelofte van armoede en kuischheid af' en beloofden eene bedevaart naar Jeruzalem te doen , om daar voor den naam van Jezus te strijden en zoo dat daar niet mogelijk was, zich bij den II. Vader voor elke Missie aan te bieden. Volgens afspraak kwamen zij in 1537 te Venetië te zameu met nog drie

nieuwe broeders, Le Jay, Cudori en Bruch. In hetzelfde jaar werden zy tot priesters gewijd, Lefevre alleen was reeds priester. In het jaar 1538 kwamen zij naar Home en legden aan paus Paulus III het plan hunner nieuwe orde voor. Deze keurde het goed en Ignatius niet de zijnen stelden zich onbeperkt beschikbaar voor den H. stoel en tot verbreiding des katholieken godsdiensts. In 1540 den 27 Sept. kreeg de nieuwe orde bij pauselijke bulle hare volle kerkelijke rechten. Schoon is de werkkring der orde vervat in den volgenden korten inhoud van den H. Ignatius Loyola: «Al wie, onder den standaard des kruizes voor Christus en voor zijn plaatsbekleeder den paus in onze orde, die wij het gezelschap van Jezus genoemd hebben, wil strijden, moet, na gelofte van kuischheid en gehoorzaamheid gedaan te hebben, met al zijne krachten werken aan de bevordering van het heil der zielen, aan de verbreiding van liet geloof door de geheelo wereld, door do prediking van het evangelie, het onderwijzen der onwetenden en het bestrijden der dwaling,quot; waarbij later kwam het bevorderen van onderwijs ook in de profane wetenschappen, waarin zij ook zoo bijzonder hebben uitgemunt. Er is geen wetenschap , waarin de orde geen uitmuntende mannen heelt opgeleverd. Eene opsomming hiervan te geven, verbiedt ons bestek. Ignatius stierf den 31 Juli 1556 en werd in 1(522 door Gregorius XV onder het getal dor heiligen opgenomen ; bij zijn dood telde het gezelschap van Jezus reeds 1000 medeleden, verspreid in alle landen en hadden zij reeds missiën in de beide Indien. Als missionnarissen zijn de Jezuiten nooit overtroffen geworden. Door hen werd het Christendom in Indien , China, Japan en op de verst verwijderde eilanden gebracht. Niet minder groot was hun werkkring in Amerika, en door de vestiging van den christelijken staat in Paraguay gaf de orde ook een bewijs van hare staatsmanswijsheid (zie later «ontbinding der Jezuitenordequot;). Als biechtvaders, predikanten, ontwikkelden zij eene kracht, welke in staat was, vooral in Zuid-Duitschland, aan de hervorming het hoofd te bieden. Men klaagt de Jezuiten aan, dat zij op vorsten en staatsmannen hun invloed lieten gelden en dat

zij oorzaak waren, dat de Protestanten door wetten en geweld vervolgd werden ; maar werden dan de protestant-sche vorsten en magistraten ook niet geleid en aangezet door de protestantsche hofpredikanten en professoren ? De Protestant mag de Jeznïten als de gevaarlijkste tegenstanders zijns geloofs aanzien , hij mag hen haten ; maar hen aanklagen, omdat zij het Protestantismus bestreden hebben met dezelfde wapenen, waarvan de Protestanten zeiven gebruik maakten, is onrechtvaardig en kortzichtig; dat zou zijn: iemand den oorlog aandoen met verbod dat de tegenpartij zich verzette, of van zijne rechten gebruik maakte.— Ook als opvoeders der jeugd hebben zij zich cl ooi-hunne scholen onderscheiden. In 1556 hadden zij reeds voorname scholen in VVeenen en Ingolstadt, In hunne scholen zegt de protestantsche rector Joh. Sturra , stelden zij als doel voorop. «Vroomheid, kennis en redeneerkunde.quot; Dezelfile Sturm zegt nog: ik verheug mij om twee reden over deze orde; eerstens, omdat zij onze zaak bevordert door het verspreiden der wetenschap , tweedons , spoort zij ous aan ijveriger te zijn, anders brengen zij meer en beter geleerden voort dan wij. IJaco, de groote engelsche wijsgeer zegt: »wat het onderwijs der Jezuïten betreft, is het, het kortste, eenvoudig te verklaren: «neem de scholen der Jezuïten tot voorbeeld, want er zijn geen betere.quot; Onze protestantsche ürotius zegt van hen; »Mores inculpatos, bonas artes. »De heiligheid van hun leven en de belangeloosheid, met b welke zij eene uitmuntende opvoeding aan de jeugd geven, gt;hebben hun de algemeene achting verworven.quot; Montesquieu roept als iu vervoering uit; »Het is roemrijk voor de Jezuï-»ten de eersten te zijn geweest, welke in de gewesten van «Amerika het denkbeeld van godsdienst, gepaard met dat »der menschelijkheid hebben gebracht. Zij hebben ver-»strooide volken uit de bosschen gelokt, en hebben er men-sschen van gemaakt; zij hebben hun geleerd zich te klee-gt;den, huizen en steden te bouwen en handel en nijverheid «voor hen geopend.quot; Voltaire zelfs, de aartsvijand van alles wat godsdienst is, kon niet nalaten te schrijven: »Gcdu-»rende de zeven jaren, welke ik bij hen heb doorgebracht,

»heb ik hen steeds een werkzaam en ingetogen leven zien »leiclen. Geheel hun tijd was verdeeld in de zorgen voor ons »en in de vervulling der voorschriften van hunne strenge »leveiiswijze. Ik betuig, wat duizenden met mi] zullen getni-ïgen ; daarom verwondert het mij ten hoogste , dat men hen »beschuldigt van zedeloos onderwijs te geven.quot; Dat er bij zulk een lichaam ook leden zullen geweest zijn, die of'hun plicht niet kenden of niet genoeg doordrongen waren van den geest van den 11 Ignatius, ontkennen wij niet; maar om de daden van een enkele, mag men maar niet onvoorwaardelijk allen en het geheele gezelschap veroordeelen. De societeit van Jezus heeft de vervolging gemeen met het hoofd, wiens naam zij draagt. Gouvernementen en omwentelingen hebben de Je-zuïten beroofd , verjaagd en vervolgd; zelfs een paus ontbond de orde. Zij allen zijn voorbij gegaan, maar de Jezuïten teruggekomen en altijd vol kracht en bereid zich weer aan de grootste opofferingen te onderwerpen. Later spreken wij verder over de beroemde orde en hare verdienscvolle leden.

Zoo als wij hierboven zagen stond Karei V Duitschland af aan Ferdinand. Kaiel sloot de rij der keizers, die op het voetspoor van Karei den groote te Home de pauselijke zalving en krooning gingen halen. Hij was de eerste keizer van Duitschland, voor wien de volkskroouing voldoende was. Hij stelde alles in het werk om den godsdienstvrede te bewaren en sloot met Beieren een verbond; want Habsburg en VVittelsbach waren de eenige vorstenhuizen van aanbelang, welke de kerk trouw aanhingen, en hunne eendracht was noodzakelijk om te beletten dat de protestantsche vorsten de kleine gebieden niet stuk voor stuk wegnamen. Ferdinand spande alles in, dat ook de tucht in de kerk zoowel voor de leeken als geestelijken hersteld werde. Op zijn verzoek schreef de groote Cauisius , onze landge-

noot, zijn beroemden catechismus, welke onschatbare diensten heeft bewezen. De Protestanten kunnen Ferdinand niet beschuldigen, dat hij op eenige wijze den godsdienstvrede schond, veeleer gat' hij toe; zelfs als zij nu en dan het re-servatum ecclesiasticum schonden; maar bij hen golden alleen wetten en bepalingen, welke hun gunstig waren, om de rechten der Katholieken bekommerden zij zich weinig; dit had zijn grond in de meening, dat de Protestanten zich op een hooger standpunt waanden. Zij schreeuwden van onrecht als men zich tegen hunne eischen verzette, en ook als de Katholieken zich op hunne gelijke rechten beriepen. Dit is thans nog zoo, de Katholieken heeteu onverdraagzaam , zoodra zij aanspraak maken op gelijke rechten. Ferdinand bevorderde tot uitbreiding van het onderwijs en de stichting der Katholieken de orde der Jezuïten. Canisius werd provinciaal en stichtte te Weenen ei? Ingolstad collegies. De protestantsche godgeleerden twistten hevig onder elkander over sommige leerstukken. In het jaar 1580 kwam het concordiën-formulier tot stand, als tegenhanger van het concilie van Trente, niet alle Protestanten namen dit aan; sommigen verkozen den heidelbergschen catechismus als regel en wet voor hun geloot. Ferdinand stierf den 25 Juli 1564 en vermaande in zijn testament zijnen zonen der katholieke kerk getrouw te blijven, hen op de vruchten wijzende, welke het Protestantismns tot nu toe had voortgebracht. Hij verdeelde zijne landen onder zijne drie zonen Maxi mi liaan, Ferdinand en Karei, als keizer volgde hem Maximiliaan op.

Nog bij zijns vaders leven was hij tot roomsch koning verkozen geworden. Hij was den Protestanten zoo genegen, dat men vaak voor zijn overgang vreesde, welke echter niet plaats had. Hij liet den Protestanten vrij in zijne erflanden prediken, zelfs in Weenen, en aan zijne protestantsch-slavische onderdanen bezorgde hij eene bijbelvertaling. Aan de ridders en steden gaf hij volkomene godsdienstvrijheid,

en toen hem van wege den paus aanmerkingen gemaakt werden, antwoordde hij, »dat hij van twee kwaden, het beste gekozen had, dit is, als hij geen vrijheid gelaten had, dan zou een opstand zijner protestantsche onderdanen hem tot grootere inwilligingen genoodzaakt hebben.'* Van eene andere zijde liet Maximiliaan de Jezuïten in hunne volle kracht werkzaam. Zijne verdraagzaamheid echter gaf hem niet de gewenschte vruchten; de oostenrijksche Protestanten vaarden zelfs in Weenen op de grofste wijze tegen de Katholieken uit.

Maximiliaan maakte den toestand voor zijnen opvolger zeer bedenkelijk. — Onder Maximiliaan vond Sickingen in den frankischen edelman Wilhelm van Grumbach een onge-lukkigen navolger. Grumbach leefde in oneenigheid met zijn leenheer den bisschop van Würzburg en noodzaakte hem, door eene gewapende verrassing tot een vergelijk, waarop de bisschop zijne klachten voor het rijksgerecht bracht , en in zijn gelijk gesteld werd. Nu wilde Grumbach zich wreken en overviel den 15 April 1558 nogmaals den bisschop, welke op zijne vlucht gedood werd.

Grumbach won daarop den hertog Johan Frederik von Saksen-Gotha, den zoon van den by Mühlberg gevangen genomen keurvorst. Grumbach beloofde hem frausche en engel-sche hulp en vooruitzicht op de herovering van zijn vaderlijk erfgoed ja, zelfs op de keizerlijke waardigheid. Brück, de kanselier van den hertog, zette zijn meester aan om zich met Grumbach te vereenigen. De aanmaningen des keizers hielpen niet, daarop werd Johan Frederik en Grumbach in den rijksban gedaan; aan den keurvorst August en Joh. Willem , broeder van Joh. Frederik werd de voltrekking hiervan opgedragen.

Zij belegerden Gotha, en na verloop van vier maanden viel de stad door een opstand der burgers en der soldaten in hunne handen. Joh. Frederik, Grumbach en Brück werden gevangen genomen; de zonen van Joh. Frederik moesten een groot gedeelte der krijgskosten betalen en na hunnen vroeg-tijdigen dood kwam het land aan Joh. Willem (1567). Joh, Frederik werd op genade en ongenade aan den keizer over-

geleverd. Op een open wagen werd hij Weenen binnengeleid en op het slot te Wiener-Neustadt opgesloten, waarin hij eerst na 28 jaren als gevangene stierf.

Brück en vooral Grumbach werden dood gemarteld. Maxi-miliaans hoofdzorg was de weder uitgebroken oorlog met de Turken. Nog heerschte de verschrikkelijke Soliman 11, gedurende bijna vijftig jaren was hij de schrik der christenheid eir bijzonder voor Oostenrijk geweest en nog was hij het verwoesten niet zat. Thans toog hij te wapen voor Joh. Sigismund Zapolya, deze was met Zevenbergen niet te vreden, maar stak zijne handen uit naar den hongaarschen troon.

In 1567 trok Soliman met zijne gansche macht tegen den keizer op, maar bij Szigeth stuitte hem de jonge Croat, graaf Zriny. Hier stierf Soliman den 4 Sept. drie dagen voor den val van Szigeth; zijne pachas verborgen zijn dood en zetten de belegering voort, Zriny stierf, bij een uitval, den heldendood; en den 7 Sept. viel een puinhoop den Turken in handen. Soliraans opvolger Selim 11 zette den oorlog zonder nadruk voort, Maximiliaan zocht den vrede. Er werd een wapenstilstand voor acht jaren gesloten 1568, wel've later nog verlengd werd. Ook Zapolya hield zich rustig en stierf in 1571. Hij werd opgevolgd door Stephan Bathori, die in 1576 ook tot koning van Polen verkozen werd. Maximiliaan stierf den 12 Oct. 1576, Hij liet zes zonen en twee dochters na en werd opgevolgd door zijn oudsten zoon

Maximiliaan had hem gedurende zijn leven reeds als koning van Hongarije en Boheme laten kroonen. Rudolf was in Spanje opgevoed, zijne moeder Maria van Oostenrijk was eene dochter van Karei V, zijne opvoeding was meer voor de wetenschappen dan voor k.rijgs- en staatszaken geweest. Hij was groot liefhebber van kunstwerken van alle soort, hij legde zelf eene heerlijke verzameling aan. Ook

in schoone paarden stelde hij veel belang, uren achtereen kon hij in een stal doorbrengen en bijzonder nog hield hij zich bezig met de sterrekunde, sterrewichelarij en ook met de alchemie (goudmakerij). Mij nam zijne residentie te Praag. Daar had hy bij zich de twee beroemde mannen Tycho de Brahe en Kepler, wiens naam door de naar hem genoemde wet vereeuwigd is, en zoo lang er sterren aan het firmament zullen zijn, zal ook Keplers nagedachtenis voortleven. Hij niet alleen, maar zelfs zijne moeder, werd door zijne geloofs-genooten, de Protestanten, vervolgd, omdat hij aan het copernicaansche systeem geloofde. Rudolf 11 gedroeg zich jegens de Protestanten minder toegevend dan zijn vader. In Weenen hield een leeraar Opiz lasterlijke predikatiën tegen den paus en twistte zoo hevig met zijne medeprotestanten over de erfzonde, dat Rudolf hen allen liet wegjagen; hij hief verscheidene pastoreien op eu verbood de Protestant-sche scholen. Dit noemde men luidkeels bij de Protestanten vervolging van het Evangelie; terwijl de Katholieken toch in de protestantsche oorden, niet de geringste verdraagzaamheid, zelfs geen verblijfplaats vonden. Ook behandelden de Lutheranen en Calvinisten malkander niet veel zachter. In Saksen bijv. waar de keurvorst Christiaaa l zich dood had gedronken, werd gedurende de regeering van zijn minderjarigen zoon Christiaan IT, den kanselier Krell wegens calvinistische gevoelens tien jaren lang in de gevangenis geworpen, zijn groot vermogen gedurende zijn proces door de luthersche pastoors en rechtsgeleerden verzwolgen , en eindelijk werd de halfverhongerde man onthoofd, evenzoo handelde men in Brunswijk en Silezië. Daarentegen moest de Paltz calvinistisch worden, omdat het den landsheer beliefde en naderhand om dezelfde reden weer luthersch; ook Anhalt en Hessen moesten calvinistisch worden en op weinige uitzonderingen na hadden de herders er niets op tegen. Toen daarentegen paus Gregorius Xlll (1584) zijne verbeterde tijdrekening gaf, welke bloot op het wetenschappelijk gebied betrekking had en noodzakelijk was geworden, werd deze door de Protestanten niet aangenomen; want zij kwam van den paus. üroote

onrust verwekte in 1593 de aartsbisschop Gebbard van Keulen , (uit liet geslacht VValdburg) ; deze verliet, om Agues, gravin van Mansfeld te huwen , de katholieke kerk en ging tot de hervormde over. Hij meende evenwel zijn aartsbisdom te kunnen behouden en begon daarin dadelijk het werk der hervorming; maar liij werd in den ban gedaan en van zijn bisdom ontzet. Do keizer bood Gebhard een levenslang inkomen aan, als hij zijn bisdom wilde verlaten, te vergeefs; nu koos het domkapittel Ernst van Beieren, bisschop van Luik , en Gebhard werd door de wapenen verdreven. Dit alles geschiedde volgens hot reservatnm eccie-siasticum. In Noord-Duitscliland gingen, in weerwil van dat alles, sedert 1558 tot 1618 twee aartsbisdommen en tien bisdommen verloren.

hi het jaar 160G had erin de protestantscherijksstad, Donauwerth een voorval plaats, hetwelk, hoe plaatselijk anders ook , door de klimmende verbittering der beide partijen een tocht was voor den nog smeulenden verschrikkelijken dertigjarigen brand; het is moeilijk te beslissen: wie de bepalingen van den godsdienstvrede weder overtrad; tot groote zaken hebben steeds kleine aanleiding gegeven. De abt van het benedictijner-klooster trok den 11 April in plechtige processie van uit het klooster de stad door naar het dorp Oxesheim, bij den terugkeer in de stad, word zij door het gemeen overvallen en noch heilige zaken , noch personen werden gespaard. Hierop werd de stad, tot verantwoording en genoegdoening opgeroepen ; zij wilde echter nergens van weten. De protestantsche rijkssteden, die juist (Mei 1006) te Worms vergaderd waren, versterkten de stad in haar verzet, keurde hare handelwijze goed en raadde haar aan geen processies meer te dulden en de straten des noods met ketenen af te sluiten en zich te wenden totdenpaltzgraafPhilippus bodewijk vanNeu-burg. Nu werd de stad in den ban gedaan en de uitvoering hiervan opgedragen aan Maximiliaan van Beieren, die ze zonder moeite innam, en er in plaats van eene vrije rijksstad, eene beiersche landstad van maakte, De Protestanten begonnen bitter te klagen over vervolging; dit vermeerderde nog toen de aartshertog Karei en na hem zijn zoon Ferdi-

uaud in Stiermarken, Carintliië en Krain den protestant-sclien ijveraars perken stelden en ten laatste een tegenher-vorming invoerde, waartoe de weerspannigheid der Protestanten en de trots der stenden zeiven aanleiding gaven. Trouwens de aartshertogen deden uiets anders, dan wat de rijkswet veroorloofde en de Protestanten in hunne staten overal deden, en toch gaf' dit alles bij hen aanleiding tot een verbond, op de wijze als het schmalkaldische, de protestantsche unie geheeten, welke in 1G08 te Ahausen in Frankenland , en te Hall in Zwaben 1G10 voor goed werd vastgesteld. Zij bestond uit de volgende staten: de Paltz, Hessen-Kassei, Anhalt, Wurtenberg, Baden, Uur-lach , Paltz-Neuburg, Brandenburg als ook 15 rijkssteden. Ueze unie was vooral het werk vau Hendrik I V in Frankrijk en zoude wellicht de eerste rijubond geworden zijn , ware Hendrik niet in 1010 juist vermoord geworden. De grond der unie was geen geloofsgevaar, veeleer de fran-sche politiek om Habsburgs val en de oplossing van het duitsche rijk te bewerken. Hare draden waren veel verder gespannen , zij reikten van Parijs over Boheme , Moraviö tot in Hongarije en Zevenbergen en had zelfs hare knoopen in Koustantinopel. Uit bleek reeds in IGOi] toen Rudolf 11 de zevenbergscbe stonden beperkte in hun hervormingswerk; oogenblikkelijk greep de zevenbergsche vorst, Stephauus Botschkai naar de wapenen en drong tot in Moravië door, en om nogmaals geen turksch leger in Oostenrijk te hebben , moest hij den Hongaren en Zevenbergers hunne vorderingen inwilligen. Nu volgt er eene gebeurtenis, welke bijna den gevreesden oorlog ten gevolge had. Den 25 Maart 1609 stierf de laatste hertog (katholiek) Johan Willem, heer van Gülik, Kleef, Berg, Mark en llavcnsberg; als naaste erven traden op de keurvorst Sigismund van Brandenburg en Wolfgang Willem van Paitz-iSieuburg, beiden waren afstammelingen van twee zusters van den overleden hertog, de een was een Calvinist, de andere een Lutheraan. De beide vorsten kwamen overeen de güliksche erflanden gemeenschappelijk in bezit te nemen en noemden zich de possedeerende vorsten.

De Katholieken, die met recht meenden, dat deze rijke landen, welke tot hiertoe geheel katholiek waren bestuurd geworden , in handen der Protestanten zouden vallen, wilden dat de zaak \oor den rijkshofraad zou gebracht worden en toen nu keizer Kudolf 11 eischte: de nalatenschap voorloo-pig te laten bezetten door Leopold, brooder van Ferdinand van Stiermarken, bracht Hendrik IV , koning van Frankrijk zijn leger in beweging en te gelijk was de unie ook slagvaardig; toen juist werd Hendrik vermoord en tegelijk stierf de keurvorst Frederik IV van de Paltz aan dronkenschap, ook een der hoofden van de unie j met den dood dezer twee bleef het zwaard nogmaals in de scheede rusten. Van de twee possedeerende vorsten, werd de paltzgraaf katholiek om de Roomschen op zijne zijde en de keurvorst nam het Calvinismus aan om de Nederlanders tot hulp te hebben. Voor den paltzgraaf rukte Spinola met een spaansch leger op en toen men reeds vechtende was, kwamen beide vorsten tot een vergelijk; de paltzgraaf kreeg Gülik, Berg en Brandenburg, het overige de keurvorst. Tegen de protestantsche unie was er door Maximiliaan van Beieren eene katholieke liga , ook heilige liga genaamd , tot stand gekomen 1G09.

Haar hoofddoel was: Het instand houden van den godsdienst en burgerlijken vrede en te zorgen dat de katholieke godsdienst niet geheel verdrongen werd. Tot deze liga traden toe: Beieren, de bisschoppen van Augsburg, VVurz-burg, Regensburg, Passau, de aartsbisschoppen van Salzburg, Mainz, Trier en van Keulen alsook de katholieke stenden van Zwaben en Beieren. Maximiliaan, het hoofd der liga, evenwel was altijd wankelend tusschen Frankrijk en Oostenrijk. De unie had hem zelfs op raad van Hendrik IV den keizerskroon aangeboden, waarvan hij echter niets wilde weten. Het huis van Habsburg zelf kwam in gevaar door de werkeloosheid van Rudolf. De drie nog levende broeders Mathias, Maximiliaan en Albrecht zagen met onwil, dat het kerkelijk gezag hoe langer hoe meer daalde. De oudste, Mathias, werd tot hoofd van hun huis verklaard. Mathias ontrukte nu Rudolf het eene erfland na het andere. Hij

zocht de Protestanten op zijne zijde te krijgen door hun meer vrijheid te verzekeren dan zijn broeder Rudolf wildo toestaan. Spoedig was hij meester van Oostenrijk, Moravië en Hongarije en toen Rudolf zich nu ook in Boheme bedreigd zag, maakte bij gebruik van hetzelfde wapen, wierp zich in de armen van de ontevreden Bohemers, Calvinisten, Lutheranen en Utraquisten (die het H. Avondmaal onder beide gedaante gebruikten) en stond hun zooveel vrijheid toe, als zij maar eischten. Hij gaf den zoogenaamden majes-teitsbrief, waarin hij den Hervormden vrije uitoefening van den godsdienst verzekerde; zij verkregen eene eigen consistorie, eigene verdedigers, toegang tot de universiteiten en vergunning om overal nieuwe scholen en kerken te bouwen. En toch waren zij niet tevreden en hielden Rudolf als het ware gevangen; deze riep zijn geestelijken broeder-, Leopold, bisschop van Straatsburg en Passau te hulp; maar week dadelijk terug, toen Mathias met een leger uit Hongarije aanrukte en den Bohemers nog meer toestond. Dezen lieten nu Rudolf in den steek, vielen Mathias bij, die zijn broeder nu ook de kroon van Boheme ontrukte. Rudolf beet de pen aan stuk, met welke hij verplicht geweest was de afstauds-acte te onderteekenon en toon hij uit het venster de koninklijke stad Praag overzag, riep hij uit: »Praag, ondankbaar »Praag! door mij zijt gij zoo heerlijk geworden en nu ver-»stoot gij uwen weldoener. De wrake Gods kome over u en »mijn vloek over u en geheel Boheme !quot; Rudolf had niets meer dan de keizerskroon en deze bracht hem niets op j hij wendde zich tot de keurvorsten, toch dezen paaiden hem met schoone woorden. Zijn broeder gaf hem eindelijk een jaar-lijksch inkomen van 300,000 fl.; hij genoot het niet lang, want stierf reeds den 20 Jan. 1G12. Nu werd Mathias tot keizer gekozen.

wonen luister plaats. Behalve Brandenburg waren er al de keurvorsten en vele anderen bij tegenwoordig; men wedijverde, naar zijn rang , in het ten toon spreiden van pracht; de feesten volgden elkander op, het was als of men het gevoelde, dat men zóó nooit weer bij elkander zou komen. Mathias verried weinig meer zelfstandigheid dan zijn broeder. ])e haat tusschen de Protestanten en Katholieken verhinderde , dat er iets goeds kon ondernomen worden ; daarenboven maakten de Protestanten nieuwe eisehen. Aangezien Mathias, evenmin als zijne beide broeders Maxi mi liaan en Albrecht nakomelingen hadden, kwam men overeen, dat de opvolging in de oostenrijksche erflanden onmiddellijk zou overgaan na den dood des keizers op den aartshertog Ferdinand van Stiermarken. Wij behoeven niet te zeggen, dat al deze macht in eene hand, den vijanden van Habsburg niet beviel en zy ook alles in hot werk stelden om in die staten het zaad van opstand met volle handen te zaaien en de buitenlandsche vijanden aan te vuren', zooals : de Turken, die den protes-tantsclien zevenbergschen vórst Bethlen Gabor voorstonden; de Nederlanders om te beletten , dat Spanje ondersteuning zou ontvangen ; Frankrijk , tot de aloude ijverzucht tegen Oostenrijk ; Savoye , datjtoen reeds op Lombardije aasde en Denemarken en Zweden om hunne macht in Noord-Duitsch-land uit te breiden. Ferdinand was een ridderlijk vorst en tevens goed katholiek, om die eigenschappen alleen was hij minder gewild , vooral niet in Boheine , zij konden meer van den zwakke verkrijgen, zooals van Rudolf II en Mathias ; in weerwil van dat alles, werd hij in (1617—1618) als koning van Boheme en Hongarije gekozen. Vooral het eerste land droeg met weerzin Habsburgs macht en zocht slechts naar gelegenheid om dit voor goed af te schudden en deze deed zich weldra op; uit de puinen van een paar kerken sloeg een vonk te voorschijn , die den al verwoestenden dertigjarigen vlam verwekte. Zie hier hoe het zich toedroeg.

De aartsbisschop van Praag en de abt van Braunau lieten twee nieuwe protestantsche kerken in Klostergrab en Braunau nederhalen , omdat het volgens den majesteitsbrief den protestantschen onderdanen niet veroorloofd was, zonder

de vergunning hunner heeren kerken te bouwen; dit was alleen den adel, der koninklijke steden en den bewoners van koninklijke goederen toegestaan. Nu riepen de Protestanten over schending van den raajesteitsbrief. De stenden vergaderden en richtten eene hevige klacht hierover aan Ferdinand, die hun geen bevredigend antwoord gaf, ook aan den keizer, die afwezend was. De laatste nam het den stenden zeer kwalijk dat zij op eigen gezag vergaderd hadden, en bedreigde de hoofdpersonen der vergadering als oproermakers te zullen straffen. De leden van het stadhouderschap daagden de stenden, die de klacht hadden ingediend voor zich; maar dezen trokken, vergezeld van een groot aantal gevvapenden, onder aanvoering van den vurigen graaf Mathias von Thurn, naar het kasteel waar de stedehouders zich bevonden, en waar Shernberg, Lobkowitz, Siawata en Martinitz ook tegenwoordig waren; vooral gaven zij aan de twee laatsten de schuld van den gang der zaken en verweten hun, dat zoo lang zij leefden, lien niets anders dan vervolging van de Katholieken te wachten was; en weldra klonk het door de zaal, werpt hen, volgens oud boheemsch gebruik, het venster uit! De twee eersten werden weggevoerd en Siawata met Martinitz en Fabricius Platter hun schrijver werden met groot geraas uit het 28 ellen hooge venster geworpen. Zij kwamen gelukkig neer op een hoop scheurpapier en andere vuilnis en redden, ais door een wonder, hun leven. (23 Mei 1618) Na deze daad van geweld, bleef geen hoop tot minnelijke schikking over. De stenden riepen ijlends de geheele natie te wapen. Thurn en zijne medehoofden stelden eene voorloopige regeering aan, verjaagden den aartsbisschop van Praag eu de Jezuïten, gaven een manifest uit ter rechtvaardiging dezer besluiten en wendden zich tegelijk aan den keizer. Mathias, nadat hij te vergeefs beproefd hadden storm door belofte en woorden te bezweren, liet zijne krijgsmacht onder Boucquoi en Dampierre Boheme binnenrukken, maar met slecht gevolg; want reeds was de dappere graaf van Mansfeld, in dienst van de unie met 4000 geaefende strijders in Boheme gevallen , waar hij Pilsen veroverde, dat benevens Budweis en Krumlow alleen nog

met Oostenrgk waren. In dezen benarden tijd stierf juist Mathias (20 Maart 1619). Ferdinand spoedde zich naar Frankfort om zich de keizerskroon te verzekeren, welke hem ook den 9 Sept. ten deel werd. De drie geestelijke keurvorsten waren voor hem; Saksen en Brandenburg had hij door beloften weten te winnen, ündertusschen was Thurn Moravië binnengerukt en had hot tot afval gebracht, van daar trok hij naar Oostenrijk, dat ook opstond, terwijl de Hongaren ouder Bethlen Gabor klaar stonden om ook een inval te doen. De Bohemers en Hongaren ver-eenigden zich voor VVeenen, de oostenrijksche stenden namen eene dreigende houding tegen Ferdinand aan en de adel der andere gewesten was mede tegen Ferdinand. Hij scheen te moeten bezwijken, toch hield hij moed en talmde zoo lang , tot dat gelukkiger wijze te gelegener tijd 500 ruiters, welke üampierre gezonden had, VVeenen binnenreden, zij werden weldra door gewapende burgers en studenten gevolgd en deden spoedig Thurn met zijn leger naar Boheme terugwijken; intusschen was ook Mansfeld bij Pilseu geslagen geworden, door Albrecht van Wal-ienstein. Do stenden van Boheme, Moravië, Silezië en de Lausitz verbonden zich met elkander en zetten Ferdinand van de regeering af, eu kozen den 24jarigen Fre-derik V van de Paltz te Praag tot koning van Boheme , ook Silezië en Moravië huldigden hem. De protes-tautsche mogendheden erkenden hem; de unie echter ondersteunde hem slecht, eensdeels omdat hij Calvinist, ten andere omdat zijne verheffing te hoog was. Ferdinands toestand bleef wanhopig: in Hongarije, een tegenkoning in Bethlen Gabor, die op VVeenen aanrukte; Boheme, Moravië , Silezië en de Lausitz verloren ; Oostenrijk , in vollen opstand; Tyrol alleen bleef getrouw ; maar te ver af om oogenblikkelijke hulp aan te brengen. Toeu trad Maximiliaan van Beioren op, eeu dor dapperste vorsten van zijn tijd, die lang aarzelend had gestaan, maar nu begon in te zien, dat het geen streven naar vrijheid meer was ; maar eene vernietiging van het Habsburger huia en den katholieken godsdienst. De geestelijke vorsten en heeren der liga

stonden Maximiliaan bij, met manscliappen en geld, ook de paus gaf aanmerkelijke sommen; allen begrepen dat men geen gelijkheid, maar protestantsch kerkelijke en staatkundige suprematie beoogde. Ook de keurvorst vau Saksen werd gewonnen door het vooruitzicht op vergrooting van grondgebied, Ferdinand verpande bij verdrag voor de oorlogskosten Opper-Oostenrijk en beloofde hem het bezit van een groot gedeelte van de Paltz. Het beiersche leger, dat onder Maximiliaans opperbevel door den dapperen Tilly werd aangevoerd, trok onmiddellijk op Praag los, Den 12 Aug. stond het reeds aan de grenzen van Boheme, waar het door de troepen van Boucquoi nog versterkt werd, Frederik had intusschen in Boheme niets gedaan om de natie te winnen; integendeel op aanraden van zijn calvinistischen hofprediker Skultetus moesten alle beelden, kruisen en altaren uit de kerken verwijderd en op de openbare wegen neergehaald worden; hierdoor verbitterde hij Katholieken , Lutherschen en Utra-quisten; daarenboven beleedigde hij zijne bekwaamste veld-heeren Thurn en van Mansfeld, door het opperbevel over het boheemsclie leger op te dragen aan Anholt en Hngenlohe. Frederik zelf' leefde in pracht, weelde en zwelgerij, Tilly trok tegen Praag op, Frederik zat nog aan tafel, toen men hem het bericht bracht, dat de vijand zijn slecht verschanst leger bij den Wittenberg had aangevallen; in een uurtijds was de slag beslist en het boheemsclie leger op de volle vlucht (8 -Nov. 1G30). Frederik verloor tegelijk met eenen slag al zijn moed, hij had zich binnen Praag kunnen versterken; want Mansfeld stond met zijne troepen in de nabijheid, Bethlen Gfsibor had Dampierre bij Presburg geslagen en gedood en bezette voor een groot gedeelte reeds Moravië. Frederik vluchtte met velen der voornaamste Bohemers; de hoofdstad Praag ging over en weldra volgde het geheele koninkrijk,

Frederik begaf zich eerst naar Breslau, vervolgens naar Berlijn, maar hij werd nergens geduld. De Spanjaarden hadden onder Spinola zijn erfland de Paltz reeds bezet; eindelijk vond hij eene schuilplaats in de .Nederlanden,

flij werd in den rijksban gedaan en de Opper-Paltz voorloopig bezet door Maximiliaan van Beieren. Ferdinand liet dit doen met toestemming van den rijkslioFraad, aangezien Frederik als keurvorst zonder de toestemming der andere keurvorsten niet van zijne landen mocht ontzet worden. Den keizer bad mén van Boheme wel zonder eenige vraag van toestemming ontdaan. Boheme hing eene verschrikkelijke kastijding boven het hoofd. Ferdinand zelf' was afkeerig van wreedheid ; maar Slawata en Martinitz, die wraak wilden nemen op hunne landgenooten, wisten alles in te spannen om het vonnis, dat reeds vóór drie maanden over vele aanzienlijken was uitgesproken, bekrachtigd te krijgen. Tilly had er velen gewaarschuwd om den vrede niet te vertrouwen, zij waren dan ook bijtijds gevlucht, eindelijk gaf de keizer toe. Vierentwintig edelen werden onthoofd, mindere burgers opgehangen. Dertig andere edelen , die gevlucht waren werden vogelvrij en hunne goederen verbeurd verklaard, waaronder ook de graaf van Thurn. Nog anderen kwamen met armoede vrij, hunne aanzienlijke goederen werden hun ontnomen en voor een spotprijs verkocht. Hiermede wist VVal-lenstein zijn voordeel te doen. Hij was rijk gehuwd en kocht zooveel goederen , dat hy later voor den rijksten man van Europa gehouden werd. Ferdinand deed , wat Frederik en zijne partij gedaan hadden; deze had en Katholieken, en bisschoppen en Jezuïten verjaagd. Ferdinand liet deze verjaagden weer toe en verjoeg en predikanten, en Lutherschen en Utraquisten; 30,000 Bohemers vestigden zich elders. Te gelijk trok Ferdinand den majesteitsbrief in, die aanleiding-had gegeven tot de eerste episode van den 30jarigen oorlog. Bethlen Gabor, die in Moravië was gevallen, werd door Wallensteiu en Boucquoi bij Kremsier en Sandschütz overwonnen en maakte vrede met den keizer. Mansfeld, die wijfelend was oin de zijde des keizers te kiezen, brak eensklaps met zijn leger op aan den Boven-Main en plunderde de bisdommen Bamberg, Würtzburg en overviel de Spanjaarden in de Paltz, kon verder niets uitrichtenen overwinterde in Lotharingen en den Elzas; in denzelf'den tijd had de unie zich, volgens een verdrag met Ferdinand, opgelost. Had-

den Ferdinand en zijne mede overwinnaars zich niet laten vervoeren tot uitersten dan wai-e wellicht verder het zwaard in de schede gebleven; maar met den keurvorst van de Paltz sprak de keizer ook den rijksban uit over zijne vrienden, den markgraaf Joh an Greorge van Brandenburg-Jagerndorf, den vorst Christiaan van Anhalt en anderen. Door dezen slag werden niet alleen de daardoor getroffenen tot tegenstand opgevorderd; maar het ongeluk deed hun vrienden verwerven, zoodat daardoor nieuwe vonken werden gelegd voor nieuwe oorlogen.

Mansfeld wierf met hollandsch en engelsch geld , (Fre-derik van de Paltz was gehuwd met eene dochter van Jakobus 1 van Engeland) nieuwe troepen aan , welke de roep van het soldatenleven onder zijne vanen lokte, evenals later bij Wallenstein, deed zijn leger zich te goed op vrionds en vijands grond. In Noord-Duitschland volgde hem Christiaan van 13 runs wijk na, dien men begiftigd had met het bisdom Halberstadt en eenige andere stiften. Zijne leus was: »Gods vriend en der papen vijand.quot; Ook de markgraaf George-Frederik van Baden-üurlach sloot zich bij hen aan, die, om zijne kinderen en land niet in zijn lot mede te slepen, de regeering aan zijn zoon Frederik V had overgelaten ; hij had een aanzienlijk leger op zijn eigen kosten aangeworven. Hiermede zou de keurvorst Frederik het beproeven zijne staten te herwinnen, hij zelf was bij het leger van Mansfeld. Gezamenlijk rukten de legers op, lokten den 27en April 1622 Tilly uit zijne stelling tusscheu Wiesloch en Mingolsheim en behaalden de overwinning op hem. Zij wisten er echter geen voordeel uit to trekken; want zij begingen de dwaasheid van elkander te scheiden, terwijl Tilly zich met de Spanjaarden onder Cordova vereenigde. Den 6 Mei trof hij den markgraaf bij Wimpfen aan. Er had een moorddadig

gevecht plaats, waarin George volkomen geslagen werd en zich met moeite door de vlucht redde. Mansfeld had zich in het Hessische geworpen, ten einde zich met Christiaan van Brunswijk te vereenigen, die verscbrikkelijk met zijne troepen huis hield in Westfalen, Munsterland en het Paderborusche ; geen klooster, geen kerk, geen Katholiek bleef' gespaard. Op het randschrift der munten, die hij uit de gouden sieraden der kerken liet slaan, stond: »(jrods vriend en der papen vijandinderdaad een zonderling denkbeeld van Gods vriendschap ! Toen hij de twaalf apostelen van zilver uit de hoofdkerk van Paderborn liet vermunten, zeide hij spottend : »dat de apostelen nu eerst de geheele wereld zouden doorgaan en zulk een gaf voor, te strijden voor den godsdienst! Van hier trok hij door het gebied van Fulda naar den Main om Mansfeld zoo mogelijk de hand te reiken ; li ij bracht dit slechts gedeeltelijk tot stand; want hij werd bij Höchst(20 Juni) volkomen verslagen. Hij verloor 12000 man. Velen kwamen er in de Main en de moerassen om ; met de overigen vereenigde hij zich met Mansfeld. Beiden trokken met hunne legers, plunderend , door den Elzas, Lotharingen en Champagne heen en wierpen zich in de zuidelijke Nederlanden ; den 9 Aug. stieten zij bij Fleurus op do scharen van Cordova, sloegen zich hier met een groot verlies doorheen naar Holland, van waar zij zich naar Engeland inscheepten. Tilly had ondertusschen Mannheim, Frankcndaal en Heidelberg genomen. De rijke bibliotheek uit deze laatste stad werd zorgvuldig ingepakt en gedeeltelijk naar Rome gezonden , alwaar zij tot in het jaar 1818 is bewaard gebleven en toen op verzoek van den keizer van Oostenrijk en don koning van Pruisen aan Heidelberg teruggeschonken. In het voorjaar van 1623 stonden Mansfeld en Christiaan van Brunswijk weder slagvaardig in Duitachland; de laatste trachtte zich nogmaals met Mansfeld te vereenigen, maar werd ten derden male door Tilly (den 0 Aug. 1623) bij Stadtloo geslagen. Tilly rukte Wesphalen verder binnen , inkwartierde daar zijne troepen , zelfs later ook in Höxter. Dit en de voortdurende zegepralen van Tilly met het leger der liga maakten Christiaan IV koning van Denemarken voor zich zei ven bezorgd. Tilly, zoo alg. gescii. 10

als hij zelf' getuigde, had hier aan den oorlog een einde kunnen maken, maar Maxiuiiliaan wilde dat niet. Tilly lag werkeloos met zi)^lle troepen, welke het niet beter maakte met rooven en plunderen dan die van Mansfeld en andere veldoversten. Op den rijksdag van llegensburg (1623 2'ó Pebr.) had de keizer , de waardigheid van keurvorst en de Opper-Palta aan Maximiliaan opgedragen; de geheele Paltz gaf hom de keizer niet, omdat hij Jakobus 1 van Engeland niet tut een ernstig tusschenbeidentreden voor zijn schoonzoon wilde opwekken; maar Maximiliaan zag er in, dat de keizer vreesde het huis Wittelsbach te machtig te maken. Misschien lag de reden wel in beiden. Daarom liet Maximiliaan den oorlog niet uitblusschen en mocht Tilly den laatsten tegenstand niet vernietigen; dan zou natuurlijk ook de liga, wier hoofd Maximiliaan was, ontbonden zijn geworden, waardoor hij thans, over Uuitachland gebood. De stof tot verschrikkelijker oorlog werd ook van elders aangebracht. Frankrijk, waar Richelieu regeerde, en daar de Hugenooten ten strengste onderdrukte, wilde gaarne Duitsch-land in vuur en vlam zetten , om den Elzas en Lotharingen te nemen. (Men denke aan den strijd tu.;schen Duitschland en Frankrijk van heden). De Nederlanden wilden üostemijk verhinderen den Spanjaarden hulp te verleenen, terwijl Engeland met recht de zaak van zijn schoonzoon ondersteunde. Tot uitvoerders hunner plannen wisten zij Christiaan IV van Denemarken, Gustaaf'Adolf van Zweden, den ouden Bethlen Gabor eu de heereu en steden van Noord-Duitschland over te halen. Gustaaf Adolf toonde zich tot den oorlog tegen den keizer bereid, als de verbondene Mogendheden waarborgden, dat Zweden in dien tusschentijd niet door Polen of Denemarken zou aangevallen worden. Maar Christiaan IV van Denemarken wilde met Gustaaf Adolf'geen gemeenzame zaak maken, hij wilde den roem en den buit van den duitschen oorlog alleen winnen, daarom tastte hij dadelijk toe en liet zich door den Neder-saksischen-kreitz tot hun hoofd benoemen De duitsche vorsten vergaten het nadeel, dat zij reeds aan hunne noordsche broeders te danken hadden; immers, Christiaans vader.

Frederik 11, had de Dietmarsen 1559 onderworpen; Chris-tiaaus zoon was aartsbisschop van Bramen en bisschop van Verden; de Hansesteden hadden hunne handelsrechten in Denemarken, Zweden en [Engeland verloren en de sonttol werd met gestrengheid geheven; daarenboven zochten de Nederlanders en Engelschen de Hansesteden geheel uit de Oostzee te verdringen; dat alles verhinderde de vorsten niet om hunne belangen toch aan buitenlanders op te dragen.

Keizer Ferdinand was door Beieren en de liga gered geworden , en de oorlog werd ook na den slag op den Wittenberg door de liga gevoerd; want de troepen, welke den keizer ten dienste stonden, had hij in Hongarije en in zijn onrustige oos-tenrijksche erflanden noodig; dit was hem op den duur niet aangenaam, hij wenschte in den strijd, die geheel üuitschland betrof, met zijn eigen leger werkzaam te zijn. Hij wendde zich daartoe tot den rijken en onversaagden Albrecht van Wallenstein. Deze, geboren uit een der aanzienlijkste bo-heemsche geslachten , was protestants opgevoed, maar werd naderhand katholiek. Hij huwde de dochter van den rijken geheimraad en kamerheer Harrach. Hij zelf werd tot graaf en keizerlijk kamerheer verheven en streed op eigen kosten met een regiment kurassiers tegen Bethlen (labor en later tegen Boheme: vroeger hebben wij gezien, hoe hij zijn vermogen vergrootte. De keizer maakte hem voor de sommen, welke hij in den ooriog voor hein besteed had, rijksgraaf en gaf hem de heerlijkheid Friedland, die aan den protestantse hen Christoffel van Rödern ontnomen wa s. Tot bovengenoemden Wallenstein, wendde zich de keizer met den last om 10000 man krijgsvolk aan te werven, »met 10000 man, zeide Wallenstein, kan men niets uitrichten, maar met 50000 alles,quot; en binnen weinige weken stonden zij in het veld ; want als veldheer stond Wallenstein in hoog aanzien; de soldaat geloofde, dat de overwinning aan zijne vaandels verbonden was. Hij verlangde van zijne soldaten slechts gehoorzaamheid en

dapperheid. Buit wachtte hen in overvloed. Hij was mild als een koning, bevorderde, zonder aanzien van rang of stand, allen naar verdienste. Hij zelf had in de sterren gelezen, dat hij tot iets verhevens bestemd was; hij bezat kracht en moeds genoeg oin naar het hoogste te streven; godsdienst gold bij hem niets. Hij verbood den Katholieken zijn pro-testantschen boeren leed aan te doen; hij achtte de hervorming niet als godsdienst, alleen als staatkundig werktuig in de handen der vorsten. VYallenstein was groot in het goede en slechte, en het geheimzinnige , waarmede hij zich omgaf, maakte hem nog indrukwekkender. De keizer benoemde hem tot opperbevelhebber van al de keizerlijke legers. — üe veldtocht van 1C25 leverde weinig op; Christiaan IV stortte, toen hij te Hameln den wal met zijn paard bereed, in do gracht en moest drie weken zijne kamer houden, Tilly veroverde in dien tijd eenige plaatsen. In het volgende jaar bestormde hij Hameln, Minden, Havelberg, Göttingen en Hannover en daar ook Wallenstein met zijn leger aanrukte , spande Mausfeld alles in het werk om de vereeniging met Tilly te beletten. Wallenstein echter versloeg Mansfelds leger geheel bij de üessauer-elbbriick; (25 April 1626) de laatste vluchtte met hut overige zijnor manschappen door Sile-zië naar Hongarije bij Bethlen üabor, welke weder tegen den keizer was opgestaan. Op Ferdinands bevel trok Wallenstein hen in Hongarije na en hier, stonden hij en liethleu Gabor bij de Waag, in het gezicht van elkander, zonder een slag te wagen. Wallenstein verloor hier veel manschappen aan ziekte, hij wist Bethlen Gabor echter tot vrede met den keizer over te halen. Mansfeld werd door de Hongaren in den steek gelaten, en was genoodzaakt zijn leger te ontslaan. Hij zelf moest door Bosnië en Dalmatië gaan om Venetië te bereiken, ten einde weder op de strijdplaats te verschijnen ; maar stierf onder weg aan eene koorts. Toen hij den dood voelde naderen, liet hij zich zijne wapenrusting aantrekken en wachtte staande, zijne hand aan het gevest zijns zwaards, leunende op twee krijgsknechten, den dood af, 20 Nov, 1626. Hij was een der grootste veldheeren van zijn tijd.

den Barenberg, door Tilly, geholpen door eeue afdecling van Wallensteins ruiters, geslagen, waardoor Neder-Baksen voor de liga openlag. Wallenstein keerde uit Hongarije terug, bezette Holstein en Sleeswijk, sloeg de Denen bij Aalborg, bezette geheel Jutland eu jaagde de Denen naar hunne eilanden. Nu, onthulde hij zijne grootsehe plannen; hij liet zich door den keizer tot admiraal benoemen en wilde eene duitsche vloot in de Oostzee brengen en deze zee door een kanaal met de Noordzee verbinden; de keizer zou dan de deensche bezittingen op het vaste land nemen, der Hansesteden den alleenhandel bezorgen, deNoordduitschevorsten afzetten en de generaals der liga tot vorsten verheffen , welke dan met hun leger in den dienst des keizers zouden staan. Hij zelf veroverde Mekkelenburg, verdreef de vorsten en liet zich dit land, dat hy zorgvuldig spaarde, door den keizer schenken. Hij bood den graaf Pappenheim, den dappersten cavalerie-generaal van Beieren en der liga het hertogdom Bruuswijk-Wolfenbuttel aan en haalde hem daardoor over in den dienst des keizers te treden. Op de eerlijkheid en do groote naijver van Tilly echter leden zijne ver-leidelijlce plannen schipbreuk en zijn zegewagen stuitte tegen de wallen van Straalsund. Voor deze stad lag hij weken met zijne dappere scharen, storm op storm volgde, maar hare moedige inwoners verdedigden hunne vesten zoo nadrukkelijk , dat Wallenstein moest aftrekken , na een verlies van 12,000 man, ofschoon hij in zijn toorn uitriep: »A1 ware Straalsund met ketenen aan den hemel gebonden, dan toch zal het vallen!quot; Straalsund heeft den roem, don moed getoond te hebben voor het eerst den onweerstaan baren Wallenstein te weerstaan. Verwikkelingen in Italië over het hertogdom Mantua, deden den keizer gehoor geven vrede met den koning van Denemarken (12 Mei 1029) te Lübck te sluiten , waarbij de koning al zijne bezittingen terugkreeg en beloofde, zich niet meer in de duitsche aangelegeuhedeu te zullen mengen.

Alle tegenstand (slechts Straalsund en Maagdenburg trotseerden) was door Tilly en Wallenstein vernietigd; een leger van meer dan 100,000 man stond onder do bevelen van deze veldheeren ; de keizer dacht het dus een geschikte tijd om een gewichtigen maatregel ten uitvoer te brengen , waartoe hem de liga aanzette en deze was er weer zijdelings toe aangespoord door Richelieu, voor wien de rust en macht des keizers een doorn in het oog waren; wij bedoelen het in Maart ontworpen restitutie-edict.

Noch de voorwaarden van het verdrag van Passau, noch die van den godsdienstvrede van Augsburg waren de hervormden ooit nagekomen. In weerwil van het reservatum ecclesiasticum waren door protestantsche vorsten of heeren bezet geworden; de aartstichten Maagdenburg en Breinen, de bisdommen Minden, Verden, Halberstndt, Lübek, Ilat-zeburg, Meissen, Merseburg , Raumburg, Brandenburg, Ha-velberg, Lebus, Kamin, behalve nog verschillende rijke abdeijen. In den godsdienstvrede van Augsburg was uitsluitend sprake geweest van de aanhangers der augsburgsche confessie, niet van de Calvinisten. Hiertegen waren voortdurend klachten ingekomen bij de keizers door de Katholieken en niet zonder reden; het waren toch onwettige handelwijzen en thans kwam er ook nadrukkelijk de liga tegen op, wellicht daartoe aangespoord langs slingerwegen door Richelieu.

Nu allen tegenstand overwonnen was , Tilly en Wallenstein een leger van 100,000 man ten dienste stond, wilde de keizer aan zoo vele klachten gehoor geven en den wettigen toestand herstellen; daartoe vaardigde hij, G Maart 1629, een edict, restitutie-edict genaamd uit, waarbij alles, wat gebeurd was togen het passauer-verdrag en den godsdienstvrede van Augsburg, moest hersteld worden ; dit edict is trouwens nooit uitgevoerd geworden, hier en daar had men wel een begin gemaakt.

Dat de Hervormden en bijzonder de vorsten , die in liet bezit waren gekomen van zulke rijke goederen en daar rijk van leefden , hier zeer tegen waren , kan geen verwondering baren ; maar nooit kan men het als eene vervolging tegen de hervorming uitkrijten ; het restitutie-edict streed niet tegen de letter, noch tegen den geest der bovengenoemde verdragen, er kon dus geen sprake van vervolging zijn; maar de bezitters bezaten de stichten, bisdommen en abdeijen wederrechtelijk ; of het van Ferdinand staatkundig was, thans dit edikt uit te vaardigen, is eeno andere vraag. Buiten Duitschland zag men de tweespalt gaarne opkomen en voor Duitschlands in- en bnitenland-sche vijanden was het weder eene vonk om den lljari-gen brand, verwoestender dan ooit te doen voortwoelen. — Evenals andere uitstekende veldheeren in alle tijden en landen hunne vijanden hadden , zoo ook Wallenstein , die noch vorst, noch medeveldheer, noch onderdaan ontzag, als zij zich op zijn weg stelden; wiens plannen in nevel gehuld , niemand kon doorzien, en wiens naam niet alleen schrik verspreidde , waar zij uitgesproken werd, maar ook de overwinning deed behalen ; slechts voor zijn keizer en de grootheid van Duitschland was hij alles. Ware hij vrij geweest, dan hadde hij in Frankrijk gestaan en de Franschen met dezelfde wapens bestreden , welke zij in Duitschland gebruikten. Hij stond Frankrijk in den weg; maar zijn keizer maakte hij groot en deze moest hem opofferen. Op den rijksdag te Regensburg (3 Juli 1G30) bestormden alle vorsten, zoowel protestantsche als katholieke den keizer met klachten over Wallensteins trots tegen vorsten en heeren en over de verschrikkelijkste afpersingen en verwoestingen, welke hij met zijn leger overal aanrichtte. Leopold, de broeder des keizers, schilderde in een brief het verschrikkelijkste tafereel af van het geldafpersen zijner bevelhebbers en van het verbranden en vermoorden zijner soldaten van vreedzame burgers. Allen verlangden de afdanking van Wallenstein , en zulks was de ontwapening des keizers. Geen ander leger maakte het trouwens beter, alle troepen voedden en kleedden zich buiten bezwaar van hun vorst. Maximiliaan

e.; Tilly bijzouder drougeu. op Wallensteins ontslag aan. De keizer moest kiezen tassclien het hoofd der liga, die altijd in geheime verstandhouding met Frankrijk stond, en heb ontslag van Wallenstein. Hij koos het laatste. Wallenstein, die reeds van alles onderrieht was, nam het gelaten aan. jlij trok naar zijne goederen in Bolieme, waar hij vorstelijk leefde, wel bewust, dat zijn keizer hein andermaal zou noodig hebben. Uij dankte zijne troepen af, waarvan de meesten overgingen naar Gustaaf Adolf, die reeds in aantocht was. Omtrent dezen tijd brak ook de oorlog uit in Italië over de erfopvolging in het hertogdom Mantua.

Nauwelijks was Wallenstein afgedankt, of de zweedsche koning Gustaaf-Adolf maakte zich gereed, om met een leger naar Duitschland over te steken. Door bemiddeling van Richelieu werd er tusschen de Polen , waarmede Gustaaf Adolf in oorlog was, een wapenstilstand van zes jafeu gesloten. Van persoon was Gustaaf groot, zijn aangezicht vol en van edelen vorm, zijne oogen blauw en scherp. Hij wist met elkeen om te gaan, leefde matig en was, evenals Ferdinand , vreemd aan elke uitspatting. Aan zijn geloof was hij even trouw als Ferdinand aan het Katholicismus, hetwelk hem evenwel niet verhinderde, dat hij het ook als werktuig voor zijne staatkunde wist te gebruiken. In Zweden liet hij streng waken dat cr niets katholieks binnensloop; hij verbood op doodstraf bij de Jezuïten te studeeren. Beek, Camparius en Anthelius liet hij ter dood brengen. In kennis overtrof hij de moeite vorsten zijns tijds; hij sprak Latijn, Duitsch, Fransch, Italiaansch en llollandseh. Zyn gezag wist hij boven den invloed van den adel en de geestelijkheid te verheffen. Hij bevorderde den zweedscheu han-Uel en de nijverheid door doelmatige wetten. Boven alles, was hij een voortreffelijk soldaat, en persoonlijke moed maakte hem tot een der grootste veldheeren zijner eeuw. Zijne zweedsche soldaten waren geene huurbenden; maar onderdanen des

koniugs, die door de gehoorzaamheid aan hun vorst onder de vaandels geroepen waren; daardoor was het hem mogelijk eeue strenge discipline ouder hen in te voeren. In het veld onderhield hij strenge tucht, duldde geen weerspannigheid , noch onzedelijkheid, welke in de meeste legers van dien tijd heerschten.

De godsdienstige gebruiken, waaraan hij zelf deelnam moesten nauwkeurig vervuld worden , trouwens veel van dit goede ging verloren, toen zij onder de duitsche soldaten vermengd werden en ook deel van den buit kregen. Zijne krijgstaktiek week geheel van de tot nu toe bestaande af. Hij verdeelde zijn leger in kleinere afdeelingeii, daardoor konden zij zich sneller bewegen, gaf. lichtere geweren en voerde de patroontas in, zijne soldaten schoten daardoor vlugger dan de andere. Ue ruiterij ontdeed bij van de zware wapenrusting en liet haar alleen helm en kuras. Ook liet hij dezen lichter maken en veranderde insgelijks de wijze van ladeu; vroeger schepte men het kruit in het kanon; hij liet het in patronen doen, waardoor hij vlugheid in het schieten won. Voor hij zijne banieren op üuitschlands bodem plantte, had hij reeds menigen oorlog gevoerd. Met Denemarken, tegen wien hij wel dapper, maar ongelukkig gestreden had. Tegen de Polen, wien hij Lijfland ontnam en met wie hij door bemiddeling van Richelieu in 1(329 den vredesloot. Nadat hij nu orde op de aangelegenheden zijns lands gesteld had, scheepte hij zich naar Duitschland in, waar hij den 24 Juni 1630 op het eiland Usedom aanlandde. Voor niemand, index-daad kwam Gustaaf-Adolf wel ongelegener, dan voor de pro-testantsche vorsten zeiven ; wel is waar konden sommigen door iiet restitutie-edict veel verliezen, maar het was nog niet voltrokken. Toch wat konden zij door du Zweden winnen ? Boven alles een nieuwen oorlog; dat Gustaaf-Adolf alleen om des godsdienstswillen gekomen was, zooals hij luid verkondigde, geloofden zij evenmin als hij zelf. Zij wisten zeer wel, dat het den koning van Zweden te doen was om zich een gedeelte van Noord-Duitschland toe te eigenen. Frankrijk en de liga, waren in bestendige onderhandeling, en hoopten, dat de koning de militaire macht des keizers

geheel zou vernietigen om liem te noodzaken zich in hunne macht te werpen. De protestantsche vorsten sloten in Maart 1631 een verbond om zich onzijdig te houden en de nitvoering van het restitutie-edict zeiven gewapend te beletten; alleen Maagdenburg, de hertogen van Lunenburg en Lauenburg, Saksen-Weimar en de landgraaf van Hessen traden met üus-taaf in verbond. Onder zulke omstandigheden had deze gemakkelijk werk. Wel is waar, stond tegenover hem een leger van Wallensteinsche soldaten onder Conti; maar wat waren dezen zonder Wallenstein ? Gustaaf veroverde in korten tijd Usedom, Wollin , Rügen, Kamin en dwong den ouden hertog Bogislaus van Pommeren Stettin over te geven en een verbond met hem te sluiten , waarbij de oude kinderlooze hertog moest beloven: bij overlijden Pommeren zoo lang door hem te laten bezetten, totdat de erfopvolging zou geregeld zijn. volgens erfrecht moest hot aan Brandenburg komen. Ook Mecklenburg viel bijna geheel in Gustaafs macht.

Den 23 Juni sloot de zweedscho koning het. Biirenwalder verdrag met Frankrijk, waarbij het laatste rijk op zich nam hem jaarlrjks 400,000 daalders aan onderstandgelden te betalen. Nu eerst kreeg Tilly het opperbevel ook over de keizerlijke troepen. Hij bestormde Neu-Brandenburg en joeg 2000 Zweden over de kling. Gustaaf nam Frankfort aan den Oder, alwaar hi] het plunderen zijner soldaten niet kon beletten. Hier stonden beide tegenstanders in elkanders nabijheid ; Tilly echter wilde zijn goed verschansten vijand niot aanvallen, week terug en belegerde Maagdenburg, dat liem in den rug bedreigde. Ook Gustaaf moest zich van achteren dekken, daartoe liet hij aan den keurvorst van Brandenburg de keus, tusschen den oorlog of een verbond met hem, deze koos, voor als nog , het laatste. Te vergeefs stelde hij alles in het werk om den keurvorst Johan George van Saksen tot een verbond te bewegen; deze was niet ingenomen met Gustaaf, die zich aan het hoofd van het protestantsche üuitschland kwam stellen , hy had dit liever zelf willen doen.

Tilly en Pappenheim belegerden intusschen de stad Maagdenburg, welke zich door haren trots en haat tegen de.kei-zerlijken een naam had verworven. Zes weken lagen zij er voor, namen allengs de buitenwerken en vernielden de voorsteden. De burgers waren het niet eens met de magistraten ; zij hadden zich voorbarig door den vorstbisschop Willem van Brandenburg tot een verbond met de Zweden laten verleiden en zich daarvoor den oorlog met den keizer en de liga op den hals gehaald en zeker zouden zij het verbond weder verlaten hebben, als de overste Falkenburg niet aanhoudend verzekerd had, dat Gustaaf-Adolf met een groot leger in aantocht was om de stad te ontzetten. Tilly eischte de stad tot driemalen toe op ; hij zelf was reeds geneigd af te trekken om het leger voor den keizer te sparen ; Pappenheim was echter voor de bestorming en zijn gevoelen ging in den krijgsraad door. In den nacht van den 20 Mei verlangde de burgerij nogmaals, dat men met de belegeraars eene capitulatie zoude treffen, weder wees men haar op den nabij-zijnden aantocht van üustaaf en de toebereidselen tot den aftocht der belegeraars, die reeds hun geschut uit de batterijen gezet hadden, 's Morgens ten 4 ure was Falkenburg nog op het raadhuis en sprak tegen de overgave, toen do vijand nogmaals de stad begon te bestormen. Alle kracht word als eene woedende en laatste poging op het ongelukkige Maagdenburg aangewend ; de ongelukkige , schoone stad bezwijkt eindelijk! Pappenheim met de zijnen dringen er binnen en de woede der soldaten geeft zich lucht in het ijselijkste moorden, plunderen en vernielen , weldra staat zij in brand , en van eene der schoonste en rijkste steden van üuitschland is weldra niets meer over dan de domkerk en 137 woningen ; 20,000 menschen vonden daar hun graf. Men ijst bij zulk een ondergang, maar, wat beleven wij in onzen tijd 1870, in de geleerde en beschaafde eeuw, immers niets mensche-lijkers ! Tilly is wegens den gruwel van Maagdenburg zwart als de duivel afgeschilderd geworden; hij was toch niet oninen-

schelijk. Hoe heeft hij zijne soldaten, bestaande uit zoovele naties als : Pandoeren, Croaten en anderen kunnen beteugelen ? Grustaaf-Adolf kou de zijnen in het plunderen evenmin tem-uien en wat hebben wij niet gezien onder Wellington te Han Sebastiaan in Spanje, ook in onze eeuw? Het is of de beschaving den vorm, maar niet de harten der menschen raakt.

Nadat Gustaaf-Adolf zich van de brandenburgsche vestingen verzekerd had, trok hij tegen Tilly op, die versterkingen had gekregen van de keizerlijke troepen, die uit Italië waren gekomen. De laatste kreeg bevel om den keurvorst vau Saksen tot besluit te brengen , die met een leger klaar stond en zich noch voor den keizer, noch voor üustaaf-Adolf verklaarde. Tilly durfde hem niet in zijne stelling laten blijven ; hem bleef' dus geen andere keus over dan Saksen biu-uen te rukken en den keurvorst tot oorlog, ot' tegen den keizer, of tegen Gustaat te dwingen en toen Tilly Saksen binnendrong wierp Johan George zich in de armen van den zweedschen koning en vereenigde zich met zijn leger van 18,000 man met hem. Tilly had eene stelling ingenomen, waarin Gustaaf-Adolf' niot waagde hem aan te tasten; maar Pappenheim had zich in een ruitergevecht gewaagd, waarin Tilly hem niet opofferen wilde en moest dus tegen zijn plan slag leveren. Pappenheiins cavalerie-uitval werd afgeslagen, Tilly zelf wierp zich op de Saksers, die hij in volle vlucht joeg. Toen wierp de koning van Zweden zich met zijne nog ongedeerde troepen in volle kracht op Tilly en versloeg den, tot nu toe, onoverwonnen held volkomen op het Breiten-feld bij Leipzig. De 72jarigo held verloor hier al zijn geschut en de helft zijner manschappen, hijzelf werd driemaal gewond en zou in de handen zijner vijanden gevallen zijn, als niet juist het gelukkige schot van Rudolf Maximiliaan van Saksen-Lauenburg, die in 's keizers dienst was, hem van zijn vijand verlost had. Dit was de eerste slag, welken de grijze veldheer verloor; hij deed hem tranen storten. Dat

'hij zich bi] deze gelegenheid als een zinneloos mensch zou aangesteld hebben, is niet zoo ; hij verdroeg zyu ongeluk als een waardig veldheer, die der grootte van zijn verlies bewust was. Dadelijk na de nederlaag trok Tilly over Halle naar Halherstadt, waar hij zijn verstrooid leger te zamen trok, versterking kreeg en zich naar den Main spoedde. Hij verdreef den zweedschen veldheer Horn uit Bamberg. Pappen heim was naar Westphalen en den beneden-Rijn getogen.

De vijanden en de schijn vrienden des keizers verwachtten nu , dat Gustaaf-Adolf zijn krijgstocht zou richten naar de oostenrijksche erflanden om zoo mogelijk den keizer den vrede in Weenen zelf voor te schrijven; do koning begreep echter, dat hij door dit te doen, alleen Frankrijk en de liga zou dienen, welke hem misschien later zouden willen afschepen mot eenige jnillioenen daalders en eene kleine schadeloosstelling in land; Grustaat stelde zich een ander doel voor; hij wilde voor zichzelven een protestantschen staat in Duitsch-land vormen en daarom volgde hij zijn eigen veroveringsplan. Hij nam eerst de landen van de geestelijke vorsten, welke hij voor zichzelven dacht te houden, zonder dat do pro-testantsche vorsten er veel op tegen hadden , vroeger hadden zij hetzelfde gedaan. Daarop wendde hy zich door Thu-ringen aan den Main, veroverde Bamberg en VVürzburg, ging over Frankfort, dat gaarne capituleerde, naar den Rijn (om de vele bisdommen en abdijen, welke aan die heerlijke rivier lagen, door de Duitschers de Papenstraat genoemd) dien hij den 7 Dec. bij üppenheim overtrok. Mainz gaf zich bij verdrag over, werd door Gustaaf gespaard en nog sterker gemaakt; ook de Paltz werd, op eenige vestingen na, genomen. De ongelukkige Frederik kwam in zijn land terug, maar Gustaaf' talmde steeds hem als vorst te herstellen; de arme man volgde hem in zijn leger. Uit Mainz nam de koning de kostbare, rijke bibliotheek en: zond die naar Zweden; het schip zonk in de Baltische zee, waardoor een schat

van oud-duitsche wetenschap verloren ging. Tilly was in-tusschen üastaat' in den rug verschenen, hij nam Bamberg, Kotsenburg aan den Tanber en Anspach weg (Febr. 1632) en bedreigde Neurenberg, toen (iustaaf-Adolf zich naar den Donau richtte en Beieren zelf aangreep. IJ lings moest de oude Tilly Maximiliaan, zijn keurvorst, te hulpe komen en nam eene zeer sterke stelling bij het stadje ilain aan de Lech in. Gustaaf-Adolf' stond aan den anderen oever. Tilly wilde hem den overtocht beletten, maar Gustaaf had het voordeel dat zijn geschut op hoogeren oever stond en onder de besclierming van zijn geschut en den geweldigen kruitdamp, gelukte het hem over de snelvlietende rivier eene brug te slaan en begon met zijn leger den overtocht (15 April), Tilly trok persoonlijk met een vaandel in de hand aan het hoofd zijner dapperen den koning tegemoet, toen een kogel hem het dijbeen verbrijzelde; 14 dagen daarna stierf hij te Ingolstadt, nadat hij de vreeselijkste smarten met geduld verdragen had (30 April 1632). Hij bleef veldheer tot op het laatste oogenblik ; op zijn doodbed vennajinde hij den keurvorst nog dringend Kegensburg, den sleutel van Bohe-ine en Oostenrijk, te bezetten.

In hem verloor de liga en ook de keizer eenen getrouwen, eerlijken en dapperen veldheer, wien geld en goederen onverschillig en zinnelijke genietingen verachtelijk waren. Hij liet niets na. Hij was een waar christenheld. Met de grootste stiptheid onderhield bij de geboden der kerk en sloeg zelden een dag over zonder de H. Mis bij te wonen. Zijn standbeeld hebben de dankbare Beieren te Munchen in de veldheerenhalle opgericht. Bij zijn dood verliet het leger zijne uitmuntende stelling bij llain, omdat Maximiliaan, die zelf nu het opperbevel op zich nam, niets wilde wagen, hij trok met zijn leger op Ingolstadt terug. Gustaaf Adolf bezette Augsburg, stelde natuurlijk, zooals overal, protestantsche regeeringspersonen en ambtenaren in plaats der katholieke aan en deed zich door de burgerij huldigen alsof hij keizer ware, belegerde vervolgens Ingolstadt, dat hij na eeuige bestormingen weer verliet, en den weg insloeg naar Regensburg, toen bij eensklaps weer veran-

derde, eu zich naar Beieren zelf' begaf, ten einde Maxiini-liaau te noodzaken Ingolstadt te verlaten. Op zijn weg vluchtten de tneuschen bij de nadering van zijn leger uit steden en dorpen naar de bossclien ; want waar zyne soldaten den grond betraden, lieten zij bloedige sporen en verbrande puinhoopen achter ; het staat ons tegen, al de bijzondere moordgruvvelen te verhalen; er is ook geen nut in gelegen. De troepen van (justaaf waren niet beter dan die van VVallenstein en Tilly, hoewel zij door soinmigen als een biddende en psalmzingende menigte worden voorgesteld. Muncheu ook, de hoofdplaats van Beieren, de residentiestad van het hoofd der liga, moest zich bij verdrag overgeven. De inwoners sidderden en vreesden de wraakneming over Maagdenburg; gces-telijkheid, adel, magistraat ontvingen hem knielend in hunne vesten. Hier toonde (jlustaaf-A.dolf zich grootmoedig; Mun-chen kwam er voor eene brandschatting van 400,000 daalders af. Hier genoot ook de paltzgraaf Frederik de wraak, eenigen tijd in de kamers van Maximiliaans paleis te verblijven aan de zijde van den zweedschen koning. Omtrent dezen tijd verklaarde üustaaf aan Frederik, dat hij slechts een gedeelte zijner staten zou terug bekomen, de Bergstaat zou hij aan de kroon van Zweden hechten en Frederik hem eene groote som oorlogskosten moeten betalen eu hem daarenboven als opperste leenheer erkennen.

Na drie weken verliet hij Munchen en voor de nog niet betaalde oorlogsschatting voerde hij 42 mannen , voorname wereldlijken en geestelijken als gijzelaars met zich mede. Geheel de wereld stond verbaasd over Gustaafs snelle veroveringen; vooral Frankrijk. Toen Lodewijk Xlll van de overwinningen aan de Lech boorde, riep hij uit: »Nu is het tijd om den Goth tot stilstand te brengen!quot; Werkelijk wilden nu ook de Franschen den Zweed tot neutraliteit met Beieren en de liga bewegen; zij dreigden hem zelfs met hun toorn ; maar Gustaaf antwoordde hun met spottenden trots eu weigerde alle onderhandelingen met Beieren. Nu grepen de Fransehen ook toe, en lagen bezettingen in Lotharingen en in het aartsticht Trier.

De liga met hare dubbelzinnige staatkunde was door Gus-taaf-Adolf vernietigd ; Maximiliaan van het grootste gedeelte zijner landen, waarin de Zweden vervaarlijk huishielden , beroofd; Frankrijk niet te vertrouwen, of liever dit land had de laatste rampen over Duitschland uitgelokt; alleen wachtte men hulp van den keizer, maar deze bevond zich ook in den grootsten nood; want terwijl Gustaaf-Adolf van Leipzig af zijne overwinningen langs den Main, Rijn , Lech en den Donau had voortgezet, rukte oen saksisch leger Boheme binnen en bezette het land met de hoofdstad Praag, zonder ernstigen tegenstand te ontmoeten; want des keizers voornaamste strijdkrachten waren onder Tilly vernietigd geworden. De keurvorst behandelde het land met veel verschooning ; hij wilde liever Ferdinand tot keizer hebben dan den koning van Zweden; want onder Habsburg bleef Saksen altijd het hoofd der protestantsche vorsten, eu onder üustaaf zou het zijn rang verliezen.

Toen Praag aan de Saksers overging, verliet Wallenstein Boheme en ging naar Znaym in Moravië, Tot hem wendde zich de keizer weer in dezen nood. Hij had nooit zijne betrekkingen geheel met Wallenstein afgebroken , en sedert Gustaafs inval in Duitschland onderhandelde Wallenstein , met weten van den keizer, door den saksischen veldheer Arnim (die vroeger onder hem gediend had) met Saksen en Denemarken over een verbond tegen den koning van Zweden. Met geheim genoegen had VVallenstein het geluk van den zweedschen koning gadegeslagen, hij voelde zich op den keizer en Maximiliaan gewroken. In schijnbare rust, leefde hij met koninklijke pracht, hield zestig pages uit voorname geslachten, gekleed in blauw satijn , met goud afgezet. Drie honderd paarden van edel ras stonden in zijne stallen voor marnieren kribben. Aan het keizerlijke hof had hij eenc groote partij tegen zich, ook de keizer zelf mocht den in donkere plannen gehulden Friedlander niet; maar hij zag te duidelijk in, dat alleen VVallensteins naam en geld een leger

tegen Gustaaf Adolf te zamen kon brengen. Hij liet aan Wallenstein opdragen een nieuw leger aan te werven , en zoodra deze de trommel roerde en het bekend was, dat de Friedlander troepen aanwierf, ijlden krijgslustigen in zulk eene menigte onder zijne vaandels, dat hij binnen een maand tijds een leger van 40000 man onder de wapenen had. Aluar nu weigerde hij het opperbevel óp zich te nemen. Na vele onderhandelingen , nam hij het aan op de volgende voorwaarden , waaraan zijn keizer zich moest onderwerpen. 1. üe keizerlijke troepen, op duitschen grond, staan alleen onder het opperbevel van don hertog; de keizer mag geen gezag over hen uitoefenen. 2. Alle veroveringen blijven te zijner beschikking. 3. Als belooning verkrijgt hjj een oosten-rijksch erfland en daarenboven nog eene andere streek. 4. Tot onderhoud van zyn leger mag hij brand-en oorlogschattingen eischen naar welgevallen. — Zóó had Maxi mlliaan van Beyeren geen voorwaarden gesteld, toen de keizer in 1021 aan den rand van den ondergang stond , en deze was vorst van lieijereu en het hoofd der liga, Wallenstein was slechts onderdaan. Door het znaymer verdrag werd de onderdaan dwingeland voor zijn vorst, en deze moest, het ligt in den aard dei-zaak, dat juk afschudden, zoodra het gevaar voorbij zou zi jn, al waren de handelingen van Wallenstein nog zoo vlekkeloos en zijne trouw oprecht geweest. Wij kennen al de listen en kuiperijen, die toen in Duitschland gesponnen werden nog niet volkomen en daarom zijn Wallensteins handelingen nog niet genoegzaam opgehelderd. Wat al tegenstrijdigheden zien wij niet! Richelieu, een kardinaal en zijn hoofd werktuig, de kapucijner pater Jozef (de adelijke Fran§ois le clerc Tremblay, vroeger officier) zenden den keizer den zweed-schen koning, den voorvechter der hervorming, in het rij!;. Deze proclameert zich de redder van het Protestantismus in Duitschland, en belooft, in een artikel van het verbond, nergens het geloof der Katholieken te zullen onderdrukken; de paus zelf antwoordt aan de gezanten, welke om subsidie in den oorlog tegen Zweden vragen : dat Gustaaf geen godsdienstoorlog voert. Maximiliaati, hot hoofd der liga, blijf'i in voortdurende verbinding met Frankrijk ; een frausch leger

neemt Lotharingen en Trier weg, zoo het heette, om de Katholieken te verdedigen. Saksen blijft in voortdurende betrekking met den keizer, en Wallenstein staat tegelijk in verstandhouding met Dresden, Koppenhagen en Parijs ! Wie kan zoo vele tegenstrijdigheden ontwarren ? Toen Wallenstein het opperbevel overgenomen had, verdreef hij de Saksers zonder moeite uit Boheme en liet door zijne woeste benden de dorpen tot bijna voor Dresden verbranden. Te vergeefs riep Maximiliaan van IJ e ij eren tot den Friedlander om hem tegen de Zweden te hulp te komen; de/eversterkte eerst zijn leger en ontbood toen den keurvorst naar Eger. Daar omhelsden beiden malkander in het aangezicht dei-legers, in Wallensteins oogen blonk de bevredigde hoogmoed. Daarop trokken zij naar Saksen, namen Leipzig, en nu noodzaakte Wallenstein (iustaai' Adolf om Beijeren te verlaten en tegen hem op te trekken. De koning wendde zich echter niet naar de Elbe, zooals Wallenstein verwacht had; maar nam (21Juni) eeue vaste stelling in bij Neuren-burg, waardoor hij zijne veroveringen aan den Eyn en Main dekte en tegelijk Beijeren bedreigde ; even zoo min kon nu Wallenstein naar het Noorden voortdringen , aangezien de koning in weinige dagmarschen in Saksen zijn en zoo zijn terugtocht naar Boheme belemmeren kon; daarom trok hij insgelijks naar Neurenburg en verschanste zich hier ook, in het gezicht van het vijandelijk leger, (6 Juli) en dacht den vijand, zonder, slag, door honger tot den aftocht te dwingen. Zijne stelling was gunstiger; want hij bleef in verbinding met Ingolstadt en Regensburg. Gustaaf versterkte zijn leger tot op 70000 man, twee maanden stonden beide legers over elkander, wijd en zijd, werd de omliggende streek uitgemergeld en verwoest. Wallenstein verstond den oorlog te goed, dan dat hij zijne stelling zou opgeven. Eindelyk den 31 Aug. besloot Gustaaf tot een algemeen'en aanval op de vijandelyke stelling ; maar alle woede stuitte af tegen de voortreffelijk geleide verdediging van Wallenstein; zoodat Gustaaf Adolf na een aanmerkelijk verlies, genoodzaakt was den aanval op te geven. Veertien dagen later trok hjj af, nadat hij 20000 man in gevecht en

door ziekte verloren had. Wallensteins verlies was ook niet gering; maar li jj had getoond , dat de zweedsche koning niet altijd zegevierde. Deze rukte op Beijeren aan, Wal-lenstein noordwaarts tegen Saksen, daardoor was Gustaaf gedwongen terug te keeren. Beide legers stonden den 14 Novemb. weder tegenover elkander hij Lützen.

Wallensteins stelling was gedekt door diepe loopgraven, welke langs den weg van Lützen naar Leipzig liepen en bezet waren met schutters; eene zware batterij van zeven en eene lichtere van 40 stukken geschut, geplaatst bij een windmolen , bestreken den weg en het voorliggende veld. De Zweden vielen met eene onstuimigheid aan , welke hun vroeger zoo menige overwinning bezorgd had. De loopgraven werden gedeeltelijk van vijanden gezuiverd, de zware batterij genomen , het voetvolk door de Zweden aangegrepen en twee drommen uiteengejaagd. De slag evenwel nam eene andere wending ; Wallensteins ruiterij kwam het wijkende voetvolk tc hulp en wierp de Zweden terug, zij heroverden het geschut en bedienden dit weder dapper. Niet beter ging het aan den anderen vleugel, waar de koning zelf het bevel voerde ; hij had Wallensteins zwarte kurassiers voor zich ; hij gaf bevel dezen aan te vallen, terwijl hij zelf met eene afdeeling ruiters zijn reeds deinzend voetvolk wilde te hulp snellen, zij werden teruggeslagen en hij zelf geraakte onder de vervolgende vijandelijke ruiterij, een schot wondde zijn paard , en een ander verbrijzelde zijn linkerarm; de koning verzocht den hertog Albrecht van Saksen Lunenburg om hem weg te voeren; maar op ditzelfde oogenblik trof hem een keizerlijk officier (Falkenburg) in zijn rug, hij zonk van zijn paard, bleef aan zijne stijgbeugels hangen en werd zoo een eindwegs medegesleept. Kurassiers, den koning in dezen toestand slechts met één page, die zijn vorst nog laafde, vindende, herkenden hem aan zijn gouden halsketen en toen zweedsche ruiters toesnelden, trof een schot hem doodelijk aan

het hoofd. Zijn met bloed bevlekt paard had liet treurig lot des koiüngs reeds aan de zweedsche reien verkondigd. Als een luchtvorschijnsel was Gustaaf' Adolf aan üuitschlands hemel verschenen en verdwenen, lladde hij geslaagd dan ware er gewis een protestantseh-duitsch keizerrijk verrezen, — De meeste zweedsche veldheeren wilden het veld ruimen, maar Bernhard van Weimar, een dappere generaal, drong aan op een nieuwen aanval. Nogmaals stormen de Zweden, woedend over den dood huns konings, op de Priedlanders aan; ruiterij en voetvolk vechten, man tegen man j reeds wijken do Wallensteiners, toen Pappenheim met zijne ruiters toesnelt, en de slagorde herstelt; maar een kogel treft hem in de borst, hij valt levenloos van zijn strijdros. Nogmaals voert Wallenstein zijne scharen aan; er ontwikkelt zich op nieuw een afgrijselijke strijd, welke alleen het floers des November-nachts doet staken. — Heiden trekken onder begunstiging van het duister naar hunne legerplaats terug. Wallenstein brak denzelfden nacht nog op en ging over Leipzig naar Boheme, hij had vernomen, dat don volgenden dag het saksische leger zich met het zweedsche zou veroenigon. Dat Wallenstein verraad zou gepleegd hebben met zijn terugtocht, is niet te denken; hij kon geen nieuwen slag aanvaarden met zijn afgemat en verminderd leger tegen den vijand, die nieuwe versterking van de Saksers kreeg. In Boheme hield hij streng gerecht over het leger, en strafte die officieren met den dood , welke hunnen plicht niet betracht hadden.

De dood van Gustaaf Adolf werd in Weenen als eene groote overwinning beschouwd, en met recht; men hoopte, dat Wallenstein thans aan de keizerlijke wapenen weer de overhand zou bezorgen. Duitschlands lot lag echter niet meerin handen van Wallenstein; Gustaaf Adolf had door zijne overwinningen hot evenwicht der partijen weer hersteld;

de oorlog had veldheoren gevormd, welke tegeu Wallenstein opgewassen waren en verder gaf het buitenland aan die partij het overwicht, bij welke het zich aansloot. Op het bericht van Gustaafs dood, dacht de kardinaal de Richelieu zeer ernstig na, welke staatkunde hij volgen zou. Hij besloot Duitschland niet tot rust te laten komen en de verzoening der partijen zoo mogelijk te verhinderen, ook Zweden had geen ander doel dan Frankrijk. De hoop op de keizerlijke waardigheid voor Gustaaf Adolf was met zijn dood verloren gegaan; maar de rijksraad Oxenstierna wilde voor Christina, die Gustaaf, haar vader, was opgevolgd, zoo veel lands als mogelijk was van Noord-Duitschland behouden. Te Heilbronn sloot hjj in 1G33 het heilbronner verbond, waarbij de protes-tantsche vorsten van Zwaben, Frankenland en van den Opperen Middenrijn zich aansloten; Saksen en Brandenburg niet, omdat zij de vergrooting van Zweden ten koste van Duitschland niet wilden helpen begunstigen. De oorlogsfurie werd weder losgelaten! Frankrijk had voor het geld gezorgd, de veldheeren werden aangemoedigd door belofte op rijkdom en de soldaten door de vrijheid van plunderen. De voornaamste veldheeren van het zweedsche leger waren Bernhard van Weimar en Horn. De eerste trok naar Beijeren en nam bij verrassing Regensburg in.

De laatste woedde in Noord-Duitschland, tot aan het Bodenmeer, belegerde Constanz te vergeefs; later stiet hij zijn hoofd voor het kleine Ueberlingen. Hij kon zich door de muiterij onder zijne troepen niet in Beijeren met Bernard vereenigen. De regimenten werden in dien tijd door de oversten aangeworven en nu eens aan dezen dan weder aan genen veldheer verkocht, soldaten en officieren dienden voor groot soldij en een ruim aandeel in den buit; Horn had hen hierin beknibbeld en daarom vochten zij niet met vuur. Wallenstein in plaats van de legers des vijands aan te vallen, trok Silezië in, nam de Lausitz , sloeg bij Steinau een klein zweedsch leger en trok toen weder naar Boheme terug om de winterkwartieren te betrekken. Hier onderhandelde hij met Brandenburg , Saksen , Frankrijk en zelfs met Zweden. Wallensteins vrienden beweeren, dat hij Saksen en

Brandenburg heeft willen overhalen tot een verdrag met den keizer en verdeeldheid tusschen Frankryk en Zweden trachtte te brengen.

Nog altijd ligt de ware bedoeling in het duister. Hetwaar-schynlijkste is, dat iiy voor zich cle kroon van Bohenie bestemde en in verbinding met Saksen en Zweden den keizer tot vrede zou hebben willen dwingen. Zijn plan was tot rijpheid gekomen, vele officieren en een groot deel van liet leger waren hem getrouw ; de uitvoering van alles hing van des somberen mans sterrekundig vizioen af'. Reeds had hij zich naar Eger begeven om de Zweden af te wachten, toen in dien tusschentijd de zaak, vooral door Octavo Piccolomini, aan den keizer verraden was. Het gevaar was dringend, men kon geen rechtsvormen inachtnemen. Aan Gallas, ook een der vroegere aanvoerders van VVallenstein , droeg de keizer , met de noodige volmacht voorzien , op, zich dood of levend van hem en zijne medegezworenen meester te maken. Buttler, overste van een regiment dragonders van Wallen-stein , met Gordon , Lesley en Deveroux en Gerald in hadden van Gallas op zich genomen den keizer van zijn vijand te verlossen. Nadat Terzki , een vertrouweling van VVallenstein, den 25 Febr. de officieren in zijn kwartier onthaald had, werd hij met de generaals Kinsky , Ulo , en Neumann door Gordon in de citadel uitgenoodigd en nauwelijks waren zij daar verschenen of werden door Deveroux en zijne dragonders vermoord; daarop begaven zich Deveroux en Geraldin naar Wallensteins kamer. Hij was juist opgestaan om naar de oorzaak van de opschudding te vernemen en toen zij zijne kamer binnendrongen en hij zag, wat er gaande was, ontblootte hij zijne borst en ontving zwijgend dendoode-lijken steek (25 Febr. 1684). De keizer werd verlost van zijn grootsten vijand en tegelijk ook van een schuldeischer, aan wien hij millioenen gulden zou hebben moeten betalen en wiens onmetelijk vermogen hij zich thans kon toeëigenen. — Ferdinand, oudste zoon des keizers, sedert 1625 ktming van Hongarije en sedert 1627 koning van Boheme aanvaardde nu onder toezicht van Gallas het opperbevel; in Juli hernam hij met zijn, door de Spanjaarden versterkt, le-

ger Regensburg, terwijl Gustaaf Horn stormenderhand Landshut innam, waar hij de tooneelen van Maagdenburg herhaalde ; voor deze stad sneuvelde de keizerlijke veldheer Aldringer, die van gewoon soldaat af allo rangen doorloo-peu had. Het keizerlijke leger belegerde Nordlingen. Beide veldheeren Horn en Bernard spoedden zich daarheen tot ontzet, eeu derde leger onder den Rijngraaf Otto Lodewijk zou zich bij hen voegen , toen Beruhard tegen den raad van Horn den 6 Sept. 1()34 den slag waagde, met dat ongelukkig gevolg, dat hij eeu volkomen nederlaag leed ; 12000 man bleven dood op het slagveld , (3000 werden er gevangen genomen, waaronder zelfs de generaal Horn, al het geschut

Frankrijk had wel is waar de Zweden tot den krijg aangemoedigd , den wapenstilstand tusschen hen en Polen bewerkt, zelfs met hen een subsidie-tractaat gesloten, Spanje steeds beziggehouden om het als hulp voor den keizer te verhinderen ; maar zijne legers waren nog niet strijdend op duitschen bodem verschenen, daarvoor scheen thans het oogenblik gekomen te zijn. Van een anderen kant verliet de keurvorst van Saksen George August geheel de zijde van Zweden en sloot den 30 Mei 1G35 te Praag vrede met den keizer onder de volgende hoofdvoorwaarden : De uitvoering van het restitutie-edict, zou 40 jaren uitgesteld worden; de augsburger godsdienstvrede in volle kracht blijven ; alle duitsche staten, die tot het rijk terug wilden treden, in genade aangenomen, de unie en liga ontbonden, en een rijksleger gevormd worden en Saksen, als erfelijk leen, de Boven- en Beneden-Lausitz krijgen.

De uitwerking van dezü verzoening was verbazend j weldra traden Brandenburg, Meekelenburg, Brunswijk-Lunen-burg en vele anderen toe, en geen wonder; want vreeselijk lag liet arme Duitscliland, waarin krijgslieden uit bijna alle staten van Europa rondzwierven, verwoest en van men-schen ontbloot; koornvelden waren niet meer te kennen , steden en dorpen eertijds zoo bloeiend en schoon, thans puinlioopen en asch , wat het zwaard niet verdelgen kon, dat deden ziekte, honger en ellende. Vele gewesten waren roeds zóó door do eerste legerscharen verwoest, dat geen tweede er zich in waagde; daarenboven verschrikkelijke verdierlijking en wanhoop onder de overgeblevene bevolking. Geen wonder, dat er in geheel Duitscliland eene zucht opging naar eenen algemeeneii vrede, die wellicht tot stand zou gekomen zijn, hadde Frankrijks heillooze haat dit niet verhinderd. Richelieu had met de inneming van La Roebelle de macht der Hugenooten vernietigd; nu zond hij een Fransch leger onder den maarschalk de la Force over den Rijn, Bernhard van Weimar, de landgraaf van Hessen-Kassei en andere vorsten traden in dienst der Franschen en o schande! duitsche vorsten gaven, om fransch geld, hun vaderland aan al de verwoestingen des oorlogs en hunne schoonste beemden aan de Franschen en Zweden prijs; sedert den prager vrede, kon er immers niet de minste vrees voor hun godsdienst meer bestaan. Ondertnsschen werd Frankfort door de keizerlijke troepen veroverd, Bernard van Weimar tot aan de Saar teruggedrongen en de Franschen tot Font-a-Mousson over den Rijn gejaagd; maar Richelieu had tusschen Zweden en Polen eene verlenging van den wapenstilstand van Altmarken weten te bewerken, waardoor de vreeselij-ke Banner met een versch zweedseh leger naar Duitscliland kon optrokken om nogmaals met de Franschen te beproeven de laatste levenskracht van Habsburg en Duitscliland te vernietigen. Daarenboven zocht de kardinaal de voornaamste raadsheeren der duitsche vorsten door groote sommen om te koopen, (verraders van den eersten rang waren de kanseliers, Löffler in Wurtemberg on Streif in Baden) behalve dat, betaalde hij zijne soldaten ruimer dan de keizer en

Saksen doen konden, waardoor vele manschappen van hen naar de fransch-zweedsche vanen overliepen. Na veelvuldig heen en weer trekken, voor- en uadeelen, kwam liet den 4 Oct. 1636 bij Wittstock in Brandenburg tot een hoofdtreffen, waarin Banner volkomen zegevierde over de keizerlijken. Hij trok met zijne woestelingen Saksen, het moederland der reformatie binnen en maakte het tot eene woestijn, hij overtrof met zijne benden Wallenstein. ISiog leeft de naam van Zweden in de nagedachtenis des volks; hij doet aan gruwelen denken , welke den Hunnen en Turken niet ingevallen waren. Ten tijde dezer vernieuwing van verwoesting stier!Ferdinand 11 den 15 Pebr. 1637 en werd opgevolgd door zijn zoon Ferdinand 111. Het was hein niet mogen gelukken de weldaden des vredes aan zijn duitsch vaderland te bezorgen. Zijne grootste vijanden onthouden hun lof niet over zijne heerscherstalenten , zijne grootheid van ziel, reinheid van leven en overige deugden. Den dertigjarigen oorlog kon hij niet voorkomen, werwaarts hij den blik wendde, zag hij den dampkring vervuld met brandstoffen, welker ontbranding door de vijandige staatkunde van Frankrijk bevor-derd werd. Sommige geschiedschrijvers noemen hem, omdat hij volgens zijne overtuiging de aloude kerk in Duitschland wilde redden, dweeper enz.; maar groot noemen zij Elizabeth van Engeland, die stroomen bloeds der Katholieken deed vloeien en Gustaaf Adolf, die de meeste katholieke kerken van Duitschland plunderde en onteerde, en tien groote gewesten verwoestte. Wij vragen of dit eene liberale beoor-deeling is?

Wij zouden ons bestek overschrijden, als wij u breedvoerig al do trekken en daden der verschillende aanvoerders moesten verhalen; wij zullen slechts volgens tijdorde de voornaamste krijgsbedrijven opgeven. Terwijl Gallas tegen Banner in het JN'oorden opgetrokken was, sloeg Bernhard Savelli, die onder van Werth , keizerlijk veldheer, diende

bij Rheiufelclen (2 Mei LG38), nam dezo stad als ook Röteln 8 Februari; zijn hoofddoel echter was de rijksvostiug [3rei-sach, deze wilde hij tot uitgangspunt zijner bezittingen aan den Boven-Rijn maken ; hij droomde voor zichzelven een vorstendom, daarom had hij zich ook aan de Franschen verkocht. Den 13 Dec. nam hij de uitgehongerde vesting in, en liet zich door de inwoners plechtig huldigen. Dit lag niet in de bedoeling van Richelieu. Toen hij zich tot den volgenden veldtocht gereed maakte, stierf hij plotseling 18 Juli 1039; men meent aan vergift. Zijn leger en zijne veroveringen gingen aan Frankrijk over. Gallas was tot aan de Oostzee doorgedrongen en had Banner uit het veld verdrongen , maar hij liet zijn leger de winterkwartieren betrekken zonder de krijgstucht te handhaven , waardoor het ontzenuwde , hetwelk aan Banner de gelegenheid gaf zijn leger te slaan en hem tot in Boheme te vervolgen (1639). Hier nam Banner moedwillige wraak op tie inwoners. Soms stonden er 's nachts meer dan honderd vlekken, dorpen en kasteelen tegelijk in brand. Keizer Ferdinand III gaf thans het opperbevel over aan zijn broeder Leopold en den Ita liaan üctavio Piccolomini; dezen waren echter niet gelukkiger. Banner wist zich door de snelheid zijner bewegingen aan hunne overmacht te onttrekken en ging door Saksen en Thüringen om in het Brunswijksche weelderig te overwinteren.

Op verlangen van de keurvorsten had de keizer den al-gemeenen rijksdag te Regensburg bijeengeroepen ; hij was er zelf bij tegenwoordig, toen eensklaps de mare ging dat Banner, met Guébriant, aanvoerder van het overschot des legers van Bernhard, op kleinen afstand van de stad waren (27 Jan. 1641). Angst en schrik bevingen in de stad aller harten. Banner dacht over den toegevrozen Donau te trekken en de stad te bestormen, maar gelukkig daagde er versterking op voor de keizerlijken, en nog gelukkiger, dat er een felle dooi inviel, waardoor ijs en wegen onbegaanbaar werden en Banner zich haasten moest om af te trekken, hij werd door Piccolomini vervolgd. De weimarsche benden van Guébriant sloegen aan het muiten, zoodat hij met moeite

en een uitgeput overgchofc zijns legers te Halbevstadt aankwam , alwaar hij (12 Mei 1G41) aan de gevolgen zijner icwelgeryen in den bloei zijns levens stierf. Ook kardinaal Richelieu was in 1642 gestorven; hij had kardinaalMazarin tot opvolger, die met vernieuwden ijver de staatkunde van zijn voorganger vervolgde. Hij hitste Eakoczy, opvolger van Bethlen Gabor met 00,000 Hongaren tegen den keizer op. Leonhard Torstenson was in de plaats van Banner aan het hoofd van liet zweedsche leger gekomen ; deze beleidvolle veldheer was van een bijzonder zwak lichaamsgestel, zoodat hij meestal in een draagstoel het leger vergezellen moest, en toch verraste geen veldheer ooit meer zijne vijanden door de snelheid zijner bewegingen dan hij. In 1642 viel hij in Silezië en sloeg het keizerlijke leger onder den hertog Albertus van Saksen-Lauenburg en veroverde Schweidnitz. Vandaar trok hij naar Moravië, kon echter Briinn niet innemen; maar veroverde en plunderde Olmutz. De keizerstad VVee-nen zelf beefde. Tot nu toe was deze streek verschoond gebleven van de verwoesting en den roofgier des oorlogsgods; maar nu kon ziju leger zich verzadigen aan de nog rijke voorraadschuren. Intusschen rukten Leopold en Piccolomini met hun leger aan om Torstenson in den rug te vallen, toen deze zich eensklaps omwendde en in volle slagorde de vervolgenden aanvalt en op het Breitenfeld (2 Mov, 1042), waar elf jaren vroeger Gustaaf Adolf de zege behaalde, werden de keizerlijken in een moorddadig gevecht geheel verslagen. Drie weken daarna, viel Leipzig ook in de handen van den overwinnaar; de stad moest om de plundering te ontgaan het geheele vijandelijke leger van nieuwe kleederen voorzien en drie tonnen gouds oorlogsschatting betalen. Daarop trok Torstenson naar Denemarken, van waar Christiaau 1V hem in den rug dreigde te vallen. Hy bezette iu een korten tijd Holstein, Sleeswijk en Jutland, waar hij ruimer overvloed van paarden , voeder en andere benoodigd-hedon voor ziju leger vond. Gallas sloot hem door verbinding met het deensche leger in , maar bewaakte zijne stelling zoo slecht, dat Torstenson er doorheenbrak en ouver-wachts weer in Saksen stond; nu ijlde Gallas hem na, maar

zijn leger werd zoo nauw ingesloten , dat de meeste krijgers van honger stierven. In Jan. 1C45 vereenigde de keizer eene geduchte macht onder zijne beste generaals Hatzfeld, Götz en Johann van Werth. Dezen leverden ïorstenson den G Maart den bloedigen slag bij Jankowitz in Boheme; reeds waren de keizerlijken overwinnend , toen zij zich aan het plunderen overgaven, üe vijanden hervatten den strijd en behaalden de overwinning. Nogmaals Boheme, Oostenrijk en Moravië, verwoestend doortrekkende, sloeg hij weder het beleg voor Brünn, vier maanden lang putte hij hier te vergeefs al de regels der belegeringskunst uit; de weerstand evenaarde den aanval, zijn leger smolt weg door ziekte eu zelf door lichamelijke smarten gekweld, moest hij mismoedig het beleg opbreken en gaf kort daarna het opperbevel over aan Oustaaf Wrangel (1646). In hetzelfde jaar sloten Saksen en Denemarken met Zweden vrede.

Den Franschen, of liever ook den Duitschers, want drie vierde van het leger waren Duitschers, ging het niet zoo voorspoedig. De dappere Johann van Werth versloeg de eene afdeeling na de andere; Mercy en Hartzfeld overvielen 23 aMov. 1643 bij Tuttiingen het leger en joegen het uiteen. Den vorigen dag, was de maarschalk Guébriant in Rottweil aan eene wond gestorven, welke hij bij de belegering dier stad gekregen had. Ook in 1644 hield Mercy zich aan den Hoven-Rijn tegen de Franschen staande; hij had Freiburg en Breisgau veroverd , toen Turenne en Condé hem (3 Aug.) aangrepen; zij werden echter, na een moorddadig gevecht, bij Freiburg verslagen en verloren al hun voetvolk. In het volgende jaar kwamen de Franschen weer; maar Mercy versloeg hen in een uur tijds bij Mergentheim en joeg de soldaten als wild voor zich uit. J'Ju verkreeg de groote Condé het opperbevel en greep, in vereeniging met Enghien, Mercy den 3 Aug. 1645 bij Allersheim aan; van beide kanten wordt hardnekkig gestreden, Enghien voert niet onstuimigheid zijne scharen tegen de verschansingen der Beijeren aan, maar zij worden even krachtig teruggeslagen, lang blijft de overwinning wankelend, Mercy valt door een doodelijk

schot getroffen; van Werth verbreekt de gelederen der fransche ruiterij, zij beginnen reeds te wijken, toen de Hessen zich nog eens op de Beijeren wierpen, welke geen opperbevelhebber hadden, en hen tot den terugtocht dwongen, zoodat de Duitschers door de Duitschers onder een fransch opperbevelhebber geslagen werden. Jo-hann van Werth stond in Sept. weer in het veld en belette niet slechts den maarschalk Turenne Heilbron te belegeren , maar noodzaakte hein in October tot den terugtocht over den Rijn. Intusschen had Gustauf Wrangel, nadat hij uit Boheme verdrongen was geworden zich aan den Jiijn met Turenne vereenigd, en hadden zich in Beijeren geworpen , waarop de oude keurvorst Maximiliaan onderhandelingen aanknoopte met Frankrijk over een afzonderlijken vrede, Er werd den 1 Maart 1G47 een wapenstilstand gesloten tusschen Beijeren, Frankrijk en Zweden. Maximiliaan verliet Habsburg , met wien hij 28 jaren, hoewel soms dubbelzinnig, bondgenoot was geweest, om zich te vereenigen met de ware vijanden van Duitschiand. Ju den winter van hetzelfde jaar trok Wrangel naar Zwaben en plunderde Ravensberg en Leutkirch. De keizer had een bekwaam generaal in den ouden Meiander van Holzapfel, een Hes; zoolang deze gelooven kon , dat men streed om het protestantsche geloof, vocht hij dapper tegen de liga en den keizer ; maar toen hij zag, dat de gebeele oorlog slechts gevoerd en verlengd werd door en voor de Franschen en Zweden , en de vergrooting van eenige vorsten, kondigde hij der landgravin Amalia von Hessen, die haar land ook

dienst op en nam met Johann van Werth het opperbevel op over de keizerlijke troepen. Johann van Werth was na den wapenstilstand van Beijeren door Maximiliaan vogelvrij verklaard geworden, omdat hij met zijn leger tot den keizer had willen overgaan en de duitsche zaak niet wilde verraden ; de keizer had hem in dienst genomen en benoemde hem tot rijks-opperbevelhebber. Toen het keizerlijk leger behoorlijk gevormd was, werd Praag bevrijd en Holzapfel noodzaakte de Zweden naar Eger terug te trekken. In den

herfst van 1647 verzoende Maximiliaan zich weder met den keizer en zeide den wapenstilstand op. De keizer moest van Werth afdanken en nu vereenigde zich het beijersche leger onder Gronsfeld met het keizerlijke onder Holzapfel. Turenne en Wrangel vielen weer in Beijeren, maar werden door het vereenigd keizerlijk leger tot aan de Wezer terug gedreven. Holzapfel viel vervolgens in Hessen en tuchtigde zijne vroegere vorstin of liever hare ongelukkige onderdanen. In het laatste jaar des oorlogs 1648 zond Frankrijk nog aan Wrangel een leger onder Turenne, met bevel de keizerlijke strijdmacht te vernietigen en vooral ook Beijeren niet te ontzien. De beide veldheeren trokken plundereud en verbrandend door Wittenberg naar Beijeren, leverden den 17 Mei Holzapfel en Gronsfeld bij Zussmarshausen een bloedigen slag, welken zij wonnen. Holzapfel viel. Nu verwoestten Turenne en Wrangel Beijeren zoo afschuwelijk als maar mogelijk was en een zweedsch veldheer Koningsmark veroverde door verraad den 26 Juli de kleine zijde van Praag, toen eindelijk van uit Westphalen de gewenschte vrede-kreet het oorlogszwaard in de schede deed steken; door een wonderbaren zamenloop, eindigde de oorlog daar, waar hij vóór dertig jaren begonnen was.

Reeds in 1641 werden te Hamburg de preliminariën vastgesteld , welke bijzonder de plaats en de wijze van beraadslagen betroffen. De werkelijke vredesonderhandelingen be gonnen eerst in 1644 te Osnabrück, tusschen de Zweden, de duitsch-protestantsche vorsten en den keizer; te Munster tusschen Frankrijk en den keizer. Zij stonden in verbinding mot elkander, zoodat de artikelen op de eene plaats aangenomen voor de andere ook geldig waren en geen kon zonder de andere definitief vrede sluiten. De scheiding geschiedde deels om allen strijd over rangsvoorkeur tusschen Frankrijk en Zweden voor te komen, deels omdat Zweden met den pauselijken nuntius, die ook tot bemiddeling van den vrede toegelaten was, niets te maken wilde hebben.

Terwijl het, wapengekletter nog heinde en ver door üuitsch-land klonk; dorpen en steden in de asch gelegd , de heerlijkste beemden mot bloed doordrenkt werden, beraadslaagde men over den vrede, welke eindelijk den Duit-schers door de Pi anschen en Zweden onder de volgende voorwaarden werd voorgeschreven:

Frankrijk werd bevestigd in het bezit van Metz, Toni en Verdun, verkreeg den Opper- en Neder-Eizas tot Straatsburg, de Snndgan , Breisach en de landvoogdij Hagenauen in Philipsburg zon Frankrijk bezetting mogen leggen.

Zweden verkreeg Voor-Pommeren met hot eiland Rügen. Van Achter-Pom meren: Stettin, Garz , Damm , Golnan , het eiland Mollin en het Pommersche Haf. Daarenboven de stad Wismar, de bisdommen Bremen en Verden en nog 5 millioen daalders voor oorlogskosten.

Brandenhurrj bekwam van Achter-Pommeron, wat Zweden had overgelaten, met de bisdommen Maagdenburg, Halber-stadt, Minden en Kamin.

Er werd een achtste keurvorstendom, de Rijn-Paltz voor Karei bodewijk, zoon van Frederik V, opgericht.

De vereenigde provincies der Nederlanden, als ook Zwitserland, werden voor vrije en onafhankelijke rijken verklaard; Spanje behield de zuidelijke Nederlanden.

De vorsten mogen onder elkander en met andere mogend-hedon verbonden aangaan, mits niet strijdig tegen het rijk en den keizer.

Katholieken en Protestanten , zoowel Lutherschen als Calvinisten , hebben vrije godsdienstuitoefening, waar deze in IG24 en voor de Paltz en bondgenooten in 1G19 bestond.

Kerkelijke belangen zullen niet voor de rijksvergadering; maar de katholieke voor de katholieke en do protestantsche voor de protestantsche ryksstenden gebracht en zoo mogelijk in der minne beslist worden, en ten laatste, wat ons ook doet zien, dat de geest van verdraagzaamheid geene bijzondere vorderingen had gemaakt, was, dat de godsdienst eens staats die van den vorst moest zijn en geene regeering burgers behoefde te dulden , die niet tot hare godsdienst behoorden ; zij moest hun echter drie jaren geven om het land te verlaten. Ziedaar de vrucht van zooveel stroomen bloeds en onnoemelijk lijden en tegelijk de bron van nieuwe verdeeldheden onder de vorsten , en van stille kwelling der nijvere burgers.

Hoe ellendig zag üuitschland er uit, nadat het in geen dertig jaren door de vrede-zon beschenen was geworden! Het had t .vee derde zijner inwoners verloren, en de overigen waren half uitgehongerd, van menschelijk gevoel ontdaan, soms in bosschen levende en zich voedende met aas of menschenvleesch. Het duitsche volk was de onbeschaafdste en ellendigste natie van Europa geworden. Vóór den dertigjarigen oorlog muntten de Duitschers uit door hunnen natioualen trots, er na, door gebrek aan menschelijk gevoel; vóór den oorlog door rijkdom en voortbrengselen van kunst en wetenschap, en nu, was alles in de diepste armoede gestort, de kunstgewrochten vernietigd en de steden ontvolkt. Augsburg was van 80,000 inwoners op 18,000 gesmolten, in de kleinere steden

en dorpen zag men dikwijls slechts enkele menschen op de puin- en aschhoopen ronddwalen. Wei-en akkergrond waren verloren, de bosschen de woonplaats van wolven en beeren geworden, welke niemand hinderde; thans nog vertoonen zich de sporen der verwoesting; en bij de onderhandelingen van den vrede dacht men alleen aan het belang der vorsten! De vorsten hadden er het meeste bij gewonnen, zij waren als het ware onafhankelijk van den keizer geworden. Dwaas mag men het noemen, als men beweert, dat men streed om de hervorming te redden, wij hebben dit reeds aangetoond bij den prager vrede. Duitschland lag toen reeds half verwoest daarneêr, het zuchtte naar rust, de onderhandelingen tot een algeincenen vrede zouden beginnen; maar de oorlog werd verlengd, ja, werd woedender om de staatkunde van vreemde mogendheden, zelfs het katholieke Frankrijk was het ijverigst in de weer om het oorlogsvuur feller te doen branden.

DE NEDERLANDEN. ENGELSCHE OMWENTELING. FRANKRIJK TOT LODEWIJK XVI. RUSLAND EN PRUISEN. KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN. (1648—1775).

Wij verlieten deze gewesten in liet genot van een met roem verkregen 12jarig bestand (April 1609) en voorzien met de kiem om zich krachtvol te ontwikkelen. Zee en handel lagen voor hen open; jammer, dat deze rusttijd, in plaats Tan te dienen tot grondvesting der inwendige organisatie , zoo vervuld werd met de heillooste inwendige verdeeldheid. Twee protestantsche hoogleeraars Gromorus en Arminiusgaven aanleiding tot de felste verdeeldheid onder de Hervormden. De eerste stond de streng calvinistische leer, met de predestinatie voor; de tweede zag in den mensch meer dan eeue machine. Zij werden Remonstranten genoemd, na een vertoog ol' reraonstratie , welke zij bij de staten van Holland indienden ; do anderen Contra-remonstranten volgens eon contra-remonstratie, waarin zij omschreven, wat voor rechtzinnig te houden was. Het kon niet uitblijven ot de regeering moest er in betrokkeia worden. De houding, welke Olden-barneveld, een der grondleggers der republiek en aan wien vooral prins Maurits zijne verheffing te danken had, in den

kerkelijkeu strijd aannam ten gunste van de Arminianen, deed Manrits de zijde der Gomoristen omhelzen. Vooral sedert het sluiten van het 12jarig bestand, dat voornamelijk het werk was van Oldenbarueveld, waren beide groote mannen elkander niet meer zoo genegen. Maurits zag hierdoor zijn heldenloopbaan afgebroken, met moeite zag hij Oldenbarueveld en de staten als zijne lastgevers aan. Op raad van Oldenbarneveld en Hugo de Groot, raadpensionaris van Rotterdam verboden de staten van Holland (1G14) het prediken over de predestinatie; de Remonstranten onderwierpen zich dadelijk , maar de Contra-remonstranten bemachtigden zich met geweld van de kerken en verdreven de Remonstranten; hier en daar hadden zelfs hevige oploopen plaats. De staten van Holland machtigden do regenten, om de rust en hun gezag te handhaven, tot het aannemen van gewapende rustbewaarders (waardgelders). De contra-remonstrantsgezinde steden en provincies betwistten den staten dit recht en de stadhouder beschouwde het als een inbreuk op zijn gezag. Nu kwam er eene volledige scheiding tusschen de beide partijen. Maurits wist hieruit voordeel te trekken, zijn aanhang was grooter en de partij heviger; de waardgelders moesten ontbonden worden en weldra zegevierden overal de Gomoristen. Oldenbarneveld, Hugo de Groot, Hoogerbeets en Ledenberg werden gevangen gezet. Vele andere aanzienlijken verlieten het land. Hun proces werd opgemaakt. Oldenbarneveld werd door een rechtbank van 24 rechters , waarin de meeste zijner vijanden zaten ter dood veroordeeld. Hij werd voornamelijk beschuldigd: dat hy de rust verstoord, de unie had willen verbreken en zich tot het twaalfjarig bestand had laten omkoopen en ten laatste Gods kerk bedroefd had. Noch zijne echtgenooto, noch hij zelf wilde om genade bij den prins vragen, omdat hij zich volkomen onschuldig gevoelde. De edele grijsaard, de stichter der republiek, verloor den 13 Mei 1618 het hoofd. De anderen werden tot levenslange gevangenis op het slot Loevenstein veroordeeld. Hugo de Groot ontsnapte echter door de schranderheid zijner vrouw ; de ongelukkige Ledenberg ontnam zich zei ven het leven en de anderen kwamen later vrij. De tegen-

partij der stadhoudersgeziuden ontleent van hen in de geschiedenis den naara van loevensteinsche factie. Gelijktijdig sprak de synode van Dortrecht den ban uit over de leer der Remonstranten; al de geestelijken, welke zich niet verbinden wilden de streng calvinistische leer te prediken, werden niet alleen van hun ambt ontzet, maar tegelijk verbannen. Zonderlinge vrijheid van godsdienst, voor welke men uitbazuinde zooveel jaren gestreden te hebben ! Het bestand liep ten einde. Maurits , die wellicht gerekend had souverein vorst te worden, zag zich te leur gesteld , hij had zich door den moord van Oldenbarneveld vele vijanden gemaakt. In plaats van raadsheeren, vatbaar voor groote gedachten , was hij omringd van kerkelijke kleingeestigen, die hem in alles beknibbelden. Hij zocht zijn heil in den oorlog, welke de laatste jaren zijns levens weinig meer voor zijn land opleverde. Hij stierf den 13 April 1625. Maurits was een der grootste veldheeren van zijn tijd; zijne gevechten waren oefenscholen voor vreemde prinsen eu vorsten , hij bezat vele bekwaamheden , was ongehuwd, ofschoon hij nog al natuurlijke spruiten bij de jonkvrouwe van Mechelen naliet. Zijn broeder Prederik Hendrik volgde hem op, mede een groot veldheer, maar zachter vau inborst dan Maurits. De vervolging der Remonstranten deed hij allengs staken en de Katholieken kregen ook eenige verzachting. Zijne regeering is de roemrijkste der republiek; voorname dichters, schrijvers, schilders en geleerden versierden het tijdperk zijns bestuurs. Hij zette den oorlog tegen Spanje met geluk voort. De inneming van verscheidene steden, vooral van 's Hertogenbosch en Wezel getuigen van zijne krijgskunde. De alge-meene staten waren, volgens vroegere verdragen, genoodzaakt eene vloot naar Frankrijk te zenden om tegen de Huge-nooten te strijden.

Piet Hein, de wakkere vlootvoogd, veroverde in de Allerheiligen-baai de spaansche zilvervloot. In de overzeesche werelddeelen werden do bezittingen uitgebreid. Batavia werd gesticht, Brazilië veroverd , in Noord-Amerika verscheen Nieuw-Nederland met de hoofdstad Nieuw-Amsterdam, thans New-York, terwijl Maarten HarpertszoonTromp den

roem ter zee handhaafde. Den vrede van Munster mocht Fre-derik Hendrik niet beleven, hij stierfin 1647 en werd opgevolgd door ziiu zoon Willem II, gehuwd met de dochter van Karei I koning van Engeland, die in 1(349 onthoofd werd. Haar broeder, dien wij gastvrij ontvingen, betuigde ons later zijn dank mot een oorlog. Willem II had iets van het onbuigzame karakter van Maurits weg en zag met zekere ijverzucht op de krijgsdaden van zijn oom en zijn vader neèr; gaarne had hij ook held willen zijn, maar het werd vrede, waarover de natie zich zeer verheugde. De algemeene staten wilden het krijgsvolk nu ook aanmerkelijk verminderen, Holland wilde hierin nog verder gaan en dankte er veel meer at, waarover de provincie Holland in oneenigheid geraakte met de algemeene staten, omdat het eene zaak was, die de gcheele unie betrof. Aan eenige afgevaardigden, met den prins aan het hoofd, werd opgedragen de zaak in der minne tot schikking te brengen; maar te vergeefs. Holland, en vooral Amsterdam , wilde zich boven de unie stollen, iets, dat het steeds in de stadhouders gevreesd had. Do algemeene staten en de stadhouder moesten zich nu wel doen golden. Eensklaps liet Willem zes afgevaardigden uit do hol-landsche steden, waaronder Jacob de Wit, burgemeester van Dortrecht, op Loevenstein gevangen zetten, wilde Amsterdam door eene afdeeling krijgsvolk bij verrassing bezetten, hetwelk echter mislukte. Amsterdam sloot zijne poortenen stelde zich te weer, een paar dagen lator echter kwam er eene eervolle schikking voor den stadhouder tot stand en werd toen met alle eerbewijzen in de stad ontvangen. Holland schikte zich naar den eisch der algemeene staten en de zes afgevaardigden herkregen hunne vrijheid. Niet lang mocht Willem zich over zijna zedigo zegepraal verheugen, hij stierf reeds 3 maanden daarna in Nov. 1650 aan de kinderziekte. Acht dagen later beviel zijne gemalin van een zoon, don later zoo bekenden Willem HI. Do dood van Willem 11 had gewichtige gevolgen. De loevenstoinsche factie zegepraalde. Te 's Hage kwam de zoogenaamde groote vergadering ouder het voorzitterschap van Jakob Cats bijeen, waarin onder veel meer, ook bepaald werd: vooreerst geen stadhouder to

nemeu eu de waardigheid vau kapitein-generaal der unie af te scliaffen ; de andere provincies volgden, behalve Friesland eti Groningen, welke Willem Frederik van Nassau tot stadhouder aanstelden. Om redenen in ous eerste hoofdstuk over de Nederlanden aangegeven, hebben wij slechts kort dit gedeelte laten volgen, voortaan zuilen wij onze lotgevallen vernield vinden in den stroom der groote europee-sche gebeurtenissen.

Deze zoon van de ongelukkige Maria Stuart, die als kind reeds tot koning van Schotland gezalfd en gekroond werd, moest gedurende zijne minderjarigheid den strijd der partijen aanzien, welke Schotland verwoestten en toen hij eindelijk aan de regeering kwam, bevond hij zich den armsten koning van Europa. Zijne nicht, Elizabeth, de koningin van Engeland, gaf hem daarom 5000 pond st. voor jaarlijksch inkomen , hetwelk zij later vermeerderde, en daar zij hem tegelijk het vooruitzicht op den engelschen troon opende, durfde Jakobus niets voor zijne gevangene moeder doen, protesteerde niet tegen het doodvonnis en wreekte niet haar dood. Na Elizabeths dood volgde hij haar op en vond bij geen der partijen weerstand. De Engelschen zelfs begroetten hem na zulk eene lange vrouwen regeering met hoop. Hij was gehuwd sedert 1589 met Anna van Denemarken. Zijne bijzondere levenswijze, hoewel vrij van de gewone wulpsheid der vorsten , was niet altijd onberispelijk ; het grootste gedeelte van zijn tijd besteedde hij aan jachtpartijen, zwelgerijen eu het schrijven van godgeleerde verhandelingen. Hij geloofde zich een voorname geleerde in de godsdienst en de staatszaken , liet er zich veel op voorstaan en gedroeg zich als een ijdele waanwijze; daarbij was hij vol van het denkbeeld der onbeperkte macht eens konings en verkondigde luid: dat alle vrijheden en rechten der natie geschenken der konink-

lijke geiuide waren. Hij liet zich door zijne bijzondere guu-stelingen regeeren, was verkwistend eu zoo vreesachtig, dat elk wapengeruisch hem zelfs schrik aanjoeg. Vóór zyuetroonsbeklimming had hij den engelschen Katholieken beloofd, dat hij de strenge wetten, welke Elizabeth tegen hen had doen uitvaardigen, zou verzachten; maar hij hield geen woord, deels uit vrees voor de anglikaansche en presbyteriaan-sche dweepers, deels uit argwaan tegen de Katholieken; want van den paus wilde hij niets weten, omdat volgens zijne monarchaal theologische overtuiging ook de koning in zijn land het hoofd der kerk moest zyn. Integendeel hij liet de wetten in hare volle strengheid uitvoeren. Alle zendelingen werden verbannen, en om de verkwistende levenswijze , welke een drom van arme schotsche edelen aan het hof leidden te bestrijden, liet hij de boete van de recusanten (dezulken, welke zich niet bij de engelsche kerk aansloten) op de hatelijkste wijze innen, waardoor vele gegoede burgers zelfs tot den bedelstaf geraakten. Daardoor verbitterde hy de Katholieken ten hoogste en eenige dweepers, met Catesby en Percy aan het hoofd, vormden eene samenzwering, met het doel om den koning en het goheele parlement in de lucht te doen springen, bekend in de geschiedenis onder den naam van het buskruid-verraad. De saamgezworenen hadden een gedeelte van het verwulf onder het parlementsgebouw en een belendend huis gehuurd , van waar zij eene mijn onder het parlementsgebouw groeven, brachten er 30 vaatjes kruid in, welke zij met hout en kolen zorgvuldig bedekten. De 5 Nov. 1605, de dag van de opening van het parlement, was bestemd toe de uitvoering. Tien dagen voor de opening kreeg lord Mouuteagle van eene onbekende hand een brief, waarin hem aangeraden werd dien dag niet te verschijnen, aangezien het parlement een grooten slag zou krijgen; ook was er de uitdrukking in, dat het gevaar zoo spoedig zou voorbij gaan als het verbranden van dezen brief. Mounteagle deelde dezen raadselachtigen brief aan den staats-secretaris en den koning mede en uien kwam op het denkbeeld van eeue kruidmijn. Men onderzocht, en werkelijk vond men zulk eene onder

het parlemeutsgebouw verborgen, waaraan een zekere Guy Fawkes nog bezig scheen te zijn^ hij werd ten minste daar gevangen genomen. Men vond drie lonten in zijn zak en achter de deur stond eene brandende dievenlantaarn. Hy bekende alles, maar wilde in weerwil van alle folteringen geen medeplichtigen noemen, eerst toen hij vernam, dat zij bekend waren, noemde hij er eenigen.

Toen men hem, in tegenwoordigheid des konings vraagde: waartoe zooveel buskruid dienen moest ? antwoordde hij bedaard: »0111 de schotsche bedelaars naar hunne bergen te doen terugspringen, van waar zij gekomen waren.quot; Eenigen zijner eedgenooten wisten te ontsnappen, anderen vielen met het zwaard in de hand, de meesten echter vielen onder den bijl des beuls. Ook de Jezuiten werden in de zaak betrokken, huu provinciaal Garnet werd als mededeelhebber onthoofd; hoewel het zeer blijkbaar was, dat zij niet alleen onschuldig, maar zelfs geen de minste wetenschap van de zaak konden hebben. De koning en zijne raadslieden wilden met allo geweld al de Katholieken en voornamelijk ook de Jezuiten er in betrokken hebben. Het buskruidverraad had de allernadeeligste gevolgen voor hen. De vroegere wetten werden verscherpt en wel met zeventig nieuwe strafartikelen vermeerderd, onder anderen : zij moesten ten minste op tien mijlen afstands van Londen wonen; mochten zich geen vijf mijlen van hunne woonplaats begeven zonder van een behoorlijk geteekenden pas voorzien te zijn; zij konden geen geneesheeren, rechtsgeleerden zijn, noch eenige openbare betrekking waarnemen; katholieke echtgenooten konden niet van elkander erven; voor kinderen, welke niet in de engelsche kerk gedoopt waren, moesten zij honderd pond boete betalen, twintig pond als een lid der familie stierf' en niet op een protestantsch kerkhof begraven werd; elk kind, dat buiten Engeland opgevoed werd, verloor alle aanspraak op de erfenis zijner ouders of familie, deze verviel aan den naasten protestantscheu bloedverwant; elke recusant, als hij den eed niet wilde doen, verloor op nieuw zijne bezittingen enz. Vele Katholieken verlieten het land; drie priesters, welke inweerwil

van des konings bewijsgronden, welke hij gedrukt liet uitgeven, den eed niet wilden doen, werden terechtgesteld. Den Presbyterianen en anderen Dissenters was de koning ook niet genegen, hunne vrijheid in geloofszaken streed tegen het onbepaald monarchaal gezag. De kerkelijke inrichting in Schotland, door Knox samengesteld, was daarom ook een doorn in de oogen des konings. Steeds had hij getracht het schotsche koningschap met het engelsche te doen samensmelten; maar hij stiet hen geheel van zich al', toen hij hunne puriteinsche of calvinistische kerk in eene engelsche wilde hervormen. Hij liet dertien hunner geestelijken op de engelsche wijze tot bisschoppen verordenen , eu ofschoon hij hen met rijke goederen der Katholieken beschonk en de overigen aan hunne vervolging prijsgaf', kon hij de Schotten niet bevredigen en wierp het zaad, dat zoo verderfelijk voor zijn opvolger zou opgroeien. Aan de oorlogen op het vaste land nam Jakobus slechts een gering aandeel. Hij keurde het af, dat zijn schoonzoon Frederik V van de Paltz de koningskroon van Boheme aannam; tot ernstige maatregelen om hem in zijne landen te herstellen kon hij niet besluiten; liever wilde hij hem de Paltz door onderhandelingen terug bezorgen en daartoe dacht hy de beste vooruitzichten te hebben , toen de koning van Spanje hem de hand zijner dochter aanbood voor zijn oudsten zoon. De prins bevond zich met don hertog van Buckingham, een gunsteling van Jakobus, aan het spaansche hof; het verdrag was reeds gesloten, toen er tusschen Buckingham eu den graaf van ülivarez, die alles aan het spaansche hof vermocht, eene onverzoenbare vijandschap ontstond, welke het huwelijk in duigen deed vallen. Buckingham begreep, dat hij, na het huwelijk, zijn val van de prinses te wachten had. Jakobus verklaarde aan Spanje den oorlog en zond G0Ü0 man naar de Nederlanden eu tegelijk verscherpte hij nogmaals de strafbepalingen voor de Katholieken in Engeland. Met het parlement leefde de koning in voortdurende ontevredenheid. Hij had veel geld van noode eu het parlement was zeer spaarzaam in het bewilligen, bijzonder omdat Jakobus zich niet sterk aan de Protestanten op het vaste-

land liet gelegen leggen. Hij zocht zich door verscheidene middelen te helpen en legde onder anderen willekeurig belasting op den in- en uitvoer der koopwaren. Dit verklaarde echter het parlement als schending van zijne rechten. De koning hierover vertoornd, ontbond het parlement, dat hij verscheidene malen deed, omdat elk nieuwe dezelfde taal voerde , ja , zelfs zijne ontevredenheid uitsprak over de staatkunde des konings. De koning verbitterd, verweet hen hunne bemoeizucht met zaken, waarmede zij niets te maken hadden en dat al hunne zoogenaamde privilegies en rechten bloot gunsten des konings waren, die hij naar willekeur kon intrekken. Daarentegen verklaarden de leden van het parlement, waarin destijds reeds vele strenge Calvinisten of Puriteinen zitting hadden, dat hunne rechten en privilegies niet van do genadengunst des konings afhingen, maar het onvreemdbaar eigendom van eiken Engelschman waren. Jakobus bestrafte de vrijmoedigsten , ontbond het parlement weder en regeerde ruim twee jaren zonder dit en zette in dien tijd zijn wil in alles door, zonder acht te slaan, dat uit het parlement, de opgewondenheid en afkeer ook op den burgerstand overgingen en inwendig reeds aan den troon knaagden. Jakobus stierf den 27 Maart 1625.

Niettegenstaande zijne zwakke en inwendig verdeelde regeering waren handel en nijverheid ras vooruitgegaan; ook de amerikaansche colonies bloeiden; het katholieke Ierland mergelde hij door de hervorming nog verder uit. Hij werd opgevolgd door zijn zoon

Karei ergerde hot engelsche volk al dadelijk door zijn huwelijk met de fransche koningsdochter Marie Henriette, met haar meenden zij, was de antichrist over zee teruggekeerd. Van zijne koninklijke macht had hij dezelfde begrippen als zijn vader en daar hij geen beter financier was dan zijn vader, en het parlement even karig bleef, moest hij ook dezelfde middelen bij de hand nemen als zijn vader,

namelijk het heffen van niet bewilligde belastingen en het afpersen door beboeten der recusanten. Den oorlog tegen Spanje, waartoe zijn vader besloten had, ondernain hij werkelijk, maar de aanval op de spaansche kusten mislukte geheel en de oorlog tegen de Franschen bracht hem nog minder eer aan dan in 1627. Karei had door deze oorlogen het protestantsche Engeland willen winnen, maar de ongelukkige uitslag schaadde hem oneindig meer. Het parlement weigerde niet alleen nieuwe belastingen in te willigen, maar wilde zelfs de gewone inkorten. Ontbond hij het parlement, het volgende was even karig. De koning zocht toen geld te krijgen eerstens: door gedwongen leeningen; de lord-luitenauts in de graafschappen moesten lijsten zenden van alle rijke landeigenaars en kooplieden hunner graafschappen, en dezen ontvingen dan brieven voorzien van het grootzegel , waarin zekere som van hen geëischt werd ; later deed men ditzelfde ook by den gegoeden burgerstand tot een bedrag zelfs van 10 tot 20 pond , die niet betaalde, raakte in de gevangenis of werd gestraft met inkwartiering; van de zeesteden oischte hij scheepsgeld (shipmoney); de opzichters der domeinen moesten de pachters nopen tot hoogere betaling en de commissarissen hadden te zorgen, dat de dispensatiegelden der recusanten behoorlijk werden geïnd of afgeperst. Voor den bewerker van al deze onkoninklijke maatregelen , hield men den eergierigeu, onbekwamen en losbun-digen Buckingham. Het parlement had hem reeds met eene aanklacht bedreigd, toen hij in 1628 door den luitenant Felton vermoord werd; een algemeene kreet van blijdschap ging over deze daad op. In 1628 riep de koning nogmaals het parlement bijeen, omdat hij een verdrag had gesloten om subsidie te betalen aan Christiaan IV van Denemarken om tegen den keizer van Duitschland op te treden. Het parlement bood den koning dadelijk een petition of rights (een verzoek om de rechten van het parlement te erkennen) aan, hetwelk bij Karei eene gunstige opname vond , zoodat het schoen alsof de eensgezindheid tusschen de staatsmachten hersteld was. Spoedig daarop verhief het parlement bezwaren wegens zekere begunstiging der Katho-

liekeu, (als zij niet vervolgd werden dan heette het reeds begunstigen), en hief eigenmachtig het pond en tonnengeld (belasting op den in- en nitvoer, tonnage en poundage) op, hetwelk den vroegeren koningen, sedert Hendrik VII, voor hun geheele leven, maar Karei slechts van jaar tot jaar was toegestaan; dit beleedigde den koning zoozeer, dat hij het parlement den 10 Maart 1629 zeer onvriendelijk ontbond. Na den moord op Buckingham was Thomas Wensworth zijn voornaamste raadgever geworden; deze was vroeger een der hevigste tegenstanders van het onbeperkt koninklijk gezag, en de voornaamste bewerker van de Petition of rights; maar toen hij het drijven der dweepzuchtige Puriteinen inzag, schaarde hij zich aan de zijde des konings. Later werd hij begiftigd met den titel van Graaf van Strafford, en werd lord-luitenant van Ierland, vanwaar hij den koning van geld en troepen voorzag, maar tot ondergang van zich zeiven en zijn koning. De koning regeerde thans weder zonder parlement. Om geld te sparen werd er met Frankrijk, Spanje en Oostenrijk vrede gemaakt en den hertog van de Paltz aan zich zeiven overgelaten. Om de loopende uitgaven te dekken, hief de koning de gewone belasting, of dacht nieuwe uit. Tegen het scheepsgeld kwam zekere John Hampden, een burgerlijk lid van het lagerhuis op en liet zijne zaak voor het gerecht komen; hij moest, wel is waar, de belasting en de proceskosten betalen, maar zijne zaak had de algemeene aandacht buiten het parlement opgewekt en de ontevredenheid bij den handelen burgerstand tegen die belasting vermeerderd. Door den ongelukkigen tocht tegen Cadix en La Rochelle was de wapeneer der natie gekwetst, en door de belasting het volk in zijn teerste punt aangegrepen. De godsdienst ontbrak er nog maar aan, en deze kwam weldra weer in het spel. De Puriteinen werden op raad van Land, den bisschop van Londen, met alle strengheid vervolgd, zooals ook Elizabeth gedaan had. Maar deze Puriteinen waren tegelijkertijd de hevigste sprekers in het parlement tegen de belastingen en voor de rechten van het parlement; zoo werden zg van de eene zijde de verdedigers der vrijheid en van eene

andere martelaars, waardoor hun aanhang zeer vermeerderde. Evenals het proces van Hampdeu de ontevredenheid des volks grootelijks had opgewekt, zoo veroorzaakte de veroordeeling van zekeren Prynne levendige opschudding. Deze had tegen ballen, maskeraden enz. geschreven, welke destijds aan het hof weer in zwang waren, daarvoor verloor hij beide zijne ooren en werd aan de kaak gezet. Puriteinsche predikanten reisden het land af en predikten tegen de afgodische regeering en toen Laud, de gunsteling des ko-nings, bisschop van Canterbury geworden was, eenige verandering in het ceremonieel van den kerkdienst maakte, verspreidde zich een dof gemompel door het land alsof de vrijheid van Engeland en het geloof in gevaar waren. Wat Jakobus 1 in Schotland tegen de Presbyterianen begonnen had, zette Karei i door bisschop Laud door; het engelsch-bisschoppelijk systeem, de engelsche liturgie en het algemeen gebedenboek moesten ingevoerd worden; maar toen den 23 Juli 1637 de eerste godsdienstoefening op engelsche wijze in de domkerk van Edinburg gehouden zou worden, ontstond er een oproer tegen den Baaldienst, de geestelijke werd met stoelen geworpen en moest vluchten. De vrouwen riepen, toen de deken in plechtgewaad voor het altaar verscheen : »een paus! een paus!quot; ofschoon de kanselier van Schotland zelf tegenwoordig was. De Schotten '.stelden eene soort van revolutionnaire regeering in, waaraan geheel het land als het ware gehoorzaamde; alles was reeds voorbereid en dit kon zoo gemakkelijk in Schotland door het zoogenaamde convenant; dit was een verbond in 1588 gesloten, voornamelijk tegen de Katholieken, waardoor koning, geestelijkheid, adel en burger zich verbonden het Calvinismus zuiver te bewaren en te verdedigen. Het bestond door het geheele land, allen in verband niet elkander door kleinere of groo-tere vergaderingen, ook tafelen genoemd. Tegelijk rustten zij een leger uit, dat naar de engelsche grenzen trok. Pogingen tot eene verzoening leden schipbreuk; zij verklaarden de engelsche liturgie en kerk voor godslasterlijk ; zij stonden reeds op de helling der omwenteling. Eindelijk riep de koning, na elf jaren gewacht te hebben, het parle-

ment weder bij een ; maar aangezien hij geen geld kon verkrijgen, ontbond hij het weer (3 Mei 1640), en wendde alle middelen aan om geld van de rijken te heffen. — Met moeite kreeg hij op verschillende wijze zooveel geld dat hij een leger kon aanwerven. Dit leger en de opgeroepen heirban des adels trok onder bevel van Conway naar de Schotten, maar werd den 22 Aug. bij Newburn geslagen en de Schotten trokken, in verstandhouding met de ontevredene Engel-schen en vooral de Puriteinen , de grenzen over. Nu nam de koning nogmaals zijne toevlucht tot het parlement, dat den 3 Novbr. 1640 geopend werd, dit wordt ook wel het lange parlement genoemd. Voor de opening er van, kon men reeds eene woelige opgewektheid in Londen bemerken en in het parlement zelf bleek het al spoedig, dat mannen zooals Pijm, Hampden en Vane en vele andere Puriteinen door den hervorniingsgeest opgezweept waren tot vernietiging van a.1 het bestaande gezag. Zij stelden dadelijk de ministers , en beambten, welke den koning sedert 11 jaren gediend hadden, in staat van beschuldiging, vernietigden alle vonnissen der Sterrenkamer en van de rechtbank van geestelijke zaken, scholden op de Katholieken, op de koningen, de bisschoppen en vooral had Pijm het op graaf Strafford gemunt, den eenigen man, die den storm wellicht had kunnen bezweren. Hij en de bisschop Land werden in den Tower gevangen gezet. De mee.ste getrouwe raadslieden en vrienden des konings , alsmede de koningin verlieten het land ; spoedig ontaardde het parlement in eene revolutionnaire club. De koning was genoodzaakt toe te geven en bevond zich tusschen twee vuren: de Schotten gewapend in het Noorden en hier , een vijandig en oproerig parlement. Hij bewilligde er in, dat er minstens om de drie jaren parlement zou gehouden worden; dat als de koning-het niet bijeenriep, de kanselier met 12 pairs dit buiten den koning zouden kunnen doen en dat geen parlement binnen 50 zittingsdagen mocht ontbonden worden. Bovendien moest de koning afstand doen van het ponden-en tonnengeld , kortom hij moest dulden , dat het parlement zicli naast hem zette, om met hem , zelfs boven hem te regeeren.

Het lagerhuis kreeg weldra de bovenhand , dat bleek bij het wetschendend besluit, waardoor de bisschoppen van het aloude recht, zitting in het parlement te hebben, beroofd werden. De revolutiemannen, onder welken naam ook, en in welk land ook, hebben zich steeds van dezelfde middelen bediend, zij ruien het volk op om den goeden schrik aan te jagen. Het parlement was steeds omringd van eene woeste bende, gewapend met knuppels, welke door haar getier klem zette bij elk voorstel der Puriteinen. Lord Strafford moest het eerste slachtoffer der omwenteling worden. Toen het lange parlement bijeengeroepen zou worden, verzocht Strafford den koning bij het leger te blijven, omdat hij de mannen, zijne vroegere vrienden kende, en wist, dat hij het voorwerp hunner eerste wraak zou zijn; de koning echter wilde zijn raadsman bij zich hebben en gaf hem de verzekering dat geen baar van hem zou geschonden worden; hij gehoorzaamde , verscheen en werd op de ellendigste wijze vai' hoogverraad beschuldigd, het. luidde: hij had den koning tot oorlog tegen hot volk, en tot schending dor wetten aangezet. Lord Strafford verdedigde zich met moed, waardigheid en veel bekwaamheid voor de balie der lords; en toen het hoogerhuis hem vrij scheen te willen spreken, eischte het lagerhuis, geholpen daar buiten, door het geschreeuw van meer dan 6000, met knuppels gewapende meuschen, het schuldig verklaren aan hoogverraad ; het hoogerhuis week, van de 200 leden durfden er toch nog 59 voor Strafford stemmen; hij werd ter dood veroordeeld. De koning stelde alles in het werk om hem te redden, niets vermog de ijzeren harten der volksmengers vermurwen, en toen hij volstandig weigerde het doodvonnis te onderteeke-nen, bedreigden hem nieuwe beleedigingen. Eindelijk schreef Strafford eigenhandig een brief aan den koning en bood zich als offer voor zijn land eu koning aan, toen ondertee-kende de zwakke vorst het vonnis, en rustig legde Strafford zijn hoofd onder den bijl des beuls neer (11 Mei 1641). Latei-herstelde Karei II Straffords eer en gelastte, dat de waardigheid van pair op zijn oudsten zoon zou overgaan. Bisschop Laud werd in 1645 ter dood gebracht. Nog altijd had Karei I de hoop

over de vijaiulige pari,ij te zegevieren ; de steeds toenemende dolle handelingen vermeerderden niet weinig de konings- en engelschkerk-gezinden, toen er onverwachts iets gebeurde, hetwelk alle gunstige vooruitzichten des konings verduisterde. Ue katholieke leren, welken Hendrik VIII, koningin Elisabeth , Jakobus 1 en ook laatstens Strafford hun grond en eigendommen tegen alle goddelijke en menschelijke rechten op de wreedste wijze beroofd hadden, stonden op en vermoordden de engelsche bezitters, welke of door roof of door geschenk in het bezit van hunne wettige eigendommen waren gekomen. Zij zeiven waren aan honger en gebrek prijs gegeven. Deze moorden , welke de Engelschen trouwens zoo goed zij konden vergolden, werden op rekenin;.; des konings gesteld en zijne vijanden verspreidden door woord en schrift, dat de koning in verbond stond met de leren, Spanjaarden en Franschen om de protestantse! e Engelschen van hun godsdienst en vrijheid te berooven. De koning moest de bestraffing der leren aan het parlement overlaten; dit rustte een leger uit, maar zond dat niet nan r Ierland, toch hield het in Engeland en dwong nu den koning de eene beperkende acte na de andere af. De trots van het lagerhuis kende geen grenzen meer. De koning klaagde de hoofden, zooals Hampden , Pyin, Hales en Hasler g van hoogverraad aan en verlangde hunne inhechtenisneming, toen er in Londen eene groote volksbeweging ontstond , waarbij zich het zeevolk en de omwonende boeren aansloten. Daarop verwijderde zich de koning met zijn hof nae. York. Het parlement verklaarde nu het rijk in gevaar, maaki' zich meester van de vloot en riep de landmilitie onder de wapenen. Men kwam in onderhandeling met den koning, maar deze werden afgebroken, omdat de koning aan het parlement het recht niet wilde afstaan om den bevelhebber over de landmilitie te benoemen. Nu verzamelden zich ook om den koning zijne aanhangers , wier kern uit de gegoede landlieden bestond, terwijl het parlement meer op de steden kon rekenen. De aanhangers des konings werden cavalieren en die des parlements rondkoppen genoemd, omdat zij hun haar kort sneden, dat voor een christelijk

ieeken moest gelden, in het begin had de koning door ziine sterke, goedbereden landlieden de overhand boven de samengeraapte hoop stedelingen. Ook in het tweede jaar behield de koning de overhand; Hampden een zijner felste vijanden viel iu een ruitergevecht. Sedert deze gesneuveld en Pijm gestorven was, had zich bijzonder door zijne dweepzieke hevigheid en haat tegen den koning een zekere puritein Olivier Cromwell, een landedelman, onderscheiden. Er had zich ook in het parlement en het leger eene soort van dweepers gevormd, die zich independenten noemden, en van geene kerkelijke oi' wereldlijke regeering wilden weten ; zij hielden alleen de onmiddellijke regeering Gods, welkt zich bij hen uitte in bijbelspreuken , al nadat de geest in hen werkte; onder dezen behoorde ook Cromwell. Hij was aanvoerder van een troep heiligen , zooals zij zicli noemden, voornamelijk bestaande uit ruiterij. Het waren dweepers van de ergste soort; zij droegen den bijbel steeds bij zich, in hun omgang bedienden zij zich van de bijbelspraak, bijzonder van het oude verbond. De meesten namen bijbelnameu aan als: Habakuk, Ezechiël, Zorobabel enz.; de koninklijken noemden zij Phi-listeinen en Amalekiters. Zij waren streng in hunne zeden, duldden geen openlijke]vermaken, zelfs geen lachen. Deze dolle dweepers wapende Cromwell eu zij bewezen spoedig, dat zij tegen de koninklijke troepen opgewassen waren. Den 3 Juli 1644 verloren de koninklijke troepen den slag bij Mars-tomnoor ; Cromwell, met zijne heiligen, gaf do beslissing, doordat hij prins Ruprecht van de Paltz met zijne onstuimigheid verraste. Het volgende jaar in Sept. zegevierde de koning nog eens, en opende weer onderhandelingen, welke schipbreuk leden op den trotschen eiscli van het parlement om het recht te hebben, de bevelhebbers over de land- eu zeemacht te benoemen eu de engelsche kerkinrichting af te schaffen. In het parlement dreef Cromwell het besluit door, dat geen lid bevelhebber by het leger mocht zijn, waardoor de graaf van Essex uit het leger verwijderd werd en Fairfax, een hevige aanhanger van Cromwell, iu zijne plaats kwam. Cromwell zelf bleef op verzoek van Fairfax, als uitzondering, bevelhebber der ruiterij. Zij behaalden den 14 Juni bij JNaseby

de óverwinning op de koninklijken. Karei bleef nog eenigen tijd te Oxfort en onderhandelde met de independent,en; maar Cromwell ving zijne brieven aan den koning van Frankrijk op, in welke Karei in de zwartste kleuren zijn haat tegen de parlementaire regeering en Cromwell uitdrukte. Toen hij nu in üxfort met eene belegering bedreigd werd, vluchtte de koning verkleed naar Schotland, in de hoop in den nood onder zijne landslieden bescherming en hulp te vindon, maar, helaas, de dweepachtige Schotten zagen in hem slechts een »dienaar van Baalzij verlangden van hem de onder-teekening van het convenant, de afschaffing der bisdommen en gedurende 20 jaren het bestuur der zee- en landmacht aan het parlement. Karei willigde niet in, en van nu af, werd hij als gevangene behandeld. Zij dwongen hem do vervelende lange preeken der presbyteriaausche geestelijken aan te hooren , welke in den regel liepen over de zonden van Karei en zijne voorgangers, en eindelijk leverden de dweepers hem aan het engelsche parlement uit voor 400.000 pond sterl. Men wees den koning het slot Holmby in het graafschap Northampton tot verblijfplaats aan, waar hij door commissarissen van het parlement streng bewaakt werd. Nu de koning in hunne macht was, dachten de Presbyterianen wel tot een vergelijk met hem te komen. Het parlement wilde een gedeelte van het leger afdanken en een ander naar Ierland zenden, om daar de Katholieken verder te verdelgen. Dit strookte geenszins met de zienswijze der duistere indepen-denten ; Cromwell had toen zeker wel reeds het uiterste der omwenteling in het oog. Hij met zijne heiligen zochten in schijn en leger en parlement te bevredigen, daarom predikte hij zijnen officieren , ja, zelfs der vrouwen, op den destijds bij hen gebruikelijke, zanikachtig zalvenden toon, voor, om alleen het rijk Gods te zoeken; intusscheu liet Cromwell den koning door den vaandrig Joyce, vroeger kleermaker, vergezeld van een vijftigtal soldaten, heimelijk van Holmby oplichten en naar het leger vervoeren. Cromwell begreep zeer goed, dat hij die den koning in handen had, de macht bezat. Nu eischten de Presbyterianen , welke de meerderheid in het parlement nog uitmaakten dringend verzoening met den koning, toch Crom-

well trok al nader en nader op Londen aan eu noodzaakte liet parlement, door bedreigingen, elf der hevigste Presbyterianen uit hun midden te verwijderen, ouder dezen bevond zich een zekere Hollis, een vroegere tegenstander des konings eu zeer gezien bij de loudeusche burgerij; deze, aan het hoofd der militie, eischte herstel des parlemeuts en den terugkeer des koniugs. liet parlement echter vluchtte naar het legeren trok later onder Fairfax (5 Aug.) Londen weer binnen zouder eenigen tegenstand te ontmoeten; de burger soldaten waagden het niet zich tegen het geoefende leger der heiligen te verzetten.

Thans was Cromwell geheel meester van den toestand. Het schijnt, dat hij Engeland weder met den koning heeft willen verzoenen ; want in het leger onderhandelde hij met Karei en deze bood hein en zijn geslacht de hoogste waardigheden aan; maar tegelijk onderhandelde de koning ook met de Schotten, de hoofden der vorige koningsge-zinden en met Frankrijk, en tot overmaat van ongeluk kwam er een brief, aan zijne gemalin geschreven, in handen van Cromwell, waarin hij andermaal den onverzoenlijk-sten haat vernam, weikeu de koning tegen hem en zijne partij koesterde; daarenboven was zijn aanzien in het leger bedreigd, door de toegevendheid, welke hij den koning betoonde, die voor de heiligen niets meer dan een goddelooze, verworpen koning was , zoodat Cromwell zich van den koning afwendde en weder in doen en spreken geheel bijbelsch werd. Toen de koning de koelheid van Cromwell bemerkte en met reden voor het ergste vreesde, ontvluchtte hij, op aanraden van twee zeer dubbelzinnige vrienden, den 12Novb. onder bedekking van een donkereu nacht uit zijne gevangenis te Hamptoncourt naar het eiland Wight om van daar naar Frankrijk overgezet te worden; maar ongelukkig was de gouverneur van het eiland een ijverige aanhanger van Cromwell, hij nam hem gevangen en bracht hem op het slot Carisbrook. Mu boden de Presbyterianen den koning hunne laatste voorwaarden tot schikking aan, namelijk : overlating der krijgsmacht aan het parlement gedurende 12 jaren; recht aan het parlement om naar goedvinden bij een te ko-

men, en herroeping van alle proclamaties tegen het tegenwoordige: Karei weigerde dit. Door Cromwelis partij werd het lagerhuis tot eene wet gedwongen, welke ieder aan hoogverraad schuldig verklaarde, die met den koning iu onderhandeling zou treden ; de koning werd daardoor dus feitelijk reeds afgezet, üe Presbyterianen echter, die in den koning hunne eenige steun zagen tegen de macht der inde-pendenten , knoopten nogmaals onderhandelingen aan met Karei, terwijl dat de Schotten , die ook beducht waren voor de overheersching der heiligen, een leger over de grenzen zonden. Cromwell trok daarop de Schotten tegemoet, sloeg hen en drong in hun land en noodzaakte hen zoo tot rust. In dien tijd herriep het parlement de laatst aangenomene wet omtrent den koning en zocht eene verzoening met hem tot stand te brengen. Karei willigde in alles , slechts niet in de opheffing van de episcopaalsche kerk en terwijl hierover nog onderhandeld werd, wonnen de independenten tijd om met geweld tusschen beiden te treden. De koning werd naar Hurst vervoerd en Fairfax, een werktuig van Cromwell, rukte met een gedeelte des legers Londen binnen en liet door den overste Pride al de presbyteriaansche leden uit het parlement verjagen of gevangen zetten (Pride's purge), de overige GO leden kregen den naam van rompparlement. Nu legden Cromwell en zijne heiligen het masker af. Den 2 Jan. 1649 bracht het lagerhuis eene klacht van landverraad in tegen den koning voor het huis der lords ; maar dezen wilden geen uitspraak doen ; het lagerhuis echter stelde een rechtbank aan van 133 personen, deels uit hun midden, deels uit officieren en burgers van Londen. Van de 133 namen er slechts 70 plaats in den bloedraad. Den 19 Juni bracht men den koning over naar liet paleis van St. James en den 20 begon het proces in de groote zaal van het West-minster. Bradshaw, een rechtsgeleerde, was president van het zoogenaamde gerechtshof, Karei erkende het niet. Drie malen werd hij voorgeleid en telkens verdedigde hij zich met veel waardigheid, getuigen deden zich op, welke zijne schuld met eeden bevestigden en den 27 Jan. sprak men het doodvonnis over hem als tyran, moordenaar en land-

well trok al nader eu nader op Londen aan en noodzaakte het parlement, door bedreigingen, elf der hevigste Presbyterianen uit hun midden te verwijderen, onder dezen bevond zich een zekere Hollis, een vroegere tegenstander des konings en zeer gezien bij de londensche burgerij; deze, aan het hoofd der militie, eischte herstel des parlements eu den terugkeer des konings. Het parlement echter vluchtte naar het leger en trok later onder Fairfax (5 Aug.) Londen weer binnen zonder eenigen tegenstand te ontmoeten; de burger soldaten waagden het niet zich tegen het geoefende leger der heiligen te verzetten.

Thans was Cromwell geheel meester van den toestand. Het schijnt, dut hij Engeland weder met den koning heeft willen verzoenen ; want in het leger onderhandelde hij met Karei en deze bood hem en zijn geslacht de hoogste waardigheden aan; maar tegelijk onderhandelde de koning ook met de Schotten, de hoofden der vorige koningsge-zinden en met Frankrijk, en tot overmaat van ongeluk kwam er een brief, aan zijne gemalin geschreven, in handen van Cromwell, waarin hij andermaal den onverzoenlijk-sten haat vernam, welken de koning tegen hem en zijne partij koesterde ; daarenboven was zijn aanzien in het leger bedreigd, door de toegevendheid, welke hij den koning betoonde, die voor de heiligen niets meer dan een goddelooze, verworpen koning was, zoodat Cromwell zich van den koning afwendde en weder in doen en spreken geheel bijbelsch werd. Toen de koning de koelheid van Cromwell bemerkte en met reden voor het ergste vreesde, ontvluchtte hij, op aanraden van twee zeer dubbelzinnige vrienden, den 12 Novb. onder bedekking van een donkeren nacht uit zijne gevangenis te Hamptoncourt naar het eiland Wight om van daar naar Frankrijk overgezet te worden; maar ongelukkig was de gouverneur van het eiland een ijverige aanhanger van Cromwell, hij nam hem gevangen eu bracht hem op het slot Carisbrook. Nu boden de Presbyterianen den koning hunne laatste voorwaarden tot schikking aan, namelijk : overlating der krijgsmacht aan het parlement gedurende 12 jaren; recht aan het parlement om naar goedvinden bij eenteko-

men, en herroeping van alle proclamaties tegen het tegenwoordige : Karei weigerde dit. Door Croniwells partij werd het lagerhuis tot eene wet gedwongen, welke ieder aan hoogverraad schuldig verklaarde, die met den koning in onderhandeling zou treden ; de koning werd daardoor dus feitelijk reeds afgezet, üe Presbyterianen echter, die in den koning hunne eenige steun zagen tegen de macht der inde-pendenten , knoopten nogmaals onderhandelingen aan met Karei, terwijl dat de Schotten , die ook beducht waren voor de overheersching der heiligen, een leger over de grenzen zonden. Cromwell trok daarop de Schotten tegemoet, sloeg ben en drong in hun land en noodzaakte hen zoo tot rust. in dien tijd herriep het parlement de laatst aangenomene wet omtrent den koning en zocht eene verzoening met hem tot stand te brengen. Karei willigde in alles , slechts niet in de opheffing van de episcopaalsche kerk en terwijl hierover nog onderhandeld werd, wonnen de independenten tijd om met geweld tusschen beiden te treden. De koning werd naar llurst vervoerd en Fairfax, een werktuig van Cromwell, rukte met een gedeelte des legers Londen binnen on liet door den overste Pride al de presbyteriaansche leden uit het parlement verjagen of gevangen zetten (Pride's purge), de overige GO leden kregen den naam van rompparlement. Nu legden Cromwell en zijne heiligen het masker af. Den 2 Jan. 1(349 bracht het lagerhuis eene klacht van landverraad in tegen den koning voor het huis der lords ; maar dezen wilden geen uitspraak doen ; het lagerhuis echter stelde een rechtbank aan van 133 personen, deels uit hun midden, deels uit officieren en burgers van Londen. Van de 133 namen er slechts 70 plaats in den bloedraad. Den 19 Juni bracht men den koning over naar het paleis van St. James en den 20 begon het proces in de groote zaal van het Westminster. Bradshaw, een rechtsgeleerde, was president van het zoogenaamde gerechtshof. Karei erkende het niet. Drie malen werd hij voorgeleid en telkens verdedigde hij zich met veel waardigheid, getuigen deden zich op, welke zijne schuld met eeden bevestigden en den 27 Jan. sprak men het doodvonnis over hem als tyran, moordenaar en land-

verrader uit; hij wilde nog spreken, maar werd met geweld weggevoerd. Te vergeefs protesteerde Schotland en deden Frankrijk en de .Nederlanden pogingen om de uitvoering van het doodvonnis voor te komen, te vergeefs boden vier vorige ministers eu vrienden des konings, graaf Richmond, Herforth, Lindsay en Southampton, hunne hoofden voorden koning aan; zijn dood was door Cromwell besloten. Den morgen van den 30 Juni 1G49 beklom hij gelaten en inet waardigheid het moordschavot, dat voor zijn paleis Whitehall, waar hij sehoonere dagen beleefd had, opgeslagen was; het was omringd van heiligen te voet en te paard, de koning wilde het volk nog toespreken, maar het wapengekletter verhinderde dit — een gemaskerd scherprechter sloeg het koningshoofd af en een andere vertoonde het aan het volk. Karei gedroeg zich gedurende zijne gevangenschap en vóór het gerecht in de laatste dagen zijns levens met koninklijke waardigheid. Louden treurde bij zijn dood, maar geen hand verroerde zich voor hem; men was als verpletterd door de ongehoorde gebeurtenis en bevangen van vrees voor de gewapende heiligen van Cromwell. Europa's gekroonde hoofden zagen den moord aan , noemden spoedig daarna Cromwell hun broeder, en Milton's verdedigingsgeschrift, werd een bewonderenswaardig werk genoemd.

Na de wederrechtelijke moord des konings ontstond er groote verwarring in het geheele rijk; er waren ijzeren handen noodig om te beletten, dat het doffe gemor der ko-ningsgezinden niet tot dadelijkheden overging, en dezulken hadden mannen als Cromwell, li rads haw, Ireton en anderen. Reeds op den dag van de terechtstelling had men de volks-souvereiniteit afgekondigd, iets, dat wy meermalen zullen zien gebeuren en altijd om de dwingelandij der volksleiders te bedekken. De omwentelingsinannen vervolgden hun weg; den 0 Februari werd door het rompparlement het hooger-huis en den 7 de koninklijke waardigheid afgeschaft en

hoogverraad zou het zijn van ieder, die, zonder vergunning van het parlement, iemand koning van Engeland zou noemen. De vroeger verdrevene leden werden teruggeroepen en het aantal parlementsleden weder tot 150 gebracht. Een staatsraad van 42 leden zou gedurende een iaar de regeeringsza-ken waarnemen en een oppergerechtshoi' over de vergrijpen tegen den staat vonnis uitspreken, (Jromwell, olschoon hij in schijn de regeering aan zich zelve overliet, was de geest van alles. Intusschen waren de Ieren met kracht onder lord Ormond opgestaan, tegen deze ongelukkigen trok Cromwell op en sloeg hen bij Drogheda, waar hij alles vernielde en neersabelde. Hij gaf het opperbevel over aan zijn schoonzoon Ireton , die spoedig stierf, en opgevolgd werd door Fleetwood , die beiden in den geest van Cromwell voortgingen. De gewapende Ieren werden gedood, 20,000 vrouwen en kinderen in de suikerplahtagies in Jamaica en andere colonies verkocht; de akkers aan engelschen tot lage prijzen verkocht of voor niets weggeschonken en de massa des volks in Connaught te zamen gedreven; de katholieke godsdienst werd op doodstraf verboden , op het hoofd eens priesters denzelfden prijs als op een wolf gezet; te veel kwellingen om op te noemen. Vele duizenden Ieren vluchtten uit hun geliefd Ierland; de achtergebleven millioenen rekten hun leven door bedelen of door den aanbouw van een stukje gronds, dat hun hier of daar overgebleven was; anderen verborgen zich in moerassen en bosschen, en moordden of brandden op de goederen, welke hun ontnomen waren; zoo werd Ierland jaren lang door de Engelschen uitgemergeld !

In Schotland was de tegenomwenteling met vernieuwde kracht uitgebroken; eene republikeinsche regeering in Engeland beduidde voor do Schotten niets anders dan de af-hankelijkheid huns lands van de bevelen van eenige Engelschen en dat kon hunne nationale trots niet dulden. Zij riepen daarom den prins van Wallis uit Holland en erkenden hem als koning Karei II. Het parlement benoemde Cromwell als opperbevelhebber van al de troepen der republiek en gaf hem den last Schotland te onderwerpen. In den zomer van 1650 rukte Cromwell met 10,000 man over

de sclioi.scno grenzen; de Schotten liaddou ouder Leslie tus-schen Edinburg en Leith eene verschanste stelling betrokken , waarin Cromwell hen niet aanvallen kon; zij legden zulk eeue kracht aan den dag, dat Cromwell reeds besloten was terug te trekken. Maar ongelukkig dwongen de geestelijken den schotschen veldheer zijne stelling te verlaten en den Engelschen slag* te leveren. Toen Cromwell hen in de vlakte zag oprukken, riep hij uit: »zii komen tot ons, de Heere heeft ze in onze handen gevoerd,quot; zij werden ook volkomen bij Dunbar 3 Sept. geslagen. In het voorjaar van 1G51 drong hij verder Schotland binnen. De jonge koning had bij Stirling weder eene versterkte legerplaats betrokken ; maar Cromwell viel hem in den rug aan, toen waagde Karei een wanhopigen inval in Engeland, hij hoopte daar van de koningsgezinden versterking te krijgen, maar de schrik voor Cromwell had allen den moed benomen en den 3 Sept., een jaar li a deu slag bij Dunbar , vernietigde Cromwell Kareis leger geheel bij Worcester. Ouder groot gevaar eu lang zwerven;-ontkwam Karei, op wiens hoofd het parlement eenhoogen i rijs gezet had, naar frankrijk. Cromwell trok zegevierend Londen binnen.

Hoewel het parlement Cromwell met allo eerbewijzen ontving en hem rijk met ingetrokken goederen beloonde, wekte toch zijne groote macht argwaan op, ook waren er mannen, die het geheele werk van Cromwell doorzagen. Zijne zegepralen verblindden het volk , de officiersplaatsen waren allen bezet door zijne creaturen en de soldaten droegen hem op hunne handen , zoodat zulk een leger voor het parlement gevaarlijk was; de leden begrepen dit dan ook, en zochten afleiding door een gedeelte van het leger op de vloot over te doen gaan om in den oorlog tegen Holland te dienen. Cromwell doorzag ook hun plan; hij bewoog het leger niet alleen om te weigeren, maar zette het aan om de ontbinding van het parlement te vragen. Terwijl dat Cromwell het met

zijn krijgsraad reeds eens was over eene uieuwe staatsrege-ling^-, verzette zich het parlement tegen den eisch en wilde zich voltallig maken om weerstand te kunnen bieden, toen Cromwell met 300 man de zittingzaal binnentrad, eene lange strafpredikatie hielden de leden allen wegzond ; eenigen stelde hij in bijbeltaal nog afzonderlijk hun zondenregister voor oogeii. Des namiddags gelastte hij ook aan den staatsraad zijne zittingen te staken, zoodat hij thans in het bezit van alle macht was, Van de land- en zeemacht en uit vele oorden van Engeland kroeg hij dankadressen. Hij benoemde een nieuwen staatsraad en op verzoek van de stad Londen kwam er insgelijks een ander parlement bijeen. Engeland zond 128, Schotland 5 en Ierland G leden ; men had er voor gezorgd, dat er slechts dweepers, meest handwerkslieden, die van staatszaken niets wisten, inkwamen. Dit parlement begon zijn werk met bijbelspraak en riep bij elke beraadslaging de hulp van den H. Geest in; het wilde Israels staatsinrichting invoeren, de geestelijkheid en universiteiten afschaffen ; met de Hollanders wilden ze niets te doen hebben , omdat zij te wereldsgezind waren. Dit parlement was weldra een spot der natie, en heet naar den looier Barbone, het Barbone parlement, hij zelf de »verdoemde,quot; volgens het laatste woord van zijn langen voornaam, welke luidde: »Als Christus niet voor ons gestorven ware, dan waren wij allen verdoemd.quot; Dit parlement voelde weldra zelf zijne zwakheid en legde den 12 Dec. 1653 zijne volmacht in Crom-wells handen weder neer, na eenige gemaakte weigering nam hij het aan, en toen nog 27 leden hunne zittingen wilden voortzetten, zond Cromwell een officier naar hen toe, en op zijne vraag wat zij hier nog deden; antwoordden zij: «Wij zoeken den Heere in gebed de officier hernam hierop: »Die is in lang al niet meer hier geweestquot; en wees hen de deur uit.

Nu had Cromwell zijn doel, het toppunt zijnerwenschen bereikt. Zijn krijgsraad trad als wetgevende macht op en gaf aan de republiek eene nieuwe staatsinrichting. Deze benoemde Cromwell met den titel van protector, tot hoofd van den staat, hij kreeg het onbeperkte opperbevel over

de land- en zeemacht on 20,000 pond st. voor jaarlijksch inkomen. Met het parlement deelde hij scliijnhaar de wetgevende macht; in de bezetting der hooge staatsambten moest hij het parlement raadplegen en ingeval van oorlog te zamen roepen. Het parlement zou uit 400 leden van alle deelen des rijks bestaan, die jaarlijks 20 pond st. belasting betaalde had stemrecht. Van dat alles waren de Katholieken uitgesloten; tegen hen moesten de meer dan 100 vervolgingsparlementactes met gestrengheid uitgevoerd worden. Het parlement moest alle drie jaren bijeengeroepen worden en kon zich zelf ontbinden ; door den protector mocht dit niet, dan nadat het vijf maanden zitting gehad had. Het leger werd op 20,000 man voetvolk en 10,000 ruiters gebracht, dit cijfer kou slechts door den protector vermeerderd worden, zoodat hij zonder den titel met koninklijke macht bekleed was. De staatszaken regelde hij met bijzondere bekwaamheid, zeer goed bevroedde hij, dat zijn gezag alleen op de militaire macht gegrondvest was en deze slechts zoo lang kon schragen als zij onmisbaar was of' lauweren behaalde . van daar zijne menigvuldige oorlogen, waarover wij later spreken. De ambten deed hij door knappe mannen bezetten , en zorgde dat zij goed beloond werden. Ierland bedwong hij door de grootste vervolgingen ; wreed ging hij voort den Katholieken hunne bezittingen te ontnemen en ze aan zijne engelsche vrienden te schenken. Schotland regeerde hij door een uit Engelschen samengestelden staatsraad en een leger van 10,000 man moest de presbyteriaan-sche geestelijken en grooten in toom houden. Bij dit alles kon hij toch de verschillende partijen niet bevredigen; dat hij, behalve de Katholieken en de Episcopalen, alle protes-tantsche secten toeliet, was reeds een gruwel voorde dweepende heiligen; de parlementaire republikeinen vergaten niet, dat hij door militaire geweld de opperste macht verkregen had; dc koningsgezin den droegen hem een diepen haat toe en zelfs onder het leger openbaarde zich een geest van ontevredenheid, omdat dit niet meer zooals vroeger zijne cenigste zorg was. Van daar, dat de eene samenzwering de andere volgde. 11ij waagde het eindelijk het leger te zuiveren, zond

verscheidene officieren weg, welke natuurlijk het tal zijner vijanden vermeerderden ; hij verhoogde de soldij en versterkte de tucht. Om het gezag, hetwelk hem door het leger opgedragen was, ook wettelijk te laten bevestigen, riep liij den 3 Sept. 1654 een zoogenaamd vrij gekozen parlement bijeen. Dit begon zijne zitting met een onderzoek, in te stellen overdo wettigheid van het gezag des protectors, dit lag echter geheel niet in de bedoeling van Cromwell, hij verscheen daarom later zelf in de vergadering, deed deze in de godvreezendste termen opmerken: wat al moeite en zorg het hem gekost had Engeland inwendig in rust en buiten groot en ontzien te maken, en dat het gezag, hetwelk hen hier had geroepen niet onderzocht behoefde te worden, aangezien zij, door op dat gezag hier te komen, het ook feitelijk erkenden. Tegelijk dwong hij de leden , door bezetting der deuren, te onder-teekeuen: »lk beloof eu verbind mij trouw te zijn aan den lord-protector.quot; De meesten teekenden de acte, eenigen der hevige republikeinen gaven liever hunne plaatsen op. Het parlement werkte evenwel niet in zijn geest, zoodat hij genoodzaakt was hot voor den wettelijken termijn (den 22 Jan. 1655) met eene toornige preek te ontbinden. Dit werkte niet gunstig op den geest des volks en gaf den koningsgezin-den den moed om door het geheele rijk eene samenzwering te gunste van den prins van Wallis tot stand te brengen, welke echter vóór de uitvoering ontdekt werd en aanleiding gaf tot strenge maatregelen tegen de koningsgezinden. Daarop liet Cromwell in 1(J5G een tweede parlement kiezen, dat voor hem gunstiger uitviel. Uit verklaarde de Stuarts voor altijd van den troon vervallen en eiken aanslag tegen den protector als hoog verraad en eindelijk bood het hem de kroon aan. Met veel vrome spreuken weigerde Cromwell deze, want hij wist zeer goed, dat zijne soldaten en heiligen geen koning zouden dulden, zelf zijne familie was hier tegen. Het parlement was hem daarom bijzonder gunstig, het stond hem bijna koninklijke eerbewijzing toe ; hij zou /elf zijn opvolger in het protectoraat benoemen, en voortaan eene vasto jaarlijksche som genieten voor de zee- en landmacht en voor zijn hof en huishouding; daarentegen zou de protector

geen leden meer uit het parlement mogen wijzen en gedu-reiule tie tusschentijden der zitting op eigen gezag geen wetten meer uitvaardigen, eu laatstens zou het hoogerhuis weder ingesteld worden. Den 2(3 Juni bezwoer Cromwell, gedost in hermelijn, op een troon in Westminsterhall gezeten, plechtig deze nieuwe staatsregeling. Maar dit parlement kon ook met den protector niet eensgezind blijven, want het miste in zich zelf het gevoel van waardigheid en gezag. Het sloeg met ijverzucht alle handelingen van den protector gade; de leden konden zich zeiven geen rekenschap van hun gezag geven , wijl zij het gezag betwijfelden van den-gene, die hen er mede bekleed had. De protector van zijne zijde was geen man om zich door parlementswetten te laten binden , veel minder om eenig gezag boven zich te dulden. In ieder, die hem niet te wille was, zag hij een vijand, een royalist, van daar, dat hij den 4 Febr. 1(558 ook dit parlement met een aanspraak vol vrome schimpwoorden ontbond. En nu zocht hij voortaan alleen steun bij het leger, waardoor hij geworden was, wat hij was en hetwelk daarom dan ook alleen zyne natuurlijke steun kon zijn.

Ontevredenheid en nieuwe samenzweringen verbitterden en beangstigden den protector, die tot het leven eens tyrans veroordeeld was; bij sliep nooit twee nachten achter elkander in dezelfde kamer, omgaf zich met eene talrijke wacht, droeg een harnas onder zijn kleed en vreesde voor ieder onbekend gezicht; dit duurde tot aan zijn dood.

Hoe hard ook de regeering van Cromwell was, Engeland heeft er zijne grootheid en macht aan te danken. Handel en nijverheid bereikten onder zijne regeering eene tot nu toe onbekende grootheid en hij legde de kiem voor de latere wereldmacht, de engelsche geschiedschrijver Macaulay zegt: »dat Cromwell de grootste man is, die ooit over Engeland geregeerd heeft.quot; Wij benijden den Engelschen die grootheid niet; maar wij verfoeien hem om de wreede slachting en verarming van zooveel duizenden onschuldige Katholieken , waartoe hem alleen godsdiensthaat aanzette. Wij verfoeien hem nog, omdat hij Nederland ook eene republiek, en van hetzelfde geloof, destijds het grootste handel en zeevarend volk der

aarde wilde opofferen om Engeland te verheffen, daartoe bleef Holland jaren lang het mikpunt der engelsche staatkunde. Om familiebetrekking van den stadhouder Willem II met het huis der Stuarts, had de nederlandsche regeering nog geen engelsche gezanten ontvangen, na den dood des stadhouders veranderde dit; zij werden in Maart 1G51 te 's J lage met de gewone plechtigheid in de vergadering toegelaten , en stelden uit naam hunner regeering een verbond voor, waarbij als het ware de beide republieken ineen zouden smelten; dit vond natuurlijk slecht gehoor, de afgezanten vertrokken ontevreden en werden daarenboven door het haagsche volk voor koningsmoordenaars uitgejouwd. Omtrent dien zelfden tijd gaf Cromwell de bekende acte van navigatie, waardoor aan vreemde naties verboden werd andere producten dan van hun eigen land Engeland binnen to voeren , ten zij met engelsche schepen en zeevolk; dit was een doodsteek voor den hollandschen handel en de zeevaart. Daarenboven eischten de Engelschen op alle zeeën strenge hulde aan hun vlag. Weldra brak de oorlog uit. Tegenover de nederlandsche zeehelden Tromp, de Ruiter, de With en Evertsen, stelden de Ei.gelschen hunne niet mindere Blake, Monk en Ascue. Wederzijds wordt er dapper gestreden, de overwinning in den driedaagschen zeeslag (28 Pebr.) bleef onbeslist; in den roemrijken slag bij ter Heide sneuvelde de admiraal Tromp ; daar behaalden de Britten wel de overhand, maar de With maakt met zijne schepen eene meesterlijke aftocht (20 Pebr. 1653). Den 15 April 1054 werd de vrede gesloten, maar de acte van navigatie bleef van kracht. Spanje haatte Cromwell als Engelschman en protestant; en Cromwell Spanje niet minder , hij verlangde van Spanje vrijen handel op de West-lndië en de opheffing der inquisitie, hij, die de Katholieken erger vervolgde dan de inquisitie ooit doen kon. Hij verklaarde Spanje in 1055 den oorlog, zond onder Blake eene vloot naar de Middellandsche zee, welke aldaar meer schrik verspreidde dan groote zaken verrichtte. Zij dwong den hertog van Savoye den Waldensers gewetensvrijheid te geven, joeg de italiaansche kusten den schrik om het lijf, tuchtigde Tunis en Algiers en boezemde zelfs

den Turk achting in. Eene andere vloot stevende naar de West-Indië veroverde Jamaïka. Cromwell dacht aan een groot protestantsch verbond, waarvan hij als protector het hoofd wilde zijn, maar in den zomer van 1658 namen zijne krachten af', schoon hij het zelf niet scheen te voelen; eei'st toen zijn gencesheeren hem zijn naderend einde aankondigden, benoemde hij zijn zoon Richard tot zijn opvolger. Hij stierf den 3 Sept. 1658, den verjaardag van de overwinningen hij Dunbar en Worcester, in den ouderdom van 50 jaren.

Na Cromwells dood werd zijn oudste zoon Richard, zonder tegenstand te ontmoeten, protector; hij kon zich echter niet lang staande houden, hij was geen soldaat en ook geen staatsman, zooais zijn vader; maar een vredelievend man, een landheer, die geen moeds genoeg voor de soldaten en geen vroomheid genoeg voor de heiligen zijns vaders had. Het parlement ondersteunde den nieuwen protector, maar moest voor het leger wijken. De officieren ontbonden het parlement en het oude rompparlement trad weer te voorschijn , het zette den protector af en stond hem een jaargeld toe van 10 duizend pond, terwijl de generaals Monk, die in Schotland aan het hoofd van het leger stond en Lambert, elk in stilte hunne eigen plannen volgden. Haslerig wilde door de militie den generaal Lambert laten oplichten, doch dit mislukte en nu zette het leger het parlement weder af. Het was nu eene ware anarchie, er werd eene zoogenaamde veiligheidscommissie ingesteld, waardoor Lambert de rol van Cromwell wilde spelen, maar de natie was den onzekeren toestand moede, en de wensch naar het oude koningschap werd algemeen. Het engelsche leger stemde volstrekt met deze begeerte niet in ; er dreigde een nieuwe burgeroorlog uit te breken , welken de generaal Monk gelukkig verhinderde. Dadelijk na Cromwells dood, was hij hi betrekking getreden met Karei,¹ die zich in de Nederlanden ophield. Hij trok in stilte met zijn leger uit Schotland

op naar Engeland, zonder dat iemand het doel zijner tocht kende, hij kwam in Londen, liet Lambert gevangen zetten, stilde den burgeropstand, ontbond (8 Pebr. 1GG0) het rompparlement en liet een nieuw kiezen. Dit bestond groo-tendeels nit koningsgezinden, /ij besloten spoedig tot de herstelling der monarchie en riepen Karei Stuart op den troon. Zij bedongen slechts amnestie en gewetensvrijheid, want lange onderhandelingen hadden hun plan in duigen kunnen doen vallen, aangezien het engelsche leger en de dwee-pers zich sterk tegen het koningschap zouden verzet hebben. Karei 11 kwam in zijn land terug en hield onder het gejubel des volks, liet leger hield zich stil, zijne intocht in Londen (29 Mei 16G0). Diegenen, welke onmiddellijk deel hadden gehad aan den moord des konings werden ter dood gebracht en ouder dezen de generaal Harrison; de lijken van Cromwell, Ireton en Bradshaw werden opgegraven en aan den galg gehangen; velen der oude omwentelingsge-zinden vluchtten naar het vaste land. De staatskerk werd weer hersteld en de presbyteriaansche geestelijken uit de door hen bezette pastorien verdreven. Karei II beantwoordde slecht aan de verwachting van het engelsche volk. Om de rijke huwelijksgift huwde hij eene portugeesche prinses, welke hij evenwel niet trouw was, maar leidde een ongebonden leven. Door zijne verkwistende levenswijze geraakte hij spoedig in geldnood en verkocht aan Frankrijk voor 5 millioenen de stad Duinkerken, welke Cromwell van de Spanjaarden genomen had. In het jaar 16(id verklaarde hij den oorlog aan de Nederlanden, hoewel hij daar gastvrij was ontvangen geworden. Hij gaf voor, dat zij hem niet genoeg tegen Cromwell ondersteund, en zijn neef Willem buiten het bewind hadden willen houden; de ware reden echter lag in den naijver der Engelschen op den bloei van Nederland, zij wilden geen mededinger op zee dulden. In het begin scheen de oorlog hun gunstig te zijn; maar de dapperheid en het beleid van de liuijter, Tromp en anderen, deden onder Gods zegen do kans wenden; de Hollanders behaalden de zege in verschillende groote zeege.vechten , voeren zelfs de Theems op en verbrandden daar de en-

gelsche schepen en namen twee tier grootste mede. De Engelsclien namen in Amerika Nieuw-Nederland of Amsterdam, (thans New-York) weg. In Jnli 1667 werd de vrede te Breda gesloten. Spoedig daarop viel de minis, ter Clarendon, die tot hiertoe de natie bestuurd had, in ongenade eu de koning benoemde tot zijne ministers: Clif-fort Arlington, Buckingham, Ashley en Launderdale, dit ministerie werd naar het woord (Jabal , hetwelk de eersie letters van hunne namen vormen , Cabal-Ministerie genoemd. In den beginne kantte het zich tegen de veroveringsstaat-kunde van Lodewijk XIV, koning van Frankrijk, en sloot met de Nederlanden en Zweden liet drievoudig verbond (Triple alliantie), waardoor Lodewijk tot den vrede van Aken iGuS genoodzaakt werd. Maar spoedig daarop maakte Karei 1! de engelsche staatkunde tot eene dienares van Frankrij .. Tegen eene jaarlijksche som van 3 millioenen en 2 mill, ondersteuning tot uitrusting, verklaarde hij in 1672 den oorlog nogmaals aan de Nederlanden, nu tot groote ontevredenheid der engelsche natie, waarom hij ook van het parlement geene ondersteuning kreeg en dus in 1074 weder vrede moest sin ten. Hierbij kwam nog, dat men Karei verdacht hield van over te hellen tot hot Katholicismus , waartegen de Engel-schen eene waanzinnige woede bleven koesteren. Aan alle rampen , welke Engeland overkwamen, hadden de Katholieken eu bijzonder de Jezuïten schuld ! Toen in lö60 half Londen afbrandde, moesten de Katholieken den brand aangestoken hebben; dit werd zelfs in de gedenkzuilen van den brand «beschreven , en was tot in den laatsten tijd te lezen, hoewei j'een sterveling aan de duivelsche leugen geloof hechtte. Tot liet vermoeden van overhelling tot het Katholicismus des ko-nings bad zijne koninklijke toegevendheid aanleiding gegeven; hij had Katholieken van straf vrijgesproken en ook Dissenters met lagere ambten bekleed. Daarenboven was de hertog van York, deskonings broeder in 1669 openlijk tot den katholieken godsdienst toegetreden. In 1673 dwong het parlement vau den koning de test-acte of test-eed af, waarbij ieder, die met eenig ambt, hetzij militaire of' burgerlijk zou bekleed worden, behalve de suprematie-eed, nog zweren moest, dal

hi] niet aan de Transsubstausiatie geloofde. De hertog van York lag dadelijk zijn ambt van groot-admiraal neder. In het jaar 1678 verspreidde zich plotseling het gerucht, dat de Katholieken eene samenzwering tegen het leven des ko-nings zouden gesmeed hebben, en nu volgde er weder eene woedende vervolging tegen hen, voornamelijk tegen de aanzienlijken en geestelijken. Een zekere mijneedige Oates, die in twee buitenlandsche collegies der Jezuïten opgenomen, en uit beiden weggejaagd was geworden en een zekere booswicht Bedlo , gaven voor eene samenzwering ontdekt te hebben en bevestigden dit met eeden. Meer dan 2000 menschen werden gekerkerd en meer nog verdreven en van hanne goederen beroofd en velen, waaronder ook de secretaris van den hertog van York, werden ter dood gebracht. Oates maakte altijd nog meer nieuwe ontdekkingen en ofschoon de koning en de verstandige burgers het bedrog inzagen, waagden zij het toch niet de zaak te stremmen, uit vrees voor het dweepachtig gemeen en degenen, die het als middel tegen den koning gebruikten; alles was een wonder weefsel , vooral Shaftesbury zat achter het scherm, hij was gekrenkt, omdat hij niet meer in het ministerie zat. Karei wilde aan die schrikheerschappij een einde maken, en ontbond het parlement, maar het nieuwe was den Katholieken nog vijandiger. De verdenking, dat de koning met de Katholieken heulde en met Frankrijk in verbinding stond om het Pro-testantismus in Engeland uit te roeien, won hoe langer hoe meer veld, zoodat de koning zijn ministerie ontsloeg en een nieuw moest benoemen onder de 'leiding van Shaftesbury. Onder dit ministerie werd de Habeas-Corpns-acte gegeven 1079, een kostbaar geschenk voor de burgerlijke vrijheid; zij gaf aan elk, die gevangen genomen werd, het recht te eischen binnen 24 uren verhoord te worden, waarop tij, als het geen hoofdmisdaad was, onder borgtocht in vrg-heid moest gesteld worden; volgens dezelfde acte mocht ook niemand buiten zijn graafschap gevangen gezet worden. De wet was eigenlijk eene zegepraal over den koning; want zij gaf eene zekere vrijgeleide aan zijne tegenstanders. De koningsgezinden sloten zich nu nauwer aan elkander, des-

gelijks de andere partij; zij onderscheidden zich door de naineu van Tories en Whigs. Tegen de Katholieken woedde Shaftesbury en het parlement onophoudelijk voort; voor hen gold de Habeas-corpusacte niet; maar toen zij den 70jarigen lord Howard lieten terecht stellen en eene wet tot uitsluiting van de kroon tegen den broeder des konings, Jacobus, den hertog van York, wilden doordrijven , omdat hij katholiek was, ontbond de koning het parlement, en deed dit het volgende jaar weer, omdat het met denzelfden geest bezield was. Het volk zelf werd het eeuwig gehak op de Katholieken moede ; en aangezien do koning met het fransche subsidie en de gewone belastingen rondkwam en het volk toch tevreden bleef, regeerde hij zonder parlement; maar toen zijne vijanden aldus buiten hunne werkkring gehouden werden en de zaken daarom niet slechter gingen, namen zij werkelijk hunne toevlucht tot samenzweringen. Er vormde zich eene, welke hare vertakkingen onder alle kleuren van de vijanden des konings had, hare hoofden waren voorname mannen zooals; de lords Sidney, Russel en de natuurlijke zoon des konings Monmouth; het doel was den koning te vermoorden, en de republiek te herstellen of Monmouth tot koning uit te roepen, naar hare vergaderplaats heette zij »het Complot of liyehouse (1G81). Zij werd ontdekt en velen der schuldigen boetten het met den dood , waaronder ook Sidney en Russel. Monmouth , een der schuldigste, die voor zich zeiven den troon bedongen had, kreeg , omdat hij prins was genade; Shaftesbury de hoofdaanlegger was naar de Nederlanden gevlucht en leidde vandaar uit eene nieuwe samenzwering; zijn dood echter bevrijdde den koning van zijn gevaarlijken, vroegeren minister (1683) ook Monmouth had zich naar Holland begeven. De engelsche natie bewees door hare rustige houding haar afkeer tegen de republikeinen, welke ook niet veranderde, toen de katholieke broeder dos konings, Jakobus, zijne post als groot-admiraal van Engeland weer aanvaardde en deel nam aan den geheimen raad. Karei begunstigde in het laatste zijns levens de Katholieken; hij stierf den Ö Febr. 1685. Op zijn sterfbed omhelsde hij den katholie-

keu godsdienst. Van Karei 11 zeggen de Engelsclien; hij was eau koning, die nooit iets onwaardigs zeide en nooit iets waardigs deed ; bij het volk was hij wel gezien.

Wij hebben gedurende den SOjarigen oorlog gezien, hoe zich deze koning, of liever zijn eerste minister Richelieu , met de Zweden en duitsche rijksvorsten verbond om aan Duitschlands verwoesting deel te uemen. Evenzoo handelde hij tegen Spanje, dat onder eiken koning al dieper en dieper zonk, en ontnam aan dit rijk Beam en Roussillon.

Toen Catalonië en Aragon opstonden, beloofde hij hun hulp. Onder Richelieu werd ook den grond voor de overzoe-sche fransche koloniën gelegd, zooals, in Kanada, op .Newfoundland, Martinique, Guadeloupe, St. Domingo in Cayenne en aan den Senegal. Richelieu maakte niet alleen Frankrijk machtig en geducht, hij verhief ook de koninklijke macht tot haren hoogsten top. Vóór Richelieu aan het roer van den staat was , werd Frankrijk gedurig ondermijnd door onlusten, welk de grooten aanstookten, ook bedreigd door een nieuwen hugenotenoorlog, welke voornamelijk de prinsen Rohan en Soubise aanvuurden. Eerst in 1G24 kwam Richelieu in den staatsraad en werd de eigenlijke regent van Frankrijk. Zijne eerste groote onderneming was de onderwerping der Hugenoten; dezen waren bijzonder in het zuiden en westen talrijk en vormden eigenlijk een gewapenden bond midden in den staat; zij hadden door hunne kerkelijke organisatie tegelijk eene zekere staatkundige gekregen en waren in het bezit van sterke vestingen. Alle onlusten vonden hun voorwendsel en steun in de Hugenoten en werden daarom zoo gevaarlijk; hunne vestingen waren de schuilplaatsen voor eiken onruststoker. Hij ontnam hunNimes, Montauban, Montpellier en na een beleg van 14 maanden ook hunne hoofdwapenplaats La Rochelle, welke de Engelschen te vergeefs onder Buckingham poogden te ontzetten ; de Huge-

noten gaven zich niet eer over dan nadat de hongersnood en pest hen daartoe noodzaakten (1628). Richelieu ontnam hun oolc de wapenen eu hunne bijzondere rechten ; maar gaf hun daarentegen volkomene godsdienstvryheid en in alles gelijke rechten met de Katholieken; zoodoende herstelde hij de staatkundige eenheid iü geheel Frankrijk. Zijn strijd tegen de grooten was voor hem gevaarlijker dan die der Hugenoten; want de koning was meer dan eens op het punt zijn almachtigen minister, wiens uitmuntende geestkracht hij kende en haatte, te laten vallen. De ko-mngin-moeder en haar tweede zoon, de hertog van Orleans, stelden alles in het werk om den kardinaal in ongenade te doen vallen, maar Kicheliou wist den koning te overtuigen, dat de hertog van Orleans naar de kroon streefde en hierin geholpen werd door de koningin-moeder en andere grooten des rijks. Do koning willigde er in, dat zijne moeder Maria de Medici naar Keulen verbannen werd, alwaar Richelieu haar zelfs karig liet leven. De hertog van Orleans werd door wapengeweld uit het land verdreven. Richelieu gaf bij deze gelegenheid aan den adel eene vreeselijke les, hij liet namelijk Montmorency, een adellijke van den hoogsten rang, die aan den opstand van den hertog van Orleans deel had genomen, te Toulouse het hoofd onder den bijl des scherprechters verliezen. De hertog van Lotharingen , wiens zuster de hertog van Orleans tegen den wil des konings gehuwdShad, was ook in de zaak gewikkeld, Richelieu maakte hiervan gebruik lotharingsche vestingen te bezetten en het hertogdom van Frankrijk afhankelijk te maken.

Tot de vertrouwelingen des konings, en waarvan zich Richelieu tegelijk bediende om zelfs het minste gesprek van Lodewijk te weten , behoorde de marquis van Cinqmars, deze moest dag en nacht bij den koning doorbrengen en hem in al zijn kinderachtig doen en praten behulpzaam zijn, door eene hof kuiperij viel hij in ongenade, maar door tusschenkomst van Richelieu echter werd hij weer hersteld. Nu liet hem de koning vooraf zweren aan Richelieu niets mede te deelen, van hetgeen bij den koning voorviel en van dit oogenblik af werden Richelieu en Cinqmars doodvijanden. Met behulp

van de hertogen van Orleans en Bouillon had Cinqmars met zijn vertrouweling Fran§ois de Thau eene samenzwering gesmeed, die eigenlijk strekken moest, om den alver-mogenden Richelieu te doen vallen ; deze ontdekte ze en liet het voorkomen als of het alleen om den koning te doen was. Cinqmars en de Thau werden ter dood gebracht en de hertog van Bouillon redde zijn leven door de stad Sedan aan de Maas af te staan. Evenmin als Richelieu de gewapende macht van den adel duldde, wilde hij ook dat het parlement zich mengde in zijne regeering. Aan het parlement werden alle wetten en verordeningen voorgelegd, kwamen zij hun rechtvaardig en goed voor dan werden zij in de wetboeken ingeschreven en anders afgestemd; alleen als de koning zelf in de vergadering verscheen (Lit de justice) mochten zij den koninklijken wil niet beoordeeleu, Richelieu verwierp echter alle tegenspraak en riep eindelijk het parlement niet meer te zamen, zoodat alle beperking tegen de koninklijke macht opgeheven was. Dat de hooge ambtenaren geene te groote macht kregen, verhinderde hij door het aanstellen van opzieners , die alleen van de regeering afhankelijk waren. De ambten werden destijds verkocht en bleven gewoonlijk tegen goede betaling in sommige families erfelijk. Hij hield er eene geheime politie op na, waardoor hij bij alles tegenwoordig was, stichtte de fransche academie, sedert de hoogste uitspraak in de fransche taal, letterkunde en wetenschappen. Zij bestond uit 40 leden, die de openvallende plaatsen zei ven aanvulden. Hij leidde den grond tot het onbeperkte koningschap van Lodewijk XIV, maakte Frankrijk groot, maar het volk, dat hij zeer weinig telde, liet hij uitzuigen, de belastingen van 33 millioen livres voerde hij op tot 118 millioen. Hij stierf 4 Dec, 1642; Lodewijk X11J zeide: in hem is een groot staatsman gestorven, en nam tot zijn opvolger den door hem aanbevolen kardinaal Mazarin, een Italiaan.

Lodewijk XIII stierf in 1643, zijn zoon Lodewijk XIV, was slechts vijf jaren oud, het regentschap werd, vooral door bemiddeling van Mazarin, opgedragen aan do koningin-moeder Anna van Oostenrijk, dochter van Philippus III, koning van Spanje; natuurlijk bleef het Mazarin, die regeerde. Dit regentschap vond vele tegenstanders, voornamelijk in de beide eerste prinsen van den bloede, den hertog Gaston van Orleans en den ouden prins van Condé, bij dezen sloten zich vele edelen aan , wier hoofd de hertog van Beaufort was. Anna toonde daarentegen weinig lust om de door Ili-chelieu verkregene rechten der kroon aan den adel af te staan, en liet aan Mazarin de geheele zorg der regeering over. Nu bewandelden de prinsen, door den adel te gebruiken, een anderen weg, en zochten namelijk het volk er in te mengen, hetwelk bij slot van zaken er niet beter door werd, en ook om het parlement van Parijs op hunne zijde te krijgen. Gedurende den dertigjarigen oorlog in Duitschland waren er vele belastingen geregistreerd geworden, ook thans na den westfaalschen vrede bleven niet alleen de oude, maar men wilde zelfs nog nieuwe invoeren ; het parlement nam nu de houding aan van voor het welzijn van de burgerij te waken, en daar deze reeds gebukt ging onder de belastingen, weigerde het nieuwe en sommige der oude goed te keuren. Het hof, hierover ten hoogste gebelgd, liet eenige der voornaamste parlementsleden gevangen zetten om schrik aan te jagen, en nu liep de burgerij te wapen, bouwde barrikaden en eischte de invrijheidstelling der gevangenen, üe partij der edelen en het parlement sloten zich bij de burgers aan, en hiermede begon er een binnenlandsche oorlog, welke bekend is onder den naam van de Fronde. Intusschen had het hof, veiligheidshalve Parijs verlaten, en liet de stad door deu grooten Condé insluiten. De oorlog werd van

beide zijden met weinig nadruk gevoerd; de Prondeurs waren verdeeld en Conde was wijfelachtig , niet hart en ziel was hij de zaak van het hof of van Mazarin niet genegen. Den 11 Maart 1649 werd er een verdrag gesloten. De regentes gaf toe; maar Mazarin bleef in het bestuur, daardoor was het strijdpunt niet weggenomen, en de prinsen, hertogen en do adel kregen ook niet den invloed, dien zij verlangden. Het hof' keerde naar Parijs terug en werd jubelend door het volk ontvangen, De ooi'log nam eene andere gedaante aan; het werd een persoonlijke strijd van do prinsen van den bloede met (Jonde aan het hoofd om de regeering. Onverwachts werden Conde, Longueviller en Conti gevangen genomen, dit maakte vooral de vele aanhangers vau Condé woedend. Sommige provincies kwamen mede in opstand' en zelfs Tu-renue verklaarde zich voor de prinsen en stond weldra met een leger in het veld om voor hunne zaak te strijden. Mazarin bracht spoedig de meeste provincies tot de orde terug en zijn opperbevelhebber du Plessis behaalde don 15 Dcc. bij Rethel de volkomene overwinning over Tu-renne. Mazarin Irok triomfeerend Parijs weer binnen. Het parlement eischte nu de loslating der prinsen, dit werd geweigerd ; intusschen zaten zijne vele vijanden en vooral de kardinaal Kets, coadjutor des aartsbisschops van Parijs, niet stil. Mazarin bemerkte het gevaar en vluchtte heimelijk uit Parijs, de koningin-regentes wilde hem niet den jongen koning volgen, dit belette echter de coadjutor, deze liet nog in den nacht het paleis bezetten, nu moest zij in alles toestemmen zelfs in do verbanning van Mazarin, welke naar Keulen was gevlucht en van daaruit de koningin wist te leiden.

De prinsen en de adel maakten slecht gebruik van hunne overwinning; in plaats van een strijd voor volksbelang, werd het een woordenstrijd om den voorrang, een intrigen-spel; zij verdeelden zich in twee partijen, waarvan al spoedig de eene zich met het hof vereenigde, hetwelk hierop gerekend had ; Turenne werd door de koningin, do coad jutor door Mazarin gewonnen; Condé, die zich van de regeering had meester gemaakt, ontkwam de Bastille slechts door de vlucht.

Onder zulke omstandigheden bereikte Lodewijk XIV zijn veertiende jaar en aanvaardde in schijn den 7 September 1651 zelf de regeering. Hij liet Condé voorstellen doen om terug te kee-ren; maar deze trok van uit Bordeaux met een leger naar Parijs, en hier stonden de twee grootste veldheeren van Frankrijk Turenne en Condé over elkander, het zou wellicht tot een bioedigen strijd gekomen zijn, hadde de hertogin van Montpen-sier niet voor Condé de poorten van Parijs laten openen; bij liet parlement geen steun vindende, hitste zijne partij het gepeupel op, waardoor er een hevige oploop ontstond , het parlement werd overrompeld ; vele leden weken de stad uit en de overige, buigende voor het geweld, besloten, dat, aangezien de koning door Mazarin in onvrijen toestand gehouden werd, den prins van Condé tot opperbevelhebber van het geheele leger en den hertog van Orleans tot generaal-luite-nant van het rijk te benoemen. Op aandringen van Turenne begaf zich het hof naar Pontoise, werwaarts de meeste parlementsleden ook gingen; tegen Mazarins verwachting drongen dezen ook hier op zijne verwijdering aan, en nu besloot hij, om alle voorwendsels tot oorlog weg te nemen , in vrijwillige ballingschap te gaan (19 Augustus 1652). Den 21 October deed de koning onder het grootste vreugdegejuich zijne intrede weer in Parijs, en kondigde eene alge-meene amnestie af, van welke slechts Condé, als schuldig aan hoog verraad, uitgezonderd was. Deze trok met het overige zijner troepen naar Champagne en wierp zich in de armen van Frankrijks vijanden, de Spanjaarden. De looze coadjutor, kardinaal Retz, trad roemloos van hot tooneel af. Mazarin werd den 3 Februari 1653 weer met veel eerbewijzen door den jongen koning ontvangen en in al zijne ambten en waardigheden hersteld. Adel en parlement moesten zwijgen en terwijl inwendig de financies, handel en nijverheid achteruitgingen, verhief hij Frankrijks macht van buiten door een gelukkigen oorlog met Spanje. Deze duurde reeds met tusschenpoozen van af 1635; Mazarin sloot zelfs met eten koningsmoordenaar Cromwell eeu verbond tegen Spanje; en daar dit rijk nu aangevallen werd door Frankrijk, Engeland en Savoije; Portugal afviel; Catalonit', Aragon, Andalusië

en Napels opstonden, was Philippus IV wel genoodzaakt vrede te shiiten, welke de pyreneesche genoemd wordt. Spanje stond daarbij alles af, wat het nog aan de zijde van Frankrijk over de Pyreneeën bezat (Perpignan, Oouflans enz.), waardoor de bergen de grenzen der beide lauden werden. In de zuidelijke Nederlanden verloor Spanje Artois, een gedeelte van Vlaanderen, van Henegouwen en Luxemburg, met de vaste steden Arras, Hesdin, Gravelingen, Landrecy, Quesnoi, Thionville , Monttnedy, Marienburg en Philippe-ville (1C59); Lodewijk kreeg de infante Maria Theresia ton huwelijk, die van alle aanspraken op den spaanschen troon afstand moest doen. In 1661, 9 Maart, stierf Mazarin en liet zijner familie een verbazend vermogen in geld en goederen na. Hij overtrof Richelieu in menschenkennis en geslepenheid, wat Richelieu door kracht vermocht, verkreeg hij door hoofsche list. Den koning raadde bij op zijn ziekbed aan, zelfstandig en zonder eersten minister te regeeren, wat deze ook nakwam.

De jonge koning bewees zijne roeping tot de heerschappij vooral daardoor, dat hi] voor elke tak van bestuur de bruikbaarste mannen wist uit te kiezen. Colbert, zijn minister van financiën, nam zijn ambt zoo goed waar, dat hij zonder buitengewoon groote belastingen zorgde, dat de koning de onraetolijke sommen voor zijne veelvuldige oorlogen, de omkooping van vreemde ministers eu voor de pracht van zijn hof had, en te gelijker tijd bevorderde hij handel en nijverheid, zoodat Frankrijk ook hierin eene eervolle plaats innam. Zijn minister van oorlog Louvois zorgde, dat hij goed eu weluitgeruste legers had. De maarschalken Condé, Turenne en Luxembourg gaven aan de frausche krijgskunde eene volkomenheid, waardoor zij zooveel schitterende overwinningen behaalden. Vauban bouwde vestingen, waartegen dc dapperste legers hot hoofd stieten. Mazarin had de fran-sche oorlogschepen in de havens laten verrotten, maar

onder Lodewijk verschenen er vloten in alle zeeën en admiralen als üuquesne en Tourville, welke tegen de Engel-schen en Hollanders om de heerschappij der zee durfden strijden.

Toen Philippus IV in 10(55 gestorven was, maakte Lodewijk in naam zijner gemalin aanspraak op de spaansche Nederlanden. Bijna zonder zwaard te trekken veroverde de koning in persoon Franchecomté; zijne maarschalken drongen de spaansche Nederlanden binnen en namen de eene stad na de andere. Het vervallen Spanje kon er geen leger tegenstellen en de Nederlanders waren evenmin uitgerust en zochten tijd te winnen. Johan de Wit, raadpensionnaris, handelde met Lodewijk over de verdeeling der zuidelijke Nederlanden; maar in het geheim wist hij Engeland en Zweden tot een verbond, Triple-Aliantie, over te halen en noodzaakte daardoor den koning van Frankrijk tot don vrede van Aken (l(3ö8). Hij gat' Franche-Comté terug, maar behield het reeds veroverde gedeelte van Vlaanderen met de steden Charleroi, Aken, Oudenaarde , Douai, Doornik en Rijssel, de laatste stad herschiep Vauban in eene sterke vesting.

Evenals eens de persische koning Darius Hystaspis het den Atheners niet vergeven kon, dat zij Sardes verbrand hadden, evenzoo vergramd was Lodewijk XIV op de Nederlanders , omdat zij het gewaagd hadden hem in zijne overwinningen te stuiten. Voorzichtig bereidde Lodewijk alles zoo voor, dat hem volgens menschelijke berekening zijn buit niet ontgaan kon. Onder de duitsche vorsten mistrouwde hij den grooten keurvorst Frederik Wilhelm van Brandenburg, daarom sloot hij een verbond met Zwo-

den, dat met Brandenburg in eene gespannen houding was wegens Pommeren, Koning Karei van Engeland kocht hij om met eenige millioenen Fr., zoodat deze niet alleen het drievoudig verbond verliet, maar zich tot den oorlog uitrustte. Spanje was niet te vreezen en Duitschland wist hy door kuiperijen en geld te verdeelen en gedeeltelijk op zijne zijde te krijgen.

In Weenen had hij den eersten minister des keizers, vorst Lobkowitz gewonnen, deze zou tot eiken prijs een oorlog tegen Frankrijk zoeken te verhinderen. Den 1 November 1671, sloot Lodevvijk met den keizer een verdrag om geen der wederzijdsche vijanden te ondersteunen en daarenboven beloofde de keizer zich niet te mengen in oorlogen, wegens den vrede van Aken, buiten Duitschland. De aartsbisschop van Keulen, de bisschop van Munster, de krijgshaftige heer van Galen, de bisschop van Osnabrück, Johan Frederikvan Hanover, Christiaan van Mecklenburg Schwerin sloten met Frankrijk verbonden. Saksen, Beijeren, Wurtenberg, Maintz, Trier enz. beloofden onzijdig te blijven. De onderhandelaars voor Frankrijk waren de drie broeders Willem, Herman en Frans von Furstenberg (de laatste ook bisschop van Straatsburg) , welken Leopold in 1664 tot rijksvorst verheven had). Duitschland bekommerde er zich niet om, toen Lodewijkin 1G70, den hertog Karei van Lotharingen verjaagde en zijn land bezette, wat zon het zich dan nu aan Holland gelegen laten leggen, dat zich reeds lang van Duitschland gescheiden had ? Maar het aan de Franschen over te laten, dat was toch een muur van zijn eigen huis afbreken. Den 7 April 1(372 verklaarde Lodewijk den Nederlanders den oorlog , omdat, verklaarde hij, zij hem reden tot ongenoegen hadden gegeven. De koning rukte persoonlijk met een leger van 140.000 man onder bevel van Condé, Turenne en Vau-ban op Holland aan. Nog versterkt door de Munsterschen en Keulsehen, trokken zij den 12 Juni, door eene waadbare plaats over den Rijn. Het hollandsche leger was niet sterk genoeg om dezen overtocht te beletten, hoewel de fransche dichters hem bezongen als een heldenfeit. Nog voor het einde van Juni hadden de Franschen niet alleen

eeu groot gedeelte vaii Gelderland, Overijssel en Utrecht, maar zelfs stedeu in de provincie Holland bezet. Terwijl zij met hunne bondgenooten tot in het hart van Holland doordrongen, handhaafden de grijze zeeheld de Kuiter eu anderen de oude hollandsche roem ter zee, en al was elke slag niet beslissend, de Engelschen werden toch als het ware uit de opene zee verdreven. Tot geluk voor de Nederlanden volgde Lodewijk het plan van den minister Louvois om eerst de vestingen weg te nemen, in plaats zoo als Conde wilde, dadelijk op Amsterdam los te gaan, daardoor won men van binnen tijd om de noodige maatregelen te nemen. Het volk eischte den 22jarigen Willem 111 tot stadhouder; waarop deze aan het hoofd des lands geplaatst werd. Hij verordende de verdediging, en deed den moed herleven. Willem haatte Johan de Wit, het hoofd der republikein-sche partij, welke het eeuwig-edict had doorgezet, waardoor voor altijd de stadhouderlijke waardigheid werd afgeschaft, Johan de Wit was door den franschen oorlog overvallen geworden, de vestingen waren niet in behoorlijken verdedigingstoestand , de tuighuizen slecht voorzien en de grensvestingen slecht bezet. Het volk zoekt veelal de oorzaak van de rampen des vaderlands bij de regenten, vooral als er partijen bestaan, zoo ook in de Nederlanden. Onder het volk werd verspreid, dat de raadpensionnaris en zijn broeder Cornelis de Wit het land aan de Franschen hadden willen verraden; later trad een barbier Tichelaar op met de beschuldiging, dat Cornelis hem had willen omkoopen om den prins te vermoorden; hij werd gevangen genomen en in een daarop volgenden volksopstand in den Haag verloor het edele broederpaar het leven, zij werden door het opgezette grauw letterlijk aan stukken gescheurd. Overal klonk het. Oranje boven! Willem had drie van de vier personen, welke vroeger een aanslag op het leven van Jan de Wit gedaan hadden, voorkomend in het leger ontvangen ; den gemeenen Tichelaar kreeg een jaargeld en degenen, die de beide broeders aan den afgrijselijken moord hadden prijs gegeven, werden beloond. Toen Willem aan het beheer was, wakkerde de moed der burgers weer aan. Aardenburg hield tegen den

maarschalk d'Aucre staiul en 20.000 Munsterschen en Keulenaars konden zich niet meester maken van Groningen. Koevorden werd volgens het plan van Mijnert van de Thy-nen door Rabenhaupt hernomen, het kostte den bisschop van Keulen meer dan 1000 man. Lodewijk zelf keerde naar Frankrijk terug, de schitterendste feesten en hofdames wachtten hem daar. De oorlog nam voor de republiek, door de maatregelen van Willem, en omdat de Duitschers toch eindelijk begonnen te begrijpen, dat zij de deur van hun eigen huis open lieten maken voor den overweldiger, eene gunstiger wending. De keurvorst van Brandenburg, een neef van Willem van Brandenburg, bevreesd voor het Cleefsche, sprong het eerste bij en wist den keizer over te halen zijn voortreffelijkeu veldheer Monticuculi met een leger naar den Rijn te zenden; de minister Lobkowitz verlamde echter zijne werkzaamheid zoodanig , dat Monticuculi zeide, dat hij liever nog zijn bevelen uit Parijs dan over den langen weg uit Weenen kreeg ; en toen hij, in weerwil van Turennea manoeu-vreeren, op het punt was zich met den keurvorst te veree-uigen, kreeg hij bevel naar Frankfort te trekken en werkeloos te blijven ; hij trok bij Mainz over den Rijn en maakte zich gereed in Frankrijk te vallen. Turenne ijlde naar don Midden-Rijn, maar de keurvorst sloot vrede met den koning, die, weer aangegrepen door een oorlogzuchtigen luim, naar de Nederlanden was gekomen om op het tooneel der overwinningen te zijn; zijn zegeloop echter was hier ten einde. De wanhopige toestand had den moed der burgers, zoowel van rijke als van arme in vuur gebracht en liever hadden zij als echte republikeinen hun land met den vijand weer aan de golven prijs gegeven dan het den Franschen te laten veroveren ; nog vóór het jaar 1673 ten einde was, waren bijna al de steden weer door de Franschen ontruimd; het tooneel van den oorlog verplaatste zich. Den 30 Aug. 1673 verbonden zich keizer Leopold en Spanje met de Nederlatiden , later ook Lotharingen en in Maart 1647 , het duitsche rijk alsook Brandenburg ; maar Denemarken en Zweden sloten zich bij Frankrijk aan, zoodat nu den oorlog in een algemeenen veranderde. De boven- en beneden-llijn on de

spaansclie Nederlanden werden de oorden voor de oorlogsbeweging, waardoor de Nederlanden verademing kregen, Ook de zee verfde zich met bloed; in drie groote zeegevecliten behield de Ruijter de overhand boven de veel sterkere zeemacht der Engelscheu en Franschen. Karei 11 van Engeland, op aandrang van het parlement, zag zich genoodzaakt te Westminster (19 Febr. 1(374) vrede te sluiten met de Nederlanden. Ook Munster en Keulen moesten als duitsche vorsten hun bondgenootschap met Lodewijk opgeven. Lo-dewijk zond Turenne naar den boven-Rijn, die in Lotharingen en in de Paltz als een Turk huis hield, desgelijks deed de maarschalk Luxembourg in de spaansclie Nederlanden en den beneden-Rijn. Aan den boven-Rijn voerdeu liournonville en Des Souches het bevel over het rijksleger, hetwelk zich bij Ensisheim door Turenne liet slaan; de soldaten hadden de overtuiging , dat zij door verraders werden aangevoerd. Ten gevolge dezer nederlaag ging Franche-Comté verloren , welks hoofdstad Besan^on door den spaanschen gouverneur Baudemont dapper verdedigd werd, maar opgeven moest, omdat hij zonder hulp gelaten werd, evenzoo werd de oude hertog van Lotharingen ook aan zichzelven overgelaten. Den volgenden winter werd Bour-nonville door Turenne overvallen en over den Rijn gejaagd. Montecucull , die thans over het rijksleger bevel voerde , stuitte Turenne; vier maanden zaten beide legers elkander op de hielen, zonder veel voor- of nadeel te behalen. Den 27 Juli 1075 wilde eindelijk Turenne bij Sosbocli niet ver van Aken slag leveren , maar werd bij den aanvang reeds gedood ; de Franschen vluchtten hierop in groote wanorde over den Rijn, maar werden den 1 Aug. bij Altenheim weder door Montecuculi geslagen en verloren ook het lang verdedigde Trier. De prins van Oranje deed zich, hoewel nog jong, in de spaansclie Nederlanden als oen dapper eu beleidvol veldheer kennen, zijne grootste bekwaamheid bestond in het gepast gebruik maken der behaalde voordeelen en het vaardig herstellen der geledene nadeelen, hij streed met roem togen den grooten Condé, Schomberg, Luxembourg en anderen. De slag vau Senef (11 Aug. 1674) waar

Condé met 50.000 man den prins met 30.000 aanviel, bleef' onbeslist. In 1077. 11 April werd hij door Luxembourg bij Montcassel geslagen, maar wist een meesterlijken aftocht te bewerken, welke hem meer roem verschafte clan de overwinning aan Luxembourg. Ter zee bevocht de Ruijter in het gezicht van de Etna (22 Apr. 1G76) eene schitterende overwinning op de fransche vloot, welke den Spanjaarden Sicilië wilden ontrukken. Jammer, dat deze overwinning zoo duur verkregen werd met den dood van den grooten zeeheld, die, van scheepsjongen af tot den grootsten admiraal zijns tijds, opgeklommen was en bij alles de nederigste en godsdienstige man bleef. Do Franschen beperkten zich na den dood van Turenne grooteudeels tot een verdedigingsoorlog tegen Duitschland, deden bij gelegenheid uitvallen en verbrandden steden en dorpen. In de spaansche Nederlanden veroverden zij Ypern en Gent, en sloegen den prins van Oranje bij St. Ümer, daarentegen werd Luxembourg door hem bij St. Denis overwonnen, maar hij werd, door het sluiten van den vrede van Nijmegen 1G78, verhinderd er voordeel uit te trekken. Den 5 Febr. 1679 werd de algemeene vrede geteekend. Lodewijk had half Europa afgemat en in bloed gedrenkt. Spanje verloor Pranche-Comté, de vestingen van Valencienne al tot aan Maubeuge; het duitsche rijk Freiburg in Ereisgau; Lotharingen bleef in de macht van Frankrijk, omdat de hertog de harde voorwaarden niet wilde aannemen ; Holland kreeg alles terug.

Terwijl de keurvorst Frederik Willem van Brandenburg de /.ijde des keizers gekozen had en Turenne aan den bo-Tcn-Iiijn bezig hield totdat Moncuculi met zijn leger verscheen, was Zweden, door fransche subsidiën omgekocht, in r.ijn land gedrongen en wilde nogmaals toonen dat zij dezelfde Zweden van den SOjarigen oorlog waren. De oude Wrangel ook vervolgde zijn rooven en brandschatten van vroeger.

Maar terwijl niemand liet vermoedde overviel de keurvorst eene al'deeling des legers bij Rathenow en hieuw dit in de pan. De jonge landgraaf van Hessen-Homburg greep tegen het bevel bij Fehrbellin (28 Juni 1075) de Zweden aan, de quot;keurvorst kon in dor haast slechts zijne ruiterij in het gevecht brengen , maar wist déze zoo geducht aan te voeren, dat Wrange! (broeder van den ouden) volkomen geslagen ; en zijn leger vernietigd werd. Nog eens behaalde de keurvorst met zijn goedgeoefend leger de overwinning op de Zweden bij Wolgast, veroverde Stettin, Stralsund en Greifswalde en drong tot Riga door, terwijl de Nederlanders onder Tromp de zweedsche vloot overwonnen en de Denen Wismar namen. Bij den vrede van Nijmegen, zorgden de Pranschen, dat de keurvorst er geen dorp bij won, maar zich te vreden moest stellen met den krijgsroem. Hij had echter getoond, dat de Zweden niet onoverwinnelijk waren en legde den grond voor den lateren roem van het pruisische leger.

Zoodra Lodewijk zijne vijanden gescheiden had en overtuigd was van hunne machteloosheid , kwam hij met de groot ■ ste onrechtvaardigheid, waarvan de geschiedenis gewaagt, voor den dag. Hij eischte namelijk alle landschappen en steden , welke van af de vroegste tijden behoord hadden bij de gewesten , welke volgens den inunsterschen en nijmeegschen vrede aan Frankrijk gekomen waren. Tot dat ein^e zette hij bijzondere gerechtshoven neer in Breisach, Besan§on, Metz en Doornik (chambres de Reunion geheeten.) Dezen moesten nauwkeurig onderzoek doen, en klommen zelfs tot het Mero-vingische en karolingische tijdperk terug. Bevond een der gerechtshoven bijv.: dat deze of gene streek of stad vroeger, soms in vorige eeuwen, daarbij behoord had, dan werd den koning, prins of vorst, in wiens gebied zij lag, voor het gerechtshof gedaagd , om er een beuzelachtigen schijn van recht aan te geven; bij niet verschijnen, werd zulk eene stad of gewest dadelijk door de fransche legers in bezit genomen. Zoo werd koning

Karei XI van Zweden wegens Zweibrückeu en den koning van Spanje om het vorstendom Chhnay, Kortrijk en het hertogdom Luxemburg voor de kamer gedaagd, en zoo werden ook in de spaansche Nederlanden, in den Klzas, en de Paltz steden en stiften genomen, groote geldsommen afgeperst en de fran-sehe vlag geplant, terwijl de gedwongene Franschen vreugdefeesten moesten vieren. Te midden van den vrede maakte de koning zich meester van Straatsburg, de poort van Zuid-Duitschland en de zetel der duitsche wetenschap en nijverheid. Sedert den SOjarigen oorlog leefden de burgers in bestendige vrees voor de Franschen; zij versterkten de vestingwerken en hielden op eigen kosten garnizoen om de wallen te bewaken. Duitschland liet haar overigens geheel aan zich zelve over. Met veel geld wist Lode wijk eenige magistraten om te koopen , de voornaamste verraders waren Zedlitz, Stösser, Obrecht en bijzonder Günzer. In het grootste geheim en onder alle bedekte voorwendsels verzamelde Louvois om en bij de stad troepen, tot dat zij eindelijk in den nacht van den 31 Sept. 1681 overrompeld werd en zich moest overgeven; het verraad van binnen maakte dit gemakkelijk. Spoedig daarop deed er Lodewijk zijne intrede in. De bisschop Fran/. Egon von Pustenberg, die oven als zijne voorgangers sedert de hervorming te Zabern woonde, kwam te Straatsburg en ontving den koning in het portaal der hoofdkerk met de woorden van den ouden Simeon: »Nu, »Heere, laat uwen dienaar in vrede gaan , want ik heb gt;nw heil gezien.quot; Met grooten spoed liet Lodewijk de stad door Vauban tot eene der sterkste vestingen van Europa maken en boven een der stadspoorten het volgende opschrift plaatsen: Gennanis Gallia clausa (Gallic is voorde Duitschers afgesloten.)

Evenzoo nam hij van Spanje, en zonder do minste aanleiding, alleen volgens het oordeel der Chambres de reunion Luxemburg weg. Europa stond versteld over zooveel onrecht, maar de vorsten hadden geen eensgezindheid en moed om den dwingeland te weerstaan.

Lodewyk de XIV gebruikte , evenals zijn voorvader Frans 1, de Turken tegen den keizer, en hierin werd hij ook nu weder geholpen door de oneenigheden in Hongarije en Zevenbergen. Wa Bethlen Gabors dood (1629) werd (ieorge I Rakoczy door de sten Jen tot vorst van Zevenbergen gekozen, die in 1644 met Frankrijk en Zweden een verbond sloot tegen den keizer en hem tot den afstand van verscheidene landstreken dwong. Zijn zoon George II maakte gemeene zaak met Moldavië en Wa-lachije , die ook vazallen van den sultan waren, hij bracht zich daardoor in verdenking bij den sultan. Toen hij, in verbond met Zweden, in 1657 Polen aanviel, leed hij eene zware nederlaag en werd op bevel van den sultan afgezet en zich met geweld van wapenen willende staande houden, bezweek hij onder de turksche overmacht voor Klausenburg, waar hij aan zijne wonden stierf (1660), Omdat de keizer vorst Kemeny begunstigde tegen Michael Apafi, welken de sultan als vorst gekozen had, deed de laatste den keizer den oorlog aan. De sultan zond den grootvizier Achmed Kiuprili, een der laatste groote turksche veldheeren met een sterk leger, tegen den keizer en sloeg hem den 7 Aug. 1663 bij Gran, nam de gewichtige vesting Neuhaüsel aan do Reitra en liet zijne Tartaren tot over de Moravische grenzen plunderen en verwoesten. De geheele christenheid beefde nogmaals voor de onmenschelijke halvemaan; de meeste vorsten kwamen den keizer te hulp of met legers of met geld; de rijksvorsten , Zweden, zelfs Lodevvijk zond 6000 man ouder den graaf Coligui; paus Alexander VII , Genua, Florence en Mantua zonden gelden en manschappen; alleen Engeland en de Nederlanden durfden, als baatzuchtige kooplieden, niets doen, ten einde^hun handel met de Turken niet te benadeelen. Een keurleger stond dus gereed om de Muzelmannen te ontvangen , en tweemalen behaalde het op hen de overwinning : de eerste bij Lemenz in Opper-Hongarije, er werden duizenden verslagen en meer dan duizend wagens veroverd, beladen met den roof van meer dan honderd dorpen en steden,

en de tweede in Aug. bij St. Gotthard aan de Raab, waar Montecuculi met eene veel geringere macht Kiuprihs geheel versloeg, en niettegenstaande deze overwinningen moest keizer Leopold 1 een wapenstilstand van 20 jaren sluiten , waarbij de keizer zich verbond geschenken van 200000 daalders naar Konstantinopel te zenden en Apati als vazal over Zevenbergen te erkennen. Wij kunnen dit alleen toeschrijven aan de verdeeldheid in het leger en het gebrek aan de uoodige middelen om het bij elkander te houden en het noodige aan te schaften om den oorlog voor te zetten. De Turken wendden zich tegen de Venetiërs, wien zij het eiland Creta ontnamen. Hongarije hield in weerwil van den vrede nog geen rust. Na den gesloten wapenstilstand smeedden de hongaarsche edelen eene groote samenzwering tegen den keizer, die wel is waar ontdekt en door talrijke terechtstellingen gestraft werd, maar graai' Emmerich Tökoly ontkwam naar Zevenbergen en stelde alles in het werk om den sultan weer tot den oorlog tegen den keizer te bewegen. Toen deze in 1G73 met Lode wijk XIV in een nieuwen oorlog gewikkeld was en het grootste gedeelte van zijn leger naar den Rijn moest zenden, gelukte het aan Tököly de Hongaren tot een openbaren opstand te bewegen; ook na den vrede van Nijmegen ondersteunde de trouwelooze Lodewijk Tököly met officieren en geld en liet door zijne gezanten te Con-stantinopel alles in het werk stellen om Mohanied II tot een oorlog tegen Leopold aan te zetten. De sultan benoemde werkelijk Tököly tot koning van Hongarije en ontving de insignies der beleening (strijdkolf, sabel en muts). De sultan, onophoudelijk aangehitst, vooral door de Janitsaren, die door het geld van vreemde agenten opgezet waren, besloot tot den oorlog tegen den keizer, welke nog alles door zijne gezanten liet inspannen om hot onweer van zich af te wenden, maar te vergeefs. De grootvizier Kara Mustafa brak in de lente van 1G83 met een leger van 300000 man op en rukte, gevolgd, door de legers van A paft en Tököly, recht uit op Weenen los, zonder zich veel om andere vestingen in zijn weg te bekreunen. De keizer vluchtte naar Linz en riep de hulp van het rijk in, terwijl de Turken zich reeds

om Wcenen neerlagen (17 Juli); op hunne strooptochten sleepten zij meer dan 80000 menschen in slavernij. In Weeuen voerde de dappere generaal Rüdiger von Stahrem berg over de bezetting van 14 000 man het bevel; soldaten, burgers, studenten, zelfs de vrouwen wedijverden in heldenmoed met elkander. De Turken ondergroeven de muren en lagen mijnen aan, de VVeeners groeven hen tegemoet en dikwijls streed men zelfs tegen elkander onder den grond. Als er eene mijn sprong, dan stormden de Turken met woede er op los, maar werden telkens teruggeslagen; langzamerhand echter vielen de vestingwerken door het springen der mijnen tot puinhoopen , waarin de vijand zich vastzette en steeds vooruitkwam. De stad werd tot het uiterste gebracht, de bezetting verminderde eiken dag door dooden en gekwetsten, de burgers tobden zich af door de voortdurende krachtsinspanning, daarbij kwam nu nog de honger; de belegering duurde reeds twee maanden. Eiken nacht liet Stahremberg vuurteekens geven, welke den dringenden nood aan de christenheid moesten verkondigen ; den 10 Sept. liet hij eindelijk van den Stephanustoren een bundel vuurpijlen opstijgen, als teeken van den hoogsten nood , en o, zogen , verwijderde vuurpijlen gaven eindelijk antwoord, Een christen leger naderde ; 20 000 man sterk waren de keizerlijken onder Karei van Lotharingen, 12000 man zond Beijeren eu even zooveel Saksen; Zvvaben en Frankland 9000 man; en 18000 Polen trokken onder hunnen dapperen koning Johannes Sobiesky de benauwde stad te hulp. Aan hem werd door de duitsche vorsten het opperbevel opgedragen. Het was Zondag 12 Sept., reeds voor dat de volle dag glooi-de, werd de H. Mis op den Leopoldsberg aan den Allerhoogste opgedragen, Sobiesky met de andere katholieke bevelhebbers waren er bij tegenwoordig , Sobiesky bad innig, en toen de H. plechtigheid ten einde was , riep hij met luide stemme: »Laat ons nu vol vertrouwen op de bescherming des Hemels en der allerzaligste Maagd Maria tegen den vijand der christenheid optrekken ! Zij stegen vol vuur den Kalenberg af en sloegen het turksche leger na een kort, maar bloedig gevecht op de vlucht; de grootvizier scheen buiten zinnen te zijn, hij liet niet eens zijn leger in slag-

orde zetten, maar woedend liet hij 30000 gevangene christenen tot den laatsten man ombrengen. Hij zelf was een der eerste, cliu vluchtte; later werd bij op bevel van den sultan geworgd. üe gemaakte buit was onnoemelijk, men schatte hem wel op 10 millioenen, de prachtige tent van den grootvizier alleen berekende men op 400000 daalders, ook de briefwisseling van Lodewylc XIV met de turksche regeering viel in hunne handen. Deze werd op het bericht van het ontzet van Weenen, als door den donder getroffen; hij had wellicht gehoopt na den val van Weenen door liet verdeelde Duitschland als beschermer ingeroepen te worden, dan ware hij tegen den Turk getogen en als redder van Duitschland, zou hij misschien den keizerstroon beklommen hebben. De turksche oorlog duurde nog lang voort; Sobiesky versloeg de Turken nog eens bij Parkany (14 Oct.) eu trok toen naar Polen terug. Weenen was b.iiten gevaar en de schrik voor de halve maan grootendeels vernietigd. Ka-rel van Lotharingen nam het opperbevel over en sloeg de Turken in verscheidene gevechten. In 1686, 2 Sept. werd Ofen door de rijkstroepen onder den keurvorst van Beijeren met storm genomen ; de Turken weerden zich wanhopig, de inwoners hielpen hen krachtig; want zij waren Turken , 146 jaren was deze stad in hunne handen geweest; alles werd neergesabeld, slechts 2000 kregen genade. Na de inname van Ofen drongen de keizerlijke troepen altijd zegevierend tot in Zevenbergen en Croatie door, en den 12 Augustus 1087 behaalde het Christenleger onder den hertog Karei en den keurvorst Maximiliaan Emanuel bij Mohacz eene schitterende overwinning op de Turken , waardoor geheel Hongarye weer onder de macht des keizers kwam. Leopold I bood den Hongaren de hand van verzoening aan, mits zij hun kiesrecht lieten varen, de erfopvolging in zijn huis erkenden en ten laatste het recht opgaven de wapenen te mogen opvatten als zij hunne privilegies geschonden achtten. Op den rijksdag te Presburg 1688 namen de Hongaren dit aan, en zij verklaarden de hongaarsche kroon erfelijk in het huis van Habsburg. Jammer, dat in het vorige jaar Caraffa, een napolitaansch veldheer, in dienst des keizers

te Eperies in Opper-Hongarije de overwinning bevlekte door zijn bloedraad over de schuldige oproerige en verdachte magnaten. Zevenbergen onder Mich nel Aposi huldigde ook den keizer als leenheer, en den G Sept. 1688 viel Belgrado door eene vreeselijke bestorming in de macht der christenen , waarbij zich bijzonder de keurvorst van Beijeren onderscheidde. .Na Karei van Lotharingen voerde de wakkere markgraaf Lode wijk van Baden liet opperbevel, hij sloeg in 1689 de Turken bij Patasch en Nissa, heroverde Semen-dria en Wittin, en behaalde in 1G90 eene groote overwinning bij Salankemen, waarin Mustafa Kiuprili sneuvelde, die in 1690 den christenen Belgrado weder onder eene groote slachting ontrukt had. De volgende jaren oorloogde do keurvorst Frederik August l van Saksen als opperbevelhebber niet gelukkig. In Turkije had men intusschen eene opvolging van sultans gehad; de omstandigheden bij die opvolgingen te verhalen zou van geen nut zijn, voor den draad der geschiedenis geven wij ze slechts op. Mohamed IV werd in 1087 afgezet en opgevolgd door zijn broeder Soliman 111, deze stierf in 1691 en op hem volgde zijn broeder Achmed 11. Hij overleed in 1695 ; zijn opvolger Mnstapha 11 verklaarde in een open brief aau zijne onderdanen, dat het verval des rijks toegeschreven moest worden aan de slechte regeering der drie laatste sultans en aan de nalatige viziers , weshalve hij zich zelven aan het hoofd van het bestuur en leger zou plaatsen en naar Zevenbergen met zijne scharen trekken. Bij het keizerlijke leger was Prins Eu genius van Savoije , die in Italië inet voordeel gestreden had , als opperbevelhebber benoemd. In weerwil van alle moeielijkhedeu hield hij zich bij Pe-terwardein staande en toen de Turken den 11 Sept. 1697 bij Zenta de rivier de Theis wilden overtrekken, viel Euge-nius hen in den rug aan en bevocht eene schitterende overwinning. Meer dan 20 000 man sneuvelden en duizenden verdronken in den vloed, een onmetelijke buit viel den overwinnaars ten deel; Eugenius schreef in zijn bericht naar Weenen: »het gevecht eindigde met den dag, alsof de zon getalmd had de heerlijke zege van het keizerlijk leger met

hare stralen te beschijnen, üeze overwinning verbrak de macht der Turken in Hongarije en bezorgde aan den keizer den voordeeligen vrede van Carlowitz in Januari 1699.

DE VIER AUTIKELEN DER GALLICAANSCHE KERK '1082. ■ VAN HET EDICT VAN NANTES 1085.

Het is licht te bevroeden, dat voor een vorst als Lodewijk, wiens wil wet voor allen was, elk gezag een doorn in het oog moest zijn en het hem niet genoeg was onbepaald in de wereldlijke zaken te heersuhen, maar dit ook gaarne in het kerkelijke wilde doen, van daar weldra botsing tus-schen beiden. En gelukkig, dat hij in gemoede katholiek, en paus Innocentius XI voorzichtig en beraden was, anders ware er wellicht eene volkomen scheuring ontstaan. Aanleiding tot deze twist met den paus was het recht der regaliën , hetwelk bijna in vergetelheid was geraakt j het betrof eene vrijheid, welke door het concilie van Lyon 1274 aan de fransche koningen was gelaten om sommige ledig-staande bisdommen te bezetten en andere gedurende hun vacant zijn te laten beheeren ; dit wilde Lodewijk, geholpen door zijne ministers Colbert en Le Tellier op alle bisdommen en aartsbisdommen van het rijk toepassen. In een rechtsgeschil van het klooster Charonne met den aartsbisschop van Parijs, matigde zich het parijsche parlement het recht aan uitspraak te doen ten gunste van den aartsbisschop ; paus Innocentius Xl verbood daarop aan de geestelijkheid, de parlementsbesluiten in zuiver kerkelijke zaken te erkennen. De ministers verboden daarentegen bij koninklijke verordening van 2 Juli 1Ö80 de bullen, breves of andere brieven van den paus of zijn nuntius at' te kondigen, tenzij zij voorzien waren van het grootzegel. De geestelijkheid verdeelde zich in twee kampen; de hoogere was meerendeels aan de zijde des konings, de lagere hield zich meestens aan den paus. De koning riep daarop eene vergadering van geeste-

lijken bijeen, aau wie opgedragen werd de aloude rechten van de gallicaansclie kerk te omschrijven. Het beschrijven hiervan werd opgedragen aan Bossuet, bisschop van Meaux, die bijzonder bij den koning eu het hof gezien was ; en van hem zijn de vier bekende artikelen der gallicaansclie kerk afkomstig. Zij zijn: 1. Aan den paus, als opvolger van den 11. Petrus, is alleen de opperste macht over geestelijke en der zielenheil betreffende zaken en niet over zuiver wereld-sche gegeven. 2. De geestelijke macht der pausen is zoodanig, dat volgens het algemeen concilie vau Constanz, een algemeen concilie boven den paus staat. 3. Do paus moet zijn gezag volgens de canonieke wetten uitoefenen eu niet inachtneming voor Frankrijk volgens de gebruiken, zeden en inrichtingen, zooals die in het rijk van oudsher bestaan. 4. Ook in geloofszaken is de uitspraak des pausen niet onfeilbaar , zij behoeft de toestemming der geheele kerk. — Uit deze vier artikelen kan men maken, wat men wil, en elke uitspraak des pausen ter zijde leggen, zoo dikwijls men dit goedvindt — Lodewijks en der ministers doel was bereikt, des konings almacht strekte zich ook over de fransche kerk uit. liet Vaticaansch Concilie, in 1870 gehouden, heeft, gelijk wij weten, verklaard, dat liet een'door God geopenbaard leerstuk is: dat de Roomsche Paus, wanneer hij het ambt vau Herder en Leeraar aller christenen vervullend , met zijn hoogst Apostolisch gezag , de leer over geloof en zeden bepaalt, door den Goddeiijken bijstand onfeilbaar is. Ook alle fransche bisschoppen hebben liet leerstuk aauge-ii omen.

Volgens hetzelfde begrip van staat en koninklijke macht kon Lodewijk het ook niet dulden, dat de Hugenoten niet tot den koninklijken godsdienst behoorden en als het ware een geloof, onafhankelijk van hem beleden ; van eene andere zijde zal hij wellicht de zaak van Rome hebben willen vergoeden door zich ijveraar voor do kerk te maken. Wellicht zal Mad. de Maintenon, destijds zijne grootste vertrouweling en met wie hij later heimelijk huwde, het hare er aan hebben toegebracht om te trachten het protestantismus in Frankrijk uit te roeien. Wij moeten hier nog aanmerken,

dat er bij de beraadslagingen over deze zaak geen bisschop tegenwoordig was. Eerst beproefde men zachte middelen om de Hugenoten tot den katholieken godsdienst over te halen, toen dit niet hielp, begon men hunne rechten in te korten. De meesten echter volhardden in hun godsdienst, waarop overal mission narissen uitgezonden werden, vergezeld van dragonders , welke ingekwartierd bleven bij diegenen , welke niet van godsdienst wilden veranderen, en natuurlijk de menschen uitzogen en kwelden, zoodat er wel 200 000, om hunne bezittingen te redden , katholiek werden. Den predikanten , die hunne belijdenis niet wilden afzweren, werd op galeistraf gelast het land te verlaten. Het eene willekeurige bevel volgde het andere. Den 22 October 1085 hief de koning het edict van Nantes op en onttrok daardoor aan de Hugenoten alle privilegies, en alle uitoefening van hun godsdienst; de kerken werden gesloten of afgebroken; zij moesten hunne kinderen katholiek laten doopen en opvoeden; meer dan 2G0000 menschen verlieten hun vaderland en vestigden zich in Engeland, de Nederlanden, of elders in Duitschland. Lodewijk sloeg daardoor Frankrijk eene diepe wonde; want de uitgewekenen onttrokken niet alleen aan Frankrijk een aanzienlijk kapitaal, maar ook hunne nijverheid en kunst. In de Cevennen boden de Hugenoten (Camisarden genaamd, naar hunne korte buizen), jaren lang zulk een weerstand, dat men hen eindelijk in rust hun godsdienst liet belijden.

Wij keuren de handelwijze van Lodewijk tegen de Hugenoten ten hoogste af en ook de kerk verlangt zelve zulke bekeeringen niet; maar wij moeten hier alweder bijvoegen, dat hij niet erger tegen de Protestanten handelde, dan Engeland, Holland, Zweden en Denemarken en andere protestantsche landen tegen de Katholieken deden, ja, eeuwen lang en veel feller. In onze dagen handelt het boorden en vooral Rusland nog niets liberaler.

voortzetten , voor het verband der geschiedenis eenige oogeublikken ons bezighouden met bet vervolg der geschiedenis van Engeland. Ofschoon Jakobus il katholiek was,' volgde hij toch zijn broeder Karei 11 zonder eenige tegen werking als koning van Engeland op.

Hij verklaarde, dat hij de door de wet ingestelde staatsinrichting en de anglicaansche kerk in alles trouw zoude handhaven, waarvoor do engelsche natie hem toejuichte. Dit duurde echter slechts korten tijd; Jakobus hoorde niet slechts openbaar de H. Mis, maar begaf zich met koninklijke pracht naar de kerk; nog minder beviel het, dat hij de Katholieken , die geweigerd hadden den eed te doen, vrij liet en dat hij desgelijks ook deed met 1200 kwakers. (Aanhangers van George Fox). Dit maakte de mannen der hoofdkerk zeer ontevreden. Hij liet zich evenwel volgens het engelsche ritueel kroonen. Den 22 Mei 1685 werd het parlement geopend , hier liet hij zijn afkeer voor de parlementaire regeering reeds blijken; hij eisclite van hen het inkomen der kroon voor zijn leven bepaald te zien , hetwelk hem , inweerwil van vele tegenwerpingen, gelukte. Spoedig daarop landde de hertog van Monmouth met eene schaar engelsche vluchtelingen en wierp zich zeiven tot koning en beschermer van het protestantsche geloof op. Hij vond aanhang, maar werd bij Sedgomoor geslagen en op de vlucht gevangen. Monmouth werd met velen zijner aanhangers ter dood gebracht en anderen naar de plantagies van Jamaika gezonden. Deze opstand gaf den koning gelegenheid, rondom zich eene soort van staand leger te vorinen , waartegen de Engelschen bijzonder waren en dit vermeerderde, toen hij hierbij ook katholieke officieren aanstelde; in het leger van Ierland trachte hij insgelijks katholieke elementen in te voeren. Luid gaf hij zijne afkeuring te kennen over de Habeas-corpus-acte, welke de Engelschen integendeel als de hoeksteen hunner vrijheid beschouwden.

lijke vrijheid bezorgen, tot dit doel moesten de wetten tegen hen, alsmede de test-eed afgeschaft worden. Voorzichtige Katholieken en ook de paus waarschuwden den

koning voor onbedachtzame schreden , terwijl zij hem op de stemming der Protestanten opmerkzaam maakten; zij zouden zich al gelukkig achten als de Katholieken slechts de vrijheid hadden ongehinderd hun godsdienst uit te oefenen. De koning ging echter verder; hij ontsloeg de katholieke officieren van den test-eed , en toen twee leden van het oppergerechtshof dit hoog afkeurden, zette de koning hen af; ook ontsloeg hij den bisschop van Londen, omdat deze het met de ontevredenen hield. Te gelijker tijd werden er weer verscheidene kerken voor de Katholieken geopend; Carmelieter, Franciscaner, en Benedictijner monniken zetten zich in Engeland neder; de jezuïten zelfs, richtten er een collegie op, dat ook door protestantsche leerlingen bezocht werd. In Schotland dacht de koning meer toegevendheid voor de Katholieken te vinden, maar hij bedroog zich; het schotsche parlement weigerde zijne voorstellen in overweging te nemen ; daarom ontbond de koning het parlement en ontsloeg elk in Schotland van den testeed. Al hooger steeg de ontevredenheid, toen hij door twee edicten algemeene gewetensvrijheid afkondigde; zelfs de Presbyterianen dankten hein niet, alleen omdat hetzelfde ook aan de Katholieken gegeven werd. Zijne bemoeiingen om een ongelsch parlement te laten kiezen , dat in zijne inzichten zou treden, waren te vergeefs. Jakobus waagde het zelfs katholieke geestelijken met prebenden der en-gelsche kerk te voorzien , en eindelijk maakte hij kond, dat het zijn wil was, allen onderdanen van de engelsche kroon gelijke vrijheid van godsdienst te geven. Deze koninklijke verklaring moest in alle kerken van Engeland afgekondigd worden; maar zeven bisschoppen richten hiertegen een verzoekschrift in. Toen dit gedrukt en aan allo hoeken van Londen aangeplakt werd, liet do koning de bisschoppen gevangen nemen, omdat zij als pairs geen borg wilden stellen, toch geheel Londen gaf luid zijn bijval aan het verzoekschrift der bisschoppen te kennen , zelfs het garnizoen toonde denzelfden geest. De bisschoppon werden door do gezworenen vrijgesproken en men ontstak door geheel Engeland vreugdevuren, waarin het beeld van den paus verbrand

werd. Koning Lodewijk XIV, die aan Jakobus II, evenals aan Karei II, voortdurend subsidies betaalde, om Engeland van den strijd terug te houden, raadde Jakobus aan niet niet overijling te werk te gaan en toch, zonder dat hij het wilde, verhaastte hij zijn val. Door de opheffing van het edict van Nantes, waren er eenige duizenden protestantsche Franschen naar Engeland gevlucht, die Engeland vervulden met klachten over de fransche Katholieken en vooral over de priesters, hetwelk bij de Engelschen goeden weerklank vond, en weldra klonk het door geheel Engeland, dat ook Jakobus geene andere bedoeling had dan de koning van Frankrijk. De hoop der Engelschen was evenwel daarop , dat na Jakobus' dood een protestantsche vorst op den troon zou komen; hij had slechts twee dochters, die beiden protestant waren; de eene, Maria, was met prins Willem III van Oranje en de andere, Anna, met een deenschen prins gehuwd, toen de koningin den 10 Juni 1088 een zoon ter wereld bracht. JNu ontwikkelden zich de plannen van de tegenstanders des konings zeer ras. Onder het volk werd het gerucht verspreid , dat de prins een ondergeschoven kind was. lieeds lang had men niet Willem 111 in het geheim onderhandeld om tegen zijn schoonvader als beschermer der engelsche vrijheid en godsdienst op te staan. Oranje was dan ook dadelijk genegen om gevolg te geven aan een smeekschrift van zeven der voornaamste heeren, waarin zij hem verzochten over te komen, hem de verzekering gevende , dat voorna-nien en geringen hem als hun redder zouden begroeten.

Toen Willem zich verzekerd had van den afval der voornaamste land en zee-officieren van zijn vader, rustte hij eene vloot uit in 1688 en landde den 5 Novemb. aan de kust van Devonshire. Te vergeefs herriep Jakobus toen al zijne edicten. Niet dadelijk vond Willem overal de gewenschte ondersteuning, toch Jakobus had geen vertrouwen genoeg in zijn leger, om, hem gewapend tegen te trekken. De luitenant-generaal Lord Churchill (later hertog van Malbo-rough) met vele andere officieren verzaakten hun eed en liepen naar Willem over; ook zijne andere dochter met haar deenschen gemaal kozen Oranjes partij. Jakobus zag zich

geheel verlaten, als laatste middel riep hij een raad van veertig protestantsche pairs te zamen, die over de samenstelling van het parlement zouden beraadslagen en de misbruiken afschaffen, tevens beloofde hij volledige amnestie. Door middel van deze pairs onderhandelde de koning met zijn zoon, maar dit rekte de sluwe prins zoo lang, dat hij het oogenblik geschikt oordeelde het af te breken. Den 11 Deo. vluchtte Jakobus ; het lot zijns vaders stond hem nog levendig voor den geest. De koningin luid den G Dec. met haar zoontje reeds Londen verlaten; de koning werd echter op zijne vlucht te Teversham tegengehouden en kwam weêrte Londen, doch Willem liet hem de gelegenheid verschaffen den 2 Jan. 1689 nogmaals te ontwijken; want Willem begreep , dat het voor hem beter was , dat hij van zijn vader ontslagen was. Na eene stormachtige overvaart van twee dagen, landde hij in Frankrijk, waar hij grootmoedig en gastvrij door Lodewijk XIV ontvangen werd. De ontaarde zoon en dochter hadden hun intrek reeds in de woning huns vaders genomen. Met fransche hulp landde Jakobus den 11 Mei 1089 aan de iersche laist bij Kinsaio en spoedig daarop was het grootste gedeelte van het eiland in zijn bezit; maar den 12 Juli 1690 werd hij door Willem aan de rivier de Uoyne volkomen geslagen; Jakobus week andermaal naar Frankrijk, en in Ierland herhaalde zich onder Willem al de gruwelen van Elizabeth en Cromwell.

Talmend trad het parlement aan de zijde van Oranje; want de minste afhankelijkheid van tic Hollanders was gehaat bij de Engelschen. Van daar, dat het parlement zijne gemalin als koningin en hem bloot als regent wilde erkennen , Willem was hier niet mede tevreden en dreigde naaide Nederlanden terug te keeren , waarop het parlement aan hem en Maria de britsche kroon opdroegen, nadat hij de declaration of rights (do wet of verklaring der rechten) bezworen had. Hierin werden de rechten der natie en het parlement tegenover de kroon bepaald omschreven, voornamelijk die punten, waarover vroeger steeds twist was met de vorige koningen. Door deze wet werd eigenlijk eerst de parlementaire regeering van Engeland geregeld. Vroeger

hingen vele zaken zooals belastingen , straffen, boeten bijv. af van het parlement of de kroon, al nadat zij zich machtig gevoelden. Voor de geregelde bijeenroeping van liet parlement zorgde het lagerhuis zelf doordien het de belastingen slechts voor een bepaalden tijd toestond, waardoor zij ook het recht van den monarch om oorlog te voeren vau zich afhankelijk maakten; want om oorlog te voeren moet er geld zijn. En zoo werden er vele andere misbruiken dei-oude monarchie afgeschaft, toch geen wetten, die tegen do Katholieken in het leven geroepen waren en Ierland vooral werd steeds als een veroverd land uitgemergeld.

De sultan, in zijn vernederenden toestand, nam de toevlucht tot Lodewijk en deze kwam de bede niet ton onpas; hij had het oog gevestigd op eeue uitbreiding zijner grenzen aan den Rijn. In het jaar 1G85 stierf de Paltzische lijn Simmern uit; dadelijk maakte Lodewijk op de bezittingen der Simmern aanspraak voor den hertog Philippus van Orleans, wijl deze gehuwd was met eene paltzische princes. Zulk een vermetele eisch was toch voor de duitsche vorsten te erg; zij sloten in 1686 te Augsburg het zoogenaamde groote verbond tegen Frankrijk, tot welke bijna alle mogendheden van Europa toetraden; de ziel van het verbond was Willem III, die thans krachtig met Engeland kon optreden. Lodewijk zat intusschen niet stil en wist de krachten der verbondenen te verdeelen. Toen de aartsbisschop van Keulen gestorven was, koos het door Lodewijk omgekochte Domkapittel, den ouden verrader Wilhelm von Purstenberg tot aartsbisschop, die ook dadelijk fransche troepen in Bonn nam. De keizer en de paus verwierpen de keus en Keulen wilde zulk een bisschop niet ontvangen; de stad werd door brandenburgsche en beijer-sche troepen bezet. Eer echter het groote verbond gesloten was, rukte Lodewijks leger reeds op. Zijne troepen namen met weinig moeite alle steden van de Paltz weg, als ook

Trier, Worms, Speijer, Ofl'enburg en Maintz; slechts Co-blenz eu liet Hei del berger slot hielden zich eenigen tijd staande. Deze steden werden (1688) uitgeplunderd en op Lodewijks bevel in eene woestijn veranderd, op dat geeu viiandelijk leger het in de nabijheid van Frankrijk zou kunnen uithouden. Meer dan 1000 steden, dorpen en gehuchten werden verbrand; de inwoners weggejaagd, vrouwen, dochters en kinderen, mishandeld; kerken zelfs bleven niet gespaard. En toch werd van duitsche zijde den oorlog met geringe inspanning gedreven, doordien het keizerlijke leger onder de beste veldheeren tegen de Turken streed, welke op aanstoken van Lodewijk XIV, de wapenen -weder tegen den keizer hadden opgenomen, in de zuidelijke Nederlanden overwon in 1(390 de maarschalk Luxembourg het nederlandsche leger onder den vorst van Waldeck bij Flourus; in 1692 onder Willem IJl bij Steenkerken; aan den Boven-Rijn gingen de Franschen meer dan eens over den stroom en verbrandden onder Melak in Wurtenberg steden en dorpen en eischlen ongehoorde brandschatting. Wel is waar, weerden zich Lodewijk van Baden en de rijksmaarschalk Thüngen dapper, maar zij waren niet talrijk genoeg om Lodewijk te stuiten. In het jaar 1G93 overwonnen de Franschen nogmaals Willem van Oranje bij Neerwinden, * bombardeerden Brussel, belegerden Maintz eu namen Darmstadt in. Slechts ter zee waren zij niet zoo gelukkig. In 1092—29 Mei werd de fransche vloot volkomen geslagen bij kaap la Hogue door de eugelsch-hollandsche vloot, waardoor de laatste hoop van den verdrevenen koning van Engeland, Jakobus, verdween. Geheel Europa was bijna een legerkamp; er werd gevochten in Duitschland, Italië, Spanje , de zuidelijke Nederlanden, ter zee en te land, ja, zelfs in de colonies, in Amerika en üost-lndie , terwijl de Turk nog afzonderlijk tegen den keizer streed. Vorsten en volken wenschten naar den vrede, zelfs Lodewijk; en gelukkig kwam deze in 1C97 te Rijswijk tot stand, waarbij Lodewijk zich, tegen zijne gewoonte in, bijzonder toegevend betoonde, want hein flikkerde iets anders in de toekomst toe, Bij dezen vrede behield hij alleen voor zich Straatsburg en den Elzas;

gaf Lotharingen en de Paltz terug , alsmede zijne veroveringen in Spanje en inde spaansche Nederlanden; de Rijn-Paltz kwam aan Philippus van Paltz-M enburg, deze moest eene somma gelds aan de hertogin van Orleans uitkeeren eu Willem III werd als koning van Engeland erkend. 131] de vredesvoorwaarden bedongen de Franschen nog, dat in die protestantsche plaatsen , welke de Franschen een tijd lang bezet hadden, de katholieke godsdienst geduld zou blijven.

Lodewijk had zich gehaast om den vrede van Rijswijk to sluiten ; want de spaansche kroon lachte hein toe voor een Bourbon. Het was altijd nog een prachtig land , dat in zich zelf de kiem droeg van alle grootheid en rijkdom, ofschoon het sedert Philippus II van grondgebied verloren had en zijne financies door het slechte beheer geheel ten gronde gericht waren. Op Philippus II was Philippus III gevolgd (1598—1621), die den SOjarigen oorlog met de Nederlanden erfde, en ook deel moest nemen aan den SOjarigen. Üe spaansche veldheeren, (Spinola, Cordovan enz.) bewezen nog altijd, dat zij leerlingen uit de school van Karei V waren eu de spaansche soldaten bleven steeds uitmunten door hunne dapperheid en volharding; de krijgshaftige geest der oude Spanjaarden, welke uitblonk bij Hannibal en in den strijd tegen de Mooren, wortelde nog in het spaansche karakter en blijft nog in hen. Het ontbrak er altijd aan geld ; in weerwil van de rijkste goud- en zilvermijnen, was de schatkist immer leeg. üe schuld lag in alles. De groote uitgaven van het weelderige hof, de ontrouw der ambtenaren, de landverhuizingen naar Amerika , welke de verwaarloo-zing van den akker- bergbouw en nijverheid te huis tengevolge hadden. De spaansche handel geraakte niettegenstaande alle scheepvaartwetten in de handen der Nederlanders. Lm wat bijzonder tot het verval van Spanje heeft bijgebracht,

is het bezit dier landen, welke van het moederland gescheiden waren. In Italië, het eiland Sardinië, Milaan en Napels; de Zuidelijke Nederlanden en Fransche-Comte en dit weder van de Nederlanden, door Bourgondie en Lotharingen , gescheiden. Maar bovenal had zijn ijzeren wil om de Noord-Nederlanders te onderwerpen, leger, vloot en onmetelijke sommen verzwolgen. Onder Philippus IV (1621 —1665) zonk Spanje nog dieper. Zijn minister, de hertog van ülivarez, wilde in Arragon en Catalonie evenals in Kastilie belastingen en manschappen voor den krijgsdienst heffen; maar dezen beriepen zich op hunne privilegies, en toen de regeering geweld gebruikte, stonden zij op eu riepen zelfs Frankrijk te hulp. Daaruit ontstond een hevige burgeroorlog, en het scheelde weinig of Spanje had het «•ebied tusschen den Ebro en de Pyreneën verloren. Gelijk-

tijdig stond Napels ouder Masaniëllo op (1647), hetwelk evenwel met weinig moeite tot rust gebracht werd. Portugal daarentegen, dat werkelijk met Spanje een schoon geheel had kunnen vormen, rukte zich weer los.

Dit land had gedurende eeuwen als een zelfstandig rijk bestaan , het had ook tegen de Mooren op leven en dood gevochten en de pogingen van Kastilie om het met zich te vereenigen roemrijk afgeslagen ; het had ouder Hendrik den Zeevaarder het eerst de groote zeewegen opgezocht en bevaren. Geen wonder, dat de Portugeezen hunne nationaliteit voelden en ongaarne het zinkende Spanje wilden volgen, door hetwelk zij hunne rijkste colonies aan de Hollanders en Ëngelschen verloren ?agen gaan. De spaansche regeering handelde hier zooals in andere landen; zij liet Portugal door spaansche stadhouders regeeren , riep geen stenden bijeen en legde willekeurige belastingen op. Reeds lang heerschte er bij alle standen en rangen eene zekere gisting, en eene poging van den minister Olivarez om den hertog van Braganza gevangen te nemen bracht deze tot uitbarsting.

Lissabon gaf 1 Dec. 1G40 het voorbeeld door bet afschudden van het spaansche gezag; het geheele rijk volgde dit voorbeeld en riep den hertog van Braganza, Johannes IV, op den troon. Deze zond gezanten naar de meeste hoven van Europa en werd erkend. Richelieu in het bijzonder nam Portugal onder zijne bescherming; maar na diens dood wendde het zich tot Engeland, welks bescherming zeer ten nadeele uitviel van hun handel en hunne nijverheid; van Engeland is steeds alle hulp egoïstisch berekend. Spanje kou gedurende zijne regeeriug niet veel tegen Johannes IV uitrichten ; hij stierf in 1056 en werd opgevolgd door zijn zoon Alfonsus VI, een zwakke vorst, wiens eersten staatsman, Castelho Mehor het koningschap bevestigde, vooral door de overwinningen welke Schomberg op de Spanjaarden behaalde. Hij moest de regeering afstaan aan zijn broeder Peter 11 (1663) die met de Nederlanders vrede sloot, welke velen hunner colonies weggenomen hadden. Deze koning had een zvvaren kamp te strijden tegen do Spanjaarden en alleen aan de hulp der Franschen en Engelschen had hij de overwinningen van Almerial en Villaviciosa (1665) te danken, waardoor Spanje genoodzaakt was den vrede te sluiten en Portugals onafhankelijkheid te erkennen (1668).

Op Philippus IV van Spanje volgde zijn zoon Karei 11, zwak naar ziel en lichaam; hij regeerde van 1665—1700. Lodo-wijk |X1V ontrukte hem het spaansche gebied aan deze zijde der Pyreneën, Pransche-Comté en een gedeelte der spaansche-Nederlanden. Karei was kinderloos. Engeland, Holland en Frankrijk hadden reeds een verbond gesloten om Spanje na zijn dood te berooven. Toen de koning | dit bemerkte, werd hij toornig, en benoemde bij testamentaire beschikking den beijerschen prins. Jozef Ferdinand, wiens moeder, eene spaansche prinses was, tot algemeen erfgenaam ; maar deze vorst stierf in 1699 en nu benoemde Karei 11 bij wilsbeschikking als erfgenaam der geheele spaansche

monarchie den kleinzoon van Lodewijk XIV, den hertog Philip-pus van Anjou, met voorbijgang van het oostenrijksche Uahs-burger huis. Lodewijk bedacht zich eenigen tijd, eer hij het testament aannam; want hij moest op een oorlog met den keizer rekenen, welke de rechten van zijn huis (hij was niet alleen een Habsburger, maar zijne moeder was eene spaansche prinses) niet zoo gemakkelijk zou opgeven , daarenboven zouden de Nederlanden en Engeland dit ook maar zoo rustig niet aanzien. Lodewijk moest kiezen een Habsburger of zijn kleinzoon op den spaanschen troon te zien; hij besloot natuurlijk voor den laatste. In 1700 den 1 Nov. overleed Karei 11 en eenige dagen later aanvaardde Lodewijk de erfenis in naam van zijn kleinzoon eu deze was weldra te Madrid. Al de mogendheden en vooral de keizer stonden verbaasd, zij wisten niets van dit laatste testament. De keizer begon dadelijk de vijandelijkheden, zijn groote veldheer Eugenius voerde zijn leger over de ontoegankelijke rotsen van Val Freddo, waar zijne soldaten het geschut stuk voor stuk moesten overdragen, en kwam door de Cette Conimini met zijn leger in het gebied van Verona, een tocht even bewonderenswaardig als die van Hannibal en Napoleon 1; hier trof hij Catinat en Villeroi reeds aan en sloeg hen bij Carpi en Chiari. De keizer had zich intusschen tot zijne bondgenooten de Engelscheu en Nederlanders gewend. Engeland toonde aanvankelijk weinig genegenheid , maar juist stierf de ongelukkige afgezette koning Jakobus Jlvan Engeland en Lodewijk erkende dadelijk plechtig zijn zoou als Jakobus 111, toen werden de Engelschen woedend eu zetten Willem 111, hun koning, aan om zulk eene beleediging te wreken, waarop dadelijk het verbond tegen Frankrijk gesloten werd. Maar eer het tot eene geregelde uitrusting kwam. en de troepen in het veld stonden, stierf Willem 111 (den 3 Maart 1702) de eenige man, die opgewassen was tegen de staatkunde van den franschen koning. Hy liet geene kinderen na, Maria zijne vrouw was reeds in 1094 overleden, zijne schoonzuster Anna volgde hem op. In 1701 (12 Juni) had Willem de beruchte successie-acte doorgedreven, waarbij bepaald werd, dat de protestantsche godsdienst verplichtend

zou zijn voor den bezitter der engelsche kroon. Het engelsche koningschap heeft Willem weinig genoegen aangebracht; met wantrouwen werd hij als Hollander steeds gadegeslagen , z^ne macht was zeer beperkt, zelfs de beruchte acte van Navigatie kon hij niet afgeschaft krijgen; men noemde hem wel eens stadhouder van Engeland en koning van Holland. De Katholieken bleven onder Willem in denzelfden druk en in Ierland leeft zijn naam als orangisten nog voort. In de nederlandsche gewesten werd vooreerst geen stadhouder gekozen, maar kreeg de raadpensionnaris Heiusius het roer in handen. Willems opvolger was nog te jong, of liever de republikeinsche partij trachtte altijd het hoofd weer op te steken. Anna of bet engelsche ministerie en Heinsius in de Nederlanden traden met kracht in het voetspoor van Willem en sloten met den keizer en andere vorsten eeu verbond tegen Lodewijk en verklaarden hem den oorlog.

Niet te vergeefs had Lodewijk op de verdeeldheid van Duitschland gerekend; immers op zijne zijde waren de keurvorst Maximiliaan Emmanuel van Beijeren en diens broeder den aartsbisschop en keurvorst van Keulen, ook de hertog van Wolfenbuttel-Brunswijk en die van Gotha, de beide laatsten werden echter ontwapend. In Italië waren voor den koning Victor Amadeus van Savoije en de hertog van Mantua. Tegen hem stonden Engeland , de Nederlanden, Portugal, het overige duitsche rijk en bijzonder ook Brandenburg , wiens hertog tot koning verheven was geworden en den titel van Frederik I, koning van Pruisen, had aangenomen. Zooals wij boven zagen hadden twee der dapperste veldheeren vóór do oorlogsverklaring elkander reeds in Italië ontmoet. Eugenius had Catinat geslagen, hij was echter te zwak om van zijn verkregen voordeel met nadruk gebruik te maken, en toen Lodewijk den bekwamen maarschalk Vendome zond, wist de eerstgenoemde zich niet alleen door zijn veldheersgenie in Lombardije staande te

houden , maar overwon hem in den bloedigen slag van Luz-zara (1702), maar ook deze had geen bijzondere gevolgen.

Bugenius werd naar Hongarye geroepen. Franciscus Rakoczy, had op Frankrijks aanhitsen , de vaan des oproers ontrold. Vendome drong graaf Stahremberg, hoe dapper deze ook was uit Lombardije naar Tyrol. Ondertusschen was ook de oorlog aan den Boven-Rijn ontbrand; daar stond de oude Lodewijk van Baden aan het hoofd van het zwakke rijksleger, met hetwelk hij toch Landau op Mela veroverde. Op denzelfden dag (9 Sept. 1702) nam de keurvorst van Beijeren Ulm bij verrassing in; na verscheidene mislukte pogingen gelukte het aan den maarschalk Villars door het Zwartewoud te dringen en zich bij Tuttlingen met het beijersche leger te vereenigen (Mei 1703). De keurvorst werd spoedig oneenig met Villars, scheidde zich van hem en trok al veroverende door Tyrol om zich met Vendome te vereenigen; hij verspreidde zijn leger in de verschillende plaatsen, welke hij ingenomen had en toen hij de hoogte van den Brenner bereikt had, verhieven zich de wakkere Tyrolers van alle kanten onder hunnen dapperen Martin Stertzlinger, overal werden de troepen verslagen, uiteengejaagd en gedood; de keurvorst moest, om zich den weg niet te laten afsnijden, zich haasten om terug te trekken, en het afgescheiden gedeelte van zijn leger prijs geven. Villars was intusschen in Zwaben gevallen, Taliard veroverde Landau en Breisach en sloeg den keizerlijken veldheer Styrum bij Höchstadt , welk plaatsje later zoo noodlottig voor de Franschen werd. Het volgende jaar ijlde Marlborough, die in de spaansche Nederlanden het bevel voerde naar Duitschland en vereenigde zich met Eugenius, die uit Hongarije gekomen was, en met den markgraaf Lodewijk bij Heilbron. Daarentegen vereenigden Villeroi en Taliard zich met den keurvorst van Beijeren. Marlborough en Lodewijk wierpen de Begeren uit hunne stelling aan den Schellenberg bij Donauwörth (2 Juli 1704) en den 13 Aug. leverde Marlborough en Eugenius den maarschalk Taliard en den Beijeren den grooten slag bij Höchstadt. Marlborough had het centrum, waar do ruiterij zich in be-

vond, voor zich, hij brak met zijn geschut en voetvolk door hunne gelederen eu sneed ze af en nu wierp hij zich met 15000 man op hen, in het dorp Bieinheim; de vijand kon zich niet meer in slagorde plaatsen en werd zoo duchtig beschoten, dat hij zich over moest geveu. Eugenius moest zijne soldaten door moerassen en over diepe sloten in het vuur brengen, maar streden zoo dapper, dat den anderen vleugel hetzelfde lot trof; meer dan 15 000 vielen er in het gevecht en even zooveel werden er met den maarschalk Tallard gevangen genomen. Lodewijks krijgsroem verbleekte ! De keurvorst vluchtte naar Frankrijk , zijn land werd door Oostenrijk bezet eu door de soldaten en beambten verschrikkelijk geplaagd, zoo erg, dat boer en burger opstonden en het scheelde weinig of het was deu Oostenrijkers hier gegaan zooals den Beijeren vroeger in Tyrol. Ter zee werd er minder belangrijks door de vereenigje engelsch-hollandsche vloot uitgevoerd, In 1703 vernietigde zij, in de haven van Vigos, de spaansche zilvervloot, die juist beladen teruggekomen was. In hetzelfde jaar ontnam de fransche vloot met vijf linieschepen 5 brikken, welke onder Roemer Vlacq de koopvaardyvloot van 150 zeilen begeleidden, Vlacq verloor het leven; maar de vloot kwam ongeschonden binnen. In 1704 stevende de vloot naar Portugal om van daar den aartshertog Karei als koning in Spanje te brengen. In Lissabon werd hij als zoodanig begroet, van daar vertrok hij naar Gatalonie, hetwelk zich grootendeels voor hem verklaarde. Het volgende jaar 1705 veroverden de bondgenooten Barcelona, Arragon, en Valencia en andere provincies vielen gedeeltelijk toe, Phi-lippus zag zich zelfs genoodzaakt de hoofdstad te verlaten, waar de bondgenooten in Juni 1700 binnentrokken; maar nu ontwaakte bij de Castilianen het gevoel van afkeer tegen de Portugeezen eu de vreemdelingen, zij stonden op, en aan het hoofd van den dapperen Berwick, natuurlijke zoon van Jakobus 11, leden de bondgenooten in April 1707 een volkomen nederlaag en moesten wijken. Arragon, Valencia en Murcia gingen voor hen weer verloren. Den 1 Aug. 1704 deden 800 engelsche en nederlandsche zeesoldaten

eene landing bg de sterke vesting Gibraltar, steunende op hare sterkte was deze zoo slecht bezet, dat zij zich na eenige schoten moest overgeven. De Engelscheu lagen hier een bezetting in, te vergeefs werd er poging aangewend dit gewichtig punt te herwinnen; de Engelschen bezitten het nog. De Nederlanders, die het hebben helpen veroveren werden destijds gepaaid, met eene nadere regeling, waarvan echter nooit iets gekomen is.

Frankrijks kracht was door den nederlaag van Höehstiidt niet uitgeput; in Italië handhaafde zich Vendóme met roem ; Villeroi werd met een tweede leger naar de Nederlanden gezonden en met een derde stond Villars aan den Rijn. Deze overwon den ouden, markgraaf von Baireuth bij Stoll-hofen (Lodewyk van Baden was gestorven). Marlborough handhaafde thans in de Zuidelijke Nederlanden zijn veld-heersroem; den 6 Mei 170(1 behaalde hij eene schitterende overwinning op het goed uitgeruste en dappere leger van Villeroi bij Ramillies ; ook in Italië verloren de Franschen. Nadat Vendóme teruggeroepen was en de hertog van Orleans het bevel over het 80 000 man sterke leger op zich genomen had, ijlde Eugenius in een meesterlijken tocht naar Piemont, waar de Franschen Turin belegerden; want de hertog van Savoye was reeds in October 1703 tot de bond-genooten overgegaan, omdat dezen hem meer beloofden dan Lodevvijk XIV. Eugenius liet geen tijd voorbijgaan, hy bestormde dadelijk hunne versterkte stelling en in weinige uren was zij in zijne macht, het leger uiteen gejaagd en hun geschut genomen (7 Hept. 1706). Zij moesten Op-per-Italie verlaten; ook Napels werd bijna zonder slag of zwaard door generaal Dann genomen, wijl de inwoners gelijken haat tegen de Franschen en Spanjaarden droegen. Het volgende jaar ging zonder krijgsbedrijven van naam voorbij, doordat de oneenigheid onder de bondgenooten de werkzaamheid der veldheeren verlamde. Eerst in 1708 ston-

deu Eugenius en Marlborough vereenigd in de Zuid-Nederlanden en bevochten den 11 Juli bij Oudenaarde eene glansrijke overwinning op Vendóme. De volgende winter was grimmig koud j de olijf'boomen, de wijnstok bevroren zelfs in Zuid-Frankrijk; bij den krygsnood voegde zich weldra de hongersnood. De ministers van Lodewijk verklaarden, dat de voortzetting des oorlogs eene onmogelijkheid werd, waarop men over den vrede begon te onderhandelen. Lodewijk willigde in den afstand van de spaansche erfenis, in de aftreding van Straatsburg en den Elzas; maar toen Eugenius , Marlborough en de raadpensionnaris Heiusius van hem verlangden, dat hij met een fransch leger zijn kleinzoon uit Spanje zou helpen verdrijven, brak Lodewijk de onderhandelingen af en deed een beroep op de fransche eer. Hij bracht nog eens een sterk leger te zamen, dat Villars in de spaansche Nederlanden moest aanvoeren, maar in den grooten slag van Malplaquet, den bloedigsten uit den oorlog, werd nu ook dit leger 11 Sept. 1709 geheel verbrijzeld. Nu bood Lodewijk nogmaals vrede aan en hij zou hem thans onder alle voorwaarden hebben moeten aannemen , als er niet plotseling een ommekeer had plaats gehad, niet door de wapenen, maar door de hofkuiperijen.

Keizer Leopold, aan wien het krijgsgeluk toch nofj eenmaal voor zijn dood had toegelachen, was in 1705 gestor ven en werd door zijn zoon Jozef I opgevolgd; deze was een wakkere en beleidvolle vorst, hij kou trouwens evenmin de traagheid of onwil van het rijk overwinnen, ook niet al de misbruiken in zijn eigen rijk uitroeien; aan den trouwen Eugenius liet hij het krijgs- en buitenlands be lieer over, hij zelf lag zich geheel toe om de Hongaren te bevredigen. Green regeering der keizers was zoo roemrijk als de zijne, zij was eene aaneenschakeling van overwinningen op don aartsvijand van zijn huis en land; ongelukkig stierf hij

reeds deu 17 April 1711 aan de kinderziekte. Zijn naam leeft nog voort in de door hem aangelegde Jozefstad en Schön-bruun; hij werd opgevolgd door zyn broeder Karei VI, voor wien de bondgenooten den spaanschen troon hadden willen veroveren. Nu, echter veranderde de zaak, men wilde toch niet gaarne bij de uitgebreide oostenrijksche heerschappij nog die van Spanje voegen , zooals onder Ka-rel V.

Toevalligerwijze had er in Engeland gelijktijdig eene veranderiug plaats. Anna, de koningin werd geheel be-heerscht door de gemalin van Marlborough en door haar heerschten de whigs onbeperkt: de vrouw van Marlborough werd aanmatigend en eene nietige zaak gaf aanleiding dat Anna haar verwyderde, tegelijk werd Marlborough, wiens geldzucht bekend was, beschuldigd gelden, voor het leger bestemd , verduisterd te hebben, waarvan zijne tegenpartij, de Torys, gebruik maakte om hem te doen vallen. Marlborough verloor het opperbevel over het leger en tegelijk knoopte Engeland onderhandelingen aan met Frankrijk. Zij leidden tot den vrede van Utrecht (1713); waarbij de kleinzoon van Lodewijk Philippus erkend werd als koning over Spanje en alle spaansche volkplantingen; maar afstand moest doen van alle aanspraken op den franschen troon.

Engeland verkreeg de erkenning van de protestantsche troonopvolging; het bezit van Gibraltar, Minorca, Nieuw-Schotland, Terre-neuve, St. Christofiel en de landen van de Hudsons-baai, benevens den Assiento of' slavenhandel op de spaansche colonies.

Oostenrijk kreeg de spaansche Nederlanden, Milaan, Napels eu Sardinië, dat het later tegen Sicilië verruilde. Oostenrijk won daardoor wel in uitgestrektheid, maar niet iu wezenlijke macht; die afgescheiden landen waren moeie-lijk te bevredigen en te verdedigen; zij eischten voortdurende werkzaamheid en kostbare bezettingen.

De Nederlanden verkregen het zoogenaamde Barrièren-tractaat, het recht om eene reeks van vestingen in de zuidelijke Nederlanden aan de grenzen van Frankrijk met hunne troepen te bezetten, gedeeltelijk op kosten des keizers ;

Savoije bekwam een gedeelte van het Milaneesche, het eiland Sicilië, hetwelk het met Oostenrijk voor Sardinië ruilde , en den koningstitel.

De keurvorst van Beijeren en Keulen kregen hun land weder terug. De keizer en het duitsche rijk namen de voor hen door Engeland bedongen voorwaarden niet aan. Straatsburg, de roof van de Chambres de reunion bleef nog altijd in fransche handen. Te vergeefs spande Eugenius alles in het werk om de duitsche vorsten tot krachtinspanning op te wekken, zij lieten zich liever uitplunderen dan dat zij voor het keizerlijke leger betaalden. Eugenius kon met zijne geringe strijdkrachten niets uitrichten, moest zelfs, niettegenstaande de dapperste verdediging, Freiburg, Landau en Mannheim in de macht der Fransehen zien vallen. Hij raadde den keizer dus tot den vrede aan, welke dan ook te Baden den 7 Sept. 1714 geteekend werd, op de voorwaarden uitgedrukt in dien van Utrecht.

Lodewijk stierf den 1 Sept. 1715 in den hoogen ouderdom van 78 jaren ; hij overleefde zijn zoon, kleinzoon en ouderen achter-kleinzoon , zoodat de kroon overging op zijn Sjarigen achter-kleinzoon Lodewijk XV, zoon van den voortreffelijken hertog van Bourgogne, voor wiens opvoeding de groote bisschop Fénélon de Lotgevallen van ïele-machus geschreven heeft.

Met den dood echter hielden de gevolgen van zijn streng monarchaal bestuur niet op; zijn geest van regeeren bleef bij de meeste hoven van Europa tot 1789 voortleven. Hij gold als het model eens heerschers en groote en kleine vorsten, alleen de Habsburgers uitgezonderd, streefden hem zooveel mogelijk na te volgen. Zijn motto was: 1'état, c'est moi, (Ik ben de staat) en handelde ook alsof werkelijk Frankrijk alleen voor hem was. Honderde en honderde

millioenen verkwistte hij voor hoffeesten, prachtige gebouwen, hofdames en dies meer. Zoo liet hij het slot te Versailles bouwen, dat volgens zijn wil alles moest overtreffen, wat ooit voor een koning gebouwd was. Het prachtige paleis werd met een onmetelijk park omgeven; de streek is arm aan water, maar meer dan 20000 menschen waren aan het werk om uit verre oorden water te leiden ; want in het park moesten kunstwaterwerken springen , die huns gelijken niet hadden. Men zegt dat het geheel 183 millioen francs gekost heeft. Hij koos zijn verblijf te Versailles, omgeven door een stoet van edelen, prelaten, generalen en hofdames, van dichters, schrijvers, schilders en beeldhouwers, die allen wedijverden om hem te verheerlijken. Hij heette, Cesar en Augustus in één persoon, de Groote. Lodewijk was de eerste, die groote staande legers hield , welke hij uit zijn eigen volk trachtte aan te werven, hij bracht legers in het veld zoo als men vroeger niet gezien had , en waarmede hij zoo vaak de overwinning behaalde. Hij had veldoversten, die van den krijgsdienst eeno wetenschap maakten, üoor zijne legers dwong hij de andere mogendheden om er ook staande legers op na te houden, als zij niet altijd in gevaar wilden zijn door den gewapenden nabuur weerloos overvallen te worden; door hem werden de staande legers in Europa algemeen; groote en kleine vorsten volgden dit na; voor sommigen was het leger eene liefhebberij, maarzij verteerden het merg der burgers , welke ze betalen moesten; zij maakten den oorlog gemakkelijk en waren in sommige landen brandpunten van onzedelijkheid. Lodewijk putte door zijne verbazende weelde , door zijne oorlogen en legers het groote en rijke Frankrijk derwijze uit, dat het bij zijn sterven meer dan 2000 millioen francs schulden naliet, terwijl de welvaart van geheele streken vernietigd was. Meer nog dan de hard gedrukte burgers leden de boeren, die met belastingen overladen waren en vaak hun oogst door de krijgsbenden zagen weghalen; en toen in 1709 bij de oorlogsellende nog een zoo strenge winter inviel, dat het wild, vogels, de wijnstok , de olijf en notenboom en het zaad in den grond bevroren , er een hongersnood opvolgde, dat bur-

ger eu boer van gebrek omkwamen, en hoewel het te Versailles en in de salons der voornamen even vrolyk toeging, bleef het volk toch rustig; want het geloofde zelf, dat het ter wille van de koninklijke majesteit adem haalde. Intus-schen was Lodewijk geen verachtelijke despoot, die alleen voor pracht, verkwisting en wellust leefde. Hij deed door ziju minister Colbert veel voor handel en nijverheid , hoewel ook, om voor zich zeiven nieuwe goudmijnen te openen. De fran-sche horologiemakers, goudwerkers , zijdenwevers, hoedenmakers euz. waren de beste in Europa. Onder hem vormde zich ook een Oost- en West-Indische handelmaatschappij.— Lodewijk ondersteunde ook kunsten en wetenschappen met koninklijke mildheid; de fransclie letterkunde bereikte haar gouden tijdperk. Onder hem dichtten Corneille, iiacine, Molière, Lafontaine, Jioileau ; predikten Bossuet, Fénelon en Pascal. De koning gaf waardigheid aan de parijsche academie, bouwde eene sterrenwacht, aan wier hoofd hij den grooten italiaanschen sterrekundigen Cossini stelde, die tallooze nieuwe berekeningen en ontdekkingen aan den sterrenhemel deed, ja, zelfs Lodewijk onder de sterren plaatste, hij ontdekte vier trawanten van Saturnus, twee daarvan, noemde hij Sidera Ludovicea. De Franschen namen met de Engelschen de eerste plaats 6p het gebied der wetenschap in. Daarom is ook Lodewyk bij de Franschen noj5 altgd hun groote koning. Hij maakte Frankrijk niet alleen door zijne veroveringen het machtigste rijk van Europa, maar nog meer door zijne intellectueele kracht. De fransche ideën en taal, werden de ideën en taal van alle beschaafden van ons werelddeel.

Dat met dit alles ook de gebreken der Franschen over do grenzen kwamen, is niet te ontkennen; men aapte heu in alles na; de taal werd doorspekt met fransche termen en woorden, de slechte gewrochten werden gretig ontvangen , de fransche zedeloosheid werd beschouwd tot den goeden toon te behooren, de weelde en wuftheid trad de hoven binnen en van daar ook tot de andere standen. Elke vorst en vorstje moest zijn lustslot en hofhouding naar de fransche wijze hebben , met alle daaraan verbondene ver-

kwistiugen, welke de burger en boer voornamelijk moesten opbrengen. Wat het godsdienstig karakter van Lode-wijk betreft; hij was oprecht katholiek, nauwkeurig in de uitoefening der kerkelijke voorschriften; de verkondiging van de strenge leerstukken door Bourdaloue en Massillon schokten den koning even zoowel als den eenvoudigen ge-loovige, en stemde hij soms met den paus niet overeen, dan was dit meer uit staatkunde dan uit kleinachting van den godsdienst. In zijn bijzonder leven heeft hij geen erger fouten begaan dan zoovele andere vorsten. Vooral de laatste jaren des konings , welke hij in gezelschap met Mad. de Maintenon doorbracht, waren vrij van uitspattingen. Deze verstandige vrouw wist des konings godsdienstig gevoel op te wekken en hem aan te sporen tot werken van liefdadigheid; vrij mag men hier de Jezuïten bij te berde brengen en vooral den biechtvader van Lodewijk XIV, Père-la-chaise; heeft hij tot des konings godsdienstige gesteldheid bijgedragen , dan heeft hij slechts gedaan, wat de minste pastoor of kapellaan zou gedaan hebben, zonder Jezuït te zijn. Noch de Jezuïten ^ noch Mad. de Maintenon hebben op zijne buitenlandsche staatkunde eenigen invloed uitgeoefend, Lodewijk , Colbert en zijne andere ministers waren er geen mannen na om zich door hen te laten geleiden. Na den dood des konings zonderde Mad. de Maintenon zich af in de Abdij St. Cyr, waar zij reeds 30 jaren vroeger een opvoedingsgesticht had opgericht voor 300 jonge meisjes uit den adelijken stand, aan wier opvoeding en godsdienstige vorming zij hare laatste dagen wijdde.

In den tijd, toen Eugenius en Marlborough den heer-scher in Versailles vernederde, verdiende een vorst aan de uiterste grenzen van Europa den naam van den groote,

Czaar Peter van Rusland, want hij maakte een volk groot, dat tot nu toe nauwelijks bekend was. Rusland leed door de Mongolen onder al de europeesche staten het meest en het langst; want de heerschappij der aziatische horden gaat tot over de helft der 15e eeuw. In de 14e eeuw verhief zich de vorst van Moscou allengskens tot den rang van grootvorst, en werd het middelpunt van eene russische macht. Meer clan eens waagde het de grootvorst om den groeten Khan te trotseeren , tegen wien ook vaak de Khans van de Krim, van Astrakan, Kasan en Siberië opstonden; maar eerst Iwan VVasiliwitz 111 weigerde in 1477 schatting te betalen en sloeg in 1480 den aanval van den grooten Khan af. Hij vereenigde het vorstendom Twer met Rusland, onderwierp de handelsrepubliek Nowogorod met haar groot gebied, als ook Pleskow met Wjakka en nooidelykSiberië tot aan de Obi, ontrukte aan Polen en Lithauen verscheidene landschappen, welke vroeger tot Rusland behoord hadden, doch bij een aanval op Lijfland werd hij geslagen. Mij was de eerste , die zich alleenheerscher aller Russen noemde, nam den gekroonden dubbelen adelaar in zijne vaandels aan en beschouwde zich als de erfgenaam van het byzantijnsche rijk, omdat zijne gemalin Sophia eene byzantijnsche prinses was. Deze tweede stichter van de russische macht stierf in 1505; zijn zoon Basilius IV (1505—1534) vereenigde het vorstendom Rjazan met Rusland en ontrukte aan Polen Smolensko en Severië en maakte Kasan schatplichtig. Iwan Wasliwitz IV (1534—1584) de verschrikkelijke, was bij den dood zijns vaders eerst drie jaren oud, gedurende eene voogdyschap van elf jaren werd het rijk door opstand en burgeroorlog geteisterd en door de Tartaren en Polen aangevallen. Toen Iwan IV de teugels van het bewind zelf opnam, verdiende hij zijn bijnaam van den verschrikkelijke door dequot; wreedheid, waarmede hij de grooten bedwong en de opstanden onderdrukte. Vooral Nowogorod, de bakermat van den russischen staat, werd op de wreedste wijze bijna vernietigd. Hij richtte een staand leger op, de Strelitzen (schutters) genaamd, waarvan hi) zijne lijfwacht en de kern zijns legers vormde. Hg bedwong de Khan van Kasan en Astrakan, onderwierp

de Tartaren tot aan den Terek, een gedeelte van het land der donsche Kosakken en Siberie tot ;aan den Irtisch, beoorloogde Zweden, Polen en de zwaard broeders, leed dikwijls nederlagen; maar sloot in 1582 een voordeeligen vrede. Hij liet op de kleinere munt een ruiter met een spies (kopje) slaan, van daar heet die munt thans nog in Eusland Kopek. Hij deed meer dan eenig ander zijner voorgangers om zijne nog geheel woeste natie te beschaven , hij lokte duitsclie kunstenaars en handwerkslieden naar Rusland, en toen de Engelschen onder de regeering van Elizabeth den weg naar de Witte Zee gevonden hadden, sloot hij een handelstractaat met hen. Zijn zoon Feodor J (1584—1598) voerde bij herhaling oorlog met de Zweden over de grensbepalingen; bij den vrede van Tensma (1595) behield evenwel Zweden nog een gedeelte van Esthland eu Rusland het overige met geheel Ingermanland. Deze czaar scheidde de grieksche kerk in Rusland van den patriarch van Constantinopel af, en schiep de alleen heer-scheude kerk van Rusland met een patriarch te Moscou. Met hem stierf de mannelijke stam van Ru rik uit. Boris Godu-now zwager van Feodor 1 volgde hem op, hij regeerde niet zonder roem, maar geraakte in verdenking den erfprins Demetrius , broeder van Feodor 1 uit den weg geruimd te hebben, daarenboven was hij niet bemind. Hij strekte de lijfeigenschap ook over de boeren uit, waardoor deze stand eeuwen gedrukt bleef. Tegen hem trad een monnik uit Jaros-law Jakobus Otrepiew op, die in Polen katholiek geworden was en gaf zich voor den dood gewaanden Demetrius uit. De Polen ondersteunden hem eu hij kreeg in Rusland zulk een aanhang, dat Boris, in het nauw gebracht, zich door vergift het leven benam, en de ex-monnik deed zijn intocht als Czaar in Moscou. Hij behield veel Polen om zich, waardoor hij het russische volk en vooral de bojaren (de grooteu) verbitterde, en toen hij de roomsch katholieke kerk wilde begunstigen, kreeg hij de geheel russische geestelijkheid tegen zich; hij werd in 1G06 in een volksopstand omgebracht; maar nu raakten de russische grooteu verdeeld over de keus van een Czaar; drie valsche Demetriussen kwamen

er na elkander te voorschijn , hetwelk de verwarring nog vermeerderde, terwijl de Polen tot bijna voor Moscou doorgedrongen en de Tartaren mede waren opgestaan. Een alge-meene wapening der Itnssen noodzaakte de Polen en Tartaren wel om uit het binnenland te trekken, echter de Polen hielden de westelijke grensprovincies bezet. Zweden ondersteunde eerst Rusland ^ doch de vader van Gustaaf Adolf begreep, dat het beter was het aan te vallen , dau het te versterken ; hij overviel Nowogorod en veroverde de streken aan het Ladoga-meer en de Newa. üustaaf Adolf vooral zag het belang in meester te blijven van de stellingen aan de Newa en de finlandsche golf; bij den vrede van Stolbowa (1617) kwam hy weer in het bezit van Inger-manland en Karelië ; in dezen afstand had de nieuw gekozen Czaar (1613) Michael, uit het huis Romanow, van moederszijde afstammende van ilurik , moeten inwilligen ; daarenboven moest hij aan de Polen Smolensco, Sevenë en Tcher-nigow overlaten. Zijn zoon Alexei 1 (1G46—1676) veroverde in den poolschen oorlog (1667) Smolensco en Severië weer en bracht de Kozakken in de Ukraine onder de russische heerschappij. Zijn opvolger Feodor III (1676 —1682) vernietigde de geslachtsregisters , waaruit de Bojaren hun dienstrang bewezen, en onderwierp hen aan het keizerlijk gezag, üe Bojaren waren de vrije grondbezitters, vormden de naaste omgeving des keizers en kwamen volgens de oudheid van hun geslacht in het bezit der hoogste ambten; zij hadden zooveel macht, dat zelfs onder de ukase (wetten) stond: »de keizer heeft besloten en de Bojaren hebben goedgevonden.quot; —

Op Feodor lil volgde in 1682 zijn zwakke broeder Iwan en als mederegent ziju broeder Peter, een zoon uit liet tweede huwelijk van Alexis 1; maar door de Strelitzen bemachtigde Sophia, oudere halve zuster van Peter, de regeering; het gelukte echter Peter met eene schaar dap-

pere jongelieden , welke hij met behulp van Lefort, een bekwamen Genever, op europeesche wijze in de wapenen geoefend had, het bewind aan zijne zuster te ontrukken (1689). Sophia liet hij in een klooster opsluiten en op zeventienjarigen leeftijd nam hij de teugels van het bewind zelf in handen, doch zijn broeder Iwan voerde tot aan zijn dood (1G9G) den titel van czaar. Van Lefort had Peter, nu czaar, reeds veel van de europeesche beschaving gehoord; in zijne borst gloeide een brandend verlangen om van die wetenschappen, kunsten, zeden en beschaving ooggetuige te zijn, en om ze naar Rusland over te planten. Hoe weinig het ook zijnon Russen beviel, spande hij alles in om vreemde handwerkslieden, kunstenaars en geleerden in zijn land te lokken; hij riep ook vele zeelieden en officieren tot zich om zijne soldaten in de zee- en landdienst te vormen. Vele opstanden en samenzweringen vooral der Strelitzen moest hij dempen en zwaar straffen en toen hij meende het te kunnen wagen om met eigen oogen die beschaving van andere landen te gaan bestudeeren, ging hij op reis (1697); maar nauwelijks te Weenen aangekomen of een nieuwe opstand der Strelitzen riep hem terug. Deze werd met weinig moeite onderdrukt en de voornamen zoowel als de geringen ter dood gebracht, Peter zelf voltrok aan 84 de doodstraf. Hij vernietigde de Strelitzen en richtte eene nieuwe lijfwacht op , bestaande uit voetvolk en ruiters, gevormd naar euro-peesch model; vervolgens ging hij weder op reis. Hij bezocht Duitschland , Holland, Engeland en Frankrijk; daar zag hij fabrieken, akkerbouw , zeehavens, schepen en legers. In Holland werkte hij als scheepstimmerman, woonde aldaar te Zaandam in een nietig huisje , hetwelk men den vreemdelingen thans nog aanwijst. Er was, waar hij ook kwam niets merkwaardigs of hij bezichtigde het ,en vele kunstbewerkingen, zelfs heelkundige, liet hij zich leeren. Hij maakte ook bij zijne terugkomst, het beste gebruik van zijne ondervinding. Hij bouwde op den Don eene krijgsvloot, richtte een leger op de europeesche wijze in, dat meeren-deels door duitsche officieren aangevoerd werd en ging steeds voort vreemdelingen in zijn land tc roepen , die als model ALG. Gissen. '17

eu meesters dienen moesten om zijn volk in de kunsten des oorlogs en des vredes te onderwijzen. Door strenge wetten , soms belachelijke, wilde hij zijne onderdanen ontdoen van hunne nog barbaarsche gewoonten, kleeding en levenswijze ; hij richtte hier ochter niet veel mede uit, hij begreep niet, dat zeden en beschaving niet door wetten bij een volk iu het leven kunnen geroepen worden, maar de vruchten der eeuwen zijn. Peter zelf bleef geheel zijn leven niets meer dan een barbaar, die zijne ministers met stokslagen terecht zette, overgegeven was aan de verschrikkelijkste dronkenschap en ontucht, die het leven van anderen voor niets achtte en behagen schiep om zelf voor scherprechter te spelen. Hij was een geniale man, met een scherpen , staatkundigen blik; hij zag helder, wat hij wilde, eu mat elke schrede voor zijn doel af. Hij wist zijne veroveringszucht te bedwingen, en bepaalde die tot datgene, wat noo-dig was om als fondament te dienen om er Iluslands grootheid en wereldheerschappij op te grondvesten. Toen hij de regeering opnam had het wijduitgestrekte rijk nog geene kusten in zijn bezit dan die van de IJszee met de zeehaven Archangel, welke de helft des jaars door het ijs onbevaarbaar is, en de siberische kusten tot Kamschatka; tot zoover waren de llussen in de 17 eeuw toch reeds doorgedrongen.

De monden der meeste russische rivieren waren in het bezit der Zweden en Turken. Rusland had nog geen zelfstandigen handel en was arm in geld. Peter begreep, dat zonder zeehandel en zeemacht zijn staat geen kracht kon hebben, daarom was alras zijn streven om'vaster voet te krijgen aan de Baltische zee eu aan die van Azof; daarom begon hij den oorlog tegen de Turken en het gelukte hem met de schepen, welke hij aan den Don gebouwd had, deturksche vloot te overvallen en te slaan ; de stad Azof viel in zijne macht eu werd hem door de Turken bij den vrede in 1699 afgestaan; daardoor opende hij voor zijn volk de zee.

Zweden; zij beheerschten de Oostzee en naar deze heer-schappij streefde juist hij ten zeerste als eerste voorwaarde voor de grootheid van Rusland. Gustaaf Adolf en de veroveringen der zweedsche veldheeren in den dertigjarigen oorlog hadden het kleine Zweden tot eene groote mogendheid gemaakt.

Op Gustaaf Adolf volgde zijne minderjarige dochter Christina, voor wie gedurende 12 jaren een rijksraad van vijf leden onder Oxenstierna regeerde. Dezen tijd maakte de zweedsche adel zich ten nutte om hunne oude voorrechten weder te herwinnen. Zij ontsloegen zich van alle belastingen en tolrechten, kregen jacht- en vischrechten en kwamen inliet bezit van alle hooge ambten; de boeren, welke daartegen op durfden komen , werden met onthoofden bedreigd. Christina zelf kwam in (1644—1054) aan het bestuur. Hare hofhouding was hoogst kostbaar en verkwistend ; aan den adel schonk zij kroongoederen en kroonrenten, zelf had zy soms geldgebrek; want door de kroongoederen te verminderen, verkleinde zij haar eigen inkomen; de boeren werden ontevreden ; dezen moesten niet alleen alles opbrengen, maar velen werden door haar onderdanen van den adel in plaats van de kroon. Christina beminde bijzonder kunsten en wetenschappen; zij zelve verstond zes talen, las Tacitus in het Latijn en kon zich in het Hebreeuwsch uitdrukken. — De geleerdste mannen riep zij aan haar hof; Stokholm was het moderne Athene, de hoogeschool van Upsala werd eene der rijkste; dit alles eischte verbazende sommen. Zij had op bevel van haren vader eene mannelijke opvoeding gekregen, hield van paardrijden enjagen, ensoms was zij uitgedost in mannelijke kleeding; van hare kunne had zij evenwel al de ijdelheid en eene bovenmate roemzucht behouden. Tot een huwelijk kon de rijksraad haar nooit overhalen. In 1654 deed zij afstand van de regeering ten gunste van haar neef Karei Gustaaf van Zweibrücken, een zusterszoon van Gustaaf Adolf. Karei had vroeger bij herhaalde malen naar hare hand gedongen. Te vergeefs bad de rijksraad haar, uit achting nog voor den groofcen Gustaaf Adolf, de kroon te behouden , zij bleef bij haar besluit, en verliet Zweden.

Den 23 Dec. 1654 hield zij een prachtigen intocht in Brussel, en hier was het, dat de dochter van den bevechter der Katholieken uit den 30jarigen oorlog, den R. Katholieken godsdienst omhelsde; te Innsprück zwoer zij openbaar het Lutherdom af. Zij doorreisde de Nederlanden , Frankrijk , Italië en koos voor verblijfplaats Rome, waar zij een prachtige intocht te paard in amazonengewaad deed. Zij werd er door den paus zeer minzaam ontvangen. Deze gaf haar , toen de Zweden ongeregeld haar inkomsten betaalden, eene jaarwedde van 12000 scudi, welke zij evenwel later verloor. Stond men verbaasd in Europa toen zij vrijwillig den scepter neerlag, meer nog toen men vernam dat zij R. Katholiek was geworden. In den zomer van 1656 maakte zij eene reis naar Frankrijk, zij werd op de eervolste wijze ontvangen ; in manskleederen trok zij Parijs binnen en was spoedig het voorwerp van aller bewondering. Als bewijs van bare groote ongedwongenheid, kan men aanhalen, dat zij in tegenwoordigheid der fijn gemanierde Franschen aan het hof hare beide voeten op een stoel lag. Later bij een tweede bezoek in Frankrijk kreeg zij het slot Fontai-nebleau tot verblijfplaats, daar liet zij haar opperstalmeester den markies Monaldeschi, wegens ontrouw door den officier harer wacht en twee anderen met 26 dolksteken vermoorden, zich beroepende op haar hoogste rechtsmacht over hare dienaars. Haar leven is een mengsel geweest van zonderlingheden, die noch aan haar rijk. noch aan de wereld eenig voordeel aangebracht hebben. Door hare bekeering heeft zij zichzelve heil en der wereld een goed voorbeeld verschaft. Of deze oprecht geweest is ? wij zouden denken van ja, aangezien zij te ongekunsteld en te vrij in alles was, hetwelk met huichelen niet samen te brengen is, ook heeft zij er geen macht, eer , of voordeel door kunnen behalen. Zij stierf in 1689 en werd plechtig in de St. Pieters-kerk te Rome begraven.

Karei Gustaaf (1654—1660) dwong den adel om vele kroongoederen, welke hij gekocht of gekregen had, terug te geven en begon den oorlog, wijl hij dezen als het beste middel beschouwde om het koninklijk gezag te ver-

heffen. Polen werd door den burgeroorlog vaneen gescheurd, was met Rusland en de kozakken bestendig in oorlog; verraders onder den hoogen adel riepen Karei in hun ongelukkig land (1655). Ue starosten van Posen en Ka-lisch gaven de hun toevertrouwde steden aan de Zweden over, Karei veroverde Warschau en Krakan, het door de barbaarsche Russen bedreigde Lithauen onderwierp zich insgelijks ; Johan Kasimir, koning van Polen vluchtte naar Silezië en zoo werd Karei heer over Polen , en behandelde het ook als een overwonnen gewest. Nu snelde op den roep des adels geheel Polen te wapen. Karei had zich intusschen verbonden met Frederik Willem van Brandenburg, den keurvorst, en ondersteund door diens leger, won hij (in Juli 1656) den driedaagschen veldslag bij Warschau, waardoor hij het grootste gedeelte van Polen herwon. Tot geluk voor Polen nam de keizer eene dreigende houding aan tegen de Zweden en begonnen de Denen tegelijk den oorlog weer tegen hen. Karei moest Polen verlaten, de zweed-sche bezettingen konden zich in de binnensteden niet lang staande houden, zoodat Polen daardoor nog een tamelijk goeden vrede kon sluiten. Het erkende in het Melaner verdrag 1657 de onafhankelijkheid van Pruisen en in den vrede van Oliva 1660 deed Johan Kasimir afstand van alle aanspraken op de zweedsche kroon enslond Lijfland en Esthland geheel aan Zweden af. Karei X had zich met zijn klein leger uit de poolsche bosschen en moerassen in ijlmarschen tegen de Denen gewend, die zijne duitsche landen hadden aangevallen. Reeds in 1657 nam hij Holstein, Sleeswijk en Jutland weer weg, tot op de vesting Fredericiana na, welke weldra zijn veldheer Wrangel, zonder belegering, met storm wegnam. Nu echter voerde de koning eene daad uit van ongekende stoutheid. In Januari trok hij met zijn leger over het ijs van den ioegevrozen Kleine-Belt naar het eiland Pünen en toen hij dit veroverd had , zette hij koers over den Grroote-Belt naar Seeland. Kanonnen , pakwagens volgden ; de ruiters geleidden hunne paarden aan den toom, doch twee compagnien zakten er door en verdronken, de overigen kwamen behouden aan wal, en ston-

den weldra voor Koppenhagen. Koning Freclerik III schrok zoozeer, dat hij den vrede van Koeskilde (26 Febr. 1658) wilde koopen met den afstand van Schonen, Bleckingen en Halland, het stift Drontheim en het eiland Bornholm. Hiermede was echter Karei niet tevreden, hij wilde geheel Scandinavië onder eene kroon brengen; in Augustus begon hij weer den oorlog en belegerde Koppenhagen. De deen-sche adel ried den koning tot onderwerping aan, maar de burgers en boeren ondersteunden den koning dapper.

Koppenhagen hield al de schrikken van eene éénjarige belegering uit, eene hollandsche vloot wist toevoer in de stad te krijgen , waardoor de overgave , door hongersnood gedwongen, verhinderd werd, toen op eenmaal de tijding kwam dat Karei X plotseling gestorven was (1G00). Door bemiddeling van Frankrijk, Engeland en de Nederlanden kwam de koppenhaagsche vrede tot stand, waarbij Zweden afzag van Drontheim en Bornholm; maar de zuidelijke gewesten behield. Na den oorlog zocht de deensche adel alle lasten op den burger te werpen, hiervan maakte de koning gebruik om de tegenwoordige staatsinrichting, waarbij de adel groote voordeelen bezat, omver te werpen. De hoofdstad ondersteunde hem en zoo werd Denemarken in 1601 een onbepaalde monarchie.

In Zweden werd Karei X opgevolgd door zijn zoon Karei XI, deze was slechts 5 jaren oud, gedurende zijne minderjarigheid regeerde de rijksraad met de koninginmoeder Eleonora van Holstoin. In 1672 nam hij zelf de regeering op zich en werd door zijn kanselier , den graaf de la G ard is, bondgenoot van Lodewijk XIV. Hierboven hebben wij gezien dat hij in Brandenburg viel, maar bij Fehrbeliin, 15 Juni 1675, geslagen en uit het land gejaagd werd; hij haalde daardoor het duitsche rijk. Holland, Brandenburg als vijanden op zijn hals en verloor zijne bezittingen in Pommeren en Dnitschland en alleen aan de overmacht des konings van Frankrijk had hij het te danken, dat hij bij den vrede van St. Germain en Laye , 29 Juni 1679, zijne verloren provincies terug bekwam. Steeds was de hooge adel voortgegaan met zich kroongoederen toe te eigenen of

te laten schenken ; Karei maakte met behulp der lagere standen hier een einde aan en nam zelfs van sommigen zooveel af, dat zij bijna tot armoede vervielen. Hij bracht ook groote veranderingen in de staatsregeling, waardoor hij de vrije macht over de domeinen, wetgeving en krijgszaken kreeg. Karei was het oorlogvoeren moede, hij beijverde zich zijn land inwendig te verheffen, bevorderde akkerbouw, handel en fabrieken en was daarbij hoogst spaarzaam , hij verminderde de schuld met negen raillioen daalders, had een geoefend leger van 70,000 man, en stierf den 15 April 1697; zijn löjarige zoon Karei XII erfde het rijk in den bloeiendsten toestand.

Karei Xll, die als kind reeds gloeide bij het hooren van de daden van Alexander den groote, scheen met den krijgsgeest van üustaaf Adolf bezield te zijn ; maar ruwer, avontuurlijker en vermeteler; hij dorstte naar de regeering en wist zich dan ook na eenige maanden reeds met behulp der ridderschap van de voogdijschap te ontdoen ; den bisschop van üpsala gaf hij den tijd niet om hem te kroonen, hij rukte hein de kroon uit zijne handen, en zette ze zich zeiven op zijn hoofd. Zijne drie geburen meenden voordeel te kunnen trekken uit de jeugd des konings en verbonden zich tegen hem. Czaar Peter van Rusland wilde vasten voet aan de Oostzee hebben, deze met zijne vloot beheorschen en daartoe ingermanland en Esthland veroveren; Frederik Augustus 1, keurvorst van Saksen, die als Augustus II tevens koning van l'olen was, wilde Lijfland weer aan Polen brengen; de koning van Denemarken, Frederik IV, eindelijk was verbitterd op den jongen hertog , Hendrik IV van Holstein-Gottorp, zwager van Karei XII, omdat hij zweedsch krijgsvolk in zijn land genomen had. De drie verbondene mogendheden verklaarden tegelijk in 1699 den oorlog aan den nu ISjarigen koning.

De Denen vielen in Sleeswijk, de Russen belegerden Nar va in Esthland en Frederik August Kiga in Lijfland. De verschrikte zweedsche rijksdag wilde onderhandelen en toegeven; maar de jonge koning verklaarde, dat hij nooit een onrechtvaardigen oorlog zou beginnen, maar de wapenen ook nu niet neer zou leggen voor hij de aanvallers overwonnen zou hebben. Nog eer de Denen het vermoedden was Karei met zijne troepen ingescheept en op het punt Koppenhagen te beschieten en dreigde het land te verwoesten, toen Frederik IV haastig onderhandelingen aanknoopte en met Karei op het lusthof Frauendahl (Aug. 1700) den vrede sloot; Denemarken verliet liet verbond met Rusland en Polen en beloofde schadevergoeding aan den hertog van Holsteiu. Hierop wendde Karei zich even snel tegen de Russen, welke voor Narva lagen. Gedurende eene hevige sueeuwbui stormde hij met 9000 Zweden los op het verschanste leger van czaar Peter van 90000 man en versloeg het geheel (20 Nov.). 30000 werden er gedood of verdronken , 30000 kregen lijfsgenade en mochten naar hun land terugkeeren. Hij zelf had slechts 1200 dooden en 800 gekwetsten. Hierop trok hij tegen de Polen en Saksers, die Riga te vergeefs belegerden; hij bereikte hen aan den Diina en sloeg hen beslissend don 9 Juli 1702 bij Clissow. Hier viel ook de schoone Aurora, eene der dames van August, in zijne handen, welke hij met de grootste beleefdheid terug liet voeren ; van dames en van wijn wilde Karei XII niets weten. Augustus wilde vrede maken, maar Karei wilde zijne onttrooning en zette deze ook door. Warschau , Kra-kau, Lublin, Pultusk, Thorn, Dantzig vielen in Kareis handen, in 1704 verklaarde de rijksdag van Polen Augustus vervallen van den troon en koos in zijne plaats, op aandrang van Karei, Stanislaus Leszmsky woiwode van Posen tot koning.

Karei Xll jaagde de Russen uit Lithauen, nam stormenderhand Lemberg in; terwijl Augustus met behulp der Russen en Saksers weder in bezit van Warschau was gekomen. Maar Kareis veldheer Renskióld sloeg het russisch-saksische leger onder Schulenberg den 13 Febr. 1706 bij

Fraustadt volkomen en liet na den slag 6000 krijgsgevangenen nedersabelen; Karei zelf trok nu door OosteurijkHch Silezië, zonder keizer Jozef i iets te vragen, naar Saksen om Augustus in zijn eigen land tot vrede te dwingen. Had Karei destijds gehoor gegeven aan Lodewijk XIV, dan zou de toestand van den keizer wanhopig geweest zijn, daarom yide Marlborough zich tot den zweedschen koning om hem van elk verbond met de Franschen af te houden. Karei kon bovendien de Franschen toch niet dulden. Hunne taal zelfs, hoewel hij ze volkomen meester was, wilde hij niet spreken en den matigen noordschen koning was het verwijfde onzedelijke leven van hetfransche hof een gruwel, daarenboven was Karei een ijverig Protestant en verbitterd over het intrekken der verdrijving van de Hugenoten. De keizer voldeed aan Kareis eisch en ruimde 125 kerken voor de Protestanten in.

In Saksen deed Karei zich een geheelen winter te goede; zijne troepen verwarmden, voedden en kleedden zich, en hij stak eenige duizenden saksische recruten onder zijn leger. De nood dwong Augustus tot den vrede van Altrangstadt (1706 24 Sept.) waarbij hij voor zich en zijne nakomelingen afstand deed van de poolsche kroon, het verbond met den czaar opzeide en den Lijflander Patkul, don voornaainsten aanlegger van het verbond tegen Zweden, uitleverde, welken Karei wreedaardig ter dood liet brengen.

Thans stoud Karei op het toppunt zijner macht, hij werd bewonderd en gevreesd door alle mogendheden, maar zijne onverzadelijke veroveringszucht en zijn overmoed di'even hem voort, hij wilde, evenals hij Augustus gedaan had, den czaar onttroonen ; maar deze had zijne lange rust ten nutte gemaakt , had uit zijne vorige nederlagen les getrokken en zijne legers door vreemde officieren laten organiseeren, ook zyne vloot in de Oostzee was tegen de zweedsche reeds opgewassen.

hij bestreed de Russen niet in de Oostzee-landen , zooals Karei IX en Gustaaf Adolf gedaan hadden , hij wilde hen in het binnenste van hun land opzoeken. Hij rukte dus uit Lithauen in Rusland , nam Grodno en Wilna, ging bij Borissow over de Beresina, versloeg alle russische troepen-afdeelingen , bestormde verschansingen , doorwaadde moerassen, vocht zelf mede als een gemeen soldaat en deelde in alle mogelijke ontbeeringen. Karei beging echter een groo-ten misslag. Zijn leger leed groot gebrek, want de Russen weken altijd en lieten alles verwoest achter zich, zijne soldaten waren zonder kleederen en schoenen , in plaats nu op zijn veldheer Löwenhaupt, die met 12,000 man en alle krijgsbehoeften in aantocht was te wachten, wendde Karei zich tusschen Smolensko en Moskou naar het Zuiden en beval aan Löwenhaupt hem te volgen. De Kozakken hoofdman Mazeppa namelijk , had Karei verzocht in Ukraine te trekken , wijl zijne Kozakken slechts op de Zweden wachtten, om het gehate juk der Russen af te schudden. Dc Russen waren echter Karei reeds voorgekomen , zij hadden Baturin, de hoofdplaats der Kozakken , verwoest en Mazeppa kwam slechts als vluchteling met eenige honderden Kozakken bij den zweedschen koning aan. Karei onvoorzichtig wachtte Löwenhaupt niet af, en gaf daardoor aan den czaar gelegenheid hem met overmacht aan te grijpen. Dagen achtereen zond (Sept. 1708) de czaar Löwenhaupt troepen-afdee-lingen tegemoet, welke, hoewel vernield werden, toch zijn spoed om zich met den koning te vereenigen, belemmerdon, eindelijk sloeg hij er met GOOG man door. Karei trok altijd meer zuidwaarts; de hevige herfstregens veroorzaakten bij de slechtgekleede soldaten aanstekende ziekten, en de schrikkelijke winter van 1708—1709 maaide duizenden der dapperen weg. Eindelijk kwam hij in Ukraine; maar er waren geen winterkwartieren; de arme soldaten moesten zich zoo goed zij konden voor de koude beschutten en zich met voedsel tevreden stellen, dat anders niet eetbaar was. In Mei 1709 belegerde Karei Pultawa, doch kon , door gebrek aan geschikt belegeringsgeschut, de stad niet nemen; daarop verscheen de czaar aan het hoofd van een viermaal sterker

leger. Den 8 Juli kwam het tot een beslissend gevecht; Karei werd om een wond, welke hij eenige dagen te voren door een kogel bekomen had op een houten baar gedragen, de Zweden deden onder hunne veldheeren Rhenschöld en Löwenhaupt wonderen van dapperheid, maar hadden gebrek aan alles , zelfs aan kruit en lood, zij werden geheel verslagen ; Karei redde zich met 2000 man en nam zijne toevlucht tot de Turken. Löwenhaupt verzamelde nog 16,000 man , maar niet in staat langer aan de overmacht weerstand te bieden, moest hij zich overgeven ; de soldaten verdeelde de czaar onder zijne verschillende legers en werden alzoo leermeesters voor zijne barbaren.

Karei werd door den sultan koninklijk ontvangen en behandeld , hij kreeg de vesting Bender tot verblijfplaats, van waar uit hij zich alle moeite gaf' om de Turken tot een oorlog tegen den czaar aan te zetten. Dit was ook werkelijk wel in het belang van Turkije ; hunne landen aan de Zwarte zee werden bedreigd, zooals reeds gebleken was bij het verlies van Azof. Het gelukte hem, in weerwil der tegenwerking van het russische geld, den sultan tot den oorlog over te halen. In 1711 rukte een turksch leger van 200,000 man Moldavië binnen, waarin Peter door zijn bondgenoot den Hospodar gelokt was. De czaar trok de rivier de Pruth over en legerde zich in eene nauwe vlakte , waar hij door het turk-sche leger geheel ingesloten werd. Te gelijker tijd werd de czaar ziek, reddeloos scheen en leger en beheerscher verloren, toen een vroeger boerenmeisje Catharina, dat de czaar als gemalin genomen had, hem redde. Zij verzamelde al hare juweelen en kostbaarheden; de officieren en zelfs de soldaten voegden er het hunne bij en daarmede wist zij den bevelvoercnden groot-vizier om te koopen en den vrede te bewerken, welke den 23 Juli gesloten werd, waarbij Peter zich dankbaar verbond Azof terug te geven en drie andere vestingen te ontmantelen en ook Karei on-

gedeerd weer naar Zweden te laten vertrekken. Wij mogen veronderstellen , dat de Turken niet zoozeer om de geschenken dan wel om Azof terug te hebben den vrede sloten , hoewel die voorwaarde nooit vervuld is geworden. Karei kwam in het turksche legerkamp, toen de vrede reeds gesloten was, zijne woede op den groot-vizier kende geen palen. Hij keerde naar Bender terug en hoewel het hem nog tweemaal gelukte den Turk tot den oorlog te bewegen , had dit echter geen gunstig gevolg voor hem. Eindelijk werden de sultan en zijne viziers den gevaarlijken gast moede, men noodigde hem uit te vertrekken, hij ontving reisgeld, dat hij aannam, maar van heen gaan kwam niets. Toen alle uitnoodigingen vruchteloos bleven, kregen eenige duizenden Janitsaren last hem in zijne versterkte woning aan te vallen. Karei verdedigde zich dapper met zijn handvol zweden , hij week niet en liet er zich eerst uitdragen, toen zijn huis in brand stond. Hij werd naar het lustslot üemirtasch bij Adrianopel gebracht, waar hij zich tien maanden ziek hield, en de hoop bleef koesterén en daartoe ook alles inspande, om aan het hoofd van een turksch leger tegen den Kus op te trekken eu toen hij zich teleurgesteld zag, daarbij de berichten uit Zweden altijd treuriger luidden, besloot hij eensklaps naar zijn vaderland terug te keeren. Hij vertrok met postpaarden slechts van den overste During vergezeld , in 16 dagen reed hij door Hongarije, Oostenrijk, Beijeren, de Paltz, Hessen, Nedersaksen en Meckelenburg naar Straalsond. Des avonds den 22 November 1714 kwam hij daar aan. In 16 dagen was hij op geen bed geweest, zijne voeten waren zoo gezwollen, dat men hem de laarzen moest afsnijden; ondanks zijne vermomming en zijn langen baard werd hij spoedig herkend; geheel Straalsond juichte bij zijne terugkomst.

Na de nederlaag van Pultawa veroverden de Russen Lijfland, waar Riga, na eene heldhaftige verdediging, viel,

alsmede Esthland en Koerland; vervolgeus trok Peter door Polen, waar Augustus weder koning was geworden, van hier naar Pommeren. Denemarken en Polen vernieuwden hun verbond weer tegen Zweden. Wel is waar sloten de keizer, Engeland en de Nederlanden een tegenverbond, maar deden niets voor Zweden.

Dit rijk moest zich met zijne eigene krachten verdedigen. De Denen landden in zuidelijk Zweden , maar de generaal Stenbok sloeg hen met behulp van gewapende boeren zoodanig , dat zij zich in aller ijl moesten inschepen. Daarentegen veroverden zij in Duitschland Bremen en Verden en verbrandden Stade; de Saksers en Russen maakten zich meester van zweedsch Pommeren tot op Wismar en Straal-sond na (1712). Nu kwam de dappere Stenbokquot;quot; met een leger van 16,000 Zweden over en sloeg het veel grootere deensch-russisch-saksische leger bij Gadebusch in den bloedigen slag van 20 Dec. 1712, maar schendde zijn roem door de verbranding van Altona, wier 10,000 inwoners in den strengen winter zonder huisvesting bleven, hij deed dit, zooals hij zeide uit wraak voor Stade, waar de Denen hetzelfde hadden bedreven.

Hij drong verder Holstein binnen, maar werd door de vijandelijke troepen gevolgd , welke hem bij Tönningen zoo nauw insloten , dat hij zich met 12,000 man (6 Mei 1713) krijgsgevangen moest geven. Hij stierf te Koppenhagen in den kerker. Uit wraak voor Altona verbrandde czaar Peter de zweedsch-pommersche steden Garz en Wolgast! Nn sloot zich ook Hanover en Brandenburg bij het verbond aan tegen Zweden, en de brandenburgsche troepen belegerden juist Straalsond, toen Karei Xll uit Turkije terugkwam.

Karei had vroeger dikwijls gezegd, dat hij niet begreep, hoe een bekwaam veldheer anders dan door honger tot de overgave van eene vesting kon gedwongen worden , thans

echter ondervond liij, dat tegen overmacht van geschut en manschappen geen vesting houdbaar is. JSfadat hij de stad op het dapperste verdedigd had, zag hij zich genoodzaakt (20 Dec.) ter zee te ontvluchten om niet in de handen zijner vijanden te vallen; ook het eiland Eügen ging aan de brandenburgsche troepen verloren. Van een vrede, bij welken Karei zijne schoonste landen prijs zou moeten geven, wilde hij niets weten. Intusschen was de holsteinsche baron (iörz zijn eerste minister en vertrouweling geworden , de/.e was even groot staatsman als Karei moedig veldheer. Hij zocht de geldmiddelen van Zweden te herstellen, die door ai het oorlogen in berooiden toestand waren, de boeren en burgers waren uitgeput en moesten viermaal meer opbrengen dan vroeger. Görz voerde de toen nieuwe financieele wetenschap in ; hij gaf namelijk papieren schuldbekentenissen van den staat uit, waarvoor de gegoede genoodzaakt werden baar geld te geven. Vervolgens stelde hij alle staatkundige kuiperijen iu het werk om het verbond tegen Zweden te verbreken, hetwelk hem ras gelukte met Rusland. Peter zou Ingermanland en Esthland behouden, Karei tegen zijne vijanden ondersteunen en Stanislaus Leszinsky weder koning van Polen worden. Karei zelf zou Noorwegen veroveren en van daar uit een inval iu Schotland ondernemen om den Hanoveraan (ieorge 1 koning van Engeland van den troon te verdrijven ten gunste van Eduard Stuart, kleinzoon van Jacobus 11. De spaansche kardinaal Alberoni stemde met alles in en beloofde ondersteuning. Reeds was het verdrag onderteekeud, Karei in Noorwegen gevallen, waar hij Friederickshall bij sterke vorst belegerde, toen hij den 11 Dec. 1718 verraderlijk in de loopgraven door een kogel doodelijk getroffen werd. Er bestond eene samenzwering tegen zijn leven. Hoe de moord afgesproken en volvoerd werd, is niet bekend. Do koning had zijne hand aan zijn degen geslagen en in zijn zak vond men een gebedenboekje en een portret van Gustaaf Adolf. Zweden verloor zijn grooten koning, hoewel hij grooter soldaat dan koning was; bij al zijne ruwheid in het veld, was hij vriendelijk en goedig in den omgang; zijne levenswijze was eenvoudig en zui-

ver, hij haatte de Franschen om hunne hoffelijkheid; tegen kunsten en wetenschappen was hij niet, hij zelf sprak verscheidene talen en was bedreven in de mathematische we-tenscbappen. Met den godsdienst bemoeide hij zich niet, uitwendig beleed hij den Lutherschen. Zijne overmatige veroveringszucht en onverzettelijke halstarrigheid hebben hem zeiven en zijn land onmetelijke rampen berokkend. Zijne soldaten offerden zich voor hem op en schuwden geen gevaar en droegen al hun lijden welgemoed, omdat hun koning allen nood met hen deelde en thans nog is Karei XII den Zweden een voorwerp van bewondering en liefde.

Na zijn dood werd de belegering van Friederickshall opgebroken en het leger keerde met het lijk des konings terug. Een andere legerafdeeling onder Armfeld was te laat in het jaar voor Drontheim gekomen, hij wilde in Januari 1719, gedurende de strenge koude over het ruwe grensgebergte terugkeeren; maar verloor door koude en gebrek op eenige honderden manschappen na, zijn geheel leger, hij zelf bereikte verminkt met moeite zijn vaderland. De zweedsche adel maakte dadelijk gebruik van den dood des konings. De rijkstenden eigenden zich het kiesrecht weder toe en kozen, met voorbijgang van deu hertog Karei Frederik van Holatein-Grottorp , zoon van de oudste zuster van Karei XII, zijne jongere zuster Ulrica Eleonora en haren gemaal Frederik van Hessen-Kassei op den troon. Zij moesten vooraf de vorige staatsregeling erkennen en den rijksraad veel meer rechten toestaan dan hij ooit bezeten had; de geheele regeering kwam in handen van eenige weinige voorname edelen. De rijksraad had de uitvoerende macht, hij besliste met meerderheid van stemmen; den koning werd alleen eene dubbele stem toegestaan. Alle hooge ambten werden weer door de adellijken bezet. Als een bewijs hoe de aristocraten regeerden, zag men in de willekeurige veroordeeling van den holsteinschen Görz, wien niets ten laste kon gelegd worden dan dat hij koning en land heeft willen redden, hij werd door een onbevoegde rechtbank ter dood veroordeeld. Wat de buitenlandsche staatkunde betrof, men zocht van 1719—1721 met de vijandige mogendheden vrede

te sluiten, zooveel geld mogelijk te krijgen en offerde daarvoor zweedsche provincies op. Met Hanover werd den vrede gesloten tegen achttien tonnen gouds, waarvoor Bremen en Verden werden afgestaan.

Denemarken kreeg een millioen gulden, en mocht Slees-wijk van den hertog van Holstein behouden en den sonttol heffen; daarentegen kreeg Zweden de door Denemarken veroverde landstreken terug.

Frederik Willem I van Pruisen kreeg voor vijf millioen gulden Stettin en Voor-Pommeren tot aan de Peene benevens de eilanden Usedom en Wollin.

Augustus van Saksen werd als koning van Polen erkend ; Stanislaus Leszinsky zou voor zijne verloren bezittingen een millioen gulden krijgen, welke hij echter nooit gehad heeft. Rusland eindelijk behield tegen ruim drie millioen gulden Ingermanland, Bsthland, Lijfland en het grootste gedeelte van Karelië.

Zóó moest Zweden van zijne hooge stelling, waarop Gus-taaf Adolf, Karei X en XI het gebracht hadden, afklimmen. Men berekent dat meer dan 400000 mannen en jongelingen tusschen 1700—1719 door den oorlog omkwamen en toch kon Karei Xll in zijn laatsten oorlog nog 70000 man in het veld brengen , en als een bewijs van offervaardigheid en gehechtheid aan hunne koningen , en ook van goedaardigheid, mogen wij aanhalen, dat ofschoon het volk veel leed, zware belasting betaalde en vrouwen , kinderen en grijsaards het land moesten bebouwen, wij nergens de oproervaan zagen opsteken.

Sedert Karei XII den Czaar door zijne oorlogen met Polen en Saksen aan zich zeiven had overgelaten eu eindelijk door hem was overwonnen geworden, werkte de laatste rusteloos, maar volgens een zeker plan aan de grootheid van Rusland. De oostzee beschouwde hij als de poort van zijn rijk tegen Europa; als hij de heerschappij over die zee bezat, dan zonden

Zweden en Denemarken aau de rustiische staatkunde dienstbaar en tegelijk ziju invloed op Polen en Noord-duitschland beslissend ziin. Daarom bouwde Peter eene vloot van 41 groots schepen en maakto van Kronstadt eene onneembare krijgs-haven. Aan de boorden van de Newa legde hij eene nieuv.o stad aan, geheel naar europeesch model, zij moest zijn naam vereeuwigen, 's Petersburg. Op een afstand van meer dan honderd uren werden de lijfeigenen aangevoerd om den moerassigen grond droog te maken en granietblok-ken aantebrengen om een dam te leggen tegen de watert n vau de IMewa; zijne bojaren verplichtte hij om er prachtige huizen te bouwen en er geregeld een tijd te komen wonen. Moscou bleef wel de oude hoofdstad, maar in Petersburg woonde de czaar, hij toonde zijnen opvolgers den weg aan dien zij volgen moesten. Uit de vensters van hun paleis zagen dezen de kusten van Finland, dat nog zweedsch was, en Koerland, dat nog zijn eigen hertog had; wilden zij gerust in hun paleis wonen, dan moesten zij zich van Finland meester maken en hunne vloot geheel de Oostzee beheerschen , en dit is ook geschied. Rusland bezit Finland en Koerland en beheerscht de Baltische-zee. Vau eene andere zijde wees Peter zijne opvolgers naar de Zwarte-zee. Azof was een te klein punt, dan dat het russische rijk zich daarmede had kunnen tevreden stellen ; de toenemende zwakte van het turksche rijk zou gelegenheid genoeg aanbieden om zich ook daar uit te breiden, sedert is ook de Zwarte-zee als het ware een russisch meer geworden. Ook naar het binnenste van Azie richtte Peter zijne blikken. Op de Kaspische-zee bouwde hij schepen en begon daarop den oorlog tegen Perzië, dat hem drie provincies moest aftreden: Maseuderan, Asterabad en het zijdenrijke Ghilan. Thans bevaren russische stoombooten de hyrkanische zee der ouden. De handel van Perzië is in russische handen en Perzië zelf geketend aan de russische staatkunde. En steeds gaat het voort zijne macht over de volkstammen van den Kau-kasus en daarover tot in China uit te strekken.

Peter was het ook , welke aan zijne opvolgers de onbepaalde macht als beheerscher aller Kussen naliet. Na den vrede van Nijstüdt 1721 met de Zweden, nam hij den titel van keizer met den wijdschen bijnaam van den groote aan. Hij ontnam aan den adel allen invloed op de regeering ; in plaats van het bojarenhof, stelde hij een senaat in, wiens leden de keizer benoemde, als oppergerechtshof en voor elke provincie een regeeringscollegie. De keizerlijke besluiten , Ukasen, hadden zonder de toestemming der bojaren kracht van wet en eene geheime politie waakte voor de veiligheid en spoorde de ontevredenen op, alles werd daaraan dienstbaar gemaakt, zelfs Peters drinkgelagen. Aan het hoofd der russisch-grieksche kerk stond een patriarch met zulke groote voorrechten, dat hij met den keizer de eerste persoon des rijks was; het laatste werd bijzonder aangeduid, doordat de czaaren de patriarch elkander op nieuwjaarsdag openbaar omhelsden en kusten. Toen in 1700 de patriarch stierf, liet Peter geen nieuwen meer kiezen en benoemde gedurende 20 jaren slechts een plaatsbekleeder, zoodat het volk allengskens hun zoo hoog gevierden patriarch vergat. In 1720 stelde hij eene heilige, besturende synode in, welke van hem hunne regels van beheer kregen, daardoor werd hij ook het hoofd der kerk. Uitdrukkelijk was zijn wil geen patriarch naast hem te hebben , wiens woorden bij het volk voor Gods woord golden. Hij liet alle aartsbisdommen, op die van Kiew en Novogorod na, intrekken en bezette ze met bisschoppen, terwijl hij zich voorbehield verdienstelijke mannen met don titel van aartsbisschop en metropolitaan te beloonen. üe bisschoppen zette hij in rang gelijk met de hooge militairen. Den ouden adel verdeelde hij in drie rangen: vorsten, graven en barons; den nieuwen of benoemden adel in 14, van welke 8 erfelij-ken en 6 persoonlijken adel waren; allen hadden omschreven privilegies; de burgers waren desgelijks in 0 klassen, elk met bijzondere rechten, ingedeeld. De ambtenaars kregen eene plaats onder de militaire rangen. Zijn streven om nijverheid en handel nit te breiden zette hij tot aan zijn dood toe voort; hij liet kanalen en wegen aanleggen, sloot

handelsverdragen, lokte steeds, door rijke belooniugen en vooruitzichten, bekwame vreemdelingen naar zich toe; hij begon ook de bergwerken in het nralische gebergte en Siberië. Door de opening van zooveel bronnen, en een goed beheer was Peter in staat de zweedsche oorlogen te eindigen zonder dat er staatsschulden ontstonden.

Hoeveel Peter ook deed om zich zelveu en zijn volk te beschaven, hij en zijne onderdanen bleven barbaren. Beschaving is de vrucht van eene tijdig gezaaide kiem en laat zich niet op eens aanhangen, het verstand, zeggen wij in den gewonen omgang , komt niet voor de jaren. Te vergeefs gaf hij voorschriften voor europeesche kleeding en gebruiken, zij konden op eens den ruwen aziatischen vorm niet vernietigen. Peter zelf was en bleef overgegeven aan dronkenschap, toorn en wreedheid, met wellust oefende hij vaak het ambt van beul uit. Hij had zijne eerste gemalin verstoeten en zijn zoon Alexis uit dat huwelijk beminde hij evenmin. Hij liet zijne opvoeding verwaarloozen en behandelde hem met liefdelooze gestrengheid. Deze zoon beantwoordde hem met koelheid en had een afkeer van de nieuwigheden, welke Peter invoerde. De czaar huwelijkte hem uit aan eene prinses van Brunswijk Wolfenbuttel, maar Alexis behandelde deze met ruwheid en gaf de voorkeur aan eene russisclie lichte dame. Alexis vluchtte uit llus-land naar Weenen en Napels, maar werd door valsche brieven van genegenheid zijns vaders tot den terugkeer verlokt. — Toen hij wedergekeerd was, werd hij in den kerker geworpen en ter dood veroordeeld. Daags voor het voltrekken van het vonnis (7 Juli 1718) stierf hij in de gevangenis aan eene zenuwberoerte, anderen zeggen aan vergift of door het staal. Peter zelf stierf den 8 Febr. 1725; hij liet twee dochters na, Anna, de gemalin van Karei Fre-derik van Holstein-Gottorp, en de 13jarige Elizabeth. Van zijn zoon Alexis was een zoon Peter over. Hij Werd opgevolgd door zijne gemalin Catharina, Bij de bestorming van Maagdenburg werd zij door een soldaat krijgsgevangene

gemaakt, van wien Menzikoff haar loskocht; bij hem leerde Peter haar kennen. Hare bevalligheid en geestvermogens behaagden hem zoozeer, dat hij haar tot zijne gemalin verhief; van haar kwam de weinige beschaving nog, die aan het hof' heerschte. Zij volgde in de regeering het voetspoor van haren gemaal, maar bracht verzachting in de strafwetten. Onder hare regeering breidde de russische heerschappij zich verder in Perzie uit. Zij stierf den 17 Mei 1727 ten gevolge van het veelvuldig onmatig gebruik vau sterken drank, tot opvolger benoemde zij haar stief-klein-zoon Peter 11.

KAREL VI , DE LAATSTE KEIZER UIT DEN MANNELIJKEN STAM VAN HET HUIS HAUSDURG (1711 —1740).

Toen de vrede met Frankrijk nauwelijks gesloten was en de noordsche oorlog nog voortduurde, grepen de Turken nogmaals Hongarije aan. Zij hadden weder moed gekregen, wijl zij den Venetianen, Morea en alle bezittingen in Griekenland ontrukt hadden. Nog stond de dappere Eugenius aan het hoofd van het leger, den 5 Aug. 171G sloeg hij bij Peterwardein 180.000 Turken, veroverde in het volgende jaar Temeswar en ontnam hun in een bloedig gevecht Belgrado. In het jaar 1521 had sultan Soliman deze vesting veroverd; zij heette bij de Turken Darol Dschihad, huis des heiligen oorlogs , oindat het hun wapenplaats was tegen de christenen. In 1G88 had de keurvorst Maximiliaan Emanuel van Beijeren ze met storm genomen, maar in 1690 viel zij reeds weer in de handen der Turken. Eugenius belegerde de stad in 161?, zij moest zich overgeven en kostte den sultan meer dan 20.000 man. Den 21 Juli 1718 sloot de keizer vrede, tegen den i-aad van Eugenius, waarbij de Porte het Banaat, Walachije tot aan de Alata, Belgrado, benevens een stuk van Servië en Bosnië afstond.

Geheel onverwachts nam Philippus V koning van Spanje in 1717 van Oostenriik het eiland Sardinië en Sicilië tot op eenige plaatsen na weg; Frankrijk, Engeland en de Nederlanden sloten met den keizer een verbond. De engelsehe admiraal Byng vernietigde (11 Aug. 1718) de spaansche vloot bij Passaro en de keizerlijke veldheer Mercy veroverde Sicilië weder; reeds in 1720 werd de vrede gesloten, bij welken bepaald werd, dat de hertog van Savoye voor Sicilië, dat aan Uabsburg kwam, Sardinië zoude krijgen met den titel van koning; de iufant Carlos zou bij het uitsterven der mannelijke linie van de Medici Toskane, Panna en Piacenza bekomen.

Karei VI toonde zich jegens alle mogendheden vredelievend; mot hem stierf de mannelijke linie van het huis Habs-burg uit en had slechts een kind, zijne dochter Maria Theresia , aan deze wilde hij zoo gaarne het gerust bezit der oostenrijksche erflanden nalaten; daartoe zocht hij oen verdrag tot stand te brengen, bekend als de oostenrijksche Pragmatieke Sanctie, waarbij de groote mogendheden aan Maria Theresia het gerust bezit van de erflanden na den dood haars vaders verzekerden. Hij verklaarde dus in 1724 zijne dochter als erfgenaam in al zijne staten , en trachtte de europeesche mogendheden tot de onderteekening dezer acte over te halen. Dit ging echter niet zonder moeielijk-heden. Met Engeland, Frankrijk, Spanje en Saksen moest hij onderhandelen. Hij beloofde aan Frankrijk Lotharingen; aan Spanje Toskane, Panna en Piacenza; ten gunste van Engeland en de Nederlanden zou hij de handelmaatschappij te Ostende opheffen en Augustus 11 van Saksen-Polen opgevolgd worden door zijn zoon Augustus. — Maar toen nu

Augustus 11 in 1733 stierf, wilden de Polen geen vreemden vorst meer kiezen en riepen Stanislaus Leszinky, den vroe-geren gunsteling van Karei Xll, op den troon; hy leefde in de Paltz en was intusschen gehuwd met eene dochter van Lodewijk XV koning van Frankrijk; toch de russische keizerin Anna en Karei quot;VI namen dadelijk partij op voor Augustus, en een russisch leger onder Münnich verdreef nogmaals Stanislaus uit Polen, zonder dat Frankrijk hem ernstig ondersteunde. Nu verklaarde Frankrijk, Spanje en Sardinië aan keizer Karei VI alleen den oorlog, niet aan liusland en Saksen. De Franscheu vielen met overmacht in Italië en overwonnen bij Panna en (luastella; de infant Don Carlos nam Napels zonder slag of stoot; er bevond zich geen keizerlijk leger meer. Aan den Rijn stond de oude Eugenius nog, maar zijn leger was onbeduidend en hij zelf stok oud. Van de duitsche vorsten trok de koning van Pruisen Frederik Willem l zich alleen de eer van Duitscli-land aan. Hij zond een legerafdeeling met den kroonprins, den lateren grooten Frederik, aan het hoofd, deze uitte naderhand, dat hi] nog de schaduw van den grooten Eugenius gezien had; en de oude veldheer en held zag in den nog jeugdigen Frits het genie, en verzekerde zijn vader, dat zijn zoon een groot veldheer zou worden. Het duitsche rijk was genoodzaakt hulp bij den verren nabuur Rusland te zoeken, de russische keizerin zond 30.000 man, die echter aankwamen, toen het gevaar voorbij was. De oorlogvoerenden sloten namelijk in 1735 de preliminaires tot den vrede te Weenen , welke in 1738 gesloten werd. Bij dezen behield Don Carlos Napels en Sicilië, wier koningen sedert uit het huis van Bourbon zijn; Stanislaus kreeg Lotharingen, dat na zijn dood aan Frankrijk moest vervallen; dit rijk kreeg dus door dezen oorlog, wat het vroeger zoo dikwijls van de keizers beproefd had meester te worden; Franciscus Stephanus, geniaal van Maria Theresia kreeg Toscane, waar in 1737 het huis der Medici uitgestorven was. In Polen werd Augustus 111 van Saksen koning, welk ryk onder zijne regeering nog dieper zonk; de wetten tegen de dissidenten werden verscherpt; zij werden uit den rijksdag en alle ambten gesloten. De

Pragmatieke Sanctie , het lievelingsplan des keizers, werd natuurlijk nu erkend. De oude Eugenius zeide: »een sterk, welgeoefend leger is de beste pragmatieke sanctie,quot; maar men hoorde niet naar hem. Deze held stierf den 21 April 1736, nadat hij lang de bewaker en wreker van Duitschland geweest was ; hij beminde zijn aangenomen duitsch vaderland meer dan vele duitsch geboren zonen. Prins Eugenius werd in 1063 te Parijs geboren , hij was een achter-kleinzoon van Karei Emmanuel, hertog van Bavoije. Zijn vader was Eugenius Maurits , graaf van Soissons , zijne moeder Olympia Man-zini, nicht van den kardinaal Mazarin. Om zijn zwak gestel had men hem bestemd tot don geestelijken stand , en hij droeg eenigen tijd den kleinen kraag. Aan het hof van Lodewijk XIV was hij vaak ten spot als, le petit abbé, of de abt van Carignan. Eugenius voelde in zich een roep naar krijgsdaden, verzocht den koning herhaaldelijk om eene plaats bij een der regimenten, hetwelk aan het hof met spot beantwoord werd. Eugenius verliet gebelgd Frankrijk en betuigde , dat hij er niet dan met de wapenen in de hand weer zou inkomen en bood den keizer zijne diensten aan. Zijne krijgsdaden hebben wij bereids in don loop der geschiedenis ontwikkeld. Van persoon was hij klein en zwakkelijk , was slordig in zijne kleeding en een sterke snuiver. Hij hield strenge tucht onder zijne soldaten , in het gevecht doodde hij met eigen hand de lafaards; de soldaten hadden vertrouwen in zijn genie en geluk. Zij beminden hem als een vader, want zijne eerste iorg was voor hen. Hij was de trots en de ziel van het duitsche leger , diende drie keizers met onkreukbare trouw en was even groot staatsman als veldheer. Voor zijne medeveldhee-ren was hij een vriend en zag zonder afgunst de bevordering van anderen aan. In zijn bijzonder leven was hij eenvoudig, van aard godsdienstig, steeds droeg hij bij zich het kostbare boekje , de navolging van J. C., waarin hij in bedaarde oogenblikken las.

Keizer Karei VI liet zich verleiden om met Rusland, dat nog altijd den smaad van deu vrede aan den Pruth wilde wreken, Turkije ook deu oorlog te verklaren in plaats van volgens liet verbond van 1726 den Russen slechts 30.000man hulptroepen te zenden. In Oostenrijk zelf was na den dood van Eugenius de oude verdeeldheid aan het hof weer ontstaan, daarbij kwam dat Maria Theresia in de staatkunde niet overeenstemde met haarvader; Franciscus, haar gemaal, was een goedhartig, maar geen scherpzinnig man. Er was slecht voor de uitrusting van het leger gezorgd, de financies waren in geen besten staat en de veldheeren oneenig onder elkander. Seckendorf trok te velde, en aangezien de aanval de Turken verrastte, kon hij Servië binnendringen en de vesting Missa veroveren; dit voordeel evenwel duurde slechts korten tijd; spoedig geraakten de krijgsoperaties door gebrek aan levensmiddelen en de onbekwaamheid der bevelhebbers in wanorde; een dezer Dorat gaf Nissa zonder «chot te doen aan de Turken weder terug. Seckendorf werd teruggeroepen en gevangen gezet, en de generaal Königsegg kreeg het opperbevel. Üeze bevocht in 1738 eene overwinning op de Turken bij Kornia, kreeg geen versterking en werd teruggeroepen. Thans kwam Wallis , die zich bij Kruzka (7 Juli 1739) door de Turken zóó liet slaan, dat hij 20.000 man verloor en tot achter Belgrado moest terugtrekken. Te vergeefs bood zich de generaal Schmettauaan om Belgrado te verdedigen. Sukkow kreeg het bevel in de gewichtige vesting en tegelijk werd aan Wallis de volmacht gegeven te onderhandelen en desnoods Belgrado prijs te geven en te zelfder tijd werd de generaal Neipperg uit Wee-nen naar de Turken gezonden , zonder dat Wallis het weer wist om ook te onderhandelen. Maria Theresia wilde waarschijnlijk op alle mogelijke wijze met deu Turk vrede hebben, omdat zij den tegenstand van sommige niogendheden voorzag tegen hare opvolging bij den dood haars vaders. Neipperg moest Belgrado niet overgeven, maar werd door de Tur-

ken als spion gevangen genomen en met den dood bedreigd. Door bemiddeling van den franschen gezant Villeueuve kwam de vrede tot stand, door welken al de veroveringen van Eugenius, uitgenomen het Banat verloren gingen; de schandelijkste vrede, welken Oostenrijk ooit gesloten heeft, hij heet den vrede van Belgrado (18 Sept. 1739). Wallis en Reipperg zaten een korten tiid gevangen, maar kregen spoedig hunne eer en ambten terug; Schmettau trad in pruisischen dienst.

Omtrent den ongelukkigen en overhaasten vrede van Belgrado wordt nog verhaald: dat de groothertog Frans, de gemaal van Maria ïheresia, door de Turken op eene jachtpartij , welke hij onvoorzichtig in de nabijheid van de turksche legerplaats had gehouden door de Turken onvoorziens werd opgelicht en dat zijne bevryding alleen met dien duren prijs te koopen was.

Gedurende de reeks van oorlogen en verwoestingen na de hervorming in üuitschland was er een staat, die zonder ophef den grond legde tot zijne grootheid, en luisterrijk ten toon spreidde, wat een kleine staat worden kan, als er een groot man aan het hoofd staat, wij büdoolen Pruisen, üe groote keurvorst Frederik Willem had door zijne overwinning over de gevreesde Zweden bij Fehrbellin (1675) het eerste de opmerkzaamheid tot zich getrokken, en de Franschen zagen al ras, dat de Brandenburg-Pruisen niet te minachten waren, van daar dat zij hen, toen zij niet in hunne strikken te vangen waren, met hun haat vervolgden. Bijna zou de groote keurvorst de ontluikende grootheid van zijn land door eene dwaasheid in zijne oude dagen vernietigd hebben, door de kinderen zijns tweeden huwelijks met deelen zijns gebieds te voorzien; maar na zijn dood 1688 vernietigde zijn zoon Frederik 111 het testament en bleef met goedvinden van den keizer bezitter van het ongedeelde gebied. Weinig had deze weg van zijn vader, maar

bezat eene groote mate van heerschzucht. De groote keurvorst bezat al de hoedanigheden van een groot man; hij was grootmoedig, menschlievend en spaarzaam, met weinig middelen deed hij groote dingen , en was veldheer en staatsminister tegelijk. Zijn opvolger Frederiklli was integendeel verkwistend, hield van pracht in hofhouding en feesten en aapte het hof der Franschen na; de klachten zijner onderdanen waren bij hem niets bij het vreugdegevoei, hetwelk hem een plechtige intocht of een prachtige hofstoet gaf. Toen zijn neef Willem III, stadhouder der vereenigde Nederlanden, koning van Engeland en zijn buurman Augustus van Saksen koning van Folen werden, had hij gf en rust alvorens hij ook koning was. Als rijksvorst kon hij dezen titel voor Brandenburg niet aannemen, maar Pruisen had zijn vader bij het verdrag van VVelau (1657) van hot opperleenrecht vrijgekregen. Zes millioen daalders kostte het hem, en de keizer kende hem den titel van ko lingtoe. in 1701 had do plechtige kroning te Koningsbergen plaats en te gelijker tijd stichtte hij de ordo van den zwarten adelaar. Hij voerde een streng hofceremonieel in naar de wijze der Spanjaarden; het geheel veroorzaakte zijnen onderdanen zwaardere belastingen. In den spaanschen successie-oorlog koos hij trouw do zijde des keizers' en zijne soldaten vochten met veel dapperheid bij Hochstadt en Turin onder aanvoering van vorst Leopold van Dessau. Hij stierf den 25 Febr. 1713 en werd opgevolgd door zijn zoon

Deze maakte weer goed, wat zijn vader bedorven had. Hij voerde de grootste spaarzaamheid zoowel in zijne hofhouding als in het staatswezen in, zond de te talrijke ambtenaren zijns vaders weg en verminderde aanmerkelijk de bezoldigingen. Hij sloeg groot acht op strenge zedelijkheid en gaf zelf het voorbeeld ; in alles moest de nauwkeurigste orde in acht genomen worden; traagheid duldde hij evenmin bij zijne ambtenaren als bij de boeren en burgers en hij maakte

er geen bezwaar van hen met den stok aan het werk te drijven. De kleederpracht en mode deed hij den oorlog aan en liet de verboden kleederen, als ieraand ze durfde dragen, van het lichaam scheuren. De Franschen kon bij niet uitstaan , hunne manieren, levenswijze en taal vonden in hem den grootsten vijand. Ook met geleerden had bij niet veel op. Den wijsgeer Wolf te Halle beval hij op straffe van de galg de stad binnen 24 uren te verlaten ; de wijsgeer was bij hem in verdenking van ongeloof en de koning was een ijverige Protestant, zonder zich echter in het minste met godgeleerde vraagstukken te bemoeien. Bovenal schatte Frederik Willem I de practische kunstenaars en handwerkslieden; een vlijtigen burger prees hij, een luie beliep soms op de openbare straat stokslagen. In dit opzicht geleek hij op Peter den groote. Hij was de tuchtmeester zoowel van de rijken als armen. Tegenspraak duldde hij niet; toen hij van Berlin eene groote stad wilde maken , was gewoonlijk zijn gezegde: »die kerel heeft geld, hij moet bouwen.quot; De kleederen , welke hij en zijn gezin droegen konden armoedig genoemd worden. Hij droeg altijd dezelfde uniform en als deze door den nood vernieuwd moesten worden dan werden de knoopen van de oude aan do nieuwe gezet. Zijne uitspanningen waren de jacht en 's avonds zijn rookclub; daar kwamen zijne vertrouwden bij hem en dan moest er ferm gerookt worden, geen étiquetten werden er in acht genomen, Frederik Willem was ook geen groot vriend dei-militairen ; hij hield een talrijk door en door geoefend en wel verzorgd leger op de been, dit, zeide hij , is de beste waarborg voor rust en eerbied tegenover andere staten, Oorlog zocht hij niet; met weerzin nam hij deel in 1715 aan den oorlog tegen Zweden; hij won er ötettin met een gedeelte van Pommeren bij; het graafschap Limburg erfde hij. Zijne soldaten werden door hem zeiven en den ouden Dessauer met ongehoorde strengheid gedresseerd. De soldaat moest in houding, uitrusting, kleeding van top tot teen onberispelijk zijn, als hij geen duchtig pak met zWeep en rotting wilde beloopen , hierbij werden echter de hoofdzaken het behandelen der wapenen en het

manoeuvreereu niet vergeten ; de oude Dessauer voerde de ijzeren laatstok in. Belachelijk was des konings voorliefde voor zeer groote soldaten. Voor zijne reuzengarde wierf hij manschappen aan in geheel Europa en liet hen zelfs met geweld oplichten. Vorsten en graven schonken hem, een grooten kerel, als zij hem wilden verheugen. Hij ontzegde zich en den zijnen kostbare maaltijden, maar voor zijn leger spaarde hij geen onkosten. Bij zulk eene levenswijze des konings is het licht te begrijpen dat zijne familie geen alleraangenaamst leven had. Karigheid en arbeidzaamheid waren hier de wetten ; voor de koninklijke keuken was het hout geteld , en de spijzen niet uitgezocht, noch overvloedig. De koningin en de princessen moesten huiselyk werk verrichten en vlijtig ter kerk gaan, daarenboven was hij in het algemeen niet minder streng jegens de schoone kunne, meer dan eens joeg hij ijdele en nieuwsgierige vrouwen met de rotting van de straat het huis in. Zijne zonen behandelde hij als gewone soldaten, zij moesten druk mee exerceeren ; zijn wil was, dat zij het militairwezen verstonden en liefhadden. Zijn oudste zoon Frederik gaf hem veel verdriet, want zijne neigingen kwamen niet met die des vaders overeen, üe koning haatte de Franschen, huiverde over de toen in Frankrijk opkomende spotternij met godsdienst en zeden, hij stelde geen belang in kunsten en wetenschappen, en in dichters of muzikanten, vooral de laatsten bedierven naar zijne zienswijze de menschen en hielden hen van hunne huiselijke- en burgerplichten af; zijn zoon daarentegen hield van de Franschen en hunne taal bijzonder, hij aanbad om zoo te zeggen de fransche vernuften van dien tijd ; hij scheen zijns vaders doen en streven te verachten, daarom behandelde deze hem streng, ja, veelal hard en dacht er vaak aan, hem als een lafaard en domkop van de regeering uit tc sluiten. De jonge Frederik had het zoo hard, dat hij met zijn vriend, den luitenant Katt, besloot naar Holland te vluchten. Een brief aan zijn vriend geschreven, ontdekte echter het plan. Frederik werd door zijn vader gekastijd, die hem naar de vesting Küstrin liet brengen; voor zyne vensters moest hij toezien, hoe zijn vriend Katt het met den dood

moest boeten , deze werd voor zijn raam onthoofd. Slechts zeer langzaam, en op voorspraak van anderen herwon Fre-derik de gunst zijns vaders terug en wel op voorwaarde zich geheel en al naar hem te schikken; sedert leefden zij dan ook in vriendschap, en in 1740 stierf de vader en gaf met blijdschap te kennen, dat hij de overtuiging had in Prederik een zoon na te laten, die hem volkomen waardig was op te volgen. Frederik II erfde een volk, door zijn vader gewend aan orde, tucht en werkzaamheid, een voortreffelijk leger van 70.000 goed geoefende en wel uitgeruste soldaten , geen schulden, maar een schatkist van 9 millioen daalders en even zooveel aan zilveren voorwerpen; want aan pracht, welke zich elk oogenblik weer tot geld kon laten maken , had zijn vader wel lust gehad, daardoor wilde hij ook aan andere vorsten toouen , dat als de koning van Pruisen pralen wilde, hij het ook wel doen kon.

liij/.onder moeten wij ook in Frederik Willem 1 opmerken, zijne trouw aan keizer en rijk, en zijn onverbreekbaar vasthouden aan de bestaande rechtsvormen, hij beschouwde dit als de beste grondslag van zijn eigen staat. Dit veranderde onder zijn zoon Frederik 11. Deze greep willekeuriger , dan tot nu toe eenig duitsch vorst gedaan had in de bestaande staatsregeling van het duitsche rijk , en maakte den kloof, die door de hervorming in üuitschland ontstaan was nog wijder door het staatkundig dualismus (*), waarvan hij de grondlegger is. Hoezeer wij dus ook zijne buitengewone bekwaamheden, zijne ongewone werkzaamheid, zijn door verdienste verkregen krijgsgeluk en zijn ook in het ongelijk onwankelbaren moed zullen prijzen, moeten wij ook toch bijzonder aanhalen, dat hij Duitschland verder van elkander gescheiden en in de rampen van een jarenlangen broederoorlog geworpen heeft, en voorzeker door zijne verachting van de bestaande inrichtingen en rechtstoestanden veel heeft bijgedragen tot de later gevolgde revolutionnaire richting des tijds en onzekerheid der staatkunde,

(*) Dualiamus is; wanneer in oen gtatenverbond twee staten aan hot hoofd staan en do aangelegenheden van den bond willen loiden; zoo is van af Frederik II het streven van Pruisen geweest om mot Oostenrijk aan het hoofd van Duitschland te staan.

Den 20 October 1740 stierf keizer Karei VI en zijne dochter Maria Theresia, geboren 3 Mei 1717 volgde hem in de regeering op, aan wie hij door de Pragmatieke Sanctie het gerust bezit zijner staten dacht verzekerd te hebben. Het bleek echter weldra na zijn dood, dat de mogendheden ook een ander verdrag, dat van N ij mp hen burg gesloten hadden, wiens doel was de oostenrijksche erflanden te verdeelen en het huis Habsburg te vernietigen. Karei Albert, keurvorst van Beijeren maakte aanspraak op de oostenrijksche erflanden volgens een voorgewend testament van keizer Ferdinand 1; waarin het luidde: dat bij gemis aan wettige erfgenamen, de kroon zou overgaan op Anna, de dochter vau bovengenoemden keizer, gemalin van Albrecht van Beijeren; het afschrift van het testament, dat in Munchen berustte, sprak van het uitsterven der habsburgsche mannelijke lijn. Philippus V koning van Spanje maakte aanspraak op die italiaansche staten, welke vroeger tot Spanje behoord hadden. Saksen wilde Moravië en Opper-Silezië. Frederik II, koning van Pruisen maakte aanspraak op Silezië, omdat keizer Ferdinand II in den SOjarigen oorlog het silezische vorstendom J iigerndorf, dat aan het huis van Brandenburg toebehoorde, zich toegeëigend had. Frankrijk vereenigde zich met Beijeren en zou voor zijne hulp niet verhinderd worden in de verovering der zuidelijke Nederlanden en den linker Rijnoever. Oostenrijks eenige bondgenoot was Rusland en deze kon door de zweedsche zaken niets uitrichten; Engeland, waar George II regeerde tevens keurvorst van Hanover, wilde met Pruisen niet gaarne in oorlog komen. De Nederlanden, welker stadhouders vroeger alle groote geschilpunten beslisten, hadden geen beschikbare hulp uitgerust, Terwijl de andere vijanden van Maria Theresia nog middelen zochten om den oorlog te voeren, viel Frederik II reeds in Dec. met zijn wel geoefend leger in Silezië en bezette het grootste gedeelte er van. Nu liet hij de keizerin twee millioen daalders, zijne stem voor dekens

van haar gemaal als keizer en zijne hulp tegen hare vijanden aanbieden, als zij hem Silezië wilde afstaan. Maria Theresia weigerde het met fierheid aan den jongen koning, wiens vader, door haar vader om zijne trouw aan het keizerlijke huis tot koning verheven was geworden ; zij zond een leger onder den on-bekwamen Reipperg tegen de Pruisen, welke door den koning, Schwerin en den ouden üessauer aangevoerd werden. Neip-perg liet zich den 10 April 1741 bij Molwitz geheel verslaan. Oudertusschen opende de keurvorst van Beijeren den oorlog met de overrompeling van Passau; twee fransche legers gingen over deu Kijn, waarvan er een een gedeelte van Oostenrijk bezette , terwijl het andere, ouder Belle-lsle met de Beijeren vereenigd , Oostenrijk binnendrong, Linz innam, waar Karei Albert zich door de stenden liet huldigen. Van daar wendde hij zich naar Bohemen, waar reeds 20.000 Saksers binnengedrongen waren en door oen nachtelijken overval bemachtigde het vereenigde fransch-beijersch-saksische leger de stad Praag. Hier liet de keurvorst zich met groote pracht tot koning kroonen en bijna gelijktijdig werd hij keizer; de keurvorsten gaven hem vrijwillig hunne stemmen. George II, koning van Engeland, (keurvorst van Hanover), die Maria Theresia ondersteunen wilde, werd niet alleen tot neutraliteit gedwongen; maar ook tot de belofte zijne stem aan den Beijer te geven. Maria Theresia scheen verloren; zij vertrouwde echter op God en haar goed recht. In haren nood begaf zij zich met haar zuigeling naar de afstammelingen van de Tökelys en Ragoczys, en trad de vergadering der hooghartige hongaarsche magnaten binnen en noodklagend vorderde de schoone Maria Theresia hen op tot trouwe hulp ! Onbeschrijfelijk was de indruk. Die ruwe, maar dappere mannen trokken vol geestdrift hunne zwaarden en riepen in vervoering: »Laat ons sterven voor onze koningin Maria Theresia! Moriamur pro rege nostro Maria Theresia 1quot; üeze Avoorden klonken niet te vergeefs; geheele scharen van Hongaren, Pandoeren, Croaten, Sla-voniërs en al de onbekende volksstammen van de Drave en de Save wierpen zich onder hunne woeste hoofden over Oostenrijk uit om voor hunne koningin te strijden. Spoedig was dan

ook Oostenrijk van Franschen en Eeijeren gezuiverd. Zij overstroomden Beijeren zelfs, en op denzelfden dag, (24 Jan. 1742) waarop Karei in Frankfort de keizerskroon als Karei VII ontving, werd zijne hoofdstad door de Oostenrijkers bezet. Dezen huisden in Beijeren ouder, Barenklau, Trenk , en Menzel niet veel beter dan de Franschen onder Lodewijk XIV aan den Rijn gedaan hadden, jammer, dat het volk weder moest boeten voor de trouwlooze staatkunde der hoven. Generaal Khevenhüller sloot lö.OOO Fransehen onder Segar binneu Linz in en dwong hen tot de overgave, eer Frederik 1; hen te hulp kon komen; maar deze sloeg het oosteurijk-sche leger onder Brown bij Chotusiz (den 27 Mei 1742), welke den vrede van Breslau met Frederik 11 (28 Juli 1742) ten gevolge had. Maria Theresia wilde wel van haren lastigsten vijand af zijn, en Frederik niet minder gaarne van zijne bondgeuoo-ten , te meer wijl zijne schatkist door den oorlog reeds ledig was geworden. Frederik behield Silezië en het graafschap Glatz. Daarop sloot een oostenrijksch leger de Franschen onder Belle-lsle binnen Praag in ; de maarschalk Mailiebois, die hem te hulp wilde komen, verloor het grootste gedeelle van zijn leger in Beijeren door honger en koude en kon dus niets ondernemen. Door den honger tot het uiterste gebracht , deed Belle-lsle een uitval uit Praag en sloeg zich me. veel verlies door deu vijand heen over Eger naar Beijeren. Het beijersch-fransche leger echter , dat zich met Belle-lsle moest vereenigen, werd door Khevenhüller bij Braunau geslagen. Het volgende jaar was voor Maria ïheresianog gelukkiger; koning George II van Engeland kreeg van het parlement zooveel ondersteuning, dat hij met een engelsch-hanoversch leger, pragmatisch leger genaamd , in midden Duitschland kon vallen, waar de hoofdmacht der Franschen onder den maarschalk Noailies stond. Den 27 Juli 1743 behaalde George 11 eene overwinning bij Dettingen op de Franschen en nu met de Oostenrijkers vereenigd vervolgden zij hen tot over den Rijn en verwoestten den Elzas en Lotharingen. Dit geluk verwierf Maria Theresia nieuwe bondge-nooten; te Worms werd er den 23 F^pt,. 1743 een verbond gesloten tusschen Oostenrijk en Engeland, de Nederlander on

Sardinië ; tot dit verbond trad later ook Saksen toe, hetwelk met ijverzucht de toenemende macht van Frederik II koning van Pruisen gadesloeg.

Frederik kon natuurlijk niet anders verwachten dan dal Maria Theresia geene gelegenheid zou laten voorbijgaan om hora het geroofde Silezië weer te ontnemen, daarom greep hij thans naar de wapenen, nu er nog vijanden tegen Oostenrijk in het veld stonden. Hij begon den tweeden Silezischon oorlog (1744—1745), rukte liohoine in, dat hij spoedig bijna geheel wegnam; evenwel de oostenrijkscho veldheer Traun nam zijne maatregelen zoo goed, dat hij hem niet alleen Boheme deed ruimen, maar ook een groot gedeelte van Silezië. Frederiks geluk echter wilde, dat de hertog Karei van Lotharingen het oostenrijksch-saksische leger bij Hohenfriedberg den 4 Juni en evenzoo bij Sorr den oO September in eene ongunstige stelling tot een gevecht liet dwingen en geslagen werd. üeu 15 Dec. won de oude Dessauer den nachtelijken slag bij Kesselsdorf en veroverde Dresden. Door bemiddeling van Engeland werd aldaar den vrede gesloten 25 Dec. 1744, waarbij Frederik Silezië behield, voor een millioen daalders Saksen ruimde en Maria's-gemaal, Frans , als keizer erkende.

Karei Albert van Beijeren of Karei VII was reeds den 20 Jan. 1745 overleden en zijn zoon Maxiiuiliaan Jozef, zijn opvolger, reikte de hand tot den vrede. Oostenrijk gaf hem zijne bezittingen terug en hij zijne keurstem voor Frans, die dan ook in October te Frankfort tot keizer gekozen en gekroond werd.

Door den vrede van Dresden met Frederik, en dien van Füssen met de Beijeren was de oorlog met de duitsche vorsten geëindigd, en bleef die met do Franschen, welken de keizer, Engeland, de Nederlanden en Sardinië voerden, nog voortduren, Lodewijk XV was in 1744 persoonlijk niet 100 000 man, onder welke zich 20 000 Zwitzers bevonden, over den Boven-Rijn getrokken; hij belegerde Freiburg en Breisgau, dat na ^een dapperen weerstand viel; de fransche stroop-korpsen werden in Beijeren en Zwaben geslagen en toen Max. Jozef van Beijeren vrede sloot, gaf Frankrijk den oor-

log aan den Boven-Rijn op, maar zette dien in Italië voort, waai' de Oostenrijkers onder vorst Liclitenstein bij Piaeenna en Rottofredo (zomer 171G) overwonnen en tot in Provence doordrongen; ook in de oostenrijksche Nederlanden staakten de Franschen den strijd niet. Hier voerde de maarschalk Maurits van Saksen de Franschen aan. Hij overwon den 12 Mei 1745 bij Fontenoi, October 1746 bij Raucoux en den 12 .Juli van het volgende jaar bij Lawfelden; door deze overwinningen kreeg hij bijna geheel de oostenrijksche Nederlanden in zijne macht, en bedreigde Holland. Dit was evenals by den aanval van Lodewijk XiV weder verdeeld , in eene aristocratische en oranjepartij. Na den dood van Willem 111 had men nogmaals eene stadhouderlooze regeering verkozen; men droomde nog van den heerlijken tijd onder den grooten Johan de Wit. De tijden waren echter veranderd ; de oorspronkelijke hollandsche eenvoudigheid was er niet meer. Ook had ons land sedert Johan de Wit een tijdperk van grootheid doorloopen , waarvan de Nederlanden in plaats van gouden, wrange vruchten plukten. Door die groote oorlogen was de schatkist uitgeput, de schuldenlast aanmerkelijk verzwaard en Engeland ons geheel en al in handel en oorlog boven het hoofd gewassen. Binnen 's lands was alle beheer, zoowel van de provincies als van de steden en dorpen, in handen van eeiiige groote families en van hunne ooms, neven en nichten gekomen, een ware fa-milie-regeering; familiebelang was de eerste vraag. Men verzuimde alles, behalve de placaten van de edelmogende heeren tegen de Katholieken ; de laat.itcu werden buiten alles gehouden, konden dus ook niet helpen bederven. Toen nu de Franschen voor de Barriere steden kwamen , vonden zij ze slecht bezet en verdedigd, weldra namen zij geheel Staats-Vlaanderen weg, ja, zelfs het sterke Bergen-op-Zoom, dat nog nooit veroverd was geworden. Nu verhief zich evenals vroeger het volk eu gedachtig aan 1G72, haastte men zich Willem Karei Hendrik Friso als stadhouder uit te roepen, en om voortaan de stadhouderlooze regeering te voorkomen en het volk tevreden te stellen^ werd deze waardigheid hem erfelijk gegeven in de mannelijke en

vrouwelijke linie (1 Oct. 1747), waardoor de Nederlanden in wezen een monarchale staat werden. — Terwijl nog hier en in llusland krachtige toebereidselen gemaakt werden om den vijand te stuiten, kwam de vrede te Aken (Oct. 1748) tot stand. — Bij dezen vrede gaf Lodewijk XV al zijne veroveringen terug; Maria Theresia trad aan den spaanschen prins Philippus Panna, Piacenza en Guastolla af.

Maria Theresia's gemaal, Frans 1, werd nu algemeen als keizer erkend; maar de evenzoo geestige als deugdzame keizerin voerde eigenlijk de teugels van het bewind, terwijl dat Frans het keizerlijke huishouden regelde en groote geldzaken met geluk voerde; overigens ondersteunde hij ook kunsten en wetenschappen en was om zijne goedaardigheid en vriendelijkheid bij het volk zeer bemind.

Het engelschc leger onder den hertog van Cumberland verliet spoedig na den slag bij Fontenoi het krijgstooneel in de oostenrijksche Nederlanden; want uit Frankrijk bedreigde de hanoversche dynastie een gevaar, hetwelk men nauwelijks mogelijk had geloofd. — Koningin Anna (1702— 4714), dochter van Jakobus II, onder welke inl707dever-eeniging van Schotland en Engeland was tot stand gekomen, had gaarne de kroon aan haren verbannen broeder Jakobus Eduard nagelaten ; maar de toen heerschende Wliigs zette in 1708 eene parlements-acte door, volgens welke, na Anna's dood, de kroon op het huis Hanover moest overgaan, hetwelk door Elizabeth van de Paltz, dochter van Jakobus 1, van de Stuarts afstamde, en zoo beklom in 1714 (ieorge 1 van Hanover don troon. Ue kleinzoon van Jakobus 11 van Engeland, Eduard (1720 in Rome geboren), beproefde met fransche hulp den troon zijner voorvaderen te heroveren. De eerste onderneming mislukte geheel; de uit Duinkerken ge-loopen vloot met 15 000 man werd deels door storm, deels door den admiraal Norris vernield. Nu rustte Eduard met-geleend geld eene kleine fregat uit, bemand met 1500

man, met welke hij aan de noordwestkust van Schotland landde (27 Juni). Vele Bergschotten sloten zich bij hem aan; hij sloeg de troepen, welke de regeering van Edin-burg op hem afzond en veroverde Perth. Den 15 Sept. trok ,hij Edinburg binnen, liet zijn vader als koning en zichzel-ven als regent over de drie koninkrijken uitroepen; den 21 Sept. sloeg hij een engelsch leger van 4000 man bij Preston-pans, veroverde Carlisle en drong in Engeland tot aan Manchester voort. Voor de uit de Nederlanden komende troepen moest hij weder naar Schotland terugwijken , maar behaalde den 23 Jan. 174G bij Falkirk weder eeue overwinning. Eduard echter was niet in staat de eendracht ouder de schotsche hoofden te bewai'en ; de gevolgen waren ongehoorzaamheid en onzekere krijgsverrichtingen ; ook bezat hij geen middelen genoeg om behoorlijk in de behoeften van bet leger te voorzien ; honger en gebrek maakten zijne soldaten ontevreden. Den 27 April nam hy den slag bij Culloden aan ; den vorigen dag waren er verscheidene hooiden weggegaan, en nu moest Eduard hongerige en vermoeide soldaten in den strijd brengen ; evenwel zij vochten met grooten moed , maar het engelsche geschut verbrijzelde hunne rijen en de 6000 Hossen, welke in engelsche soldijstonden, sloegen den aanval der dappere Bergschotten af; Eduard leed eene volkomen nederlaag. De Engelschen verbrandden de schuren , waarin de gevangen Schotten opgesloten waren. De hoofden en Schotten van naam werden allen ter dood gebracht. Op Eduards hoofd zette George een prijs van 30 000 pond sterling; en toch werd Eduard door de Schotten niet verraden , ofschoon hij verscheidene maanden in de wildernissen van het Hoogland moest rondzwerven , terwijl elke grot en hoek van het gebergte door de engelsche spionnen doorzocht werd. Een getrouwe edelman Ünell, bracht hem aan de zee en nu vluchtte hij van eiland tot eiland, van hol tot hol onder duizenden gevaren, welke hem de woede der elementen en zijner vijanden bereidden; eerst na eene omzwerving van vijf maanden bereikte hij een fransch fregat, hetwelk hem naar Frankrijk overvoer. Hij woonde eenigen tijd in Frankrijk, door den vrede van Aken moest hij die stad verlaten

en begaf zich naar Italië, Later vergat hij zich en liet zich door slechte gezelschappen verleiden en stierf in 1788 te Rome. Zijn broeder, de kardinaal van York, volgde hem in 1807 te Frascati in den dood; deze was de laatste van het geslacht der Stuarts, hetwelk meer dan drie eeuwen aan Schotland en Engeland koningen en aan de meeste vorsten van het vasteland princessen gegeven heeft; weinigen uit dit vorstenhuis zijn gelukkig geweest.

üe achtjarige vrede werd door Prederik en Maria Theresia op dezelfde wijze ten nutte gemaakt: tot de verbetering van den akkerbouw, de verlevendiging van de industrie, de uitbreiding van den handel, de regeling van het rechtswezen , dat van het folteren ontdaan werd; en door de keizerin nog bijzonder, tot betere inrichting van hare krijgsmacht, waarbij de generaal Daun haar bijzonder behulpzaam was. Door Maria Theresia ontwikkelde eigenlijk de oostenrijksche staat zijne kracht; ofschoon zij Silezië en de italiaansche hertogdommen verloren had, verdubbelde zij toch de inkomsten van het rijk. De havens van Triest en Piume werden voor alle volken geopend. Livorna breidde zijn handel in den Levant uit. Weenen werd vergroot en verfraaid; fabrieken voor lakens, porcelein, spiegels, zijden stoffen vestigden zich in de voorsteden. Zij bevorderde de kunsten en wetenschappen door het oprichten van hoogescholen en collegies. Zij legde te Praag en te Insprück boekverzamelingen aan , bevorderde teeken-, schilder- en bouwkunde en bekwame mannen werden door haar goed ontvangen en aangemoedigd. Het leger was viermaal sterker dan onder haar vader Karei VI. En toch kon zij niet vrij werken, want Hongarije en de grenslanden hadden eene andere staatsinrichting, wier privilegies en gebruiken zij eerbiedigen moest. — Koning Frederiks werk was veol gemakkelijker ; reeds zijn vader had eene voorbeeldelooze spaarzaamheid ingevoerd en alle standen aan gelijke gehoorzaamheid, ja, aan vrees gewend; daarbij had hij door de aanwinst van Sileziü bijna zijne

inkomsten verdubbeld, want lii] verstond de kunst om alle hulpbronnen op te sporen en te doen vloeien; hij kon onbeperkt gebieden, en deed het ook even despotisch als zijn vader; slechts strafte hij niet zoo in persoon als zich hier of daar een onwillige bevond. Hoofdzakelyk bewerkte hij alles zelf, zijne ministers hadden alleen te zorgen, dat de ontwerpen huns meesters behoorlijk werden uitgevoerd. Maria Theresia regeerde ook wel in eigen persoon, maarzij kou als vrouw niet die veelomvattende kennis van staats-eu krijgswezen hebben als Prederik, evenwel wist zij zich de rechte mannen tot hare hulp te kiezen ; haar geheime staatskanselier graaf, later vorst Kaunitz, voerde de bnitenland-sche staatsaangelegenliedeu en staat als een der grootste diplomaten zijns tijds geboekt. — Dat Maria Theresia Silezië nog niet verloren gaf, daarin kon Prederik zich niet vergissen ; de keizerin had immers verklaard, dat zij eer haar laatsten diamant wilde verkoopen. Het gelukte baar ook tegen den koning van Pruisen een ontzaglijk verbond tot stand te brengen; zelfs heeft de streng zedelijke keizerin zich daartoe zoo verlaagd om aan de zedelooze Mad. de Pompadour, de dame van den wulpschen Lodewijk XV eigenhandig te schrijven. Het was uit staatkunde en dan ziet men zoo nauw niet. Zij had Prankrjjk bovenal in het verbond noodig; want het had nog altijd de sterkste landmacht, eu was dit met Pruisen verbonden, dan behoefde zij niet ernstig aan de verovering van Silezië te denken. Als prijs voor zijn bondgenootschap hoopte Prankrijk do oostenrijksche Nederlanden te bekomen. Saksen zou Maagdenburg; Polen Pruisen; Rusland Semgallen en Koerland en Zweden Voor-Pommeren verkrijgen. Elizabeth van Rusland vooral was ten uiterste gebeten op Prederik; hij had bitse, spottende aanmerkingen gemaakt op hare ergerlijke levenswijze, üe zuid-duitsche staten werden door geld gewonnen. Voor evenwel de wolken van den opkomenden storm zich hadden samengepakt, en eer de legers slagvaardig konden zijn , brak Prederik reeds los; hij was van de plannen zijner Tijanden door het omkoopen der geheimschrijvers geheel onderricht. Hij mocht niet wachten tot zijne vijanden zich

uitgerust hadden; want wat zou hij met 70 000 Pruisen beginnen tegen oostenrjiksche , fransche, russische , saksische en zweedsche legers ? Frederiks plan was eenvoudig: Saksen voor zich te winnen of onschadelijk te maken; het nog niet uitgeruste oostenrijksche leger te overvallen eu zich door eenige gelukkige veldslagen een weg naar Weenen te banen en de keizerin tot vrede te dwingen. Gelukte dit, dan was de hoofdzaak bereikt. Hij had de overtuiging, dat de oorlog van Rusland en Frankrijk de wensch der heerschen-de hofpartijen en niet die der staatsmannen was. — Het verbond van Frankrijk met Oostenrijk leidde tot een verbond van Pruisen met Engeland; dit land was niet Frankrijk in geschil wegens de grenzen in Noord-Amerika en Engelands staatkunde was toen reeds Frankrijk inet bondgenooten op het vasteland te bestrijden. — Zonder eene voorafgaande oorlogsverklaring viel Frederik in Augustus onvoorziens in Baksen en bezette in korten tijd bijna geheel dit land. De 17 000 Saksers, welke zich bij Pirna verschanst hadden, sloot hij in en dwong hen zich over te geven, toon het oostenrijksche leger onder Brown door den slag bij Lowi-siz (1 Octb.) teruggedreven werd. De saksische soldaten stak Frederik onder zijn leger ; het geheele land liet hij op zijn pruisisch regeeren, want, zooals hij zich uitdrukte, hij zou het voorloopig in bewaring nemen.

Frederiks vijanden waren door zijn onverwachten inval in Saksen ten hoogste verrast, en rustten zich met alle macht tot den oorlog uit, welke in het voorjaar van 1757 eerst voor goed begon. Met Frederik hadden zich verbonden Engeland, Hanover, Brunswijk, Hessen-Kassei, Lippe en Gotha; wegens de overrompeling van Saksen , werd hij in den rijksban gedaan en een rijksleger gevormd onder den hertog van Hildburghausen. Altijd slagvaardig en sneller dan zijne vijanden, viel Frederik in Boheme en trof het

oostenrijksche leger bij Praag; dadelijk viel liij het aau eu overwon na een bloedig gevecht (G Mei). Hier viel vau de oostenrijksche zijde Brown, een dappere Schot; van de Pruisische de oude veldmaarschalk Schwerin. Het oostenrijksche leger was na den slag achter de muren vau Praag gevlucht, dat Frederik nu met alle kracht belegerde. Alvorens evenwel de honger de 40000 man, die ingesloten waren tot de overgave dwong , rukte de veldmaarschalk üaun met een nieuw leger tot ontzet aan. Frederik bood dezen bij Kollin (18 Juni) den slag aan, reeds was de overwinning bijna voor Pruisen beslist, toen Frederik op eens zijne slagorde veranderde , waardoor eenige pruisische regimenten in wanorde geraakten; hiervan maakten vier saksische regimenten gebruik, die vol wraak aanvielen en een vreeselijk bloedbad aanrichtten; nu traden de Oostenrijkers ook toe en Frederik leed eene volkoiüen nederlaag. Door deze overwinning redde üaun niet alleen Praag ; maar ook Weenen. Frederik moest Bo-heme ruimen en kreeg ook van elders ongelukstijdingen. Het engelsch-hanoversche leger onder den hertog van Cumberland werd door de Franschen bij Hastenbeck, niet ver van Hamel, geslagen, en de engelsche prins onderteekende de conventie van Kloster Seeven, volgens welke het leger uit elkander ging (8 Sept.); koning George 11 bekrachtigde echter de conventie niet, de hertog Ferdinand vau Brunswijk kreeg het opperbevel en hield met zijne veel geringere macht toch de Franschen in toom. Ook waren de Russen in Pruisen gevallen en huisden er in als ware wilden. Zij sleepten duizenden kinderen zelfs naar Rusland en verspreidden die ongelukkige hier en daar in de binnenlanden. De pruisische generaal Levvald greep hen bij Grossjagerndorf met 20000 man aan, maar werd geslagen. In den naherfst trokken het rijksleger en de Franschen onder Prins Soubise in groote stilte Saksen binnen, maar zijne grootste zorg was Frederik te vermijdeii. Deze was bij Rossbach , niet ver van Leipzig gelegerd; de vijanden omringden hem in een halven cirkel; de Pruisen verroerden zich niet eu schenen als door schrik aan den grond vastgehecht. Maar toen de Franschen zich vermaakten over het welslagen van hunne poging en zich

veilig geloofden , stormde plotseling generaal Seidliz met zijne ruiteri] op hen in (5 Nov.) deed hen uit elkander springen, y.oodat het voetvolk bijna niets anders te doen had dan gevangenen te maken ; dit lot trof 10000 Franschen; de geheele slag kostte den Pruisen niet meer dan 200 man. Van Rossbach wendde zich Frederik naar Silezië; daar waren de Oostenrijkers binnengedrongen en hadden den generaal Winterüeld, den vriend des konings, geslagen en gedood, de vesting Schweidniz en de hoofdstad üreslau waren reeds in hunne handen gevallen. De Oostenrijkers meenden reeds zeker van het bezit van Silezië te zijn, overal lieten zij hunne keizerin huldigen; maar Frederik zocht hen op, Daun wilde den slag vermijden ; maar prins Karei van Lotharingen was van eene andere meening; den 5 Dec. 1757 stonden de legers over elkander en bij Leuthen bevocht Frederik met eene veel geringere macht eene roemrijke overwinning op de Oostenrijkers; dezen moesten Silezië ruimen en naar Uolieme terugtrekken. In Oostenrijk schreef men dat onheil voornamelijk toe aan Karei van Lotharingen, broeder van keizer Frans, hij legde het opperbevel neer, dat aan Laudon, een lijüander, werd opgedragen.

VELDSLAGEN DIJ CREFELD , HOCHICmOH , MINDEN , KAY , KUNNERSDORF, LANDSHUT, LIEGNIT2 EN TORGAU (1758 — 1762).

Do groote overwinning bij Leuthen gaf den koning slechts korte verpoozing; spoedig omringden hem zijne vijanden van alle kanten, waarbij zij echter hoogst voorzichtig te werk gingen evenals jagers, die een leeuw wilden aanvallen. In het westen rukten de Franschen op, maar werden dooiden hertog van Brunswijk bij Crefeld geslagen; zij wonnen later wel enkele gevechten, maar verworven geen roem, de meeste veldheeren maakten zich door afpersingen en ongebondenheid berucht. Gevaarlijker waren de Russen; gedurende de ziekte der keizerin, die doodelijk scheen, had haar kanselier Bestuchef, het russische leger terug laten trekken, omdat hij zich bij Peter, den troonopvolger en

vriend van Frederik, verdienstelijk wilde maken , toch de keizerin herstelde ; zij was op Bestuchef vertoornd, verbande hem naar Siberië , en zond het russische leger onder Fermor weer naar de provincie Pruisen; de steden moesten de russische keizerin huldigen , waardoor zy de russische staatkunde verried; vervolgens giug het over den Oder en drong verwoestend in het hart der pruisische landen. Küstrin werd in brand geschoten; maar de vesting gaf zich niet over. Frederik had zich in de lente naar Moravië begeven en OImütz belegerd; deze stad verdedigde zich echter dapper, Laudon sueed den koning allen toevoer af en ontnam hem op eens 3000 transportwagens , zoodat Frederik genoodzaakt werd af te trekken. Nu ging hij op de Russen los, welke hem door hunne verwoestingen vreeselijk vertoornd hadden ; hij besloot hen niet alleen te slaan, maar te vernietigen.

Bij Zorndorf was het, dat hij bevel gaf geen enkelen te sparen. 20 000 Russen beten daar ook in het stof; maar de overwinning kostte ook 11 000 Pruisen (26 Aug). Toen bood Frederik den Oostenrijkers het hoofd, die in de Lausitz gevallen waren. Togen den raad zijner bekwame officieren koos hij in zijne eigenzinnigheid eene slechte legerplaats bij Uochkirch. »Men moet de Oostenrijkers ophangen , als zij ons hier niet aanvallenquot; , zeide een generaal, »zij vreezen ons meer dan de galgenquot;, antwoordde de koning, toch deze keer had hij zich bitter misrekend. Daim en Laudon overvielen in don nacht vau den 14 Oct. het pruisische leger; de voorposten werden door de oostenrijksche soldaten, die zich voor deserteurs uitgaven, overweldigd en de Pruisen door hun eigen kanonnen uit den slaap gedonderd. Elk ander leger zou geheel vernietigd zijn geworden, maar do pruisische soldaten bezielden zulk een geest van orde en zulk eon vertrouwen op hunne aanvoerders, dat Frederik nog instaat was een geregelden aftocht te bewerken; hij had 9 000 man, al zijn geschut en legertoestel verloren. In 1759 behaalden de Franschen onder Broglio bij Bergen, niet ver van Frankfort (13 April) eene overwinning, die geene groote gevolgen had ; den 1 Aug. daarentegen versloeg de hertog van Bruns-wijk de Franschen bij Minden, waardoor zij genoodzaakt

werden Jeu llijn over te trekken; maar ongelukkiger was de wending van den oorlog aan den Oder. Tot hiertoe hadden de Russen hunne strijdkrachten nog niet met die der Oostenrijkers vereenigd, maar in dit jaar betoonden zij meer bereidwilligheid daartoe. Terwijl de koning tegen de Oostenrijkers het veld behield, ijlde Laudon met 20000 man de Kussen tegemoet. Frederik zond den generaal Wedell om de ver-eeniging te verhinderen, maar deze werd door de Kussen bij Kay geslagen en Laudon vereenigde zich met hen. Mu daagde de koning zelf mot zijn leger op, en nogmaals was het »den vijand moest niet alleen geslagen, maar vernietigd worden.quot; Den 12 Aug. leverde Frederik den slag bij Kun-nersdorf; zijne Pruisen namen de eene batterij na de andere weg; de eene vleugel der Russen was geslagen, toen bij het vallen van den avond de pruisische veldheeren aanrieden het gevecht te staken. Maar de koning wilde het met de gehaten afmaken; zijne reeds vermoeide soldaten moesten den Spitsberg, een zandheuvel, die met kanonnen bezet was, veroveren, alle pogingen waren te vergeefsch, elko aanval vermeerderde het getal der gedooden , toen daarenboven juist Laudon met zijne Oostenrijkers aankwam , die nog niet in het gevecht geweest waren, üeze aanval bracht de Pruisen in wanorde, zij moesten in allerijl vluchten; de koning was een der laatsten, die het slachtveld verliet; slechts vergezeld van 100 huzaren, onder den majoor Pritt-wiz, kwam hij gelukkig door de vijandelijke linie heen. Den dag na deze nederlaag kon Frederik nauwelijks 4000 man te zanien brengen , de anderen lagen op het slagveld, onder dezen ook de dichter Kleist, of waren gevangen; Frederik rekende zich verloren en inderdaad , dit had zijn Waterloo kunnen zijn, als de Russen hem vervolgd hadden. Zij deden dit niet; ten deele omdat sommige veldheeren de Oostenrijkers niet zoo genegen waren, ten anderen met opzicht tot Peter, den troonopvolger, aangezien men vooruit zag dat Elizabeth niet meer lang leven zou. Het gelukte daardoor den koning zijn leger te verzamelen en te versterken; evenwel nieuwe rampen troffen hem; 10000 man onder den generaal Fink werden bij Maxen afgesneden en

gevangen genomen en Dresden werd door generaal Schniet-tau overgegeven, Frederik bombardeerde daarna Dresden te vergeefs. Ook het jaar 1760 begon voor hem ongelukkig. Lau-don vernietigde 8000 man onder Fouqnet bij Landshut in het Reuzengebergte, nam de vesting Glatz weg en belegerde lireslau. JNu ijlde Frederik uit Saksen en overwon bij Lieg-nitz. Den 3 Movb. leverde hij den slag, waarvan zijn lot afhing by Torgau; want als hij dezen niet won dan kon het russische logor zich volkomen met het oostenrijk-sche vereenigen en dan was hij verloren; de slag was bloedig en werd eerst bij het vallen van den avond door den huzaren-generaal Ziethen ten gunste van Frederik beslist.

Frederik hield zich met moeite nog staande en zou gewis hebben moeten bezwijken, als de russische opperbevelhebber Butterlin had willen doortasten. Laudon veroverde bijna onder de oogeu vau den koning de gewichtige vesting Schweid-niz door een nachtelijken storm en Frederik moest weer tot achter Breslau terugwijken, toen hem onverwachts de dood van de russische keizerin (5 Jan. 1762) redde. Haar neef en opvolger Peter 111, hertog van Holstein-Gottorp, reeds lang een bewonderaar en vriend van Frederik, verliet zijne bondgenooten , gaf zijne veroveringen en krijgsgevangenen terug en liet het russische leger bij de Pruisen overgaan. Voor evenwel Frederik voordeel uit deze verandering kon trekken , werd Peter reeds vermoord, zijne gemalin, moordenares en opvolgster Catharina 11, beoorloogde wel is waar de Pruisen niet, maar beval aan den generaal Czer-nitschef oogenblikkelijk met zijn leger terug te komen. Dit bericht kwam, toen Frederik juist op het punt was den maarschalk Daun bij Burkersdorf een slag te leveren; hij haalde den russischen veldheer over zijne stelling gedurende den slag nog te houden, zonder dat hij behoefde te vechten en deze waagde inderdaad zijn hoofd ter liefde van

Frederik. De Oostenrijkers verloren den slapj, spoedig daarna ook de vesting Schweidnitz en daar ook de Frarischen aan den Rijn niets uitrichtten en alle partijen uitgeput waren, neigden allen tot vrede; hij kwam tot stand en werd den 21 Febr. 1763 op het saksische jachtslot Hubertsburg ge-teekend. Frederik behield Silezië en al zijne bezittingen ; overladen met roem en bewonderd door geheel Europa, trad hij uit den strijd. — Zoo werd Pruisen eene eerste mogendheid; zijn leger gold als model en zijn volk gevoelde in zich eene trotsche eigenwaarde. De verhouding der duit-scho zaken veranderde geheel , het overgeblevene der eenheid ging verloren. Was tot nu toe Oostenrijk de eenige groote duitsche mogendheid geweest, om welke zich de kleineren schaarden, nu trad Pruisen ook op, en beiden sloegen elkander met zulk een naijver gade, dat voortaan elke duitsche bond onmogelijk was geworden.

Met Frankrijk en Spanje sloot, Engeland den 10 Febr. 1763 te Parijs vrede, waarbij liet van Spanje Minorca; in Amerika Florida en de eilanden Dominica, Tabago, St. Vincent en Granada eu van Frankrijk Kanada en kaap Breton won. Karei 111, koning van Spanje, had met Lodewijk XV het zoogenaamde bourbonsche familieverdrag gesloten (1761) en geraakte daardoor met Engeland en met het aan Engeland verbondene Portugal in oorlog , welken hij ongelukkig voerde.

Om zijne verwonderlijke overwinningen kreeg Frederik den naam van den groote, de Pruisen noemden hem vaak den eenige ; ook in den vrede toonde hij eene groote werkzaamheid en diep inzicht, al wat hij deed was voor de welvaart van zijn volk en land, weinig voor zich zeiven ; voor zijn persoon was hij karig, bij hem gold de koning voor het volk en niet het volk voor den koning. Het gelukte hem door eene zuinige staatsinrichting en doelmatige wetten de rampen van den oorlog te lenigen. Hij handhaafde streng het gerecht, van elk vonnis van eenig belang nam

hij inzage, hij zelf toonde eerbied voor de rechtbank, getuige de geschiedenis van den molenaar van Sans-souci. Hij liet de verwoeste dorpen weer opbouwen, onbebouwde streken vruchtbaar maken en overal wegen en kanalen aanleggen. Den akkerbouw ondersteunde hij krachtig, den verarmden landman gaf hij voorschotten, vooral de adelijke grondbezitters. Boewei de burgers natuurlijk voordeel trokken uit den welstand van den buitenman ; bezwaarde hij toch de eersten bijzonder door den alleenhandel van zout, koffie , tabak en dergelijke behoeften van den minderen man. Het bestuur hierover vertrouwde hij veelal aan Franscheu toe, die hooge bezoldiging trokken. Alle groote industri-eele ondernemingen als zijden-, papier- , porceleinfabrieken enz. werden op zijne kosten opgericht. Voor de verstandelijke ontwikkeling zijner onderdanen deed Frederik niet veel, invaliede soldaten en uitgediende onderofficieren werden met schoolmeestersplaatsen voorzien. Van een anderen kant blijkt meer zijne zucht voor de kunsten en wetenschappen , door het stichten van prachtige gebouwen, vooral te Berlijn en te Potsdam. Hoewel hij zelf ongodsdienstig was, wilde hij toch dat zijne onderdanen godsdienstig waren ; hij maakte geen onderscheid van godsdienst; allen vonden bij hem gelijke bescherming. Onder zijne regeering bouwden de Katholieken eene der schoonste kerken van Pruisen te Berlijn en toen de paters Jezuïten uit al de katholieke landen verbannen werden, ontving Frederik en de keizerin Catharina 11 van Rusland hen in hunne staten, vooral de eerste verdedigde hen tegen d'Alembert en Voltaire en de andere encyclopedisten en liet hen vrij, voornamelijk in Silezië, scholen oprichten en tot aan zijn dood hebben zij zijne bescherming genoten. Zonderling mogen wij het heeten , dat deze groote Duitscher, zoo weinig zijn duitsch volk beminde. Hij omgaf zich met fransche geleerden, sprak, schreef, en dichte fransch, het duitsch daarentegen sprak en schreef hij vrij slecht. Wel is waar had de duitsche letterkunde die hoogte nog niet bereikt, maar Lessing, Gellert, Winkelmann, Gotbe enz. waren toch reeds opgetreden ; hij miskende de heerlijkste duitsciie vruchten om zich te vergasten met den

üinneloozen spot van Voltaire en van andere dergelijken ; de-zulken vonden bij hom ondersteuning en huisvesting en spuwden in zijn eigen land hun goddeloos vergift rond.

Op Catharina 1 volgde Peter II (1727—1730), zoon van den ongelukkigen Alexis; op dezen Anna, dochter van Iwan, de weduwe van den hertog vali Koerland, Frederik Kettler. Zij trad aan don schach Nadir de door Peter 1 overwonnen persische provincies weer af (1734); van 1736—1740 voorde zij een zeer bloedigen oorlog met de Turken, in welken de olden-burgsche graaf' Münuicli het leger aanvoerde , en de Turken voor altijd vrees inboezemde voor de russische wapenen door de overwinningen, behaald in de gevechten bij de Perecop 173G, bij ütschakow 1739 en Stawutschane en Choczim en het veroveren van Moldavië. Bij den vrede van 1740 herwon Rusland de stad Azof weer. Frankrijk en Engeland begonnen hier reeds do Turken in bescherming tegen do Russen to nemen. De keizerin Anna stierf in 1740 en had tot opvolger benoemd Iwan, zoon van hare nicht Anna, die met hertog Anton Ulrich van Brunswijk gehuwd was; gedurende Iwans minderjarigheid zou zijne moeder hot regentschap voeren; dit werd haar echter roods in Dcc. 1741 door Elizabeth, jongste dochter van Peter I ontnomen en haar zoon Iwan werd in do vosting Schlüsselburg opgesloten. Elizabeth werd keizerin, zij ontnam den Zweden Finnland tot aan de rivier Kymene (1743) en nam deel aan den zevenjarigen oorlog tegen Pruisen. Tot haar opvolger benoemde zij den zoon van hare zuster Anna, do gemalin van den hertog Christiaan Frederik van Ilolstein-Gotiorp, die haar als Poter Jll in Juni 17(32 opvolgde. Wij kennen hem reeds uit den zevenjarigen oorlog als een vriend van Frederik den groote; hij wilde even als andere vorsten hervormingen in zijn land invoeren , toch hij vertoornde zijne Russen door zijne veranderingen in de staats- en kerkinrichtingen; het beviel den soldaten ook niet, dat alles op zijn pruisisch ingericht moest worden.

Zijne gemalin was de princes Sophia Augusta van Anhalt-Zerbst, na haar overgang in de grieksche kerk Catharina geheeten. Zij werd in de nieuwe wijsbegeerte onderwezen en tot haar einde door twee groote driften beheerscht: de heerschzucht en wellust, en aan dezen offerde zij ook haar gemaal op. Onder de ontevredene grooten was spoedig een partij gevormd en voor geld en brandewijn schreeuwden de soldaten bereidwillig, »leve de keizerin!quot; Peter verloor allen moed en bezinning, volgde den raad van den ouden iMiin-nich niet, namelijk om met de hem trouw gebleven troepen naar Petersburg te trekken, maar vluchtte uit vrees. Hij werd ingehaald en gevangen genomen, en ofschoon hij geen woord sprak om de soldaten aan hun plicht te herinneren, kregen zij toch medelijdon met hem; Catharina hierover ongerust, liet vergift in zijn brandewijn doen en daar hij het bemerkte en luid begon te schreeuwen, wurgde men hem met een halsdoek (1762). Er bleef een ontevreden partij , die iwan, welke nog altijd gevangen gehouden werd in de vesting Schlüsselburg, op den troon wilde verheffen, en om dit te verhinderen werd hij ook vermoord. Sedert regeerde Catharina 11 34 jaren met kracht en voorspoed, nauwkeurig gaf zij acht op den door Peter don groote aangewezen weg. Zij legde nieuwe wegen en kanalen in haar uitgebreid rijk aan, verfraaide St. Petersburg met verschillende prachtige gebouwen , lokte vele vreemdelingen naar Rusland, bevorderde handel en fabrieken en begunstigde de wetenschappen door het oprichten van scholen en door het beloonen van bekwame mannen, welke zich in haar land wilden vestigen. Evenals Prederik de groote hield zij bijzonder van do fransche vvijsgeeren, beloonde hen rijk en daarvoor bazuinden zij den roem van de »JNoordsche Semiramisquot; door de geheele wereld uit; alles wat Catharina op het papier zette voor scholen, voor inrichtingen van onderwijs enz. werd reeds als geschied geheel Europa aanbevolen. Voltaire was haar vriend, Diderot bracht eenigen tijd te Petersburg bij haar door. Montesquieu raadpleegde zij, als zij nieuwe wetten wilde maken. Voorde lijfeigenen deed zij niets, omdat zij den adel vreesde. Door de veroveringen, gedurende hare regeering, nam de macht

van Rusland nog meer toe dan onder Peter den groote; zij breidde zich in alle richtingen, naar Polen, Zweden, Turkije enz. uit.

Polen, hetwelk reeds Peter de groote tot een russischen buit verkozen had, had zelf reeds langen tijd zijn ondergang voorbereid , en het was de adel, welke de schuld op zich laadde. Deze heeren (men telde zoowat 120 000 adellijke families) waren eigenlijk, wat men de poolsehe natie noemde. Er was geen vrije boerenstand; de adelijken hadden op hunne landgoederen, al naar hunne grootte honderden of duizenden lijfeigenen , welke hunne landen bebouwden of hunne kudden van paarden, runderen en schapen weidden; de heeren zeiven verlustigden zich op de jacht in de onmetelijke bosschen, of zwelgden bij feesten of reisden in het buitenland, slechts weinigen dachten er aan om het lot hunner boeren te verbeteren. De burgerstand in de steden kon evenmin vooruitkomen , er was weinig nijverheid; niemand bevorderde deze en daarenboven was de handel geheel in de handen der joden ; Polen bleef een arm land. Toen het geslacht der Jagellonen in 1572 uitstierf, werd Polen een keurrijk. Do adel koos den koning, aan wien alle macht ontnomen en alleen den naam gelaten werd. De koning moest de pacta conventa onderteekenen, welke hem verboden aan een prins van den bloede eenige waardigheid op te dragen , waardoor deze stem kon verkrijgen in den rijksdag. Hij mocht geene landerijen koo-pen of zich verbeurd verklaarde goederen toeëigenen. De hoogste macht bleef bij den rijksdag, welke uitdehoogere geestelijkheid, eerste waardigheiddragers en adelijke afgevaardigden bestond; en in den rijksdag gold het ongelukkige liberum veto, dat is, door een enkel. Neen, kon iedere edelman een besluit vernietigen. Een j)oolsehe rijksdag is tot spreekwoord geworden. Dit liberum veto werd door den adel van koning Johan 11 Kasimir (1G48—1G72) afgedron-

gen, en deze voorspelde daardoor in liet begin zijner regee-ring reeds den ondergang van Polen. Tegenover liet libe-rum veto had de adel het recht eene confideratie of bond te maken om een besluit door te drijven, hetwelk in den regel tot hevige onlusten aanleiding gaf. Zoo moest Polen zichzelf wel vernietigen , hoewel het 14 000 vk. mijlen groot was en 16 millioen inwoners telde, daarbij de beste elementen bezat voor een geducht leger; de adel voor de ruiterij en de boeren voor het voetvolk. Reeds meer dan eens had Polen de nadeelen van zijne staatsinrichting ondervonden. Met moeite had het de Zweden onder Gustaaf Adolf en Karei Xll geweerd en van Peter 1 had het de russisehe bemoeiing moeten dulden en toch bleef het volharden in zijn ellen-digen binnenlandschen toestand. Zelfs de edele Johannes Sobiesky (1674—1696), de in geheel Europa gevierde held, vermocht op de partyen niet zooveel, dat hem gedurende zijn veldtocht tegen de Turken en Tartaren, geheele legerscharen onder een groeten adeliug bijv. den graaf Pac verlieten ; en dat Polen zijne verloren landen in Podolie en de Ukraine terugkreeg, had het te danken aan de overwinning der Oostenrijkers. Hoe verderfelijk den Polen de deelname onder Augustus 11 (1696—1733) aan den noordschen oorlog was, hebben wij reeds verhaald. Ouder de regeering van dien koning werden de rechten der Dissidenten 1717 zeer ingekort, hetwelk onder zijn opvolger Augustus 111 (1733 — 1763) volgens besluiten van den rijksdag zoo ver ging, dat de Dissidenten onbevoegd verklaard werden eeuig ambt te vervullen, hetwelk bij hen de hevigste verbittering veroorzaakte, en wel dermate, dat zij de hulp van andere mogendheden inriepen, daardoor werd de strijd ongelukkig overgebracht op dien van den godsdienst. De Dissidenten eischten op den rijksdag rechtsgelijkheid met de Katholieken, hetwelk door Rusland, Pruisen, Engeland, Zweden en Denemarken ondersteund werd. Inweerwil van de ellendige wetten tegen de Katholieken in de drie laatstgenoemde rijken, vonden zij het toch in het katholieke Polen billijk, dat de Protestanten gelijke rechten met de Katholieken hadden, en in hunno staten had zelfs een Katholiek het recht van bestaan niet.

De rijksdag weigerde het, en nu sloten de ontevredenen en de Dissidenten de aigemeene contideratie van Radom en riepen door den gezant Repuin russisclie hulp in. Deze liet niet lang op zich wachten ; een russisch leger trok Polen binnen en dwong den rijksdag de tolerantie-sacte uit te vaardigen, waardoor aan den wil der Dissidenten voldaan werd. Europa jubelde over deze daad der wijsgeerige Catharina 11, ofschoon zij tegelijk voorschreef, dat zonder haar voortaan geen besluit van den poolschen ryksdag meer geldig zou zijn. De keizerin liet sedert Polen niet meer los en vond onder den poolschen adel lage wezens genoeg, die voor een niet te hoo gen prijs haar behulpzaam waren in het uitvoeren barer plannen om Polen te vernietigen. De koning Stanislaus 11 Ponia-towsky (sedert Sept. 17G4) was vroeger een harer boeleerders, en werd nu het werktuig voor de vernedering van Polen. Met Pruisen was zij reeds overeengekomen geene verandering in de poolscbe staatsinrichting te dulden en hierdoor was den weg tot verdeeling gebaand. Vaderlandslievende Poleu als Krasinski, Pulawski en Potocki en vele andereu sloten daarop de confideratie van Bar (1 Maart 17G7), welke de afschudding van het russisclie juk ten doel had. Daarop dwong Repuin den rijksdag om aan de keizerin het verzoek te doen hare troepen niet uit Polen te verwijderen, de keizerin, het spreekt van zelf, willigde dit grootmoedig iu. Nu brak de toorn der trouwe Polen los; de geconfidereer-den vochten onder Pulawski heldenmoedig, maar bezweken voor de russisclie overmacht. Bar en Krakau werden bestormd , het land verwoest en wreedheden aan de geconfi-dereerden bedreven , welke de barbarij alleen kan uitdenken. De zoon en mederegent van Maria Theresia, Jozef, zag met ijverzucht den greep aan, welke Catharina in Poleu deed; hij dreigde zelfs met den oorlog, maar Pruisen bracht eene overeenkomst onder de drie adelaars teweeg. In een manifest van 13 Juni 1773 verkondigden zij aan de christenheid, dat zij alle drie de orde, rust en vrijheid in Polen wilden herstellen en bewezen verder dat elk stuk, dat zij roofden, eigenlyk volgens üod en recht niet tot Poleu; maar tot Rusland, Pruisen en Oostenrijk behoorde.

Rusland nam een groot gedeelte van Litthauen met Woid-woiden, Minsk, VVitepsk en Mocislaw , dus de lauden tus-schen de Düna, Dnieper en de Lhütsch, eene oppervlakte van 200U vierk. mijlen en l^l/₂ millioen inwoners.

Pruisen west of poolsch Pruisen , werd meester van den Weichsel en dus ook vau den poolschen handel, een inhoud van 050 vierk. mijlen en omtrent 500 000 zielen.

Oostenrijk kreeg voor deel het vruchtbaarste en volkrijke Lodomirie, Gallicie en een gedeelte van de pala-tinaten Sendomir, Lublin, Krakau benevens de zoutwerken van Wielizka, eene oppervlakte van 1300 vierk. mijlen met ruim 2 millioen inwoners. Zij namen het onder elkander afgebakende deel in bezit en lieten don koning en den rijksdag voor God en de menschen protesteeren; maar bedreigden hen met eene volkomene verdeeling als zij zich niet rustig hielden, en om deze te bevorderen werden de koning en de rijksdag gedwongen om alle veranderingen in hunne staatsregeling te maken, welke die drie vrienden-staten zouden vaststellen, ouder anderen: i'olen moest een keurrijk blijven en nooit mocht een vreemdeling tot koning gekozen worden; er werd voor de uitvoerende macht een altijd durende raad van 36 personen ingesteld; deze moest door den adel gekozen worden, kon geen bevelen van den koning ontvangen, en had daarenboven de macht alle hooge ambten in staat en kerk te vergeven, De koning was dus volstrekt nul geworden ; de drie beschermende mogendheden wisten wel, wat zij wenschten en deden.

Dit alles geschiedde tusschen de jaren van 1772—1774. Maria Theresia leefde nog en ijverde tegen zulk een onrechtvaardig geweld ; maar de ouderdom had hare wilskracht gebroken , zij moest het laten geschieden.

Toen het heette, dat de Russen in 1768 op cannibaalsche wijze de rust en orde in Polen herstelden, vervolgden zij de voortvluchtigen zelfs op turkschen bodem; roofden, brand-

(leu en moordden ook daar alsof het op vijauds grondgebied was, zelfs verwoestten zij eenc Moskee. Op liet bericht hiervan werden de Turken vertoornd en dwongen den Sultan om de Russen den oorlog aan te doen. Deze werd van beide zijde met verbittering en verwoesting gevoerd; maar niettegenstaande de dapperheid, met welke de Turken vochten en eiken voet gronds alleen met bloed verkochten, moesten zij voor do nieuwe krijgskunst en de taktiek der russische veldheeren zwichten. Romjanzow overwon in twee groote veldslagen en veroverde tot op weinige vestingen na geheel Moldavië en Wallachije. Bender nam graaf Panin door een nachtelgken storm; duizenden der bestormers vielen en vulden met hunne lijken de loopgraven; maar over hen heen drongen hunne krijgsmakkers de vesting binnen, waarin zij alles vernielden, de stad werd een puinhoop. De keizerin zond onder Alexis Orlow door de straat van Gibraltar eene vloot in de Egeesche zee en riep do Grieken op om zich vrij te verklaren. Bij Skio werd de turksche vloot aangevallen en geslagen en den 16 Juli 1770 in de baai van Tschesmus verbrand. De Turken waren bij den vrede van Kutschuk Kainardsche in 1774 verplicht het beschermheerschap over Moldavië en Wallachije te erkennen, de vrijheid aan don griekschen godsdienst te verzekeren , het land tusschen don Dnieper en de Bug af te staan, de Krim en de Tartaren onafhankelijk te verklaren en de vrije vaart door de Dardanellen toe te staan. De Grieken, welke Rusland tot den opstand aangezet had, liet het aan zichzelven over, en de rust werd door de Turken derwijze hersteld, dat geheele streken , zooals bijv. Morea, ontvolkt werden, landverhuizers waren noodig om het weer bewoond te krijgen. De Khan der Tartaren werd door Fotemkin, een gunsteling van Catharina, overgehaald om zich aan de russische heerschappij te onderwerpen , maar Potemkin behield het door den Khan bedongen jaargeld voor zich en toen de Tartaren zich niet onderwerpen wilden, werden zij door een leger onder verschrikkelijke vermoording tot onderwerping gedwongen ; de Krim kreeg haar ouden naam van Taurie weer, en Potemkin dien vau den Tauriër. De overwinningen

der Russen werden met jubel in Europa vernomen ; men lie-sohouwde ze als zegepralen van de christelijke beschaving over de tnrksche barbaarschheid, en eigenlijk was het niet anders dan eene verwisseling voor eene nog woestere barbaarschheid.

Na den dood van Karei Xil stelde de adel alles in het werk om zijn gezag weer te herwinnen. Hij verdeelde zich weldra in twee partijen; de oene met graaf Gyllenborg aan het hoofd, bekend onder den naam van Hoeden, welke met Frankrijk in verbond trad; de andere, de Mutsen, onder graaf Horn, welke haar steun in Rusland zocht. Bij het uitbreken van den oostenrijkschen troonopvolgings-oorlog wilde Frankrijk, de bondgenoot van Maria Therosia, Rusland de handen vol geven aan een oorlog met Zweden ; de partij, der Hoeden zette het ook in 1761 in den rijksdag door Rusland den oorlog te verklaren. Oneensgezindheid , en ver-waarloozing van vloot en leger waren de oorzaken dat de oorlog voor de Zweden eene smadelijke uitkomst had ; zij werden bij Wilmanstrand in Finland geslagen en in Hel-singfors ingesloten ; zij moesten bij den vrede (1742) aan Elizabeth, keizerin van Rusland, Finland tot aan de rivier Kymene afstaan. Onder Adolf Frederik (1557—1771), een goede, maar zwakke man, beperkte de adel de rechten der kroon nog meer; nu eens was de partij der Hoeden, dan die der Mutsen aan het roer; de koning kon niets uitrichten, hij werd opgevolgd door zijn zoon Gustaaf JH(1771), die als kroonprins de beste hoop van zich had doen opvatten. Hij was vol geestdrift en moed en niet ontbloot van bekwaamheden; hij wilde een groot man worden zooals Gustaaf Adolf of als Frederik van Pruisen. Evenals de laatste was hij een vriend der Franschen , een bevorderaar van kunsten en wetenschappen, een wijsgeer, voor wien recht en waarheid niet veel golden. Toen hij na den dood zijns vaders van zijne reis terugkwam, welke hij met verbazende

onkosten en praal ondernomen had, liet hij zich met eene ongemeene pracht kroonen, hezwoor de staatsregeling en bevredigde «Hoeden en Mutsenquot;, door den schijn aan te nemen, alsof'hij plannen tegen de Oligarchie in zijn schild voerde, ondertusschen maakte hij zich door zijn voorkomend gedrag bij de boeren en burgers bemind, boeide do jonge officieren aan zijn persoon en zocht tegelijk de soldaten ook door zijn vrijen omgang met hen te winnen. Een officier in Christiaanstad gaf het teeken tot den opstand tegen den rijksraad , door hem de gehoorzaamheid op te zeggen. De rijksraad zond dadelijk troepen tegen de opstandelingen, maar dozen en zijne garde sloten zich bij den koning aan; de hoofdstad volgde de beweging en den verrasten rijksraad bleef geen andere keus over dan de staatsregeling, welke de koning hun voorlag, aan te nemen (31 Aug. 1772). De rijksraad behield alleen hot recht wetten voor te dragen en te beraadslagen ; de geheele uitvoerende macht kreeg do koning. Het volk vleide zich, dat de jonge koning, de aan hem geschonken macht alleen zou gebruiken om hun diep gezonken vaderland weder op te heffen door wijze wetten en inrichtingen en de bevordering van handel en nijverheid. Hij richtte inderdaad eenige ziekenhuizen en weeshuizen op, hij schafte de pijnbank af; maar daarentegen stelde hij eene academie in op fransche leest, bouwde theaters, gaf kostbare feesten, ballen en maskeraden. Dit alles en do prachtige hofhouding dos konings kostten veol gold; de druk der belastingen werd zwaarder dan ooit. Hij maakte daarop het stoken van den brandewijn tot een staatsmonopolie , zoodat de boer en burger , welke toen veelal dezen hun geliefden drank zeiven bereidden, hem nu duur van den koning moesten koopon. De vreugde over Gustaafs regeering en den val des gehaten adols maakte bij hen plaats voor een dof gemor van ontevredenheid. Hij begon in 1788 den oorlog met Rusland, hetwelk weder in oorlog was met den Turk , eu wilde de verloren landen herwinnen, dit oischte weer nieuwe belasting. Cathariua , keizerin van Rusland, bestreed hem niet alleen mot de wapenen , maar ook mot geld; zij wist officieren om te koo-pen; er ontstond eene muiterij in het finlandsche leger, dit

verklaarde zich tegen den oorlog, op grond dat het tegen de slaatsregcling was, waarbij de koning gezworen had, zonder inwilliging der stendeu geen oorlog te voeren. Thans wendde de koning zich tot zijn volk eu dit was rechtschapen genoeg hun koning niet in den steek te laten, nu de aartsvijand van Zweden weder zijne eer en grenzen bedreigde ; het snelde te wapen, de Dalcarliers voorop; de koning kon zich nu op den adel wreken, die al dadelijk den oorlog tegen Rusland wilde aanwenden om de staatsregeling omver te werpen, al moest er ook nog een gedeelte van het grondgebied verloren gaan. Gustaaf hief den rijksraad geheel op, liet de hoofden van den tegenstand gevangen zetten, verklaarde den burgerstand ook gerechtigd riddergoederen aan te koopen en bekwaam tot alle staatsambten. Met groote inspanning werd leger en vloot voor den oorlog uitgerust, de Zweden vochten met hunne oude dapperheid , ofschoon aanvankelijk ongelukkig (1789).

In het volgende jaar gelukte het evenwel den koning dooide zegevierende gevechten bij Willmanstrand (15 April) en Walkiala (30 April) den oorlog te land eene betere wending te geven; den 15 Mei sloeg hij de russische vloot bij Fre-deriksham, daarentegen word den hertog van Südermanland door de overmacht der russische vloot (G Juni) geslagen. Gustaaf' zelf leed den 3 Juli een zwaar verlies en werd met zijne vloot in de haven van Suens-Kasund ingesloten ; den 9 Juli behaalde hij echter eene schitterende overwinning, welke den Russen 12 000 man kostte. De uitputting van Zweden noodzaakte het evenwel tot den vrede van Werelii 1790, waarbij de toestand dezelfde bleef', en Rusland het vroeger veroverde behield. Gustaaf hield evenwel geen rust. Toen de fran-sche omwenteling was uitgebroken en Lodewijk XVI altijd in grooteren nood geraakte, sloot hij met Rusland een vriendschapsvorbond tegen de revolutie en wilde niet een leger in Monnandië landen. Op den rijksdag te Goffe in Januari en Februari 1792 had hij veel te kampen om zijne plannen door te zetten. Reeds vroeger had zich onderden adel eene samenzwering tegen Gustaaf'gevormd om hem van het leven te berooven, te Gefle had deze reeds hun slag

willen slaan, maar was mislukt. Drie jonge adelingen stonden hiervan aan liet hoofd, Ankerström , Ribbing en graaf Hora. Door het lot was beslist dat Ankerström het doo-delijk schot zou doen. Een gemaskerd bal te Stokholm , in den nacht van 15 op 16 Maart 1792, werd bestemd tot de noodlottige uitvoering. Ofschoon de koning, zegt men, gewaarschuwd was geworden, ging hij te 11 ure er toch met den graaf Essen heen , trad in de balzaal en spoedig daarop was hij omringd door een aantal gemaskerden, toen een van hen, de graaf Horn, hom op den schouder tikkende, zeide; »Goede nacht, schoon masker!quot; en tegelijk schoot Ankerström hem met een pistool in den rug, het schot werd door het geraas en de muziek nauwelijks gehoord. De moordenaar had zijn wapen tegelijk onder de opschudding op den grond geworpen. Er heerschte in de zaal aigemeene ontsteltenis , elk moest zich ontmaskeren; aan het wapen, dat. gevonden werd , ontdekte men Ankerström als den dader. Hij werd veroordeeld om onthoofd te worden, zijne medeplichtigen werden verbannen. De koning stierf den 29 Maart aan zijne wonde en werd opgevolgd door zijn zoon Gustaaf IV.

Dit land genoot na den grooten noordschen oorlog een langen vrede. Frederik 1Y (1700—1730) wel is waar wilde ook in vele zaken de Franschen navolgen, deed het echter met mate en verarmde zijn volk niet zoo erg. Zijn opvolger Christiaan VJ (1730—1746) integendeel was zeer nauwgezet, hij verbood schouwspelen, maskeraden enz.; hij bouwde het prachtige slot te Koppenhagen, en daar hij geen waarde van geld kende , geraakte Denemarken in zware schulden. Frederik V (1746—1766) stichtte academies, ondersteunde geleerden en kunstenaars, liet prachtige gebouwen voor schouwspelen als anderszins bouwen, waardoor de schuldenlast steeds vermeerderde. Christiaan ¥11(1766— 1808) was een zwakke vorst; ook hij deed eene groote reis door Europa, welke zooveel kostte, dat er eene algemeene

hoofdelijke belasting moest ingevoerd worden, waarvan zelfs de dienstboden niet vrijgesteld ■waren; de koning keerde ontdaan naar ziel en lichaam in Denemarken terug. Zijn lijfarts Struensee (een predikantszoon uit Halle) werd achtereenvolgens raadsheer, minister en rijksgraaf en regeerde geheel Denemarken. Hij was een wijsgeer uit de fransche school en wilde in dien zin Denemarken hervormen. De adellijke staatsraad werd afgeschaft, voerde gelijkheid voor de wet en belastingen in, besnoeide de uitgaven voor het hof, verminderde de hooge bezoldiging der ambtenaren, hij bereidde de afschaffing der lijfeigenschap, door het opheffen van heerendiensten , schafte de monopolies en gilden af en verleende zelfs de vrijheid der drukpers. Ook den kerkelij-ken bodem liet hij niet onaangeroerd. Bij stond het huwelijk onder zusterskinderen toe, schafte de straffen tegen de ontucht af, verminderde de feestdagen en verbood het begraven binnen de stad, en vele andere verordeningen gaf hij nog, in alles bijgestaan door zijn vriend Brandt, mede een Duitscher; zijne wetten werden ook in het duitsch gegeven ; want Struen-sée verstond het deensch niet. De wijsgeeren van dien tijd prezen hoog zijne hervormingen , vooral omdat zij het bestaande omverwierpen ; en al is het niet te ontkennen dat er goede bij waren, moeten wij toch opmerken, dat Struensee geen man was om een staat als Denemarken te hervormen, daarenboven ging hij zeer willekeurig te werk en hield geen rekenschap met de overoude volkszeden der Denen. Zijne heerschappij duurde dan ook niet lang. De deensche'adel haatte hem doodelijk, de geestelijkheid was vertoornd op hem, de burgers had hij door het opheffen der gilden verbitterd en alle Denen krenkte hij, omdat hij een buitenlander was, die zelfs hunne taal verachtte en Duitschen tot ambten bevorderde. Ook verspreidde zich onder het volk het gerucht, dat hij in eene weinig eerzame verstandhouding stond met de koningin Carolina Mathilda, eene engelsche princes. Meer nog verbitterde hij den adel, toen hij en Brandt, inweerwil van zijne'democratische hervormingen, den graventitel aannamen. Aan het hoofd der hem vijandige partij stonden de stiefmoeder des konings, Juliana Maria, princes

van Brunswijk Wolfenbuttcl, haar ISjarige zoon Frederik, generaal Ranzau-Ascliberg , do overste Köller, generaal Eik-stildt en de ziel van het geheel was de kabinetsclirijver Gnld-berg, een voormalige candidaat in de godgeleerdheid , die door heerschzucht en eergierigheid gedreven werd. In den nacht van den 16 op 17 Januari 1772 was er bal in het slot; Eikstiidt had met eene afdeeling dragonders de wacht. Ma het bal, 's morgens ten 2 nre, bezette hij alle toegangen tot het slot, de samengezworenen begaven zich in de slaapkamer des konings en dwongen hem tot liet onderteekenon van twee stukken, waardoor Eikstiidt tot opperbevelhebber der stad benoemd en den overste Köller onbeperkte volmacht gegeven werd. Daarenboven liet men den koning hot bevel tot inhechtenisneming teekenen van Struensee en 14 anderen , waaronder ook de koningin, zijne gemalin. Nadat men Struensee en Brandt, die beidon in het slot woonden, gevangen genomen en in ketenen in de citadel geslagen had, maakte zich Banzau ook meester van de koningin , aan wie men zich niet ontzag, omdat zij weerstand bood, de handen te slaan; zij werd naar de vesting Kronenburg gevoerd. Eene commissie van 10 leden, waarbij ook de huichelaar Griildberg behoorde, moest de zaak tegen Struensee onderzoeken. Nadat hij en Brandt vijf weken in den afschu-welijksten kerker mishandeld waren geworden, werd Struensee beschuldigd: dat hij den koning had willen dwingen om de regeering neder te leggen, den kroonprins door een slechte opvoeding onbekwaam voor de regeering wilde maken , dat hij onbehoorlijken omgang met de koningin gehad en misbruik had gemaakt van het hoogste gezag. Struensee bleef slechts korten tijd standvastig on moedig, reeds bij het tweede verhoor was hij geheel ontmoedigd en liet zich laf verleiden zijne mogelijke redding te zoeken door eene bekentenis tegen de koningin. Eenige leden der commissie begaven zich naar Kronenburg tot de koningin om van haar eene dergelijke bekentenis te verkrijgen ; Karolina Mathilda echter ontkende alle schuld, maar door list en dwang wisten Thott en Bchock-llathlow haar naam onder eene bekentenis getee-kend te krijgen , Rathlow zou zelfs hare hand met dwang

op hot papier gezet hebben. Op bedreigen van den engelsclien gezant dat eene britsche vloot zou verschijnen, liet men haar met rust, en vergenoegde men zich haar huweliik te ontbinden; de ongelukkige ging naar haar geboorteland Hanover, alwaar zij drie jaren te Celle woonde en vau verdriet stierf.

Struensee en zijn vriend Brandt werden tot het schavot veroordeeld, hun vonnis werd den 28April 1772voltrokken, Struensee viel als wraakoffer van de adelaristocratie en als gehate tegenstrever der russische staatkunde; Brandt was eon gerechtelijke moord, hij had geen deel aan de regeerings-zaken gehad. Van de overige tien personen werden er zeven vrijgesproken en drie verbannen, waaronder ook de broeder van Struensee , welken Frederik 11, koning van Pruisen , als zijn onderdaan reeds dreigend had opgevorderd, Mu bemachtigde zich de koningin-moeder Juliana met haar zoon Freclerik van de regeering en Guldberg werd haar eerste minister. Veel van het goede, dat Struensee ingevoerd had, werd behouden, maar de sluwe Guldberg schafte alles af, wat den adel in den weg stond, Na twaalf jaren werd dit bestuur omvergeworpen en nam de kroonprins Frederik in naam zijns vaders Christiaan VII de teugels van het bewind in handen, hem stond als eerste minister de bekwame en rechtvaardige Bernstorff, de jongere, ter zijde; Christiaan zelf was levend dood, volslagen kindsch. Toen in 1807 de Engelsclien naar Koppenhagen kwamen , werd de koning naar Rends burg in Holstein gebracht, waar hij den 13 Maart 1808 overleed.

Het was niet genoeg dat Catliarina 11, keizerin van Rusland als de nieuwe semiramis door de fransche dichters bezongen werd , dat haar rijk onmetelijk vergroot was en dat duizendmaal duizend menschen voor haar geslacht werden; de vleierij van Potemkin moest ten top gevoerd worden, Oatharina moest de geveinsde welvaart van haar rijk zien, zij

moest het onlangs bij haar gebied gevoegde Taurie bezoeken. Potemkin had duizenden kozakken en andere volkeren met geweld naar de uitgemoorde streek gevoerd, hij had er een nieuwe hoofdstad Cherson aangelegd, deze en de ge-heele streek van af Petersburg tot Cherson moest de keizerin bewonderen. In deze woeste oorden, waar anders geen spoor van menscheu te vinden is, waar uren woestijnen zich uitstrekken en verlatenheid heerscht, werden als met tooverslag bevolkt. Overal vond men kunstmatig aangelegde dorpen , duizenden menschen werden met geweld daar heen gesleept, kudden vee liepen hier en daar verspreid, magazijuen, waarin alles te vinden was, werden er heengevoerd; het was alles leven, welvaart en bevolking, op afstanden brandden groote houtmijten om zelfs den nacht reisbaar te maken; nooit is grooter comedie gespeeld dan door den omnenschelijken Potemkin en zijne helpers. Cherson, de nieuwe stad, scheen een tooverpaleis; daar was ook Jozef 11, de keizer van Duitschland heen gereisd om de wreede, ijdele vrouw te begroeten en won zij hem voor hare inzichten omtrent Turkije, dat zij niet langer verdragen kon. Jozef verbond zich met haar en nu behandelde Catharina de Turken op zulk eene v/ijze, dat het wel genoodzaakt was den oorlog te verklaren (1787). Engeland moedigde de Turken vooral ook daartoe aan, hoewel het weinig voor hen deed. Even als wij boven zagen, stond CJustaaf 111 van Zweden alleen , die Rusland tegelijk aanviel. De Russen bestormden onder Potemkin in den nacht van den 17 Dec. 1788 de vesting Otschakow op eene vreesolijke wijze; zij vermoordden niet alleen de gewapenden, maar ook de ongewapende burgers. Hunne vorderingen waren echter niet zoo groot; want de Turken matten hen af in voortdurende en verspreide kleine gevechten, daarenboven maaiden de honger, ziekte en de slechte verzorging des legers in een korten tijd meer Russen weg dan een gevecht zou gedaan hebben. Nog nadeeliger werd de oorlog door Jozef 11 gevoerd; hij had 200 000 man in het veld gebracht, maar dezen waren door den veldmaarschalk Lascy in een groot cordon van af de Adriatische zee tot aan de grenzen van

VValladhije verspreid. De Turken braken op verschillende punten door deze cordon heen, behaalden den 24 Sept. bij Lugos eene overwinning en noodzaakten den keizer tot een blooten verdedigingsoorlog. De veldtocht van het volgende jaar had betere gevolgen; een Oostenrijksch leger onder den prins van Koburg vereenigde zich in Wallachije met de Russen onder Suwarow, die ras en moedig wist te handelen. Hierbij bleek, dat de oostenrijksche soldaten even dapper konden vechten als de Russen, wanneer zij slechts goede aanvoerders hadden; zij namen een roemrijk aandeel in de gevechten bij Fokschani en aan de rivier Rimnik en behaalden ook gescheiden van de Russen belangrijke voordeelen. In den winter (22 Dec. 1790) nam Suwarow met storm de vesting Ismail in, waar de Russen meer dan 40 000 menschen vermoordden. De keizer gal' eindelijk het opperbevel over aan den ouden held Laudon, die dadelijk aan den oorlog eene andere wending gaf. Hij veroverde Neugradiska en na eene moeielijke belegering de vesting Belgrado en wierp de Turken tot achter Nissa terug. De vredesonderhandelingen stuitten zijne zegevierende vaart; Leopold II , Jozefs opvolger sloot den 4 Aug, 1791 vrede, waarbij Belgrado werd teruggegeven; dreigende gevaren in het Westen en vooral de oproeren in de oostenrijksche Nederlanden hadden hem zoo spoedig den vrede doen sluiten. De Russen zetten den oorlog nog voort, maar zonder gevolg; de hulpbronnen van Catharina waren uitgeput, meer door onzinnige verkwisting en ontrouw beheer, dan door den oorlog; daarenboven dreigden Pruisen en Engeland, en bovenal had Polen al zijne krachten bijeenverzameld om zijne vrijheid te herwinnen, daarom sloot de keizerin den 9 Jan. 1792 vrede te Jassy ; zij behield Otschakow en de landstreek tusschen den Dniester en Bug.

de deijersciie successie-ooulog (1778—1779). het vorstenverbond (1783). oneenigiieden met de nederlanden (1781 — 1785).

zer gekozen en door zijne moeder als mederegent aangenomen ; zy behield evenwel de alleenheerschappij en liet alleen aan haar zoon het krijgswezen. Jozef echter was zoo licht niet tevreden als zijn vader, hij mengde zich overal in. De verdeeling van Polen is , in zoo verre Oostenrijk er de hand in had, het werk van Jozef. Toen in 1777 Maximiliaan Jozef van Beijeren kinderloos stierf, haalde Jozef zijn naasten erfgenaam. Karei Theodoor, keurvorst van de Paltz, die slechts natuurlijke kinderen had, over om hem JNeder-Beijeren, de üpperpaltz en de heerlijkheid Mindelheim aftestaan. Maar Frederik II bewoog den tweeden erfgenaam, Karei van de I^Jaltz-Zwei-brücken tegen deze overeenkomst bij den rijksdag protest in te dienen, en toen dit niet hielp, viel hij met een leger in Boheme, maar verliet het weer even spoedig. Deze oorlog wordt de berjersche opvolgingsoorlog, of eenjarige oorlog, ook wel spottenderwijze de Kartoffeln oorlog genoemd ; bijzondere wapenfeiten leverde hij niet op. De oude Frits wilde niets meer op het spel zetten en Maria ïheresia zag den oorlog zoo ongaarne, dat zij in het geheim niet den koning van Pruisen onderhandelde. Rusland en Frankrijk werkten ook voor den vrede, welke in Mei 1779 te Teschen gesloten werd. Beijeren kwam aan de paltzsche lijn, Oostenrijk kreeg de landstreek tusschen den Donau, de lun en Salzach en Pruisens erfelijke aanspraak op Ansbach en Baïreuth werd erkend.

Maria Theresia stierf den 29 Novb. 1780; zij liet haar zoon na: eene der schoonste Monarchije, een tevreden volk en een welgeordende staatsinrichting; van zich zelve by haar volk een dierbaar en geëerd aandenken, dat nog voortleeft; want zij was eene deugdzame, weldadige vrouw en eene wijze beheerscheres. Jozef trad dadelijk in het volle beheer, hy liet zich nog eens (1785) op Beijeren verlokken; hij wilde voor Beijeren de oostenrijksche Nederlanden aan Karei Theodoor overdoen , met den titel van Bourgondisch koninkrijk, deze was op het punt hierin te bewilligen, toen de oude koning van Pruisen, Frederik de groote voor het laatst een verbond bewerkte, waaraan zich de meeste

duitsche vorsten aansloten; zijn doel was Duitschland in zijn toenmaligeu toestand te bewaren; deze verceuiging van duitsche vorsten is in de geschiedenis bekend, als het vorstenverboud. Wij zien dat Pruisen geregeld voortging zijn invloed ton koste van Oostenrijk in de duitsche aangelegenheden te vergrooten en dat de duitsche eenheid hoe langer hoe meer te niet ging. Hoe ongelukkig de turksche oorlog uitviel, hebben wij reeds verhaald; het verbond met Rusland en de verdeeling van Turkije zou even zoo onrechtvaardig geweest zijn als die van Polen. Beiden waren niet in het belang van Oostenrijk, omdat zij te zeer de macht van Rusland vergrootten.

Met de Nederlanden handelde Jozef zeer eigenmachtig; hij zegde het Barrière traktaat op, zond de bezettingen weg en ontmantelde de vestingen , als of de vriendschap der Frau-schen eeuwen zoude duren, en reeds van zijn zwager Lode-wijk XVI ondervond hij, dat Frankrijk zijne eigene belangen niet uit het oog verloor. Sedert den Badenschen vrede van 1714 was Oostenrijk in het bezit van lielgië gekomen en had het recht der Nederlanders om de Schelde te sluiten erkend en nu verklaarde hij op eens, het niet langer te willen dulden, dat deze voor zijne schepen gesloten werd. üe .Nederlanden waren door verwaarloozing der zee- en landmacht en innerlijke verdeeldheid onder den stadhouder Willem V niet in staat om iets te ondernemen; een sprankje van hun vroegeren moed vertoonde zich evenwel toen een belgisch schip in Oct. 1784 de Schelde wilde afvaren, zij vuurden er op en dwongen het terug te keeren; toen daarop de keizer zijne troepen deed oprukken, ontstond er eene algemeene volksbeweging ; overal werden vrijkorpsen opgericht, en zij besloten, hoe slecht ook uitgerust, den oorlog aan te nemen. Dat men den moed daartoe had, kwam veel daaruit voort om dat men op de hulp der Franschen rekende; want ook in de Nederlanden waren de ovordrevene denkbeelden der Fransche vrijheidschreeuwers doorgedrongen, er waren vele aanbidders der Franschen. De natie was verdeeld in patriotten (oud-stadhoudersgezinden) en Oranjesgezinden. De oprichting dei-vrijkorpsen bevorderden de patriotten meer om het gezag vau

den stadhouder Willem V op zijn tijd te kunnen fnuiken dan togen den keizer, zoo als later gebleken is. Lodewijk XVI trad dan ook werkelijk voor de Hollanders tegen zijn zwager den keizer op en leidde het tot onderhandeling, waardoor het traktaat van Fontainebleau (1785) tot stand kwani, waarbij bepaald werd , dat Jozef tot bevrediging 9 millioen gulden zou krijgen , en de Schelde gesloten blijven.

Zoo eindigden de ondernemingen des keizers om zijne macht ten koste van anderen te vergrooten ; hij handelde in dit opzicht, Gvenals Frederik II en Catharina van Rusland , in den geest van dien wijsgeerigen tijd; om den poolschen koning te verlichten en de natie te helpen, ontnemen zij den koning zijn gebied en het volk zijne nationaliteit. Jozef diende ook in een ander opzicht den vernielenden tijdgeest; hij randde de R. C. Kerk aan, de grootste vijandin van die ontroostrijke verlichting, van dien vernielenden geest, die den mensch alles ontneemt en hem verlaten laat staan, die den onderdaan, onder den schijn van vrijheid, slaaf van god-delooze dwingelanden maakt, voor wie niets heilig is dan hun egoismus. Neen, de kerk was, is en blijft vijandin van elke verlichting, welke het geweten verontrust en God uit het hart jaagt; maar zij staat vooraan bij eiken vooruitgang, die vereenigbaar is met do hooge bestemming barer kinderen, zoo als wij in den loop der geschiedenis gezien hebben aan de talrijke geleerden in allo vakken en de duizenden heerlijke voortbrengselen in de dicht- schilder- en bouwkunst. Jozef was geen vijand van het christendom, zoo als het leger der Philosophen, dat onder de vanen van Voltaire diende, ook geen verachter zoo als Frederik 11; maar hij schaadde der kerk toch meer door zijne willekeurige hervormingen dan hare ver-klaardste vijanden. Hij bewoog zijne moeder Maria Theresia reeds om de opheffing der Jezuïten in te willigen en toen hij alleenheerscher werd, koos hij voornamelijk het gebied der kerk tot het veld zijner ongelukkige werkzaamheid. Bij eene verordening van den 2G Maart 1781 verbood hij aan alle ALG. GESCII. 21

geestelijke overheden : de pauselijke bullen, brieven of anderszins, alsmede alle verordeningen van buitenlandsche geestelijke overlieden (dit betrof de kloosterorden) vóór de kennisgeving er van aan de wereldlijke overheid, af te kondigen ; de bekendmaking mocht alleen na de toestemming der wereldlijke macht geschieden. Even zoo was het placitum regum noodig voor de herderlijke brieven der bisschoppen. Hij verbood den bisschoppen dispensaties voor het huwelijk bij den paus aan te vragen en gebood hun deze in noodzakelyke gevallen zeiven te geven; de bisschoppen moesten, alvorens hunne bediening te aanvaarden, den eed in handen der landsoverheid afleggen; de aanneming van eenigen titel, door den paus verleend, werd streng verboden. Den 30 Oct. 1781 hief d« keizer alle kloosterorden en kloosters op, welke zich niet met het onderwijs of de verzorging der zieken bezig hielden, tengevolge daarvan werden er meer dan 700 gesloten. Uit het vermogen dor geslotene kloosters richtte hij de zoogenaamde religiekas op , welke, zoo het heette, dienen moest tot ondersteuning der kerkelijke en daaraan verwante zaken; hij richtte doofstommen inrichtingen en ziekenhuizen op.

Den nog overigen kloosters verbood hij alle betrekkingen met hunne broederkloosters in het buitenland. De vorming en studie der geestelijke regelde hij volgens zijne grondstellingen en onttrok dezen geheel aan den invloed der kerk, in plaats van bisschoppelijke seminaries en kloosterscholen werden er groote seminariës te Weenen, Pesth, Pavia en te Leuven opgericht en de bisschoppen mochten alleen de door den staat geschikt geoordeelde candidaten tot priesters wijden. Door zijne verordening van 1783, greep Jozef nog dieper in bet godsdienstig leven van het volk: alle geestelijke congregaties en broederschappen werden opgeheven, de bedevaarten bemoeielijkt, duitsche liederen en gebeden ingevoerd, het getal der kaarsen bij de uitoefening van den godsdienst bepaald en meer andere zaken. De oude Frits lachte over deze handelwijze; hij noemde den keizer in zijne gesprekken »Broeder Kosterquot;; de koning van Pruisen bemoeide zich niet met zulke zaken, maar liet den Katholieken alle vrijheid. Volgens het ïolerans-edikt van 22 Juni 1781 werd

aan de andere secten vrye godsdienstoefening, en gelijke aanspraak op alle ambten en bedieningen gegeven. Dat dit laatste voorval bij de Katholieken en geestelijken ontevredenheid opwekte is niet te verwonderen, zij zagen immers, hoe in de protestantsche landen, Katholieken niet alleen van alles uitgesloten waren , maar door de strengste wetten vervolgd werden. Jozefs nieuwigheden op het kerkelijk gebied verwekten natuurlijk de grootste bezorgnis vau paus Pius VI, en aangezien schriftelijke vermaningen niets uitwerkten, reisde de H. Vader zelf over de Alpen en kwam den 22 Maart 1782 te Weenen. Jozef'ontving en behandelde hem met veel eer, maar zijn minister Kaunitz moet zich zeiven jegens Z. H. aan onbetamelijke uitdrukking hebben schuldig gemaakt. De paus richtte bij den keizer niets uit; doch de huldiging en vrome genegenheid, welke hem het volk overal betoonde, maakte van zijne reis een waren triomftocht en gaf hem minstens den troost, dat bet volk nog met trouw het hoofd der R. K. kerk aanhing; met den keizer bleef de spanning natuurlijk bestaan,

Het streven van den keizer was: uit zijne groote monarchie , welke uit zooveel verschillende volken bestond, één staat te vormen, evenals Frankrijk en Pruisen waren ; daartoe wilde hij door rechtsgelijkheid, door een gelijkstelsel van belasting en onderwijs, door algemeene verplichting tot den krijgsdienst , door de invoering der duitsche taal zijne onderdanen uit den afzonderleken toestand tot ééne natie vereenigen. De Joden vooral wilde hij ook uit hunne vernedering verheffen ; zij mochten hunne kinderen naar de openbare scholen zenden, alle ambten en bedieningen vervullen, fabrieken aanleggen, landgoederen koopen en pachten; zy moesten daarentegen joodsche handwerkslieden gebruiken om hun tegenzin in den handenarbeid te overwinnen, duitsche namen aannemen, in hunne synagogen zich van de duitsche taal bedienen en soldaat worden. Veel dieper tastte eeue andere verordening bij het volk in; hij hief namelijk de lijf-

eigenschap op en voerde eene grondbelasting in, welke eene algemeene meting der landerijen vereischte; hier en daar verwekte dit vele misnoegden onder den adel; de boeren , die 's keizers bedoelingen slecht begrepen, maakten er misbruik van; in Zevenbergen verwekte zelfs een zekere Horja een verdelgingsoorlog tegen den adel; hij gaf zich uit voorquot; een gezant des keizers, cn meer dan 100 edelen werden vermoord, meer dan 200 kasteden verbrand en hielen daar konden de boeren slechts door den beul of de militaire macht tot rust gebracht worden. In zijn huraanen ijver schafte de keizer ook de doodstraf af en verving deze door gevangenis, verzwaard met slagen, hongerlijden, ketenen , kogelsiepen enz. doch de moorden en andere zware misdaden namen zoo overhand toe , dat hij zich verplicht zag, de doodstraf weldra weêr in te voeren. Overigens waren de strafwetten op ieder zonder onderscheid van stand toepasselijk. Ook op het gebied der staathuishoudkunde was Jozef 11 werkzaam. In 1784 verbood hij den invoer van alle vreemde kunst- of natuurproducten , welke de keizerlijke staten zeiven voortbrachten of konden voortbrengen, üe voorhanden zijnde vreemde waren der kooplieden moesten in magazijnen bijeengebracht en allengs verkocht worden; slechts tegen eene belasting van 60 percent werden enkele uitzonderingen gemaakt voor hen, die de vreemde artikelen niet ontberen konden. Dit stelsel deed natuurlijk eene massa smokkelaars ontstaan, die, bij betrapping, zwaar gestraft werden, soms met den dood, en de waren verbeurd verklaard en vernietigd. Daarentegen zocht hy op alle wijze aftrek voor de oostenrijksche producten naar buiten te vinden, en sloot daartoe met Turkije een voordeelig handelsverdrag. Hij voorzag reeds, wat de Donau worden zou, als Hongarije eerst in vrij verkeer met de overige landen der monarchie, zou gebracht zijn; maar ook dit bereikte de keizer niet. Hij wilde te veel op eens en to schielijk hij wilde alles alleen volgens zijn eigen denkbeelden scheppen , zonder acht te slaan op de rechten van anderen.

Hongarije was iu vele opzichten veel aan het naburige Polen gelijk; ook hier was de adel de eigenlijke natie; even krygszuchtig en verkwistend, even geneigd tot hardheid tegen de mindere standen en verzot tegen de kroon, daarbij bezaten de Hongaren ook evenals de Polen een onbeperkten nationalen trots. Als vroegere beheerschers niet enkele steden gesticht hadden, wier bewoners voor het meeste Duitschers wareu, indien zich geene landverhuizers in de Karpaten en Zevenbergen gevestigd hadden, dan zouden er ook evenals in Polen slechts adel en lijfeigenen geweest zijn. De boer droeg alle lasten, de adel bracht niets op. Daarenboven was Hongarije niet door eene enkele natie bewoond; Maghyaren, Slavoniërs van verschillende stammen, Grieken en Duitschers huisden door elkander met verschillende talen, Godsdienst en zeden; daarenboven waren zij noch zeer onbeschaafd. De keizer ging hier met zijne hervormingen even ras als elders te werk, hetwelk hem onoverkoombare moeielijkheden berokkende. Reeds dadelijk verbitterde hij de Hongaren, doordat hij zich de kroon van den H. Stephanus niet te Presburg liet opzetten, hij wilde den krooningseed vermijden, welke hem aan de rechten en wetten van hun land zou gebonden hebben; hij deed meer nog, en liet de kroon naar VVeenen overbrengen, scheen daarmede te kennen willen geven, dat hij, als erfgenaam der monarchie |van het huis Habsburg tegelijk, ook koning van Hongarije was. De dnitsche taal maakte hij tot de algemeene voor al de staatsaangelegen-heden; drie jaren werden er aan de beambten toegestaan om deze aan te leeren, zoo zij ze na dien tijd niet machtig waren, zouden zij hun ambt verliezen. Evenzoo veranderde de keizer de geheele rechtsuitspraak, welke trouwens hoog hervorming noodig had. In plaats van het aanwerven voor het leger , werd de conscriptie ingevoerd. Vervolgens schafte de keizer ook hier de lijfeigenschap af; de boer mocht zijn eigen grond en wijnberg bebouwen en zijn eigen wijn ook

zelf driuken. Eindelijk wilde hy de algemeene belasting volgens grondbezit invoeren eu daarmede de vrijdom van belasting des adels afschaffen, flat was te veel, de groote heereu waren reeds ontevreden, omdat zij reeds veel van limine voorrecliten door de hervormingen hadden verloren , uu werden zij vertoornd; en het volk had de keizer toch ook niet gewonnen , omdat hij hunne oude volksgewoonten, en voor-oordeelen kwetste.

Er heerschte door geheel Hongarije een geest van ontevredenheid , welke zich hier en elders in daden uitte; Pruisen stookte daarbij in stilte het vuur aan . er werd reeds een leger in Silezie gevormd, en gewis zou geheel Hongarije opstaan als de oorlog mocht uitbreken. De keizer begreep dit ook, en als vrucht zijner overijling, herriep hij al zijne verordeningen , behalve de opheffing der lijfeigenen en het Tolerans-edict; de keizer verklaarde den Hongaren plechtig, dat hij met zijne hervormingen niets dan het heil huns lands had gewild ; maar daar zij de voorkeur aan hun ouden toestand gaven, trok hij hen even gewillig weer in. Tevens liet hij de kroon van den H. Stephanus weder naar üfen brengen; waar deze doorkwam waren triomfbogen opgericht, de stad was bij de aankomst verlicht; geheel Hongarije jubelde , het was alsof de natie uit eene harde slavernij was verlost geworden.

Hongarije kwam tot aan den drempel des opstands, Bel-gie overschreed dezen. Deze gewesten hadden niet slechts elk zijne bijzondere wetten, rechten en privilegies , maar zelfs vele steden hadden dezen, soms niet eens geschreven, maar steunden op overouderde gewoonten ; die onder anderen van Brabant heetten, La joyeuse entree, zoo genoemd, omdat zij bij den intocht van den hertog van Bourgondië , Philippus den goeden, in Brussel afgekondigd werden. De keizer werd vertegenwoordigd door eeu stadhouder, ten tijde van Jozef li, Albert van Saksen-Teschen, gemalin

van Christina, zuster des keizers. De staten, bestaande uit den adel, de geestelijkheid en de burgers, bewilligden de belastingen, bepaalden de heffing en het gebruik en namen door afgevaardigden zelfs deel in de regeering. Het openbaar ouderwijs was in handen der geestelijkheid , de R. K. universiteit van Leuven was het middelpunt der geleerdheid. Jozef II wilde niet zien, dat juist deze rechten en vrijheden de Belgen verhinderden zich met Frankrijk te veree-nigen en dat de strenge katholieke geest hen voor Spanje en Oostenrijk bewaard en weerhouden had, dat zij zich ver-eenigden met het streng-calvinistische Noord-Nederland. De keizer even als elders legde, door zijn gevaarlijken hervormingsgeest , de vernielende hand aan de rust zijner zuid-nederlandsche bezittingeu. Hij verklaarde ze voor eeue der provincies van de oostenrijksche monarchie , hief de oude indeeling op en verdeelde het land in 9 kreitsen. Zóó veranderde hij de geheele oude staatsregeling en stelde ambtenaren aan, die van den staat onafhankelijk waren. Ook het rechtswezen werd veranderd : de onafhankelijke gerechtshoven, benevens den grooten raad van Brabant en andere werden opgeheven en alles in een hoogste gerechtshof te Brussel vereenigd. Het meest van allen hinderde de keizer de Belgen, en wel van de armste tot den rijkste, van den minsten leek tot den hoogsten geestelijke, toen hij lain alouden godsdienst aanrandde, die zoo innig met de staatsregeling verbonden was en waaronder het land steeds gebloeid had. Hij onttrok het ouderwijs aan het gezag der bisschoppen; aan de universiteit te Leuven, waar niet alleen de geestelijken, maaide geheele geleerdenstaud onder toezicht des bisschops gevormd werden, ontnam hij hare voorrechten. Hij richtte daar een algemeen seminarie op, waar alle jongelingen, die zich aan den dienst des Heeren wilden wijden, studeeren moesten; de opperleiding daarvan werd niet aan de bisschoppen , maar aan geestelijken, veelal Duitschers van zijn stempel toevertrouwd. Ue bisschoppelijke seminaries van Antwerpen en Mechelen moesten gesloten worden. Dat Belgie, sedert eeuwen het land van stedelijk verzet en onrust, als men de privilegies aanrandt, zich hierbij rustig

zou houden, was niet te deuken. Br vormde zich stelselmatig door het geheele land een afgesproken tegenstand. Toen het groot seminarie te Leuven geopend werd, was er geen enkele student; den 21 Novemh. 1788 weigerden de brabantsche staten de belastingen, die van Heuegouweu volgden, beiden werden daarom opgeheven ; er volgden spoedig opstanden in Tirlemont, Leuven, JSamen en Biest; de bisschop van Mechelen verklaarde het ouderwijs in het nieuwe algemeen seminarie van Leuveu voor onkerkelijk. De keizerlijke ambtenaren schrokken, toenzii die algemeene ontevredenheid zóó zagen uitbarsten , en schorsten uit eigen macht voorloopig reeds het doorzetten van de hervormingen des keizers, het bezoeken van het algemeen-seminarie werd vrij gelaten, de bisschoppen mochten hunne seminaries weder openen en de keizer zelf verzekerde spoedig , dat de oude staatsregeling op eenige punten na, weder hersteld zou worden. Maar aangezien de keizer in het godsdienstige zijne hervormingen scheen te willen doorzetten, het opperbevel van alle strijdkrachten aan den generaal d'Alton overgaf en iu den graaf ïrautmaunsdorf een keizerlijken gevolmachtigden zond, vonden zijno verzekeringen weinig vertrouwen. Aan het hoofd des tegenstands , welke herstelling van het oude ten doel had , stond de advocaat van der Noot, men zou deze partij de conservatieven kunnen noemen ; hiernevens stond eene echt revolutionnaire, welke reeds bedwelmd was door de fraaie fransche beginselen , waarvan een zekere advocaat Vonk de leider was ; beiden stonden, thans nog vereenigd, tegen den keizer. Zij verzamelden op de grenzen van Holland, onder een gewezen oostenrijkschen overste van der Mersch , een leger, waarmede hij den 24 Oct. 1789 in twee afdeelingen iu Brabant viel; den 26 liet zich de generaal Schröner in Turnhout slaan. Ben 13 Novb. nam eene afdeeling opstandelingen de stad Geut in, geheel Vlaanderen stond op en in alle groote steden hadden straatgevechten plaats. Onder de ambtenaren des keizers vond men er zelfs, die de beweging genegen waren; de generaal stadhouder Trant-mannsdorf verwijderde zich , de regeering vaardigde volle

amnestie uit, herstel van alle rechten, wetten en ordonnanties ; maar den 23 No vb. verklaarden zich de staten van Vlaanderen onafhankelijk, dat weldra door de andere gewesten gevolgd werd; zij konden dit gemakkelijk doen, door dat de Oostenrijkers slecht aangevoerd, gedemoraliseerd en omgekocht werden en zoo bij hoopen deserteerden. Op den 17 Dec. trok van der Noot aan het hoofd der omwentelingsmannen reeds Brussel binnen en eer het jaar ten einde was, had de keizer slechts Luxemburg nog bezet. De partijen , welke tot nu toe de strijd tegen den keizer vereenigd had, gingen thans uit elkander. De eene partij wilde de oude staatsregeling zonder den keizer afkondigen; de andere op de wijze der Franschen eene nationale vergadering bijeen roepen en alles even als zij verder omverwerpen. Tegen de laatste kantten zich met alle kracht de geestelijkheid, adel en al de gematigde burgers aan ; de conservatieven kregen de overhand en op Kersmis verklaarden de staten van Brabant den keizer voor vervallen en de staten als souve-rein, de andere gewesten volgden dit voorbeeld. Den 7 Jan. 1790 vergaderden de belgische algemeene staten en ontwierpen den 11 Jan. eene voorloopige bonds-acte bestaande uit 12 artikelen. De vrees voor de republiek beklemde aller harten, zij zagen in Frankrijk, wat de vrijheid, gelijkheid en broederschap uitwerkte. Alle onderhandelingen met den keizer werden afgebroken, alle schikkingen zijner gevolmachtigden geweigerd. Van der Mersch beproefde een aanval op Luxemburg, maar werd teruggeslagen; in zijne plaats werd de pruisische generaal Schönfeld door de algemeene staten tot opperbevelhebber benoemd. Pruisen wilde als bemiddelaar optreden, het wilde Belgie onder waarborg van de oude staatsregeling weder aan Oostenrijk onderwerpen ; maar daarentegen moest dan het laatste rijk Galicië weder aan Polen afstaan en Pruisen Posen, Danzig en Thorn weg mogen nemen ; toch de andere mogendheden waren hier tegen; en terwijl men nog hierover in Berlijn onderhandelde en de partijen in België verbitterd tegenover elkander begonnen te staan, stierf Jozef II den 20 Febr. 1790, afgemat door ziekte naar bet lichaam

en door teleurstellingen naar de ziel. De meeste zijner hervormingen waren mislukt; hij wilde dezen invoeren met de snelheid, waarmede men een veldslag wint, zonder de toestanden grondig te kennen; hij bestudeerde wel zijne veranderingen, maar niet zijne volken, welke ze moesten aannemen. Vooral in het kerkelijke grensden zijne hervormingen aan vernietiging, in plaats van vrijheid geven legde hij de kerk aan boeien. Op zijn sterfbed, zeide hij: «Mocht ik gedwaald hebben, dan wille God mij mijne menschelijke zwakheid vergeven en mij in barmhartigheid aannemenquot;; den 15 Feb. liet hij zich van de H. Sacramenten der stervenden bedienen en den 20 gaf hij den laatsten snik onder het gebed eens Augustijner monniks. Hij was 49 jaren oud, op zijn gedenkteeken te VVeenen staat : »Josephus 11. qui rei publicae non diu sed totus vixitquot;. (Jozef 11, welke voorden staat niet lang, maar geheel leefde).

Op keizer Jozef 11 volgde zijn broeder Leopold 11, die zich als groothertog van Toscane door zijne menschlie-vendheid reeds een goeden dunk verworven had. Zijne eerste zorg was de oostenrijksche Nederlanden weder in zijne macht te krijgen, verschillende omstandigheden maakten hem dit gemakkelijk. In Belgie zelf was de verdeeldheid der partijen steeds toegenomen; de aristocratie beschouwde met angst en vrees de gruwelen der parijsche democraten, zij wenschte niets liever dan onder Oostenrijk terug te keeren, te meer daar Leopold 11 zich jegens den adel in zijne erfstaten zeer genegen betoonde; daarenboven eischte de staatkunde van Pruisen, Engeland ien de Nederlanden, om de omwenteling in Frankrijk, ook dringend de rust en den terugkeer tot het wettig gezag van Belgie; zij traden als bemiddelaars op, te 's Oravenhage vergaderden hunne gezanten en werd de bemiddeling vastgesteld. Volgens deze bood de keizer den Belgen een bepaalden tijd aan om in den ouden toestand van vroeger weder onder

het keizerlijk gezag terug te treden, in Brussel echter verzette men zich ook nu nog tegen de onderwerping ; de omwentelingsmannen rekenden op de hulp van Frankrijk; toch Lafayette, die toen op het toppunt zijner populariteit en maclit stond , wilde van eene ondersteuning der belgische omwentelingspartij, aan wier hoofd de adel en de geestelijkheid stonden, niets weten. Toen de tijd, door den keizer gegeven, verstreken was , rukte de veldmaarschalk Bender met een leger van 30 000 man op en den 22 Sept. versloeg en jaagde hij het reeds ontredderde belgische leger uiteen. In de steden liadden de gegoeden, die zich weldra weer voor Oostenrijk verklaarden , veel van het gepeupel te lijden, maar Bender had weldra alles in rust. Van der Noot en de andere hoofden der republiek vluchtten , de meesten naar Frankrijk en hielpen daar, evenzoo als wij later van de Neder-landsche patriotten zullen zien, den val van hun vaderland bereiden.

De oude Frits stierf den 17 Aug. 1786 en werd opgevolgd door zijn neef Frederik Willem 11, die weinig op zijn groeten oom geleek. Bij den dood van Frederik den groote lagen er 70 millioen daalders in de schatkist en de koninklijke goederen brachten bijna het dubbel van vroeger op , Frederik Willem II echter bracht niet alleen spoedig den schat door, maar maakte zelfs schulden. De koninklijke goederen schonk hij aan gunstelingen weg , die uit de rei van bedienden tot den hoogen adel opklommen, welke bevordering insgelijks koninklijke vriendinnen te beurt viel. Daarbij had de koning toch ook zekere godsdienstige neiging; de minister Wölner, een zijner eerste gunstelingen, liet voor hem door optische glazen geesten verschijnen, en noopte hem daardoor verordeningen te geven, welke godsdienst en zedelijkheid ten doel hadden. De verlichte wijsgeeren, die Frederik de groote beschermden, moesten zwijgen en de geestelijken mochten geen onrechtzinnige preeken meer doen. Bij

dit alles was hy toch soms oorlogzuchtig; deu keizer bedreigde hij meermalen met oorlog en tegen Holland trok hij werkelijk op. Dit land was in den oorlog van 1780—1783 ongelukkig geweest. Vroeger , zooals wij gezien hebben , schreef het volk alle krijgsongeluk gewoonlijk toe aan het weren van den stadhouder, thans omgekeerd werd het aan Willem V geweten. Hij was bij hot volk niet bemind en nog minder zijne gemalin Frederika, Sophia, Wilhelmina, zuster van den koning van Pruisen, zij en de gewezen voogd Lodewijk Ernst van Brunswijk , regeerden eigenlijk en werden beschuldigd , dat zij Engeland ten koste van de Nederlanden begunstigden ; de hertog van Brunswijk moest spoedig het land ruimen. Handel en zeevaart waren steeds achteruitgegaan; door gebrek aan eenheid in het bestuur werden er geen maatregelen tot verbetering genomen; daarbij begonnen de twee partijen, de Patriotten en Stadhoudersgezinden of Oranjeklanten al vrij hevig tegenover elkander te staan; beiden wapende zich hier en daar, dit kon volgens de staatsregeling zoo gemakkelijk geschieden, dewijl de bevelhebbers der steden ondergeschikt waren aan de burgemeesters, daarenboven mocht elke stad en provincie hare eigene troepen houden; alleen het gemeenschappelijk leger der unie stond onder bevel van den kapitein-generaal of stadhouder. Vooral de Patriotten, waarachter vele aristocraten zaten, die liever de regeering weer geheel in handen wilden hebben, deden zich hier en daar geducht gelden , kortom het geheele land was in rep en roer; hier was men oranjegezind, ginds weer patriot, op alle hoeken, zoo wel in steden als ten platte lande, hadden er schermutselingen plaats. De stadhouder , dien de staten het opperbevel over de troepen al ontnomen hadden, had reeds de residentie verlaten; zijne gemalin stelde alles in het werk om haren broeder den koning van Pruisen Prederik Willem 11 in de hollandsche zaken te mengen; maar deze durfde zonder onmiddellijke reden, uit vreeze voor Frankrijk , nog niet toetasten; de gelegenheid echter bood zich weldra aau, door het volgende: De stadhouder had eene soort vaia oorlogsmanifest uitgevaardigd, waarin hij vooral tegen de staten van Holland eene zeer dreigende taal voerde.

welke de rust aldaar niet vermeerderde , nu begat zich zijne gemalin, om in schijn te beproeven eene schikking tot stand te brengen, van Nijmegen naar den Haag , zij werd echter op hare reis te Goejanverwellensliüs, tusschen ychoonho-ven en Gouda tegengehouden, vrij onbeleefd behandeld en genoodzaakt terug te keeren (25 Juni 1787); hierover vertoornd, besloot de koning van Pruisen den hoon zijner zuster aangedaan te wreken ; hij liet dadelijk een leger van 20 000 man onder den hertog Ferdinand van Brunswijk Holland binnentrekken. De dappere Patriotten, die zich tot den laatsten adem zouden verdedigen, wisselden nauwelijks eenige schoten, üe stadhouder Willem V werd weder in zijne waardigheid hersteld en de antistadhondersgezinden verloren hunne ambten en bedieningen ; vele Patriotten vluchtten naar Frankrijk en hielpen daar , even zooals wij van de Belgen gezegd hebben , de rampen voor hun vaderland bereiden.

Na den dooc^van Bodewijk XIV (15 Sept. 1715) werd de hertog Philippus van Orleans regent tot aan de meerderjarigheid van Bodewijk XV, die vier jaren oud en achterkleinzoon was van Bodewijk XIV. De regent was een der be-dorvenste menscheu , die ooit geleefd hebben en vernietigde nog de weinige zedelijkheid, welke in de hoogere standen heerschte. Zijn opvoeder Dubois, die hem met eenige wetenschappelijke kennis, maar ook met de ondeugd vertrouwd gemaakt had, was onder zijn regentschap eerste minister en leider der zaken. De regent aanvaarde de regeering op een tijdstip dat Frankrijk in den diepsten nood was ; alle kassen waren leeg; het beheer van Colbert was niet bestand geweest tegen de onmetelijke uitgaven der oorlogen en weelderige verkwisting aan het hof van Bodewijk XIV. Het laatste zette de regent niet minder voort, verscheidene

middelen werden er beproefd om in den geldnood te voorzien , onder anderen werd er een rechtbank opgericht, Cham-bre ardante genaamd, voor welke meer dan vierduizend burgers gedagvaard werden om rekenschap van hun fortuin te geven ; door afpersing , vreesaanjaging , ja , zelfs door pijnigingen dwong men van dezen eene vergoeding, zoo het heette, van eenige honderden millioenen livres af, het ergste was nog, dat de schatkist er niet beter door werd, zij verdwenen bij den regent en zijne gunstelingen. Later moest al de klinkende munt ingeleverd en voor slechtere ingewisseld worden, waardoor de natie een ontzettend verlies en de regent met zijne commissies eene winst van 70 millioen livres hadden, waarvoor zij zich met hunne schaamtelooze vrouwen in wellust baadden ; liet arme volk leed gebrek. Eindelijk namen zij hunne toevlucht tot een zekeren Law, met wien Lodewijk XIV reeds begonnen was. üeze Law , een Schot van geboorte, die zijn leven in spel en speculaties had doorgebracht en daardoor in geldzaken ervaren was geworden, zou de berooide schatkist van Frankrijk voorzien. Laws redmiddel of liever, zoo men meende , middel om land , vorst, hof en volk rijk te maken, bestond in het oprichten van een wisselbank bestaande uit acties. Hij beredeneerde, dat het crediet eens bankiers tienmaal grooter is dan zijn kapitaal; dus ook als een vorst het geld des lands in één fonds kon vereenigffn, deze de tienvoudige som in bankacties kon uitgeven; Law verwisselde hier staats met handelscrediet; hierbij beging hij nog de fout, door te denken, dat zulk een massa credietpapier nooit meer gerealiseerd of in de bank zou terugstroomen, maar de nationale rijkdom in dezelfde mate zou doen klimmen. De adel en het parlement verzetten zich tegen deze nieuwigheid ; evenwel Law kreeg van den regent verlof een privaat-bank op te richten met een kapitaal van 8 millioen livres. Deze bank werkte wezenlijk goed, zij verminderde den woeker der geldschieters , en gaf aan kooplieden en fabriekanten gelegenheid om geld voor hunne ondernemingen te bekomen, de acties rezen daardoor bij den dag in waarde. Deze goede uitslag deed den regent, inweerwil van de tegenkanting van het parlement en van den minister van financien,

den hertog van Noailles, bi] edict van den 4 Dec. 1718 besluiten de bank in een staatsbank te veranderen, waarvan Law bestuurder werd; in deze nu, zou na verloop van tijd, al het metalen geld te zamen moeten vloeien. Weldra was er voor millioe-nen in papier van waarde in omloop , en daar de banknoten crediet hadden, was het gemakkelijk het getal te vermeerderen. Natuurlijk namen handel en industrie bij zulk een overvloed van kapitaal eene verbazende vlucht en aangezien een bankactie 15 percent divident gaf, rees de waarde er van tot eene fabelaclitige hoogte. Met de bank verbond Law, ook in acties, de zoogenaamde Missisippi of west-indische maatschappij , (Compagnie d'Occident) voor den handel en co-loniseering van het gewest in bezit genomen onder Lodewijk XIV en naar hem Louisiana genoemd; later werd er op dezelfde wijze bij opgenomen de handel-maatschappij voor Oost-lndie, China en de landen aan den Senegal; van den staat ondervond men de grootste ondersteuning; deze stond zelfs aan de bank de tabaksmonopolie, de pacht der staatsinkomsten , de munten af, kortom, de geheele fransche financie-wereld liep over eene schyf, millioenen en milli-oenen acties werden er uitgegeven; altijd stegen zij in waarde , de winsten zouden ontzettend zijn, men achtte zich gelukkig zijn contant geld in papieren te kunnen verwisselen. Het in omloop zijnde metalen geld werd geschat op 1200 millioen livres, daarvoor werd er voor meer dan 3500 millioen aan banknoten uitgegeven. Het natuurlijk gevolg moest zich eindelijk doen gevoelen; die massa papier kon niet voortdurend in omloop blijven , maar keerde bij sommen naar de bank terug om tegen contanten ingewisseld te worden , aangezien het buitenland het papier niet in betaling aannam; ook vele gegoeden wilden juist hun verworven vermogen niet altijd in papier hebben; anderen gingen de oogen open en zagen, dat het toch niet te vertrouwen was; de aanvragen om in te wisselen vermeerderden zich met den dag en nu, bleek het al spoedig, dat de bank niet zóó bij kas was, en toen men hier de lucht van kreeg, werd zij bestormd om in plaats van papier weer metaal te geven (1720). De bank kon eindelijk al het haar

aangeboden papier niet meer realiseeren en was in Juli genoodzaakt hare betalingen te staken. De banknoten en acties vielen , en die kort te voren nog 20000 livres gekost hadden , werden op het einde van het jaar nauwelijks meteen Louis d'or betaald. Law liet zijn groot vermogen aan den staat en vluchtte, door den haat van allen vervolgd , naar Brussel. De regeering nam het beheer der financies weer over, zij verordende een visa van alle effecten, meer dan een derde werd vernietigd en van de rest werd een één percent staatsfonds gemaakt. De natie kreeg eene geduchte les door deze eerste proeve van openbaar staatserediet. Zij, die in tijds hun papier ingewisseld hadden, vaarden er wel bij; duizenden families geraakten tot den bedelstaf; handel en industrie kwijnden nog jaren daarna. De staats-financies waren treuriger dan ooit, en bij het volk was uit de gelukkige dagen een verteerende dorst naar pracht en uitspanning overgebleven.

De prins regent werd zijn ambt moede en liet Lodewijk XV reeds in 1723 kroonen. Deze had zelf evenmin lust om te regeeren, was bedorven geworden en verstrikt in een poel van slechtheid. Hadde de kardinaal Fleury, zijn leermeester , de eenige rechtschapen man aan het hof, die wezenlijk belang in zijn koning stelde, en die twintig jaren Frankryk bestuurde, langer geleefd, dan zoude Lodewijk misschien de welbeminde in edelen zin geweest en het Frankrijk beter gevaren zijn. Hij zelf was niet ontbloot van bekwaamheden en goede eigenschappen, maar deze gingen te loor aan het diep bedorven hof. In den loop der geschiedenis hebben wij Frankrijk zien optreden onder Lodewijk XV: in 1733 in den poolschen erfopvolgingsoorlog j in 1740 beoorloogde het Maria Theresia en verwierf de maarschalk van Saksen in de Nederlanden grooten roem, maar Frankrijk won niets bij den vrede. In den zevenjarigen oorlog verloren de Franschen hun wapenroem en

huimo staatsschnldon vermeerderden aanmerkelijk; ook ter zee verloor het aan Engeland, hoewel zijne vlootvoogden roemrijker vochten, dan zijne veldoversten. Aan al deze gebeurtenissen nam Lodewijk zeü' weinig aandeel; want in zijne koninklijke besluiten van oorlog en vrede, over recht en wet, over hot wee of geluk van millioeuen, werd hij in zijne besluiten gedreven door zijne zedelooze gunstelingen; — maar vooral door zijne maitressen en dezen had hij er velen ; aan het hof was het de eenige studie, te zorgen dat de koning steeds nieuwe had en niet eens altijd van de deftigste soort. Onder zijne maitressen, die do almacht van Frankrijk was, noemen wij Madame Lenormand d'Etioles (Jeanne Antoinette Poisson), later hertogin de Pompadour, natuurlijke dochter van een vleescb-leverancier der troepen in Parijs; het lust ons niet n bezig te honden met al de zedenkwetsende verhalen van het hof van quot;Versailles uit dien tijd. Lodewijk leefde slechts voor de wellust, de jacht en de ijdelheid; hij hield zich bijv. bezig met boekdrukken, kooken, liet zich de minncgeschiede-nissen van Parijs verhalen enz. Hij voerde Frankrijk aan den rand der omwenteling door zijne zedeloosheid en verkwisting. In zijn laatsten tijd gevoelde hij het zelf, en zeide: »Nu, ik, oude man, kom er nog goed door, maar laat mijn kleinzoon oppassenquot;. Hij stierf den 10 Mei 1774 aan de kinderziekte, waarmede hem een offer zijner wellust besmet had. Parijs vierde zijne begrafenis met pasquillen en spotliederen.

Gedurende de oorlogen op het vaste land, welke meer dan de eerste helft van de achttiende eeuw vervullen , wist Engeland uit zijn van het vaste land gescheiden toestand het grootste voordeel te trekken. Ongenaakbaar voor de groote legers der andere mogendheden, mengde het zich slechts in den strijd om geen andere mogendheid tot eene beslissende overmacht te laten komen, en nam voor zich als loon, over/.eesche bezittingen of vaste plaatsen, zoo-ALG, GESCII. 22

als (Gibraltar en Minorka, de sleutels der Middellaudsehe zee. De heerschappij op zee, de uitbreiding zijner bezittingen in de andere werelddeelen en de wereldhandel waren de doeleinden der engelsehe staatkunde.

(jteoi'ge 1, (1714—1727) de eerste koning uit het hanover-sche huis, overwon de opstanden der aanhangers van het huis Stuart. Hij nam in 1717 deel aan den oorlog, weikeu de spaansche minister Alberoni wegens Sardinië en Napels met Oostenrijk begonnen had; ofschoon Engeland geene veroveringen maakte, toonde zijne vloot de overmacht boven de spaansche zeemacht. Als keurvorst mengde de koning zich in den grooten noordschen oorlog en won Bremen met Verden van de Zweden , waarop de Engelschen evenwel niet zoo veel prijs stelden, uit vreeze dat de hano-versche dynastie de engelsehe belangen mocht verwaarloozen.

Zyn zoon George II 1727 — 1760) greep in 1739 de wapenen op tegen Spanje tot handhaving van het Assiento-trak-taat. Hij ondersteunde Maria Theresia tegen hare verbonden vijanden en wou in 1743 den slag bij Dettingeu ; zijn zoon, de hertog van Cumberland, verloor den slag,bij Fontenoi tegen den frauschen maarschalk van Saksen, maar won dien van Culloden tegen den pretendent, waardoor de laatste hoop der Stuarts begraven werd. De twist met de Franschen over de grenzen in Noord-Amerika bewoog hem lot een verbond met Prederik II van Pruisen en tot deelneming aan den zevenjarigen oorlog; hij stierf voor het einde van 17G0.

Zijn kleinzoon en opvolger George III (17G0—1820) erfde dezen oorlog en eindigde hem gelukkig; bij den vrede van Parijs (1763) won Engeland Canada, Kaap Breton en kreeg van Spanje, hetwelk aan Frankrijks zijde gestreden had , de eilanden St. Vincent, Dominigo, Tabago en het schiereiland Florida. Omtrent dezen tijd begonnen de veroveringen van Engeland in de Üost-Indie op groote schaal. Vroeger bezat de Engelsch-Oostindische maatschappij slechts eeuige factorijen en forten; hun naam stond bij de indische vorsten en volkeren in geen groote achting. Dit veranderde Robert Clive, die van afschrijver onderofficier werd en verder van

rang tot rang opklom. Ondernemend als Cortez, verstond hij de kunst party te trekken uit de twistèn der inlandsche vorsten, den een door den anderen te doen vallen en voor zijne hulp groote landstreken te verkrijgen. De Ma bob van Ben galen, Surradscha Dowla , werd ijverzuchtig tegen de macht der Engelschen en rukte met een leger vau 50000 man togen Calcutta op ; dezen werd door Clive volkomen geslagen met 1000 Engelschen, 2000 Sipahis en zes kanonnen, den 26 Juni 1757 bij Plassey, hij veroverde Uowlas, de hoofdstad en bracht zijn bloedverwant Mir Dschaffir als Nabob aan de regeering; toen deze echter de groote som, welke hij beloofd had niet betalen kon , moest hij goed gelegen plaatsen en een deel zijner inkomsten als pand geven. Later overwon Clive den Nabob van Audh en hielp een pretendent op den troon van den grooten Mogol; uit dankbaarheid kregen de Engelschen van hem de opperheerschappij over de provincies Bengalen, Behar, en Orissa in leen, zoodat zij over meer dan 15 millioen inwoners te gebieden hadden. (17G7) De veroveringen heeft Clive niet zonder vele handelingen van trouwloosheid en wreedheid gemaakt; hij werd bij zijne terugkomst in Engeland van misbruik van macht aangeklaagd; minder om der wille van gerechtigheid en menschenliefde , dan wel uit vijandige ja-loerschheid. Clive verdedigde zich voor de balie van het Hooger-huis als een man, die aan zijn recht gelooft, wanneer hij ten gunste der engelsche heerschappij geen acht slaat op menschlievendheid en verdragen, omdat zijne tegenstanders het niet beter zouden maken, zoodra de omstandigheden het hun toelieten; hij werd vrijgesproken; maar doodde zich zeiven het volgende jaar (1774) door een pistoolschot. Men had hém het commando gegeven tegen de opgestane colonisten in Noord-Amerika j want in Amerika waren zij tot een volk aangegroeid, hetwelk voor zich eeneeigene huishouding wilde vestigen, en geen moederland meer gehoorzamen. Met dezen amerikaanschen oorlog begint als het ware een nieuw tijdperk in de menschheid; do opperheerschappij van Europa over Amerika gaat teneinde, een ander werelddeel ontvouwt zijn zelfstandig leven , jeugdig

Wij hebben thans het tijdperk der Nieuwe-geschiedeuis doorloopen, dat, zoo als wij vroeger zeiden, voorbereid werd door de uitvinding van het buskruit, de boekdrukkunst en de ontdekking van Amerika en voltooid werd door de hervorming ; het heeft ons ook geleerd , dat de laatste weinig der volken vrijheid baatte, maar den vorsten, bij de wereldlijke macht, nog de kerkelijke gaf'. Wij hebben gezien hoe de krijgskunde zich ontwikkelde , de legers van gedaante veranderden en de oorlog het karakter van volksoorlog begon aan te nemen. De wetenschappelijke krijgskunde zegevierde ook over de osmanische macht, welke zoo vaak Europa verwoestte, en hare kinderen bij duizenden in slavernij voerde. De Europeanen verbreidden hunne heerschappij hoe langer hoe meer uit in de andere werelddeelen. Groote europeesche staten verrijzen er in Amerika en Azië ; de landverhuizingen beginnen op groote schaal, welke voor Europa geen verlies, maar aanwinst is; in die werelddeelen is ruimte om te zaaien, en rijk is de wasdom. Handel, nijverheid en scheepvaart krijgen door het verkeer met die vreemde werelddeelen een onbekenden bloei. En moest het den half naakten wilden hard vallen, dat veroveraars hen verjaagden en hunne beemden bezetten; aan vryheidverloren zij niet veel, want zy waren toch de slaven van hunne wreede hoofden of vorsten ; zij kenden geen ander dan dierlijk genot. Van de europeesche indringers konden zij leeren leven en de godsdienst, welke hun werd aangeboden , verhief hen ; hij leerde hun , dat zij kinderen van denzelfden he-melschen Vader met hunne beheerschers waren, en gaf hun ook de blijde hoop van een gelukkiger leven na dit leven van zorgen.

Dit streven der europeesche volkeren, hetwelk beurtelings Portugal, Spanje, de Nederlanden, Frankrijk en Engeland verhief, wekte niet alleen den krijgs- en koopmansgeest op , schiep niet alleen koene zeevaarders , neen, de onbe-

perkte horizon, de stoute ondernemiugen, de welvaart, deden den dichter zijn gloeiend gemoed in de sclioonste poëzie uitstorten. Spanje bracht Lopes de Vega , Calderon en Cervantes voort; Portugal vond in den ongelukkigen Camoens een waardigen zanger zijner grootheid ; de Nederlanden bezat den prins der dichters Vondel, den muider drost, 't Hooft, Huijgeus en zooveel anderen. Engeland kon pronken met Chakespeare , Milton , Pope en Thomson, en tallooze anderen; de engelsche litteratuur zoowel in poëzie als in proza stond in haar vollen bloei. Van de fransche letterkunde hebben wij reeds gewag gemaakt onder Lode-wijk XIV; zij muntte uit door sierlijkheid in vorm, door kristallen helderheid van taal; maar zij bereikte noch de oorspronkelijkheid , noch de stoute kracht van de hollandsche en britsche groote zangers. Langzamer ontwikkelde zich de duitsche poëzie en letteren in het algemeen. Maar hoe had in het verwoeste, met lijken bezaaide Duitschland de poëzie kunnen bloeien? Voor Duitschland was geen verpoozing van ellende geweest. Eu toch vinden wij er, als bewijzen van de niet te verwoesten dichteren geest der Duitschers, de godsdienstige liederen van den Jezuït Friedrich von Spee; hij bezweek in 1G35 te Trier bij zijne verpleging van zieken en gewonden, ook Paul Gerhardt dichtte overschoone kerkliederen voor de Protestanten. Duitschland haalde later zijn tijd in en vervulde de wereld met zijn üpiz, Klopstock, Lessing, Herder, Wieland, Gothe , Schiller en ecne schare andere groote schrijvers en dichters in alle soort.

Ook deze takken van wetenschap werden door de uitbreiding der Europeanen over den geheelen aardbol bijzonder opgewekt ; de zeetochten maakten het beschouwen van den sterrenhemel noodzakelijk, dat leerde rekenen en meten. De won-derbar» ontdekkingen van nieuwe dieren en planten vorderden beschrijving; de vergelijking van dezen met de inland-sche leidde tot nadere beschouwing. Bijzonder verdienstelijk

maakten zich op het gebied der wiskundige wetenschappen Kepler, Leibniz, Newton en Euier. Door Zacharius Jansen van Middelburg, den uitvinder der verrekijkers , ontstond er een geheel nieuwe wetenschap, de astronomie, of sterre-kunde, welke tot nu toe slechts sterrewichelarij geweest was. Ook in het christelijke Europa heerschte het oud heiden-sche geloof, dat de stand der sterren de wereld beheerschte ; dat van hem vruchtbaarheid of onvruchtbaarheid, gezondheid en ziekte, ja , do lotgevallen in 's menschen leven afhingen. Koning Lodewijk XI van Frankrijk en Kepler zelf, Gustaaf Adolf, Wallenstein en meer anderen geloofden aan den invloed der sterren. De domheer N. Copernicus nit Thorn (1473—1548) waagde het het eerst een nieuw wereldsysteem bloot te leggen , namelijk, dat de zou stil staat en de aarde zich om deze wentelt. Kepler (1571—1631) bewees, dat do omwentelingsbanen der planeten niet cirkelvorming, maar elliptisch zijn, en leerde de verhouding barer verwijdering en snelheid kennen; de Italiaan Galilei (1564—1642) die het geheele gebied der wis- en natuurkunde vooruitzette, verbeterde de verrekijkers , ontdekte de wachters van Jupiter, vooral ontwikkelde hij het stelsel van Copernicus; dat hij om zijne ontdekkingen door de kerk is veroordeeld geworden , is niet waar , de kerk veroordeelde hem , omdat liij het nieuwe wereldstelsel uit de schriftuur wilde ontleenen. Ons bestek laat niet toe al de geestelijken zeiven aan te halen, die eerste lichten in de wis- en natuurkunde, maar vooral ook in de sterrekunde zijn geweest. Pater Scheiner bekeek de zonnevlekken vóór Galilei, de Jezuit Boscovich ontwikkelde en vervolgde Newton (I'Attraction considerée comme loi universelle). Lalande durfde hem zelfs gedurende de omwenteling lof toe brengen in het Journal des Savants. Om aan hunne liefde voor de studie des sterrenhemels te voldoen bouwden de Jezuiten in verscheidene steden observatoriums. Onze groote Huijgens, zoon van den dichter, verbeterde nogmaals aanmerkelijk de verrekijkers, ontdekte den ring van Saturnus, de licht-phasen van Venus, vond de slingeruurwerken uit en deed nog verscheidene andere ontdekkingen op het gebied der wis-

en natuurkunde. De groote engelsche Newton (1046—1725) vond de wet der zwaartekracht, die onzichtbare band, waardoor het heelal te zamenhangt. Zijn leerling Halley berekende het eerst de baan van eene komeet, welke zijn naam kreeg. Bradley ontdekte de aberratie van het licht, en Herschel zag de planeet Uranus. Groote verdiensten hadden ook Cassini, Maupertuis, Schröter in de sterrekunde enz. üe meeste sterre-kundigen zochten ook de natuur van het licht te bepalen; Newton stelde het emanatie-, Huijgens het vibratiesysteem op. De zwaarte der lucht toonde ons voor het eerst de Maagden-burger-Burgemeester Otto van Guerike, welke de luchtpomp uitvond ; de Italiaan Toricelli leerde de drukking der lucht door zijn uitgevonden barometer meten. Drebbel van Alkmaar vond het microscoop en den thermometer uit. Door het microscoop of vergrootglas ontdekte men eene nieuwe wereld in het klein , eene geheele dierenwereld in een waterdroppel, een duizendvoudig leven in het stof, dat wij betreden ; de vleugel des vlinders, het lidmaat van het kleinste diertje openbaarden ons wonderen. Nu, werd ook het. menschelijk lichaam een voorwerp der ijverigste onderzoekingen ; de Engelschman Harvey ontdekte den bloedsomloop, de Hollanders lioerhave , Leeuwenhoek, Zwammerdam en anderen maakten door hunne ontleding van het menschelijk lichaam den geleerden met het fijnste zijner vezeltjes bekend. De plantenkunde werd ook met ijver bedreven, Linneus, een Zweed, ordende het eerst alle planten in klassen en afdee-lingen. Ook de anorganische lichamen, de verschillende steenen, metalen, vonden mannen, welke hen met veel scherpzinnigheid onderzochten, zooals Scheuchzer, Werner, Havy, Saussure e. a. De scheikunde was vroeger alchemie; de alchemist zocht uit onedele mei alen goud te maken, of een elixer te vinden voor de onsterfelijkheid. Met Stahl, Priestley e. a. nam zij een edeler wending en Lavoisier herschiep haar geheel ten nutte van den raensch, hij bracht haar op de baan, waarop zij zich thans nog ontwikkelt; hij toonde aan , dat de lucht en het water, welke men tot nu toe voor enkelvoudige elementen gehouden had, samengestelde zijn, hij ontleedde hen in hunne bestanddeelen. Benjamin Fran-

kliu, de Noord-Amerikaan , bestudeerde het eerst de elec-triciteit en vond in 1747 de bliksemafleiders uit. Door de natuuronderzoekers kreeg ook de geneeskunde eene andere gedaante; de koepokinenting, tegen do pokken werd dooiden schotschen geneesheer Jenucr ontdekt; in Peru vond men de quinine tegen de koorts. De vorderingen in de natuur- en geneeskunde maakten den duur van het menschelijk leven zekerder. Zij deden baar invloed gelden op de woningen, het voedsel en do levenswijze der inenschen, en uit de statistieke opgaven is gebleken, dat de inenschen thans langer leven dan in vroegere tijden.

Door de hervorming onttrok zich de wijsbegeerte aan de kerk; wel is waar wilden de hervormde geestelijken ook palen stellen aan liet vrije onderzoek , maar zij konden dit met geen goed gevolg doen ; want hoe konden zij gehoorzaamheid aan hunne geloofsvoorschriften eisehen, daar zij zeiven der algemeene kerk onderdanigheid hadden opgezegd en voor zich liet vrije onderzoek eischten ? Do natuurlijke gevolgen openbaarden zich al dadelijk in de menigvuldige sekten, die allen hun credo uit den bijbel haalden. Spoedig traden er ook mannen op, die zich nog vrijer wilden bewegen en consequent zonder eenig gezag , zonder den bijbel, noch geloofbelijdenis, over de verschillende vragen vandenmen-schelijkeu geest, zooals over God, de onsterfelijkheid, de men-schelijke bestemming, de ziel en het stof enz. hunne rede wilden laten beslissen. Daarmede keerden zij tot het heidendom terug, want van af dat standpunt hadden ook de ouden de waarheid gezocht. De kerk heeft de wijsbegeerte nooit gehinderd; maar de waarheden des godsdiensts glinsterden als eene eeuwige ster, welke bet onderzoek niet uit het oog mocht verliezen. De nieuwe wijsbegeerte , welke zich noch door de kerk eenige richting geven, noch zich aan hare uitspraken gelegen liet leggen , en voor welke er niets was dan de geestelijke en zinnelijke wereld, zoo

als zij zich laat zien , moest scheppen, dat is, een nieuw gebouw voor geloof en wetea optrekken. Van deze bouwmeesters vormde ieder naar de mate zijner geestige krachten een eigen systeem , en zoo ontstonden er even als in den heidenschen tijd verschillende wijsgeerige scholen of systemen, byv. van Descarte, Spinoza, Leibnitz, Wolf', Kant enz. Zij verschillen allen van elkander , hetwelk bewijst, dat geen van allen den mensch eenige zekerheid geeft omtrent de hoogste vraagstukken en zi] dus even donker daar heen wandelen als de wijsgeeren der Grieken en Romeinen. De plnloso-phie werd eu wordt vaak voor gelijkbeduidend met ongeloof genomen, dat is zoo niet, de ware philosophie buigt zich voor de Openbaring. Met zijne rede alleen kan de mensch de groote vraagstukken niet oplossen ; want zonder liet geloot' aan de geopenbaarde waarheid, voert zij hem van de eene onzekerheid naar de andere,

Het groote gebrek dor zoogenaamde wijsgeeren bestond hierin, dat hun streven niet was tot de kennis dor waarheid te geraken , tot vaste overtuiging te komen; maar liet strekte alleen om liet geloof' aan de waarheden des geopenbaarden godsdiensts, en de door haar gevestigde inrichtingen in kerk, staat en leven te vernietigen. Nog andere wijsgeeren werden niet door vijandigheid tegen het christendom gedreven; maar zij stieten op de wondervolle bijbelsche verhalen en geheimvolle geloofsartikelen , zij namen het recht aan zich hunne waanwijze onderzoekingen bekend te maken ; zij voerden het vrije geloofsonderzoek ten top en verkondigden twijfel en ongeloof. Nieuw was het laatste niet; men vindt zulke wijsgeeren in elke eeuw der christelijke telling en zal dezulken altijd hebben. In Engeland trad die philosophie van twijfel en leugen het eerste openbaar op. Zij wendde hare werkzaamheid tegen de geschiedkundige geloofwaardigheid van het Oude- en Nieuwe testament en ten deele ook tegen het karakter der personen , welke als werktuigen der openbaring verschijnen. Zij wilden eigenlijk bewijzen , dat er nooit eene openbaring geweest was en dat de mensch steeds aan zich zeiven was overgelaten geweest. Do voornaamste waren: Tindal, Collins, Toland, lord Bolingbroke

e. a. voor de Franschen opende P. Bayle die rij, een geleerde man, maar eerste drogredenaar. Hij wilde bewijzen dat recht en deugd onafhankelijk van den godsdienst konden bestaan. Anderen begonnen met aanvallen tegen bijgeloof en dweepzucht, en rekenden hieronder ook weldra den godsdienst zei ven. Velen van hen bedienden zich daartoe van het wapen der bespotting en in dit opzicht verkreeg Voltaire de beroemdheid van zijn naam. Velen wet-ijverden met hem. Voltaire, de man van de toenmalige wereld , met zijne vrienden, d' Alembert, Diderot, Helve-tins , Marmontel, Saurin enz. stelden alles in het werk om den menschen het edelste, den godsdienst te ontnemen ; geen geschrift, geen brief eindigde Voltaire of men vond er in: écraser l'infame, (verdelg den eerlooze), den priester, zoo overtuigd waren zij van de kracht van den godsdienst; en wat gaven die wijsgeeren den menschen er voor in de plaats ? Niets dan de wanhoop in het hart, en den haat tegen bet gezag. En koningen , keizers en vorsten aanbaden en bewonderden de spotters; zij bevroedden niet eens , dat zij juist diegenen verpletteren wilden, waardoor een vorst gezag over zijn onderdanen uitoefent. In vele landen drongen die denkbeelden door. Vooral in Duitschland aapte men de Franschen na. Frederik bovenal, die Voltaire aan zijn hof nam , gaf hierin een slecht voorbeeld. De nieuwe wijsbegeerte leerde de emancipatie der volkereu, en hield niet op het christendom te beschuldigen, dat dit hun het juk had opgelegd, en nooit waren er vrijer steden en vrijer volken dan in de middeleeuwen, toen de kerk alles met haren geest doordrong. Ook de geheime genootschappen , zooals de vrijmetselaars en illuminaten ondersteunden de nieuwe denkbeelden. Holbach, een rijnsche edelman verkondigde luid; dat het in de wereld niet beter zou worden zoo lang niet de laatste koning aan den laatsten darm dei-priesters opgehangen zou zijn. Het spreekt van zelf, dat deze soort van wijsbegeerte ook geen genoegen nam in het familie leven eoo als het door de kerk verordend is. De kerk vereenigt door het H. Sacrament des huwelijks man en vrouw onverbreekbaar en predikt genoegzaamheid. De

nieuwe philosophie beschouwt de maatschappij als een contract social, zoo ook het huwelijk, hetwelk naar goedvinden ontbonden kan worden. J. J. Rousseau de verkondiger van dat contract social (staatsverdrag), de prediker der rechten van den mensch, een rijk begaafde, maar zedelijk verongelukte man, wilde ook eene omwenteling in de opvoeding der kinderen, ofs choon hij zijne eigene kinderen ten vonde had gelegd. In zijn Emile geeft hij ons een voorbeeld, hoe wij onze kinderen moeten opvoeden, geheel zonder dwang, naar hun eigen wil. Onze voorvaderen stonden bij de opvoeding hunner kinderen op gehoorzaamheid ; gehoorzamen moest het kind en als woorden niet toereikend waren, dan werd de roede niet gespaard ; nu moest het kind ook een persoon zijn met vrijen wil, die aanspraak had gehoord te worden. De teederste zorg der ouders, het kind vroegtijdig te leeren bidden, het te verwijzen in die recht hartelijke kindertaal, welke do moeder zoo eigen is , naar O. L. H. hierboven , moet niet; God en godsdienst moeten zoo van zeiven bij den jongen mensch opkomen, hij krijgt slechts mededeelin-gen, waarover hij ze vraagt en later zal hij van het christendom zoo veel aannemen als zijne rede goed kan verdragen. Naaide bestaande maatschappelijke gesteldheid zal hij zich in zoo verre schikken als zijne begrippen toelaten, of hij genoodzaakt is. Zulk een onouderlijke opvoedingstelsel vond toch nog aanhang en navolgers. In üuitschland richtte Basedow te Dessau een instituut op om door zulke beginselen de kleine menschen te vormen, zijne inrichting bestond trouwens niet lang; lateren hebben het ook beproefd, maar evenmin met gevolg en hoewel Rousseau's opvoedingsleer geen algemeenen ingang kon vinden, is er toch veel hier en daar van zijn stelsel bij de opvoeding en het onderwijs, zelfs van onze dagen, ingeslopen. Alvorens wij nu tot de derde Afdeeling der Nieuwere Geschiedenis overgaan, moeten wij nog spreken over de

zien wij aan de eene zijde, hoe in de meeste landen de vorsten de oude rechten van landen, provincies en steden opruimden en er de onbepaalde monarchale macht voor in de plaats stelden; in Engeland eene voortgezette vervolging der Katholieken in Frankrijk de verdrijving der Hugenoten. De nieuwe wetenschap begint hare vlucht, de zoogenaamde philosophen doen het christendom den oorlog aan en ondermijnen te gelijker tijd de grondslagen der burgerlijke orde; de meeste katholieke regeeringen komen in eene verhouding tot den H. ötoel, welke grenst aan eene vijandige; bijna al die krachten: het Protestantismus, de nieuwe philosophic, de absolute monarchie en de Katholieke regeeringen vereenigen zich tot een gemeenschap-pelijken strijd tegen de orde der Jezuiten. Voor de Protestanten moest zij een voorwerp van vijandschap zijn ; want zij had der hervorming den meesten afbreuk gedaan, en zij bleef steeds strijden ; de onchristelijke wijsgeereu schatten het Protestantismus in zoo verre, omdat het tegen de positieve kerk was, niet om zijne vorm; maar tegen de Jezuiten waren zij woedend', omdat dezen hen zoo wel in de wetenschap , in de school, in de maatschappij als aan het hof in den weg traden, üe katholieke regeeringen streefden naar de opperheerschappij in de kerk, en zochten de verbinding met Rome af te breken; de Jezuiten echter schenen door hun innigen samenhang met Rome en den grooten invloed bij alle klassen der bevolking als de gevaarlijkste tegenstanders van dat streven; men was overtuigd, dat, als men die orde uit elkander kon doen springen, de pauselijke arm verkort was. Het was een tijd, waarin elke slag, die men der Kerk gaf, met jubel door de philosophen en vijanden der oude Kerk gevierd werd. Elke minister, dien het gelukte, zijn vorst tot een stap tegen de Kerk te bewegen, was een groot staatsman en weldoener der menschheid. Hevige tegenstanders der Jezuiten waren de Jansenisten, die uit een strijd over de genade ontstaan waren. Ook onder de seculiere geestelijken hadden zij tegenkanting, en onder de geordende vele felle benijders. In Frankrijk rustte men zich het eerst tegen

hen uit. De geleerde Pascal tastte iu het belang der Jansenisten onder bijtende satire in zijne lettres provin-ciales de moraal der Jezuïten aan. Uit verband gerukte zinnen en stellingen, hier en daar in een handboek van een spaansch Jezuit gevonden, wist hij boeiend in zijne verhalen te mengen; en met datgene, waarvan men hoogst enkelen kon beschuldigen, belaste men eene geheele orde ; zij werd als verderfelijk verklaard , ofschoon Voltaire zelfs zeide , »wanneer men eene gansche orde voor de daden van een lid verantwoordelijk wil stellen, dan kan er geen enkele bestaan,quot; Tegen zulk eene beschuldiging sprak hun geheim en openbaar gedrag te luid , zij vond volstrekt geen ingang bij de geloovigen, die buiten den invloed der wijsgeeren en het hof waren. Hot laatste deed in Frankrijk den eersten aanslag tegen de orde. Choiseul, minister van Lodewijk XV, was een doodvijand der Jezuïten en spande alles in om den koning tegen hen in te nemen. Daartoe moest het volgende voorval dienen.

Een zekere Damiens maakte den 5 Jan. 1757 een aanslag-op het leven des konings ; deze Damiens was bij de Jezuïten in dienst geweest en daarom werd er niets gespaard om uit zijne bekentenis eene verstandhouding met hen te trekken , maar er was geen spoor van in te vinden, Evenwel gaf de misdadige handeling van Damiens aanleiding om met groot misbaar te verkondigen : dat in een boek van een Jezuït de tyrannenmoord als veroorloofd voorgesteld werd en dat men een vorst, in doodzonde verkeerende, niet behoefde te gehoorzamen. Men heeft zoowel bij de ouden als bij de nieuwen, onder alle standen, bij geestelijken, rechtsgeleerden enz. verdedigers gevonden van den tyrannen en koningsmoord; de Kerk echter heeft en zal immer zulke misdadige gevoelens doemen. Dat er onder de Jezuïten ook mannen geweest zijn, die zulke uiterste gevoelens durfden uiten, wij ontkennen dit niet; wij weten dat de spaan-sche Jezuïten Emanuel Sa, Mariana en eenigeanderen zich hieraan te buiten gingen ; maar het is onwaar dat het de leer der orde is. Uy decreet van den 30 Juli 1G18 doemde, de Generaal der orde , Claude Aquaviva , het in de volgende

woorden. Wij geven u den uit het Latijn vertaalden tekst; »Krachtens de heilige gehoorzaamheid verbieden wij, ouder «straffe van excomniunicatie en schorsing van kerkelijke »bediemngen en andere straffen aan ons voorbehouden, aan »elken priester van onze societeit: hetzij in het openbaar of »bijzonder, te prediken, ol te uiten , ot eenig werk uit te »geven of te lezen ofte durven beweren, dat het aan iemand »aaii wien ook, onder voorwendsel van tyrannie of eenig «ander, geoorloofd zou zijn de koningen of prinsen te doo-»den, of aanslagen op hunne personen te doen, op dat »zulk eene leerstelling niet strekke tot den ondergang der »vorsten , tot storing van den vrede en opdat men niet in »twijfel trekke, dat wij volgens het gebod van God hen moeten «vereeren en eerbiedigen als heilige personen, door God aan-»gestekl om zijn volk te besturen en te regeeren.quot; Nu mag men toch de geheele orde om de buitensporigheden van enkelen niet beschuldigen ; het zou immers even onbillijk zijn het Protestantismus van het leeren des koningsmoords aan te klagen , omdat Luther in 1524 aan de katholieke vorsten van Duitschland schreef; »Gij oefent eene tyrannie uit, welke het volk niet langer kon, mag noch moet verdragen.¹) In 1533 antwoordt hij aan degenen, die eene samenzwering-tegen hunne vorsten willen smeden. Dat ofschoon hij tot nu toe geleerd had, dat het niet veroorloofd is weerstand aan de wettige macht te bieden, het thans rechtskundige grondstellingen betrof en dat men in zoo benauwden tijd, zich tot uitersten gedwongen ziet, waarin niet alleen het burgerrecht, maar zelfs het geweten de geloovigen zou verplichten de wapens op te nemen en samen te spannen tegen al degenen, die hun den oorlog zouden willen aandoen , zelfs tegen den keizer.²)

Beza schrijft ten opzichte van het koningsstamhuis van Valois het volgende: »Men moet strijden tegen hen met denzelfden geest, welke Gidéon bezielde, toen hij slag leverde tegen de Madianiten of als Judas de Maohabeër toen

') Vie do Luther par Sleidan. liv. — Bossnet, Histoire des variations liv. 11.

hij den oorlog voerde tegen den tyran Antiochus , tegen JS'icanor eu de Heidenen. ¹)

J. Arthusius zegt: »Men moet den tyran weerstand biesden zoolang hij zijne tyrannie voortzet; hem zelfs dooden »als men zich niet anders bevrijden kan van zijn geweld en »een ander in zijne plaats stellen.quot; ²)

George Buchanan, een schotsche protestantsche godgeleerde, roept uit: »Welk een oorlog zal het zijn tegen den »vijand van liet geheele menschelijke geslacht, dat is te »zeggea, tegen een tyran! Dat is de rechtvaardigste van ïalle oorlogen, en hij voegt er bij; laat het geheele volk »belooniugen uitloven voor de moordenaars van den tyran; »even zoo als zij doen voor het dooden van wolven of sbeeren.quot; ³)

Milton , de moordenaars van Karei 1 verdedigende, vraagt: »Welk kwaad doen wij u , als wij met den dood onze vijan-»den, de vijanden van het algemeen welzijn , hetzij bur-»ger, adel of koning straffen ?quot; ⁴) Wij willen billijk zijn en gelooven dat de tyrannen of koningsmoord evenmin bij do Jezuïten als bij de Protestanten geleeraard wordt.

In het proces van üamiens bleek niets ten nadeele der Jezuïten, en terwijl men aan het hof van Lodewijk XV de schaal op en neer liet gaan en zelfs Mad. de Pompadour Lodewijk niet overhalen kon tegen de Jezuïten te handelen, zooals zijn voorzaad eens tegen de Tempelridders deed, klonk op eenmaal de mare : dat de orde in Portugal opgeheven was. Daar regeerde sedert 1750 koning Jozef Emmanuel of eigentlijk Jose de Carvalho , bekend onder den naam van den graaf van Pombal. Deze minister was in den volsten zin des woords een man van schrik, al de gevangenissen waren in Portugal opgevuld met de edelste mannen , eene bloote verdenking was genoeg om jaren in een akelig hok te versmachten ; zijne pogingen, welke hij deed oin Portugal op te heffen, het uit de boeien van den

engelschen handel te bevrijden , en zijne werkzaamheid, welke hy aan den dag lag na de aardbeving van Lissabon 1755, dat alles weegt niet op tegen het onrecht door hem aan zoovele onschuldigen gepleegd. Behalve den adel haatte hij vooral de Jezuïten , omdat hij in hen eene macht naast zich zag, welke tegen hem opwoog. Hij dacht ook door hun val onmetelijke schatten te winnen. Het gelakte hem al spoedig de Jezuïten van het hof te verwijderen. Den koning werd diets gemaakt, dat zij tot de partij behoorden , welke zijn broeder Pedro op den troon wilde verheffen. Te gelijkertijd werden er wonderen verhaald van een rijk, hetwelk de Jezuiten in Amerika bezaten; deJezuiten zouden daar reeds meer goud verzameld hebben, dan de andere werelddeelen te zamen bezaten. In 1750 bewerkte Pombal een landrui-ling met Spanje, waardoor een gedeelte van het Jezuiten-rijk in Amerika aan Portugal kwam. En toen de koninklijke beambten het iu bezit kwamen nemen, vonden zij geen hoopen goud en zilver, maar iets beters: schooneregelmatige dorpen met prachtige kerken en gevulde scholen, wei-bebouwde velden en akkers, een welgevoed, zedelijk ontevreden volk; en dit volk was van indiaanschen oorsprong, was uit luie, bloedgierige wilden in dien toestand herschapen geworden. Van het jaar 1586 af hadden de Jezuiten hunne zending bij de wilden van Paraguay en Uraguay begonnen; zij waagden zich over zeeën, rivieren, moerassen en in de bosschen , om onder de inboorlingen te komen, die vol haat tegen de vreemdelingen waren, üe missionnarissen durfden zich ook niet dadelijk onder hen wagen. Zij wonnen hen voornamelijk door de muziek. Als zij 's avonds in hun boot op en neer vaarden en hunne gewijde gezangen , vergezeld door den toon van eenige muziek-instrumenten, aanhieven, dan kwamen die kinderen der wildernis in menigte naar het strand om naar die statige kerktoonen te luisteren. LUe taal ging door hun gemoed, zij verstonden ze en voelden , dat die mannen des gezangs vrienden des vredens waren , zoo kwamen zij allengs met hen in aanraking en werden hunne vertrouwelingen, opvoeders, vaders en meesters. Maar wat moeite kostte het, eer die wilden , welke tot nu toe

hun voedsel met den pij^ gezoclit, ot' wormen eu insecten uit den grond gedolven hadden als geen vruchtboom genietbare spijzen aanbood, zich aan den ploeg en de spade gewenden of zich bedienen konden van de verschillende gereedschappen der handwerken! Vroeger was het hun hoogste geluk: zich dierlijk te verzadigen als de jacht gelukkig uitviel of zich met het gistende wortelsap te bedrinken en dan in droomende rnst te blijven liggen tot de honger hen weer tot nieuwe inspanning riep; en nu, moesten zij het zwervend leven in de bosschen vaarwel zeggen,der wildernis akkergrond ontrukken en dien in het zweet huns aangezichts bebouwen. Zooveel vermochten die vaders! Dat wonder schiepen de kracht des godsdienstes en de opoffering dier Jezuïten. Als de orde soms een stam tot zich getrokken en aan een geregeld leven gewend had , dan verwoestten dikwijls andere wilden, wat gene geplant had, dikwijls deden dit ook scharen wilden van Europeesche afkomst, welke de indianen als wilde dieren najaagden om ben tot slaven te maken. De Jezuïten echter zochten van de spaansche kroon de vrijheid te verkrijgen hunne bekeerden te mogen wapenen , het werd hun toegestaan , en nu waren zij ook spoedig veilig tegen de wilden en europeesche roovers. Opdat de colonie niet door de europeesche ondeugden aangestoken zou worden, was zij voor de Europeanen gesloten. Zulk eene colonie of missie werd altijd gevestigd in eene schoone, vruchtbare streek. Midden in het dorp, dat van 3000 tot 7000 inwoners telde, verhief zich de kerk, groot genoeg om allen te bevatten, en zoo schoon versierd als de omstandigheden het toelieten. Van het land werd een groot stuk afgezonderd, dat de Gods of Kerk ook heilige akker genoemd en gemeenschappelijk bebouwd werd ; uit de opbrengst werden de belastingen aan de kroon van Spanje en de uitgaven voor den godsdienst bestreden en de weduwen, weezen, ouden en gebrekkelijken onderhouden. Het andere land werd naar de talrijkheid der families verdeeld en door hen zeiven bebouwd. De voortbrengselen werden in groote schuren bijeengebracht, en daaruit werd elk genoegzaam voorzien. Des Maandags kregen de vrouwen en alg. gescii. 23

dochters wol, katoen en zijde; het gesponnen werd Zatur-dags daarvan weer ingeleverd. Katoen, alsmede thee werd er uitgevoerd; ieder moest daartoe eene bepaalde hoeveelheid leveren. Het dagwerk begon met een gemeenschappe-lijk gezang, 't gebed en het H. misoffer en het sloot met gezang en gebed; de klokken der kerk verkondigden verder de verdeeling des dags aan. De geheele missie had dus gemeenzaam goed en arbeid, zij vormde eene groote familie , zooais ten tijde der apostelen. Het hoofd der missie was een missionnaris, hij vereenigde in zich de kerkelijke en burgerlijke macht.

Tot handhaving der tucht was de gemeente in kwartieren quot;verdeeld, welke ieder een opziener had, die de volwassenen bewaakte, onder hem stond een onderopziener, die de jeugd naging ; beiden hadden weder mindere opzieners ; die hen alles meldden , wat hun plicht vereischte; de eerste opzieners stonden in onmiddellijk verband met den hoofdmissi-onaris. Misdaden werden in het eerste geval met terechtwijzing onder vier oogen gestraft, in het tweede met openbare boete aan de kerkdeur en in het derde met do roede , hetwelk uiterst zelden voorkwam ; algemeen , zelfs door de vijanden der Jezuiten werd de zedelijke toestand der missies geprezen. Ook de weerbaarheid was geregeld ; de Indianen hadden geweeren en kanonnen, des Maandags werden zij geoefend in het wapen ; de opperleiding hadden natuurlijk de missionarissen, maar het bevel voerden de Indianen ; zij sloegen dapper de invallen der roofzuchtige wilden af. Ons bestek laat niet toe deze schoone schepping der Jezuïten breedvoeriger te behandelen; wij hebben hiervan toch iets meer willen zeggen dan men algemeen in de geschiedenisboeken vindt. Gewoonlijk wordt het dan voorgesteld als eeuige missionarissen, besturende eene kudde schapen. Gave de goede God! dat in al de overzeesche bezittingen der Europeanen de Indianen, Maleijers of zwarten enz. zulke schapen waren; zij zijn en blijven eene soort van slaven, minder gewaardeerd dan de jachthond eens heers; en trokken de Jeeuïten hier al voordeel uit, elders gebruikten zij het, waar behoefte

bestond, zij zeiven leefden er niet weelderiger door. Ten schande der menschheid gingen die missies te niet. De paters Jezuïten werden hier, zooals in alle portugeesche bezittingen in Amerika onder Pombal verdreven; de Indianen moesten hunnen grond verlaten en een nieuw vaderland zoeken. Zij weigerden en grepen naar de wapenen ; het gevolg was, dat zij uiteen gejaagd en de Jezuïten als stichters van oproer aangeklaagd werden, üe Portugeezen vonden weer geen goud en zilvermijnen, en daar zij te lui waren, om de akkers der veroverde missies te bebouwen verwilderde alles weldra; de schoone dorpen gingen verloren en de overgeblevene Indianen vervielen weldra weer tot barbaren. Dat was het werk van dien Pombal, dien men uitbundig lof toezwaait, omdat hy , zoo zegt men , het verlicht voorbeeld aan Europa gaf, het laatste middeleeuwsche stof uit zijn land te blazen, ofschoon duizenden in zijn land hein vloekten. Nu de Jezuïten geslagen waren in Amerika, moest datzelfde ook in Portugal gebeuren. En daartoe bood zich van zelve de gelegenheid aan. Koning Jozef Emanuel leefde ook al niet heel zedelijk, hij ging zeer vertrouwelijk om met de markiezin Favora en hare schoonzuster, hierover zouden de hoofden der familie de markiezen Tavora en Aveiro gebelgd geweest zijn , en eenige boosdoeners omgekocht , een plan beraamd hebben, om den koning van kant te helpen; ten minste in den nacht van den 3 op 4 Sept. 1758 werden er, op de wandeling naar zijne vriendin, drie schoten op hem gelost, do koning was slechts licht gewond. En nu, heette het, een groote samenzwering is er gesmeed door den adel en de Jezuïten tegen het leven des konings. Al dadelijk wees Pombal als hoofdmedeplichtigen de markiezen Aveiro en Tavora en den pater Jezuït Malagrida aan. Aveiro werd levend geradbraakt, hetzelfde lot trof ook Tavora, wiens geheel familie bijna den 13 Jan. 1759 door verschillende wreede doodstraffen, sneefde. Pater Malagrida pijnigde men zoolang, dat hij zinneloos was en men hem kon laten zeggen, wat men wilde, eindelijk veroordeelde hem het inquisitie-gerechtshof, waarin een broeder van Pombal voorzat, als ketter en hij werd, dientengevolge den 21

Sept. 1761 levend verbrand. De nieuwe philosoplien bezongen den wreeden, heerschzuchtigen Pombal als den verlichtsten man van Europa. Hoewel Voltaire zegt: gt;Het overdreven belachelijke en ongerijmde werd met het overdreven gruwelijke gepaard. Malagrida werd slechts als een profeet in rechten betrokken en verbrand, alleen omdat hij dwaas en niet omdat hij koningsmoorder was.quot; 1) De nieuwe gevangenissen door i'ombal gebouwd werden opgevuld met edelen en Jesuïten. Eindelijk kregen de Jezuïten bevel om allen in hunne ordeshuizen te zameu te blijven. Van den zwakken, vreesachtigen koning had men door de schim van een Jezuïten dolk, spoedig het decreet, waarbij zij uit het koninkrijk verbannen werden: zij werden beschuldigd van blinde gehoorzaamheid , en van wetenschap aan den moordaanslag tegen den koning. Hunne bezittingen en venuogen, zonder te letten op de laatste wilsbeschikkingen van vele vrome schenkers, werden tot staatseigendommen verklaard. Meer dan 100 werden er gekerkerd, waarvan velen ter dood werden gebracht of vau gebrek omkwamen: 122 scheep gedaan zonder de geringste zorg voor de minste behoefte en te Givita Vecchia aan land gezet. De daad van Pombal klonk den vrienden van vooruitgang in Europa als heldere muziek. In Frankrijk hield men den aanslag tegen het leven van den koning van Portugal door de Jezuïten als bewezen en nu werd de openbare meening, zooals Voltaire zelfs verhaalt, door een aantal van vlugschriften bewerkt en tegelijkertijd de aanslag van Damiens tegen koning Lodewijk XV op nieuw opgerakeld. Spoedig daarop kreeg de orde een nieuwen slag, welke in geheel Europa gerucht maakte en haar val in Frankrijk na zich sleepte. In al de overzeesche missies verkochten of verruilden de Jezuïten in Frankrijk de suiker, indigo, koffij en andere zaken , welke hunne landerijen aldaar opbrachten, en kregen daarvoor in de plaats gedeeltelijk geld of andere waren , zooals : meel, wijnen , linnen enz.; dit veroorzaakte natuurlijk handelsrekeningen en we-

derzijdsclie vereffeningen. De geheele handel bestond dus in liet wederzijdsehe koopen en verkoopen der levensbehoeften, hierin is niets herispenswaardig, kwam er voordeel uit dan strekte dit niet om weelderiger te leven; maar om min bevoorrechte missies te hulp te komen of hier en daar collegies te houwen of te verbeteren; de regels der orde lieten volstrekt niet toe om buiten de hierboven genoemde wijze handel te drijven. Ongelukkiglijk week pater Lavalctte, procurator van de missie op Martinique hiervan af; hij begaf zich in uitgebreide handelsspeculaties, dezen leden door den oorlog, welke tusschen Frankrijk en Engeland uitgebroken was, schipbreuk en hij moest bankroet gaan. üit gold dadelijk natuurlijk de geheele orde. Alle vijanden riepen wraak over zulk een schandaal ; het heette, »het was den Jezuïten niet genoeg, dat zij keizers, koningen , ja, alle zielen heheerschten, ook den handel wilden zij hebben, zij hadden zich schuldig gemaakt aan geld-afpersen, woeker, enz.quot; Den franschen wijsgeeren, Choi-seul, den eersten minister des konings en mad. de Pompa-doer kon niets beters gelegen komen; zij hadden den ondergang der orde toch reeds lang gezworen. Lavalette werd dadelijk door den generaal der orde teruggeroepen en liem alle deelname aan den werkkring der orde verboden. 11 et parlement te Parijs veroordeelde intusschen de geheele orde tot betaling der schulden, onkosten en schadeloosstelling van alle mogelijke verliezen, Cboiseul ging echter verder. Er werd eene commissie benoemd om de beschuldigingen , welke een zekere abt Chauveliu en de Jansenisten ingebracht hadden, te onderzoeken. Er was geen ^ misdaad, waarvan zij de Jezuïten niet betichtten. Fraukrijks geluk zou opgaan als hunne macht gefnuikt was. De uitslag was , dat het parlement dadelijk beginnen wilde hunne collegies te sluiten; dit wilde echter de koning niet; hij riep 50 bisschoppen naar Parijs, waarvan er 45 ten gunste van de Jezuïten spraken; ook velen der lagere geestelijkheid en ook paus Clemens Xlll verdedigden hen; maar de genoemde commissie erkende de waarheid der beschuldigingen en het parijzer parlement sprak den 0 Aug. 1762 het vonnis uit, waardoor de orde, als goddeloos en den

staat en der kerk verderfelijk, in Frankrijk verboden werd. De koning bevestigde dit vonnis bij decreet van 1764. Het werd hun toegestaan als privaatpersonen in Frankrijk te verwijlen. Het was hun echter verboden het ordeskleed te dragen, in gezelschap te leven, met de leden buitenslands briefwisseling te houden en eenig geestelijk ambt uit te oefenen zonder den eed, die by het vonnis gevoegd was , te hebben afgelegd. Verders werden al hunne bezittingen verbeurd verklaard. Zij moesten hunne collegies verlaten, waarin zoo lang de bloem der fransche geleerden en letterkundigen gevormd was geworden. D'Alembert zeide : sprekende van het parlement. »Zij denken den godsdienst te dienen, maar zij dienen zonder het te vermoeden de reden ; zij zijn de uitvoerders van de hooge gerechtigheid der wijsbegeerte : wier orders zij ten uitvoer brengen zonder het te wetenquot;. *) enz.

Het was den hertog de Choiseul niet genoeg de orde in Frankrijk te hebben doen vallen, neen, zijne vervolging strekte zich ook uit tot Spanje. Door het bourbonsche familieverdrag bestond er reeds vertrouwelijkheid tusschen de beide hoven en toen Choiseul wist te bewerken, dat de Genuees Grimaldi, vroeger gezant aan het fransche hof voor Karei 111 en zeer ingenomen met de Encyclopedisten, minister van buitenlandsche zaken in Spanje werd, viel het niet moeielijk bij den bekrompen koning de vrees op te wekken voor de zoo geduchte Jezuïten. Alles werd evenals elders te baat genomen; geen beschuldiging werd gespaard, men bracht zelfs valsche brieven op rekening van de Jezuïten tegen de eer van den koning, men ging noch verder, men deed een brief ontstaan van den generaal der orde te Rome aan den provinciaal in Spanje, welke niets minder bevatte dan aansporing tot het smeden eener samenzwering tegen den koning. ²) Ongelukkig brak er te Madrid kort

daarop een hevige opstand uit. Behalve dat den Spanjaarden verboden werd den hoed met breeden rand en den langen mantel te dragen, voerde de minister van financiën nog eene belasting in op de levensmiddelen. Den 23 Maart 1766 stond geheel Madrid op. Het volk omringde het paleis des konings en vau den minister Sqnillaci en eischte met groote onstuimigheid het ontslag van den laatste. De koning verliet uit vrees Madrid en begaf zich naar Aranjuez met zijn minister. Madrid kwam geheel in de macht des volks en was op het punt tot uiterste over te slaan, toen de Jezuïten tusschen beiden traden , het volk bedaarde, en uiteen deed gaan onder het roepen van «leve de Jezuïtenquot; ! De koning moest toegeven en zijn minister ontslaan en werd vervangen door d'Aranda, ook een vriend der Encyclopedisten. De koning was door den opstand en de wijze van bevrediging diep gekrenkt, hij liet dadelijk een onderzoek instellen ouder leiding van d'Aranda en anderen , natuurlijk geen vrienden der Jezuïten. De uitslag van het onderzoek was, dat de Jezuïten schuldig werden bevonden aan het beramen van den opstand. Men gaf geen bewijzen en de procesacten werden niet openbaar gemaakt. Er werd besloten al de Jezuïten te verbannen; maar dit vonnis werd zoolang geheim gehouden tot alles voorbereid was; toen in den nacht van den 31 Maart 17G7 op het onverwachts in geheel Spanje meer dan vijf duizend Jezuïten gevangen genomen en al hunne bezittingen verbeurd verklaard werden. Zij werden als slaven in ellendige scheepsruimte, van niets voorzien, ingepakt en te Civita Vecchia in den ellendigsten toestand, aan land gezet. Ook in spaansch Amerika werden zij desgelijks mishandeld; velen kwamen er op den overtocht naar Europa om. Al de overheerlijke stichtingen onder de Indianen gingen te niet. Te vergeefs drong de paus bij Ka-rel III aan om te openbaren, wat toch de Jezuïten bedreven hadden, de koning antwoordde, »dat hij de reden in zijn koninklijk hart verborgen hield.quot;

Den 3 JSJov. van hetzelfde jaar volgde, Tanucci minister van Ferdinand IV, koning der Beide-Siciliën het voorbeeld van Spanje. In den nacht werden te Mapels en in de andere steden

van al de collegies en huizen der paters de deuren opengebroken , alles in beslag genomen en de Jezuïten naar het strand gedreven en in den kerkelijken staal als boosdoeners neergezet en eindelijk volgde Parma in November van het volgende iaav deze schandelijk willekeurige handeling ook na. De hour-bonsche kabinetten rustten nog niet; zij drongen bij den paus, Clemens XIV, opvolger van Clemens Xlll hevig aan, bedreigden hem zelfs zoo lang, dat hij bij eene brève, »Dominus ac Redemptor noster,quot; van den 23 Juli 1773 de orde ophief. De bovengenoemde brève, zegt de Protestant Schöll veroordeelt noch de leer, noch de zeden, noch de tucht der Jezuïten; de klachten der hoven zijn de cenige beweegredenen der opheffing, welke er in aangegeven worden. De Jezuïten vielen omdat zij den kring hunner werkzaamheid te zeer uitbreidden, omdat zij de meeste der toenmalige regenten en staatsmannen te machtig en de felste bestrijders der nieuwere wijsbegeerte waren. De Bourbons waren hun vijandig ; Froderik de Groote , Maria ïheresia en zelfs de russische Catharina niet; dezen namen hen op en beschermden hen. De Jezuïten bleven zich toewijden aan de wetenschap en het onderwijs. Later verspreidden zij zich weer en kwamen terug in die landen, waaruit zij verbannen waren geworden, en bij eene bulle van paus Pius VII, 1814 werd de orde weder hersteld.

Evenals vroeger staan zij in de eerste rijen der bestrijders van het ongeloof en weer hoort men dezelfde beschuldigingen van voorheen. Wij besluiten dit hoofdstuk met de woorden van onzen grooten paus Pius IX uit een brief van 2 Maart 1871 aan den kardinaal Patrizi, bisschop van Ostia en Villctri. »jNiet alleen heeft de kerk van God, evenals eene koningin in een prachtig kleed gehuld, immer geschitterd door het luisterrijk sieraad der talrijke kloosterorden , maar ook heeft zij gebruik gemaakt van hare krachtige hulp, om de eer van den goddelijken naam te verbreiden , het heil van de christenheid te bevorderen en dooide leer der waarheid en de werken der liefde de maatschappelijke beschaving onder de verschillende volken te ver-preiden en te verhoogen. Daarom hebben zij allen , die in

den loop der eeuwen vijandig tegen de kerk zijn opgetreden , vooral hunne aanslagen gericht op de kloosterorden , doch onder allen was hun haat immer het meest gekeerd tegen de societeit van Jezus , daar zij het er voor hielden , dat zij grootere werkkracht ontwikkelde eu daarom meer dan anderen hunne plannon tegenwerkte. Dit zien wij ook thans weder tot onze g'roote smart geschieden, nu de overweldigers van ons tijdelijk gebied, belust op eenen buit, die altijd noodlottig was , voor wie hem zich toeeigenden , alle kloosterorden willende opheffen, een begin maken met de societeit van Jezus. Üm dat gruwelstuk des te gemakkelijker te kunnen volvoeren, trachten zij de leden dier orde bij het volk gehaat te maken, beschuldigen zij hen van opruien tegen het tegenwoordig gouvernement en wenden zij het vooral voor, dat hunne macht eu hunne gunst ons meer en meer tegen dat gouvernement vijandig stemt, en dat wij zoozeer onder hunnen invloed staan, dat wij alles, wat wij doen, slechts op hun aanraden verrichten. Die dwaze lastering is niet alleen voor ons in de hoogste mate beleedigend, omdat wij daardoor voorgesteld worden, als alle overleg en bekwaamheid missende , om eenig besluit te nemen, maar daarenboven, gelijk duidelijk is, onder alle opzichten ongerijmd, daar allen weten, dat het hoofd der kerk na de goddelijke verlichting en hulp afgesmeekt te hebben , datgene doet en voorschrijft, wat hij voor de kerk nuttig en doelmatig oordeelt; dat hij echter in ernstige aangelegenheden de hulp pleegt aan te wenden van hen, die ten opzichte van de betrokken zaak de meeste bekwaamheid bezitten en dus geoordeeld worden den besten en wijsten raad te hunnen geven, onverschillig welke waardigheid zij bekleeden, of welke bediening zij waarnemen of tot welke orde zij behooren. Inderdaad wij gebruiken niet zelden de vaders van de sociefteit van Jezus, en wij dragen hun verschillende zaken op en vooral die van de heilige bediening, omdat zij in het vervullen daarvan altijd ons meer en meer blijken geven van die toewijding en dien ijver, welke hen de herhaalde en hooge lofprijzingen onzer voorgangers hebben doen winnen. Doch deze onder alle

opzichten rechtmatige achting en liefde voor de societeit van Jezus, welke zich altijd zoo verdienstelijk heeft gemaakt jegens de kerk van Christus, dezen H. Stoel en het christenvolk heeft niet het minste van die slaafsche gunst, waarvan hunne vijanden spreken, wier lastertaal wij, als eene beleediging zoowel voor ons als voor de nederige toewijding dier verdienstelijke mannen, vol verontwaardiging afstooten. Dit meenden wij u, eerwaardige broeder, te moeten beteekenen, opdat de hinderlagen, die men der societeit legt, onthuld worden, opdat onze gevoelens, die met evenveel dwaasheid als boosheid verdraaid en geheel verkeerd zijn voorgesteld, weder gekend worden, gelijk zij werkelijk zijn en opdat die beroemde societeit op nieuw de betuiging zoude ontvangen van onze lioogo ingenomenheid.quot;

Terwijl een groot gedeelte van Europa, verwoest en uitgeput door lange en geweldige oorlogen eindelijk in den zoo gewenschten vrede mocht ademhalen ; vele vorsten met hunne ministers den strijd voerden tegen den adel en de aloude gebruiken, zij eii vooral de katholieke mogendheden zich lieten medeslepen door de nieuwe wijsbegeerte, waardoor zij zeiven den eenigen grondslag, den Godsdienst, van hun gezag hielpen vernietigen, had er in de Nieuwe-wereld eene gebeurtenis plaats, welke de Oude in verbazing bracht. De engelsche volkplantingen in Amerika scheurden zich van haar moederland, Engeland, af en vormden zich tot eene groote republiek.

Deze volkplantingen namen een begin, zooals wij vroeger verhaald hebben, ten tijde van koningin Elizabeth in 158G, toen Walter Raleigh in naam van Engeland bezit nam van Virginië. De eerste proeve van volkplanting was een koop-mans-speculatie , welk niet best gelukte. In 1606 beleende Jakobus 1 tegen eene aanzienlijke som een engelsche maat-

schappij met de geheele kust , welke toen van den 40sten tot den 4Gsten JS. Breedte graad Meuw-Engeland en van den 36sten tot den 40sten graad Virginië genoemd werd. Deze beleening eindigde in 1G25 en liet keerde tot de kroon terug ; er waren toen reeds aanzienlijke volkplantingen aangelegd. De strijd tusschen de kroon en het parlement onder Karei 1, de burgeroorlog, de heerschappij van Cromwell en de herstelling van het huis der Stuarts bewerkte eene vermeerdering van landverhuizers naar Amerika; want velen, dooide staatkundige of godsdienstige partijen onderdrukt, gingen bescherming in de bosschen der Nieuwe wereld tegen den druk in het vaderland zoeken. De calvinistische, streng republikeinsche gezinde puriteinen vestigden zich hoofdzakelijk in Nieuw-Engeland; de koningsgezinden en bis-schoppelijken in Virginië; in 1002 opende Lord Baltimore in Maryland eene schuilplaats voor de engelsche Katholieken; in 1802 zette de kwaker William Penn Pensylvanië open voor allen zonder eenige bepaling van godsdienst. De aan zee liggende steden waren spoedig bloeiend, vooral door het verkeer met de Flibustiers, (gelukzoekers uit alle naties, Avelke zich op eenige der kleine West-Indische eilanden neergezet hadden en bijzonder van 1G25—1690 tegen de spaansche schepen en eilanden een rooveroorlog voerden); terw^l andere landverhuizers open vakken maakten in de eeuwenoude bosschen. Geheele wouden werden in brand gestoken of met den bijl geveld. Er verrezen woningen en op den grond groeide weldra gras en granen. Deze woningen waren eene soort van blokhuizen, uit de ruwe boomstammen samengesteld en de reten aangevuld met mos. Zulk eene landverhuizers-familie was geheel aan zich zelve overgelaten; moeder en dochter droegen niet alleen zorg voor do huishouding, maar sponnen, weefden en vervaardigden kleederen en alles , wat voor de behoeften noodig was, terwijl de vader en de krachtvolle zoon den akker bebouwden, bosschen neerhouwden en het gezin , door de jacht, van wild voorzag. Steeds moesten zij zich gewapend houden tegen de Indianen, welke den blanken Europeaan innig vijandig was, die het durfde wagen den jachtgrond

zijner voorvaders te rooven. Maar wat vermocht de inboorling met zijn pijl en boog tegen den welgeoefenden europeesclien schutter? Naarmate de landverhuizers toenamen werden de Indianen verdreven en vernietigd, latei-werden zij opgevangen en tot slavenarbeid gedwongen. De Engelscheu waren destijds bijna uitsluitend in het bezit van den slavenhandel, en wonnen met de »zwarte huidenquot; aanzienlijke sommen. Men had drie soorten van engelsche colonies in Amerika : zuiver democratisch iu .Nieuw-Engeland ; in die van de kroon, heerschte het aristocratisch element met eene regeering bijna gelijk aan die van Engeland, tot dezen kon men Virginië, New-York, de beide Carolina's , New-Jersey en Georgia rekenen ; vervolgens grond-heeren colonies, dat is, dezulken, welke oorspronkelijk aan enkele families behoorden, zooals Maryland, Pensylvanie ; voor allen gold hetzelfde engelsche recht; en toen in 1719 de Whigsregeering onder George 1 de grondheerenrechten afgeschaft werden , rustte het staatsburgerlijk recht geheel op democratischen grondslag. De regeering was echter in alle colonies niet dezelfde, bij de eene had men meer vrijheid dan bij de andere. Aan het hoofd des bestuurs stond een gouverneur, die den koning vertegenwoordigde; een raad verving het Hooger-Huis en eene vergadering uit de burgers gekozen was het Lager-Huis. De koninklijke ambtenaren waren gewoonlijk Engelschen. Het verkeer met het moederland was alleen vrij; de uitvoer naar andere landen werd zeer beperkt en de invoer uit vreemde landen verboden.

De Franschen legden noordelijk van de Engelschen in de bosschen van Canada, aan den Laurenzstroom , aan de kusten tot de Hudsonsbaai ook volkplantingen aan; maar dezen bereikten nooit de hoogte van die der Engelschen. Dikwijls waren deze colonies vooral die van Canada in oorlog-met de Engelschen; de laatsten hadden dus tegen die lastige buren de gewapende macht van het moederland noodig, tot dat by den parijschen vrede (1763) Canada aan Engeland overging, en van nu af behoefden dus de britsche colonis-ten die bescherming niet meer.

De Engelschen hadden in hunne oorlogen met deFransclien, en voornamelijk ook dien, welken zij, tegen Frankrijk bijzonder , om de veiligheid der noord-Amerikaansche volkplantingen, gedurende den zevenjarigen oorlog, moest ondernemen, groote schulden gemaakt; het parlement dacht daarom op middelen die te delgen zonder Engeland met nieuwe belastingen te bezwaren. Het engelsch ministerie uitgaande van het oordeel , dat niets billijker was dan dat de colonies zeiven de uitgaven droegen, die vereischt werden voor het bestuur en de bescherming, belastte verscheidene invoerartikelen en voerde daarbij de zegelbelasting van het papier in. (1765). Daar kwamen de colonies tegen op en ontzeiden aan het parlement van het moederland, waarin zij niet vertegenwoordigd waren, het recht om belastingen in te voeren. Het engelsche parlement hield zijn recht staande ; de co-lonisten bleven bij hunne weigering, zij verwierpen de zegelbelasting , verbrandden zelfs overal liet gezegelde papier en verboden den invoer van belastbare koopwaren. De eenstemmigheid der colonies joeg het engelsche parlement schrik aan en liet de zegelbclasting los; maar legde (17G7) op thee , glas , papier en verf een gering invoerrecht, uit welks bedrag de ambtenaren zouden betaald worden; maar volhardde evenwel bij het recht om de colonies belastingen op te leggen. Dezen weigerden hardnekkig; hierop verminderde het parlement do belasting tot eene kleinigheid, alleen om openbaar zijn recht te handhaven. Ook hier wilden de Amerikanen niets van weten; in Boston wierpen eindelijk als Mohawks, verkleedde mannen (18 Dec. 1773), eene scheepslading van 340 kisten thee in zee, waarop liet parlement de haven van Boston, de hoofdplaats van Massachusetts liet sluiten, en zond er een nieuwen stadhouder, den generaal Gage , met vier bemande oorlogschepen heen ; deze veranderde er de democratische staatsregeling in eene soldaten regeering , dit had ten gevolge, dat Massachusetts al de andere staten uitnoodigde tot eene algemeene vergadering of congres te Philadelphia , ten einde maatregelen te nemen tot een

algemeen verzet tegen het moederland. Dit geschiedde, het werd in Julij 1774 geopend. Op dit congres werd besloten : geen engelsche koopwaren meer te gebruiken , geeu belastingen meer door het engelsche parlement, zonder dat de colonies daarin vertegenwoordigd waren, toe te staan, en ingeval den colonisten geeu recht wedervoer, het verkeer met het moederland geheel te staken, tegelijk vaardigden zij ^een manifest uit aan den koning, het engelsche volk en ook aau Canada, waarin zij meesterlijk hunne rechten bepleitten. In het congres hadden de bekwaamste mannen van Amerika zitting, lu Europa, vooral in Frankrijk , vond hunne handelwijze goeden weerklank , omdat zij veelal de beginselen van Rousseau en Montesquieu huldigden. Als antwoord werd Massachusetts in staat van oproer verklaard. De Amerikanen vermeerderden nu hunne militie, namen oorlogsmaterieel weg en versterkten Concord. De bevelhebber van Boston rukte mot de bezetting uit; den 19 April 1775 raakten de gewapende burgers van Massachusetts handgemeen met de engelsche troepen te Lexington, waarbij de laatste een aantal manschappen verloren. De Engelschen zagen niet minachting neder op de ongeoefende troepen der Amerikanen en tastten hen den 1G Juni 1775 bij Bunkershil! aan, waar zij hen wel uit hunne stellingen verdreven , maar meer dan elf honderd man verloren door het geweer der scherpschutters ; het verlies der Amerikanen bedroog nauwelijks do helft. De Engelschen hadden geen troepen genoeg en de aanvoerders zooals Gage, Home en Klington waren weifelend en onbekwaam, zoodat de Amerikanen tijd wonnen om zich te organiseeren.

Frankrijk hetwelk met de grootste belangstelling de vordering der omwenteling gadesloeg, moedigde haar aan en beloofde ondersteuning. Den 4 Juli 1776 verklaarde het congres de amerikaansche colonies voor vrij en onafhankelijk van Engeland. Aan George Washington , een planter uit Virginië, welke zich reeds vroeger als een dapper en beleidvol krijgsman had doen kennen, werd het opperbevel over het leger toevertrouwd. Benjamin Franklin, de uitvin-

der der bliksemafleiders, boekdrukker en postmeester werd naar Europa gezonden om hulp tegen Engeland te verkrijgen. In Parijs werd hij met geestdrift ontvangen; zijn open gelaat, zijne echt republikeinsche taal wekten in Frankrijk eene ware geestdrift voor Amerika op. Bondgenooten vond hij niet in Europa, maar wel mannen vol geestdrift voor hunne zaak, zooals: Lafayette en Rochambeau; de gebroeders Lameth, de duitsche baronnen von Sten-ben, Kalb, de Polen Kosciusko en Pulawski. Zij, met vele anderen, gingen naar Amerika om onder den banier van de nieuwe republiek te strijden. Ook de Engel-schen hadden zich uitgerust; een groot leger, bestaande voornamelijk uit Uuitschers, was den Oceaan overgestoken. Generaal Howe nam New-York en bezette een groote landstreek ; een inval der Amerikanen naar Canada werd afgeslagen het bleek hier dat de militie, zelfs bij overmacht, niet bestand was tegen de geregelde troepen. Daarom verkoos Washington den kleinen oorlog, welken hij met meer voordeel dreef. Toen Howe in 1776, zijn leger in de winterkwartieren verspreid had, trok Washington over den bevroren Delaware en nam in Trenton 26 Deo. eene afdeeling gevangen en eene andere overviel hy acht dagen daarna bij Princetown. Jn het volgende jaar waagde hij een slag bij de rivier Brandywyne (U Sept.) tegen lord Cornwallis en verloor hem, wat tengevolge had , dat de Engelschen Philadelphia bezetten. Des te slechter ging het met een ander engelsch leger onder lord Bourgoyne, die van uit Canada in het binnenste van New-York was doorgedrongen; hij bevond zich zonder levensmiddelen, door de Amerikanen omringd en alle wegen afgesloten en geheel afgesneden van den uit het Zuiden oprukkenden generaal Klington, zoodat hem geen andere keus overbleef, dan zich met zijne 7000 man over te geven (capitulatie van Saratoga 15 Oct. 1777).

Door dit buitengewoon geluk wonnen de Amerikanen niet alleen een grooten voorraad van krijgsbehoefte, werd niet slechts hun moed aangewakkerd; maar Frankrijk erkende den 6 Febr. 1778 de onafhankelijkheid der ameri-kaansche colonies en sloot tegelijk een verbond met hen

tegen Engeland, waarbij Spanje zich ook weldra voegde. Denemarken, Zweden , Rusland en Portugal sloten tot veiligheid hunner buitenlandsche bezittingen en scheepvaart eene gewapende neutraliteit; maar aan Holland, dat door de verdeeldheid zijns bestuurs gedraald had toe te treden, verklaarde Engeland den oorlog (1780); als reden van schending der neutraliteit gaven zij voor, in een door hen genomen Noord-Amerikaansch schip de bewijzen van een geheim handelsverdrag gevonden te hebben. In Holland had men volstrekt niet aan oorlog gedacht; door de biunenlandsche verdeeldheid, en ongekende karigheid in de middelen tot uitrusting eener behoorlijke vloot, zoo noodzakelijk voor do bescherming der uitgebreide colonies en des handels, was de vloot tot een 30tal slecht uitgeruste linieschepen gedaald, on de buitenlandsche bezittingen lagen, slecht bezet, ten prijs voor den aartsvijand van Holland, Engeland, dat met meer dan 300 groote oorlogscbepen de zee beploegde. Weldra streed men op alle zeeën; in Azie, Afrika werden de colonies beurtelings aangegrepen , verloren en gewonnen. Ka menig onbeslist zeegevecht, behielden de Engelschen onder Eodney de bovenhand; maar verloren aan de Spanjaarden enEran-schen het eiland Minorca. Lord Elliot verdedigde Gibraltar tegen de drijvende batterijen van den ingenieur d'Ai^on. In Amerika moest natuurlijk de oorlog zijne beslissing vinden. De Engelschen ruimden na den nederlaag van Hourgoyne Ponsylvanie en verlegden hot strijdperk naar New-York en in de zuidelijke staten, waar de eugelsche regeering nog vele aanhangers telde. Cornwallis won nog twee veldslagen ; maar toen de Franschen (1780) een klein leger naar Amerika gezonden hadden , en de engelsche generaal van uit Vir-ginië eene vereeniging met Klinton, die zich in New-York bevond, wilde bewerken, werd hij door de Amerikanen en Franschen te Charlestown ingesloten en gedwongen zich door gebrek aan levensmiddelen over te geven (19 Oct. 1781). Uit was voor den oorlog in Amerika beslissend; »alles is voorbij,quot; riep de engelsche minister lord North uit, toen hij het bericht kreeg, en nu begonnen de onderhandelingen. Gedurende dezen werd'de oorlog iu Amerika slap gedreven, maar des te M-G. GESCII, 24

verschrikkelijker woedde hij tegen de Frauscheu, Spanjaarden en Hollanders. In .Nov. 1782 namen de Engelschen de pro visioneele artikelen aan, waarbij zij voorloopig de onafhankelijkheid der amerikaansche staten erkenden. Men gaf hieraan den naam van provisioneele artikelen, om de Franscheu te misleiden; bij het verdrag met Frankrijk was bepaald: dat geen van beiden een afzonderlijken vrede zouden sluiten en nu geschiedde alles buiten voorkennis van den franscheu minister Vergennes. De rechtschapen Franklin was hier tegen, maar werd overstemd door Jay en Adams. mede onderhandelaars voor Amerika; de Engelschen waren zoo toegevend mogelijk om hen des te spoediger van hunne bondgenooten te scheiden. Den 20 Jan. 1783 werd de vrede te Versailles gesloten , waarbij de Engelschen al de veroverde colonies aan Frankrijk en Spanje teruggaven. Holland alleen moest in Oost-Indiö Negapatam aan de Engelschen aftreden, ofschoon zij den 5 Aug. 1781 in den zeeslag bij Doggersbank onder Zoutman tegen de Engelschen onder den admiraal Parker, toonden dat zij nog zonen waren van Tromp, de Kuiter en Evertsen. Na een gevecht van 3 uren werd Parker genoodzaakt af te deinzen. Geen natie had zooveel door den oorlog geleden als de Nederlanders; tallooze rijkbeladen koopvaardijschepen waren weerloos in de roofzuchtige handen der Britten gevallen.

Als vrije staten traden alzoo de engelsche colonies heerlijk uit den strijd; gelukkig dat zij onbaatzuchtige en praktische mannen bezaten, wier blikken niet in het onbegrensde zochten, maar wisten , wat zij wilden, en niet door eene onverzadigbare heerschzucht geprikkeld werden. De edele George Washington bewaarde zijn vaderland voor binnen-landsche onrust en hield het leger bij zijn plicht, ofschoon het klaagde over ondank voor zooveel jaren van oorlog ; de verkregen vrijheid kon bij den burger tot losbandigheid overslaan. Het volk, gevoelig voor zijne rechtschapenheid, droeg aan George Washington het oppergezag op. Na vele beraadslagingen van het congres trad eindelijk het statenverbond te voorschijn, hoofdzakelijk met de volgende staatsregeling : aan het hoofd der vereenigde staten wordt een president gekozen voor vier jaren en mag slechts tweemaal achter el-

kander deze waardigheid bokleeden. Hij heeft de opperste leiding over de zee- en landmacht, benoemt alle ambteua-ren der republiek, heeft de uitvoerende macht en regelt de betrekkingen met het buitenland. In de wetgevende macht kan hij elke wet door zyn veto tijdelijk schorsen. De wetgevende macht berust bij het congres, hetwelk uit twee kamers , de senaat en de vertegenwoordigers, bestaat. In den senaat zendt elke staat twee leden en in de kamer der vertegenwoordigers wordt er op elke 70 000 een afgevaardigde gekozen. Het Bondsgerechtshof beslist over staatsprocessen, en geschillen tusschen de enkele staten en is het hoogste gerechtshof. Onder dit gerechtshof staan ulle canton en district gerechtshoven. Er heerscht onbepaalde vrijheid van godsdienst, pers, vereeniging en petitie. — Elke staat regelt verder zijne eigene aangelegenheden door een landvoogden vergadering van afgevaardigden en heeft zijne gerechtshoven , welke in burger-, handels-, en strafzaken uitspraak doen. Er zijn geen staande legers, slechts kleine kernafdeelingen voor de verschillende wapenen, van het 16° tot het 60° jaar is elk soldaat , als het vaderland in nood is, overigens is er geen bevoorrechten stand; elk burger is gelijk voor de wet en de minste kan tot den hoogsten rang opklimmen; wij moeten hier voor ons bestek afbreken.

Washington , naar wiens naam, de bondsstad genoemd werd , was de eerst verkozen president der vereenigde staten ; in 1797 trad hij in het ambteloos leven terug ; hij stierf op zijn landgoed Mount Vernon den 14 Dec. 1799; Franklin was hem den 17 April 1790 reeds voorgegaan, De vereenigde staten ontwikkelden zich met voorbeeldelooze snelheid; zij hebben ook daartoe alle mogelijke voordeelen : een volk, dat werk en werkzaamheid bemint, de erfenis der europeesohe beschaving en eene verbazende ruimte; onrustige of ontevredenen kunnen zich verwijderen en elders vestigen, zooals de Marmonen in 1847 deden. In de oudewereld hebben zij geen mededinger ter zee of te land te vreezen , als zij zeiven geen oorlog maken. Washington raadde hun in zijn testament aan ; hunne grenzen niet uit te breiden en zich in geen vreemden oorlog te mengen; het eerste

hebben zij niet gehouden. Voor Engeland is het geen wezen-lijk verlies geweest; het vrij handelsverkeer, voordeelig voor beiden, trad in de plaats van het heerschersreciit, hetwelk aan het moederland niets dan voortdurende zorgen gegeven en een hoogst kostbare bescherming geëischt had.

Frankrijks jaarlijksch inkomen beliep in den laatsten tijd 430 mill, franken. De staatsschulden , welke door den en-gelsch-noord-amerikaanschen oorlog verbazend waren toegenomen , bedroegen reeds 4000 mill.; de rente voor deze staatsschuld verslond reeds bijna de helft van het inkomen; men kon door het geschokt crediet geen geld dan tot hooge rente krijgen. Hierbij kwam nu nog het onderhoud van een kostbaar hof, het leger, de vloot, kortom van den ge-heelen openbaren dienst. De uitgaven konden dus op verre na niet door het inkomen bestreden worden ; elk jaar gaf een te kort, dat door nieuwe leeningen moest aangevuld worden. Koning Lodewijk XVI (geboren 23 Aug. 1754) regeerde sedert den 10 Mei 1774 en had den besten wil, om door eene betere staathuishouding het vertrouwen te verlevendigen en het zwaar belaste volk te verlichten ; maar zijn goeden wil was niet door de zoo noodige kracht ondersteund om den tegenstand , dien hij ontmoette te verbreken. In zijn ministerie zaten drie mannen, Turgot, Ma-lesherbes en St. Germain, welke eene geheele verandering van het staatswezen als het eenige redmiddel beschouwden. Zij verlangden de bijeenroeping eener nationale vergadering, of ten minste eener provinciale. De koning herstelde toen op aanraden van den ouden graaf Maurepas, een lichtzinnig en geslepen hoveling uit de dagen van Pompadour het parlement , zoo als het vóór 1770 bestaan had, in welk jaar het in een gerechtshof veranderd werd , omdat het de belastingen niet wilde registreeren. Tegen dit bijeenroepen was

Turgot, omdat het parlement veel te zeggen had op de regeering, maar van geen hervorming in den staat wilde weten , en vooral niet in het punt van belastingen , te veel bevoorrechten hadden er zitting in, en Turgot wilde juist de schreeuwende ongelijkheid opheffen. De burger eu landman vooral gingen gedrukt onder de zwaarste lasten, terwijl de adel, hooge geestelijkheid en ambtenaren bijna niets opbrachten, om dit kwaad, dat wel de lont was, waardoor de verschrikkelijke omwenteling uitbarstte, te verhelpen, wilde Turgot eene voor allen gelijke belasting invoeren op den grondslag van het grondbezit of kadaster. — Behalve de indirecte belastingen, de tollen en monopolies, was er nog eene directe op land en grond (la taille), welke bijzonder den landelij-ken stand trof, die daarenboven nog feudaallasten en tienden moest betalen, zoodat hem soms geen VlO als loon voor zijn zweet overbleef. Op den burger drukte nog eene hoofdelijke belasting, huisbelasting, van welke de adel en de geestelijkheid vrijgesteld waren. De belastingen der afzonderlijke provincies werden tegen eene bepaalde som aan een hoofdpachter verpacht. De pachter werd in den regel spoedig schatrijk; de belastingschuldigen waren zonder recht tegenover hem; de belastingrollen werden zelfs niet eens openbaar gemaakt. Alle pogingen van Turgot en Malesherbes leden schipbreuk op den invloed der bevoorrechte standen , welke hunne privilegies niet wilden opgeven. Wilde men besparingen maken op de kostbare hofhuishouding, daartegen was de goede koning niet, maar do jonge koningin Marie Antoinette, de deugdzame en geestrijke dochter van Maria Theresia, begreep toen den ernst baars toestands nog niet. En toch verslond de hofadel jaarlijks 28 millioen. De koning betaalde voor zijn broeder , den graaf van Artois , later Karei X, een overmoedigen verkwister, en vertrouweling der koningin, binnen drie jaren 7¹/_i millioen Fr. schuld en toch bleven er nog 4 millioen onbetaald.

Ook het rechtswezen wilde dit ministerie hervormen. De parlementen waren, zoo als wij vroeger zagon , de hooge gerechtshoven in Frankrijk. Dat van Parijs gold voor het hoogste, omdat soms de prinsen van den bloede er zitting

in namen. Hun taak was niet slechts recht te spreken, maar alle koninklijke verordeningen moesten door hen geregistreerd (dat is in hunne protocollen ingeschreven; en aan de verschillende overheden medegedeeld worden, ook behoorden tot hun gebied zekere afdeelingen van het bestuur zoo als die der belasting en der rekenkamer. Dikwijls hebben wij gezien dat het parlement niet eenstemmig met de regeering was, dat het weigerde eene verordening in te schrijven , dan bediende zich soms de regeering van een zoogenaamd Lit de Justice (kussenzitting), dan deed zij den koning in het parlemeut zitting nemen, en nu mocht niemand dan de koning en zijn kanselier overluid spreken of stemmen, zoodat het daardoor gemakkelijk was eene meerderheid in eene minderheid te veranderen.

De koning had in zulk eene zitting kussens achter den rug, tusschen de armen en onder de voeten, van daar bovengenoemde naam. De leden der parlementen vormden als het ware eene rechterlijke aristocratie, de plaatsen werden voor aanzienlijke sommen verkocht en waren erfelijk. Daarenboven bestond liet schreeuwend onrecht der Lettres de Cachet, dat waren oningevulde bevelen, voorzien met het koninklijke zegel, tot gevangenneming van iemand. Zij werden aan hovelingen, bisschoppen en adel enz. gegeven. Het vertoon van zulk een brief deed den ingevulde zonder eenigen vorm van proces of vonnis gevangen zetten.

De minister van oorlog St. Germain wilde de bevoorrechte corpsen van het leger gelijk stellen lüet dc andere troepen; het getal der officieren , dat 60 000 bedroeg, verminderen en dien rang niet meer koopbaar stellen. En zoo wilden de ministers tallooze andere verouderde en voor den tijd onbestaanbare gebruiken en misbruiken afgeschaft hebben; maar van al de hervormingen, welke misschien den staat vreedzaam hadden doen omwentelen , kwam er niet een tot stand. Lodewijk zelf zeide: »Turgot en ik meenen het alleen goed met Frankrijkquot; ; maar de koningin, de prinsen, de hofadel, sommigen der hooge geestelijken hadden zoo veel invloed op hem, dat hij in Mei 177G, toen ook het parlement zijne stem tegen het ministerie verhief, het eenvoudig ontbond.

Na Turgot nam de bankier Necker het ministerie van financiën op; deze wist door leeningen nog de middelen te vinden voor den oorlog tegen Engeland, welken de minister van buitenlaudsche zaken Vergenues bij den koning doorgezet had; maar daar hij even als Turgot op bezuiniging vooral van het hof en op hervorming aandrong en daarenboven in een geschrift rekenschap van zijn financieel beheer gaf, en daardoor meer van den geldelijken toestand van Frankrijk openbaar werd, moest hij ook wijken en Frankrijk verlaten (1781). Nu werd Calonne minister van financiën, een ware hoveling, wiens leer was: dat de weelde en pracht der hoven de nijverheid en de kunst bevorderen, üe feesten en verspillingen van het hof werden grooter dan ooit, lustsloten zoo als St. Cloud werden aangekocht, de schulden der koningen en der prinsen betaald. Op de sluwste wijze wist hij aan geld te komen , maar liep eindelijk na vier jaren ook vast en kwam tot het punt van Turgot, even als Necker, om de bevoorrechten ook in de belasting te doen deelen. In dezen tijd had de zoo geruchtmakende halsketengeschiedenis plaats, waarin de koningin Marie Antoinette en prins Rohan (kardinaal, bisschop van Straatsburg en groot-aalmoezenier van Frankrijk) de slachtoffers werden van eene schandelijke bedriegster , de zoogenaamde gravin La Motte. De kardinaal was in ongenade gevallen bij de koningin, de gravin La Motte bood zich als bemiddelaarster aan ; de kardinaal schreef brieven aan de koningin, welke zij op zich nam te bezorgen en bracht hem ook antwoord terug, zelfs werd hem in de schemering gelegenheid gegeven zich aan de koningin te vertoonen , eene andere bedriegster speelde hierin de rol van koningin. Op zekeren dag kreeg hij ■weder een gewaanden brief van de koningin door La Motte, waarin het heette, dat de koningin brandend van verlangen was om een prachtig stel diamanten van 1800 000 livres te bezitten , dat door de juweliers Böhmer en Bossange was aangeboden , zij wilde niet als koopster optreden, aangezien zij het slechts in termijnen kon betalen ; en droeg daarom als eerste teeken harer gunst den kardinaal op het voor haar te koopen , tevens was in den brief een door haar geteekend

koopcontract gesloten. Do bedrogen kardinaal kocht en overhandigde het aan do gravin La Motte, die het door haren man Cagliostro te Londen liet verkoopen.

Toen de tijd van betalen kwam, wendde men zich tot de koningin en de geheele doortrapte bedriegerij kwam uit. Marie Antoinette was ten hoogste verbitterd. De hand-teekening der koningin was door een Reteaux de villette nagemaakt. De schuldigen werden gestraft; maar aangezien de valsche brieven der koningin verbrand waren, liet men over dezs staatszaak iets duisters gaan; later nog bediende men er zich van om een blaam op do onschuldige vorstin te werpen.

Om het dragen der belasting van de geprivilegieerden door te zetten, werd den 22 Febr. 1787 de vergadering van notabelen bepaald. 'Zij bestond uit 144 leden die den adel, de geestelijkheid , de hooge staatsambtenaren, en de parlementen vertegenwoordigden; uit de stedelijke besturen waren er zes voorname afgevaardigden. Er moest een te kort van 140 millioen gedekt worden. Calonne legde zijne hervormingen voor, voornamelijk wilde hij een algemeene grondbelasting en het gezegeld papier; dit verwekte hevigen tegenstand; hier waren juist de standen die niet betaalden; sommige notabelen en daaronder ook Lafayette, voorspelden eene omwenteling als onvermijdelijk. De koning, even als altijd in het onzekere, ontsloeg zijn minister. Calonne, om zich van zijne verkwisting bij het volk te zuiveren, gaf openlijk aan de wereld kennis van zijne voorstellen, en van de besluiten der notabelen daartegen; do notabelen vair hunne zijde deden hetzelfde. Door zich tegenover de natie te verantwoorden, vroeger bleef alles geheim, deden zij zolven den eersten tred op de baan , welke naar de omwenteling leidde. De opvolger als minister was de aartsbisschop van Toulouse , Lomenie de Brienne , een der hevigste tegenstanders van Calonne, beter hoveling dan priester on bisschop. De belastingen van zijn voorganger, waartegen hij zelf de meeste hinderpalen en de hevigste redevoeringen had opgewekt, stelde hij nu zelf aan het parlement voor, maar werden nu nog heviger bestreden. In de lievige geschillen,

hoorde men reeds stemmen, die zich op de algemeene staten beriepen als alleen bevoegd om nieuwe belastingen op te loggen. Ook in eene kussenzitting (lit de justice) weigerde hot parlement ze in te schrijven; sprekers als de hertog van Orleans (later Philippe d'égalité), Preteau, Sabetier en anderen, vergaten den koninklijken eerbied reeds en durfden van de rechten der natie spreken en van het bijeenroepen der algemeene staten. Het hielp niet of het parlement naar Troyes verbannen werd, al de provinciale parlementen sloten zich bij dat van Parijs aan ; twee der hevigste tegenstanders uit het parlement werden gevangen gezet en de hertog van Orleans naar zijn landgoed verbannen; het volk trok reeds partij voor de parlementen. Het parlement te Parijs werd onder hervorming hersteld, maar dit eischto de invrijheidstelling der gevangengenomene leden, wees de oppermacht des konings at en verlangde do bijeenroeping der algemeene staten, welke sedert 1G14 niet bijeen waren geroepen geworden. De strijd was buiten het parlement al op het volk overgegaan; eene koortsachtige beweging in geheel Parijs, opstanden in sommige provincies verkondigden : dat de wilde elementen zich reeds los woelden; het staatsbankroet immer nader kwam ; de koning ontsloeg de Brienne met eene gift van verscheidene rijke abdijen, en riep den volkslieveling Meeker weder in het ministerie. Deze drong, in spijt der notabelen , aan op de bijeenroeping der algemeene staten, de koning gaf toe en de groote vergadering, bestaande uit 300 afgevaardigden des adels, 300 der geestelijkheid en 600 des derden stands werd bijeengeroepen tegen den 1 Mei 1789 te Versailles. En zoo staan wij nu aan den vooravond der groote omwenteling, welke even als de hervorming geen plaatselijke gebeurtenis is, zij omvat de wereldgeschiedenis. Zij is het punt, waartoe een gezag leidt, dat ontdaan is van elk goddelijk beginsel en alleen steunt op eigenbelang. Even als de hervorming slaat zij geen acht op hetgeen de eeuwen gewrocht hebben; zij breekt op eene geweldige wijze met het verledene en vernielt in hare woede het goede en kwade. Wij zagen haar vooruit aankomen. De ongodsdienstigheid en bedorvenheid der vorsten, hove-

liugen en grooten; het misbruik van het gezag en vooral de geschriften der goddelooze Encyclopedisten, zijn hoofdoorzaken dier bloedige omwenteling. Zij heeft martelaars, geen groote mannen voortgebracht; Napoleon zelfs was niets meer dan een groot tyran.

Bij de opening der groote vergadering sprak de koning zijn oprechten wensch uit, het welzijn van Frankrijk dooide medewerking der algemeene staten te vestigen. »Alles,quot; zeide hij , »wat men van de innigste deelneming aan het algemeen welzijn verwachten kan, alles, wat men van een heerscher, den eersten vriend zijner onderdanen, hopen kan, mag men van mijne gezindheid verwachten. Moge eene gelukkige eensgezindheid in deze vergadering heerschen en dit tijdstip voor altijd gedenkwaardig voor het geluk en de welvaart des rijks worden! Dit is de wensch mijns harten, dat is mijn vurigste wensch, dat eindelijk het loon, hetwelk ik voor mijno welgemeende inzichten en liefde voor mijn volk verwacht.quot; Als in een storinachtigen tijd de goede wil toereikend was, dan zou Lodewijk XVI de beste man voor Frankrijk geweest zijn; maar goede wil redt in zulke tijden niet, als hij niet vergezeld gaat met krachtige en gepaste besluiten en een helderen blik in den waren stand der zaken. Dezen ontbraken den koning en het ministerie Necker geheel; men had niet eens bepaald in welken vorm de beraadslagingen en het stemmen zouden plaats hebben. Vroeger vergaderde en beraadslaagde elke stand afzonderlijk en bracht zyne stem uit, zoodat van de drie stemmen, de adel en geestelijkheid er twee vormden, dus altijd den derden stand, le tiers état, overstemmen kon. De adel en de geestelijkheid vorderden dit thans ook, maar de derde stand eischte gemeenschappelijke beraadslaging en hoofdelijke stemming en verklaarde zich zelfs op aandrang van den abt Sieyes tot nationale vergadering. De koning ontstelde bij dezen stap,

welke de geheele oude staatsregeling omverwierp en verbood den derden stand elke verdere vergadering. Toch deze vergaderde evenwel omringd van eene groote volksmenigte den 20 Juni in de koninklijke kaatsbaan en na het uitspreken der hevigste redevoeringen, zwoeren de afgevaardigden des volks niet uit elkander te gaan, voordat Frankrijk's staatsinrichting op vaste grondslagen herbouwd zou zijn. Het volk jubelde hunne goedkeuring uit; de Parijzeuaars verklaarden zich voor de afgevaardigden des derden stands en vormden weldra de macht, waarop de nationale vergadering rekenen kou. Den 22 Juni waren ook reeds 140 geestelijken tot den derden stand overgegaan. Den 23 Juni had de koninklijke zitting plaats ; de koning verscheen met allen glans zijner majesteit; de adel en de geestelijkheid volgden hem door den hoofdingang in de zaal, terwijl dat de afgevaardigden van den derden stand onder den stortregen wachten moesten totdat zij door eene zijdeur binnengelaten werden. De koning keurde in vrij scherpe woorden de handelwijze der afgevaardigden des derden stands af, legde eeni-ge hervormingen voor en dreigde de vergadering te ontbinden als deze niet aangenomen werden, de standen zouden in afzonderlijke zalen beraadslagen en niet hoofdelijk stemmen, waarna hij de vergadering gelastte uiteen te gaan; de koning verliet de zaal, alsmede de adel en een gedeelte der geestelijkheid; de burger afgevaardigden echter bleven. De graaf de Mirabeau, die zich door den derden stand had laten kiezen, vorderde hen op getrouw aan hun eed, in de kaatszaal gezworen, te zijn, De koning zond den ceremoniemeester om hen te gelasten uiteen te gaan , maar dezen riep Mirabeau toe: »gaat gij heen en zegt uwen sheer, dat wij hier door de keus des volks vergaderd »ziju en dat wij slechts door het geweld der bajonuetten »vaii hier kunnen verdreven worden.quot; De vergadering verklaarde daarop den persoon eens afgevaardigden voor onschendbaar en elk aan hoogverraad schuldig, die geweld tegen een afgevaardigden mocht gebruiken. Zoo oneerbiedig en trotsch gedroegen zich de aanvoerders van den derden stand reeds en de koning even laf en flauw als altijd , liet hen

vergaderen en besluiten nemen en geloofde weldra zijn heil te vinden door den adel en de geestelijkheid op te vorderen zich met hen te vereenigen, dat dan ook den 27 Juni geschiedde.

Na dezen gedachten slag op de koninklijke macht moest zich de nationale vergadering gereed houden, dat haar de veroverde invloed weder ontrukt zou worden. Spoedig zag men ook militaire toebereidselen, welke deden vermoeden dat de koning zijn aanzien wilde herwinnen. Een leger van 50000 man werd onder den hertog de Broglie om Versailles te samen getrokken en de zwitsersche regimenten en andere troepenafdeelingen naar Versailles en Parijs verlegd. Argwaan en mistrouwen, door talrijke vlugschriften en kroeg-redenaars onderhouden en vermeerderd, vervulden Parijs en hot geheele land. Den koning schreef men nog altijd den besten wil toe, maar de meening vond ingang : dat hij dooide koningin en zijne broeders tot maatregelen van geweld tegen de nationale vergadering aangezet werd, dit vermeerderde nog, toen Necker ontslagen en uit Frankrijk verbannen werd (11 Juli), mede liep het gerucht, dat de liederlijke hertog van Orleans, die uit haat tegen den koning den volksvriend speelde, gevangen was genomen. Den 12 Juli trok eene groote schare, volksvrijheidsliederen zingende, de met floers behangen borstbeelden van Necker en Orleans dragende, door de straten van Parijs, aangevoerd door den geestdrijver, den advocaat Camille Desmoulins, die het eerste verkondigde, dat de vrijheid alleen door bloed kon bevestigd worden. De troep wies immer aan , maar werd eindelijk uiteengedreven door de dragonders aangevoerd door den prins Lambesc. Des nachts kreeg de opstand een dreigender houding; de opstandelingen wapenden zich met de wapenen uit het hotel der invaliden, de voorsteden St. An-toine en Marceau sloten zich, voorzien deels van pieken, deels geweren, bij hen aan ; den 14 's morgens klonk de mare, dat de soldaten tegen Parys in aantocht waren en oogen-

blikkelijk klonk liet uit duizeuden monden ; naar de Bastille ! naar de Bastille! Dit was eene oude vesting in de stad , in welke sedert Richelieus tijd, niet onder Lodewijk XVI, vele ouschuldige gevangenen versmacht hadden.

Een afgrijselijke, verbazende hoop mannen uit alle standen samengeloopen bestormde de Bastille , welke bijna geen bezetting had , en veroverden ze; zij werd tot den grond toe geslecht, en op dezen dag werden voor het eerst in de omwenteling van bloed druipende hoofden op pieken rondgedragen , namelijk die van den bevelhebber der Bastille en van eenige soldaten ; op denzelfden dag vermoordde het gepeupel nog eenige aristocraten, wier hoofden het te wachten lot aan vele andereu moesten verkondigen. Terwijl dit alles in Parijs voorviel leefde het hof te Versailles in ongeloote-lijke gerustheid voort; in deu nacht van 13 op 14 Juli was er zelfs groot bal, de koningin en haar aanhang geloofden niet aan den toestand en wiegden den koning in slaap; maar toen zij den volgenden dag al de gruwelen vernamen, ontwaakten zij evenwel uit hunne zorgeloosheid. In Parijs was men iutusschen onder gruwelen en moorden voortgegaan als republikeinen alles te veranderen , de meeste soldaten van het leger in de hoofdstad waren tot het volk overgegaan. Uaarbuiten in de provincies en vooral het landvolk , dat zooveel jaren onderdrukt was geworden, was ook alles iu koortsachtige beweging geraakt, honderden kastee-len en buitenplaatsen der grooten werden gesloopt en afgebrand, de bewoners en eigenaars verjaagd of vermoord , als door een gezwollen , uit zijne oevers getreden vloed werd Frankrijk overstroomd met het vuur der vernieling, en overal vond het goddelooze mannen om het aan te zetten, niet om het in bedwang te houden ofte geleiden. De nationale vergadering te Versailles zond eene deputatie met Bailly, een voornaam letter- en sterrenkundige, maar een eerste ideoloog, en Lafayette, zeer ingenomen met de araerikaansche staatsregeling, anders den koning genegen , aan haar hoofd naar Parijs, zij werd met uitbundig gejuich ontvangen, naar het stadhuis geleid en verklaarde : dat de koning bereid was toe te geven. Denzelfden

dag nog werden Bailly en Lafayette aan het hoofd dei-stad Parys gesteld, Bailly met den titel van maire en voorzitter van den grooten raad van Parijs. De koning van alles onderricht, ontsloeg zijne ministers en riep Necker den volksvriend weer terug; hij besloot, of was er onhandig toe aangeraden om naar i'arijs te gaan, waar de koning zelf het aloude monarchale koningschap ten prooi wierp. Hij kwam daar den 17 Juli slechts van weinigen vergezeld, zonder eenig koninklijk vertoon en werd aan de poort door den niet door hem nieuw benoemden maire ontvangen en onder eene geleide van burger soldaten naar het stadhuis geleid, waar hij en den maire en de ingestelde machten in hunne waardigheid bevestigde, en zoo diep was Bailly gezonken, dat hij den weerloozen koning, die, in plaats van met woorden van goedheid, met den degen in de hand aan het hoofd zijner dapperen bad moeten verschijnen, de nieuwe kokarde op zijn boed spelde en hem verzocht zich daarmede voor het venster aan het volk te vertoonen. üe koning nog vol hoop wellicht door toegeven den storm te kunnen bezweren of tijd te winnen om later te hernemen wat verloren was, keerde naar Versailles terug. Na weinige dagen, werden te Parijs de staatsraad Foulon, zijn schoonzoon Berthier, als ook Plesselles, de vorige maire, wreed vermoord. ïe platten lande werd zoo gemoord en vernield, dat de nationale vergadering eene scherpe proclamatie uitvaardigde.

De adelijke afgevaardigden, welke tot nu toe stil de zaak afgekeken en alles gedaan hadden om tijd te winnen , begonnen thans in te zien dat het mede om ben te doen was; sommigen van hen waren reeds tot bet volk overgegaan en zochten aan het hoofd der bewoging te komen ; de meesten vreesden voor hun leven en bezittingen, zij hadden er reeds op eene erbarme-

lijke wijze zien omkomen ; daarpra stelden in den nacht van den 4 Aug. de afgevaardigden zeiven de opheffing van alle voorrechten en de afschaffing van alle leen- en heerendlen-sten voor. Alle onderscheid van standen werd afgeschaft; er zouden slechts burgers zijn. Allen burgers werden de wapenen in de hand gegeven, de nationale garde geformeerd en Lafayette werd benoemd tot bevelhebber over Parijs en de nationale garde. Dit verschrikte velen der voornamen, honderden van den adel en de hoogere standen stroomden het land uit; de meeste prinsen, hovelingen waren reeds vooruitgegaan. Zoodat de arme koning spoedig van diegenen verlaten werd, die zich de steunsels des troons noemden, die hem wellicht met de koningin op het dwaalspoor gebracht hadden , wijl zy elke verandering ten dienste der burgerij verfoeiden, en thans nog in het buitenland schaadden zij den koning door aanleiding van verstandhouding met hem te geven. Intusschen was de nationale vergadering zelve geen meesteres meer van de beweging, welke zy te voorschijn geroepen en gedacht had te leiden; in Parijs had zich een nieuwe democratische stadsraad gevormd, welke zijn bestaan aan cle clubs , waar de bloedgierigste mannen zooals : Desmoulins, Marat, Danton, Kobespierre en anderen woordvoerders waren , te danken had. In Parijs was duurte ontstaan , dit zou verbeteren als de koning zich daar vestigde, maakte men het volk wijs. Lodewyk XVI had het getrouwe regiment Vlaanderen naar Versailles ontboden, de daar zijnde garde gaf aan het nieuw aangekomen regiment een feest, waarbij op de gezondheid der koninklijke familie gedronken Averd, niet op de natie , men had zich versierd met de witte kokarde, niet met do driekleurige en nog erger, de konink-lijke familie had het feest een oogenblik met hare tegenwoordigheid vereerd. Den anderen dag las men in de dagbladen: dat er te Versailles tegen de nationale vergadering was samengezworen en men toebereidselen maakte om elke beweging te bedwingen, tegelijk spoorde men de Parijzenaars aan naar Versailles te gaan. Parijs geraakte in oproer, op alle hoeken vond men samenrottingen, vooral van de vrouwen der laagste soort; den 5 Oct. nam eene deerne een

trommel uit een der wachthuizen en doorliep rotfo-lend de straten, eene ontzachelijke menigte van woedende vrouwen volgde haar weldra en onder aanvoering van twee beruchte mannen, Maillard en Jourdan, een vleeschhouwer, die zich den eernaam van kopafsnijder had gegeven, trokken zij naar liet stadhuis , namen daar de aanwezige wapenen on kanonnen weg en togen verder naar Versailles, gevolgd van 40000 nationale garden. Tevergeefs had Lafayette beproefd den storm af te wenden, hij had zelfs moeite de nationale garde in toom te hoaden. Als tijgerinnen , kwam de woeste bende van wijven tc Versailles aan en begaven zich gedeeltelijk naar de nationale vergadering , gedeeltelijk naar het slot, de verblijfplaats der koninklijke familie, waar zij weldra handgemeen waren met de koninklijke lijfwacht; door bemiddeling van Mourier, den voorzitter der nationale vergadering, verkreeg eene deputatie van 12 vrouwen en meisjes toegang tot den koning, welke hom verzochten in den nood van Parijs te voorzien en de rechten van den mensch te erkennen; de koning willigde alles in. De menigte bleef des nachts te Versailles; intnsschen was Lafayette met zijne nationale garde aangekomen en had al de toegangen tot het slot bezet. De nacht ging in tamelijke rust voorbij, maar 's morgens bij het aanbreken van den dag, stormden de woestelingen een onbewaakte deur van het slot binnen, vermoordden de zwitsersche lijfwacht en vlogen over de lijken der trouwe bewakers de slaapkamer der koningin binnen, gelukkig, liever ongelukkig , was zij juist in haast door hare kameniers uit het bed vervoerd geworden, anders hadden de snoodaards haar reeds aan hunne helsclie furie opgeofferd; de koning en de koningin moesten zich op het balcon vertoonen , Lafayette had hun dit aangeraden, en werden met een woest geschreeuw; naar Ta-rijs ! naar Parijs! ontvangen. De goede koning beloofde met zijn gezin hen naar Parijs te zullen vergezellen , tegelijk verklaarde de nationale vergadering op voorstel van Mirabeau en Barnave, dat zij onafscheidbaar verbonden was met den persoon des konings en dus ook hare zittingen verlegde naaide hoofdstad. Ten een ure 's namiddags begon de voor de

koninklijke familie, zoo vernederende reis, omringd van duizenden woestelingen, met de hoofden der koninklijke lijfwacht op pieken en ouder het woest geschreeuw der on-menschen, bereikten zij 's avonds de Tnileriën , welker zalen sedert 100 jaren onbewoond waren gebleven.

Zoo kwamen en koning en nationale vergadering in de macht van het volk. Ue oude staatsinrichting werd van lieverlede geheel gesloopt. Eene kamer werd genoeg bevonden om de wetgevende macht uit te oefenen; den koning werd nog een veto gegeven, waarmede hij elke wet gedureiule vier jaren kon opschorten. .Nu werd dit laatste de tekst voor de oproerpredikers ; do koningin, aan wier invloed men deze laatste schaduw van macht nog toeschreef, werd als Madame Veto, in de openbare redevoeringen der volksmannen schandelijk gehoond.

Den 20 Octob. 1789 werd, om de macht der provincies te verzwakken, do oude indeeling des rijks opgeheven; het werd nu in 85 departementen verdeeld, welke volgens rivieren , bergen enz. hunne namen kregen. Elk departement in districten en elk district in cantonnen. Alle ambten werden bij volkskeuzen bezet. — Hierna kwam de beurt aan de geestelijkheid. De kerkelijke goederen werden tot nationaal goed verklaard; den 2 November werden er voor 400 millioen francs aan papieren geld uitgegeven, assignaten genaamd, omdat voor hunne waarde verwezen werd op de bovengenoemde kerkgoederen. — De kloosters werden opgeheven en de geheele kerkelijke inrichting veranderd; Frankrijk zou tien aartsbisdommen en elk departement een bisschop hebben; de keus der geestelijken zou aan het volk overgelaten en door den staat bezoldigd worden. Godsdienst en persvrijheid werden gewaarborgd. Verder werden alle adellijke titels, wapens, ridderorden, kortom elk teeken van eenig onderscheid in stand opgeheven en de gelijkheid, vrijheiden broederschap afgekondigd. Nadat Frank-ALG. GESCH. 25

rijk op deze wijze herschapen was, kwam de verjaardag van de verovering en verwoesting van do Bastillo aan eu dezen dag moest bijzonder gevierd worden. Op dien dag moesten de koning, tie leden der nationale vergadering, de afgevaardigden der departementen, de nationale garde den eed aan de nieuwe staatsregeling afleggen. De plaats daartoe gekozen was het Champs de Mars (het Maartveld); dit groote veld werd met opgaande banken bezet, waar minstens voor 400 000 nienschen plaats was ; de geestdrift des volks had dit werk in weinige dagen tot stand gebracht, waaraan zelfs de vrouwen hadden geholpen. In het midden was een altaar opgericht; om het altaar op eene verhevenheid zag men den koning en de koninklijke familie, naast dezen de nationale vergadering en den raad van Parijs ; de afgevaardigden van het leger en der nationale garde stonden onder hunne vaandels. De bisschop van Anton, do later zoo beroemde en beruchte Talleyrand, beklom het altaar in bisschoppelijk gewaad en 400 priesters, in witte koorhemden, en met Jeu driekleurigen gordel versierd, stonden aan de vier hoekeu des altaars. De bisschop las do H. Mis; zegende daarna het rijksvaandel en do 83 vaandels der departementen. Toen trad gedurende eene plechtige stilte Lafayette naar het altaar en deed den eed ais opperbevelhebber over al de nationale garden, na hem zwoeren de president der nationale vergadering en al de verschillende afgevaardigden. De kreet, leve de natie! leve de koning 1 vermengde zich met den donder van het geschut en het geschal der muziek. Nu stond de koning op en sprak: »Ik, koning der Fran-schen, zweer, dat ik van de aan mij verleende macht alleen gebruik zal maken tot handhaving van de door mij aangenomen en door de nationale vergadering besloten staatsinrichting.quot; De koningin nam den daufin op hare armen, toonde hem aan het volk en riep: »Zie hier mijn zoon, hij vereeuigt zich met mij in dezelfde gezindheid.quot; De vaandels wapperden , een geweldig geroep ging door de lucht en een danklied besloot dit schouwspel. Meer dan een gevloekt schouwspel was het nietl Een ongeloovige, met den geest van Mira-beau vervulde priester, las de H. Mis; republikeinsche af-

gevaardigdeu zwoeren aan een koning, aan een door de bevolking van Parijs gevangen koning , den eed voor eene staatsinrichting , welke hem afgedwongen was, eene ontrouwe natie beloofde trouw en het moordlustige volk schreeuwde: »leve de koning 1quot;

Den 14 Juli bracht slechts korte verpoozing aan ; spoedig reeds daarop ontnam de nationale vergadering aan den koning het recht van gratie te schenken, en oorlog te verklaren, en eindelijk verbood zij hem zich niet verder dan 20 uren van Parijs te verwijderen. Daarenboven spanden de clubs alles in het werk om een geheelen omkeer te bewerken. Onder dezen onderscheidde zich vooral de omnenschelijke club der Jacobynen, zoo genoemd naar hun vergaderplaats het klooster van St. Jakob, als eereteeken sierden de leden zich met de roode muts der galeislaven; hij had zijne vertakkingen in alle steden en dorpen der departementen en de wreedste en goddelooste mannen en vrouwen in zijne dienst. Zijne woordvoerders, wij zullen de voornaamste later aantreffen, waren de slechtste en bloeddorstigste mannen des aardbodems. Het weinige gezag, dat nog bestond, werd door hen vernietigd; het volk werd in voortdurende beweging gehouden door val-sche geruchten van samenspanningen tegen de natie, de vrijheid en het volk, vooral door den koning, de koningin en hunnen nog zwakken aanhang, door de geestelijkheid en door al de aristocraten. Durfde een beambte of een burger van nog eenig milder gevoelen tusschenbeiden treden, de dood was zijn lot; het roer begon der nationale vergadering reeds uit de handen te glijden. De toestand des konings werd benauwder. Eene ster van hoop scheen voor hem op te gaan. Mjrabeau, de geweldige woordvoerder der nationale vergadering was door de koningin gewonnen, hij beloofde de monarchie te redden; maar ongelukkig, hij stierf plotseling den 2 April 1791; wellicht tot zijn geluk; hij begon zijn invloed te verliezen, men bemerkte zijne koningsge-

zindheid ; en hoe ook, zou hij liet koningschap hebben kunnen redden , die den koning de vrijheid en wapenen had helpen ontnemen om ze den opstandelingen te geven? Het verbitterde zeer de hevige mannen der nationale vergadering dat de koning weigerde sanctie te geven aan hunne kerkregeling; bij alles, wat wij hiervan reeds vermeld hebben, kwam nu nog; dat de geestelijken eenvoudig als gemeenteambtenaren verklaard werden en den eed moesten afleggen op de nieuwe orde van zaken, al, die den eed weigerde, moest ontslagen en lijfstraffelijk vervolgd worden. Van al de bisschoppen legden slechts vier den eed af en van de vele priesters slechts zeer weinigen. De vrijheidsmannen verschilden hierin ook zeer van de amerikaansche republikeinen , die toch hun ideaal waren; dezen maakten geen wetten voor de uitoefening van den godsdienst, uit vreeze van inbreuk op de vrijheid te maken. Men kon van den goeden koning alles afpersen; maar niet zijn geweten verkrachten , niet in zijn naam heiligschennis bedrijven. De koning zag zich van el-ken vrijen wil beroofd; toen hij met zijn gezin naar St. Cloud zou rijden om zijn Paschen te houden, werd hij door een woedende menigte Jacobijnen gedwongen terug te keeren, de nationale garden weigerden zelfs aan het bevel van Lafayette te gehoorzamen om den koning vrijen doortocht te bezorgen. De vlucht van des konings tante en broeder , den graaf van Provence, had alle achterdocht tegeu hem opgewekt. Hem en vooral der koningin bekroop een donker voorgevoel van het hun te wachten lot; zij besloten tot do vlucht, welke hun reeds door hunne vrienden zoo vaak was aangeraden. De bevelhebber van Metz , Bouillé, een dapper soldaat en felle tegenstander der omwenteling bood zijne diensten aan. Hij zou van Chalons-sur-Marne af tot aan Mont-medy, waar de koning in veiligheid zou zijn, wachtposten uitzetten. Ongelukkig begon de koninklijke familie twee dagen later de reis dan afgesproken was ; de toebereidselen liepen tot in het belachelijke; eindelijk in den nacht van den 20 Juni, verlieten de koning, de koningin , zijne twee kinderen en zijne zuster Elizabeth Parijs. Hun weg richtte zich naar Montmedy. Onverstandig liet hij eene eigenhan-

(lige verklaring achter, waarin hij tegen de staatsregeling en de daden der nationale vergadering protesteerde. Eerst 's morgens ten 9 ure was do vluclit in Parijs bekend; Lafayette kwam onder groote verdenking, wijl zijne nationale garden de wacht hadden gehad. Zonder eenigen tegenspoed kwam de koning te St. Menehould aan, daar herkende de omwentelingsgezinde postmeester Dronet hem; de koning hield zich hier noodeloos langer op, zoodat de postmeester tijd had zijn zoon langs een kortoren weg naar Varennes, hekend om zijne_ jacohijnsche gevoelens, te zenden; toen de koning daar kwam was de weg reeds , door in beweging gebrachte burgers, versperd, welke de koninklijke familie noodzaakten uit liet rijtuig te stijgen. Een detachement huzaren , dat daar in garnizoen lag, wilde hem uit de handen van het volk redden ; maar de ongelukkige koning had een afschuw van bloedvergieten en wachtte gelaten zijn lot af. In begeleiding van meer dan GOOO woedenden werd liij en zijne familie naar Parijs teruggebracht. Het was eene treurige terugreis; de koning werd als een ontsnapte gevangene de hoofdstad binnengeleid, in de Tuileriën streng bewaakt en voorloopig in zijne waardigheid geschorst. De bloeddorstige Jacobijnen juichten ; het volk kon zich nu zonder koning voorloopig wennen. Do nationale vergadering zette haar hervormingswerk door ; alles verdween uit de vorige staatsinrichting ; den 14 Sept. waren zij gereed en do koning bezwoer op nieuw de hem voorgelegde staatswetten. Den 30 Sept. ontbond zich de vergadering, nadat zij ruim twee jaren zitting gehad en het oudste koninkrijk van Europa geheel omgewoeld had, —

OORLOGSVERKLAUING AAN OOSTENRIJK (20 APRIL), MANIFEST VAN DEN HERTOG VAN BRONSWIJK (25 JULl), DE 10 AUGUSTUS EN DE 2 SEPT, IN PARIJS,

macht boven zich; zij was niet ondergeschikt aan den koning ; noch hij, noch zijne ministers hadden eene stem in de vergadering en hadden zelfs het recht niet eenig voorstel te doen ; daarenboven had de nationale vergadering voor hare ontbinding op voorstel van Robespierre besloten: dat geen lid der nationale vergadering zitting mocht hebben in de wetgevende , waardoor de mannen van de uiterste gevoelens van alle richtingen alleen aan het roer kwamen. Zij bestond voornamelijk uit drie partijen: le de zoogenaamde Konings-gezindeu, 2e de Girondijnen, omdat hnnue voorname woordvoerders uit het departement de Gironde kwamen ; 3e de Bergpartij, omdat zij in de vergaderzaal de hoogste plaatsen aan de linkerzijde innamen. De laatste partij had niet de meerderheid; maar zij vond haar steun in de moordlustige Jacobijnen, de piekmannen uit de voorsteden en in den vuigen hertog van Orleans, den gezworen vijand des koningsen dei-koningin , die met volle handen het geld liet uitstrooien om tot oproer en moord aan te zetten, en die toch geen ander doel had dan als de natie uitgeput en het volk het moorden moede zoude zijn , zelf aan de regeering te komen. De hoofden der Bergpartij waren voornamelijk de beruchte Danton, Cainille Desmonlins, Robespierre en Marat, allen reeds vroeger genoemd; dezen wilden door bloed eene republiek stichten en haar als tyrannen besturen. En wellicht zouden zij hun doel niet bereikt hebben als de koning , toen het nog tijd was, vertrouwen had kunnen stellen in Lafayette en Barna ve; maar als altijd was hij besluiteloos, bevreesd om zich op iemand te verlaten, daarenboven werd hij steeds door de koningin opgewekt door de hoop van hulp uit den vreemde en der geëmigreerde prinsen en aristocraten. En juist die gevluchten, waaronder voornamelijk zijne broeders Lodewijk en Karei verhaastten en voltooiden zijn ongeluk. De uitgewekenen hielden zich voornamelijk op in Turin , in Zwitserland , te Worms , Spiers en Coblenz, waar velen zich nog onderscheiden hebben door zedeloosheid en verkwisting. Zij bestormden de duitsche vorsten om aan de omwenteling een einde te maken; de omwenteling, verklaarden zij, heeft geen wortel in de parijsche bevolking, de meerderheid der natie

■wenscht den ouden toestand terug; liet behoefde alleen eeue militaire wandeling naar Parijs, nergens in de provincies had men weerstand te duchteu. Werkelijk sloten Leopold 11 eu Frederik Willem 11 den 27 Juli liet Pelnitzer verdrag ; de keizer keurde natuurlijk het gebeurde in Frankrijk ten hoogste af, en beoogde nog geen gewapende tusschen-komst, maar zijn opvolger Frans 11 (Leopold was den 1 Maart 1792 gestorven) voerde tegenover de uitdagende om-wenteling zulk eene taal, dat aan liet uitbreken des oor-logs niet meer te twijfelen viel. De Frauschen wilden de Oostenrijkers voorkomen en vertrouwende ook in den oorlog op de kracht van de revolutionnairc beginselen, moest de koning hen den 20 April 1792 den oorlog verklaren, liet girondijnsche ministerie wilde om het gepeupel in Parijs nog te versterken 20 000 nationale garden uit de verschillende departementen laten aanrukken, de koning sprak hiertegen zijn veto uit, desgelijks deed hij vol waardigheid, toen men al de niet beëedigde priesters wilde verbannen en vervolgen , hierdoor wekte hij al meer den toorn der Jaco-bijnen op. Menige ruwe bejegening moest hij verdragen; zelfs schreef ook eene verwaande feeks, de vrouw van den minister Roland, zij woonde de zittingen, die vaak bij haar aan huis plaats hadden , bij, een brief aan den koning, waarin zij hem zijne plichten voorhield en zijne hardnekkigheid verweet. Deze brief werd gedrukt en onder het volk verspreid. Het ministerie trad gedeeltelijk af, een paar gematigder mannen kwamen er in; Lodewijk wendde zich iu het geheim door Mallet-du-Pan tot de verbondene mogendheden , en de constitutionneelen beproefden om de macht der Jacobijnen en Girondijnen te beperken; maar den 20, den verjaardag van den eed in de kaatsbaan te Versailles , brak er weer een hevig oproer in Parijs uit, het woeste gepeupel uit de voorsteden, onder aanvoering van den bierbrouwer Santerre en den slachter Legendro, stormde in wilde drift en met gezichten als tijgers naar de Tuileriën, drongen er met woest getier in, zette den koning de roode Jacobijnen muts op, en eischte van hem de aanneming van de decreten : de versterking van Parijs en het prijsgeven

■van duizenden scliuldelooze priesters ; de koning weigerde met waardigheid en moed; uren stond hij bloot aan alle baldadigheid , tot eindelijk de maire Petion , een Girondijn , het volk tegen den avond niet de nationale garde verdreef. De maire en zijne partij hadden gaarne gezien, dat men den koning tot toegeven gedwongen had, maar hij bleef de rechtschapen koning en nog durfden zij de verantwoording der schanddaden, om do vele goeden die or nog waren, niet op zich nemen. Lafayette, die bij Sedan met zijn leger stond, was over de mishandeling des ko-nings zoo verbitterd, dat hij den 28 Juni naar Parijs kwam en do heethoofden strafte, maar hij bevond, dat ook zijn tijd voorbij was en ging weder naar het leger terug, toen was het, dat Lafayette den koning aanbood hem aan het hoofd zijns legers te brengen j maar de koning , was door zooveel lijden en smaad te moedeloos geworden om nog iets te wagen en altijd was zijne hoop op do mogendheden gevestigd, daarenboven bleef do koningin zeer gebeten op Lafayette, zij uitte zelf, »liever om te komen, dan haar leven aan hem te danken te hebben.quot; Yan uit liijssel waren de Pranschen na hunne oorlogsverklaring spoedig de zuidelijke of oostenrijksche Nederlanden binnengedrongen, maar hunne scharen liepen uit elkander, voor dat zij nog goed den vijand gezien hadden, en schreeuwden , verraad! verraad! en vermoordden velen hunner generaals (April en Mei). Tot hun geluk waren de Oostenrijkers en Pruisen nog niet goed uitgerust, zoodat de Jacobijneu tijd hadden om het volk aan te hitsen, en de Girondijnen tot redevoeringen tegen den koning op te zetten. — Daar verschoen op eens een manifest van den hertog van Brunswijk, den opperbovelhobber van het leger, dat tegen Parijs optrok. Hierin dreigde hij de wetgevende vergadering , de nationale garde en bijzonder de stad Parijs met zijne wraak als men den koning of de koninklijke familie verder geweld aandeed; daarentegen zouden de keizerlijke en koninklijke majesteiten, als do Parijzenaars zich onderdanig gedroegen, na den intocht van hot leger in Parijs, alles bij hun koning aanwenden om de afge-dwaalden te vergeven. Dit was voor een trotsch en opge-

blazen volk als de Franschen en vooral thans, nu zij allen geprikkeld waren, te veel; het werd woedend en gaf den Jacobijnen gewonnen spel. Alles werd nu door de aanvoerders voorbereid om in eens tot het doel te komen, om en regeering cn wetgeving in handen der Jacobijnen en Giron-diinen te brengen. Petion, de maire van Padjs zag alles lijdelijk aan, zijn procureur Manuel was een vriend van Danton; men hitste het gemeen op, een gedeelte der troepen werd uit Parijs verwijderd, het vaderland werd in gevaar verklaard , en het schuim van het gepeupel der zeesteden, vooral uit Marseille, werd naar Parijs geroepen (in deze dagen begon men het bekende lied de Marsellaise te zingen). Den 10 Aug. was bepaald tot de ontbranding. Uo-bespierre, Danton, Camille Desmoulins en andere wreedaards waren de bewerkers en Caro, Santerre, Westermann, een voormalig sergeant, en Po urnier, een gewezen slavenhouder, waren de aanvoerders der afschuwelijke benden. Des nachts op een gegeven teeken braken zij op; het eerst begaven zij zich naar het stadhuis, verjoegen den gemeenteraad en stelden er een jacobijnschen voor in de plaats ; vervolgens begaven zij zich naar de Tuileriën, waar 900 zwitsersche garden en eenige bataillons nationale gardes de wacht hadden. De commandant der nationale garden, een goedgezinde man, bij den stedelijken raad geroepen om middelen, zoo het heette, voor de orde te beramen , werd onderweg vermoord. Dit was de lafaards niet genoeg, ook don koning moesten zij door verraad in hunne handen krijgen; de koning, in plaats van met zijne getrouwe van Zwitsers en nationale garden, toch altijd een paar duizend goed gewapende manschappen, het gepeupel in ontzag te houden, en zich liever dood uit zijne ■woning te laten dragen dan zich in de handen der moordenaars over to geven, liet zich door den syndicus lloderer overhalen met zijne familie naar de zittingzaal dei-wetgevende vergadering te vluchten. De koning liet de bezetting der Tuileriën aan zich zelve over en ontnam door dezen onberaden stap aan het beter gezinde gedeelte der bevolking het doelwit voor eene beweging tegen de bloedige omwenteling.

Hij trad de zittingzaal binnen met de woorden: »lk kom liier, omdat ik mij nergens veilig gevoel dan in het midden mijner volksvertreders.quot; Hij werd stom ontvangen, de president, Vergniaud antwoordde alleen: ))Sire, gij kunt op de standvastigheid der vergadering rekenen, zij heeft gezworen de rechten van liet volk en der constitutionneele regeering te handhaven.quot; Hem en zijner familie werd een zijloge aangewezen , zoo nauw dat zij zich bijna niet konden bewegen. Spoedig daarop hoorde men het geschut van de Tuileriëu; want nauwelijks haddon do snoodaarts de verwijdering des konings bemerkt of zij wilden het paleis binnendringen; de wakkere Zwitsers wezen hen moedig af en deden hen voor zich vluchten. Do vergadering geraakte op dit bericht in hevige beweging, van alle kanton moest de koninklijke familie reeds de ergste smaadwoorden aanhooren, eindelijk werd de koning opgevorderd bevel te geven aan zijne troepen om het vuren te staken , en in plaats van te zeggen , laat de oproerlingen zich verwijderen, dan houdt het van zelf op, voldeed hij aan den eisch ; en zoodra het gepeupel bemerkte dat de Zwitsers niet meer schoten, bestormden zij het paleis en vermoordden de getrouwen, evenwel maakten zij op het laatst nog zoo goed gebruik van hunne wapenen, dat hun levon duur betaald werd. Nadat alles, wat in de Tuileriën zich bevond, vermoord, verwoest en uitgeplunderd was, zotte men het bloedwerk in de huizen, en op de straten voort, meer dan 5000 menschen , daaronder de edelste, verloren hun leven, het wemelde van pieken met bloedende hoofden en verbrijzelde ledematen. Zestien uren bracht de koning en zijne familie in die loge door; voor-loopig werden hun kamers gegeven in eene nabijzijnde woning , maar drie dagen lang werden zij in de wetgevende vergadering teruggevoerd om getuigen te zijn, hoe men over het koningschap besliste; alle wetten van vervolging waartegen de koning ziju veto had uitgesproken werden goedgekeurd , de niet beëedigde priesters moesten verdelgd worden , het koningschap werd geschorst en de koninklijke familie onder bescherming van het volk en de wet gesteld, en kreeg voorloopig verblijf in het paleis Luxembourg ;

de ministers moesten aftreden en de wetgevende vergadering vervangen worden door eene nationale conventie, welke weder eene nieuwe staatsregeling zou ontwerpen, die volkomen op gelijkheid en broederschap moest rusten, eene re-publikeinsche en zoo kwam de macht geheel in handen van een schrikbewind, van de ontaardste mannen. Het nieuwe ministerie werd benoemd, waarin onder anderen Roland, wiens verachtelijke vrouw een hoog woord voerde, en Danton, die ook een der gevreesde leiders van het parijsche gemeen was. De koning en zijne familie werden den 24 Aug. reeds verplaatst naar den Tempel, een voormalig slot van de Tem-pelheeren; daardoor werden zij onttrokken aan het staatsbestuur en overgeleverd als gevangenen aan den gemeenteraad , waarin Robespierre, Marat, Freron en andere onmen-schen zitting hadden en Parijs, ja. Frankrijk reeds beheersch-ten, het laagste gemeen stond tot hunne hulp; alles bedreigden en bedwongen zij door vrees aanjagen en moorden. Lafayette wilde met zijn leger ter besclierming van den koning en der nog goedgezinden naar Parijs oprukken, maar zijn reeds bedorven leger weigerde ; om zijn leven te redden moest hij vluchten, viel in de handen der Pruisen, dio hem vijf jaren te Maagdenburg en te Olmütz gevangen hielden. Uen 19 Aug. trok de hertog van Brunswijk met zijn leger de fransche grenzen over; den 2 Sept. kwam het bericht te Parijs , dat de grensvesting Long-wy zonder verdediging gevallen was en Verdun belegerd werd , de commandant Beaurepaire doorschoot zich , toen de gemeenteraad op de overgave aandrong ; ook de Pruisen rukten op. Toen in den laten avond van 1 Sept. het bericht van dat alles te Parijs aankwam , loste men ook daar het geschut, luidde de alarmklok en sloot de stad ; een door den gemeenteraad aangesteld moordrot, onder aanvoering van monsters als Maillard, Fournier, Santerre , en zelfs vergezeld van het ontaardste vrouwengespuis, was op het punt euvelen te gaan verrichten, wier snoodheid niet meer kan overtroffen worden. Het moest eene menschenslachting worden van alles, wat de Jacobijnen in den weg stond of staan kon. Reeds dagen van te voren waren duizenden van men-schen als zoogenaamde aristocraten, honderden geestelijken

in de gevangenis geworpen ; huiszoekingen, opening van brieven werd op groote schaal, op bevel van den minister Danton bewerkstelligd, kortom tallooze menschen, daaronder geleerden , kunstenaars enz., die zich nooit met de staatkunde hadden afgegeven , werden gevangen genomen, omdat zij iets hadden of wisten , zoodat alle mogelijke gevangenissen en hokken vol zuchtenden waren , en o , eeuwige schande, dien avond stormde het moordgespuis de gevangenissen binnen, alwaar zij stelselmatig die armen wreedaardig vermoordden; onder spot, werden zij levend onthalsd, als vee bij de haren genomen; die onmenschen gaven er zelfs in de gevangenis nog den vorm van een rechtbank aan, voor de welke hij of zij hun doodvonnis onder getier en gevloek aanhoorde, omkeerde en neergehakt werden. Wij mogen niet verder beschrijven ; dat duivelsch werk duurde geregeld tot 7 Sept., toen drenkte het bloed van meer dan 7000 onschuldi-gen, waaronder meer dan 300 priesters en de edelsten uit alle rangen en standen, den akeligen grond. De moordenaars ontvingen hun loon uit de gemeentekas voor hun werk, zooals zij het noemde, en de parijsche gemeenteraad verklaarde: »dat Parijs rustig was.quot; Den 9 Sqpt. werd de bloedhond Fournier met eene bende moordenaars naar Versailles gezonden, om aldaar zoo het heette een vijftigtal staatsmisdadigers, die er gevangen zaten te dooden, alle pogingen waren te vergeefs om hen te redden. Eenigc honderden ongelukkigen vonden in andera steden, op dergelijke Avijze hun dood. Thans stond den Jacobijnen en hevige Girondijnen niets meer in den weg; de wetgevende vergadering ging uiteen en maakte plaats voor de nationale conventie.

De nationale conventie bestond uit 749 leden, die onder den invloed van moord en vrees gekozen waren geworden, zij moest dus wel geheel in republikeinschen zin uitvallen.

Zij was hoofdzakelijk verdeeld in twee partijen; de Girondijnen , die wel de republiek, maar toch geen menschen-slachting wilden en de Bergmannen , die, al wat met het oude in verband kon staan, door bloed wilden vernietigen, echte tyrannen, en dezen waren weder in twee fracties verdeeld: in cordeliers, die tot hoofd Danton en den heiligen berg, die Robespierre en Marat voor aanvoerders hadden; beiden hadden de wreedheid en onmenschelijkheid gemeen, In hunne eerste zitting verklaarde de conventie dadelijk liet koningschap voor vervallen en Frankrijk voor eene republiek. Deze gebeurtenis moest Frankrijk eene nieuwe jaartelling geven, 1792 was het jaar één en de 22 Sept. de eerste dag des jaars. — liet geluk begunstigde de nieuwe republiek. De hertog van Brunswijk was na de verovering van Verdun tot in Champagne voortgedrongen , zonder op ernstigen tegenstand te stuiten, üumouriez was met 17000 man tegen hem gezonden, maar te zwak om een aanval te weerstaan, nam hij zijne toevlucht tot list; hij wist zijn tegenstander wijs te laten maken, dat het beter was te wachten, wijl er binnen kort een tegenomwenteling zou plaats hebben ten gunste des konings en terwijl nu de hertog talmde, versterkte Dumouriez zich tot 70,000 man; de tegenomwenteling kwam niet, en na eene kanonnade bij Valmy 20 Sept., welke van beide zijde eenige duizenden manschappen kostte, trok de hertog zonder een hoofdslag te wagen terug; alle veroverde plaatsen vielen weêr in de handen der Franschen en vele duizenden der duitsche soldaten kwamen om door de slechte voorzorgen, welke men voor het leger genomen had. Dumouriez vervolgde den hertog niet; door het geheele land gaf het kanon kennis, dat de republiek van de despotenknechten verlost was. De Franschen wisten gebruik te maken van hun voordeel; met een in der haast samengeraapt, slecht uitgerust leger nam Custine, Worms en Spiers, ja, zelfs Mainz in. in Mainz zwermden de duitsche illuminateu , aan hun hoofd stonden 151 au , We-dekind, Metternich, Hoffmann en anderen. Mainz gaf zich zonder een schot te doen over , spoedig daarop nam Custine ook Frankfort, dat 2 millioen daalders moest betalen. Het convent

moest wel gelooven, dat geheel de wereld naar de fransche vrijheid, gelijkheid en broederschap verlangde, daarom bood zij dezen alle volken aan. Nog gelukkiger waren de Fran-schen in de Oostenrijksche Nederlanden; ook daar zoo als wij vroeger gezien hebben, duizelden velen van het fransche licht. Dumouriez viel onverwachts op het driemaal zwakkere oostenrijksche leger , en sloeg het in weerwil van zijn heldenmoed den G Novb. bij Jemappes, niet ver van Bergen ; een groot gedeelte van lielgie viel in hunne banden, dat uitgeroofd werd.

Ondertnsschen bevond zich de ongelukkige koning met zijne gemalin, zuster Elizabeth en twee kinderen, van de geheele wereld verlaten , opgesloten in den Tempel, blootgesteld aan de lafste en laagste plagerijen eu kwellingen. Al zijne bedienden op één na Clery werden weggezonden en vervangen door ruwe kerels, die de gevangenen geen oogenblik vrij verkeer lieten; eu hoeveel heeft men elkander niet te zeggen in het ongeluk, en hoezeer behoeft men dan niet elkanders troost; God alleen heeft hunne tranen van onschuld geteld! De koning hield zich bezig met het onderricht zijns zoons en met het lezen; kalm en moedig verdroeg hij ziju ongeluk. Later scheidde men hemen was het hem alleen toegestaan bij den maaltijd zijne familie te zien. Dit alles was den Jacobijnen nog niet genoeg, zij wilden de republiek met het koninklijk bloed inwijden. Velen der Girondijnen zouden den koning gaarne hebben willen redden en hielden daarom aan op een in den vorm gerechtelijk onderzoek; maar daar buiten werd de woeste hoop opgehitst, eu eischte het hoofd van Lodewijk Capet, (belachelijk hadden do Bergmannen hem dien naam gegeven) vertooningen hadden 's avonds op de straat plaats, die allen eindigden met den woesten kreet dood aan Gapet en zijne aanhangers; men bestormde met dien eisch do nationale conventie en zoo drongen de Jacobijnen het door den koning

voor de conventie te recht te stellen, beschuldigd, als samenzweerder en verrader tegen Frankrijk en de natie. Het spreekt van zelf, dat het rechtsgeding slechts moest dienen om aan een moord, die reeds besloten was nog eenigen schijn van recht te geven; de conventie trad te gelijk als beschuldiger en rechter op. Den 11 Dec. verscheen Lodewijk voor de conventie, hij gedroeg zich met waardigheid en wierp elke beschuldiging met kracht van zich af; om de huichelarij te voltooien stond men hem toe zich door eenen raad te laten bijstaan. Drie mannen Tronchet, Malesherbes en de welsprekende advocaat Desèze durfden de roemrijke taak op zich nemen om hun vorst te verdedigen. Van nu af werd de koning geheel van zijne familie gescheiden.' Den 26 Dec. werd Lodewijk weder voor de vergadering gebracht en nadat Desèze hem in eene roerende, mannelijke redevoering verdedigd had, uam de koning zelf nog krachtig het woord op om zijn onschuld in het algemeen en die van het bloedvergieten van 10 Aug, in het bijzonder te betuigen en verklaarde : dat hij niets anders gewild heeft dan het geluk van zijn volk. In weerwil van dit alles, verklaarde de conventie hem schuldig aan samenzwering tegen den staat en de veiligheid der natie en tegelijk, dat, hoe ook het vonnis mocht zijn, dit niet aan de goedkeuring van het volk zou onderworpen worden.

A'an nu af begon het eigenlijke proces des konings; het ontbrak niet aan mannen, onder de Girondijnen , die hem nog wilden redden, het mocht niet baten; de Jacobijuen lieten de öeptember-moordenaars schrik aanjagen; den 17 Januari 1793 stemden 36G stemmen van de 727 voor de ter dood brenging van Lodewijk XVI! Voor tien grootsten mis-dadiger werd twee derde der stemmen tot het doodvonnis ver-eischt. Het joeg den koning geen schrik aan, tot Malesherbes zeide hij: »De dood verschrikt mij niet, ik heb het grootste vertrouwen in de barmhartigheid des Hoeren.quot; Men vergunde hem eene vrije samenkomst met de zijnen om afscheid te nemen en do hulp eens priesters. Wie schetst dat afscheid, die laatste omhelzing der dierbaren ! De abt de Finnont, een onbeëedigde priester, bereidde hem voor den dood; hij sliep

eene wijl, ontving met de diepste godsvrucht het H. Sacrament en was bereid het schauddoodvonnis te ondergaan. Ten 9 des morgens, vergezeld van zijn biechtvader, verliet hi] zijne gevangenis, over de plaats gaande, keerde hij zich tot tweemalen toe om naar de plaats, waar zijne geliefden opgesloten waren, hij had hen om de hevige ontroering niet meer dien morgen bezocht. Bij den uitgang stond eene huurkoets met twee gensd'armes gereed, zij en de koning met den priester stapten er in; de koning bracht biddend den lijdensweg van twee uren door. Het rijtuig was met troepen omringd en op den geheelen weg zag men niets clan het vuigste gespuis. De koning beklom met zekere fierheid de noodlottige moordstellage; de beulen wilden hem ont-kleeden, hij stiet hen van zich af eu deed hot zelf; zij omringden hem andermaal om hem de handen te binden, dit wilde hij niet, men wilde geweld gebruiken; zijn biechtvader , zoide: sire, dit is het laatste offer, het is eene overeenkomst te meer met uwen God en zaligmaker, die gereed staat u te beloonen en , zegt zijn biechtvader, met een onbeschrijfelijken blik van smartgevoel keek hij hemelwaarts en liet zich de handen binden. Vervolgens liep hij het schavot over en riep met eene zeer sterke stem tot het opeen gepakte volk: »Ik sterf onschuldig, ik vergeef aan mijne vijanden mijn dood en bid God dat mijn bloed niet over Frankrijk kome!quot; het hevige getrommel verhinderde hem voort te gaan; nu grepen drie beulen den koning aan en onder den uitroep: »Zoon van den H. Lodewijk, stijgt ten hemel,quot; viel zijn hoofd onder de guillotine! Lodewijk stierf wellicht als het zoenoffer voor de misdaden zijner voorouders ; als individu had hij geen andere schuld dan dat hij de eigenschappen eens heerschers mistte. Het ontmenschte gepeupel juichte; maar het onschuldig bloed kwam over de moordenaars en geheel Frankrijk.

OORLOG MET OOSTENRIJK, PRUISEN , HET DUITSCHE RIJK , SPANJE , ENGELAND , HOLLAND , NAPELS , PORTUGAL EN DEN KERKE-LIJKEN STAAT.

Nadat de nationale conventie (19 Novb. 1792) aan de geheele wereld vrijheid, gelijkheid en broederschap beloofde te brengen en een eeuwigen haat tegen alle monarchieën gezworen had, vereenigden zich tegen haar de meeste Euro-peesche vorsten; slechts Denemarken, Zweden en Turkije bleven terug, alsook Rusland, hetwelk van de gelegenheid gebruik maakte om zijne grenzen in het oosteu uit te breiden, üe conventie wachtte op geen oorlogsverklaring, maar viel vooruit reeds aan. Trotsch op haar geluk van het vorige jaar koesterde zij de beste hoop. Werkelijk deed Dumouriez aangemoedigd en geholpen door de uitgewekene patriotten een inval in Noord-Brabant, met het doel om ook aan de Nederlanden het fransche heil te bezorgen, toch gedeeltelijk de goede maatregelen daar genomen en de aanval der Oostenrijkers aan de Maas, deden Dumouriez het land ruimen. De Oostenrijkers overvielen het fransche leger bij Aldenhofen, waar de jonge aartshertog Ka-rel zich voor het eerst onderscheidde en sloegen hierop Dumouriez bij Neerwinden (18 Maart). Deze veldheer trad met de Oostenrijkers in onderhandeling en wilde de conventie omverwerpen; reeds lang was Dumouriez in verdenking, maar de conventie kon hem niet missen, daarom liet zij hem heimelijk bespieden en toen zij niet meer aan zijn verraad twijfelde, wilde zij hem door eene deputatie gevangen laten nemen ; toch Dumouriez leverde de deputatie aan de Oostenrijkers over; het leger, waarop hij gerekend had, kon hij echter niet tot afval verleiden; den 4 April ging hij tot de Oostenrijkers over, hem vergezelde de jonge Egalité (zoon van den hertog van Orleans, later koning Lode wijk Philips). De Oostenrijkers drongen onder den hertog van Koburg Frankrijk binnen en sloegen het fransche leger

ouder Clairfait| bij Famars, veroverden Condé, Quesnoi en liet sterke Valenciennes. De Pruisen namen Frankfort weer terug, sloegen de Franschen bij llöolist en belegerden Mainz. De 15 000 man sterke bezetting verdedigde de duitsche vesting dapper, maar moest haar (2 Juli 1793) overgeven. De Pruisen gingen nu weder over den Rijn en sloegen den generaal Moreau bij Pirmasens, terwijl de oosteurijksche generaal Wurmser tot diep in de Vogesen doordrong. Tegelijk stonden de dappere Vendeërs om hunnen koning te wreken op, ook de provincies aan den beneden-Loire raakten in hevige beweging. De republiek scheen verloren.

DE REVOLUTIONNAIRE REOHTDANK — HET COMITÉ VAN WELZIJN EN HET COMITÉ VAN VEILIGHEID.

De Bergpartij liet evenwel den moed niet zakken, zij spande van binnen alles in om geheel meester van alle gezag te worden, en om later dan met alle kracht de woede der natie tegen hot buitenland te wenden. Zij ging hierbij aldus te werk: terwijl Marat door zijn moordgeheul de betere klasse der bevolking in bedwang hield en de lagere bestendig bezigheid gal mot bloedvergieten , waarvoor zij geregeld betaling kregen, werden in de nationale conventie alle voorstellen gedaan in den geest der Bergmannen ; velen dezer eischen leden schipbreuk op de meerderheid der Girondijnen, maar plotseling verscheen eene gewapende bende voor de conventie en eischte alles wat de Bergmannen voorgesteld hadden, sliet volk wil het 1quot; was hun kreet en voor de dreigende pieken week dan de moed der Girondijnen, Zoo verkreeg de Bergpartij (10 Maart) een omweutelings-of revolutionuaire rechtbank, welke de verraders , zonder andere vorm van proces moesten vonnissen ; spoedig leverde dit gerecht geheele scharen van ongelukkigen, moestens onschuldigeu, aan de guillotine over. In de meeste groote steden werd zulk een rechtbank neergezet en ijverde in gruwelen met dien van Parijs; gewapende benden, onderden naam van gericht, doortrokken het platte land vergezeld

van de guillotine. Door de conventie werd 25 Maart een comité du salut public (comité van het algemeen welzijn) opgericht, alsook een comité de Sureté, van veiligheid. Zij waren met de uitgebreidste volmacht voorzien, vergaderden in het geheim; het eerste moest zorgen voor de juiste uitvoering van alle maatregelen van het bestuur, en om aan de conventie de wetten en regelingen, welke zij noodig oordeelden, voorstellen en in tijd van nood zelf de noodige maatregelen nemen; het tweede moest voor de algemeene veiligheid en verdediging zorgen, opsporen wie en wat daaraan hinderlijk wae, en had in tijd van nood de uitvoerende macht; het was eene ver-foeielijke staatsinkwisitie. De mannen, welke in beide de comités zitting hadden, waren de meest afschuwelijke Jacobijnen. Uobespierre wilde de heerschappij van schrik volkomen maken, en eenheid in de conventie, daarom moest de girondijnsche partij vernietigd worden. Deze partij, welke de republiek met redevoeringen en besluiten had willen maken , heeft veel tot den val en moord des konings en nadeel aan de republiek toegebracht. Door hare schoone redevoeringen en geschriften wekte zij by velen de omweutelingsgeost op en maakte vele menschen ontevreden, die anders nooit op de baan van een Danton, Marat, Robespierre, St. Just, Chaumette, Lebas, Couthon en van andere monsters zouden gekomen zijn. Eu nu de Girondijnen zagen hoe gruwel op gruwel gestapeld werd, hadden zij gaarne terug willen keeren; maar zij hadden de locomotief der omwenteling verhit, en de Bergmannen gaven hem de noodlottige richting. Tegen de Girondijnen bedienden zich de Jacobijnen, oven als vroeger tegen den koning, van het gepeupel en van de gemeene dagbladschryvers zoo als van een Marat. Men liet de conventie met verzoekschriften bestormen om hen er uit te zetten, zij waren schuld aan alle tegenspoeden binnen en buitenlands, zelfs aan het verraad van Dumouriez. De Girondijnen, hunnen gevaarlijken toestand gevoelende, deden poging om zich van hun groot-sten vijand Marat te ontdoen. In de vergadering van den 12 April maakten zij eene aanklacht tegen hem en bewerkten ïijne gevangenneming; de revolulionnaire rechtbank echter

sprak hem vrij en Marat werd in triomf weer in de vergaderzaal gedragen. Den 18 Mei zetten zij het in de conventie door, dat er eene commissie van 12 leden (zaal-inspecteurs) zou benoemd worden om onderzoek te doen naar de oorzaak en de stichters der veelvuldige straatonlusten. Deze commissie liet een zekeren dagbladschrijver Hebert, een woest mensch en meer van zijns gelijken gevangen zetten; maar 's avonds zonden de Bergmannen eenige duizenden mannen met pieken en ander tuig gewapend naar de gevangenis en eischten de invrijheidlating der volksvrienden. Van nu af' werd er op groote schaal een slag beraamd tot vernietiging van de Girondijnen. Tot bevelhebber der nationale garde werd door het comité du salut public de eerlooze Henriot verheven, wiens laatste betrekking politie-spion geweest was. Den 31 Mei begon er een belegering der Tuileriën, waar de conventie , om zijn overmoed tegen het gevallen koningschap te toonen, hare zittingen hield, alle toegangen waren bezet. Men eischte de schorsing der commissie (zaal-inspecteurs) en uitsluiting der Girondijnen van de nationale conventie. Dezen en bijzonder de onvervaarde Languinais hielden weder voortreffelijke redevoeringen, en schreeuwden wel: dat als het hoogste staatslichaam wijken moest voor eene oproerige menigte, er dan geen sprake meer van eene republiek kon zijn, maar wel van eene partij en hare gewapende aanhangers; alsof de republiek niet op zulk eene wijze was tot stand gekomen, en de Girondijnen en staatsinrichting en koning niet op denzelfden weg ten val hadden gebracht! Eindelijk wilde de meerderheid, de president aan haar hoofd, de zaal verlaten, in welke men toch niet vrij beraadslagen kon; maar Henriot dreef hen de zaal weer in, waarop de conventie op voorstel van Couthon aan de eischen van het gepeupel moest toegeven ; 34 en daaronder de 12 der commissie , meest Girondijnen, werden gevangen genomen; 20 ontkwamen, door de vlucht of door zich te verbergen ; de meesten echter kwamen ellendig om, zooals Pethion, Barbaroux, Gondorset en Roland met zijne vrouw; de overige 21, waaronder Vergniaud, Brissot enz. versmachtten eerst in den langdurigen kerker en vonden hun dood onder de guillotine (31 Oct.).

De opstanden in Bretagne en in de noordelijke departementen, waar de Girondijnen grooten aanhang hadden, bleven zonder gevolg. In Lyon, de tweede stad des rijks, in Marseille en Toulon, de gewichtigste krijgshaven , braken opstanden uit. In de Vendée was het leger, dat den smaad zijns konings niet kou vergeten, tot 100 000 mau aangegroeid.

De nationale conventie of liever, het comité du salut public vaardigde midden in den grimmigsten partijstrijd maatregelen uit, welke tot de overwinning op de buitenlandsche vijanden moesten leiden. De natie werd in massa te wapen geroepen. Alle weerbare mannen werden tot den wapendienst bestemd. Alle paarden, alle voorraad moest ter beschikking der republiek staan en den rijken werden groote sommen afgeperst, kortom geheel Frankrijk werd in een onmetelijk legerkamp herschapen. Meer dan een millioen Franschen trokken tegen den vijand op, in geestdrift gebracht door redenaars, stormklokken en krijgsliederen; velen er van waren reeds verhard door bloedvergietenen moordtooneelen. Aan het hoofd van het krijgswezen werd Carnot, als generaal-kwartiermeester, geplaatst; 13 legers trokken tegen deu vijand op en grepen hem volgens Carnets plan van alle kanten aau, zonder op verlies te letten. Tot generalen werdeu die mannen benoemd, welke men voor de bekwaamste hield, zoo als: Jourdan, Pichegru, Hoche, Moreau, Westermami, Kellermann, Kleber, Marceau, Dugommier, Houchard enz. Door hunne vreeselijke overmacht en onmenschelijke tactiek moesten de republikeinen des te lichter overwinnen, aangezien ouder de verbondene vijanden de grootste oneenigheid en ijverzucht heerschten.

DE KONINGIN MAUIE ANTOINETTE TER DOOD GEDIUOI1T 1G Oct. 21 GIRONDISTEN 31 Oct. — DE HERTOG VAN ORLEANS G No Vb. — DE CHRISTELIJKE GODSDIENST AFGESCHAFT. DE NIEUWE CALENDER.

Terwijl van alle kanten een oorlog ontbrandde, zoo als de wereld nog niet gezien had, toonde het verfoeielijke schrikbewind aan de verbondene vorsten ziju hoou door nog

eens vorstenbloed op het schavot to plengen, de ongelukkige weduwe eens ongelukkigen konings, Marie Antoinette, wier deugd geen vuige laster van nog vuiger gespuis kon bezwalken ; ook zij werd ter dood gebracht. Sedert den dood des konings werd haar en haren twee kinderen een karig onderhoud verschaft; oneindig had zij van den moedwil en de ruwheid der Jacobijnen te lijden; men scheidde haai' zelfs met geweld van hare troostlooze kinderen; kon men de onmenschelijkheid verder drijven! Vrees kon het niet zijn, welk den berg tot hare vermoording dreef; het was alleen moordlust en trotsehe vrevel tegen de verbondene vorsten. Lang waren ook do beschuldigingen, en zij werden door de edele dochter des cesars op eene wijze weerlegd , die hen beschaamd had moeten maken , als zij voor eenig gevoel van schaamte vatbaar waren geweest. De eerlooze Hebert durfde de moeder beschuldigen, de zeden van haren jeugdigen zoon te hebben aangerand! Rustig hoorde zij haar doodvonnis aan; rustig, versterkt door de tl. Genademiddelen, liet zij zich ten doode voeren. Haar hoofdhaar was vergrijst, hare schoone en edele gelaatstrekken door verdriet vervormd, een oog door de vochtigheid van den kerker bijna uitgedoofd ; het gepeupel hoonde haar niet op de noodlottige doodskar, ofschoon hare tyrannen het gewenscht hadden.

Haren zoon gaven zij aan een gemeenen Jacobijnschen schoenmaker Simon en zijne niet betere vrouw ovor, die tot taak hadden den veel belovende lieveling te kwellen en te bederven; later viel hij opgesloten in een hok nog in woester handen, welke den onschuldige doodkwelde. Hare dochter, de latere hertogin van Angoulême, werd naderhand tegen de afgevaardigden uitgewisseld, welke Dumouricz aan do Oostenrijkers had overgeleverd. Ook tegen de koninklijke dooden keerde zich de woede; de doodkisten van meer dan vijftig koningen werden uit de graven van St. Denis gehaald en het gebeente weggeworpen. — Den 31 Oct. werden 21 girondijnschc afgevaardigden geguillotineerd. Den 6 Novb. bloedde de hertog van Orleans, de schandelijkste man in geheel Frankrijk, die met Danton tegen Lodewijk XVI had samengezworen ; die van jaren af om heerschzucht en nijd

de ergste vijand des konings en der koningin was, die reeds voor de omwenteling blaakte, eer zij uitgebroken Avas. Hij stemde voor den dood des konings , van zijn bloedverwant, met. de woorden , »na mijne overtuiging is ieder een verrader, die de souvereiniteit des volks aantast.quot; — Op hem volgden de edele Malesherbes, voormalige minister van Lodewijk KVI en vrijwillige verdediger van den ongelukkigen koning voor de conventie; Bally , de maire van Parijs uit de dagen, toen men geloofde, dat liet volk niet zoo bedorven was, toen men aan verbetering, niet aan vernietiging dacht, toen vele anders goedgezinde zich op de baan der omwenteling lieten verleiden. »Gij beeft,quot; zeide een sansculotte, tot den voor het schavot wachtenden grijsaard, »van koude,quot; antwoordde Bally. Zoo sneefden ook de dichters Chenier, lioucher, ja, zelfs de groote scheikundige Lavoisier, aan wien de wetenschap zoo veel te danken had. Even als in Parijs, woedde de (■■uillotine ook in de andere steden en handelden de schrik-

Deze bloedinenschen woedden niet alleen tegen het leven hunner staatkundige tegenstanders, tegen geestelijken , monniken, nonnen, tegen rijken en beschaafden, maar tegen alle menschen, die het ongeluk hadden hun verdacht of ongevallig schenen te zijn; zij roofden tegelijk voor zich zeiven als gieren, stalen als de raven en bestolen, als com ■ missarissen bij het leger, den soldaten soldij en levensmiddelen. Behalve de moord- en roofzucht, had de wellust dier mannen ook tailooze offers. Tot nu toe hadden de Jacobijnen hunne ratten, zoo noemden zij het volk, slechts tegen de kloosters gezonden en de niet beëedigde priesters laten vermoorden; maar nu werden zij aangevoerd ook tegen het kruis, het teeken der verlossing en tegen het altaar, de eeuwige verzoening van den mensch met God. Het christendom werd afgeschaft; slechte priesters, waaronder twee bisschoppen üobel van Parijs en Brendel van Straatsburg en losgelaten monniken, zoo als Eulogius Schneider, verklaarden openlijk het christendom voor bedrog en gaven het teeken tot plundering en ontheiliging der kerken. Al, wat heilig was , werd onder de voeten vertreden.

al , wat kunst was , vernield , wat waarde bad , gestolen, In Parijs en andere steden werden altaren, aan de rede gewijd, opgericht, half geldeede deernen zaten daarop als godinnen der reden j wilde dansen, en omwentelingsliederen waren de uitingen dier slechter dan heidensche vereering. Het christendom moest uit de harten verdelgd worden ; in de jaartelling, verdeeling , in de doopnamen, volgens de heiligen, wier aandenken eiken dag vernieuwd wordt, erkenden zij een in het volksleven christelijk gebruik, dat alles moest vernietigd worden; zij maakten eeu republi-keinschen calender. Eene nieuwe tijdrel^pmug had de republiek reeds sedert den 22 Sept. 1792, het eerste jaar des nieuwen heils, waarop nu de nieuwe verdeeling volgde. Het jaar werd in 12 maanden, elk van 30 dagen verdeeld , 3 voor den herfst]: Vendemaire (wijn), Brumaire (nevel), Frimaire (rijp); 3 voor den winter: JSiivose (sneeuw), Plu-viose (regen), Ventose (wind) ; 3 voor de lente: Germinal, (kiem), Floreal (bloem), Prairial (weide); 3 voor den zomer : Messior (oogst), Thermidor (hitte), Fructidor (vrucht). Iedere maand had 3 decaden (tiental dagen) elke dag heette van zijn rang in de decade, Primidi, Decadi, Tridi, Quar-tidi enz. en in plaats van heiligen werden zij aan dieren, planten , werktuigen enz. gewijd. De vijf ontbrekende dagen werden aan het einde van het jaar genomen, waren feestdagen en heetten sansculottiden; bij een schrikkeljaar was de zesde een feestdag bij uitnemendheid. Het schrikkeljaar zelf werd Fransiade genoemd. Feestdagen in het jaar waren nog den 14 Juli, 10 Aug., 21 Jan.: — Vaders, moeders , onderwijzers , onderwijzeressen werd gelast dezen calender aan hunne kinderen en leerlingen wel te onderwijzen. Robespierre echter begreep, dat men toch wat te ver was gegaan en dat derwijze de republiek een afschuw zou zijn voor alle nog niet geheel verdierlijkte Franschen, daarom vaardigde de conventie op zijn bevel een besluit uit: »dat het franschè volk het bestaan van eeu God en de onsterfelijkheid der ziel erkendequot;; eu nu werd er ook een feest van het hoogste wezen ingesteld, waarvoor bijzondere liedereu werden samengesteld; Robespierre verscheen

zalf met een bloemenruiker op de borst eu hield eene redevoering over God en de vrijheid.

Terwijl Robespierre met zijne partij de guillotine liet moorden en tot afwisseling zelfs de jaartelling euz. veranderde en beurtelings God verwierp en aannam, was er in de Vendée een bloedende oorlog begonnen tegen al de nieuwigheden en goddeloosheid. De Vendée is een vlak land, hier on daar met heuvelen bezet, het oude Beneden-Poitou, tusschen de Beneden-Loire en de Charente, schaars doorsneden van groote wegen; steden, dorpen en huizen waren ver uit elkander gelegen; maar bewoond door eene krachtige bevolking , onbedorven van zeden, trouw aan godsdienst en koning. Hier leefde het landvolk op de aloude wijze voort; het bebouwde zijn land, weidde zijn vee, betaalde aan den koning zyne belasting eu gaf aan den edelman en geestelijke bereidvaardig wat hun toekwam. Nu kwam de omwenteling; de edellieden mochten hunne titels niet meer voeren, geen bijzondere plaats meer in de kerk hebben ; de boeren evenwel bleven hun de aloude eer bewijzen en de heerenbank bleef in de dorpskerk. Hunne priesters weigerden allen den eed te doen aan eene staatsinrichting , die de kerk in gevaar bracht en het priesterschap gelijk maakte met de bediening van een veldwachter. Zij moesten verdreven, gekerkerd en vermoord worden ; maar de boeren beminden hunne geestelijken, eerden hunne kerk en wilden niets van de parijsche fraaiigheden weten. Eindelijk werd hun koning gevangen en vermoord ; de koningin eerst met vooraf uitgedachte wreedheid gekweld en toen geslacht, de christelijke godsdienst afgeschaft, Frankryknietblocdstroo-raen bevochtigd, den vreemden mogendheden, toen zij de vorstelijke martelaars wilden helpen den oorlog op leven en dood aangekondigd; en in dezen oorlog zouden nu, de zonen der boeren trekken en de monsters , die koningsmoordenaars en godsdienstschenders , verdedigen ? In plaats van

aan den republikeinschen roep tot algemeene wapening te beantwoorden, stonden zij in massa op tegen het schrikbewind in Parijs, als stryders voor troon en altaar (Maart 1793). De nationale conventie was woedend en zond tegen hen hare straathelden onder aanvoering van Santerre en eeu llossignol, een vroegeren kopersmidsknecht, die zich beroemde in de Septemberdagen met eigene hand 68 priesters vermoord te hebben. Zij werden echter door de Vendeërs dapper ontvangen , maar nog dapperder teruggeslagen. De strijd vormde moedige en bekwame partijgangers, zoo als een Cathelinoau, Stolüet, Charette, d'Elbé en Bonchamp, alleen bij Nantes leden zij eeu nederlaag, overigens behielden zij overal de bovenhand. Maar toon zij zich door hun geluk lieten verleiden ook buiten hun land den oorlog uit te breiden , werden zij met verlies teruggeworpen (Oct.—Jan. 1794). De woede der conventie kende geen palen, zij beval de vernietiging der Vendeërs en zond generalen als Westerman en commissarissen als Pouché en Couthon , aan wie de wil niet ontbrak om op het wreedst aan de bevelen derconventiote gehoorzamen. Mannen , vrouwen en kinderen werden bij troepen doodgeschoten ot' verdronken of met hunne woningen verbrand, «de dooden alleen komen niet meer terug zeide een lid der conventie. De bovenhand kregen echter de republikeinen eerst toen de geoefende legeratdeelingen van Mainz en Valenciennes , die volgens de capitulatie niet tegen het buitenland mochten vechten, in de Vendée gezonden werden, en toen generalen als Hoche , Kleber en Marceau het opperbevel overnamen, welke trouwens de Vendeërs, waar zij konden, verschoonend behandelden. Den 2 Dec. 1794 bood de conventie hun den vrede en algemeene kwijtschelding aan. De hoofden namen dezen aan. De Ven-deürs erkenden de republiek, maar werden vrijgesteld van den gedwongen krijgsdienst en behielden hun godsdienst. Toen echter in Juni 1795 eene britsche vloot een emigranten leger in Quiberon aan land zette, ontwaakte nogmaals de strijdlust der oude partijgangers. Charette verklaarde weder den oorlog aan de republiek; de Vendeërs vochten wel dapper, maar werden door Hoche geslagen. Charette

en Stofflet werden gevangen genomen en doodgeschoten. Zij bleven bij afwisseling wel den oorlog voeren , maar konden niet veel meer uitrichten. Ook de girondijnsche bewegingen slaagden niet beter, zij werden in bloed gedempt. De stad Lyon, waar een afgevallen priester eenigen tijd de vol van Marat vervulde, maar eindelijk door de burgers geguillotineerd werd, hield een bombardement van 00 dagen uit, maar moest zich, door den honger genoodzaakt, den 9 October overgeven; eenige duizenden vielen in den strijd , nog meer werden er geslacht; wijl de guillotine te langzaam werkte, werden zij in massa opeengedreven en zoo met houwitsers doodgeschoten; huizen , en geheele straten werden omvergoschoten ; de buit werd ouder het gepeupel eu onder de commissarissen der conventie verdeeld. Te Nantes overtrof het oumensch Carrier allen in wreedheid. Hij liet niet alleen de menschen bij hoopen doodschieten, maar bedacht de zoogenaamde republikeinsche huwelijken eu noyaden uit; dat is; hij liet massa's mannen en vrouwen, na vele spotternijen , paarsgewijze te zamen binden en zoo in de Loire werpen; ook liet hij booten, opgepropt van menschen, door plotseling geopende luiken in het water zinken en dan juichte het dier met zijne helpers en het gepeupel aan den oever, ïe Bordeaux woedde Tallien niet anders. Een aantal andere steden ging het niet boter. Toulon nam in hare wanhoop 28 Aug. de hulp der Engelschen aan. De generaal üugom-mier voerde hier het republikeinsche belegeringsleger aan; het geschut werd door een jongen officier Napoleon Bonaparte , uit Ajaccio op het eiland Corsica, op uitstekende wijze bediend; de republikeinsche soldaten bestormden de sterke verschansingen, zoo dat-de Engelschen moesten aftrekken , nadat zij eerst de fransche schepen en tuighuizen in brand gestoken hadden 19 Dec. 1793. In het overwin-niügsbericht van den generaal Dngommier werd Bonapartes naam voor het eerst openbaar genoemd.

binnen verpletterd , terwijl talrijke legers tegen de Oostenrijkers, Pruisen, Spanjaarden, en andere volkeren streden en de overwinning behaalden. Een oostenrijksch leger onder Koburg en Clairfait belegerde de vesting Maubenge, een engelsch onder den hertog van York, Duinkerken; het oosteurijksche leger werd door Jourdan bij Wattig-nies teruggedreven (15 Oct.), het engelsche door Houchard bij Hondskooten (8 Sept.) geheel geslagen. Niet zoo gelukkig waren Moreau en Hoche tegen den hertog van Brunswijk bij Pirmasens en Kaiserslautern, (29 en 30 No vb.) door de verdeeldheid en de ijverzucht der bondgenooten gingen de voordeelen der overwinningen echter verloren, en wonnen de Franschen tijd om zich te versterken. In de laatste dagen van Dec. braken de Franschen met storm door de vijandelijke liniën heen, waardoor de verbondenen genoodzaakt werden den Elzas te verlaten en over den Rijn terug te trekken. In het voorjaar van 1794 kwam keizer Frans 11 zelf in België; zijn leger overwon bij Chatillon en Landrecis , waar de jonge aartshertog Karei weder uitblonk , hij vond echter geen ondersteuning van de Engel-schen onder York, en de Hollanders ook toonden niet het minste vuur, zoodat de keizer ontmoedigd naar Weenen terugkeerde. [Hierop greep Pichegru Clairfait aan bij Kort-rijk en wierp hem overhoop. Bij Doornik had er tusschen Pichegru en den hertog van Koburg een moorddadig gevecht plaats, waarvan de overwinning onbeslist bleef; den 20 Juni behaalde Jourdan de overwinning bij Fleurus. Tusschen de pruisische en oosteurijksche legerhoofden was geen eenheid van plan. De Pruisen ouder Möllendorf lieten de Engelschen en Hollanders in den steek en bepaalden zich alleen tot het verdedigen van den Boven-Rijn, in plaats van de Franschen in hun zwakke punt aan te vallen. De Oostenrijkers trokken over de Maas en de Roer terug. In-tusschen nam Kleber de vesting Maastricht. Valenciennes, Condé, Verdun, Longwy en Quesnoi moesten zich uit gebrek aan ondersteuning aan het kleine belegeringsleger van Scherer overgeven. Op het einde van het jaar 1794 was niet alleen geheel Frankrijk van vijanden gezui-

verd, maar van den gelieelen linker Rijnoever was slechts Mainz en Luxemburg nog in het bezit der bondgenooten. Het republikeinsche leger stond van af Spiers tot Noord-lira-bant onder veldheeren als Michaud , Pichegru en Jourdan.

Van de hoofden der schrikmanuen beleefde geen het einde van het jaar 1794 ; de straf achterhaalde hen allen. Robespierre liet door zijn vriend öt. Just aan de conventie verklaren, dat do republiek door drie soorten van vijanden bedreigd werd: door de nltrarevolutionnairen, de corrnpten, en de gematigden. Onder de nltrarevolutionnairen was He-bert met zijne partij, die bij hunne onmenschelijkheid, de eerste spotters van Uod en godsdienst waren. In verstandhouding met 'Danton liet Robespierre hem met 18 der zijnen door het om wentelingsgerecht naar de guillotine verwijzen. Maar ook Robespierre en Danton zeiven waren het niet eens meer, sedert er geen koningsgezinden noch Girondijnen meer te bestrijden waren; er moest beslist worden wie de republiek regeeren zou. Danton helde reeds tot matiging over, zijn vriend Camille Desmonlins schreef van tijd tot tijd artikelen in dien zin. Het volk, uitgenomen het ergste schuim, was het slachten moede; had hij met zachtere toepassing der republikeinsche orde durven opkomen dan ware zijne zaak gewonnen geweest; Robespierre begreep dit en maakte van dezelfde middelen gebruik , waardoor de Girondijnen gevallen waren. Vele vrienden van Danton , daaronder de almanakmaker Fabre d'Eglatine, Chabot enz. hadden zich aan bedriegerijen op groote schaal schuldig gemaakt. Deze corrnpten (schurken) werden voor de om-wentelingsrechtbank gesteld en Danton met zijne vrienden tegelijk aangeklaagd als medehelpers. Danton nam de hem toegeworpen handschoen dadelijk op en nu begon er een strijd tusschen den leeuw en den boa der omwenteling. Drie dagen lang hield Dantons geweldige stem en zijn

aanhang onder het volk den strijd zwevend, men waagde niet het doodvonnis over hem uit te spreken. Eindelijk gaf de conventie eene wet, waardoor de omwentelingsrechtbank de volmacht kreeg, de aangeklaagden zonder verder verhoor te vonnissen. Danton werd door een zelfde middel aan het mos overgeleverd ais weleer de ongelukkige koning Lodewijk XA⁷1 voor wiens dood hij zoo geijverd had. Met een ijzenwekkenden trots nam hij zijn lot aan. »ln een uur ben ik in het rijk des niets, maar mijn naam blijft in het Pantheon der geschiedenis,quot; riep hij op het schavot uit. Hij sneefde dien dag met zijne vrienden. Acht dagen later volgden er nog 18 andere aanhangers van Danton, daaronder ook de afvallige bisschop Gobel, die de omwenteling in al haren omvang had omhelsd, maar wiens grootste drijfveer de geldzucht is geweest; vóór zijn dood heeft hij zijn diepen val nog smartelijk beweend. Nu de voornaamste Septembristen , flebertisten, Dantonisteu en anderen van het moordenrot als het ware elkander verscheurd hadden , beheerschte Robespierre met zijn gespuis, zonder tegenstanders de conventie; maar de andere leden der conventie begrepen, dat het dreigende zwaard ook boven hunne hoofden hing, zij hadden dat aan Danton gezien. Daarom vormde zich in de conventie eene berekende samenzwering tegen hem; bij overrompeling moest den ver-schrikkelijken vijand genomen worden; want werd hem tijd tot uitrusting gelaten, dan zouden zij even als de vorigen verpletterd worden. De voornaamsten waren Tallien, Fréron, Fouché, Badier, Collot d'Herbois, Billand , Barennes en Barère , de anacreon der guillotine, omdat hij bij alle bloedvonnissen van menschlievendheid en menschengeluk wist te kletsen; overigens, allen terroristen als Danton. In afspraak met den president en de meerderheid der vergadering vielen Badier en Tallien Robespierre als nieuwe Catalina's aan. Tevergeefs beproefde hij en St. Just te spreken, zij werden niet aangehoord , de vergadering overschreeuwde hen; de president, dien Robespierre toeriep, »mag ik het woord in deze vergadering van moordenaars niet hebben,quot; belde vervaarlijk, terwijl de vergadering met meerderheid besloot: dat de drie hoofden van het comité du salut public: Robespierre, St.

Just en Couthon met den kommandaut der nationale garde Henriot in staat van beschuldiging zouden gesteld en naar het paleis Luxembourg vervoerd worden. Op weg daarheen echter werden zij door eene bende gepeupel in vrijheid gezet; Uobespierre, Couthon, Lebons. St. Just, e, a. begaven zich naar het stadhuis; Henriot voerde een gedeelte der nationale garde tegen de conventie aan. Deze had intusschen Robespierre en al zijn aanhang buiten de wet verklaard; de kanonniers der nationale garde weigerden op bevel van Henriot tegen de conventie te vuren; de betere burgerij snelde de conventie te hulp en het bloedspel was voor Uobespierre verloren. Henriot verborg zich in een riool, hij werd met haken er uit gehaald; Lebas doodde zich door een pistoolschot, Robespierre wilde dit ook doen, maar verbrijzelde zich slechts de onderkaak, zijn broeder sprong uit eeu venster en brak zijn been. Zij werden gevangen genomen en den 28 Juli voerde de doodwagen Uobespierre, Henriot, Couthon, St. Just enz., in het geheel 22, naar het schavot, waarheen zij er zeiven vroeger zoo velen met onverschilligheid hadden laten heenbrengen. Hunne hoofden vielen als een offer aan satan, voor een zee van tranen der onschuldige slachtoffers. Den 30 Juli werden er nog 71 andere terroristen geguillotineerd. De afschuwelijke Marat was in het vorige jaar door een meisje uit Normandie Charlotte Corday gedood. De verhalen der gevluchte Girondijnen over het lijden der menschheid en de gruwelen der schrikmannen hadden de verbeelding van Charlotte in vuur gebracht, zij geloofde zich geroepen om de wereld van een monster te verlossen. Zij richt hare schreden naar Parijs en weet zich toegang bij Marat te verschaffen, vindt hem in een bad, en duwt hem een mes , dat zij onder haar kleed verborgen had, diep in zijn hart. Zij wordt gevat, veroordeeld en sterft onverschrokken onder het mes der guillotine; maalais eene heidin. Zij verloste Frankrijk wel van iemand, die duizend dooden verdiend had, dat verschoont echter hare daad niet; God had die woestelingen gedoemd om elkander als wilde dieren te vernielen zoo als wij gezien hebben. Met diep gevoel integendeel volgen wij Elizabeth, de zuster van Lodewijk XVI, naar de strafplaats, het toonbeeld van gods-

dienst en deugd, wier eenige schuld in de oogen dev naonsters daarin bestond, dut zij vlekkeloos was. In alle gevaren en smaad der koninklijke familie had zij gedeeld; zy had den koning en do koningin tot steun en den beiden weezen tot troost en engel verstrekt; dezen werden wreed van haar afgescheurd en na haar blootgesteld en overgegeven te hebben aan do laagste bespottingen der oneerbaarheid, leschteu de terroristen nogmaals hun bloeddorst in haar koninklijk bloed; den 10 Mei 1794 werd zij geguillotineerd; biddend lag zij haar hoofd neder en verheerlijkt vloog hare reine ziel, met de martelkroon versierd, naar hot verblijf der gelukzaligen. — Van Maart tot 22 Juli 1794 waren er in Parijs alleen meer dan 2000 geguillotineerd en zoo naar verhouding in de andere steden; maar wie telt de op andere wijze vermoorden? Op de plaats, waar des konings hoofd gevallen was, daar vielen ook de hoofden der Girondijnen, der Dantons en der llobespierres ! Het schrik bewind liep ten einde, het verstikte achtereenvolgens zijn eigen leden, op enkelen na, in bloed.

VKUVOLG VAN DEN OORLOG. HOLLAND VEUOVERD EN WORDT BATAAFSCHE REPUBLIEK (JAN. 1795). VREDE TE BAZEL 5 APRIL d795.

Pichegru was tot aan de hollandsche grenzen voortge-rukt en daar er toevallig een zeer strenge winter inviel trok hij over het ijs Holland binnen. De stadhouder vluchtte naar Engeland en don 19 Jan. 1795 waren de Franschen in Amsterdam. Holland werd nu eene republiek, na de Batavieren, de Bataafsche geheeten. Men plantte vrijheidsboonien, richtte republikeinsche vergaderingen op; de rechten van den mensch werden afgekondigd, kortom, alles op zijn fransch ingericht. Voor deze gunsten moesten de Hollanders het naakte leger van Pichegru voeden, kleeden en soldij betalen; daarenboven moesten zij der fransche natie 100 millioen gulden , Staats-Vlaanderen en Limburg met Venlo en Maastricht geven , daarbij de vrije vaart op hunne rivieren, het

gebruik van hunne zeehavens toestaan en 25 000 Franschen onder een franschen generaal in bezetting nemen.

Aan den Rijn rustten de wapenen tot in Sept. 1795, want Oostenrijk was uitgeput. In Frankrijk heerschten hongersnood en geldgebrek. Pruisen, dat nogmaals op Polen loerde, sloot den 5 April den vrede te Bazel. Het trok een demarcatielijn , welke Noord- en Zuid-Duitschland van elkander scheidden. Door dezen vrede verbrak Pruisen den rijksband, het onttrok zich aau den rijksoorlog en lokte andere staten met zich mede, juist nu Uuitsch-land zoo noodig had als een man te staan, ten 'einde het vaderland tegen de fransche overweldiging te verdedigen. In een geheim artikel verried Pruisen het duitsche rijk; hot liet aan. de Franschen den geheelen linker Rijnoever en bedong voor zich eene schadeloosstelling inNoord-Duitschland ten koste der kleinere staten, daaronder was voornamelijk, het bisdom Munster begrepen. Ook andere duitsche vorsten onderhandelden in het geheim met Frankrijk en wachtten slechts op eene nederlaag der Oostenrijkers. Spanje scheidde zich (22 Juli) ook af van het vorsten-verbond tegen Frankrijk. Het spaansche leger was de Pyre-neën overgetrokken en had de vesting Bellogarde veroverd; maar Dugommier, die Toulon genomen had, jaagde de Spanjaarden over bet gebergte terug en drong tot in Catalonië en de Baskische provincies voort; hij sneuvelde in de overwinning. Spanje kocht den vrede met den afstand van een gedeelte van het eiland Haïti. Reeds in Februari had de groothertog van Toscane met de republiek den vrede gesloten.

Door den afval van Pruisen was Luxemburg aan zich zelf overgelaten; de oude veldmaarschalk Bender capituleerde met 10000 man , omdat hij de dapper verdedigde vesting niet langer door den honger kon behouden (G Juni). Het Sambre- en Maasleger onder Jourdan trok bij Düsseldorp ALG. GESCII. 27

den Rijn (G—8 Sept) over, welke vesting de bevelhebber op den eersten eisch overgaf. JNu drong Jourdan de Oostenrijkers over de Wipper, de Sieg, de Lahn en den Main terug en sloot Mainz geheel in. Te gelijker tijd was Piche-grn met het Rijn- en Moezelleger voortgedrongen en bezette Mannheim, dat zich met geheel zyne bezetting en krijgsvoorraad overgaf (22 Sept). Den 2-i Sept. echter sloeg de oos-tenrijksche veldheer Quosdanowich de Franschen bij Hand-schuchsheim terug, Wurmser verdreef de Franschen uit hunne vaste stelling te Mannheim, Clairfait sloeg Jourdan (11 Oct.) bij Höchst en maakte het land tot üusseldorf vrij; de vervolgde Franschen kenmerkten hun terugtocht door verwoestingen van alle soort, bijzonder hadden zij het op de kerken gemunt; vervolgens trok Clairfait op Mainz en Mannheim terug, dat hij na een hevig bombardement den Franschen weer ontnam. Na verschillende bloedige gevechten (Pichegru verried omtrent dezen tijd do republiek) werd er den 1 Jan. een wapenstilstand gesloten. Frankrijk was dus bij het begin van 179G in geen gelukkigen toestand, daarenboven voerde het den zee-oorlog met Engeland ongelukkig en verloor door een opstand der Corsikanen, dit eiland aan de Britten. In de lente van 1795 besloot Engeland tot ondersteuning der Vendeërs en der Chouans in Bretagne. De Chouans, (gevormd van Chat-huant, nachtuil, naam, welken men aan de smokkelaars gaf) waren koningsgezinde opstandelingen , versterkt door boeren, emigranten en aangevoerd door edellieden , waarvan de graaf I'uisay en George Ca-doudal de voornaarnsten waren. Zij bestreden de republikeinen niet met groote legerafdeelingen en geregelde veldslagen ; maar zij voerden den oorlog over de geheele provincie , in voortreffelijk aangevoerde guerrellas en hielden zoo nacht en dag een leger van _k30 000 republikeinen bezig. Dezen strijd wilden echter de Engelschen tot een geregelden oorlog vormen ; zij zonden een goed geregeld leger van 6000 emigranten, met 100 geëmigreerde fransche officieren en alle benoodigde krijgsbehoeften. Den 24 Juni sloeg lord Bridport de fransche vloot bij het eiland Belle-isle, waarop de engelsche transportschepen den 27 het emigranten le-

ger en het krijgsmaterieel op het smalle, bijna 3 uren lauge schiereiland Quiberon ontscheepten. Door den toevloed der Chouans telde het leger weldra 15 000 man, zij namen het fort Penthièvre op het schiereiland, bleven daarna eenige dagen werkeloos staan, waardoor de republikeinsche veldheer Hoche tijd won zijne verspreidde troepen zameu te trekken. Den G Juli wierp hij het voortgerukte koningsgezinde leger op het schiereiland terug, den 16 deden de emigranten met kracht een uitval, zij werden weer teruggeslagen en tusschen den nacht van den 20 — 21 verloren zij het fort, door het verraad van een honderdtal republikeinsche soldaten, welke als krijgsgevangenen in Engeland onder het emigranten leger dienst hadden genomen, zij openden in den nacht een der uitgangen en het republikeinsch leger drong er binnen. Een groot gedeelte der emigranten viel den 21 in den strijd ; 800 emigranten en 1300 Chouans redden zich op de engelsche schepen ; 3000 Chouans liet Hoche in hunne provincie vluchten; 711 gevangen emigranten, soldaten en officieren, benevens den bisschop van Dole met 50 priesters, moest hy op bevel der gedeputeerden van de conventie laten neerschieten.

Met de terdoodbrenging van Robespierre was het keerpunt ingetreden; in hem was het schriksysteem veroordeeld, ofschoon nog genoeg terroristen in de conventie zitting hadden, die tot de vernietiging van lïobespierre slechts hadden medegewerkt uit persoonlijken haat of vrees voor hem. Het broeinest van allo wreedheid en volksoploopeu, de stedelijke regeering met haren alvermogenden maire werd opgelost; Parijs werd verdeeld in 12 districten, elk met zijn maire en afzonderlijken raad. Onder Freron vormde zich een strijd-bende samengesteld uit de zonen der voorname, en gegoede burgers (la jeunesse dorée genaamd) die zich met knuppels wapenden en ook een aantal flinke kerels ouder hen in dienst namen. Dagelijks hadden er gevechten op straat met de

Jacobijnen plaats,'s avonds wachtten zij hen op bij het uitgaan hunner clubs, tot zy eindelijk den 11 Nov. hunneal-gemeene vergaderzaal binnenstormden en de Jacobijnen uit-eenjoegen. De conventie hief bij decreet de club der Jacobijnen op. Deze omkeer vertoornde het volk; en de overige woeste hoofden nog des te erger, wijl men zijn koningsgezindheid niet eens meer verborg, maar er openbaar voor uitkwam. Toen nu de conventie den bloeddorstigen Carrier en anderen van die soort naar hun vriend Robespierre zond, en ook de groote misdadigers Billaud, Varennes, Collot d'Herbois en Barère bedreigd werden, beproefden de voorsteden St. Antoin en Marceau een opstand, welke echter door de Jeunesse dorée en andere burgers onderduikt werd (2 Maart 1795). Den 1 April vernieuwde zich de opstand geweldiger; er heer.schte in Parijs gebrek; de assignaten , waarvan er meer dan voor 400 millioen waren uitgegeven , hadden alle waarde verloren; er was geen werk en geen verdienste voor het volk; de nood gaf dus een gevaarlijk karakter aan den opstand. Het gepeupel bedreigde de conventie en verlangde de in vrijheid stelling der patriotten , de constitutie van 93 en brood. De burgers met de Jeunesse dorée ijlden de conventie te hulp, Pichegru, die juist in Parijs was, joeg de menigte met een troepen-afdee-ling uiteen. De aangeklaagde afgevaardigden werden naar Cayenne verbannen ; de hoofden van den opstand en eenige terroristen door de guillotine onschadelijk gemaakt en Pichegru tot opperbevelhebber der stad benoemd. Zoo gemakkelijk wilde echter het gepeupel zijne heerschappij niet opgeven en er waren nog deugnieten genoeg, die hunne macht zouden willen vestigen zooals vroeger Danton en Robespierre gedaan hadden. Den 20 Mei zonden de voorsteden St Antoin en Marceau 30 000 hunner bewoners af; de conventie werd overvallen en omringd , van 's morgens 7 ure tot 's nachts 2 ure werd zij aan de genade der voorsteden overgelaten, zij drongen de zittingzaal binnen, vermoordden den afgevaardigde Feraud en staken zijn boofd op een piek. Zij eischten hetzelfde van den 1 April; de gematigden zochten in de verwarring hun heil in de vlucht. Nu maakten de

Jacobijnen zich nog eens meester van het bureau en namen besluiten volgens den wil van het volk. Hunne macht echter duurde korten tijd; want de goede burgers niet de militairen en nationale gardes trokken op en joegen de voorsteden met hunne afgevaardigden uiteen. De gevaarlijksten van de laatsten en de hoofden des volks werden gevangen genomen en geguillotineerd, de voorsteden ontwapend, de Jacobijnenmuts verboden en de volksheerschappij nam een einde. In Augustus gaf de conventie aan het land eene nieuwe staatsregeling, de derde in zes jaren; volgens deze kwam de uitvoerende macht aan een Directoire van vijf mannen; de wetgevende aan een raad van 250 ouden en aan den raad der vijfhonderd. De laatste moest de wetten voorstellen en over hen beraadslagen ; de eerste ze aannemen of verwerpen ; het Directoire bestuurde alleen de regeeringszaken en waren van de beide kamers geheel gescheiden. Jaarlijks trad een gedeelte der drie lichamen af. De departementen en het leger lieten het zich welgevallen; de burgers van Parijs echter wilden geen voortzetting van de conventie, maar eene schrede nader tot de monarchie. De secties wapenden zich, maar de conventie gaf het bevel over de troepen en het patriotten bataillon van 1789 aan Barras, lid van het Directoire, en deze aan den brigade-generaal .Napoleon Bonaparte; toen nu de secties onder bevel van generaal Danican de Tuileriën wilden bestormen , vonden zij dezen in den besten verdedigingstoestand, en Bonaparte verbrijzelde met zijn geschut de colonnen, welke den toegang wilden bemeesteren (5 Oct.) De conventie besloot tot algemeene amnestie, gaf aan het Omwentelingsplein (place de la revolution) den naam van Eendrachtsplein (place de la concorde) en verklaarde den 26 Oct. hare zittingen voor geëindigd.

Den 31 Mei zeide Oostenrijk den wapenstilstand op, dien Clairfait met Picliegru den 1 Jan. gesloten had. De broeder des keizers , de aartshertog Karei, kreeg het

opperbevel; onder hem voerde aan den Boven-Rijn de veldmaarschalk Wurmser een leger aan. De Pranschen gingen onder Jourdan over den Beneden-Rijn en wierpen de Oostenrijkers onder prins Ferdinand von Wnrtemberg bij Alten-kirchen terug; de aartshertog Karei spoedde zich daarheen en sloeg Jourdan bij Wetzlar en Ukerath (15 en 19 Juni). Hier viel een van de bloedigste bajonetgevechten voor; generaal Kleber liet vijf bataillons met geveld geweer voorafgaan; zonder een schot te doen, onder het militaire muziek wachten zij de oostenrijksche grenadiersaf, na een woedend gevecht van 20 minuten waren de moedige aanvallers vernietigd. Jourdan ging naar zijne vorige stelling terug; den 4 Juni trok Moreau bij Straatsburg den Rijn over; de Oostenrijkers moesten wijken en de aartshertog zelfs tot in Beije-ren terugtrekken. Zwaben moest 25 millioen francs brandschatting betalen en het fransche leger van levensmiddelen, paarden en kleederen voorzien en Wnrtemberg de stad Mömpelgard afstaan. Terwijl Moreau den aartshertog terugdrong, dreef Jourdan het zwakke oostenrijksche leger over de Sieg, de Lahn en den Main terug, nam Frankfort, Neurenberg enz. brandschatte Frankfort voor 6, Frankenland voor 1G millioen Fr. en naderde zoo met den linkervleugel het Bohemerwoud, terwijl hij mot den rechter zich met Moreau zocht te vereenigen. Maar nu trok Karei plotseling met 20 000 man kerntroepen bij ingolstadt over den Donau, overviel de voorhoede van Jourdans leger onder Bernadotte bij Theining, (22 Aug.) bereikte en sloeg Jourdan bij Amberg (24 Aug.) en nog eens volkomen bij Würzburg (3 Sept.). fJet fransche leger ijlde in wilde vlucht over den Rijn; Moreau, die tot Munchen voortgedrongen was, keerde ook om en volbracht dezen terugtocht met veel bekwaamheid, evenwel werd hij door Karei bij Emmendingen ingehaald, geslagen en gedwongen bij Schliengen weer over den Rijn terug te trekken (Octob.).

in Italië was de overwinning aan de zijde der Franschen. Hier vond de 27 jarige Bonaparte (geboren deu 15'Aug. 1769 te Ajaccio op Corsica) een verwaarloosd en aan alles gebrek lijdend leger, dat sedert 1792 met afwisselend geluk beurtelings met de Oostenrijkers en Piemouteezen vocht. Evenals eens Hannibal, zoo wees hij zijne soldaten op het ryke Italië; igt;één overwinning, soldaten! zeide hij, zal u alles geven, wat gij noodig hebt, kleeding, voedsel en geld.quot; Met 40000 man opende hij den veldtocht; overwon den 11 en 12 April den oostenrijkschen veldheer Beaulieu bij Montenotte, den 13 en 14 bij Dego en Mellesimo en scheidde de piemonteesche en oostenrijksche troepen, welke de Beaulieu over de Bochetta in Lonibardije wilde terugvoeren. Hierop sloeg Bonaparte de Piemonteezen onder Colli bij Ceva en Mondovi (20 en 21 Apr.) en ging op Turin los. De koning van Sardinië Victor Amadeus III bad om een wapenstilstand en kreeg deze tegen overgave van de vestingen Coni, Ceva, Tortona, eu later den vrede te Parijs tegen den afstand van Nizza en Savoijen aan Frankrijk voor altijd en tijdelijk een aantal zijner sterkste vestingen. Den 7 Mei ging Bonaparte bij l'iacenza over de Po, drong de Oostenrijkers terug, en bevocht in weerwil van een verschrikkelijk vuren den overgang over de Adda bij Lodi (10 Mei) en bezette Cremona, Pavia en Milaan, alwaar hij als een koning binnentrok en door het lichtzinnige volk met jubel ontvangen werd. Panna kocht den vrede met 2 millioen fr., 1700 paarden en 20 schilderijen; Modena met 10 millioen; de paus met 21 millioen en 100 schilderijen en standbeelden en 500 handschriften uit de vaticaansche bibliotheek; Lonibardije betaalde 20 millioen brandschatting; do koning van Napels liet zijne troepen terugtrekken en knoopte onderhandelingen over den vrede aan (5 Juni). Zonder veel moeite werden de overblijfselen van het oostenrijksche leger onder Beaulieu over de Etch en in Tyrol teruggedreven. Oostenrijk behield in Lonibardije alleen nog de vesting Mantua en deze werd omsingeld. Nu daagde de oude dappere Wurmser met een leger op; maar terwijl een gedeelte uit Tyrol moest komen, werden de leger-afdeelingen een voor een bij Lonato en Castiglione (5 Aug.)

geslagen en weder in het gebergte van Tyrol teruggeworpen. Op nieuw versterkt, vernieuwt Wurmser den strijd; maar Bonaparte overwon Quosdanowich bij Noveredo en Wurmser zeiven bij Bassano; met moeite sloeg deze zich door naar Lombardije en wendde zich naar Mantua. Deze vesting werd weder belegerd. Oostenrijk zond een nieuw leger onder Al-vinzy; bij Moveredo , Bassano, Caldiero hadden moorddadige gevechten plaats, ook niet altijd gelukkig voor de Franschen; maar bij Arcole overwon Bonaparte na zware verliezen in een driedaagschen slag ^15, 1G en 17 Nov.) en Alvinzy week achter de Brenta terug. Nog eens brengt Oostenrijk een leger van 80 000 man bijeen. Dit leger verdeelt zich in tweededen; het een ouder Provera, is bestemd om rechtuit op Mantua te trekken, het andere, onder Alvinzy, moet langs de Etch opereeren, Napoleon weet beiden afzonderlijk te slaan, Alvinzy bij Uivoli (14 Jan.) en Provera, vereenigd met het bezettingsleger, vóór Mantua, (1G Jan), de vesting moest zich overgeven. Van de bezetting waren bij de 18 000 man, deels in den strijd, deels door honger en ziekte omgekomen. Wurmser gaf zich met 12 000 man over en volgens de capitulatie trok hij eervol af met 200 ruiters, 500 man voetvolk en 6 stukken geschut (2 Febr. 1797). Met den paus had men den strijd vernieuwd; het ditectoire eisch-te dat hij alle bullen, sedert 1789 uitgevaardigd, zou terugnemen. Na den val van Mantua trok Bonaparte tegen den weerloozen kerkvorst op en nam zonder strijd de Eo-magna , Urbino en Ancona weg en liet het H. Huis te Lo-retto plunderen. Paus Pius VI verzocht om vrede, Bonaparte stond deze toe op de hardste voorwaarden, hij werd den 10 Febr. te Tolentino gesloten. De paus moest Avignon , Venaissin , Bologna, Ferrara en de llomagna afstaan, Ancona eeno fransche bezetting opnemen en 30 millioen fr. betalen; op de intrekking der bullen drong hij niet aan. Nog gaf Oostenrijk den moed niet op; met inspanning van alle krachten zond het een vijfde leger tegen den overwinnaar in Italië onder den aartshertog Karei. Maar ook dit was niet bestand tegen de onstuimige aanvallen van het sterkere en door de overwinning aangemoedigde leger der

Franschen. Onder onophoudelijk vechten weken de oosten-ryksche troepen naar Tyrol, Stiermarken en Oarinthië terug en Bonaparte drong tot op 3G uren van Weenen vooruit. Toen selirok de raad des keizers en zocht vrede, ofschoon de aartshertog Karei tot voortzetting van den oorlog aanraadde ; want in Italifi braken opstanden tegen de Franschen nit, wier overmoed en roofzucht onverdragelijk werden ; de bewoners van Tyrol en Stiermarken vormden zich tot landstorm , en gewis als het aangezet en ondersteund was geworden , zou Bonaparte in groot gevaar gekomen zijn ; hij begreep dat zelf' en bood daarom vredesvoorwaarden aan. Den 18 April werd in Leoben een voorloopigen vrede gesloten, volgens welken Oostenrijk afstand deed van België en de Ita-liaansche landen tot aan de üglio, waarvoor Oostenrijk het venetiaansche gebied , Istrië en üalmatië zou bekomen, üe venetiaansche aristocratie speelde eene roemlooze rol; gedurende de geweldige worsteling om de vesting Mantua, eerbiedigden noch Oostenrijk noch de Franschen het neutrale gebied van Venetië; toen nu in Bonaparte's rug de opstand uitbrak en Oostenrijk het gebied van Finnic en Triest bezette, verhief zich in massa het landvolk in Venetie, vermoordde in Verona al de Franschen, zelfs de zieken en gekwetsten; de senaat keurde door zijn gedrag het gebeurde goed en begon krijgstoerustingen te maken, toen eensklaps hun het verdrag van Leoben bekend werd, dat den 2 Mei door de oorlogsverklaring van Bonaparte gevolgd werd. De senaat bad ootmoedig om vrede , hij wilde aan alle eischen der Franschen voldoen, het mocht niet baten, reeds den 1G Mei rukten zij Venetië binnen, ledigden de tuighuizen, voerden de schepen weg , plunderden het raadhuis , de kerken en museums en bezetten tegelijk de Ionische eilanden. Bij den vrede van Campo Formio 17 Oct. 1797, werd Venetië benevens Dalmatie aan Oostenrijk afgestaan. Bonaparte vormde uit Lombardije , Modena, Ferrara, Bologna, de Gis-alpeinsche republiek (9 Juli), hierbij werden nog gevoegd de grauwbundersche landschappen Veltlin, Cleve, en Vor-mio ; dezen hadden Bonaparte's hulp verzocht, wijl zij dooide Grauwbunders als wingewesten behandeld werden, vroe-

ger behoorden zij tot het hertogdom Milaan. Ook Genua werd gebrandschat en in een ligurische republiek herschapen (15 Aug.) In beide republieken werd de fransche wijze van regeeriug ingevoerd. Frankrijk verkreeg insgelijks den gehee-len linker Rijn-oever; de vorsten, welke hunne staten zoo hier als in Italië verloren hadden , zouden aan den rechter Rijnoever of elders schadeloosgesteld worden, dit alles moest op een te houden congres te Rastatt geregeld worden.

POLEN TEN TWEEDE EN DEUDE MALE DOOK DE DIUE MOGENDHEDEN VERDEELD (1790 EN 1795).

De oude republiek Venetië was roemloos op het machtwoord van hare jongere zuster Frankrijk ondergegaan. Polen , de republiek des adels , werd even onrechtvaardig, maar wreeder, na een roemvollen strijd, door de drie adelaars vernietigd. Het ongelukkige land begon na den geweldigen roof van 1774 zich weer langzaam te verheffen ; Catharina en Jozef voerden een oorlog met de Turken, welke hunne krachten uitputte; de Polen geloofden , dat de tijd gekomen was om zich weer te herstellen, daarenboven had Pruisen hun in het geheim de beste beloften gedaan. Een rijksdag te Warschau (herfst 1788), welke zich confoederatie noemde , opdat geen liberum veto hem nietig zou maken , besloot tot de versterking van het leger op 60000 man, wees elk verbond met Rusland tegen Turkije van de hand en bedreigde Catharina met eene algemeene volkswapening in geval zij de russische troepen niet van het poolsche grondgebied liet terugtrekken. Pruisen beloofde plechtig de onafhankelijkheid van Polen tegen de keizerin in bescherming te nemen. Zij , hare handen thans vol hebbende met de Turken en Zweden, trok hare troepen terug. Nu begon de rijksdag met ijver en matigen geest aan de hervorming der staatsregeling. De koninklijke macht werd vergroot en de kroon na den dood aan den kinderloozen koning Stanislaus Po-niatowski erfelijk in het huis van 'Saksen verklaard; de rijksdag zou uit twee kamers bestaan en het li-

beram veto werd afgeschaft; de koninklijke steden kregen de vrijheid hare overheidspersonen te kiezen en afgevaardigden naar den rijksdag te zenden. De adel stond ook den burgerstand den toegang tot ambten en de benoeming tot den rijksdag toe; voor de boeren werd niets anders gedaan, dan dat zij de bescherming der wet konden inroepen tegen de onderdrukking van den adel. (3 Mei 1791). Deze nieuwe staatsregeling werd met uitbundig gejubel ontvangen ; slechts weinige mannen van den hoogen adel, zoo als Felix Potocki, de generaal Branicki , de bisschop Kos-sakowski en Malachowski waren verblind genoeg zich er tegen te verzotten en sloten den 14 Mei J792 de confoede-ratie te Targowiecze op het gevaar af van hun vaderland in hot verderf te storten, want Catharina bedreigde reeds. Zij had vrede met do Turken gesloten en wachtte slechts op de toestemming van Pruisen om op Polen los te stormen. Pruisen loerde reeds lang op Danzig en Thorn; het bood den Polen zijn bijstand tot dien prijs aan en toen zij dit niet doen wilden, wendde zich Pruisen van hen af en zocht nu in verbond met Rusland die Weichsel steden te verkrijgen. Catharina liet haar leger, dat tegen de Turken gevochten had, Polen binnentrekken ; zij verkondigde aan de wereld : dat zij het deed ter bescherming van die Polen, welke tegen de nieuwe staatsregeling waren en zicli de confoederatie van Targowiecze noemden, en tweedons tot instand doen blijven der vrijheid van de republiek tegen het ingevoerde erfopvolgingsrecht! De Polen baden Oostenrijk, Saxen , Pruisen en Turkije om hulp ; Saxen was te zwak, Oostenrijk met de Franschen in strijd, Turkije uitgeput en Pruisen had hen verraden, dit wilde Dauzig en Thorn. Mu riep de rijksdag de natie op ; maar de koning , begoocheld door een brief van Catharina had de zijde der Targowieczers gekozen. De poolsche scharen bezweken voor de overmacht der Russen, de patriotten lagen de wapenen neder en de macht kwam in handen der geconfoedereerden van Targowiecze. Zij belegden een rijksdag te Grodno ; en daar werd hun eenvoudig aangekondigd: dat Rusland en Pruisen nog eens Polen wilden verdeelen , en dat de rijksdag dit moest goedkeuren. Den 46 April 1793

verscheen die verklaring van Rusland en Pruisen, door welke eene geheele Europeesche natie ter dood veroordeeld werd; omdat de geest der Jacobynen in Polen doorgedrongen was, heette het, en om de gevolgen van dien verschrikkelijken geest te stuiten en de naburen voor die verschrikkelijke verwoesting te bewaren. De Targowieczers begrepen te laat het verraad van Poniatowski, zij waren woedend op Rusland , maar nog meer op Pruisen. Nu liet de russische gezant de stoutste sprekers om hunne jacobijnsche gevoelens gevangen zetten , den rijksdag met soldaten omringen en hun ten laatsten male vragen of zij de hun voorgelegde staatsregeling en den roof van hun land wilden onderteekenen of niet. De afgevaardigden onderteekenden en Rusland nam (22 Juli en 2 Sept.) 4500 □ mylen met ruim 3 millioen inwoners, en Pruisen 1000 □ mijlen met ruim 1 millioen inwoners. Het poolsche leger moest ontwapend en tot op 1G 000 man verminderd worden.

Die ontwapening en de daden van willekeur, waaraan de Russen zich schuldig maakten , verwekten een algemeenen opstand onder de Polen. De stad Krakau werd tot het middelpunt verkozen, waar zich de scharen vereenigden; Thad-deus Kosciusko , die vroeger met Malachowsky, Kollintay, Mostowsky en Potocky reeds geweken was, werd tot dictator verkozen. De generaal Madalinsky, wiens leger in Pultusk zou ontwapend worden, verzette zich het eerst; hij weigerde en voerde zijne soldaten onder gelukkige gevechten naar Krakau, waar hij zich met Kosciusko veree-nigde. De confoederatie van Krakau verkondigde in een manifest het doel van den opstand, die met het jacobinis-mus niets gemeens had, maar alleen de vrijheid en het herstel van Polen bedoelde. Dezen roep volgden Lithauen en Warschau, hetwelk de russische bezetting onder den generaal Igelström na een moorddadig gevecht, waarin van beide zijde niets gespaard werd , uit de stad verdreef (17 en 18 April). De dappere Polen behaalden nog eenige schitterende voordeelen op het vijandelijke leger, het geluk scheen hun zelfs nog gunstig te blijven, toen de Pruisen ook reeds aangerukt waren. Dezen sloegen wel is waar Kosciusko bij Scelze

en veroverden Krakau , maar Warschau belegerden zij te vergeefs en moesten met verlies aftrekken door dat het landvolk in hun rug opstond. De Russen hadden zich van de Pruisen verwijderd gehouden, ten einde voor zich zelvcn zooveel mogelijk van den buit te veroveren en toen nu de laatsten afgetrokken waven, daagde de verschrikkelijke Suwarow op om den beslissenden slag te leveren. Op het bericht hiervan wilde Kosciusko alles inspannen om de vereeniging der russische strijdkrachten te beletten , tot dat einde zond hij een zijner onderbevelhebbers Po-ninsky naar den Weichsel om den Russen het overtrekken te bemoeielijken, ten einde tijd te winnen en elke legerafdeeling afzonderlijk te bevechten, Poninsky miste de Kussen ; Kosciusko viel bij Macziewice (10 Oct. 1794) het nu veel sterkere leger van den russischen generaal Persen aan, de Polen vochten met den grootsten heldenraoed , drie malen sloegen zij de Russen terug, de vierde maal werd de ruitery, de hoofdmacht der Polen teruggeslagen, Kosciusko viel gewond, klagend uitroepende: »finis Poloniaequot; van zijn paard; hij voorzag de gevolgen van zijn nederlaag in zijn geheelen omvang. De Russen namen, behalve hem, nog vier generaals en vele honderden gevangen ; zes duizend waren er gedood. Catharina liet den held met zijne lotge-nooten ia een staatsgevangenis werpen. De dood der keizerin en het zachtere gemoed van haar opvolger Paul lopen-den voor hem den kerker weer. De laabste vooral behandelde hem met veel achting , liij liet hem zijn zwaard weer aanbieden, Kosciusco weigerde het, zeggende: »lk heb geen zwaard van noode, omdat ik geen vaderland meer heb. De rest van het leger vluchtte naar Warschau , waar het verlies van den dictator en van zoovele dapperen den grootsten schrik verspreidde. De patriotten, ondersteund door het volk, besloten den oorlog voort te zetten en benoemden den generaal Mawjzewki tot opperbevelliebber. Praga, de door eene brug over de Weichsel gescheidene voorstad van Warschau, werd versterkt. Doaibrowski, Madalinski enJoz. Poniatowski werden uit Pruisisch-Polen naar Warschau geroepen. Met 10 000 man en 37 kanonnen leverde Poniatowski aan

een pruisisch leger, hetwelk den weg naar Warschau wilde versperren, bij Ohaczew slag, tengevolge waarvan Dombrowski en Madalinski naar de hoofdstad konden oprukken. Reeds den 29 üctob. stond het vereenigde russische leger voor Praga. Nadat Suwarow zij¹¹⁶ batterijen had laten oprichten, gaf hij den 4 Nov. 's morgens ten 3 ure aan 22000 man bevel om storm op Praga te loopen. Ten 9 ure, in weerwil van de grootste dapperheid der Polen, hadden de Russen de drie verschanste liniën genomen. Van de poolsche troepen werden 13 000 man gedood, daaronder vier generaals, 300 Polen verdronken er in de Weichsel, 14 000 werden er gevangen genomen, slechts 800 redden zich over de brug naar Warschau. De woede der Russen verschoonde zelfs de ongewapenden niet, meer dan Ü000 van eiken ouderdom en geslacht werden weerloos neergesabeld. Een gedeelte der stad verbrandde. Toen nu Warschau door de russische batterijen beschoten werd, gaf de nationale raad aan het verlangen der burgers toe en legde zijn ambt neder; hierop gaf de stedelijke raad de stad bij verdrag over. Deu 8 Novb. trok Suwarow de stad binnen. De afzonderlijke poolsche scharen vochten hier en daar nog , verspreidden zich ten laatste of werden ontwapend. Velen der dapperen zochten in den vreemde eene schuilplaats. Polen was niet roemloos ondergegaan; de ge-schiedenis||zegt ons niet nauwkeurig, wat tal van manschappen het den Russen gekost heeft, men kan gerust aannemen dat het niet minder dan dat der Polen zal geweest zijn. Bij de twee mogendheden had zich ten laatste ook Oostenrijk weer gevoegd ten einde een deel in den roof te hebben. Nog gedurende een geruimen tijd ouderhandelden de drie machten over de verdeeling van het overblyfsel van het eens zoo uitgebreide poolsche rijk. Zij lieten aan den laatsten koning Stanislaus nog eene schaduw van gezag om aan hun daad eenigen schijn van recht te geven; zij dwongen hem afstand te doen, tegen eene jaarwedde van 200000 ducaten. Petersburg werd hem als verblijfplaats aangewezen, alwaar de nietswaardige in 1798 stierf. Den 24 Oct. 1795 werd het verdeelingsverdrag bekend. Rusland nam 2000 □ mijlen met iy_a millioen inwoners. Oostenrijk 800 □ mijlen met

1 millioen menschen Pruisen 900 □ met 1 millioen zielen. In dit laatste viel het gedeelte van Poleu met zijn hoofdstad Warschau. Later is het Rusland gelukt die streek van Poleu ook te verkrijgen, waardoor het tusschen Pruisen en Oostenrijk in tot in het hart van Europa reikt. Meer dan 15 000 Polen , officieren en soldaten verlieten hun vaderland ; deze schaar, welke Domhrowski aanvoerde vocht tot 1815 met de Frauschen , van wie de Polen hun wedergeboorte vcr-Avachtten. Den 1 Maart 1795 verkreeg Catharina II door den afstand van den hertog Peter Biron ook Koerland, Toen Oostenrijk alleen den strijd tegen het ware Jakobinis-mus voerde, dreigde de russische czariu de Franschen wel, maar kwam niet te hulp , zij stierf den 16 iSiovh. 1796.

Hoe weinig de Franschen zich ook om een republiek bekommerden , als er voor hen voordeel uit te behalen was, hebben wij aan Venetië gezien, liet ging Zwitserland niet beter. En evenals in de Nederlanden de emigranten het den Franschen gemakkelijk maakten, zoo deden het hier ook de ontevredenen. Zwitserland had zijne oude staatsregeling behouden, de bewoners van sommige gewesten zooals bijv. van Waadtland en Thurgau werden niet ais eedgenooten, maar als onderdanen beschouwd, elders was het bestuur alleen in handen vaai eenige aristocraten of gi'oote families; de boeren vooral werden zwaar onderdrukt, te vergeefs vormden zich in 1G53 de boeren tot een algemeen verbond en eisch-ten gelijke rechten met de burgers. Het kwam zelfs bij Woh-lenschwijl tot een openlijken strijd, waarin de boeren dapper vochten, maar de slechtgemeende vredesvoorwaarden der aristocraten en stedelingen aannamen. Ue laatsten hielden hun woord niet; de druk der boeren word zwaarder dan vroeger , velen werden onthoofd , opgehangen , gekerkerd , gefolterd en als galeislaven aan de Venetiers verkocht. Zoo bleef de toestand van Zwitserland; behendig bleef het zijne neutraliteit bewaren tijdens den SOjarigen oorlog en de

geheeleregeeriug van Lodewyk XIV. Zijne bevolking, industrie en vermogen vermeerderden aanmerkelijk door de protestant-sche vluchtelingen, vooral na de opheffing van het edict van Nantes, Dat alles nam niet weg, dat de ontevredenheid vermeerderde en niet alleen huisde onder de boeren, maar ook onder de voorname burgers; vele aanzienlijken moesten vluchten of werden verbannen , onder de voornaamsten behoorden Laharpe, de opvoeder van den rnssischen grootvorst Alexander, een Waadtlander, die niet meer in zijn vaderland mocht terugkeeren, en Peter Ochs, een der overheidspersonen van Baze.. Het was niet te verwonderen, dat, toen de vrijheidsgeest in Frankrijk begon, deze ook ras overwaaide naar de bergen.

Bij den vrede van Campo-formio kon het zwitsersche bondgenootschap reeds vooraf berekenen wat het te wachten stond, daarenboven was de ontevredenhiid toch algemeen , welke de Franschen door hunne agenten wakker lieten aanzetten. Frankrijk wist, dat er opgestapelde schatten in Zwitserland waren, en hun schatkist was en bleef leeg, en geld moest er zijn voor een kostbaren tocht naar Egypte, dus alles wachtte op eeue gelegenheid en deze kwam weldra.

De Franschen hadden Genève , Bazel enjde stad Mühlhau-sen reeds bij hun rijk ingelijfd en van daar uit ging de kreet der Zwitsers om zich ook van den ouden dwang te ontdoen. Tusschen Waadtlandt en Bern was twist ontstaan ; eene groote partij was nog niet tevreden met de vrijzinnigheid, welke Bern hen toestond, zij riepen de Franschen alsbemiddelaars in, dezen kwamen natuurlijk spoedig en bezetten Waadtland. (Jan, 1798); nadat Bern hun Waadtland had moeten overlaten, eischten zij , dat dit en de andere cantons eeue vrije, natuurlijk fransche staatsinrichting, zouden aannemen. Toen was in Bern en ook in vele andere cantons goede raad duur, Eenige raadshee-renjraadden tot oorlog en snellen aanval aan, de anderen meenden , het zou den Franschen zoo geen ernst en wellicht zouden zij met eenige millioen fr. tevreden zijn. Al nadat de eene partij de bovenhand had, trokken de troepen uit of kwamen weer terug; de legers liepen uit elkander en beschuldigden de officieren van verraad.

Toen de Franschen alles iu de war zagen en berekenden, dat zij geen geduchten weerstand te vreezeu hadden, verklaarden zij den oorlog en vielen onmiddellijlv aan. Van Bazel af trok Schauenburg op tegen Solothurn, en van Waadtlandt uit tegen Freiburg ; beide steden vielen zonder tegenstand. Bij Fraubrunuen lieten de Berners zieli ovei--vallen en werden na hardnokkigen weerstand uit elkander gedreven ; nogmaals hielden zij stand bij Grauholz en vochten huns ouden roems waardig; maar wat konden 2400 man, gedeeltelijk met seisen en vorken gewapend en vier kanonnen, tegen een meer dan dubbelen vijand en zijne batterijen uitrichten. De Berners moesten wijken, op de vlucht vermoordden zij velen hunner officieren als verraders. De overste Weber hield met zijne dapperen bij Neueneck nogmaals met moed de van Freiburg oprukkende Fransclien tegen, het hielp niet, Bern moest capituleeren en na een GOOjarig bestaan voor het eerst den vijand binnen zijne muren dulden. De schatkist, die 12 millioen Th. bevatte en tuighuizen waren weldra geledigd, daarenboven moesten er nog groote oorlogskosten betaald worden. Weldra volgden de andere steden en cantons. Zij werden eveneens geplunderd en gebrandschat, en kregen, onder den naam van helvetische republiek, eene staatsregeling gelijk aan die der Franschen: tweo wetgevende kamers met een directoire van 5 mannen , eene fransche bezetting met een generaal aan het hoofd, welke er huis hield als een rechte dwingeland. Alleen de kleine , democratische cantons Uri, Schweiz, Unterwalden, Zng en Glarus boden weerstand en waagden den strijd, nadat zij Bern zonder te hulp te komen hadden laten vallen. Zij vormden een leger van 10 000 man, aan welks hoofd de capucijner Paul Stijger, de priester Marianus Herzog en de landman Reding stonden, zij namen Luzern, dat echter spoedig weer verloren ging. De Franschen drongen tot bij Küssnacht aan het Vierwoudste-denmeer en Wollran aan het meer van Zurich door; Ke-ding vocht den 2en Mei bij Morgarten met heldenmoed en sloeg de Franschen terug. Den 3en Mei overwon hij nogmaals; 3000 Franschen en slechts 600 Zwitsers waren ALG. GESCII. 28

er in deze dagen gebleven; zij gevoelden echter, dat zij niet in staat waren op den duur weerstand te bieden aan de fransche macht, sloten daarom den 4 Mei 1798 reeds vrede en namen de nieuwe staatsregeling aan. Verschrikkelijke en lage wraak namen de Franschen over den zwitserschen heldenmoed. Zij staken en schoten alles neder , wat in hunne handen kwam; in de kerk van Stanz werd de priester aan het altaar doodgeschoten ; alle vrouwen, kinderen en grijsaards , die in hun bereik kwamen , werden afgemaakt; 18 meisjes werden wreed aan de kapel van Arnold von Winkel-ried vermoord; Stanzstad , Beckenried , Buchs e. a. gingen in vlammen op ; liet fransche leger en de ambtenaren ontzagen niets. Alle kasten werden geleegd, zelfs het geld van vrome stichtingen; in alles meer dan 40 millioen Th. aan klinkende munt, behalve de millioenen aan kostbaarheden, werden geroofd. De helvetische republiek werd daarvoor, even als de bataafsche, eene vriendin en bondgenoot der éene en onverdeelbare Fransche republiek.

Te gelijker tijd, dat in Zwitserland de spaarpenningen van eeuwen uit do steden geroofd en in de herderscantons de onvruchtbare vrijheidsboomeu geplant werden, moest de grijze paus, Pius VI de snoodste behandeling ondergaan, welke de overmoed had durven uitdeuken. In Rome en den kerkelijkeu staat ontbrak het niet aan republikeinen, die door de Franschen aangemoedigd werden; hot meeren-deel der bevolking wilde echter de fransche vrijheid niet. Bij een oploop in Rome viel de fransche generaal Duphot door een schot (28 Dec. 1797) bij gelegenheid, dat hij omringd van republikeinsche vluchtelingen op het volk aankwam. Daarop gebood het directoire aan Berthier met een leger Rome binnen te trekken. Deze plantte nu op het Forum een vrijheidsboom , verklaarde de wereldlijke macht des pausen voor opgeheven eu maakte het overblijfsel, dat Bonaparte van den kerkdijken staat had overgelaten tot

eene republiek ; de staatsinrichting was fransch, slechts voerde men in plaats van de moderne namen hier de oude in van consul, tribun en senator. De kardinalen werden afgezet en weggejaagd, en op het capitool gaf men republikeinsche leesten. Berthier kreeg den titel van restitutor Urbis (her-steiler van Rome). Met dit alles waren de fransche vrij-heidbrengers natuurlijk niet tevreden; zij eischten zware oorlogskosten, plunderden kerken , kloosters , stalen de meubelen en sieraden uit het pauselijk paleis; ontroofden des pausen juweeleu ; ja, zelfs nam men de bijzondere bibliotheek van Pius VI weg en verkocht deze aan een boekverkooper te Rome voor 12 000 kroonen. Bij dit alles, wilde men dat de paus van al zijne rechten afstand zou doen, maar hier stieten zij op een eeuwig, onveranderlijk »Non possuinus! De zachte ; maar onwankelbare Pius VI werd oud en ziekelijk in het holste van den nacht uit zijn paleis gelicht, als een staats-misdadiger van de eene plaats naar de andere gesleept, gescheiden van al zijne vrienden, alleen tot troost op zijn weg de duizenden, die medelijdend zijn zegen af baden; en zoo kwam de verheven grijsaard afgemarteld en verzwakt, maar even sterk in zijn pauselijk gemoed, den 14 Juli te Valence aan. Hij kreeg tot verblijfplaats, eene kamer in de citadel des gouverneurs aldaar. En daar bracht het verheven hoofd der kerk zijn tijd door in diep gebed, en God weet, hoeveel verzuchtingen er uit den boezem van dien sterken zwakke voor datzelfde Frankrijk ten hemel zijn gezonden, hoeveel tranen hij voor de boosheid gestort heeft, en wie zegt ons of dezen niet de kracht zijn geworden, waardoor Frankrijk later zoo veel kwaads kon herstellen. De martelaar Pius stierf in zijn volle bewustzijn, met een blij gemoed, reeds den 29 Aug, 1799 in den ouderdom van ruim 81 Ya jaar. De omwenteling en de onchristelijke wijsgeeren geloofden in hunne verwaandheid, dat zij de grootste zegepraal behaald hadden ; want het pausschap was gevallen, Rome eene republiek.

vertrapte, was in Frankrijk zelf zonder aanzien en kracht; meer dan eens zou het onder de koningsgezinden in de raadzaal bezweken zijn, als Bonaparte het uiet door zijne generaals ondersteund had. Het ontdeed zich steeds van zijne gevaarlijkste tegenstanders door de verbanning naar Cayenne en van de zwakke navolgers der terroristen, die het volk tot oproer zochten aan te hitsen door de gelijkheid van goederen, door de guillotine. Het bestuur van het directoire was erbarmelijk; de republikeinsche hoofden brachten zoo veel door als maar mogelijk was, zoodat in weerwil van al de geroofde schatten, welke Bonaparte uit Zwitserland en Italië aanbracht, de schatkist altijd leeg bleef. Bonaparte was eigenlijk reeds het hoofd vau Frankrijk. Door den glans zijner wonderbare overwinningen, had hij het volk in verrukking gebracht en het leger aan zich geboeid ; toch scheen hem de tijd nog niet gekomen , waarop hij als Cesar de teugels van het bewind in handen zou nemen. Zijn geweldige geest peinsde op ongehoorde daden, hij stelde aan het directoire een tocht naar Egypte voor. Hij zag met profetischen blik, dat het land aan den Nijl het onderpand voor het beheer der oude-wereltl zou worden. Van daaruit, wilde hij voornamelijk Engeland in zijn hartader, in zijne colonies aantasten. Het directoire stemde zeer bereidwillig toe in de voorstellen van den dapperen en stouten generaal; want het wenschte hem liever uit Frankrijk verwijderd, wijl bij zijne grootheid hunne nietigheid te zeer aan den dag kwam. In alle fransche havens werd weldra ijverig aan de uitrusting gewerkt om, zoo als het heette, de Engelschen te tuchtigen. Den 19 Mei scheepte Bonaparte zich te ïonlon in met 36 000 man van zijn voortreffelijk italiaansch leger. Op 350 schepen staken zij de Middellandsche Zee in , eerst toen zij in volle zee waren vernamen de troepen het ware doel hunner tocht.

Door bekwame wendingen wist men den loerenden engelschen admiraal Nelson te misleiden , welke hen in de wateren van Sicilië opzocht. Den IQe Juni verscheen Napoleon voor Malta, landde en eischte de overgave der vesting. Deze was niet uitgerust en geheel verrast en meer echter deed de verstandhouding der fransche ridders met Bona-

parte. La Valetta, de onoverwinnelijke vesting , gaf zich zonder schot over; 1200 kanonnen, eene massa krijgsvoorraad van alle soort, eenige millioenen aan goud en zilver en 6 krijgsschepen vielen in Bonapartes geweld. 2G7 jaren was Malta hot eigendom der orde geweest, 20 grootmeesters hadden den staf gevoerd , een van hen , de laatste, was een Duitscher, de baron von Hompesch. — Van Malta stuurde Bonaparte naar Alexandria, alwaar hij den 1 Juli landde. Den 2quot; nam hij reeds de stad met storm, tot groote verwondering der inwoners werd zij niet geplunderd. Hy liet ze versterken en verkondigde in eene proclamatie aan het volk, dat de Franschen geen christenen en geen vijanden van den profeet waren, maar Egypte van de Mamelukken bevrijden en gelukkig wilden maken. Die Mamelukken waren krijgscharen , welke onder 24 Buys stonden. Zij waren voortreffelijk gewapend en uitmuntende ruiters, hun bedrijf was oorlog voeren, en waren den Turken en Arabieren een schrik. De kleine Franschen , meest voetvolk, waren den Mamelukken een spot, »als pompoenen zullen wij in die honden hakken,quot; zeiden zij, toen zij bericht kregen van de landing der Franschen. Maar reeds den 12 Juli leerde eene afdeeling Mamelukken bij Eliebrisse do uitwerking van het europeesche slachtvuur kennen en bij Embabeh in het gezicht der Pyramiden, riep Bonaparte zijne soldaten toe: stryd, mannen! 4000 jaren zien op u neder! te vergeefs stormde de geheele Mameluksche macht op den franschen vierhoek ; musket- en kartetskogels verbrijzelden de trotsche ruiters en zij, die overbleven, namen de vlucht, üe Arabieren noemden sedert dien tijd Bonaparte, sultan des vuurs. (21 Juli) Alles gelukte den verwonderlijken veldheer; hij bezette het groote Kaïro en verordende met even scherpen blik het bestuur van het veroverde land als hij de slagorde rangschikte. Den Coran bewees hij eeue achting, welke alleen voor een franschman, als hij, mogelijk is, voor wie, alle godsdiensten gelijk zijn, of liever, die er aan geen eenige waarde hecht; evenwel kon hij er toch het fanatismus niet door verzachten. In de Moskeen werd de opstand als een heilige plicht gepredikt, en Bonaparte kon hem eerst na een bloe-

digen strijd (21 Oct.) meester worden. Maar een vreeselijke slag wachtte hem van den admiraal Nelson. De fransche admiraal de Brueys bleef met zijne krijgsschepen in de bocht van A.bukir liggen, in plaats van gedeeltelijk naar Frankrijk terug te keeren en zich in het wijde sop te verspreiden. Des avonds den 1 Aug. naderde Nelson met 13 linieschepen en 2 fregatten de kust en vond eindelijk de fransche vloot, welke hij in de Syrische, Siciliaansche en Egyptische wateren zoo lang te vergeefs gezocht had. Zonder talmen begon hij dadelijk des avonds S¹/?. uur den aanval. Door eene moedige manoeuvre wist Nelson een gedeelte zijner schepen door moerassig water tusschen de kust en de Iransche vloot te schuiven, hetwelk Brueys voor onmogelijk had gehouden , zoodat de vloot tusschen twee vuren kwam. De Pranschen verdedigden zich wel met dapperheid, maar Nelson was te veel vooruit door zijne gelukkige wending , verscheidene fransche schepen konden aan het gevecht geen deel nemen; Brueys werd reeds in het begin van het gevecht gedood; ten 10 ure vloog het admiraalschip, 1'Orient, met 120 kanonnen en 1000 man in de lucht. De Engelschen, buiten zich zeiven over den onverwachten uitslag, hervatten na eene rust van oen paar uren den strijd. Nelsons vloot wendt en manoeuvreert, en beukt op de fransche schepen, welke hoe langer hoe meer in wanorde geraken, ten 2 ure in den namiddag van 2 Aug. verstomt het geschut. De geheelo fransche vloot, op vier schepen na, waarmede de admiraal Villeneuve zich naar Malta had gered, was vernietigd ; 5 000 Franschen waren gedood en 4000 gevangen genomen. Bonaparte was thans van Frankrijk afgesloten, en ofschoon niemand beter dan hij het wanhopige zijns toestands inzag, toonde hij den onverzaagdsten moed en wendde al zijne geestkracht aan om Egypte in zijne macht te houden. De Porte had den aanval op Egypte niet als eene tuchtiging der Mamelukken opgenomen , welke verklaring de fransche diplomatie er aangaf, neen, voor datgene, wat zij werkelijk was; namelijk eene verovering op kosten van den sultan , en daarom bedreigde deze met een inval in Egypte van de kant van Syrië. Dit wilde Bonaparte door een tocht naar Syrië voorkomen,

terwijl hij te gelijker tjid hulp hoopte te vinden bij de christenen van den Libanon en in het Armenisch gebergte. In Febr. 1799 brak hij op; onder ontzaggelijke moeite trokken de Pranschen door de woestijn, welke Afrika en Azië scheidt; El-Arisch aan de Syrische grenzen werd veroverd en den 7 Maart Jaffa bestormd en geplunderd ; 3 000 gevangenen Arnauten liet Bonaparte doodscliieten, hij kon ze niet medevoeren en ook niet loslaten, aangezien zij oogen-blikkelijk de wapenen weer tegen hem zouden opgenomen hebben. Nu brak de pest iu het leger uit; voor deze beefden de Franschen, niet voor den vijand; duizenden stierven in het hospitaal. In Syrië leed hij nogmaals een geducht verlies van de Engelschen; zij namen het belegeringsgeschut weg, dat hij ter zee had willen overvoeren, zoodat hij Acre met veldgeschut moest aanvallen; twee maanden putten de Pranschen hunne dapperheid uit voor deze oostersche vesting , acht malen drongen zij tot in de stad , maar moesten telkens weer wijken; twaalf malen vielen de Turken uit, maar werden even zooveel malen bloedig teruggoslagen. Een turksch leger dat Acre wilde ontzetten , werd door Bonaparte aan den voet van den berg Tabor geslagen en gedeeltelijk in de Jordaan gejaagd; Acre kon hij echter niet veroveren, hij keerde (19 Mei) naar Egypte terug. Spoedig daarop zette de Capudan-Pacha bij Abukir een turksch leger aan land, hetwelk Bonaparte den 19 Juli vernietigde, evenzoo overwon hij alle pogingen tot opstand. Van de Engelschen had hij vernomen, dat do fransche republiek van alle zijde door de verbondene mogendheden aangevallen werd , toen wilde hij Egypte verlaten om de republiek te redden. Den 21 Ang. 1799 gaf hij het opperbevel over aan generaal Kleber en scheepte zich met weinige generaals en officieren op den Muiron naar Frankrijk in. Gelukkig zeilde hij de Mid-dellandsche zee door in do richting naar Tunis, stuurde vervolgens naar Ajaccio, zijne geboortestad en landde den 9 Oct. 1799 by Prejus in Provence aan.

DE TWEEDE COALITIE TUSSOHEN OOSTENRIJK , ENGELAND , RUSLAND , NAPELS EN TURKIJE TEGEN FRANKRIJK.

Oostenrijk stond altijd gereed tot liei^-vatting van den oorlog, zoodra zich eene gunstige gelegeulieid zou voordoen; door de bezetting en berooving van Zwitserland en Rome had het directoire deze mogendheid bijzonder vijandig gestemd. Engeland had den strijd op zee en in de volkplantingen nog niet opgegeven ; in Rusland was Paul 1 op den troon gekomen, die de omwenteling do odelij Ie haatte; de sultan was met Frankrijk om Egypte in oorlog ; in Napels regeerde eigenlijk de koningin Carolina, zuster van de ongelukkige Marie Antoinette, die daarom reeds de omwentelingsman-nen en de Franschen haatte, al hadde Napels niet bedreigd geweest. Deze mogendheden vereenigden zich tot een groot verbond; de slag van Aboukir scheen den gevreesdengeneraal Bonaparte voor altijd verwijderd te houden. De koningin van Napels vergat in hare blijdschap de noodige voorzichtigheid en bewoog haar gemaal den oorlog reeds te openen , voordat Oostenrijk en Rusland op de kampplaats verschijnen konden. Met een groot, maar ongeoefend, en in der haast bijeengeraapt leger en door den onbekwamen oostenrijkschen generaal Mack aangevoerd, rukte de koning den kerkelijken staat binnen en bezette den 19 Novb. Eome, terwijl de Franschen overal terugweken ; maar aan de grenzen van Toscane vond do generaal Championnet de verwachte versterking en nu wierp hij de Napolitauen nog sneller den kerkelijken staat weder uit, dan zij er ingekomen waren. (13 Decemb.) Gelijktijdig dwong het directoire den koning van Sardinië om Piemont af' te staan , omdat hij met de vijanden der republiek in verstandhouding stond ; hij ging naar Cagliari en protesteerde tegen de geldigheid van den gedwongen afstand. In het begin van 1799 drong Championnet door tot voor Napels; na eenige bloedige gevechten sloot Mack een wapenstilstand, gaf het sterke Capua over

en beloofde een oorlogsschatting van 10 millioen fr., welke Napels betalen moest. IS'u werd hij van verraad beschuldigd ; de hoofdstad werd oproerig, het leger loste zich in muitende benden op en Mack was genoodzaakt zijn heil in de vlucht bij Championnet te zoeken. De koning vluchtte met het hof naar Sicilië , de schepen werden op zijn bevel in de haven verbrand en de schoone hoofdstad aan zich zelve overgelaten. De Lazzaroni maakten zich van het kasteel meester, vermoordden vele edelen en burgers, openden de gevangenissen en stolen wat er te krijgen was. Championnet moest vier dagen (19—24 Jan.) bestormen , eer hij meester van de stad was; 10 000 Lazzaroni verloren in den woedenden strijd het leven. Mapels werd de parthenopeische republiek.

In Januari van 1799 verscheen het russische leger onder Suwarow op duitschen bodem ; het richtte zijn weg naar Italië, terwijl de aartshertog Karei zich krijgsvaardig stelde aan de Lech. De keizerlijke commissarissen verklaarden het Congres van Ilastadt voor ontbonden, dit was niet zeer in den geest der rijkstenden en zuidwestelijk Duitschland, dezen haddon liever vrede gehad, daarenboven hadden sommigen van hen zich reeds in geheime onderhandelingen met de Pranschen ingelaten. Van dit laatste wilde de oostenrijksche minister Lehrbach gaarne de bewijzen in handen hebben, tot dat doel liet hij de fransche gezanten Bonnier, Boberjot enDebry, toen zij den 28 April 's avonds Ilastadt verlieten, op hun weg naar Straatsburg door huzaren overvallen; Bonnier en Boberjot werden afgemaakt, Debry ontkwam zwaar verwond; de gewenschte papieren vond men niet, zoodat de bloedige daad, strijdig met alle volkenrecht, tot niets anders diende dan pm de grootste verbittering in Frankrijk op te wekken. Ondertusschen had de aartshertog Karei den generaal Jourdan den 20 Maart bij Ostrach teruggeworpen; den 25 Maart sloeg hij hem

nogmaals in een hardnekkig gevecht bij Sfcockach en noodzaakte hem den Eijn over te trekken. Ueneraal Hotze nam in Mei Graauwb under laud; de aartshertog drong in Zwitserland en leverde bij Zurich (3 en 4 Juni) den generaal Massena een bloedigen slag , en dwong hem tot achter de Limmath en Reuss terug te wijken. Daar liet hij hem ongelukkig staan; waarschijnlijk was het hem voorgeschreven werkeloos te wachten, tot dat de zaken in Italië tot eene zekere hoogte gevoerd zouden zijn.

De fransehe generaal Scherer, een onbekwaam en aan dronkenschap overgegeven man, wilde de Oostenrijkers voor de aankomst der Russen slaan en viel hen daarom dadelijk aan. De generaal Kray echter overwon hem in de schitterende gevechten bij Legnano, Ronco, Magnano en Verona (van 26 Maart tot 5 April) en sloot Mantua in. Nu kwam Suwarow en nam het opperbevel over; in de plaats van Scherer voerde Moreau het reeds tot de helft verminderde fransehe leger aan. Suwarow stormde met onweerstaanbaar geweld op de Franschen aan, sloeg Moreau (27 Apr.) bij Cassano aan de Adda, drong hem achter den Ticino naar Alessandria en eindelijk tot Goui terug. Milaan, Peschiera , Pizzighetone, Cafale, Turin en Ferrara gaven zich over; een oostenrijksch leger drong Toscane enden kerkelijkenstaat binnen. Nu was het voor de Franschen in Beneden-ltalië , waarover Macdomld het bevel voerde, hoog tijd naar Opper-Italië te spoeden, ten einde niet afgesneden te worden; daarenboven was er in Oalabrië een volksopstand uitgebroken, die door den cardinaal Ruffo geleid werd en ook oversloeg tot Apuliii. Macdonald liet in Gaëta en Capua bezettingen en nikte in ijhnarschen op, om zich met het leger in Piemont te vereenigen. Maar Suwarow trok hem

te gemoet en na een driedaagsch, moorddadig gevecht aan de Trebla (17—19 Juni) gelukte het den franschen veldheer slechts de overblijfselen van zijn leger aan de zeekust te redden. Oudertusschen was de parthenopeische republiek bezweken onder de Calabriërs en Lazzaroni, die door En-gelschen, Turken en Russen ondersteund waren geworden. Van den 13—18 Juni vochten de republikeinen enkonings-gezinden woedend tegen elkander in de straten van Napels. Den 19 capituleerden de republikeinen met Ruffo, en legden de wapenen neder; volgens dit verdrag zouden zij noch in hun persoon, noch in hunne goederen schaden lijden, tot nakoming hiervan werden er gijzelaars aan Mejéan , die met de overgebleven Franschen het fort St. Elmo bezette, geleverd. Zoo stonden de zaken, toen juist Nelson met den koning aan boord de haven binnenliep. De koning erkende de capitulatie niet en nu werd Napels op nieuw het tooneel van de afgrijselijkste moorden. De benden van Ruffo en de Lazzaroni woedden als tijgers tegen alle gegoeden en beschaafden. De koning benoemde een raad, welke niet menschelijker te werk ging dan de tribunalen te Parijs, meer dan 2 000 werden er ter dood veroordeeld, verbannen of gekerkerd, 4 000 ondergingen in weinige dagenden dood. Nelsou bezwalkte hier zijn roem ; hij zag niet alleen de gruwelen toe, maar hij bevorderde ze; de boegsprieten zijner schepen liet hij voor galgen gebruiken , zelfs gaf hij bevel om den grijzen admiraal Caracciolo aan den mastboom van zijn schip op te hangen. Het directoire zond het leger in Piemont versterking en in den jongen Joubert een bevelhebber. Deze wilde evenals Bonaparte aanvallen, maar Kray voorkwam hem; reeds in het begin van het gevecht bij Novi (15 Aug.) werd Joubert door een oostenrijkschen scherpschutter gedood en Moreau nam weder het opperbevel op. De slag duurde negen uren, totdat Suwarow de Oostenrijkers te hulp kwam , die nu door een vernieuwden aanval de overwinning behaalden. Ook Championnet, die het leger versterkt en het opperbevel overgenomen had, werd door de Oostenrijkers bij Savigliano en Tossano geslagen (4—5 Novb.) Den Franschen bleef van Bonapartes verove-

ringen slechts nog Genua; want Mantua, Tortona en Coni moesten zicli eveneens aan de Oostenrijkers overgeven.

JSIog stond Massena in Zwitserland, toen door de bond-genooten besloten werd, de Russen tegen liem te zenden, opdat de Oostenrijkers door de volledige herovering geene te sterke stelling zouden verkrijgen; het gebrek by de verbondene machten bleef, dat, hoewel zij voor één doel streden , toch elkander steeds ijverzuchtig gadesloegen. De aartshertog Karei trok den 28 Aug. naar den Midden-Rijn en werd door 30000 Russen onder Karsakow vervangen, wien een oostenrijksche legerafdeeling onder Hotze ter zijde stond. Van Italië uit drong tevens Suwarow in het gebergte om Massena in den rug te vallen; hij nam met storm de bergpassen, trok op verscheidene punten over de nog ongebaande Alpen en dreef de Franschen voor zich heen en na van den Grotthard te hebben afgedaald, kwam hij aan het Vier-woud-steden meer. Maar drie dagen vroeger had Massena een slag geleverd, waarvoor Suwarow steeds gevreesd had. üe fransche bevelhebber had de Russen en Oostenrijkers over de geheele linie, van af de grenzen van Graauwbunderland tot aan die van Aargau aangevallen; bij Schanis ging Soult over de Linth; Hotze sneuvelde bij het begin van het gevecht en zijn leger werd bij St. Grallen in wanorde geslagen. Beneden Zurich misleidde Massena de Russen door een' krijgslist; hy liet in de richting der stad Albis een schijnaanval maken om de maclit der Russen daar heen te lokken, dit gebeurde, en toen trokken de Franschen bij Die-ticon over de Limmath en wierpen de Russen, niettegenstaande den hardnekkigsten weerstand op de stad terug (25 Sept.) alwaar Korsakow met zijne hoofdmacht ingesloten werd. Evenwel baande hij zich met 10 000 man een bloedigen weg en trok over de grenzen van Zwitserland terug. Massena en Soult gedroegen zich zeer onmenschlievend jegens hunne bondgenooten de Zwitsers, behalve dat Zurich aan de wil-

lekeur der soldaten werd overgelaten, moest het weder eeue schatting van achtmaal honderd duizend francs betalen en zoo ook Bazel en andere steden. Snwarow vernam in Uri den nederlaag van Korsakow; hij trok hierop door het Schachendal in het zwitsersche Muotta-dal; hier trok Mas- , sena hem reeds tegemoet, en gewis zou Massena het hier duur hebben geboet, maar de fransche generaal Leconrbe redde hem door een zij-aanval; Öuwarow week weer in het dal terug. Van hier ging hij over de Pragel in het Klön-dal in Glarus, en rustte van 1 tot 4 Octb. met ontzettend vermoeide soldaten, telkens als Massena hem te na kwam, wierp hij hem grimmig terug. Van Glarus trok Suwarow over den Panixer-pas door twee voet hoogen sneeuw naar Graauwbunderland, waar hij eindelijk voor de aanvallen der Franschen rust vond. Hij had op dezen voorbeeldeloos zwaren tocht een derde zijner manschappen, al zijn geschut en bijna allo paarden verloren. Uit Graauwbunderland rukte hij over het Vorarlgebergte naar Opperzwaben, waar hij zich met het overblijfsel van Korsakows leger vereenigde.

Met zulk een ongelukkig gevolg vochten twee russische legers aan de bronnen des llijns; niet beter ging het een derde, dat, in verbinding met de Engelschen, de bataafsche republiek aan de Franschen moest ontrukken. Dit scheen geen zware taak; want het Huis van Oranje had altijd een talrijken aanhang gehouden, en de meeste patriotten wisten reeds wat de fransche tuimelgeest aanbracht, en toch mislukte de onderneming jammerlijk, voornamelijk door de engelsche hebzucht en hunne on^e ijverzucht tegen de Hollanders. Toen de engelsche vloot den 27 Aug. aan kwam zeilen, en een gedeelte van het engelsche leger aan den Helder ouder Abercrombie aau land zette, en do engelsche schepen de oude oranjevlag ten top voerden, klopte weer elks zeemanshart, en dacht aau de groote daden van weleer. Ue matrozen en soldaten raakten in oproer en dwongen hun admiraal om zich met hunne vloot, bestaande uit elf linieschepen en dertien andere, bij de Engelschen aan te sluiten, dezen echter voerden hen als goeden prijs naar Engeland. Zoo hadden het echter de hollandsche zeelieden niet

gemeeud; zij hadden onder oranjes vlag tegen de Fran-schen willen vechten; maar zagen nu, dat deEngelschen hen op dezelfde wyze van de bataafsche republiek wilde bevrijden, zooals de Franschen hen van het stadhouderschap gedaan hadden, en daardoor kwam het, dat de engelsch-russische onderneming niet de gewenschte ondersteuning vond. Nadat ook de afdeeling der Russen onder Hermann aan wal gezet was, bestond het leger der bondgenooten uil 40 000 man, waarover de onbekwame hertog van York het opperbevel voerde. Aanvankelijk behaalde zij eenig voordeel eu dreven zelfs de Franschen en Hollanders tot bij Haarlem terug , maar nadat de Franschen versterking hadden gekregen, werden de bondgenooten bij Bergen (19 Sept.) en bij Castricum (5 Oct.) door Brune en Daendels geslagen en tot achter Alkmaar teruggedreven. Door de slechte voorzorgen, het gebrek aan levensmiddelen en ziekte was de hertog van York genoodzaakt te capituleeren; zij kregen vrijen aftoclit met hun leger, maar moesten de versterkingen en dijken in goeden staat opleveren en 8 000 fransche en hollandsche gevangenen uitleveren; de hollandsche vloot echter bleef in het bezit der Engelschen en den 18 October scheepten zij zich weer in. Keizer Paul l, zeer ontevreden over den onge-lukkigen uitslag der zaken , vooral in Zwitserland, hetwelk hij grootendeels toeschreef aan het onbegrijpelijke gedrag van Oostenrijk, maakte zich van het verbond los, ofschoon Oostenrijk en Engeland alles aanboden om hem vast te houden, üe Russen trokken naar hun vaderland terug en Oostenrijk stond op het Vaste land als het ware weder alleen.

Deze tweede coalitie had den Franschen Italië tot op Genua na weder ontrukt, dat door Massena verdedigd werd ; Zwitserland en de linker Rijnoever bleven in de macht der Franschen; het is onbegrijpelijk, aangezien de aartshertog Karei een sterk en dapper leger aanvoerde, en getoond had, dat hij voor geen der fransche veldheeren, tenzij misschien voor Bonaparte, behoefde onder te doen, en toch had hij sedert zijn aftocht van Zürich slechts Mannheim bestormd en het zwakke fransche leger op den linker Rijnoever teruggeworpen.

Thans naderen wij het tijdstip dat de opperste macht van Frankrijk in de handen van Bonaparte komt. Op zijne reis van Frejus naar Parijs werd hij door het volk met bewondering en als de redder van Frankrijk begroet; want onder het directoire ging niet alleen Italië door eene rij van bloedige gevechten verloren, maar de republiek zelve dreigde telkens door de slechtheid en onbekwaamheid der wetgevers eu ambtenaars ieder oogenblik weer een buit der regeering-loosheid te worden. De koningsgezinden verwachtten eene spoedige overwinning ; aangezien de republikeinen bestonden of uit het overblijfsel der sansculottenpartij , die nog door het gepeupel tot aanzien waren gekomen, of uit dezulken, die zich aan de republiek hielden om hunne ambten en bezoldigingen ; echte republikeinen zooals Gamot en Championnet waren er weinig. In Parijs werd Bonaparte met den grootsten geestdrift ontvangen. Terecht kon hij zeggen : »wat heeft het directoire van Frankrijk gemaakt, dat ik zoo schitterend verliet ? Ik heb u vrede achtergelaten en vind oorlog; ik heb u overwinningen bezorgd en vind nederlagen; Ik heb u millioeneu verschaft on vind gebrek en ellende, waar zijn de 100 000 dapperen, waarmede ik overwon, zij zijn dood ; waar is het recht, er heerscht tyrauuijquot; ? Den dag na zijne aankomst in Parijs, werd hij plechtig ontvangen door het directoire en verklaarde hij, dat hy teruggekomen was om de republiek te redden, welke hij voor verloren achtte. Geen der leden had den moed om hem te reden te staan over zijn eigen machtigen terugkeer.

In het begin leefde Bonaparte in groote afgetrokkenheid ; desniettegenstaande werd zijne geringe woning in de straat la Victoire als belegerd door generaals, hoogwaardigheids-bekleeders en leden der regeering. Hij werd het middelpunt van alle zaken, het directoire zelfs won zijn raad in. In-tusschen beraamde hij met zijne vertrouwelingen zijne plannen. liet volk verlangde naar verbetering van bestuur,

waarvan het directoire volkomen bewust was. In weerwil van zijn afkeer voor Siéyes, begreep hij, dat deze de man was, welke hem van dienst kon zijn en door bemiddeling van Tailleyrand kwam er eene vereeniging tusschen hem en Bonaparte tot stand. Op de zijde van Bonaparte of liever van Siéyes, die nog de hoofdrol speelde, waren voornamelijk behalve Tailleyrand, Fouché, Lucien Bonaparte , Berthier, Murat, Lannes, Regnault de St. Jean Angely en anderen. De 18 Brumaire was tot de uitvoering van hun plan bestemd. Dien dag werd aan Bonaparte, door bewerking van de in zijn plan ingewijde leden van den raad der ouden, het opperbevel over de troepen in Parys opgedragen en om de verplaatsing van het wetgevend lichaam naar St. Cloud te beschermen. Bonaparte, reeds door de generaals in staats-uniform omgeven, trok aan het hoofd der troepen naar de Tuile-rien om aan den raad der ouden den eed van trouw af te leggen. Terwijl dit gebeurde hield Moreau de beide bewindhebbers Moulins en Gohier in hunne woningen gevangen en Tailleyrand bewoog Barras om zijn ontslag te onderteekenen; Siéyes en Du cos behoorden tot de samen gezworenen, 's Middags ten 2 ure bestond er geen directoire meer.

Den 19 Brumaire trok Bonaparte met 8 000 man naar St. Cloud. De hier vergaderde raad der vijfhonderden protesteerde ten sterkste tegen het verraad en vernieuwde den eed op de tegenwoordige staatsregeling, juist trad Bonaparte, vergezeld van zijne generaals en eenige grenadiers, de zaal binnen ; er ontstond hevige opschudding en donderend klonk het: weg met den tyran I buiten de wet! Zij drongen op hem aan; hij, meer gewoon aan het gewoel van het slagveld dan aan dat der redenaarszaal, werd bedremmeld en in een oogenblik door Lefebre en de grenadiers uit het gedrang naar buiten gebracht. Nu eischte de raad van zijn broeder Lucien , die voorzitter der vijfhonderden was , om Bonaparte buiten de wet te verklaren; deze wilde spreken, maar kon niet aan het woord komen, toen lag hij zijn voorzittersteekenen af en verliet de zaal, buiten steeg hij te paard en kwam als door dolken vervolgd voor het front der soldaten en riep zijn broeder den opperbevelhebber op om de

vijanden der republiek, die niets anders beoogden dan de moordtooneeien van vroeger te herhalen, uit een te jagen Bonaparte voldeed aan den last en gal aan Murat bevel het ten uitvoer te brengen; deze zond een brigade-overste met de noodige soldaten naar de zaal; zij traden met slaande trom en gevelde baijonetten de zaal binnen en in een oogen-blik waren al de leden door ramen en deuren weggevaagd , en hiermede was ook de oude staatsregeling, welke ook niets beters waard was, vernietigd. Frankrijk kreeg spoedig eene nieuwe (do vierde), welke het werk van Napoleon bonaparte was eii aan de republiek slechts den naam overliet. Bonaparte werd eerste consul voor tien jaren, aangezien Sièyes en üucos zich teruggetrokken hadden, koos hij zich Lebrun en Gambacéres tot mede-consuls , welke trouwens slechts eene raadgevende stem hadden. Ue eerste consul bezette of onmiddelbaar of door den senaat alle ambten, kon beslissen over vrede en oorlog en omgaf zich met een staatsraad en ministerie, in welke hij Tailleyrand als minister van Buitenlandsche zaken en Fouché van policie opnam. Een senaat van 80 rijkbezoldigde loden, die zich zeiven benoemden uit een drietal door den eersten consul voorgedragene candidaten, benoemden de beambten en do leden van het wetgevend lichaam. Dit bestond uit twee kamers: het tribunaat en het wetgevend bewind. De eerste bestond uit honderd, de tweede uit twee honderd leden. Alleen het tribunaat mocht de wetten onderzoeken en er over beraadslagen ; de tweede moest alleen ze aannemen of verwerpen, öeen van beiden had het recht om eene wet voor te dragen. Van de leden der kamers trad jaarlijks een vijfde af. Zij werden genomen uit mannen, welke het volk in elk departement koos, als gerechtigd voor staatsambten en volksvertegenwoordigers , bekend onder den naam van departementale lijsten, zoodat de regeering meer macht kreeg dan de koninklijke vroeger had. De natie nam de nieuwe staatsinrichting gewillig aan; zij wenschte naar rust en vrede en had reeds de overtuiging , dat dezen slechts door eene éénhoofdige regeeriug kon aangebracht worden. Bonaparte had zijn dool bereikt en gerust mogen wij zeggen Ai.o. OESCir. 29

ten zegen voor het afgematte Frankrijk. Aanvankelijk bleef hij burgerlijk , lag zich toe orde op alles te stellen, cn beijverde zich om alle partijen zoo mogelijk te verzoenen. Hij hief de verbanningslijsten op, stelde Frankrijk voor de emigranten open, cn priesters en edelen keerden in tallen terug. Hij wist zieli te doen omringen met bekwame en toch van hem afhankelijke mannen. De grondlegging van de fransche bank, de verbetering der rechtspleging en eene nieuwe administratieve indeeling des staats enz. bewijzen zijne werkzaamheid en diep doorzicht. Kortom zijn genie beheerde allen en alles. De Vendeörs wist hij zelfs door wijze maatregelen tot rust te brengen; maar den vred;;, welken hij Engeland en Oostenrijk aanbood, kon hij niet verkrijgen.

JS'adat Bonaparte aldus de partijen van de openbare schouwplaats verdreven had, begon hij met ernst aan het buitenland te denken. Hij verzamelde een leger van 00 000 man en voerde zelf 35 000 man (1G—20 Mei) over den grooten iSt. Bernard, in het dal van Oasta ; reeds den 2 Juni herstelde hij te Milaan de cisaipynsche republiek; andere fransche legerafdeelingen trokken over den Mont-Cenis, den St. Got-thard , den kleinen St. Bernard en den Simplon Italië binnen. .Napoleon maakte zich spoedig meester van half Lombar-dije met al de magazijnen van krijgsvoorraad der Oostenrijkers. De laatsten belegerden onder den generaal Ott Genua, door Massena en Soult met hardnekkigheid verdedigd; het was zoo nauw ingesloten, dat er duizenden inwoners en soldaten den hongerdood stierven en toen Massena en Soult het den 4 Juni bij verdrag overgaven, was Bonaparte reeds in aantocht. Generaal Ott trok in allerijl om ook Melas te versterken , die in de richting van Alessandria Bonaparte te gemoet was getrokken, maar bij Monte-bjllo stiet hij op een leger der Franschen onder den generaal Launes (9 Juni) eu werd teruggeslagen. Nog ongelukkiger was de bOjarige veldheer Melas; deze viel .Napoleon

den 14 Juni bij Marengo zoo onverwachts aan en de Oostenrijkers vochten zoo dapper, dat slechts eenige fransche regimenten stand hielden, de overwinning scheen reeds voor de Oostenrykers te beslissen en de oude Melas zich hiervan verzekerd geloovende, had het slachtveld reeds verlaten en het bevel aan den generaal Zach overgegeven , toen Desaix met zijne versch aangekomen troepen zich met woede op de Oostenrijksche grenadiers wierp, hetwelk zulk eene omkeering en leven aan den strijd gaf, dat de Oostenrijkers volkomen geslagen werden. Desaix stierf den heldendood bij het begin van zijn aanval. Don volgenden dag oiulerteekende Melas in zijne moedeloosheid een verdrag, waarbij de Oos-tenrijkers Italië tot aan den Mincio moesten verlaten. Zoo vernietigde de enkele slag van Marengo al de vruchten van zoovele bloedige overwinningen. Bonaparte keerde omstraald met nieuwe glorie naar Parijs terug.

ündertusschen was ook Morcau met 100000 man bij Straatsburg en Breisach over den Rijn gegaan en sloeg den veldmaarschalk Kray bij Engen, Mösskirch en Bibe-rach (3—Mei). In eene stelling bij Ulm hield Kray de Franschen eenigen tijd tegen; maar toon Leeourbe Graauw-bunderland en Vorarlberg veroverde en Moreau bij Höch-stadt over den Uonau ging, moest hij naar de Inn terugtrekken, terwijl Moreau Beijeren tot bijna aan Munchen bezette. De wapenstilstand van Parsdorf brak' den oorlog voor een oogenblik af en bezorgde den Franschen de ves-tingen , Philippsburg , Ulm, en Ingolstadt, wier werken vernield werden. De onderhandelingen gedurende den wapenstilstand leidden echter niet tot den vrede. Eerst toen Moreau het Oostenrijksche leger in den grooten slag bij Hohenlinden (3 Dcc.) geheel geslagen en tot op 20 uren van Weenen teruggedreven had , toen Augereau met een tweede leger in Frankenland doordrong, en Brune aan den

Mincio overwon en een leger van 300000 man tot in het hart van Oostenrijk doordrong, moest keizer Frans toegeven en in alle voorloopige vredesvoorwaarden toestemmen; de vrede kwam spoedig te Lnneville tot stand. Frankrijk behield al zijne veroveringen, zooals in den vrede van Cam-po Formio bepaald was en strekte zich in Italië tot aan de Etsch uit. Toscane werd door den oostenrijkschen prins aan den infant van Panna afgestaan, daarentegen zou de hertog schadeloosstelling krijgen in Duitschland.

Napels bad om vrede, toen zich een fransch leger naar de grenzen in beweging stelde, en verkreeg dien tegen den afstand van Elba, Piombiao en Stato degli Presidii en de belofte zijne havens voor de Engelschen te sluiten; ook moesten er 12000 Franschen in de vestingen opgenomen en onderhouden worden. Portugal, dat Engeland had moeten volgen, deed dergelijke belofte als Napels en moest de vesting Olivenza aan het met Frankrijk verbonden Spanje afstaan. Nadat Pius Vi nit Rome ontvoerd was geworden, hadden de cardinalen de wijk genomen naar Lombardije , Genua, Piemont en de Venetiaansche staten. Na den dood des pausen vereenigden zy zich in conclave in de stad Venetië. Zij gaven er aan alle hoven kennis van. Drie maanden bleven de stemmen der 35 cardinalen verdeeld , totdat eindelijk de keus viel op Chiaramonti, aan wien niemand gedacht had; den 14 Mei 1800 werd hij plechtig als paus afgekondigd. Om de nagedachtenis van zijn voorganger te vereeren, nam hij den naam aan van Pius VII, niet wetende, hoe zeer hij hem ook in zijn lijden zou navolgen. Bonaparte gaf den Kerkelijken staat aan Z. H, terug, maar bleef het met zijne troepen bezetten. Met Rusland werd vrede gesloten op vernieuwing der vorige staatkundige verhouding.

Kleber, zooals wij vroeger gezien hebben, kreeg het opperbevel over de troepen in Egypte, hij belette elke proef de r

Turken om te landen, maar aangezien hij zijne stelling op den duur in Egypte voor onhoudbaar hield en gaarne het dappere leger voor Frankrijk wilde redden, sloot hij met Sidneij Smith en den groot-vizier een verdrag, hetwelk den Franschen vrijen terugkeer naar hun vaderland verzekerde. De Engelschen echter deden geen gestand aan het verdrag en verlangden, dat Kleber zich met zijn leger gevangen zou geven; zulk een eisch beantwoorde Kleber met oorlog. Den 20 Maart 1800 vernietigde hij het groote leger van den groot-vizier bij Heliopoüs. Kort daarna werd de dappere opperbevelhebber verraderlijk door een Muzelman doorstoken en Menou, die Muzelman was geworden, nam als oudste generaal het opperbevel over, waartoe hy niet het noodige beleid bezat. Engeland bood den Franschen nu zelf de voorwaarden aan , welke aan Kleber geweigerd waren geworden; Menou nam hen niet aan. .Nu rustte Engeland zelf een leger naar Egypte uit. Bij Aboukir landde generaal Abercrombie met zijne hoofdmacht; de Franschen werden bij Aboukir en Ramarieh geslagen (21 Maart en 9 April 1801), daarop capituleerden zij. Het overblijfsel van het heldenmoedige leger werd op engelsche schepen naar Frankryk overgevoerd. Hiermede verviel van zelf het motief van den oorlog voor Turkije, weshalve zij spoedig weer op den ouden vriendschappelijken voet met elkander kwamen.

i)e gewapende neutraliteit. zeeslag bij koppbniugen (2 Apr, 1801) vrede van amiens (27 Maart 1802).

Zoo stond in het begin der 19e eeuw de fransche republiek zegevierend daar; Oostenrijks oude macht vernietigd, de duitsche wapenroem verloren , het duitsche rijk als het ware door zijn dualismus uiteengespat; Rusland en Turkije verheugd dat zij vrede hadden kunnen sluiten, de helvetische, de cisalpijnsche en bataafsche republieken erkend en de overige staten allen afhankelijk of berreesd voor den franschen co-

lossus; slechts eeu volk, liet Engelsehe, bleef onoverwonnen. Geen fransche vloot verliet eene haven of werd overwonnen of vernietigd , geen beter lot hadden de spaansche en hollandsche schepen, sedert dezen bondgenooten der fransche republiek heetten. De Franschen zetten zelfs oost-indi-sche vorsten aan tot oorlog tegen Engeland, dit leidde slechts tot vergrooting van Engelands macht in Indië ; zij namen Seringapatam , tie hoofdstad van Mysare, met storm en de sultan Tippo Sahib, de bondgenoot der Franschen verloor het leven, (4 April 1799) Malta zelfs, dat Bonaparte tot steunpunt der fransche zeemacht in de Middel-landsche zee wilde maken, viel na eene blokkade van 2 jaren in de handen der Engelschen (2 Sept. 1800). De Engel-schen waren door hun geluk even overmoedig op zee als de Fransehen te land. Zij behandelden de neutrale schepen op eene wijze, welke evenzeer den handel benadeelde als de eer der neutrale vlag schond. Daarom hadden zich Pruisen, Denemarken, Zweden en Rusland (1800) tot eene gewapende neutraliteit gevormd. Pruisen bezette een groot gedeelte van Hannover, Denemarken, Hamburg en Lübeck en daardoor was Duitschland van den engelschen handel afgesloten. Nu zonden de Engelschen onder Parker en Nelson eene geduchte vloot in de Baltische zee; de Denen werden echter niet door de Zweden ondersteund, zij vochten evenwel met zulk een heldenmoed (2 Apr. 1801), dat de Engelschen de overwinning met zware offers moesten koopen en zeiven op een wapenstilstand aandrongen. Engeland maakte zich juist gereed om ook Zweden te dwingen den bond te verlaten, toen in den nacht van den 23 Maart, de keizer van Rusland Paul 1 door eene samenzwering, bestaande uit eenige generaals en voorname heeren, waarin zelfs zijn zoon den troonopvolger betrokken zou geweest zijn, vermoord en opgevolgd werd door Alexander, die nu denzelfden ijver toonde, waardoor het voor Engeland zoo gevaarlijk verbond zich oploste; ook dit rijk zelf behoefde den vrede. Het had een opstand in Ierland bloedig gedempt en een gelukkige storm had de fransche vloot uiteengedreven, welke in 179G een leger onder Hoche aan de iersche kust

moest brengen. In 1801 was de yereeniging met Engeland door Pitt voltrokken geworden, zonder dat de beloofde geljikstelling der Katholieken plaats had; daarom waren de leren altijd bereid den opstand met behulp der Fran-schen te hervatten. De franse he, spaansohe en hollandsche kapers namen ook menig engelsch koopvaardijschip weg , daarby was de engelsche staatsschuld tot 500 millioen £ gerezen , zoodat de lasten altijd zwaarder en de vvensch naar vrede dringender werden. William Pitt, de onverbiddelijke vijand der Franschen, maakte plaats in het ministerie voor zijn grooten tegenstander Fox en deze sloot (27 Maart 1802) vrede te Amiens, waarbij de Engelschen al hunne veroveringen behalve Ceylon en Trinidad teruggaven.

Den vrede met Engeland wilde Bonaparte zich ten nutte maken om de colonic St. Domingo (Haiti) weer te veroveren. De conventie had op hare wijze gehandeld , toen zij de slaven der plautagies voor vrij verklaarde; het gevolg daarvan was eou algemeene negeropstand en de vermoording der meeste blanken. De .Negers en Mulatten aapten de leden der conventie in Parijs na, Üe eerste aanvoerder der opstandelingen was Toussaint-Louverture, een sluwe neger. Deze in 1745 geboren op de plantage van den graaf Noé, onderscheidde zich ais slaaf door zijn goed gedrag , trouw en bijzonderen aanleg, waardoor hij de gunst zijner heeren verwierf en de gelegenheid kreeg zich te ontwikkelen; hij leerde lezen, schrijven en rekenen. Toen in 1791 de Negers aan het muiten sloegen en de meeste planters vermoord werden, toonde Toussaint-Louverture zijne erkentelijkheid door zijn meester met zijn familie te beveiligen tegen de woede der negers en zorgde dat hij in veiligheid met een gedeelte van zijn vermogen op het vaste land van Amerika kwam. Voorwaar wel een bewijs, dat de Neger ook gevoelig is voor eene menschlievende behandeling. Jlij sloot zich bij de negertroepen aan, en door zijne meer verstandelijke ont-

wikkeling kreeg hij weldra zulk een overwicht, dat het hem gelukte zich met de negertroepen bij den franschen generaal Laveaux aan te sluiten. De conventie benoemde hem tot brigade-generaal en toen de generaal Laveaux tot lid van den raad der vijfhonderd verkozen was en deswegen naar Frankrijk vertrok, werd Toussaint-Louverture tot opperbevelhebber der fransche troepen en lot onder-gouverneur benoemd. quot;Van nu af is Toussaint-L. gebieder over Domingo; in het Noorden staat wel de Mulat Rigaud aan het hoofd van een leger Mulatten, maar deze , ook het moederland getrouw, weet hij onschadelijk te maken e)i noopt lieiu naar Frankrijk te vertrekken. De Engelschen, die door de blanken te hulp waren geroepen, hadden zich van eenige vaste plaatsen iu het westen meester gemaakt, hij weet dezen zoo in het nauw te brengen, dat zij hem de plaatsen overgeven en het eiland verlaten, Intusschen had het directoire, hetwelk begon te vermoeden dat T. L. zich onafhankelijk wilde maken, den generaal Hédouviile naar het eiland gezonden, die echter weinig kou uitrichten, en daar zijn leger tot op 4000 man door ziekte en het klimaat verminderd was, keerde hij naar Frankrijk terug. Ofschoon T. L. in alles den schijn aannam alsof hij ondergeschikt en trouw aan Frankrijk bleef', regeerde hy als oppermachtig vorst op het eiland. Hij verleende eene algemeene kwijtschelding, stond den ge-vluchten blanken toe terug te keeren, beteugelde de Negers, gaf cene geregelde staatsinrichting en maakte er den 11. C. (jrodsdienst tot den heerschenden. Tot zijn plaatsvervanger in het noorden benoemde hij Ghristoffel, ook een rechtschapen Neger en in het westen den om zijne wreedheden beruchten Mulat Dessalines. Bonaparte doorzag alras hetgehecle^plau van zijn zwart evenbeeld en rustte eene vloot uit met 25 000 man onder aanvoering van zijn schoonbroeder Leclerc, welke den 14 Decb. 1801 onder zeil ging. Wel boden T. L. en de andere hoofden in het begin weerstand, maar zij werden geslagen en trokken in hunne bosschen terug, en boden hunne onderwerping aan , welke de generaal Leclerc aannam, en tegen de belofte vau trouw, gaf hij hun de vrijheid om op hunne goederen te gaan leven. T, L., die

den Franscheu altijd zeer verdacht bleef, wist Leclerc daarom op eeue listige en trouwlooze wijze bij zich te lokken., nam hem gevangen, liet hem oogenblikkelijk naar Frankrijk vervoeren, waar hij van de eene gevangenis naar de andere gebracht werd eu eindelijk opgesloten werd iu het kasteel van Jona bij Pontarlier , waar men hem (1803) op een morgen dood in zijn kamer vond. Het Evangelie lag geopend voor hein, waarschijnlyk is hij aan vergift gestorven. De wetgevende vergadering voerde 12 Mei 1802 de slavernij weder in; hetwelk een negeropstand tengevolge had, waarvan de voornaamste hoofden waren Uessalines, Christoffel en andere negergeneraals. Van uit de bosschen deden zij hunne uitvallen , maar meer dan het lood en het mes maaiden de gele koorts en het regenachtige jaargetijde het leger der Fran-schen weg. Leclerc en andere generaals bezweken; in het geheel meer dan 24 000 man. liocliambeau had het opperbevel op zich genomen, met moeite hield hij zich door wreedheid staande eu toen de oorlog op nieuw met de En-gelschen uitbrak, zonden dezen eene vloot naar het eiland en blokkeerden het, zoodat Ilochambeau, ter zee door de Engelschen en te land door de Negers aangevallen, besloot ten einde niet in de handen der Negers te vallen, zich met het overschot van y.ijn leger aan de Engelschen over te geven. Zij werden als krijgsgevangenen naar Engeland overgebracht en de Engelschen maakten zich meester van de fransche vloot. Domingo, dat zijn ouden naam , Haiti weer kreeg, werd weder een vrije negerstaat, waarover Dessalines eerst president en later keizer werd , en toen hij in 1800 vermoord werd, volgde Christoffel hem als keizer op met den titel van Hendrik 1.

in Zwitserland wist men niet recht om te gaan met de nieuwe staatsinrichting, zij was het volksleven vreemd. Nauwelijks waren dan ook ten gevolge van den algemeenen vrede de Franschen afgetrokken , of de drie oudste cantons ,

Uri, Schwjjz en Unterwalden stonden op, van daar ging d» beweging over naar Zurich, Glarus, Zug, Appenzell en Grauw bunderland. Men streed met de wapenen in de hand voor en tegen de oude inrichting. In Bern niet meer veilig, vluchtte de regeering naar Lausane, ook daar heen volgde do strijd. De oude zwitsersche geest behield overal de bovenhand, en dwong eindelijk het besluit af, dat er een nieuwe landdag to Schwijz onder het voorzitterschap van den patriot Reding den 22 Sept. 18U2 zou gehouden worden, ten einde eeue nieuwe staatsinrichting, op de oude gegrond, te ontwerpen. Nu trad Bonaparte, die door mannen als üolder en Savary zelf do partijen had warm gehouden , als bemiddelaar tusscheu beiden; tegelijk rukte een leger van 15 000 man onder JS'oy Zwitserland binnen, en Bonaparte riep eene deputatie van aanzienlijke Zwitsers naar Parijs om met hen over den toestand van hun land en over de voor hen beste staatsinrichting te onderhandelen. Hij verwierp de oude steden-aristocratie, zoo wel als de democratie (volksregeering), even hard, de laatste noemde hij een zandplaat, waarop geen zaadje ontkiemt. Hij deed hun gevoelen, dat hun oude krijgsmoed niets meer beteekende, dat de tijden veranderd waren, en dat, als zij roem wilden behalen en groot zijn, zij zich bij Frankrijk moesten aansluiten. Den 19 Feb. 1803 gaf hij den zwitserschen afgevaardigden eene Mediatie-acte, waardoor Zwitserland een federatieve staat werd, bestaande uit 19 cantons; ofschoon elk canton een op zich zelf slaande staat vormde, werden allen door de eenheid van wetgeving, krijgsmacht, geldmiddelen , munt en de verhouding tot het buitenland tot een geheel verbonden. Alle voorrechten van plaatsen, familie eu personen werden opgeheven, allen hadden gelijke burgerlijke rechten. De algemeene landdag oefende het opperste gezag uit der helvetische republiek, hierin hadden de groote cantons twee stemmen, de kleine eéne. In dezen landdag werd over de gemeenschappelijke belangen , vrede, oorlog, verbonden enz. beraadslaagd. Deze staatsinrichting namen de Zwitsers gedwongen aan ; zij bevredigde noch de aristocraten, noch volkomen do eenheidsmannen. Zij begrepen echter, dat tegen den wil van Bona-

parte niets te doen was, trouwens hij liet hen weten ; in de engelsche dagbladen geen afkeurende aanmerkingen tegen hem of hunne nieuwe staatsinrichting te maken, dat hij anders een einde zou stellen aan hun eedgenootschap. Hij kreeg den titel van hooge bemiddelaar en vereenigde Wallis, als departement Simphon, met Frankrijk. Verder moest Zwitserland 18000 man in dienst van Frankrijk stellen en dit getal steeds voltallig houden en (300 0 00 Fr. schadeloosstelling voor oorlogskosten betalen ; toen trokken de Fran-schen werkelijk af en Zwitserland werd neutraal verklaard on bleef dit gedurende do geheide regeering van Bonaparte, zoodat het eene rust van tien jaren genoot, waardoor do inwoners , niettegenstaande de afhankelijkheid van Frankrijk, geen beduidend verlies leden.

Gedurende den vrede gaf Bonaparte aan de kleine ligu-rische republiek ook eene nieuwe staatsinrichting naar het voorbeeld der fransche: een doge met twee raadslieden, een senaat en eene wetgevende kamer. Van wijder omvang was de verandering, welke hij de cisalpijnsche republiek deed ondergaan. Deze vond zich genoodzaakt eene deputatie naar Lyon te zenden om van Talleyrand eene staatsinrichting aan te nemen. Bonaparte werd zulf president der republiek, omdat men geen geschikten persoon wist aan te wijzen. De cisalpijnsche republiek werd veranderd in eene italiaan-sche. Volgens de fransche wetten kon Bonaparte geen italiaansche president zijn , omdat geen fransch burger in vreemden dienst mocht treden, hot heette: »h ij trad in geen vreemden dienst, hij zou slechts zoo lang regeeren tot dat zij een bekwamen man zouden gevonden hebbenquot;. Piemont, Pianceuza, Guastella en Panna werden met Frankrijk vor-eenigd. Voor den erfprins van Panna schiep Bonaparte een koningrijk Etrurië , waarvoor hom Spanje in een geheim verdrag Panna en in Amerika Louisiana afstond.

den wil van Bonaparte schikken als hare kleinere zusterrepublieken ; en hij bewees, dat hij even bekwaam de zaken des vredes als des oorlogs wist te besturen. Hij bracht den financieelen toestand spoedig zoodanig in orde, dat in 1801 de schatkist gevuld was en alle betalingen behoorlijk op tijd konden gedaan worden. JS'ijverheid en handel kwamen Aveer tot bloei. Voor het verkeer liet hij wegen en kanalen aanleggen, zelfs de wegen over de Alpen gaven veilig verkeer. Het goddeloos onding , clat een katholiek volk om het ongeloof en de goddeloosheid van slechts weinigen buiten verbinding met de kerk moest zijn en dat de godsdienst als een verzinsel zou aangezien worden, stond hem tegen ; wel is waar was hij zelf der kerk niet zoo van harte genegen , en huldigde hij vaak den twijfel; maar hij was toch overtuigd, dat een volk zonder godsdienst verdierlijken en ondergaan moest. Hij gebood het vieren van den zondag en schafte de feesten van 30 Aug. en 23 Jan. af; en door het sluiten van het concordaat met paus Pius Vil, 15 A ug. 1801, bracht hij Frankrijk weer terug in de rij der katholieke mogendheden. De vraag wegens den eed, waardoor de scheiding met den H. Stoel in het begin der republiek begonnen was , werd daardoor vermeden, dat alle geestelijken, beëedigd of on beëedigd, hunne plaatsen verloren, maar weer op nieuw verkiesbaar waren. Daardoor vervielen èn de republikeinsche verdachten èn de koningsgezinden, en werden alleen dezulken gekozen , die de nieuwe orde van zaken toegedaan waren. Voor geheel Frankrijk werden er 10 aartsbisschoppelijke en 50 bisschoppelijke zetels opgericht. De benoeming zou door de regeering, maar de kerkelijke instelling door den paus geschieden. De benoeming der pastoors door de bisschoppen onder goedkeuring van den staat. Voor het onderhoud der geestelijkheid zou de staat zorgen. Voor het geheele rijk zou slechts eene Liturgie en Cathechismus zijn. Dit concordaat werd te Parijs op Paaschdag 18 April 1802 afgekondigd en de terugkeer tot den godsdienst werd door een luisterrijk kerkfeest gevierd, waarbij de consul en al de voornaamste staatsbeambten tegenwoordig waren. Ook het onderwijs werd door Bonaparte geregeld. De scholen wer-

den gedeeltelijk onderhouden door de gemeenten en door den staat; later richtte hij de universiteit van Parijs op, waaraan ook het toezicht werd opgedragen over de scholen en de examina der onderwijzers , waardoor het onderwijs geheel in handen van den staat kwam. Bonaparte voerde ook een nieuw wetboek in, gegrond op het beginsel van gelyk-heid van allen voor de wet. Op dit wetboek (code Napoléon) zeggen de voornaamste rechtsgeleerden, mag hij trotsch zijn; Bonaparte zelf zeide op St,Helena: gt;Metraijn wetboek in de hand treed ik de nakomelingschap tegemoet.quot; Dat de eerste consul niets meer op had met de omwenteling en de gelijkheid en broederschap, bleek al spoedig door het terugroepen van den ouden adel en de instelling van een nieuwe en liet legioen van eer ; de hofetiquetten keerden terug hij was omringd door don adel en de hooge geestelijkheid; In zijne kringen bevonden zich dichters, redenaars en geleerden, de oude pracht vertoonde zich meer dan onder Lo-dewijk XIV en de feesten volgden elkander op. Dat al deze anti-republikeinsche veranderingen hevige tegenkantingen vonden bij sommige leden van den senaat en het tribunaat, was wel te denken ; zij werden echter verwijderd en door gewillige geesten vervangen. Ma den vrede van Amiens stelde Lucien Bonaparte alles in het werk om van het tribunaat , waarvan hij zelf lid was , een besluit te verkrijgen, om den senaat te verzoeken : Bonaparte, als een buitengewoon bewijs van nationalen dank, consul voor 10 jaren te benoemen. De beide andere consuls met den senaat meenden, dat de geheele natie hierover moest beslissen, veranderden het besluit nog en stelden aan het volk de vraag voor ; »zal Napoleon Bonaparte consul voor zijn loven zijnquot;? Hier werd voorliet eerst zijn voornaam officieel bij zyn familienaam gebruikt. Den 2 Aug. 1802 maakte de senaat de volksstemming bekend ; van 3,577,885 stemgerechtigden hadden er 3,308,259 mot »jaquot; geantwoord. Ton gevolge dezer keus vaardigde de senaat de volgende besluiten uit:

1. Het fransche volk benoemt, en de senaat roept Napoleon Bonaparte als levenslange consul uit.

de andere het senaatsbesluit houdende , zal aan de nakomelingschap de dankbaarheid des volks overbrengen.

3. üe senaat zal aan den consul de uitdrukking van het vertrouwen en de liefde en de bewondering der fransche natie overbrengen. Napoleon maakte van de gelegenheid gebruik veranderingen in de staatsregeling te brengen. Hij lag den senaat een ontwerp voor, dat hij den volgenden dag, 4 Aug., reeds als een senaatsbesluit bekend maakte. De beide andere consuls werden ook voor levenslang benoemd en dezen droegen aan den eersten consul op: liet recht van vrede en oorlog, hot benoemen der senatoren, van gratie te verleenen, wetten voor te stellen en zijn opvolger te benoemen; de wetgevende lichamen zouden door de regeering geroepen en verdaagd en door den senaat ontbonden ; het Tribunaat tot op 50 leden verminderd (later geheel afgeschaft), maar de staatsraad vermeerderd worden. Aan den senaat stond het verder toe, zoo noodig, in de staatsregeling de noodzakelijk geworden veranderingen te brengen ; departementen in staat van beleg te verklaren ; de vonnissen der gerechtshoven te casseeren en de Juri of' de rechtbank der gezworenen te schorsen. Tegelijkertijd werd de pers aan banden gelegd en eene strenge censuur op de theaters ingevoerd. Ue heidensche calender maakte weer plaats voor de christelijke en den 15 Aug. de Hemelvaart van Maria, de naamdag van Napoleon, werd tot nationalen feestdag verheven.

Noch Engeland noch Frankrijk kwamen getrouw de vredesvoorwaarden van Amiens na. Om Napoleons overheer-schende handelwijze in de italiaansche, de bataafsche en de helvetische republiek, wilde Engeland zijne veroveringen niet geheel terug geven en vooral niet het eiland Malta, waarop de Franschen bijzonder stonden. Na eene hevige wisseling van nota's verklaarde Engeland den 18 Mei 1803

den oorlog, welke aan Frankrijken aan zijne bondgeuooteu , •weder menige volkplantingen kostte; Napoleon bezette daarom Hanover, ofschoon het op neutraal duitsch grondgebied lag. De engelsche regeering ging toen in haren haat zoover, dat zij zelfs het wapen der samenzwering tegen Napoleon aanzette. Heeds in het jaar 1800 wilde een Corsicaan Arena en de Italiaan Ceraclii in hun republikeinschen grol den eersten consul verinoorden , hun plan werd echter ontdekt en zij geguillotineerd.

Den 24 Dec. van hetzelfde jaar legden koningsgezinde sa-menzweerders de zoogenoemde helsche machine, een met kruid en kogels gevuld vat in een kar, in de straat, welke Napoleon 's avonds naar het theater zou doorrijden; zijn koetsier echter reed zoo snel voorbij, dat de machine eerst uiteensprong, toen de uitwerking den consul niet meer deeren kon. Eenige huizen vielen in en vele menschen werden gedood. De Jacouijnen werden beschuldigd als aanleggers van deze schandelijke daad; 130 van die vroegere omwentelingslieldon werden naar eene strafcolonie overgebracht. Napoleon begreep zelf zeer goed, dat do royalisten en anderen er achter zaten. Geheel Frankrijk juichte, dat do redder van Frankrijk gespaard gebleven was. Van uitgestrekter aard was de samenzwering, welke in 1803 in Engeland gesmeed werd, waarin fransche prinsen, voorname emigranten, veldheeren, ko-ningsgezinden en republikeinen betrokken waren, zij strekte zich door Duitschland en Zwitserland uit; hot doel was Napoleon en de zijnen uit den weg te ruimen en Lode-wijkXVlll op den troon te brengen.

Uit de geschiedenis is later gebleken, dat de engelsche ministers de samenzweerders met geld ondersteund en hunne zaakgelastigden elders in last hadden de misdaad te begunstigen. Op verschillende tijden werden in drie afdeelingen de samenzweerders van Engeland in Frankrijk overgebracht, onder hen bevonden zicii ook Pichegru un George Cadou-dal. Velen kwamen op eene geheime wijze in Parijs, edocii de politie was op het spoor gekomen en kreeg ook door verraad en omkoopen de draden der samenzwering in handen, zoo dat plotseling Pichegru, Cadoudal, do voornaamste hoofden , en

60 anderen gevangen geuomen werden. Pichegru vond men den 6 April 's morgens dood in zijne gevangenis ; elf, waaronder George Cadoudal werden geguillotineerd (25 Juni). De generaal Moreau, die met Pichegru eene samenkomst had gehad, kon wel van medewetenschap , maar niet van werkelijk aandeel in het complot overtuigd worden, werd tot twee jaren gevangenis veroordeeld, later werd dit veranderd in verbanning naar Amerika. In dezen tijd beging Napoleon eene daad van gruwel en lafheid, voor welke geen naam te vinden is. Na met roem en edelmoedigheid voor het erfdeel zijner voorvaderen gevochten te hebben, had de hertog van Enghien zich na den vrede van Luneville te Ettenheim, in Baden gevestigd, alwaar ook de car-dinaal de Rohan, met zijne nicht woonde, voor wie de prins bijzondere vriendschap koesterde. Hier leefde hij stil en afgetrokken, zijn tijd verdeelende in de jacht, het aan-kweeken van bloemen en in de vriendschapskringen des cardinaals , toen hij in den nacht van den 15 Maart 1804 eensklaps door eene bende fransche soldaten overvallen, eu als gevangen naar Straatsburg weggevoerd werd. Niets-waardigen , die in de samenzwering betrokken waren, hadden de prinsen van Bourbon genoemd, en daar de prins van Enghien zich dicht bij de grenzen ophield, rees al ras bij Napoleon het denkbeeld op, dat hij een der geheime hoofden kon zijn en vleijers als een Talleyrand en Camba-cérès maakten dit weldra tot overtuiging bij hem. De papieren, welke men bij den hertog vond bewezen niets van eenige verstandhouding met het complot, slechts twee brieven bevatten spotternijen op de hofhouding van den consul. Na een overhaasten tocht, kwam de prins den 20 's avonds ten 9 ure te Parijs aan en werd naar Vincennes gebracht. Den 21, 's avonds ten 11 ure, toen hij zich reeds te ruste had begeven, werd hij gewekt om voor een krijgsraad te recht te staan , door Murat gouverneur van Parijs benoemd, onder voorzitterschap van Hulin, bevelhebber der grenadiers. De kalmte zijner onschuld verstomde zijne rechters, zij durfden het noodlottige vonnis niet uitspreken en zonden naar de Tuilleriën, waar de geheime raad vergaderd was en vandaar

kwam de boodschap: »tot den dood veroordeeld !quot;'s Morgeus ten 4 ure reeds, werd hij in eene der loopgraven doodgeschoten. Zóó stierf een der dapperste en edelste vorsten der Bourbons , de laatste spruit van den grooten Condé. Men gaf hem noch tijd om zich te bedenken, noch middel om scich te verdedigen; men weigerde hem zelfs op zijne bede, een priester voor zijiie laatste oogenblikken; zóó haastte men zich om hot daglicht voor te komen. Den 21 Maart 181G zyu zijne overblijfselen opgegraven en plechtig ter aarde besteld; de oude bisschop van Oha Ion droeg in de parochiale kerk van Vinceunes de H. offerande voor hem op. Deze bloeddaad brandmerkte Napoleon voor geheel Europa; hij wijdde, even als de omwenteling haar republiek deed , zijn alleenheei'schappij in met het onschuldig bloed van een Bourbon.

Zóó stond Frankrijk daar, met eene soldaten-regeering, nog zonder naam, met Napoleon aan het hoofd, die, door zijn bloedvlek, alle hoven met afgrijzen vervuld en tegen zich verbitterd had. Alleen de Iransche natie juichte in haar grooten consul, wiens legers en gewillige dienaars zijn wensch voorkwamen; hij had nog slechts één stap tot den troon te doen. De departementen moesten verzoekschriften inzenden, het tribunaat en de wetgevende lichamen instemmen en den 1(3 Mei 1804 verscheen er een. senatus-consult, waarin het heette : »de roem, de dankbaarheid, de liefde, het verstand en het algemeen staatsbelang, geheel Frankrijk roept Napoleon tot erfelijk keizer der Franschen uitquot; ! Het fransche volk mocht nog eens stemmen, en eene verbazende meerderheid bevestigde dien uitroep. Maanden achtereen was het niets dan schitterende feesten i:i Parijs. De keizer en zijne gemalin Josephine (dochter van een west-indischen planter Facher de la Pagerie, weduwe van den republie-keiuschen veldheer Beauharuais en sedert 1795 gehuwd met Napoleon) bezochten het Noordwesten van Frankrijk, voorna-

melijk ook om eene landinpr naar Engeland voor te bereiden ; zij doorreisden België en de veroverde duitsche staten om door de hnlde, waarmede zij schijnbaar ontvangen werden, het fransche volk in verrukking te houden. In Aken ontving hij de erkenning zijns troons van Oostenrijk , Portugal, Napels en spoedig daarop van Pruisen , Spanje en ïoseane. In October werd hij met het grootste ceremonieel in St. Cloud ontvangen. Even als Karei degroote wilde hij door den paus gezalfd en gekroond worden. Hij gaf daarom aan den H. Vader de hoop, dat hij den godsdienst in zijnen ouden luister zou herstellen en der kerk de vrijheid zoude geven, welke bij hot concordaat bepaald was geworden. Pius Vil, door dezo belofte mede-gesleept, en vreezende, dat eene weigering noodlottige gevolgen voor de kerk mocht hebben, besloot na lang beraad aan de bede gehoor te geven. Z. Jl. verliet Rome den 2 Novb. 1804, üe levendige toejuichingen, de recht kinderlijke eerbied, welke hem op zijne lange reis te beurt vielen, deden hem de guurheid van het jaargetij en de vermoeienissen vergeten ; vooral te Lyon kende de betuiging van vreugde en eerbied geen palen. Den 25 kwam 'L H. te Fontainebleau aan. Zonderlinge Godsbeschikking!

Op een kleinen afstand dier stad, bij het kruis St. Herein, had de eerste ontmoeting plaats met Napoleon. Den 28 deed Z. H. zijne intrede in Parijs, onder de uitbundigste toejuiching, zegenend strekte hij zijne armen uit over de stad, waarin binnen weinig jaren zooveel onschuldig bloed vergoten was. Den 2 Dec. 1804 hadden de plechtige zalving en kroning plaats, onder hetzelfde ceremonieel en dezelfde gebeden als eens Karei de groote; maar deze, de grondlegger van het H. Roomsche rijk, voelde de gratie Gods en ontving kroon en scepter uit de hand van den stedehouder van Christus; Napoleon , hoogmoedig als hij was , zette zich zeiven en zijne gemalin de kroon op het hoofd; zij droegen hem ook waggelend slechts een korten tijd ; ook hield Napoleon zijn woord omtrent het concordaat niet. De paus vertrok na een verblijf van 5 maanden en vond nogmaals zijn troost op zijne reis in do vrome geestdrift zijner kin-

doren. Keizer Napoleon, geprikkeld door eene onverzade-lijke heerschzucht, was nog niet tevreden; hij veranderde eigenmachtig de italiaansche republiek in een koninkrijk Italië en zette zich, even als vroeger de duitsche Otto 1 te Milaan, de ijzeren kroon op het hoofd, zeggende: swee hem , die zich vermeet er aan te raken!quot; Zijn stiefzoon Eugène Beauharnais werd, ingeval de keizer geen eigen zoon mocht hebben, tot troonopvolger en onderkoning van Italië verklaard. De keizer omgaf zich met een glansrijken hofstoet en voerde onder andere namen de oude titels en rangen weder in. Zijne bloedverwanten verhief hij tot prinsen en princessen en schonk hun rijke dotaties. De voornaamste generaals werden rijks-maarschalken en ontvingen vooral in Italië rijke en erfelijke bezittingen ; vleiende dienaars maakte hij tot grootwaardigheidsdragers dei-kroon of senatoren met rijke bezoldigingen. Pracht en luister vervulden weer Parijs en gaven den kunstenaars en handwerkers rijk betaalden arbeid ; het landvolk verheugde zich in den vrede en inwendige rust en zoolang alle oorlogen gelukkig eindigden vergaten de Franschen om hun roem den druk der conscriptie en der belastingen. Dat andere volken niet gesticht waren in den franschen roem, en den bewerker van zoovele oorlogen en ellende vervloekten, daarvan had hunne nationale ijdelheid volstrekt geen begrip.

Terwijl Napoleon zijne banden reeds naar den adelaar uitstak , kromde het duitsche rijk zich aan zijne voeten, in plaats van eendrachtig samen te spannen om den vijand minstens ontzag in te boezemen. De vorsten van den linker Rijnoever en sommige italiaansche moesten voor hun verlies schadeloos gesteld worden, er moest dus eene nieuwe verdeeling ten koste van meer anderen plaats hebben. Frankrijk, dat Rusland door Talleyrand voor zijne even-wichts verdeeling had weten te winnen, verdeelde het ^ duitsche rijk in Parijs alsof het zijn eigendom was, het

werd hierin geholpen door de duitsche vorsten zeiven. Om strijd drongen zij zich vleiend bij Napoleon in, ja, sommigen kwamen naar Parijs om af te smeeken en geld te bieden ten einde goed bedeeld te worden; Pruisen was niet de minste, welke zich voor den Pranschman kromde. Zoodat de verdeeling door Napoleon reeds gedaan was, toen de Rijksdag te Uegensburg geopend werd om deze te bewerkstelligen, De leden hadden eigenlijk niets anders te doen dan ze aan te nemen, hetwelk hun dan ook uitdrukkelijk van de zijde van Frankrijk en Rusland gelast werd. Den 24 Maart 1803 kwam het zoogenoemde eindbesluit van de duitsche rijksdeputatie aan liet licht, waarbij do verdeeling bekend gemaakt werd. Wij geven slechts de voornaamste veranderingen , aangezien hot duitsche rijk zich drie jaren daarna toch geheel oploste, Het zal genoeg zijn om het verval van Duitschland aan te toonen en hoe het mogelijk geweest is, dat Napoleon in zulk een korten tijd de beheerscher van Europa werd. Het aartsbisdom Salzburg met de waardigheid van keurvorst kreeg de groothertog van Toscane; Pruisen do bisdommen Munster, Hil-desheim , Paderborn en vele abdijen in VVestphalen en Thü-ringen. Door bemiddeling van Pruisen ontving de prins van Oranje Willem V, voor het verlies van Holland, de bisdommen Fulda , Corvei, de rijksstad Dortnumd en eenige abdijen; Beijeren do bisdommen Wurzburg, Augsburg, Froising met abdijen en rijkssteden. Baden en Wurtem-berg, vooral het eerste , omdat het den ongelukkigeri hertog van Enghien van zijn grondgebied had laten wegslepen , werden rijk bedacht, met landen, abdijen en rijkssteden; Oostenrijk voor de afgestane Breisgau de bisdommen ïrente en Brixen. Van de 47 rijkssteden bleven er slechts (3 over; van de geestelijke vorsten slechts één, de bisschop van Mainz, die naar Regens burg verplaatst werd.

Kortom het was een mengelmoes van ruilen en deelen. Op de bewoners zeiven word geen acht geslagen, zij werden gelijkgesteld mot de lijfeigenen in Rusland.

De naneef van Rudolf van Habsburg, Frans II, welke de franscbe republiek zoo standvastig met eer en moed, ofschoon ongelukkig bestreden had, liet zich de kroon van Karei den groote niet zonder strijd van het hoofd rukken door den zoon der omwenteling. Rusland verbond zich met hem, dit rijk kon de willekeur derFranschenniet langer dulden. Engeland gaf geld, zijne macht op het vasteland reikte niet verder dan de vier en twintigponders van zijne linieschepen. Napoleon had in Boulogne eeu geducht leger verzameld, mot hetwelk hij Engeland bedreigde. Zijne soldaten oefenden zich in het roeien , landen , enteren enz. Toen nu de uitrustingen van Oostenrijk niet langer verborgen konden blijven, voerde Napoleon zijne scharen van Boulogne naar den Rijn (27 Aug. tot midden Sept.) en opende den veldtocht. In den herfst rukte een schoon oostenrijksch leger van 80 000 man over de Inn onder het opperbevel van Ferdinand en onder deze den generaal Mack. Te vergeefs trachtten zij do zuid-duit-sche staten over te halen om zich bij hen aan te sluiten. Mack rukte voort tot tusschen de 11 Ier en de Lech , steunende achter zich op Ulm en wachtte daar op het aanrukkend russische leger ; Pruisen weigerde dit laatste den doortocht doorzijn neutraal grondgebied, het leger moest dus een langen omweg kiezen ; Napoleon was intusschen snel (25 —2G Sept.) over den Rijn getrokken ; de badensche , hessische, wurtembergsche en beijersche troepen vereenig-den zich met hem; van Hanover uit rukte Bernadotte door het neutrale pruisische gebied van Anspacli generaal Mack in den rug. Ney ging bij Elchingen over den Donau, Napoleon nam met storm den Michclsberg bij Ulm in en Mack werd ingesloten; hij moest zich den 17 Oct. met 30 000 man en GO stukken geschut overgeven; de aartsher.

tog Ferdinand sloeg er zich met zijne ruiterij door naar Boheme. Napoleon ijlde door Beijeren den Donau af'; bij Dirnstein vochten de Russen moorddadig tegen Mortier; bij Stein de Oostenrijkers tegen Dupont, maar moesten terugwijken. Den 13 Novb. nam Murat de Donaubrug bij Weenen in , welke vorst Auersperg nagelaten had te doen springen, hij had zich door vredesverzekerihgen van Murat en Ney laten verschalken ; denzelfden dag zag de hoofdstad Weenen voor het eerst de Franschen binnen hare wallen. Napoleon vestigde zijn hoofdkwartier te Brünn , tegenover hem stonden de legers der twee verbondene keizers. Hun voornemen was tijd te winnen en op Hongarije te trokken van waar zij versterking zouden krijgen; doch Napoleon lokte hen door geveinsde achterwaartsche beweging uit hunne stelling bij Austerlitz, waarop de russische generaal Kutusow hem aanviel en zoo ontwikkelde zich den 2 Dec. 1805 de beroemde slag bij Austerlitz, ook de drie keizersslag genoemd, waarin Napoleon de overwinning behaalde. Deze overwinning zou voor den oorlog evenwel nog niet beslissend geweest zijn; want Pruisons toetreding tot de coalitie was reeds bepaald; in Hongarije stonden de aartshertogen Karei en Johan met de vereenigde macht, de Hongaren zeiven wapenden zich in massa en Rusland was onuitputtelijk, toen een wapenstilstand aan alle samenwerking den bodem insloeg. Aan keizer Frans werd de toestand zoo wanhopig voorgesteld, dat hij zich vernederde een persoonlijk onderhoud met Napoleon te verzoeken , dat den 4 Dec. plaats had in zijn legerkamp bij Saroschüz, waar dadelijk voorloopige voorwaarden getroffen werden voor den wapenstilstand en vrede. De laatste werd voor goed den 26 Dec. te Presburg geteekend, op voorwaarden, welke Oostenrijks macht geheel vernietigden, het duit-sche keizerschap van zijne waardigheid beroofden en het oude statensysteem van Europa veranderden. Oostenrijk moest aan het koninkrijk Italië, het venetiaansche, aan Beijeren, Tyrol, Vorarlberg, Eichstadt en een gedeelte van Passau; aan Beijeren, Wurtenburg en Baden, de zwabisch-oosten-rijksche landen benevens Breisgau afstaan. Daarentegen

kreeg Oostenrijk Salzburg en Berchtesgadeu , van den groothertog van Toscane, die daarvoor VVürzburg in de plaats kreeg; in het geheel verloor Oostenrijk 1000 □ mijlen met 3 millioen inwoners. De keurvorst van Beijeren werd tot koning verheven en Eugène Beauliaruais kreeg eene dochter van hem ten huwelij k; even zoo werd de keurvorst Frederik van Wurtenberg koning, üe kroonprins van Baden moest huwen met eene nicht van do keizerin Josephine en Hieronymus, zijn jongste broeder, mot eene wurtenberg-sche princes; uit het door Pruisen afgestane Cleef en Berg maakte Napoleon een hertogdom voor zijn zwager Murat. Van at' den presburger vrede bekreunt de keizer zich niet meer om vorsten- of volkenrechten ; hij regeert alleen ten voordeele van zijn persoon, en oifert daarvoor allen en ai-les op; de niet Kranschen zijn bij hem in tel als weleer de overwonnen volken bij de Romeinen. Slechts twee bukten niet voor zijn onmételijken trots: hij bood Alexander den vrede aan, maar deze wees hem smadelijk van de hand on Engeland liet door Nelson den 21 Oct. bij Trafalgar de fransch-spaansche vloot geheel vernietigen, de held verloor hierbij zijn leven; het was de laatste zeeslag, welke de Engelschen behoefden te leveren ; want geen vloot waagde zich meer uit de vijandelijke havens te gaan.

Op Napoleons aandrang verklaarden de kouingen van Beijeren en Wurtenberg, de keurvorstkanselier des rijks , (de Aartsbisschop Dalberg), de keurvorst van Baden , do groothertog van Cleef en Berg (Murat), de landgraaf van Darmstadt, do vorsten van Nassau, Hohenzollern, Salm , Isenburg, Lichtenstein, Arenberg en de graaf von Leijen zich voor souverein, rukten zich van het duitsche rijk los en richtten het zoogenaamde Rijnverbond op en onderwierpen zich aan het protectoraat van Napoleon. .De keur-aartskanselier kreeg den titel van vorst-primaat, die door den keizer moest benoemd worden, was voorzitter bij den

landdag van het Rijn-verbond en ontving de rijksstad Frankfort tot zetelplaats; daar moest ook do Bondsdag beraadslagen , welke in twee kamers verdeeld werd: in eene koninklijke en vorstelijke. De vorsten van het Kijnverbond moesten zich verbinden steeds een leger van 03 000 man onder de legerscharen van Napoleon te hebben, daarentegen zou de laatste altijd gereed zijn het verbond en de enkele leden met zijne macht te beschermen. Die vorsten, graven en heeren, welke volgens de duitsclie rijksdeputatie hun landjes nog behouden of gekregen hadden, moesten zich geheel schikken naar het aangrenzend lid van het Ivijnverbond , dit noemde men »niediatiscerenquot;, hetwelk al dadelijk het getal der vijanden van het verbond talloos vermeerderde. Alle ond-duitsche rechten en gebruiken moesten plaats maken voor de nieuwe, zoogenaamde vrije. Den 17 Juli kondigde de f'ransche zaakgelastigde Dacher den rijksdag te Regensburg, het bestaan van den Rijnbond aan, de leden gaven tegelijk kennis van hunne uittreding uit het duitsclie rijk, waarop Frans 11 den G Aug. genoodzaakt was den titel van duitsch keizer met dien van keizer Frans 1 van Oostenrijk te verwisselen. Beurtelings zagen wij reeds de duitsclie vorsten met Zweden en Frankrijk tegen den keizer strijden, ja, zelfs steden en landstreken werden aan niet duitsclie vorsten weggeschonken. Het dualismus tus-schen Oostenrijken Pruisen maakte het Napoleon gemakkelijk om het duitsclie rijk den laatsten doodsteek tc geven. De oprichting van het Rijnverbond vertrad geweldig alle oude oorkonden en verdragen met voeten; in plaats van lt;le gratie Gods , deelde het geweld lauden en koninkrijken uit. Het Rijnverbond heeft voor Duitschland alleen dit nut gehad, dat het eene menigte kleine vorsten deed verdwijnen, welke in hunne landjes als tjranuen heerschten; liet verzwakte do macht der aristocraten, wekte den militairen geest op en al strijdende leerde men van Napoleon de nieuwe manier van oorlogvoeren en vechten.

De zoon van den corsikaanscheu edelman, de kanonnen-keizer van liet vaste land, schiep koninkrijken en vorstendommen voor zijne familie en aanhangers, evenals een groot landeigenaar zijne landerijen verhuurt, maar toch eigenaar blijft. Hoe zijn zwager Murat hertog van Kleef eu Berg was geworden hebben wij hier boven reeds verhaald. Zijn broeder Jozef maakte hij tot koning van Napels ; want Napels had zicli bij de coalitie aangosloleu eu een russisch-engelsch leger laten lauden ; te Schönbruun sprak de keizer het strafwoord uit »de Bourbons hebben te Napels opgehouden te regeeren.quot; Massena was spoedig met zijn leger binnen Napels, de koninklijke familie vluchtte naar Sicilië, en Jozef, de broeder des keizers, werd op den troon geplaatst (31 Maart 180G).

Holland, dat meer dan eenig ander bondgenoot van de Prauschen leed , door de oorlogen met de Engelschen, aan zijn handel, scheepvaart en buitenlandsche bezittingen, was in -1805 genoodzaakt zicli te herscheppen in de bataaf-sche republiek, onder presidentschap van Rutger Jan Schimmelpennink. Thans 1806 moest het om nog voor te komen uit do rij der volken geschrapt te worden, nederig verzoeken om een koninkrijk te worden met zijn broeder Lo-dewijk , gehuwd met zijne stiefdochter Hortensia, als koning aan het hoofd. Napoleons zwager Bacciochi werd vorst vau Piombino 1805, dat in 1806 vergroot werd met Lncca, Massa en Carrara. Zijn adjudant Berthier gaf hij het vorstendom Neurenberg. Benevento en Poute-Corvo ontnam hij aan den paus en gaf hen aan Tailleyraud en Bernadotte. De eerste en laatste plicht van al die koningen en vorsten Avas de onderdanigheid aan den wil van hun grooten meester Napoleon. Hij kwam er rond voor uit: dat geheel hot vasteland een staten verbond moest worden, waarvan de keizer der Franschen het zwaartepunt moest zijn.

jena en auerstaü , 14 Oct. 1806 — eylau 8 Febr. friedf.and 14 Juni 1807. vrede van tilsit 9 Juni 1807.

Pruisen had sedert den vrede van Bazel den groeten strijd rustig aangezien, altijd in de meening te gelegener tijd het beslissende zwaard in de weegschaal te werpen. Zelfs in 1805 had het zijn leger reeds slagvaardig gesteld, maar liet Bernadotte met zijne troepen over zijn grondgebied marcheeren , hetwelk den voor Duitschland noodlottigeu slag van Ulm ten gevolge had. Na den slag van Austerlitz moest het Cleef, Neuenburg en Anspach tegen Hannover verruilen, hetwelk Napoleon sedert 1803 bezet en uitgezogen had. De fransche keizer zocht Pruisen in don waan te brengen, dat het zijne macht gaarne wilde vergrooten als kracht togen Oostenrijks invloed op de duitsche zaken. Pruisens staatsmannen als Haugwitz, Lombard en Beijme enz. waren het niet eens , zoo dat koning Frederik Willem in een wijfelenden toestand bleet'; maar weldra zagen zij de zaak duidelijk in. Toen het Rijnverbond gesloten was, bleef er voor Pruisen niets anders over dan zich bij Rusland aan te sluiteu, hetwelk Napoleon zeer goed begreep. Nu liet hij den Pruisen aanraden een Noordduitschen bond op te richten, dit werd gretig opgevat, maar toen men het ten uitvoer wilde brengen , werd alles door de Franschen verhinderd , en Pruisen ging voort in zijne onzekere houding, waardoor Napoleon tijd won om voor alles zijne bepaalde maatregelen te nemen , terwijl Pruisen zijn eigen kuil groef. In 1806.23 Jan. was Pitt, de aartsvijand van Napoleon gestorven en nu bood de fransche keizer aan George 111, bij de vredesvoorwaarden, zelfs Hanover aan, hetwelk hij onlangs aan Pruisen had afgestaan. Toen werd dit land zijn toestand bewust en begreep de sluwe handelwijze der Franschen; het stelde hen nu eischen en verlangde onder anderen, dat zij over den Rijn zouden terug trekken, en greep naar de wapenen, nadat het door zijn wijfe-len en dralen den Franschen tijd had gegeven in Duitschland

eene macht te verkrjigen, waardoor het zelf verpletterd zou worden. Pruisen verbond zich nu met Engeland en Rusland en noodigde Saksen ook tot aansluiting uit; de Russen konden onmogelijk voor het uitbreken van den oorlog klaar zijn, aangezien Frankrijk geheel marschvaardig en uitgerust was, zoo dat de Pruisen hot alleen tegen den overwinnaar van het vasteland moesten opnemen. Plet ontbrak niet aan hooge zinnen van den grooten Fritz, van Rossbach enz.; de regimenten exerceerden en marcheerden voortreffelijk op de wijze van den zevenjarigen oorlog ; maar de generaals waren stokoud en hadden voor het grootste gedeelte nog onder Frederik den groote gediend; de officieren , adelijke jonkers, velen zonder godsdienst en eer en de soldaten, ten deele aaugeworvenen en overloopers, gedresseerd met den stok en de roede. Napoleons legerscharen trokken'den 1 Oct. over den Rijn, de Pruisen over de Saaie Napoleon tegemoet, de laatste trof' hen in zulk eene ongeschikte stelling aan, dat hij uitriep: »de Pruisen zijn nog ezelachtiger dan de Oostenrijkers.quot; Den 10 Oct. viel prins Lodewijk Ferdinand de Franschen in onberaden overijling bij Saalfeld aan, hij verloor het leven, en zijne legerafdeeling werd met het verlies van geschut en krijgskas uiteengejaagd , te gelijk drongen de Franschen met geforceerde marachen zoo snel vooruit, dat zij de Pruisen beletten zich achter de Elbe terug te trokken. Het pruisische hoofdleger was in drie af-deelingen verdeeld. Onder Ferdinand van Brunswijk, Ho-henlohe en Rüchel. Den 14 Oct. liet Napoleon de drie legerafdeelingen te gelijk met onstuimigheid aanvallen. Hij zelf sloeg bij Jena het leger van Hohenlohe en joeg dat onder Rüchel, hetwelk Hohenlohe te hulp kwam snellen uiteen , te zelfder tijd bevocht üavoust op Ferdinand van Brunswijk bij Auerstadt eene volkomene overwinning. De verslagenheid onder de Pruisen was algemeen. De.Franschen zetten met voortvarendheid hun zegetocht voort. Den 16 Oct. ging Erfurt met 14000 man; 11 Novb. Maagdenburg over met 22000 man en 800 kanonnen, Stettin, Spandau , Custrin e. a. volgden. Den 27 October reeds trok Napoleon Berlijn binnen en werd onder gejuich laaghartig door de

ambtenaren on voornam? burgers ontvangen. Napoleon gedroeg zicli als een waar overweldiger, ontdaan van elk edel gevoel voor grootheid. Den koning, misleid door trouwelooze, wijfelende en lage staatsdienaren, beroofd van al zijne vestingen door de lafhartigheid der bevelhebbers , wilde hij aan de hardste voorwaarden onderwerpen. De koningin maakte hij tot een voorwerp der laagste smaadredenen j te Potsdam nam hij uit het grafgewelf den degen van den grooten Frederik en zond de pochondste berichten naar Parijs om de begoocheling der Franschen steeds aan te vuren. Hij legde den veroverden landen onmetelijke brand-schatiingen op en zijne generaals en beambten plunderden op eigen gezag. De koning van Pruisen volgde niet den raad van Haugwitz en anderen zijner lage raadsheeren ; maar weigerde het verdrag met Napoleon te teekenen en wierp zich in de armen van den keizer van Rusland Alexander. De troepen van het Rijnverbond onder Vandamne namen de vestingen in Sile-cië weg en huisden in dit land op zulk eene baldadige wijze, dat zij de Franschen in plagerijen overtroffen. Uit de Mark Brandenburg ging de tocht naar Polen; Danzig werd dapper door den ouden Kalkreüth verdedigd, maar moest zich aan Lefebre overgeven , die tot belooning den titel van hertog van Danzig kreeg. In November rukten de fransche legers Polen binnen en leverden den 26 Dec. den Russen bijPultusk en Golymin een moorddadig, maar onbeslissend gevecht. Keizer Alexander had, wel is waar, eensdeels de wapenen opgevat om den verslagen koning van Pruisen te hulp te komen ; maar ook voornamelijk, omdat Frankrijk de Turken aanzette en dreigde hot poolsehe rijk te herstellen. Den 2 Jan. 1807 trok Napoleon het jubelende Warschau binnen; den 8 Febr. werd bij Eylau een geweldigen slag geleverd, van beide zijdon vielen meer dan 60000 dooden en gewonden ; de dapperheid van het kleine pruisi-sche leger onder 1'Estocq redde de Russen van een volkomen nederlaag; beiden schreven zicii de overwinning toe. Den 14 Juni, don verjaardag van den slag van Marengo bevocht Napoleon , hoewel met groot verlies , eene beslissende overwinning bij Friedland. Den 15 Juni viel ook

Koningsbergen in zijne handen en cle Kussen trokken tot den Niemen terug. Alexander, verschrokken over den onge-Inkkigen uitslag, vvenschte naar een wapenstilstand eu vretle, voor beiden was Napoleon genegen. En e\en als vroeger de keizer van üuitschland in zijn bivouak van Austerlitz ontvangen werd, zoo werden nu do keizer aller Russen eu de uitgeplunderde koning van Pruisen op een prachtig vlot ten aanzien van de legerscharen , midden in den Niemen ontvangen om te onderhandelen. De koning van Pruisen was er eigentlijk slechts bij om de comedic te vergrooten; de onderhandelingen werden tusschen de beide keizers ook voor Pruisen gevoerd. De romantische Alexander was weldra door den sluweu veroveraar gewonnen, hij liet zijn vriend den ongelukkigen koning van Pruisen los, vergrootte zelfs zijn gebied met Bialystockin pruisisch Polen, en bewilligde er in, dat Pruisen meer clan do heli't van zijn land verloor. Den 7 Juli werd de vrede met Rusland gesloten en den 9 aan Pruisen genadig geschonken. Uit pruisisch Polen vormde Napoleon het groothertogdom Warschau, waarmede de poolsche natie tevreden werd gesteld ; het koningrijk Polen durfde hij niet herstellen, als hij in vriendschap met Rusland wilde blijven. Tot groot hertog van Warschau werd de koning van Saksen gekozen_;hij had wel zijne troepen op bet slagveld van Jena gezonden, maar Napoleon verhiet hem toch tot koning; want even als hij Beijeren tegen Oostenrijk gebruikte, 'zoo wilde hij met Saksen tegen Pruisen doen. Pruisen verloor verder geheel zijn gebied tusschen de Elbe en den Rijn en moest 147 millioen fr, betalen, tot waarborg daarvan bleven de Franschen drie voorname vestingen bezetten , daarenboven mocht het niet meer dan 45 000 man onder de wapenen hebben en laatstens moest het zeven krijgswegen voor hen en de poolsch-saksische troepen open zetten. De keurvorst vau Hessenkassel verloor zijn land, omdat hij neutraal was gebleven en Pruisen genegen was. Ook Brunswijk vov-dween, de hertog was aan zijne wonden overleden. Uit de ontrukte landen van Pruisen werd het koningrijk West-phalen gevormd, waarover Napolecu zijn jongsten broeder

Hieronymus koning maakte. Westphalen, Saksen en de nog overige duitsche staten buiten Pruisen traden in het Rijnverbond.

Terwijl Napoleon zegevierend over Kijn , Weser, Elbe _jOder en Weichsel ging , landen en staten met voeten trad, de kusten van de Atlantische, Baltische en Middellandsche zee beheerschte, waaide Engeland's vlag op alle zeeën en in de andere werelddeelen. Tegen dezen hem trotseerenden vijand zon Napoleon op verderf. Nogmaals wilde hij, zooals vroeger, in alle havens schepen uitrusten, hij verkondigde luid, dat hij 100 linieschepen zou laten bouwen en bemannen en Engeland in zijn schuilhoek opzoeken. De Engel-schen daarentegen zochten zijne schepen in de havens te verbranden en toen Napoleon in 1807 vasten voet aan de Baltische zee zette, vreesden zij, dat hij Denemarken tot een verbond overhalen , hun den doorvaart door de Sont afsluiten en de deensche zeemacht tegen hen aanwenden mocht. Zij rustten daarom eene sterke zeemacht tegen Koppenhagen uit en deze verscheen zonder oorlogsverklaring voor de stad en verlangden de uitlevering der vloot, welke zij beloofden tot den algemeenen vrede te bewaren en dan ongeschonden terug te geven. De Denen weigerden zulk een smadelijken eisch, waarop de Engelschen de stad bombardeerden, terwijl tegelijk een geland leger onder Wellesley (later Wellington) de deensche landmacht overwon en zoo werd de koning van Denemarken gedwongen om zijn ge-heele vloot, 18 linieschepen en 15 fregatten aan de Engelschen uit te leveren. Reeds in Berlijn (21 Nov. 1806) had Napoleon de britsche eilanden in blokkaden toestand verklaard. De Engelschen blokkeerden nu alle havens van af Cadix tot Danzig. Napoleon ten hoogste vertoornd eischte nu van al de met Frankrijk verbondene en bevriende staten

hunne havens voor de Engelsche schepen te sluiten, de laat-sten voor goeden prijs te verklaren, geen handel met hen te drijven, geen engelsche waren te gebruiken, ja, zelfs de engelsche producten te verbranden; men noemt dit het continentale stelsel. De meeste vorsten schikten er zich na, zelfs Rusland en Oostenrijk, ook wel uit verontwaardiging op Engeland over zijne daden van geweld en roofzucht, alleen Zweden en Portugal wilden er niets van weten; Turkije, Sicilië en Sardinië zochten het te ontwijken. Het continentale stelsel schatidde Engeland niet zooveel als Napoleon zich wel voorgesteld had; want er werd verschrikkelijk gesmokkeld en veelal met behulp der beambten op het vaste land. De handel in de andere werelddeelen kwam daardoor geheel in de handen der Engelschen; want geen ander schip durfde zich wagen — en op het vaste land gingen vele handelaars ten gronde. Het had slechts een voordeel, dat, bij gemis van engelsch fabrikaat, men genoodzaakt was zelf te vervaardigen , waardoor de industrie eenig leven meer verkreeg.

De wel voor Engeland voorzichtige, maar toch tegen alle volkenrecht strijdende roof aan Denemarken gedaan, wekte den vollen toorn van Napoleon op; hij zocht daarom gelegenheid om de Engelschen een gevoeligen slag toe te brengen. Hij verlangde van den koning van Portugal, dat het voor de engelsche schepen zijne havens zou sluiten entoen deze dit weigerde, beloofde Napoleon aan Karei IV koning van Spanje , of veeleer aan zijn minister, den zoogenaamden vredenvorst Godoy, Portugal met Spanje te deelen. (27 Oct. 1807 , verdrag van Fontainebleau). De koning geloofde hieraan en Napoleon zond een klein leger onder den maarschalk Junot door Spanje naar Portugal; de koninklijke familie van Portugal liet zich echter noch vangen, noch tot een verdrag overhalen, maar vluchtte op engelsche schepen naar Brazilië. Junot (hertog van Abrantes) hief dadelijk eene schat-

ting van 80 raillioen fr. en zoiull 0,000 portugeesche soldaten naar Spanje (die latev in Rusland en Duitschland voor Napoleon ten gronde gingen). De 80 mijlioenen moesten, wel is waar voor het grootste gedeelte de kloosters, kerken en de gezanienblijke geestelijkheid betalen; het portugeesche volk schatte daarom den roof des te grooter, omdat het kerkroof was; de algemeene geest van onwil tegen de Franschen openbaarde zich door opstanden, welke hun middelpunt in Operto hadden, alwaar ook het spaansche leger, dat Ciodoy daar heen gezonden ha,d, aan hef muiten sloeg. De fransche heerlijkheid was in Portugal van zeer korten duur; do Engelsehen openden den oorlog op het pyreneesche schier-eiland; zij zonden den hertog van Wellington met een leger van 18000 man naar Portugal, en wisten den geest in Spanje voor zich te winnen. Dit land had, sedert 1795 met Frankrijk verbonden, een ongelukkigen zeeoorlog tegen Engeland gevoerd en velen zijner over-zeesche bezittingen verloren; het werd den oorlog en het verbond met Frankrijk moede en (Jodoy stelde pogingen in het werk om van Frankrijk ontslagen te worden. De overwinningen van Jena en Friedland joegen het echter zoo veel vrees aan, dat het zicli met Napoleon tegen Portugal verbond, te meer, daar hij het vleide met eene vergrooting van grondgebied ten koste van het laatstgenoemde land. De Franschen verkregen vrijen doortocht naar Portugal en een leger van 10 000 man onder iiomana werd tot onderpand van trouw in dienst van Napoleon gesteld. De laatste echter zond niet alleen een leger onder Junot naar Portugal, maar stelde allengs eene zamenhangende linie op van 100000 man in Spanje zelf en nu begon Godoy en de koningin in te zien, wat Napoleon eigenlijk in zijn schild voerde. De vredevorst kende het spaansche volk te goed, dan dat hij verwachten kon, dat hot zich zoo maar vrijwillig aan den vreemdeling zou onderwerpen, en daar hij als de bewerker van het verbond met Frankrijk bekend was, vreesde hij het uiterste van de volkswoede. Hij zocht den koning en de koningin over te halen zich vooreerst naar Sevilla en van daar naar Amerika te begeven en Spanje aan

zich zelf en den kroonprins Ferdinand over te laten. De toerustingen voor het vertrek echter bleven niet onopgemerkt, in Aranjuez en Madrid hadden volksoploopen plaats; de koning legde ten gunste van zijn zoon, en om zijn gunsteling Godoy tegen de volkswoede te beschermen, zijne kroon neer (19 Maart 1808). Ferdinand toonde zich jegens Mapoleon kruipend en voorkomend , schreef hem zelfs op aanraden van zijn ontrouwen opvoeder Escoiquiz een vleienden brief, waarin hij tegelijk den keizer verzocht hem met eene gemalin uit zijn geslacht te vereeren. Napoleon verachtte hem , daarbij lag het reeds in zijn plaii Spanje tot een leenstaat van Frankrijk te maken , de Bourbons van den troon te zetten en er een Napoleon op te plaatsen; er moesten geen Pyreneeën meer zijn. Spoedig had Karei IV berouw over zijn afstand en aangezet door de koningin en door Godoy, die zich in de strikken van Napoleon en zijne gezanten hadden laten vangen , wendde de koning zich klagend tot Napoleon. Deze noodigde hen naar Bayonne uit; hierheen wist men op de slinkste wijze ook Ferdinand te lokken. De hertog van Ro-vigo (Savary) was onder den schijn van scheidsrechter naar Madrid gezonden, nam eene voor Ferdinand genegene houding aan en maakte hein later diets, dat de keizer zich uit genegenheid voor hem zich verwaardigde zelf naar Spanje te komen , hem als koning erkennende , het dus Ferdinand pastte den keizer te gemoet te reizen en dat zij elkander te Burgos dan zouden aantreffen. Ferdinand ging niet zijn broeder don Carlos werkelijk op reis , ofschoon vaderlandslievende Spanjaarden hem voor den strik waarschuwden , waarin hij zich moedwillig zou laten vangen. Te Burgos aangekomen, waar de keizer niet was , zette men onder alle valsch vertoon de reis naar Victoria voort, daar ontving hij een brief van Napoleon, welke zeer goedkeurend luidde over een huwelijk inet eene prinses uit zijn huis en dat hij hem te Bayonne zou opwachten en in weerwil van alle waarschuwingen , men wilde hem zelfs met geweld doen terugkeeren , zette hij de reis naar Bayonne voort. Hier klaagde Karei IV bij den keizer zijn zoon aan van hem de troon ontweldigd te hebben en verlangde deze terug; na vele familietooneelen ai.g. gesch. 31

werd Ferdinand tot de teruggave overgehaald (5 Mei) en den (5 deed de koninklijke vader voor zich en zijne nakomeliu-gen afstand van den spaanschen troon ten gunste van .Napoleon; voor Ferdinand en de andere prinsen was er niets aan te doen, zij moesten toestemmen. De geheele koninklijke familie kreeg aanzienlijke jaargelden en kon binnen Frankrijk op haar gemak leven. Napoleon beriep voor den schijn een honderdtal spaansche notabelen naar Bayonne, liet door hen zijn broeder Jozef als koning van Spanje erkennen en gaf hun to gelijk eene nieuwe staatsregeling mede. (15 Juni 1808).

De Spanjaarden echter lieten zich niet, gelijk de Duit-schers als een troep schapen behandelen. De Franschen kregen hier te doen met het volk , niet niet vorsten ; het trouwe-looze spel met den koning en den kroonprins, hoe ontaard ook deze Bourbons waren, stiet deze trotsche natie tegen de borst. Reeds den 2 Mei brak in Madrid een woedende opstand uit, welke aan meer dan 1200 Franschen bet leven kostte ; Murat dempte hem en liet zonder onderscheid , schuldig of niet schuldig, mannen, vrouwen en kinderen neerschieten , waardoor hij de wraak der Spanjaarden nog meer aanhitste. Hij verwierf zelf eene kroon, en volgde Jozef op als koning van Napels. In Spanje kwamen het platteland en de provinciesteden, welke niet door de Franschen bezet waren, in beweging; zij erkende de regeering van Madrid niet, vormde Juntas en riepen het volk te wapen. Dit beantwoordde overal met vuur aan de roepstem voor eigen haard; zelfs de gewone Spanjaard is hooghartig, en onderwerpt zich niet aan vreemde heerschappij ; hij is streng katholiek , en haatte de Franschen bijzonder als kerkschenders en roovers ; in volharding en verachting des doods doet het voor geen volk der aarde onder. Binnen weinige maanden stonden er sterke legers in het veld, zwierven er talrijke ben-

den op en in het gebergte en maakten bergpassen cu wegen gevaarlijk. In geheel Spanje was geen franschman meer veilig ; in de huizen werden zij vergiftigd, op de straat met den dolk verin oord, op het veld doodgeschoten; geen middel versmaadden de Spanjaarden om don vreemden indringer te verdelgen. In deensch Fiinen stonden 10 000 Spanjaarden onder Romana, toen dezen het lot huns vaderlands vernamen , maakten zij zich van de deensche vesting JS ij borg meester en vaarden op engelsche schepen naar huis. üit vertoornde .Napoleon des te meer, wijl hij gewoon was allen te verschalken. Meer schrik joeg hem spoedig daarna het bericht aan van de eerste groote nederlaag, welke de fransche wapenen leden, sedert hij als opperste veldheer gebood. Een fransch leger onder generaal üupont was over de Sierra Morena naar Andaluzië voortgedrongen, had Cordova bestormd en uitgeplunderd en eene legerplaats der Spanjaarden bij Jaen genomen, maar van alle kanten omringd , kon Du-pont zich door het gebergte geen weg meer openen en moest zich met 1Ü000 man bij Baylen gevangen geven (22 ,)iüi), dit verspreidde jubel door geheel Spanje; want nu was gebleken, dat ook de Franschen overwonnen konden worden. Geheel Europa, behalve Frankrijk, juichte; het was toen dat Talleyrand zeide, »c'est le commencement de la linquot; (dit is het begin van liet einde). Bijna gelijktijdig ging ook de fransche heerschappij in Portugal ten gronde. Den 21 Aug. sloeg Wellington den maarschalk Junot bij Uimi-eira, deze kreeg bij de capitulatie van Cintra van de engel-schen vrije aftocht naar Frankrijk. Napoleon erkende het gevaar en besloot daarom persoonlijk op het slagveld te verschijnen , want hem zeiven was nog niets mislukt. Eerst wilde hij zich in den rug veilig stellen , daartoe noodigde hij Alexander keizer van Rusland uit om een congres te Erfurt te houden, om bepaald met hem over de vcrdeeling van Europa te onderhandelen. Te Erfurt verschenen behalve Alexander, de koningen en vorsten van het Rijnverbond, prins Willem, broeder des konings van Pruisen; van Oostenrijks zijde niemand. Hier spreidden Napoleon , zijne generaals en hovelingen een pracht en overmoed ten toon, dat

men uiet begrijpen kon, hoe de een zoo dwaas was ze zich aan te matigen en de andere ze te verdragen. Met angstige blikken zag Europa naar die plaats. Een geheime sluier bedekte het verhandelde, later bleek, dat de hoofdzaak geweest is : de erkenning van het bestaande eu de nieuwe napoleonsche dynastie in Spanje en de vergrooting van Rusland in Moord en Zuid. Van uit Erfurt werd ook door de beide keizers Engeland nogmaals den vrede aangeboden , waarop het echter niet eens antwoordde.

En nu stortte Napoleon zich als een woedende leeuw met al zijne macht op Spanje neer.

Met 200000 man brak hij op ; de maarschalken Lannes, JSIey, Victor, Soult, Lefebre, Junot, Moncey, Bessieres, de generaals St. Cyr en Kelleraian voerden de verschillende lo-gerafdeelingen aan. De Spanjaarden stelden hem ongeveer 180000 man onder Palafox , Blake, Romana en Costannos tegen; maar deze legers moesten nog geoefend worden, er ontbraken deugdelijke officieren, eu de generaals zeiven waren die beproefde krijgsmannen nog niet om tegenover de veldheeren van Napoleon gesteld te worden. Napoleon viel met bliksemsnelheid op het centrum der Spanjaarden en doorbrak het den 10 Novb. bij Burgos; den 10 en 11 werd den linkervleugel van het leger van Galicië bij Espinosa , den 23 den rechter bij Tudela vernietigd; den 30 namen de pool-sche ruiters de kanonnen in de bergpas van Somosierra; eu den 4 Dec. capituleerde Madrid. De spaansche legers, welke zich na den verloren slag wel weer op nieuw verzamelden, konden nergens het veld houden: het engelsche quot;hulpleger, dat generaal Moore aanvoerde, kwam eerst, toen Napoleon de spaansche scharen vernietigd had; Moore, die gevaar liep van ingesloten te worden, moest naar de haven van Corunna terugtrekken; dezen moeielijkeu tocht volbracht hij meesterlijk , steeds vervolgd door de Franschen, haalde eenige ruiterbenden zijne achterhoede in bij Benavente, zij

werden dapper teruggeslagen en hun aanvoerder gevangen genomen; toen hij te Corunna aankwam waren de hoogten der stad reeds door Soult bezet, en om nu niet bij het inschepen aangevallen te worden, was hij genoodzaakt den 16 Jan. 1809 een bloedig gevecht te leveren, waarin hij gedood werd ; de Franschen werden echter teruggedreven, en het overige van het engelsche leger scheepte zich in. Soult nam nu Corunna en Ferrol; den 10 Maart drong hij Portugal binnen en den 29 nam hij na eene hevige bestorming, de stad Oporte, waar de Franschen verschrikkelijk huishielden. Saragossa in Aragonië had in den eersten veldtocht tegen Lefebre eene hardnekkige belegering doorgestaan, thans werd die stad voor de tweede maal aangevallen. Voorde krijgskunde en dapperheid der Franschen bezweken de buitenwerken en stadsmuren ; maar de Spanjaarden zetten den strijd in de stad voort. Straat na straat, huis na huis moest bestormd of door mijnen vernietigd worden en eerst nadat twee derde der stad in de macht der Franschen en veertig duizend menschen omgekomen waren, gaven zij het overige bij verdrag over (21 Febr. 1809). Ook de Franschen hadden vreeselijk verloren; maar meer schade deden hen de geestdrift en de haat, welke het treurig lot dier stad tegen hen bij alle volken van Europa opwekte. En hoe zwaar Spanje ook door de overweldigers geteisterd werd was het nog niet onderworpen; het vernietigde een groot gedeelte van de beste krachten van den overwinnaar.

Eensklaps werd hij van den Taag naar den Donau geroepen en liet Spanje over aan zijne onmenschelijke en op elkander naijverige maarschalken. —

Oostenrijk , welke den volhardenden en moedigen weerstand der Spanjaarden zag , besloot nog eens den strijd tegen den vreeselijken tegenstander te wagen en legers in het veld te brengen, welke getuigenis aflegden van de kernachtigheid en vaderlandsliefde van de volken der monarchie. Oostenrijk rekende op een algemeenen opstand der duitsche volken

tegeu het juk van Napoleon en bezwoer hen bij Herman den Cherusker en de schimmen der oude keizers de wapenen op te nemen,niets mocht baten. Napoleon gold voor den onoverwinnelijke. Sedert de Hervorming was er ook geen sprake meer van het duitsche vaderland. De aartshertog Karei trok met zijne hoofdmacht tot aan de Lech ; de Beijeren trokken terug, en met hen en de andere troepen van het Rijnverbond sloeg Napoleon in vijf dagen de Oostenrijkers met ongehoorde snelheid bij Thann , Pfaffenhoven , itohr, Abensberg, Landshut , Eckmnhl en Regensburg (19—23 April); slechts weinige fransche regimenten, behalve bij Regensburg, vochten hier mede. De aartshertog Karei wendde zich naar Boheme en Napoleon ging den Donau af; bij en in Ebersberg leverde eene Oostenrijksche legerafdeeling onder 11 iller nog een woedend gevecht (3 Mei), waarop de franschen , anders volgens hunne gewoonte, niet veel pochen. De weg naar Wee-nen lag open, waar Napoleon den 13 Mei voor de tweede maal zijn intocht deed. Ondertusschen had Karei uit Boheme aan den anderen Donau-oever zijne stelling tegenover het vijandelijke leger genomen. Den 21 Mei ging Napoleon bij het eilandje Lobau over den Donau en viel het oostenrijksche leger, met zijn gewoon vertrouwen op do overwinning, aan. De Oostenrijkers boden hardnekkig weerstand. Napoleons zware ruiterij , bij wier aanval de aardbodem trilde, werd door het Oostenrijksche voetvolk weggemaaid en hun geschut smeet de Franschen bij rijen in het zand. Twee dagen (21 en 22 Mei) duurde deze groote slag bij de dorpen Aspern en Essling; Napoleon werd geslagen en met groot verlies over den Donau teruggeworpen. Doch zijne hulpmiddelen waren te groot; hij versterkte zich spoedig, zoodat hij in Juli weer gereed stond voor den aanval. Do aartshertog Ka-rel bleef zonder versterking; zelfs het leger ouder zijn broeder , don aartshertog Johann, hetwelk den onderkoning Euge-nius den 16 April bij Sacile geslagen en tot aan de Etsch teruggedrongen had, maar door de ongelukkige gevechten in Beijeren tot aan de Raab in Hongarije terug had moeten wijken, kwam te laat voor den beslissenden slag. Den 4 Juli trok Napoleon met een ontzachlijk leger weer over den

grooten stroom op eene plaats, waar men het niet verwachtte en dus slecht bewaakt was. Den 5 en G Juli had de twee-daagsche reuzenslag plaats bij het dorp Wagram , de overwinning reikte reeds do hand naar de Oostenrijkers , toen Napoleon door een dier stoute bewegingen het centrum v.ïy ner vijanden verbrak en te gelijk een vleugel dreigde at te snijden. De aartshertog Karei trok in goede orde , altijd nog slagvaardig, met veroverde kanonnen en duizenden krijgsgevangen af, naar Zuaym. Napoleon volgde hem , maar hier werd een wapenstilstand gesloten; want keizer Frans , beangst gemaakt door kleingeestige raadgevers, wenschte den vrede, welke Napoleon hem gaarne gaf. De dapperheid der Oostenrijkers , die voor eigen erf en haard vochten , had hem verpletterd; meer dan 20000 do oden bedekten de velden van Aspern en Wagram; 45 000 gewonden werden naar Weenen gezonden. Pruisen was op het punt zich bij Oostenrijk aan te sluiten en Tyrolin opstand; in Spanje gingen de zaken slecht en Hongarije scheen ook voor zijn keizer te ontwaken ; en toch wist Napoleon de houding aan te nemen alsol hij den vrede wel genadig wilde geven, en keizer Frans, tegen den wil van Metternich en graaf Stadion, die de vredesonderhandelingen voerden en tot krachtsontwikkeling aanraadden, liet zich vrees aanjagen, door zijn bijzon-deren gunsteling vorst Johan von Lichtenstein, welken Napoleon daartoe wist te gebruiken. De keizer toekende den 14 Oct. 1809 den Weener-vrede , waarbij hij nogmaals 2000 □ mijlen lands met millioen inwoners afstond, welke aan Beijeren , den vorsten van het Rijnverbond en Rusland gegeven werden. Van een gedeelte vormde Napoleon een koninkrijk lllyrië, waardoor Oostenrijk van de zee afgesneden werd , daarenboven moest het 80 millioen il. betalen en tot het continentale stelsel toetreden.

Al riep ook do aartshertog Karei te vergeefs de Duit-schers op tegen den gcmeenachappelijken vijand van hun schoon vaderland, al hadden de overwinningen van Aspern

en Essling, en de moedige strijd bij Wagram een nadee-ligen vrede ten gevolge ; het toonde tocli, dat de moed en het gevoel van eigenwaarde wel met geweld onderdrukt, maar niet vernietigd -waren; het deed zien, dat er nog eene kracht leefde, welke bij volharding gevaarlijk voor den overweldiger kon worden.

()ok enkele verschijningen van onverschrokkenheid en oprechte vaderlandsliefde deden de bedrukten nog troost in de toekomst vinden. Boven allen blonk hier heerlijk het voorbeeld der Tyrolers uit. Zij hadden zich ongaarne van Oostenrijk laten scheiden en vereenigen met Beijeren, daarom werden zij door de beijersche beambten beschimpt on mishandeld; de naam zelfs moest ophouden, het zou Zuid-Bfijeren heeten. De wraak kookte in stilte, tot Oostenrijk in de lente van 1809 te wapen riep; toen verhief zich geheel Tyrol en de Beijeren werden of gedood of gevangen. Een aanval der Franschen en Beijeren in Juni weerden de Tyrolers bloedig af. Zelfs toen na den slag van Wagram de weinige Oostenrijkers hun land moesten ruimen , verdedigden zij hun bergland met eigen vuist. Bun voornaamste aanvoerder was de vrome en dappere Andreas Hofer, de z find waard uit het Passeyer-dal, hij was bezitter van twee herbergen, een op den hoogen Jaufen, de andere in een vlek, het Zand genaamd en was de lieveling zijner landslieden om zijne vroomheid , dapperheid en zijn openhartig gemoed; hem ter zijde stonden de koene Jozef Speckbacher en de kapucijner Haspinger. Ue maarschalk Lefebre, hertog van Danzig, drong met 40 000 Franschen , Beijeren en Saksers van alle zijden hun land binnen ; maar de boeren en bergbewoners sloegen hen in verscheidene gevechten, daar zij even als in 1703 goed voordeel wisten te trekken uit hunne bergen. In een gewonen ruitersmantol, om niet herkend te worden, vluchtte de maarschalk uit hun land, nauwelijks een derde deel van het leger ontkwam naar Beijeren. Spoedig daarna echter, toen Tyrol volgens den Weener-vrede prijs gegeven werd , drongen nieuwe legers van Beijeren en Italië hun landje binnen. Dringend raadde de aartshertog Johan den Tyrolers aan den hopeloozen strijd thans

oj) te geven , ook Hofer maaude tot het nederleggen der wapenen aan. Niet alle dalen gehoorzaamden, zij sloegen wanhopig om zich, ook Hofer trad weder onder de strijdenden , doch de overmacht was te groot; de moed dei-dapperen werd in het bloed gestikt. Haspinger en Speck-bacher ontkwamen , maar, helaas ! de trouwe zandwaard , die zich in een berghut schuil hield werd verraden , gevangen en onwaardig mishandeld. In Mantua werd hij op bevel van Napoleon doodgeschoten; hij knielde niet neer, liet zich niet blinddoeken en commandeerde zelf vuur! (20 Feb. 1810). Het doodelijk schot op den held weergalmde door geheel Europa, en deed duizenden harten van wraak tegen den dwingeland kloppen.

in Westphalen beproefde het de overste Dörnberg om zijne soldaten tegen de Franschen aan te voeren ; het mislukte en hij kon zich nauwelijks door de vlucht redden. Opstanden onder de Hessen werden licht onderdrukt; evenzoo ging het den bewoners van Mergeutheim , onderdanen van de duitsche orde, die geen Wnrtembergerszijn wilden. Pruisen moest gedurende den strijd rustig blijven; want het was te uitgeput en zijne vestingen waren door de Franschen bezet. Evenwel voerde de huzarenoverste Schill zijn regiment eigenmachtig over de grenzen, maar werd door de vijandelijke overmacht naar het noorden gedrongen. Na verscheidene zegenrijke gevechten werd hij door een deensch-hollandsch leger te Straalsund ingesloten en bij de bestorming dier stad gedood (31 Mei 1810). Van zijne gevangen-genomene wapenbroeders werden op bevel van Napoleon te Wezel 11 officieren en te Brunswijk 14 onder-officieren doodgeschoten , GOO man werden tot de galeistraften te Toulon verwezen. Hij behandelde hen als roovers. In 1814 keerden er van de 600 slechts 120 terug, de overigen waren onder hun lijden bezweken. Gelukkiger was Hertog Willem van Brunswijk, de zoon van den ongelukkigen Ferdinand. Hij

had 2 000 man aangeworven, welke doodshoofden in hunne vaandels droegen; met dit legertje trad hij in oostenrijk-schen dienst om zijn vader te wreken. Na den slag bij Wagrara erkende hij den wapenstilstand van Znaym niet en sloeg zich uit Saksen over Zwickau, Leipzig, Halle, Eis-leben, Halberstadt, Brunswijk, Hanover, JNienburg naar Elsfieth door, alwaar hij zich naar Engeland inscheepte. Deze machtige staat ondersteunde Oostenrijk slechts met geld en na een tocht naar Holland, waar het zich van bet eiland Walcheren meester maakte, en na de insmokke-ling van eene aanzienlijke partij goederen beschermd te hebben, trok het leger in Sept. weder af. Hadde Engeland in dien tijd een leger van 40000 man in JSioord-Duitschlaiid aan wal gezet dan waren wellicht de zaken voor Napoleon slechter afgeloopen.

NAPOLEON VERNIETIGT DEN KEHKEUJKEN STAAT ; RICHT HET GROOTHERTOGDOM FRANKFORT OP; LIJFT HOLLAND BIJ FRANKRIJK IN.

Napoleon heerscht iu Europa naar believen voort, treedt alles, wat hem niet bevalt of wie zich niet naar hem schikt met voeten , even als vroeger de republikeinsche geweldenaren deden. Den paus ontnam hij den kerkelijken staat met de almachtswoorden (17 Mei 1809) »De paus heeft opgehouden wereldlijk vorst te zijn.quot; Home werd als tweede stad van het rijk verklaard, aan den paus eene aanzienlijke jaarwedde aangeboden en de keus als woonplaats te Home of te Parijs gelaten. Pius VII verwierp echter alle aanbiedingen van den keizer, die doof was gebleven voor alle beden en waarschuwingen des H. stoels. De paus sprak in Juni 1809 den ban tegen Napoleon uit, alsmede tegen allen , welke de onrechtvaardige bevelen zouden voltrekken en die, welke de openbaarmaking van den ban mochten verhinderen. Napoleon in zijne verwatenheid spotte hiermede en liet den grijsaard , die zijne eedeu niet mocht schenden, die de bezittingen, wolkeden Katholieken der ge-heele wereld toebehoorden , niet kon en mocht afstaan, in

het midden van den nacht op eeno slinksche wijze, na in het Quirinaal te zijn ingebroken , uit zijne slaapkamer lichten en in allerijl over berg en dal uar Savona brengen. Overal, waar hij doorging, lagen droefheid en medelijden met den hoogeerwaardigen grijsaard op aller menschen gelaat en hun diepe vereering was zijne troost op de smartelijke reis. Hij was gescheiden van al zijne vrienden en vertrouwden. Men trachtte hem eerst te verblinden door pracht van zijn paleis, stoet van bedienden en hooge jaarwedden. Pius was er ongevoelig voor en sloot zich in zijne kamer op, en hoe nauw hij ook bespied werd, traden zijne afkeurende breves toch buiten zijn kerker de wereld in; dit verbitterde den keizer dermate, dat hij den standvastigen paus nog scheide van den prelaat Doria, van zijn biechtvader, hem zelfs inkt, pen en papier ontnam , hierop echter kwam de vermetele, wellicht omdat hij do lafheid besefte , terug. De bisschoppen en kardinalen, welke hij verdacht van gehoorzaamheid aan den H. vader of zijne plannen niet in de hand wilden werken, werden gekerkerd. Hij dolf de gallicaansche artikelen weer op, dreigde met eene nationale kerk; niets mocht baten om den paus maar een enkelen stap buiten zijn plicht te laten doen of in eenig punt tegen het kanonieke recht toe te geven of de excommunicatie op te heffen. Zelfs het concilie der bisschoppen uit het gebied van Frankrijk en Italië, dat, den 17 Juni 1811 in de Notre Dame te Parijs geopend werd en waarop 9 aartsbisschoppen en 80 bisschoppen tegenwoordig waren, baatte hem niets. Zijn oom, de cardinaal Pesch, welke bij het concilie voorzat, legde het eerst den eed af van trouw aan het R. Iv. geloof en van gehoorzaamheid aan den roomschen pans; en toch wilde de keizer niet beseffen, dat hij tegen een rots stiet, waar tegen de hel niets vermag, hoeveel te minder dan al zijn geweld en listen. In Juni 1812 liet hij den paus naar Fontainebleau vervoeren, waar Z. 11. met meer waardigheid behandeld werd, en hem eene vrijheid gaf , welke de wereld moest doen gelooven, dat de verstandhouding tusschen hem en den paus verbeterd was, misschien voelde hij, dat hij de geheele R. K. wereld van zich afstiet. Bijna gelijktijdig vergrootte hij het

gebied van den vorst-primaat met Hanau en Pulda en verhief liet tot een groothertogdom Frankfort, gaf daarentegen Kegensburg aan Beijeren. Na den dood van deu vorstprimaat moest Eugenius Frankfort erven, omdat voortaan geen wereldlijke heerschappij meer vereenigd mocht zijn met de geestelijke waardigheid. Ook Westphalen vergrootte hij met een gedeelte van Hanover; maar daarvoor bedong hg voor zich 4¹/2 millioen fr. en onderwierp den handel van Westphalen aan de fransche tolbeambten.

Zijn broeder Lodewijk, koning van Holland, welke het belang van zijne onderdanen behartigde en zich moeite gaf om bij hen bemind te zijn, wilde zijn koninkrijk en zyn volk niet aan de plannen van zijn keizerlijken broeder opofferen ; hij legde mismoedig den 1 Juli 1810 de kroon neder en begaf zich naar Oostenrijk. Den 9 Juli schi'apte Napoleon Holland van de kaart af en vereenigde het met Frankrijk als aanslibbingen van de monden van den Rijn, Maas en Schelde, drie hoofdaderen van het fransche lichaam. Amsterdam werd de derde stad des rijks; het land werd verder door het fransche leger en ambtenaren als een veroverd gewest uitgezogen en mishandeld.

Den 13 Dec. van het zelfde jaar werden het hertogdom Oldenburg eu de monden van de Ems , Wezer en Elbe als departementen met Frankrijk vereenigd, ten einde den engel-schen smokkelhandel te doen ophouden. Danzig aan den mond der Weichsel was reeds sedert 1807 eene vrije stad met een franschen bevelhebber en eene bezetting.

Deze daden, door welke Napoleon zijn gebouw vaster dacht te grondvesten , waren juist even zooveel stoten, die hij er zelf tegen bonste. Al hadde de onderwerping aan de fransche heerschappij de millioenen harten zoozeer niet verbitterd, dan zouden dit de schandelijke afpersingen, de mishandelingen en de willekeur der fransche veldheeren , en ambtenaars bewerkt hebben; dezen smeedden eigenlijk het zwaard , dat vroeg of laat den vreemden band moest doorhakken. De mishandeling, vooral van den paus, toonde den Katholieken, dat Napoleon de godsdienst niet heilig was ; maar dat hij dien zelf als eene policiezaak tot zijn voor-

deel wilde aanwenden. De zuchtende volken, die alleen bij liet verlies van goed en bloed hun hulp van üod verwachtten , geloofden niet meer aan den duur van zijn geluk, sedert hij de Kerk en haar opperhoofd aangerand had. Met de geschiedenis der eeuwen in de hand voorspelden zij de gevolgen; de maat van vervolging was vol. Aller hoop was op de goddelijke gerechtigheid.

De twist met zijn broeder Lodewijk bewees der wereld ook, dat hij in zijne bloedverwanten slechts slaven wilde hebben, dat hij hen opoiferde als zij tegen zulk eene onwaardige rol kantten; dit bevestigde te meer nog de overtuiging : dat de grootste krijgsheld de grootste despoot was, die sedert de romeinsche Cesars den geesel over Europa gezwaaid had. —

Na den vrede van Tilsit koos Alexander vooreerst de zijde van Napoleon, omdat hij zijn rijk door hem op eene gemakkelijke wijze kon vergrooten, wol niet zoo groot als de veroveraar, maar duurzamer. Wij hebben reeds gezien, hoe Alexander het niet versmaadde zich door Napoleon van het vernederde Pruisen het gebied van Bialystock te laten geven ; in den oorlog van 180S) nam hij als bondgenoot van Napoleon deel aan den oorlog, voornamelijk omdat de Polen ook te wapen waren gesneld en eene vereeniging van oos-tenrijksch Polen met het groothertogdom Warschau voor Rusland zeer gevaarlijk kon worden. Bij den vrede van Weenen kreeg Rusland het gebied van Tarnopol en Napoleon verzekerde, dat hij aan de herstelling van Polen niet dacht; en dit was wel de grootste winst, welke Rusland uit zijn verbond trok. Hadde Napoleon het koninkrijk Polen hersteld , dan zou hij een muur tegen Rusland hebben gezet, welken den Czaar niet gemakkelijk zou hebben kunnen afbreken ; hij zou eene onrechtvaardige vernietiging hersteld en eene geheele natie tot eeuwig dankbare vrienden hebben gemaakt, maar hij wilde liever de dwingeland over volken zijn, die hem haatten, omdat hij hun volksbestaan vernietigd had

Aan de dubbelzinnige vriendschap van Alexander offerde hij de ongelukkige Polen op. JSliet geringer Avas een ander voordeel, dat Alexander uit het verbond met Napoleon trok ; deze liet hem de vrije hand tegen Zweden. Gustaaf IV, sedert 1790 koning van Zweden, was Napoleon zeer vijandig; met Rusland en Pruisen bestreed hij in 1807 Napoleon. Na den vrede van Tilsit gaf hij den kamp niet op, endeed den beiden mogendheden hevige verwijten over den vrede. Napoleon ontnam hein daarom Rügen en Straalsuud. Nu vorderde Alexander van Gustaaf', dat hij het verbond met Engeland zou verbreken en do baltische zee tot den alge-meenen vrede voor de engelsche schepen sluiten; Gustaaf weigerde beiden , eu zoo was er een voorwendsel gevonden om het kleine Zweden den oorlog te verklaren (Febr. 1808). Enkele zweedsche legerafdeelingen vochten voortreffelijk in Finn-land tegen de russische overmacht, maar liet verraad van sommige bevelhebbers leverde de sterkste plaatsen in russische handen, bijv. de admiraal graaf van Kronstedt, gaf' Sweaborg met de vloot (3 Mei 1808) voor één millioen roebels over, want Rusland voerde even als tegen Gustaaf 111 den oorlog niet alleen met de wapenen, maar meer nog met roebels. Toen Gustaaf volstrekt niet wilde toegeven , en toch niet in staat was den oorlog te voeren , werd hij door eene samenzwering van den adel, welke met Denemarken en Rusland in verstandhouding stond, van den troon gestoo-ten. Den 13 Maart werd hij gevangen gezet en gedwongen voor zich en zijne nakomelingschap schriftelijk afstand van de regeering te doen. De rijksdag benoemde zijn verdreven oom, den hertog van Südermanland , als Karei Xlll tot koning. Met Rusland werd vrede gesloten , dit rijk won er Filmland, Oost- en West-Botlinië tot aan de rivier Tornea en de Alandseilanden bij. Door dezen vrede van Frie-drichsham (17 Sept. 1809) werd Ruslands heerschappij over de baltische zee volkomen en Zweden hield op zeemogendheid te zijn. Karei Xlll, die geen nakomelingen had, nam den prins August van Holstein-Augustenburg als zoon aan; deze stierf echter plotseling (23 Mei 1810); men veronderstelt aan vergift. De rijksstenden kozen toen, op door-

drijven van oeue fransche partij, bijzonder ouder den adel, den fransclleu maarschalk Bernadotte, vorst van Pontecorvo, tot troonsopvolger; zij dachten daardoor met behulp der Franschen het verlorene van Rusland te herwinnen. Karei Xlll nam den maarschalk als zoon en troonsopvolger aan. Bernadotte geboren 26 Jan. 1704 te Pau in Bearn, was de zoon eens regtsgeleerden, hij klom van soldaat af tot den hoogsten militairen rang, onderscheidde zich in al de groote veldslagen, zoo zelfs, dat de lof, welke hij overal voor zijne dapperheid en krijgskundig beleid inoogste, Napoleons ijverzucht en mistrouwen opwekte; in het bevorderen durfde hij hem evenwel niet achterzetten; voor zijn aandeel in de overwinning van Austerlitz benoemde hij hem tot vorst van Pontecorvo. Hij was gehuwd met de zuster van de echt-genoote van Jozef Bonaparte, steeds onderscheidde hij zich door zijne gematigdheid en neiging om de strengheid van de maatregelen van Napoleon te verzachten; het is niet recht bekend , door welken invloed hij eigenlijk als kroonprins van Zweden gekozen werd, zeker niet door Napoleon ; want hij was de man van zijn vertrouwen niet. De keizer willigde er in, dat hij naar Zweden vertrok, op voorwaarde dat hij er Frankrijk 2 millioen fr. voor zou te goed komen. Bernadotte nam den naam aan van Karei Johan, verwisselde van godsdienst en brak op den eisch van Napoleon alle verkeer met de Engelschen af. Later liet hij het in het geheim toe, nam allengs een tegenstrevenden toon aan tegen Frankrijk, totdat de voormalige fransche maarschalk zich 24 Maart 1812 met Uusland en den 30sten niet Engeland tegen Napoleon verbond en in 1813 togen hem in het veld trok. Ook tegen Turkije voerde Rusland een bloedigen oorlog, kon evenwel Wallachije niet bemachtigen, maar bij den vrede van Bucharest (1812), die, door bemiddeling van Engeland tot stand kwam , werden de grenzen van Rusland tot aan de Pruth en de monden van den üonau vooruitgesclio-ven. Engeland vergat in zijne vrees voor Napoleon alle gevaar , welke het zich zelf van de zijde van Rusland zoowel in het Noorden als in het Zuiden voorbereidde.

Het geluk scheen zich uit te putten om geen wensch zijns lievelings onvervuld te laten ; want den 20 Maart 1811 werd hem de lang gewenschte zoon geboren uit zijne tweede gemalin , Maria Louise van Oostenrijk. De keizerlijke spruit kreeg bij zijne geboorte den titel van koning van Rome. lleeds den 12 Dec. 1809 namelijk had de senaat de burgerlijke scheiding uitgesproken tusschen hem en zijne beminde Josephine en om een gebrek in den vorm kon ook het aartsbisschoppelijke officialat van Parijs den kerkelijken band oplossen. Josephine behield den titel van keizerin , kreeg een weduwgoed van twee millioen fr., benevens een millioen fr., jaarlijksch inkomen en daarenboven tot woonplaats het prachtige landgoed met het kasteel Mahnaison , waar heen zij zich dadelijk begaf. Vaak bezocht Napoleon haar daar , want steeds bleven zij met elkander in de beste verstandhouding. Den 10 April huwde hij met Maria Louise, de oudste dochter van keizer Frans, wien hij onder alle vorsten het diepst vernederd had. Zoo wilde Napoleon den glans van zijn naam met de hoogheid van het oud keizerlijk geslacht in zijn zoon vereenigen. Nooit is de geboorte van een prins op zulk eene wijze als die des jongen Napoleons gevierd geworden. Zoo wijd de Fransche adelaar wapperde, donderde het geschut vreugdeschoten, De vorsten en grooten beijverden zich als om strijd om den keizer geluk te wenschen; de stad Parijs schonk den nieuwgeboren een kunstig bewerkte zilveren wieg; de voorname Franschen huldigden den koning van Rome zoo onderdanig alsof zij Oosterlingen waren. Door dit huwelijk gaf Napoleon den laatsten slag aan de doniocratie, welke toch zijn oorsprong was. Met de verhevene dochter des keizers, gevoelde hij zich zeiven eerst recht keizer, en met haar tradon ook de vormen 'en gebruiken der oudheid het paleis weer binnen; de oude en jonge adel verschonen in vollen luister. Bij Napoleon ontmoeten wij dezelfde tegenspraak als immer was tusschen zijn spreken en handelen; hij beroemde zich de omwenteling bedwongen te hebben, en vorderde bij el l:e

gelegenheid de volken op tot opstand tegen hunne wettige vorsten ; hij wierp troonen omver en bouwde andere; hij wilde de hoogste keizerlijke eerbewijzen eu maakte koningen, die niets bij hem beteekenden, daardoor vernederde hij de monarchale waardigheid in de oogen van het volk. Op St. Helena voorspelde hij nog, dat Europa cosakkisch zou worden en toch herstelde hij Polen niet en gaf' Zweden en Turkije aan Rusland prijs. Zijn lot en, dat der wereld, zon misschien geheel anders geweest zijn, als hij een zijner broeders koning van Polen gemaakt had. Het congres van Wee-nen verwijt hij , dat men met de volken als met kudden vee handelde; en wat deed hij anders ? Hij schreef liet zicli als verdienste toe den godsdienst in Frankrijk weer hersteld te hebben, en acht jaren na het concordaat ontnam hij den H. Vader zijne staten en voerde hem in de gevangenis en waar zouden wij eindigen ? toen achtte men op al die tegenstrijdigheden niet; hij werd vergood, hij was de held der helden, de gepersoonifieerde grootheid. Het volk evenwel voorspelde reeds zijn spoedigen val; want bij de bruiloftsfeesten in Parijs geraakte eene feestzaal in brand en verscheidene dames , onder dezen de edele vorstin von Schwar-zenberg, verloren daarbij het leven; men herinnerde zich, dat bij het huwelijk van Maria Antoinette een dergelijk ongeluk had plaats gehad en voorspelde nu ook dadelijk aan dit nieuwe huwelijk eene ongelukkige toekomst.

En, ziet, hoe spoedig moest hij niet den grilligen omkeer van hot geluk ondervinden of liever zoo ergens, dan kunnen wij hier zeggen : de mensch wikt, maar God beschikt en hoe verschrikkelijk zullen wij de woorden uit het Magnificat bewaarheid zien. Dispersit Superbos.... (Hij heeft de hoogmoedigen verstrooid) Deposuit potentes de sede. (Hij heeft de machtigen van hunne zetels afgeworpen).

Spanje was nog altijd niet onderworpen; de Guerillas ga ven het leger geen rust, de hertog van Wellington week-niet voor de fransche maarschalken, maar veroverde zelfs

eonige vestingen, liij den spaansch-engelschen oorlog, die in het uiterste westen de frausche legers bezig hield en uitputte , kwam in 1812 een oorlog met Rusland , dat lialf-aziatisclie keizerrijk. Alexander scheen na den vrede van Weenen het verbond met Frankrijk moede ; de hoofdreden was waarschijnlijk wel, dat hij niettegenstaande zijn uitgebreid rijk naast Napoleon en Frankrijk eene onbeduidende rol speelde; dat Napoleon van af de Taag tot aan de Weichsol en van de straat van Messina tot aan de 8ont willekeurig hoerschte en hij, met al zijne aanwinst, slechts van de Zwarte-zee tot aan de Tornea, daarbij bleef het groothertogdom Warschau altijd als een pijl op hem gericht. Het continentale stelsel deed ook aan ziju handel een gevoelig nadeel, zoodat hij oogluikend reeds in- en uitvoer toeliet. Hunne steeds geveinsde vriendschap veranderde in bedekte vijandschap , toen Napoleon, in zijne ontembare trotschheid, den hertog-van Oldenburg, Alexanders neef, hoewel hij tot het Rijnverbond behoorde, van zijn land beroofde. De taal der beide heerschors werd immer scherper tegen elkander; eindelijk verklaarde Rusland den invoer van coloniale waren op onzijdige schepen voor geoorloofd , maakte een nieuw toltarief, waarin het invoerrecht van onderscheidene fransche waren verhoogd werd. Van dit oogenblik af' was als het ware de oorlog verklaard; beide mogendheden wapenden zich; de onderhandelingen duurden echter nog wel anderhalf jaar. In dien tijd rustten zij zich schrikbarend uit, en werden er alle listen en omkoopingen in het werk gesteld om elkanders plannen te kennen; dit gelukte vooral aan Rusland, dat door zijn onderhandelaar Tscheritschew, die hooge ambtenaren wist om te koopen , waardoor de Russen bekend werden met het gehcele plan van den veldtocht, en toen reeds werd er besloten: den Franschen Aanwen weerstand te bieden, hen midden in het ongebaande Rusland te lokken en alles op hunnen weg verwoest achter te laten. Rusland sloot verbonden met Zweden , aan hetwelk Noorwegen toegezegd werd, met Engeland en de spaansche cortes. Napoleon riep al de strijdkrachten van Frankrijk en ■/ijue bondgenooten op. Zijne eigene legers, bestaande uit

Erauscheu , Italianen , Hollanders, Duitschen, ontvoerde Spanjaarden en Portugeesen bedroegen meer dan 300 000 man. Hierbij voegden de vorsten van liet Rijnverbond 100 000, Polen 60 000 , Zwitserland 12 000, Oostenrijk 30000 en Pruisen 20 000 man. De laatste twee hadden een afzonderlijk verdrag met Napoleon gesloten, bij hetwelk hun eene vergrooting van gebied op kosten van Rusland beloofd was. In het geheel trokken meer dan een halt' millioen uitgelezen krijgers met 1200 stukken geschut tegen Rusland op, onder de voortreffelijkste generaals en de beproefdste officieren. Verbazing vervulde ons telkens als wij van zulk een leger hoorden gewagen, maar , helaas ! in onzen leeftijd hebben wij groo-tere legerscharen op het ongelukkige oorlogsveld gezien. In Mei 1812 vertoefde Napoleon, vergezeld van zijne gemalin, tien dagen in Dresden en ontving hier den keizer van Oostenrijk en zijne gemalin, den koning van Pruisen en de vorsten van het Rijnverbond. Hier praalde hij voor het laatst in de volheid zijner keizerlijke majesteit, hier werd hij voor het laatst als afgod door de vorsten vereerd. Hier stond hij aan zijn Rubicon ! Soms was hij somber alsof een donker voorgevoel hem voorspelde, dat hij aan het non plus ultra was; zeker is het, dat hij niet met zijne gewone gerustheid en zelfvertrouwen den strijd aanvaarde. Den 29 Mei 1812 verliet hij Dresden om den grootste zijner veldtochten te openen. quot;Van den 22 tot den 25 Juui ging het hoofdleger 200000 man sterk onder Napoleon op drie punten over deNiemen. Den linkervleugel, die het meest uit Pruisen bestond, ongeveer 40 000 man sterk voerde Macdonald over de rivier, zijn doel was Riga. Rechts van de hoofdmacht ging Hiero-nymus Bonaparte met 100 000 man bij Grodno over deNiemen ; cle uiterste rechtervleugel, 50 000 man, onder welke de meeste Oostenrijkers en Saksen waren , werd aangevoerd door Schwarzenberg en drong over den Bug bij Podolie. Napoleon moest al dadelijk ondervinden, dat hij met eene geheele andere wijze van oorlogvoeren te doen bad; de Russen namelijk trokken voor hem terug. De bevolking week in de bosschen en namen vee en levensmiddelen met zich. De soldaten vonden slechts ellendige, half of geheel

verlatene dorpen; een akelig voorgevoel bekroop reeds velen op de lange, eenzame marschen. De honger , de veelvoudige ontberingen, de kleine gevechten in de verspreidde bosschen tobden de soldaten af, terwijl ziekten onder hen velen wegmaaiden; de verlatene dorpen brandden zij neer, ver woestteu de te velde staande vruchten , maar beroofden daardoor juist hunne nakomende kameraden van de weinige hulpmiddelen , welke het land hun nog aanbood, zoodat het fransche leger reeds aan den üüna een vierde zwakker was dan aan de Niemen. Het russische hoofdleger onder Barclay de Tolly trok zich terug en verwoestte den voorraad, welken het niet mede kon nemen. Tot een hoofdslag kon Napoleon het niet krijgen, hoe ijlings hij ook voorwaarts trok; evenmin gelukte het hem, don rechtervleugel dor Russen onder Bagration af te snijden. Van eene andere zijde mislukte het ook den liassen bij Mohilew (22 Juli) den rechter iranschen vleugel en bij Polozk (17—18 Aug.) den linker terug te dringen, waardoor het hoofdleger onder Napoleon gescheiden zou zijn geworden. Zoo drong de keizer over Wilna en Witepsk tot aan Smolensk voort, terwijl de beide vleugels aan de Duna, den midden Dnieper en den Bug opereerden. Bij Smolensk betwistten Barclay en Bagration hem den overtocht over den Dnieper, het kwam dus hier tot een gevecht; de stad werd dapper verdedigd (17 Any); des avonds schoten de Franschen haar in brand, waarop de Russen des nachts aftrokken ; van beide zijden waren er groote verliezen geleden. Napoleon vervolgde hen over Walontina, Dorogobusch en Wiasma, welke plaatsen de Russen in brand gestoken hadden. Eindelijk hield het russische leger stand bij Borodino; Barclay had het opperbevel aan Kutusow moeten overgeven en deze waagde den strijd tegen het aanrukkende, afgematte fransche leger, üen 6 en 7 Sept. werd een der moorddadigste gevechten geleverd. De Russen vochten heldenmoedig; de hoofdverschansingen werden bij herhaling door de Franschen genomen en verloren, de voortreffelijkheid van het fransche geschut deed eindelijk de overwinning voor Napoleon beslissen, die het met 40 000 lijken bedekte slagveld behield; maar de Russen in orde moest

laten aftrekken, Zij wendden zich zuidwaarts naar Kaluga. Den 15 Sept. zagen eindelijlc Napoleons uitgemergelde scharen het groote, door meer dan 300,000 bewoonde ryke Moscou, met zijne ontelbare trotsche kerken, paleizen en sedert eeuwen opgehoopte schatten. Zij trokken er in, maar in plaats van door eene deputatie der rijkste inwoners, zooals in Berlijn en Weenen ontvangen te worden, weerklonk de hoefslag der paarden in de breede, lange straten ; geen inwoner liet zich zien , zij waren met hunne schatten gevlucht en de teruggeblevenen bleven in hunne woningen ; en hoe blijde waren die afgematte, halfgekleede soldaten, dat zij eindelijk eene plaats van rust gevonden hadden!

Maar weldra verhief zich hier en daar in de wijd uitgestrekte stad een vuurzuil, weldra vertoonde de brand zich aan alle hoeken der veste, en nu, werd het Napoleon en den soldaten tot hunne ontzetting duidelijk, dat de Russen, om hun land te redden, hunne eeuwenoude, rijke hoofdstad in brand hadden gestoken! Zoo was het ook ; de stadhouder Rostopschin had voor den intocht der Franschen de brandspuiten en bluschmiddelen onbruikbaar gemaakt, in de openbare gebouwen licht ontvlambare stollen opgehoopt en eenige honderden misdadigers uit de gevangenissen|losgelatenomaan alle hoeken den brand aan te steken ! Spoedigjwas de groote stad slechts eene vuurzee , welke alles verteerde. Vier vijfde der prachtige stad met hare onmetelijke schatten en voorraad lag weldra in de asch. Napoleon zelf, door de woedende vlammen in het Kremlin , het prachtige verblijf der Czaren, bedreigd, moest naar een naburig lustslot vluchten en gaf het nog overgeblevene der stad aan de plundering zijner soldaten over. Velen van hen , alsmede hunne officieren verrijkten zich voor een oogenblik met een kostbaren buit, welke zij later gaarne voor een gering deksel, eene beete broods of dronk waters hadden willen afstaan! Van uit de puinhoopen van Moscou onderhandelde Napoleon met keizer Alexander over den vrede, toch deze liet, om door tijdverlies de verwoesting zijner vijanden te voltooien, alles onbeantwoord, en verklaarde eindelijk van geen vrede te willen weten, zoolang zich nog een Franschman op russi-

schen bodem zou bevinden. De verbittering der Russen was door den brand van Moscou ten top gestegen; want slechts weinigen wisten , dat hij op bevel van Rostopscliin aangestoken was. liet leger en liet gewone volk geloofden, dat de Franschen de heilige stad der Russen aan de vlammen hadden prijsgegeven. —

De veldtocht, voor 's menschen oog zeker , was mislukt! Moscou bood geeu steunpunt voor verdere ondernemingen , geen rustplaats voor winterkwartier aan. Napoleon moest tot den terugtocht besluiten. Den 19 October begon de beweging, tot afscheid liet men den 23eii het Kremlin nog in de lucht springen. Het groote leger trok van Moscou, om de stelling van Kutosow te vermijden , dwars door het land over Malo-Jaroslawez naar Borodino , om van daar zijn vorigen weg weder te volgen. Den 24 Oct. kwam het by Malo-Jaroslawez tot een gevecht, waarin de Kussen werden teruggeslagen. Het leger vervolgde toen /.ijn weg , en hadden zij reeds gebrek geleden by hun voorwaartschen tocht, nu waren er nog minder levensmiddelen te krijgen; de schrikkelijkste nood begon eerst! Tot overmaat van ongeluk brak de russische winter met zijne volle gestrengheid reeds den G Nov. uit, nijpende vorst verstijfde den adem , en dichte sneeuwbuien verengden den blik!

Eerst bezweken duizenden half uitgehongerde paarden, spoedig ook de soldaten. Onafzienbare sneenwwoestyuen doortrokken zij , bijna zonder eenig ander voedsel dan paardenvleesch, zonder warmere kleeding; velen zonder schoenen, vervolgd door de grimmige Russen, die, van alles voorzien en gewend aan hun ijsklimaat, beter den winter konden trotseereu. Zóó moest dat groote , dappere leger te gronde gaan!

De lijken hoopten zich van beide zijden van den weg op; van de levenden zorgden ieder slechts voor zich; de banden der militaire tucht en der kameraadschap losten zich op.

Aan de Beresina werd het ongelukkige leger door de Kussen bijna ingesloten; want na den vrede van Bukarest was het mssische leger onder Tschitchagow van de turksche grenzen opwaarts getrokken en aan den tegenovergestelden oever van de Beresina gekomen. .Napoleon had echter onder Oudinot en Victor eene nieuwe legerafdeeling uit Polen laten aanrukken en dit maakte het hem mogelijk zich er door heen te slaan. De dagen der Beresina, 20 tot 29 Nov. waren ontzettend! Een sterkere naar wraak dorstende vijand voor en achter zich, daar tusschen een diepen vloed met moerassigen oever en slechts twee bruggen lot overgang! en toch baande Napoleon zich met 18 000 strijdvaardige soldaten een weg door de Russen, maar met zeer groot verlies. En toen de weg geopend was, ontstond onder de achterblijvende, grootendeels weerlooze massa's een verschrikkelijk gedrang; ieder wilde vooruit, velen werden in liet water gedrongen, anderen omvergeworpen en door de hoeven der paarden , en de voeten hunner kameraden verpletterd en in deze dicht opeengehoopte kluwen van ongelukkigen vielen de kogels der vervolgende Russen. Duizenden kwamen daar om of dreven op de ijs-schotsen der Beresina weg. Van daar ging de vlucht al verder en verder; ook in Wilna, geen rust, geen verkwikking. üen 10 üec. braken zij van Wilna op met achterlating van 20 000 zieken en gewonden. Zij moesten, om de nazettende kozakken te ontkomen, al hun bagaadje en geschut laten staan en de krijgskas, welke tusschen de 7 en 8 millioen bevatte, gedeeltelijk op den weg uitstrooien om de kozakken met het opzoeken zich te laten ophouden, ten einde tijd te winnen om vooruit te komen. Eerst aan gene zijde der grenzen kreeg het ellendige overschot 50 000 der 500 000 eenige rust; de overigen lagen in Rusland ten prooi dei-wolven en der gieren. Wij mogen het ter gedachtenis der dapperen niet verzwijgen, dat zij tot iu den laatsten tijd een heldenmoed en standvastigheid aan den dag legden, welke eene betere zaak en een beter lot waardig waren. Napoleon zelf, die door niets onthutst werd, had na den ongelukkigen overtocht der Beresina bij Smorgony het

leger verlaten (6 Dec.) en was in eene slede over Wilna, Warschau en Dresden naar Parijs geeild, vergezeld van Conlainconrt, Duroc en Mouton, alwaar hij den 19 Deo. aankwam; twee dagen te voren had hij in zijn 29sto bulletin het lot van het groote leger bekend gemaakt. Dit klonk klagend door Europa; de volken beweenden hunne omgekomen zonen en vele nadenkenden zeiden; sliet Godsgericht is over den geweldige der aarde uitgegaan.quot; _

Kutosow maakte halt bij Wilna, Tschitschagow aan den Niemen; maar Wittgenstein zette de vervolging op Alacdo-nald voort. Het verlies van zijn leger en al vAjne ongelukken waren voor .Napoleon minder dan de moreele en staatkundige gevolgen. De oogenblikkelijke verzwakking van den tyran boezemde de onderdrukte staten moed in en deed bij hen do hoop tot zelfbevrijding ontstaan. Hiervan gaf het diep vernederde Pruisen het eerste, roemrijke voorbeeld. In stilte, gedwongen en met den wrok in het hart, moesten de vaderlandsmannen de vernedering van hun vaderland verdragen; in stilte betreurden zij hunne vorige fouten , maar ook in stilte waren zij op middelen bedacht om in liet uur van wraak gereed te zijn. Het vuur smeulde en wachte op lucht om eene vlam te worden. Generaal York, de aanvoerder van het prnisische leger, hetwelk onder Macdonald dapper voor lliga gevochten had, sloot bij den terugtocht den 30 Dec. bij Tonroggen met den aan-rukkenden russischen generaal Diebitsch een verdrag, waarbij hij zich met zijn leger uit den strijd onttrok en Macdonald aan zijn lot overliet; bovendien werd er in de door de Russen bezette provincie Pruisen een bestuur in den naam des konings van Pruisen aangesteld, aan welks hoofd de vrijheer von Stein, Schön e. a. stonden. Zij riepen te Koningsbergen een pruisischen landdag bijeen, welke aan Clausewitz, Dohna de volmacht gaven een landweer van 30 000 man op te roepen, welke het staande leger als re-

serve dienen moest. De koning keurde openlijk op de hardste wijze de handeling van York af en verwees hem zelfs naar een krijgsraad, ook de pruisische staatskanselier liardenberg nam dezelfde houding nog tegenover de Franschen aan, hoewel hij van alles ingelicht was en wel wist, dat de daad van York de geheele natie en ook den koning wel zoude medeslepen , hetwelk ook gebeurde, üe koning verliet al spoedig (22 Jan. 1813) het door de Franschen bezette Berlijn om zich vrijer in Breslau te bewegen en reeds den 3 Febr. weerklonk zijn roep »A.an mijn volkquot;, welke alle weerbare mannen van af 17 jaren te wapen riep. En dadelijk stond geheel Pruisen ten strijd op tegen den onderdrukker van alle volken. Het trad wel uitgerust in den strijd; de dagen van nood en smaad had het volk gezuiverd; geloof en vertrouwen op God waren teruggekeerd en één was het gevoel bij allen. Dichters en redenaars herinnerden in zang en taal aan den ouden heldenmoed, aan de dagen van Frederik den groote. Het leger bestond uit mannen van allen rang en stand, wie de wapenen niet dragen kon, gaf geld tot uitrusting; de vrouwen zelfs werkten om de geestdrift op te wokken en zorgden voor de be-noodigdheden ten dienste der gekwetsten. Scharnhorst was de man, die met Gneisenau en Grolmann Pruisens nieuwe weerbaarheid had geschapen, welke zooveel wonderen gedaan heeft en nog doet. Niet minder waren de doeltreffende maatregelen van Stein en Hardenberg in het burgerlijke; zij stelden Pruisen later in staat eene eervolle plaats onder de groote mogendheden in te nomen. Den 28 Febr. werd het verbond tusschen Rusland en Pruisen gesloten. Den 25 Maart weerklonk de proclamatie van Kalish, daarin riepen de keizer aller Kussen en de koning van Pruisen de duit-sche vorsten en volken op om zich bij hen te scharen, ten einde het fransche juk af te schudden. Dat deze roep weerklank vond, bewees zich later; voor het oogenblik bleven Rusland en Pruisen alleen. IS'og had Napoleon alle vestingen van den Wesel tot Dantzig en Thorn in bezit, üe bezettingen alleen bedroegen meer dan 100 000 man, daarbij voegde hij 300 000 Franschen en hot Rijnverbond leverde hem nogmaals zijne legers.

De Franschen waren na Praisens oorlogsverklaring spoedig , maar niet zonder zware verliezen van de poolsche grenzen tot aan de Elbe en Saaie teruggeweken. De Russen en Pruisen waren Saksen binnengedrongen , waar reeds zoo raenigen bloedstroom gevloeid had, ook thans donderde hier het geschut van den bevrijdingsoorlog. Den 2 Mei werd bij Lützen bloedig gestreden ; hier viel de edele Scharnhorst. Napoleon behield door zijne overmacht het slagveld ; maar het was geen overwinning zooals vroeger. Met ontzache-lijke opofferingen werd zij gekocht en dwong de verbondenen slechts tot den terugtocht, en toen de fransche voorhoede hen levendig wilde nazetten, werden zij den 5on bloedig teruggewezen. De verbondenen trokken over Dresden af en namen bij Bautzen eene vaste stelling in. Hier werd drie dagen lang van den 19—21 Mei even als bij Lützen gevochten en voor het rnssisch-pruisische leger met een zelfden onge-lukkigen uitslag. Aan Mapoleons zijde violen de generaals Duroc en Kirchener. Den terugtocht des vijands wilde hij door den generaal Maison verhinderen; maar deze viel bij Hanau in eene krijgslist en bijna zijn geheel leger werd vernietigd (20 Mei). De bondgenooten trokken door Silezië tot Schweidnitz terug, waar zij, tegen het gebergte en de Oos-tenrijksche grenzen geleund, eene vaste stelling innamen. I3eide partijen waren vermoeid en sloten den wapenstilstand van Pleischwitz, welke van 4 Juni tot 20 Juli zou duren. Beiden wilden zich gedurende dien tijd versterken en Oostenrijk tot bondgenoot winnen. Dit rijk rustte zich met kracht uit en toonde, dat zijne strijdkrachten onuitputtelijk waren ; waar het zijn gewicht in de schaal zou werpen , daar moest oogen-schijnlijk de overwinning vallen , dat voelde geheel Europa. Oneindig waren de onderhandelingen en belofte van beide partijen. Op het vredescongres van Praag werden van Napoleons zijde alle kunsten in het werk gesteld. Hij beloofde zelfs Silezië aan zijn schoonvader; maar keizer Frans wilde wel een duurzamen vrede vermiddelen; maar niet de overmacht van

Frankrijk steunen, entoen Napoleon verklaarde, dat hij geen dorp van zijne geroofde landen wilde inruimen en dus daardoor bewees, dat hij geen duurzamen vrede wilde, werden alle onderhandelingen afgebroken. Den 12 Aug. verklaarde Oostenrijk hem den oorlog; te gelijk kwam uit Spanje goede tijding : daar had Wellington groote vorderingen gemaakt, en bij Talevera en Salamanca overwonnen, Madrid bevrijd en den 21 Juni 1813 koning Jozef bij quot;Victoria geslagen. Napoleon zond den maarschalk Soult met 30 000 man daarheen om de Spanjaarden en Engelschen tot staan te brengen.

VELDSLAGEN ; BIJ GROSSBEEIIEN 23 Aug. KATZItACII OF WAHLSTADT 26 Aug. DRESDEN 20 EN 27 Aug. KULM 30 Aug. DENNEWITZ 0 Sept.

AAN DE GOURDE 10 Sopt. WARTENBUHG 3 Oct. DE GROOTE VOLKENSLAG BIJ LEIPZIG (IG —19 Oct.) HANAU 30 EN 31 Oct.

Napoleon had gedurende den wapenstilstand zich groote opofferingen moeten getroosten om vooral Oostenrijk op zijne zijde te krijgen; maar hij had alleen ooren voor zijne onmatige heerschzucht; deze verblinde hem zoozeer, dat hij niet wilde zien, ofschoon hij er dagelijks bewijzen van kreeg, dat zijne tyranie met den grootsten onwil verdragen werd, en van verschillende zijden tegen hem samengespannen werd ; hij moest steeds tot de hardste maatregelen zijne toevlucht nemen om den geest van weerstand te onderdrukken ; zelfs in Parijs, hoewel dan ook van weinig beteekenis, had een opstand onder Malet plaats. Ook op de trouw zijner gemaakte koningen kon hij zich niet geheel verlaten, zijn zwager Murat onderhandelde zelfs met Oostenrijk en Engeland ten einde zich van zijn koninkrijk te verzekeren.

Den 10 Aug. werd de wapenstilstand verbroken. Van af de Oostzee tot aan Italië stonden bij de 800 000 man der verbondenen tegen 500 000 Franschen. Europa wachtte in bange verwachting den uitslag af; er volgde eene rij van

■weergalooze veldslagen. Het was de groote vrijheidsoorlog van vaderlandszonen tegen den vreemden dwingeland. 13e God der heirscharen zou beslissen! Napoleon stond in Saksen ; het middelpunt zijner stelling was Dresden. Van daar dacht hij zich op Berlijn, Breslau en Praag te storten, zoodra zijne tegenstanders hem ruimte zouden geven, waarop hij zeker rekende, üeze hoop was niet zonder grond ; hij wist, dat het aan vorst Schwarzenberg, wien het opperbevel over het groote leger was toevertrouwd geworden, zeer moeielijk was overeenstemming te brengen in de operaties der russische, pruisische en oostenrijksche generaals. Napoleon rekende evenals vroeger op hun ouderlingen naijver. Het groote leger der verbondenen stond in liohe-me onder het onmiddellijk bevel van vorst Schwarzenberg, een ander leger in Sileziö onder Blücher; een derde, het Noorderleger onder den kroonprins van Zweden, Berna-dotte, dekte Berlijn en een kleiner onder Wallwoden hield den maarschalk Davoust in het oog, die van uit Hamburg zich in beweging stelde. Napoleon zond al dadelijk den maarschalk Oudinot tegen Berlijn; deze word echter door de Pruisen onder Bülovv den 23 Aug. bij Grossbeeren geheel verslagen; de kroonprins van Zweden kwam eerst aan toen het gevecht reeds bijna beslist was. De pruisische landweer, waarmede Napoleon den spot gedreven had, wreekte zich daar dapper met kolf en bajonnet. Napoleon zelf trok nu tegen Blücher op om hem met overmacht aan te vallen; maar deze week terug; daarop trok Schwarzenberg met zijne hoofdmacht door het gebergte naar Dresden. Snel ijlde Napoleon, in weerwil van den regen, welke de wegen bijna onbegaanbaar maakte, naar Dresden en kwam daaraan , voor dat de stad in de handen der verbondenen was. Er volgde den 20 en 27 een slag, waarbij het geluk hem nog eens toelachte, hij sloeg het vijandelijk leger in het gebergte terug. Maar gelijktijdig den 20, trof het leger, dat hij onder Macdonald tegen Blücher gezonden had , den vernietigingsslag. Macdonald was den wijkenden Blücher over de rivieren Bober en Neisse gevolgd en werd eindelijk woedend aangevallen. De geweren gingen door den

regen niet geregeld af'; maar des te krachtiger werkten de bajonetten en kolven, üe Pruisen sloegen en staken neder , wat niet wijken wilde , en stortte vele duizenden in den vloed. Macdonald verloor in den slag (aau de Katzbach of bij Wahlstadt) bijna zijn geheele leger. 18 000 gevangenen, 103 kanonnen en twee adelaars waren de teekenen van hunne overwinning. Een gelijk onheil trof den generaal Vandamne, die met omtrent 20 000 man in het Ertsgebergte voortgedrongen was en voor het groote leger, dat bij Dresden zoo ongelukkig gestreden had, hoogst gevaarlijk werd. Eerst werd Vandamne een geheelen dag bij Kulm opgehouden door 8 000 russische garden onder Ostermann , welke zich wel lieten dooden, maar niet weken, — er kwam hulp; Vandamne wilde over de Nollendorfer hoogte terugtrekken, toen de Pruisen onder Kleist aankwamen en de Franschen verwoed aanvielen. Eene fransche ruiterbende sloeg zich wel door de Pruisen heen ; maar het hielp niet, de hoofdmacht werd geslagen en Vandamne zeiven krijgsgevangen gemaakt (30 Aug.) Den G Sept. werden de Franschen door het vereenigde leger bij Dennewitz geslagen en den 10 de achterhoede van vim Davoust aan de Göhrde op de vlucht gejaagd; ook Eertrant leed bij Wartenburg (31 Oct.) door de Pruisen den nederlaag. Bijna al de voorname generaals van Napoleon hadden in dezen oorlog ongelukkig gevochten. Hij, alleen stond nog onoverwonnen, en beproefde alles om volgens zijne gewoonte door eene onverwachte wending een zijner tegenstanders te overvallen , toen Beije-ren hem den 8 Oct. ook den oorlog verklaarde en de legers der bondgenooten hem trachtten om te trekken, ten einde hem af te snijden ; toen zag hij zich genoodzaakt den hoofdslag te wagen. Hij koos daartoe de groote vlakte bij Leipzig. Den 1G Oct. begon de volkenslag. Napoleon , hoewel dan ook zonder gelukkig gevolg, toonde, dat hij meester in de krijgskunde was. Hij zelf leidde een geduchten aanval tegen Wachau op het centrum van het verbonden leger, bevocht werkelijk eenig voordeel; maar hij kon noch door zijn kanonnen , noch door zijne ruiterij de vijandelijke linie doorbreken. Daarentegen sloeg Blücher den maarschalk Mar-

mont in een moorddadig gevecht bij Mokern en drong hem tot Leipzig terug. Den 17 rustte men , alleen bji Lindeau werd gevochten. Napoleon gebruikte dezen dag niet om terug te trekken , ofschoon hij het den 16 beproefd had, nog rekende hij op een voor hem gelukkig oogenblik. llij kon echter mar alle berekening op geen overwinning meer rekenen , want met zijne nog 150 000 strijders stond hij over een dubbeld aantal verbitterde vijanden. Ook beproefde hij nogmaals door onderhandelingen te verkrijgen, wat het geweld hem begon te weigeren. Door den gevangen generaal Meerfeldt liet hij zijn schoonvader, keizer Frans, de voor-deeligste aanbiedingen doen om hem tot een wapenstilstand of tot het verlaten van het verbond over te halen, maar te vergeefs. Frans liet zich niet in den strik vangen. Den 18 begon de strijd in al zijne verschrikkelijkheden; 1500 vuurmonden donderden tegen malkander , men kon geen afzonderlijk schot meer onderscheiden, het was een voortdurend bulderen , dat de aarde deed beven en duizenden levens verpletterde. In weerwil van al Napoleons krijgskunde, in weerwil van de grootste dapperheid der Franschen, mislukten alle aanvallen , verloren zij al hunne stellingen op Propstheida na; daarbij verlieten in het heetst van het gevecht 12 OOG Saksers en twee regementen wurtembergsche ruiters de fransche gelederen en liepen naar de verbondenen over. Des nachts beval Napoleon een algemeenen terugtocht over Leipzig; de Pruisen volgden hem op den voet. In deze stad sloten zich de badensche troepen bij hen aan, ook wilde daar de koning van Saksen zich by den bond aansluiten, maar hij werd afgewezen en als gevangene naar Berlijn gezonden. Kennelijk werd de keizer door de onzichtbare hand Gods verlaten! Men had zelfs verzuimd bruggen over de Elster te slaan; eene enkele was slechts beschikbaar voor het leger met zijn geheelen tros; Ponia-towsky en Macdonald kregen bevel met een legerafdeeling (19 Oct.) de aanrukkende Pruisen op te houden, totdat de keizer met de hoofdmacht over de brug zoude zijn, weinige van die afdeeling ontkwamen er. Macdonald redde zich door de rivier over te zwemmen, Poniatowsky, dien Napo-

leon nog op het slagveld tot maarschalk had benoemd, zonk met zijn paard in de diepte. ]u verwarde vlucht zetten de Fran-schen linn terugtocht over Erfurt voort, bij Freiburg werden zij nog duchtig aangevallen door de Pruisen. Zy ylden naar den Ui)ii, bij Hanau wilde de generaal hen met 60000 man den weg versperren, doch Napoleon sloeg er zich (30 en 31 Oct.) met groot verlies door en voerde het overblijfsel van zijn leger, nauwelijks 70 000 man sterk, bij Mainz over den li ij li. Wij behoeven niet te twijfelen, dat de overwinningen der bondgenooten met ijswekkende verliezen zyn gekocht geworden. De generaal Bülow drong in de laatste maanden des jaars ook Holland binnen en hielp daar de Fran-schen met geringe moeite verjagen ; ook de Hollanders waren hen niet minder zat dan de andere overweldigde naties. Gelijktijdig had de onderkoning van Italië Eugenius, de illy-rische provincies moeten ruimen en werd door de Oostenrijkers onder Bellegarde tot aan den Mincio teruggedrongen. Murat had zich na den slag van Leipzig naar Napels begeven en in Januari 1814 sloot hij zich bij de alliantie tegen Napoleon aan, zoodat Eugenius Opper-ltalië moest ruimen.

EERSTE VREUE VAN PARIJS, NAPOLEON DOET AFSTAND EN GAAT NAAR ELDA. KONING LODEWIJK XVIII.

Na den slag bij Leipzig verloor Napoleon al de leden van het Rijnverbond en geheel Europa wapende zich om den vijand in zijn eigen land den doodsteek te geven. Van Holland tot Bazel trokken heerzuilen in de eerste dagen van 1814 den Rjjn over en rukten naar den franschen bodem. Ook het engelsch-spaansche leger onder Wellington drong over de Pyreneën Frankrijk binnen , ofschoon Napoleon door de vrijlating van Ferdinand gehoopt had met Spanje vrede te sluiten, Trotsch sprak hij nog : »Een jaar geleden trok geheel Europa met ons uit, thans trekt het tegen ons_;binnen drie maanden zal ik een eervollen vrede bevochten hebben of ondergaan!quot;

Reeds diep in Frankrijk leverde Blücher den slag bij Brieune (1 Febr.), welke .Napoleon deed terugtrokken. Nu verdeelde zich het verbondene leger, waarop de fransche keizer zich op de afzonderlijke afdeelingen wierp en ze na elkander bij Montmiraii, Craonne , Rhijms en Montereau (10—18 Febr.) sloeg ; zijne soldaten vochten met den ouden leeuwenmoed. Eenige weken moesten de bondgenooten terugtrekken om zich meer geregeld te kunnen vereenigen en toen volgde er een bloedig , maar onbeslist gevecht bij Bar-sur-Aube. Blücher echter sloeg den 9 Maart den maarschalk Marmont bij Laon en wierp den 10 den herbij snellenden Napoleon terug. Na den onbeslisten strijd bij Arcis-snr-Aube (20 Maart) omtrok Napoleon de vijandelijke linie en wilde, ondersteund door de bevolking, in Lotharingen, Bourgondie en den El-zas den vijand in den rug vallen ; hij bedroog zich echter, de verbondenen rukten in allen spoed op Parijs aan, om aldaar een einde aan den oorlog te maken. — Binnen Parijs was alles tegen Napoleon samengespannen , zelfs zij, die hij groot gemaakt had , vielen hem af. Eene machtige partij werkte voor de Bourbons , het volk was het oorlogvoeren moede; kortom bijna allen waren vervuld met haat tegen het juk van den dwingeland en zijne regeering en dat niet alleen in Parijs maar bijna door geheel Frankrijk. Zijne grootste verraders vond hij in den senaat, onder zijne maarschalken en bijzonder in Talleyrand , die de spil van het rad was. Den 25 Maart werden Marmont en Mortier bij La Fere Cham-penoise geslagen en den 30 was Parijs de prijs van een bloe-digen strijd. De Franschen verdedigden de toegangen hunner hoofdstad met dapperheid ; voor de overmacht echter moesten zij wijken en toen Montmartre bestormd was, gaf de hoofdstad zich bij capitulatie den 3 Maart over. De vorsten en veld-heeren aan het hoofd van 200 000 man trokken Parijs binnen. Zij worden niet ontvangen als vijanden, maar als redders en herstellers der vrijheid; en zoodanig was alles reeds bewerkt, dat de senaat en de andere dignitarissen hun keizer, wien zij in alles kruipende geholpen hadden, den 2 April vervallen van den troon verklaarden, en luid met het wufte volk den graaf van Provence , broeder van Lodewijk XVI, als

koning van Frankrijk onder den titel van Lodewijk XVIII uitriepen en inhaalden. Napoleon, op het hooren van wat er in Pargs geschiedde, had zich met zijn leger 60 000 man sterk naar Fontainebleau begeven; het brandde nog van begeerte om zich met hem naar Parijs te begeven, maar hier vielen hem ook zijne vertrouwdste maarschalken als: Ney, Macdo-nald, Oudinot en anderen af, zoodat hem niets anders overbleef clan te Fontainebleau afstand van den troon te doen (11 April). Den 30 Mei werd de vrede gesloten. De verbondenen waren jegens Frankrijk meer dan genadig; het werd tot zijne grenzen van 1792 teruggebracht en behoefde geen oorlogsschatting te betalen. Napoleon kreeg als sou-vereine vorst, met behoud van den titel van keizer, het eiland Elba en een jaarlijksch inkomen van 2 millioen fr. Zijne bloedverwanten behielden den titel van prinsen en prinsessen. Ook mochten hem 400 man zijner garde als vrijwilligers volgen. Den 20 April verliet hij Fontainebleau, vergezeld van de generaals Bertrand, Dronot, Cambronne en eenige andere getrouwe dienaars. Op zijne treurige reis ondervond hij zoo klaar, dat geweld geen liefde voortbrengt; hij moest zich zelfs verbergen om door het volk niet be-leedigd te worden. Den 3 Mei, denzelfden dag, dat Lodewijk XVlIl onder het gejuich der menigte zijne intrede als koning van Frankrijk te Parijs hield, kwam Mapoleon stil in Porto-Ferrajo aan. Zijne levenswijze op Elba was als in de Tnileriën: werken, rusten en uitspannen hadden hun bepaalden tijd. Zijne nieuwe onderdanen waren opgetogen met hem; hij begon verscheidene verbeteringen en verfraaiingen aan te leggen. Porto-Ferrajo werd de verzamelplaats van voorname reizigers om de gevallen grootheid te zien en hij zelf nam de houding aan van den vermoeide, die zich tevreden in de rust gevoelt; maar achter die schijnbare onverschilligheid , loerde met arendsblikken de alles bespiedende vorst van Elba.

Volgens deu parijzer vrede van 30 Mei 1814, zouden de mogendheden te Weenen biieenkomen om deu nu verwarden toestand van Europa op nieuw teregelen. Hier kwamen met Alexander 1, Frans 1 en Frederik Willem 111, de afgezanten der andere,, mogendheden, behalve een aantal andere vorsten , ministers , diplomaten , voorname heeren en dames bijeen. Het hof van Weenen had de ontvangst dezer hooge vergadering op zich genomen, hetwelk, zegt men, meer dan 40 millioen fr. zal gekost hebben. De feesten waren luisterrijkst, zij volgden elkander dag en nacht op, dan bij dezen dan bij genen; eu zóó werd er over het lot van millioenen menschen beslist. Alle kuiperijen werden er in het werk gesteld om voordeelen te behalen. De grootste verdeeldheid ontstond voornamelijk ouder de mogendheden, door den eisch van Uuslaud en Pruisen; het eerste verlangde geheel Polen, het andere gansch Saksen ; hierin waren zij dus niet rechtvaardiger dan Napoleon. Reeds dreigde de oneenigheid iu een nieuwen oorlog tegen llusland en Pruisen uit te breken, toen op eenmaal de mare in Weenen klonk: «Napoleon heeft Elba verlaten!quot; Deze wist door zijne geheime agenten alles, wat er te Weenen iu het congres omging, ook het geheime voorstel, men zegt door Talleyrand gedaan, om hem op Elba te overvallen en naar St. Helena te vervoeren. Vooral lachten hem de ontevredenheid der fransche natie en bijzonder der Paryzenaars en het leger toe. Immers met de Bourbons en de teruggekeerde emigranten waren ook al de oude gebreken weder teruggekeerd. Napoleon zeide van hen: gt;zij hebben niets geleerd en niets vergeten.quot; Het leger , door de teruggekeerde krijgs-gerangenen en de soldaten der bezettingen uit de vele buitenlandsche vestingen zeer talrijk geworden, gloeide nog van geestdrift bij do gedachte aan de dagen van roem onder hun heldhaftigen keizer; op deze oude soldaten vooral rekende Napoleon; hij wist, dat de driekleurige vaan voor hen aantrekkelijk eu zijne woorden tooverklanken zouden zijn.

Den 26 Febr. 1815, bij afwezigheid van den engelschen coimïianclant Campbell , die het eiland moest bewaken, scheepte hij zich met 900 man zijner garde des avonds ten 7 ure in en den 1 Maart stapte hij bij Cannes aan land. Waar liy kwam, werd hij met jubel ontvangen of vond geen ernstigen tegenstand. De vesting Grenoble opende hem de generaal Labedoyère (7 Maart) en bij Melun ging de maarschalk Ney met zijn geheele leger tot hem over (17 Maart), ofschoon deze beloofd had den-overweldiger geboeid aan Lodewijk XVIII over te leveren. Lodewijk moest vluchten (19 Maart), het volk en het leger wendden zich van hem af. Napoleon plaatste zijn adelaar weder in Parijs en de geheele stad juichte hem toe. Het congres van Weenen had hem den 13 Maart als verstoorder van den wereldvrede in den ban verklaard en geheel Europa te wapen geroepen.

Met verwonderlijke snelheid wist hij door geheel Frankrijk het keizerrijk te herstellen. Hij gaf eene gewijzigde staatsregeling en benoemde zijne ministers, onder dezen ook Fouché en Carnot, twee mannen uit de velen, welke hij niet meer vertrouwen kon.

Voor het laatst verscheen Napoleon in zijne volle pracht en omstuwd van allen luister bij de inwijding van zijn tweede keizerschap den 1 Juni 1815 op het Meiveld te Parijs. Te vergeefs bood hij den mogendheden den vrede aan en verzekerde hij, dat hij als een rustig vorst voor het welzijn der wereld en het geluk der Franschen wilde regeeren. Te vergeefsj, zij verklaarden hem buiten alle rechten en wetten der wereld, en rukten reeds met een leger van 1 millioen soldaten op Frankrijk aan. Napoleon echter opende •den oorlog reeds voor dat zijne vijanden den tijd hadden hunne strijdkrachten .te vereenigen. Met omstreeks 250 000 slagvaardige krijgers trok hij over de Sambre in België. In dat land stonden twee legers onder Blücher en Wellington , sterk bij de 220 000 man. Napoleon overviel hen,

wat bijua onmogelijk had geschenen , voordat deze beide vehlheeren zich konden vereenigen. Bij Ligny en Fleurus, greep hy den enden Blücher aan en sloeg hem in een moorddadig gevecht (16 Juni). Hier werd Blücher bijna zelf gevangen genomen, zijn paard was onder hem doodgeschoten en hij lag er onder, toen de fransche ruiterij voorbij hem heen snelde. Blücher steunde op de hulp van Wellington , maar deze had zich noodeloos een uacht op een feest te Brussel opgehouden. Denzelfden dag vocht Ney, die den linkervleugel van Napoleons leger aanvoerde, tegen Wellington bij Quatre-bras , niet ver van Brussel, hij kon hom echter niet uit zyne stelling verdry von ; van beide zijden werd dapper gestreden. Bij het leger van Wellington onderscheidden zich ook bijzonder de Hollanders onder den prins van Oranje, oudsten zoon van den toenmaligen koning der Nederlanden Willem l; ook sneuvelde hier de hertog van Brunswijk aau het hoofd zijner zwarte huzaren. Wellington , na al zijne strijdkrachten verzameld te hebben, nam intusschen (17 Juni) eene sterke stelling bij Waterloo in.

Napoleon geloovende, dat de Pruisen ontmoedigd en in vollen aftocht waren, zond hen Grouchy met 36 000 man na om hen te vervolgen; maar Blücher en zijne soldaten hadden den moed niet verloren. Toen Wellington hem liet vragen om eene divisie, antwoordde de krijgsman, sik kom zelf met mijn geheele leger.quot; Bij Wavve stelde hij een le-gerafdeeling onder Thielemann tegen Grouchy, alwaar den 48 Juni een hardnekkig gevecht ontstond, zoodat de laatste meende, dat hij de gansche pruisische macht voor zich had en er niet aan dacht ijlings naar Waterloo te trekken, waar denzelfden dag de beslissende slag begonnen was tusschen Napoleon en Wellington. Reeds wijkt het leger der bond-genooten ; de Franschen juichen al in do overwinning, toen Blücher en Bülow te goeder uur aankwamen on aan den vreese-lijken dag eene andere wending gaven. Te vergeefs putten de Franschen al hunne dapperheiden Napoleon al zijn krijgs-mans genie uit; do Pruisen dringen altijd vooruit, ook Wellington herstelt zijne slagorde en schrikkelijker wordt de strijd. Voor Napoleon daagt geen versterking op; noch

Ney, noch Grouchy nadert in tijds. Napoleon brengt zijne uitgelezen garde in het vuur, en deze »qui meurt, mais ne se rend pas,quot; wordt bijna tot den laatsten man neergeveld. Gaarne ware Napoleon in zyu laatsten slag met zijne dapperen gesneuveld; maar de maarschalk Soult riep hem toe: Sire, men zal u niet dooden, maar gevangen nemen ; de algemeene vlucht, welke nu volgde , sleepte ook hem mede. Dit is de zoo beroemde slag van Waterloo , het bloed van meer dan 100 000 strijders drenkte den grond. Napoleons val was voltooid. De palm der overwinning komt den Duitschers toe, het grootste gedeelte van Wellingtons leger bestond uit Hanoveranen, Nassauers, Brunswijkers en Hollanders. Napoleon was niet gelukkig en miste nogmaals zijne gewone voortvarendheid. Het verraad vervolgde hem tot in zijn leger; bij het begin van den strijd 1G Juni liep de generaal Bourmond met andere hoofdofficieren tot den vijand over. Den 17 Juni, toen Wellington alleen stonden Blücher zich met hem niet kon vereenigen, en het dus gemakkelijk zou geweest zijn hem te verslaan , staat de keizer stil, den volgenden dag tegen den middag, nadat hij uren onrustig rondgeloopen had, aanvaardt hij den strijd eerst. Nogmaals herhalen wij: de mensch wikt, maar God beschikt.

De Pruisen vervolgden den vijand op de hielen; zij gunden hem geen rust. Napoleon kon geen orde meer herstellen ; de Pruisen kwamen voor Parijs aan, eer Grouchy, die altijd nog 30 000 man onder de wapenen had, te hulp kon komen. Napoleon vluchtte van het slagveld naar Parijs, waar hij in den vroegen morgen van den 21 Juni aankwam; maar hier was alles reeds tegen hem veranderd. De kamers, zijne ministers zelfs verstieten en verraadden hem, zij waren reeds lang in onderhandeling met de Bourbons en de bond-genooten; de laatsten eischten zijne uitlevering, voor Napoleon was geen recht of wet meer. Alles , wat hij nog beproefde of aanbood, leed schipbreuk; hem bleef geen andere keus over dan smadelijk afgezet te worden of tijdig afstand te doen, hij deed het laatste ten behoeve van zijn zoon den 22 Juni, juist 100 dagen na zijne landing van Elba. Eenige dagen later

ontving hij uit naam van de regeeringscommissie, aan wier hoofd Fonche en andere verraders waren, liet verzoek om Parijs te verlaten , wegens het gevaar, waartoe zijne tegenwoordigheid aanleiding kon geven. (26 Juni) Hij begaf zich onder bewaking van den generaal Becker naar Ma Imaison, van waar hij zich nog beschikbaar stelde bij de genoemde regeeringscommissie , ingeval de eischen der bondgenooten de natie tot weerstand mochten dwingen. Den 7 Juli trokken Wellington en lilüeher met hunne legers Parijs weer binnen en den Bon deed ook Lodewijk XV111 op nieuw zijne intrede. Om zich aan het gevaar van in de handen der Russen of Pruisen te vallen te onttrekken, besloot Napoleon zich naar Amerika te begeven en verlangde tot dat einde twee fran-sche fregatten. Den 29 Juni nam hij afscheid; en wie schetst dit afscheid van den man , die 19 jaren de bewondering en de schrik der wereld geweest was. Tc Malmaison, het heerlijke verblijf van Josephine, nam hij afscheid van zijne moeder Letitia en zijne beminnelijke dochter Hortentia. Hij begat zich onder geleide van den generaal Becker naar de haven van Rochefort om zich daar in te schepen. Maar de En-gelschen, door de vroegere aanbidders van Napoleon onderricht, hadden de haven reeds door hunne kruisers gesloten. En hij, om niet als gevangene in de handen zijner verbitterde vijanden te vallen, vertrouwde zich toe aan de engelsche gastvrijheid en de bescherming der engelsche wetten, betuigende als gewoon burger in Engeland te willen leven. Den 15 Juli begaf hij zich vrijwillig aan boord van het engelsche linieschip Bellerophon; op do kust van Engeland werd hem echter aangekondigd, dat hij als gevangene van de gezamenlijke mogendheden, maar onder de bijzondere bewaking der Engelschen, naar St. Helena zou gebracht worden. De reis daarheen begon dadelijk ; den 18 Oct., den verjaardag van den slag bij Leipzig, landde hij daar aan. Zes jaren leefde hij hier op deze rots midden in den Oceaan, waar alleen de schrikkelijke centoonigheid afgebroken wordt door den storm en het immer klotsen van het water tegen de rotswanden. Zijne rust- en levensdagen werden nog verstoord door de overzorgvuldige bewaking der Engelschen en de

dikwijls onmenschelijke behandeling van Hudson Lowe , deu bevelhebber van St. Helena. Hi] herleefde in het schrijven zijner gedenkschriften, waarmede hij zich veel bezig hield en in het gezelschap van de veldheeren Bertrand , Gourgaud en de graven Lascases en Montholon, welke hem in zijne ballingschap gevolgd waren. Ofschoon hij zijn lot met waardigheid droeg en zich zelfs grooter in zijne ballingschap dan op zijn troon toonde, was zijne toch reeds ondermijnde gezondheid niet bestand tegen het klimaat en het leven op St. Helena , hij kwijnde aan maag- en leverziekte weg. Zijne moeder had hem, benevens een italiaanschen geneesheer An-tommarchi, twee italiaansche geestelijken gezonden. Meermaals verlangde hij de geestelijke hulp der li. K. kerk , waarin hij sterven wilde. Den 3 Mei ontving hij de HH. Sacramenten der stervenden en den 5 Mei 1821, terwijl het eiland door een hevigen storm geteisterd werd, voleindde hij zijn doodstrijd en begon den eeuwigen slnimer; zijn brekend oog was op het borstbeeld zijns zoons gericht. Vier dagen latei-brachten 24 engelsche grenadiers hem naar den grafkuil, en 12 kanonschoten verkondigden aan den Oceaan, dat de eens zoo machtige keizer, die koningen maakte en afzette , voor Gods rechterstoel was verschenen. Den 15 Oct. 1840 werd met bewilliging van de engelsche regeering het graf geopend, het lijk naar Parijs vervoerd en plechtig in den Dom der Invaliden bijgezet; daardoor werd aan den wensch van Napoleon , «aan de Seine te rusten,quot; voldaan. Groot was Napoleon , en de grootste man der tijden zou hij geweest zijn , hadde de krijgsroem hem niet bedwelmd en tot een tyran gemaakt en hem doen vergeten , dat hij slechts een werktuig in de hand van God was, buiten wiens heiligen wil geen haar van ons hoofd valt!

Deze zwager van Napoleon, die in 1814 van hem afgevallen was en daarom vooreerst als koning van Napels geduld werd, maakte zich thans met recht bezorgd om zijn

rijk. Op het congres te Weenen ijverde niet alleen Frankrijk sterk oui ook daar de Bourbons te herstellen, maar ook Oostenrijk en Engeland waren hem niet genegen; daarbij eischte de paus Aucona terug , dat hij nog altijd bezette. Toen nu Napoleon van Elba terug was gekomen, achtte hij het ook den geschikten tijd zich zoo mogelijk van zijn koningschap te verzekeren. Hij kondigde de eenheid en onafhankelijkheid van Italië af en rukte in Maart 1815 zonder noe-inenswaardigen weerstand tot aan de Po toe op, vond echter bij de Italianen wel opgetogenheid, maar geen krijgs-moed. Binnen zes weken dreven de Oostenrijkers zijn leger uiteen en hem zeiven het land uit. Hij kwam in het zuiden van Frankrijk. Napoleon echter verbood hem naar Parijs te komen. Later beproefde hij met eene kleine schaar eene landing in Calabrië, deze mislukte, hij zelf word gevangengenomen on den 13 Oct. 1815 te Pizzo gefusileerd. Zijn rijk kwam terug aan den verdreven Ferdinand IV.

DE TWEEDE PAUIJZER VREDE. (20 NOV. 1815.) BEPALINGEN VAN HET CONGRES VAN WEENEN.

Van het ontzaggelijk leger der bondgenooten trok naden slag van Waterloo een half millioen naar Frankrijk; de monarchen bleven ook daar tot het sluiten van den vrede (20 Nov. 1815). Volgens dezen kreeg Frankrijk zijne grenzen van 1790, moest 700 millioen fr. oorlogskosten betalen en 150 000 man in 17 vestingen drie jaren lang onderhouden. De tallooze geroofde kunstschatten kwamen uit de museums terug naar Home, Florence, Parma e. a. Door dezen vrede en het Weener congres kreeg Europa de volgende gedaante, waarbij veel gelet was op het belang der vorsten en niets op dat der volken :

Pruisen, het welk aanspraak maakte op geheel Saksen, werd met twee vijfde van dat land tevreden gesteld, kreeg daarenboven nog de Rijnprovincies en stond Oost-Friesland aan

Hanover af. Vau Polen, dat Rusland geheel begeerde, behield het eeuige districten, waaruit de provincie Posen gevormd werd.

Rusland nam behalve Posen eu üalicië geheel Polen. Uit het Groothertogdom Warschau vormde Alexander een koninkrijk, waaraan hij zich verbond eene vrijzinnige staatsregeling te geven; zoodat de Rus voor goed over de Weich-sel trad en zijne adelaars in het hart van Europa plantte. Oostenrijk stond, de zuidelijke Nederlanden af en verkreeg de landen in üpper-ltalië tussclien den ïessino, Po eu de Adriatische-zee, aan welke de naam van Lombardisch-Venetiaansch koninkrijk gegeven werd. Van Begeren kreeg het Tyrol terug, Engeland behield Malta, Helgoland, de Kaap de goede hoop, benevens verscheidene weggenomen Oost- en West-Indische colonies, ook de beschermheerschappij over de Jonische eilanden.

Ue Oostenrijksche Nederlanden -werden met de Noordelijke tot een koninkrijk der Nederlanden vereenigd onder het bestuur van Willem 1, zoon van den laatsten stadhouder , hierbij werd nog gevoegd het Groothertogdom Luxemburg, waardoor de koning tevens lid van het duit-sche verbond was.

Denemarken werd door Lauenburg schadeloos gesteld en als hertog van Holstein lid van den duitschen bond.

Piemont, Savoyen , Genua , een streek van Lombardije en het eiland Sardinië, werden tot een koninkrijk vereenigd.

üe paus ontving al zijne staten terug; de terugkeer van Pius Vil was een ware triomftocht.

Maria Louiza, Napoleons gemalin, kreeg het hertogdom Panna; de hertogdommen Modena en Lucca ontstonden ook weder.

Zwitserland werd weder het vroegere eedgenootschap, thans bestaande uit 22 cantons.

Van de stad Krakau en omstreken 20 □ mijlen, maakte men een onafhankelijk staatje , onder de bescherming van de drie groote mogendheden ; ook bleef het republiekje San Marino bestaan.

Zie daar in ruwe trekken, hoe Europa uit de handen der congresleden te voorschijn kwam ; de vele andere besluiten en bepalingen laten wij aan uitgebreidere geschiedenisboeken over. Duurzaamheid kon het niet aanbieden; de volksbehoeften en geaardheid waren niet geraadpleegd, de groote mogendheden verkregen en deelden uit, door het congres, zooals Napoleon met de wapenen gedaan had. Wij zullen spoedig zien, dat de contracteerende vorsten afweken van de bepalingen door hen zeiven onderteekend. Den volkeren, of verblijd om de verlossing van den druk der dwingelandij, verarmd door de vele opofferingen, of treurend om den vader, zoon of vriend op het slagveld, was alles welkom, wat de vrede kon aanbrengen, daarom juichte de menigte de vredemakers van Weenen toe.

Engeland vierde door den tweeden parijzer vrede zijne volkomenste zegepraal. Napoleon was zijn gevangene, Frankrijks zeemacht vernietigd, alsook die van Spanje, Holland en Denemarken ; vele der kostbaarste colonies dezer staten had het in zijne macht gekregen en behield hen als het recht van den sterkere. Gelukkig ontwikkelde zich aan gene zijde des aardbeis eene macht, die strekken moest om minstens een perk te zetten tegen der Britten hoogmoed. De Noord-Amerikaansche Unie, welke sedert den vrede van Versailles (1783) in ongestoorde rust in bevolking en welstand ongemeen was toegenomen, waagde het voor het eerst zich te verzetten tegen het schenden der neutrale vlag, waaraan de Engelschen zich schuldig maakten. De Unie had Engelands ijverzucht zeer geprikkeld, toen zij in 1803

van den consul Bonaparte Louisiana aan de monding van den Mississippi voor 60 raillioen fr. kocht en daardoor meester werd vah den weg van uitvoer uit Amerika.

Toen nu na het weder uitbreken van den oorlog tus-schen Engeland en Frankrijk (18 Mei 1803) de Engelschen door hun onrechtvaardig blokadensysteem het handelsverkeer onmogelijk maakten en Napoleon door zijn stelsel van het vasteland de meeste europeesche havens sloot, protesteerde de Unie tegen de maatregelen van beiden, maar was evenwel nog niet in staat door de wapenen er kracht bij' te zetten; doch toen nu de Engelschen zoo ver gingen , dat zij amerikaanschfi schepen niet slechts doorzochten , maar zelfs de raatrozen medenamen en onder de bemanning van hunne schepen staken, verklaarde de president Madison den 17 Juni 1812 aan Engeland den oorlog, De Amerikanen hadden destijds nog geen linieschepen, konden dus nog geen zeeslag leveren; maar hunne fregatten en kleinere schepen namen in den regel de eugel-sche schepen van gelijke sterkte weg en hunne kapers deden den engelschen handel groot nadeel, zij haalden zelfs van de reede van Dublin handelsschepen weg. De Engelschen hadden een llotille op het meer Erie en Charaplain, de Amerikanen geen enkel schip op deze binnenwateren ; maar binnen vier maanden waren de booraen geveld, tot planken gezaagd en in schepen herschapen , bemand en daarmede namen zij de engelsche vaartuigen weg op het meer Erie (lOSept.1812) en op dat van Champlain (11 8ept. 1814). Een aanval der Amerikanen op Canada mislukte. De Engelschen namen Washington , verbrandden het capitool en andere openbare gebouwen (24 Aug. 1814). De Amerikanen daarentegen deden zich (8 Jan. 1815) weer duchtig gelden bij Nieuw-Orle-ans; de engelsche generaal Packenham was hier met een-ieger geland, maar de amerikaansche scherpschutters, die ten deele zich verschansten achter balen boomwol, schoten zoo dapper en welgemikt, dat de generaal met groot verlies moest wijken. De hardnekkige wederstand der Amerikanen , de verwikkelingen in Europa en de ontevredenheid van het engelsche volk, bewogen het ministerie om

vrede met de Unie te sluiten. Met onbekende kracht hervatte de Unie het werk barer inwendige ontwikkeling.

De bevolking vermeerderde voorbeeldeloos, zij telde in 1783 slechts omtrent 3 millioen, thans 1815 over de 9 m. Akkerbouw, fabriekwezen , handel enz. bereikten in weinige jaren eene wonderbare hoogte. Sedert 1814 nam de Unie plaats onder de groote mogendheden; maar onthoudt zich volgens hare oude grondbeginselen van alle inmenging met de europeesche aangelegenheden.

Den 2G Sept. 1815 sloten keizer Frans 1 van Oostenrijk, Alexander 1 van Rusland en koning Frederik Willem 111 van Pruisen persoonlijk een verbond met elkander, hetwelk zij het heilig verbond noemden, tot hetwelk op hunne nit-noodiging, behalve de paus, de koningen vn.n Engeland en Frankrijk en de sultan, alle europeesche machten toetraden. In 1795 hadden zich de drie genoemde groote mogendheden ook vereenigd om onrechtvaardig voor de derde maal Polen onder elkander te verdeelen, thans sloten zij een verbond der liefde! Zij beloofden elkander door den band van ware en onverbreekbare broederliefde vereenigd te blijven, elkander steeds hulp te verleenen en hunne onderdanen vaderlijk te regeeren; den godsdienst, de gerechtigheid en den vrede oprecht te handhaven, elkander als leden van eene en dezelfde familie te beschouwen, door de voorzienigheid geroepen , om broedervolken te regeeren. Zoo zien wij in 1815 de gedachte van een verbond tusschen alle christelijke volkeren der middeleeuwen vernieuwd. Toen wilde men dit door verbinding van het keizerschap met het pausdom. En , evenals de middeleeuwen niet in staat waren om de katholieke vorsten in broederlijke eenheid te be-

waren, eveumin zal het H. verbond de kracht hebben om hen thans in vrede te houden. Hare hoofdwerkzaamheid kon dan ook alleen bestaan in het bestrijden der revolutionaire bewegingen , ten einde den thans bestaanden staatkundigen toestand te behouden; in het tegengaan der vrije denkbeelden, welke in het begin der eeuw zoozeer gehuldigd werden, Dit laatste werd in vele landen soms overdreven, men paste het zelfs toe op het godsdienstige, waardoor de ware godsdienst dikwijls bemoeijelijkt werd, terwijl de een of andere sekte met den vorst heerschte.

Ook aan de hoven en in de vorstelijke kabinetten drongen zich spoedig de adel en de oude aristocraten weer binnen; zij wilden zich schadeloos stellen voor de jaren van gelijkheid en spanden alles in om den goeden ouden tijd met al zijne gebreken te doen herleven. Gelyke burgerschapsrechten voor allen was bij hen even onbestaanbaar als vroeger; het kon bij hen geen ingang vinden , dat deugd, wetenschap en ijver meer adel geven dan hooge geboorte ; hierdoor ontstond al ras een streven van de eene zijde om te verkrijgen en van de andere om te behouden; het schiep de liberalen en de conservatieven. En uit den strijd tusschen dezen zullen wij de meeste omwentelingen zien ontstaan , welke wij in de volgende jaren zullen aantreffen.

Ferdinand Vil werd in 1814 door Napoleon vrij gelaten onder voorwaarde, dat Spanje alle vijandelijkheden zou staken , wat Ferdinand, al hadde hij het gewild, van de verbitterde Spanjaarden niet 7,ou hebben kunnen verkrijgen. Hij trof zijn rijk in een geheel anderen toestand aan, dan hij het in 1808 verlaten had. Hot volk was door den wanho-pigen strijd tegen de Franschen van alle burgerlijke orde vervreemd, en toch niet aan militaire tucht gewend geworden , dewijl het meestens in guerilla benden gestreden had. Daarenboven hadden de cortes zich van de regeering meester gemaakt en den 19 Maart 1812 aan Spanje eene staatsrege-

liug gegeven volgons fransch model van 1791, welke aan het koningschap slechts den naam overliet. Ferdinand had deze staatsinrichting niet erkend, hij verwierp ze daarom dadelijk, toen de generaal Elio hem met een getrouw leger ter zijde stond. Het eigenlijke spaansche volk was daarmede niet ontevreden, het wilde liever door zijn koning geregeerd worden dan door eene vergadering van mannen, die theoriën in werking wilden brengen, waarvan zij de uitwerkselen in Frankrijk gezien hadden. Men wilde ook niets weten van de secularisatie der kerkgoederen, en van de inkrimping der rechten van de kerk , zooals men in de cortes reeds had voorgesteld. Maar tevens was het eiken Spanjaard duidelijk , dat eene regeering als die van 1808 niet meer mocht terugkeero^i; want onder deze was Spanje tot eeue mogendheid van den tweeden rang gedaald. In weerwil van de zilver- en goudmijnen in Amerika groeide het deficit in de staatskas ieder jaar aan ; de handel met de colonies was voor het grootste gedeelte in de handen der Engelschen; Spanje zelf zonder genoegzame nijverheid en door eene tollinie omgeven, welke alleen den smokkelaar groot maakte ; kortom Spanje lag reeds verlaten en onbebouwd, eer nog de Franschen er nieuwe woestijnen schiepen. Spanje behoefde eene krachtige regeering, eene geregelde staathuishoudkunde en bovenal inwendige rust. En hiertoe was Ferdinand niet in staat; hij eu zijne raadslieden hielden geen rekenschap met den tijd, bedachten niet dat de Franschen wel verslagen wareu, maar hunne vrijzinnige ideën niet, dat de oude wijze van willekeurige regeering verloopen was. Ferdinand begon al dadelijk met de Afrancesados en Joseiinos (aanhangers der Franschen en Jozef) te vervolgen en voerde de inquisitie, ja, zelfs de pijnbank enz. weer in. üit vermeerderde al dadelijk het l getal zijner tegenstanders (de liberalen), welke zich bijzonder in de steden, ouder de hoogere standen en officieren bevonden. Reeds in 1814 stonden de beide Mina's op, toen Ferdinand de] staatsregeling ophief, maar zij moesten rluchten; om hetzelfde werd de generaal Porlier in 1815 en Lascy in 1817 opgehangen. De gevangenissen werden met liberalen en de bergen met benden opstandelingen ge-

vul cl, ook waren de colonies opgestaan. In 1819 werd er een leger van 20 000 man te Gadix bijeengetrokken om naar Amerika ingescheept te worden. Er vertoonde zich echter zulk een geest van weerspannigheid onder dat leger, dat 7 000 man ontwapend moest worden , daarenboven brak er onder de troepen in Leo een opstand uit (1 Jan. 1820), aangevoerd dooiden overste Qniroga en den generaal Riego. Hun aanval op Cadix mislukte, liiego's tocht naar Andalusië bracht deze provincie niet in opstand; de opgestane troepen schenen verloren, toen onverwachts de bezettingen in Ferrol en Corunna opstonden en Saragossa, Murcia en Galicië volgden, de oudste Mina verscheen in Navarra en bezette Pampelona. In het begin van Maart kon Ferdinand zich alleen nog maar op zijne garde verlaten en gaf slechts met moeite toe; hij wilde eerst de cortes te zamenroepen, daarmee waren de aanvoerders van den opstand niet tevreden ; maar riepen (7 Maart) de staatsregeling van 1812 uit. Het grootste gedeelte der natie, bijzonder het landvolk wilde daar nu evenmin vau weten als in 1814, er kon evenwel geen algemeene organisatie tot stand komen; de steden en het leger maakten dit onmogelijk, daardoor vormden zich kleine en groote benden, die voor den koning waren , terwijl de liberalen in Moderados, Exaltavos, Pro-gressistos en Commvmeros (republikeinen) verdeeld waren , waardoor de verwarring niet weinig vermeerderde. In 1822 vormden de vijanden der constitutie in de catalonische vesting Urgel een regentschap; zij verklaarden dat de koning niet vrij was; hun leger noemde zich »het geloofslegerquot; , omdat hunne tegenstanders het op de kerkelijke bezittingen gemunt hadden. Dit leger werd door Mina over de grenzen naar Frankrijk geworpen en drong den koning een ministerie van Exaltados (ultra liberalen, mannen van de uiterste richting) op. Het congres in Verona (1822) , hetwelk van de cortes vorderde , de staatsregeling in monarchalen zin te veranderen , kreeg tot antwoord; dat zij van geen vreemde inmenging wilden weten, waarop de gezanten van Rusland, Oostenrijk en Pruisen Madrid verlieten. Reeds hadden ook de fransche revolutionairen Spanje tot

basis voor linn woelen tegen Lodewijk XVlll gebruikt, de driekleurige vaan ontrold en een bataillon opgericht; daarom willigde het congres te Verona te eer in, dat Lodewijk gewapend tusschen beiden zou treden, ofschoon Engeland het afkeurde. Den 1 April 1823 gingen 90 000 Franschen onder den Hertog van Angoulême over de Pyreneën en drongen zonder aanmerkelijken tegenstand tot voor Madrid. Den 11 April verplaatsten zich de cortes met den koning naar Sevilla, den 24 Mei trokken de Franschen Madrid in en den 11 Juni vluchtten do cortes met den koning naar Cadix. Thans werden de Franschen overal als welkome gasten ontvangen, de steden en vestingen capituleerden zonder ernstigen weerstand te bieden, zelfs generaals traden met hunne troepen tot hen over. In Augustus kwam de hertog van Angoulême voor Cadix aan en vorderde de vrijlating des konings; deze werd geweigerd, toen bestormden de Franschen den 31 Aug. het sterke fort Trocadoro en San Luis; de cortes wijfelden nog, hare hoop was gericht op Riego met zijn leger; maar deze was uit Andalusië naar Castilië getrokken, waar zijn leger door de Franschen uiteengejaagd en hij zelf gevangen genomen was geworden. In Cadix begon intusschen de grootste verwarring te heerschen; eindelijk verscheen er in naam des konings eeno proclamatie, waarin vergetelheid van al het voorgevallene, erkenning van al de gemaakte schulden , bevestiging van al de dooide regeering aangestelde ambtenaren en eene vrijzinnige constitutie beloofd werd; dit stelde de gemoederen gerust. De koning verscheen 1 Oct. 1823 in het fransche hoofdkwartier te Puerto-Santa Maria; zijne eerste daad was, dat hij in eene proclamatie, alle daden der regeering van al den 7 Maart 1820 tot den 1 Oct. 1823 voor nul en nietig verklaarde, aangezien hij al dien tijd niet vrij in zijne handelingen geweest was. De Franschen bezetten Cadix; meer dan 600 personen, leden der cortes, officieren en andere deelhebbers aan de omwenteling begaven zich naar Gibraltar , Amerika of Engeland. Ook Mina, die den oorlog nog tot Nov. in Catalonië had levendig gehouden , gaf den tegenstand op en scheepte zich insgelijks naar Amerika in.

De koning beuoemdj den hertog van Infantado tot opperbevelhebber van het leger en zijn gewezen biechtvader, den domheer van Toledo, tot minister van buitenlandsche zaken. Den 13 Nov. deed hij ouder het gejubel des volks zijne intrede in Madrid, en nu begon de reactie op eene verschrikkelijke wijze haar werk. Te vergeefs poogden de Franschen de wraak te bedaren tegen de aanhangers van de cortes; Riego, Empecinado e. a. stierven door beuls-handen. De generaal Espanna (eigenlijk Gousserant, een fransche emigrant) woedde in Catalonie, zoodanig, dat men het getal der op zijn bevel ter dood ge brachten op GOOG rekent. De jaren 1823 en 24 in Spanje doeu weinig onder voor die van 1793—94 in Frankrijk, De vervolging trof bijzonder de gegoede burgers, dewijl de koninklijke vrijwilligers meest uit de laagste volksklassen bestonden, wier geliefkoosd bedrijf rooven en moorden was. Het rooverwezen bereikte eene verbazende hoogte en vormde zich tot een waren guerilla oorlog. De oorlog in de colonies duurde voort en de dey van Algiers verwoestte de spaansche kusten. De koning werd, op zijn troon bedreigd door de Cumniuneros en tegelijk door eene partij, welke aan zijn broeder don Carlos meer vastheid van karakter toeschreef. In 1828 trokken eindelijk de laatste Franschen af. De financieele nood steeg ten hoogsten top; de soldaten en ambtenaren bleven zelfs een tyd lang zonder betaling. Den 10 Dec. 1829 huwde de koning de napelsche prinses Christina en deze haalde Ferdinand over om de salische wet op te heffen , volgens welke in het geslacht der Bourbons alleen de naaste mannelijke telg opvolgen kon; ten gevolge dezer verandering werd de op den 1 Oct. 1830 geboren prinses Isabella tot troonopvolgster verklaard. Don Carlos kwam hier tegen op; zijne aanhangers verwekten hier en daar opstanden, welke evenwel beteugeld werden. Intusschen had in Frankrijk de Juli-omwenteling plaats gehad en was Lodewyk Philips op den troon gekomen; tegen dezen nam Ferdinand VII eene min of meer vijandige houding aan, waarom de fransche koning van zijne zijde toestond, dat de verbannen Spanjaarden zich in Frankrijk uitrustten voor een inval in Spanje. Werkelijk drongen in

Oct. legerafdeelingen onder Mina, Lopez e. a. over de Py-renëen heen, maar werden door de koninklijke troepen uiteengejaagd en teruggedreven, evenzoo mislukte eene landing van den generaal ïorrijos in Andalusië; de gevangenen werden dadelijk doodgeschoten. Omtrent dezen ti)d werd Calomarde, hertog van Alendia, minister van buiten-landsche zaken, deze haalde den reeds zieken koning over een besluit te teekenen, waardoor de salische wet weer geldig was; toen evenwel de koning nogmaals herstelde, trok hij dit weder in, beriep de cortes (20 Juni 183G) te Madrid , liet zijne dochter Isabella Louize den eed van trouw als troonopvolgster doen en benoemde tegelijk zijne gemalin als regentes. De laatste zag duidelijk in, dat zij en hare dochter na den dood des konings voor don Carlos zouden moeten wijken, en bewoog daarom Ferdinand, voor dat hij stierf, zijn ministerie met een liberaal te verwisselen, een uitgebreide amnestie te verleenen en de oude cortes samen te roepen, om zoo doende de liberalen tot verdedigers van de aanspraken van Isabella te maken. Ferdinand Vil stierf den 29 Sept. 1833 en liet zijn rijk in een burgeroorlog na.

Onder Ferdinand Vil gingen voor Spanje ook al zijne kostbare volkplantingen In Amerika, met uitzondering van Cuba en Portorico verloren. De eerste aanleiding tot dien afval gaf Napoleon door zijn wreveldaad te Bayonne; maar alleen met Engelands ondersteuning was het den opstandelingen mogelijk zich tegen de wapenen van Spanje staande te houden. De spaansche heerschappij drukte in Amerika niet zoozeer op het gemeene volk als wel op de rijke kreo-len (de afstammelingen der in Amerika neergezette Spanjaarden), die verbitterd waren omdat de hoogste ambten in kerk en staat en het militair wezen uitsluitend door geboren Spanjaarden bezet werden. Toen nu het bericht naar Amerika kwam , dat Spanje , het moederland , zich Jozef Bonaparte niet als koning liet opdringen, weigerden ook de

volkplantingen hem te erkennen ; maar door bewerking van Engeland en tot voorbeeld nemende de Noord-Amerikaan-sclie republiek, veranderde de opstand tegen den franschen overweldiger in eenen tegen de spaansche heerschappij. In 1810 braken er opstanden uit in Caraccas, Chili, Baenos-Ayres, La Plata en Mexico, welke evenwel door de Spanjaarden nog bedwongen werden. Alleen Paraguay, gedekt door Buenos-ayres, verklaarde zich onafhankelijk en gaf zich in doctor Franeia een dictator, die in staat was het land inwendig in rust te bewaren; hij verbood, om zijne onderdanen voor den tuimelgeest te bewaren, aan iederen vreemdeling den toegang tot zijn gebied. Mog zou Spanje wellicht zijn gezag gehandhaafd hebben, aangezien de Kreo-len zich met het spaansche leger vereenigden, maar Enge-lands staatkunde drukte op al, wat spaansoh was.'JHet kon, wel is waar , de volkplantingen niet veroveren , maar het wilde ze van Spanje af hebben, ten voordeele van zijn handel en om voor goed te beletten, dat de spaansche zeemacht ooit weer iets werde. De noord-amerikaansche republiek ging nog verder, in 1817 nam generaal Jackson zonder eenige omstandigheid spaansch Florida weg, als zijnde een gedeelte van Louisiana, en Spanje moest zich voor die gewelddaad tevreden stellen met 5 millioen dollars. Het werd dus voor Spanje moeielijk om zijne volkplantingen te behouden, maar onmogelijk, toen in 1820 de troepen, juist bestemd voor Amerika, opstonden en tegelijk het bericht van den opstand van Riego aankwam. De kreoolsche adel bewerkte geheel Mexico tot een algemeenen opstand; de 911-derkoning Apodaca kon slechts eene geringe macht tegen hen stellen, daarbij liep zijn opperbevelhebber, de kreool Augustino Iturbide tot hen over, zoodat hij den 24 Aug. 1821 een verdrag moest sluiten, waarbij Mexico een van Spanje onafhankelijk koninkrijk zou zijn, met een spaanschen prins op den troon. De cortes verwierpen dit verdrag en nu rukte zich Mexico geheel los van Spanje; een korten tijd was het een keizerrijk onder Augustino I (Iturbide), maar werd spoedig weer eene republiek. In Londen werd eene leening van 8 millioen p. s. gesloten. Het congres van Verona, dat

in 1822 de europeosche opstanden overal veroordeelde, wilde ook met geweld tegen die in Amerika optreden , waartegen Engeland zich natuurlijk verklaarde, en te Washington sprak de president der Unie Monroe het merkwaardige beginsel uit: »cle Unie zal geen inmenging van europeesche machten dulden in amerikaansche zaken.quot; Eu zoo kon Mexico zich gemakkelijk in zijne geheele uitgestrektheid van Spanje vrij maken. Tot rust kwam het niet, het voerde jaar uit jaar in onder elkander een partijstrijd, waarin de eene president na den anderen viel en opstond. Aan de vereenigde staten van Noord-Amerika stond het voor 15 millioen doll. Texas, Utah, Mieuw-Mexico en Opper-Californië af. Evenals met Mexico ging het met de andere spaansche bezittingen. Op Uio de la Plata volgden Chili, Peru en Venezuela. Noord-Amerika quot;en Engeland erkenden de republieken. In Engeland vonden zij geld en de admiraal Cochrane rustte met engelsch geld een eskader uit en verdreef de spaansche schepen uit de wateren van Peru en Chili, waardoor de zaak spoedig beslist was. Zekere Bolivar wilde uit Peru, Quito, Mieuw-Granada en Venezuela eene groote zuid-amerikaausche republiek stichten onder den naam van Columbia, zij hield geen stand; want niet alleen wilden de onderkoninkrijken, de generaal-kapiteinschappen , maar zelfs de provincies en districten onafhankelijke staten zijn. Uit de spaansche bezittingen hebben zich tot nu toe de volgende staten gevormd : 1° Argentina of de vereenigde staten van Kio de la Plata — 2° Cisplatina of Uraguay — 3° Paraguay, de vroegere, zoo beroemde Jezuïeten staat — 4° Chili — 5° Ecuador — 6° Nieuw-Granada — 7° Venezuela — 8° Peru — 9° Bolivia, zoo genoemd ter eere van Bolivar, vroeger Opper-Peru. In midden Amerika vormde zich in 1823 een staten verbond, Centraal-Amerika genaamd; na langen burgeroorlog splitste dit zich weder in de volgende republieken: Guatemala, Honduros, San Salvador, Costarica, Nicaragua en een indischen staat Mosquito. Van Guatemala was van 1839—1805 een Indiaan Carrera dictator; eerst Avas hij varkenshoeder , dan trommelslager, vervolgens hoofd eener bende, toen generaal en eindelijk dictator, die zijue ouder-

danen even goed in vrede wist te honden als vroeger zijne zwijnen. Thans beginnen deze republieken meer in aanmerking te komen, door het uitgebreide spoorwegnet der Noord-Amerikanen. De vruchten overigens, welke de zoogenaamde vrijheidsoorlog dezen staten aangebracht heeft, zijn nog niet zeer glanzend. Voortdurend zijn zij in binnenland-schen strijd, aangezet door den een of anderen zoogenaamden generaal. Het is te voorzien als geen kerkelijke tucht bij machte is om de hartstochten te bedaren , dat zij tot den staat van bosch- en woestijnbewoners zullen terugkeeren; want nooit zal de Noord-Amerikaansche Unie in staat zijn het geheel halfrond in zich op te nemen.

Met Portugal ging het niet beter dan met Spanje, liet was door Wellington van de Franschen bevrijd geworden en een portugeesch leger had in engelschen dienst de Franschen over de Pyreneën helpen drijven, Het voor JSlapoleon gevluchte hof bleef nog in liio Janeiro na den oorlog, en ofschoon het een regentschapsraad had , was eigenlijk de regeering in de handen der Engelschen. In 1820 volgden de Fortugeezen de Spanjaarden na. Den 24 Aug, stond de bezetting van Oporto op, werd spoedig gevolgd door die van Lissabon en weldra vereenigde zich geheel Portugal in de poging om eene vrijzinnige constitutie te verkrijgen; er vormde zich eene Junta uit alle partijen, en deze riep den koning Johan VI (tot aan den dood van zijne krankzinnige moeder Maria, 181G, was hij regent geweest) uit Brazilië terug. Intusschen ontwierp het portugeesche parlement eene nog vrijzinniger staatsregeling dan de Cortes iii Spanje. In Brazilië deed men hetzelfde tegen Portugal, wat Mexico tegen Spanje gedaan had; het eischte eene even vrijzinnige regeering, hiermede kon de koning natuurlijk niet tevreden zijn, wijl hij bevroedde, dat dit alles op de onafhankelijkheidsverklaring zou uitloopen. Hij vertrok tegen het einde van 1821 naar Portugal en liet zijn zoon dom Pedro als prins-regent in Brazilië terug. De portugeesche regeering

deed evenals de spaansclie, zij weigerde aan den eisch van de groote amerikaansche volkplanting gehoor te geven en riep dom Pedro terug, waarop Brazilië z icli onafhank e lijk verklaarde, (1 Aug. 1822) en dom Pedro 12 Oct. tot keizer uitriep. In Portugal zelf had men dezelfde staatkundige partijen als in Spanje. De Cortes hadden haar aanhang voor het grootste gedeelte in de steden en onder de officieren des legers; liet volk wilde liever een koning met koninklijke macht; het wilde den invloed der geestelijken niet verkort en de kerkelijke goederen niet aangerand zien. De koning zelf als moderado (gematigde) was wel niet tevreden met de tegenwoordige beperking van zijne macht; maar wenschte ook geene onbeperkte. De koningin donna Charlotta, zuster van Ferdinand VII, en de infant dom Miguel kwamen volstrekt met hot gevoelen van den koning niet over een, zij haatten alles, wat naar liberaal geleek. Toen nu het lot van de spaansclie Cortes, door behulp der fransche wapenen beslist was, zetten de koningin en de infant zich ook aan het werk; onder de leus van den koning uit de handen van zijn ministerie en do Cortes te redden, jaagden zij beiden weg en hieven de constitutie op; vele leden der Cortes werden gevangen genomen, andere redden zich nog in tijds door de vlucht. Er werd een nieuw ministerie van gematigde en bekwame mannen benoemd; want nog wilde do koning, vooral op raad van zijne vrienden , niet geheel zijne gemalin en zijn zoon volgen ; maar dezen wisten zich geheel meester te maken van do teugels van het bewind en lieten aan het ministerie niets meer dan den naam. Dom Miguel werd opperbevelhebber over het leger; de militie te Lissabon en in de provincies word ontwapend, don kloosters en kerken hunne bezittingen teruggegeven en de persvrijheid beperkt. In den finaiicieelen nood werd door oene leening van 1,500,000 p. s. voorzien, welke spoedig door onbekwame handen verspild was. JNog altijd ontbrak de vorm aan hun bestuur, zij hadden don koning nog niet tot gewelddaden kunnen overhalen. Zijn bijzondere vertrouweling en raadsman, de markies van Loulé, werd binnen in het paleis verraderlijk vermoord en uu volgde er do zoogenaamde

Camarilla of Paleisomwenteling van Bembosta (30 Maart 1824). Men hield den ouden koning in zijn paleis gevangen, terwijl dat de koningin en dom Miguel in Lissabon eeue omwenteling poogden te verwekken tot herstel, zooals zij voorgaven, van troon en altaar. Wij mogen niet nalaten de volgende bemerking te maken. In Spanje, zoowel als in Portugal, hadden de liberalen, onder hunne verschillende benamingen ongelukkig dit gemeen met de vorige revolutiemannen van Frankrijk, dat zij de schatkisten spoedig ledig maakten, en dadelijk op de kerkelijke goederen vielen, welke even spoedig verspild waren. Het is daarom niet te verwonderen, dat zij de geestelijken togen hadden en dezen om zelfbehoud soms wel genoodzaakt waren zich met den loop der staatkundige zaken te bemoeien; en voorzeker als er goeds in die landen overgebleven is, dan is men het voor een groot gedeelte aan de geestelijkheid en den godsdienstzin van het volk verschuldigd ; de les der frausche omwenteling stond bij hen nog zoo duidelijk voor den geest! Intusschen was de koning als gevangene in zijn paleis voor niemand toegankelijk., terwijl dom Miguel niets anders beoogde dan de afzetting van zijn vader en een regentschap met zijn persoon aan het hoofd er voor in de plaats, doch de koning wist met behulp der gezanten naar een engelsch fregat te vluchten (9 Mei), en door bemiddeling der engelsche en fransche gezanten werd hem genoegdoening gegeven. De koning verbande den infant en beloofde eene nieuwe constitutie, welke hij evenwel nooit uitgevaardigd heeft, maar regeerde als onbeperkte koning onder engelschen invloed tot aan zyn dood (10 Maart 182(5). Volgens het portugeesche recht van opvolging werd dom Pedro koning, die zooals wij gezien hebben keizer van Brazilië was, dat zich volkomen van Portugal gescheiden had, en volgens de braziliaansche constitutie moest de koning in Brazilië zijn verblijf houden. Dom Pedro sloeg een weg in, waardoor hij meende alle partijen te bevredigen: hij nam namelijk de portugeesche kroon (19 April 1B2G) aan, gaf' den 2 Mei eene coiistitntie volgens die der Franschen van 1814, lag daarop de kroon neder ten gunste van zijne dochter donna Maria da Gloria , welke later

Imwen zou met haren oom dom Miguel. Een opstand , welken de markies van Chaves verwekte en Spanje ondersteunde , werd door behulp der Eugelschen onder den minister Canning onderdrukt. Dom Miguel zelf nam al de hem voorgelegde voorwaarden aan, bezwoer de constitutie en verloofde zich bij procuratie met zijne nicht, werd gedurende hare minderjarigheid tot regent benoemd en kwam Febr. 1828 in Portugal terug. . Nog eens deed hij den eed op de constitutie en aanvaardde het regentschap; hij schond echter zijn dubbelen eed, ontbond de Cortes, ontsloeg de ministers, herriep de oude Cortes (van Lamego) en liet zich den 25 Juni tot koning van Portugal uitroepen. Een opstand te Oporto leed schipbreuk , het engelsche toryministerie (Aberdeen-Wellington) mengde er zich niet in, omdat de Engelschen toch meester bleven van de portugeesche havens en markt, en nu begon er eene nog verschrikkelijkere vervolging togen de liberalen dan in Spanje. En toch kon Miguel Portugal evenmin bevredigen, ook beproefde hij te vergeefs Terceira, eender azorische eilanden, waarop zich de gevluchte liberalen onder Villaflor gevestigd hadden, te veroveren. Hij bekommerde zich niet eens om de goede verstandhouding der mogendheden; de engelsche en fransche regeeringen kregen op hunne bezwaren wegens onrecht hunnen onderdanen door do regeerings-ambtenaren aangedaan , niet eer genoegdoening, dan toen in de lente van 1831 eene engelsche vloot den Taag blokkeerde en in den zomer eene fransche de rivier opvoer en het koninklijke paleis dreigde te bombardeeren,

Sedert dom Pedro den 18 Dcc. 1822 als keizer van Brazilië gekroond was geworden, was dit land met het negerkeizerrijk op Haiti, do eenige monarchie in Amerika. Omtrent 132000 □ mijlen groot, door de Amazonen met 60 bijrivieren, van de grootte als de üonau en de Rijn, doorsneden, biedt het een grond aan, rijk in alle soorten van voortbrengselen en welke alleen de hand des menschen behoeft om het rijkste land dei-aarde te zijn. Op dit groote gebied leven hoogstens slechts 7%

millioen menschen, van wolken G % oorspronkelijke bewoners of Indianen, 49 % Negers, 23 % Kleurlingen eu 22 ⁰/o Blanken zijii. Van de Indianen huizen de meesten in de wildernissen als canibalen, weinige stammen uitgezonderd, die door de missionnarissen eenige beschaving hebben ontvangen ; van de Negers is ongeveer de helft vrij, de anderen zijn slaven. De vrije negers als ook de kleurlingen worden als werksclmwend, uitspattend en verraderlijk afgeschilderd en de portugeesche kreolen hebben geen beteren naam. lloe kon onder zulk eeue verhouding Brazilië zich tot eene achtingswaardige monarchia vormen ? Dom Pedro I werd, wel is waar, in 1825 als keizer overal erkend, maar beleefde weinig geluk op zijn troon. De oorlog met Buenos-Ayres om de Banda Oriental (1825—1828) had geen gelukkig gevolg. Deze en de inwendige onrust maakten de orde in het financie-wezen onmogelijk, waarover de Brazilianen, ofschoon zij er zei ven schuld aanhadden, zeer ontevreden waren. Het meeste echter ergerde hen, dat dom Pedro de kroon van Portugal aannam en zijne dochter donna Maria koningin maakte. Den 5 en G April 1831 braken er deswege hevige onlusten uit in liio Janeiro; op weinige soldaten na viel het geheele leger den keizer al'. Den 7 legde deze de kroon neer ten gunste van zijn üjarigen zoon Pedro II en vertrok met een engelsch schip naar Europa. Het regentschap handhaafde met moeite de rust. In 1840 werd dom Pedro II nog geen 15 jaren oud meerderjarig verklaard. U verder het voortdurend afwisselen van ministerie, de inwendige oneenigheden te verhalen zou geen nut hebben. In 1853 werd er een gelukkige oorlog tegen den dictator van Buenos-Ayres, Manuel Rosas gevoerd en in 1854 een republikeinschen opstand in de provincie Uio grando do sul onderdrukt. Sedert, omdat door de Engelschen de slavenhandel bijna onmogelijk geworden is, legt de regeering zich toe om den invoer van koelis (oost-indischo arbeiders) te bevorderen, ook heeft zij hare agenten in Duitschland, om zoo mogelijk landverhuizers herwaarts te lokken. De schoone beloften echter, welke hun voorgehouden worden, vervalt men in Brazilië niet; de meeste land-

verhuizers komen in ellende of door het klimaat of door gebrek om, als zij niet de plaats van slaven willen vervangen. Even zoo is het lot van den europeeschen soldaat daar; na den oorlog wordt hij aan zich zelveu overgelaten en heeft geen beter einde dan de vorigen; getuige de hol-steinsche ruiterij, welke dapper de centanrische Gauchos versloeg; maar na den oorlog werden zij zóó slecht behandeld , dat zij aan het muiten sloegen en ten gronde gingen.

De fransche heerschappij was door trouwloosheid en stroomen bleeds tot stand gekomen en onder den jubel van het volk moest zij in 1814 en 1815 voor de Oostenrijksche wapenen wijken; maar het ging hier evenals in Spanje en Portugal. Dat het niet de schouwplaats geworden is van voortduren den burgeroorlog en geen prooi der verwoesting, heeft het te danken aan het gewapende toezicht der Oos-tenrijkers. Onder de heerschappij van Murat over Napels, had zich een geheim genootschap, de carbonari (kolenbranders) gevormd, hetwelk tegen de fransche heerschappij gericht was, maar na de verdrijving der Franschen wendde het zich tegen de monarchale staatsinrichting der afzonderlijke staten en bijzonder tegen de zoogenaamde vreemde tyrannen, d. i. tegen de oostenrijksche heerschappij over het lombardisch-venetiaansch koninkrijk, onder wiens regeering het evenwel een der bloeiendste rijken der wereld werd. De carbonari zwoeren onder elkander alle middelen aan te wenden om de eenheid van Italië te herstellen , alsof zij ooit bestaan had; wel is waar heeft het romein-sche zwaard, alle niet romeinsche Italianen bedwongen en op deze wijze een tijd lang vereenigd en maakten zij een gedeelte van hot groote Cesarenrijk uit; maar zoodra dit ineen stortte verviel het weder in een aantal afzonderlijke staten. Uit den romeinschen tijd bleef den Italianen niets over dan het aandenken en hunne taal; deze laatste is geen element voor staatkundige eenheid , zooals wij gezien heb-

beu in Duitschlaud, Engeland , Ierland en de spaanscli-sprekende landen in Amerika e. a. Napoleon zelfs zeide op St. Helena: »dat Italië door zijne natuurlijke ligginp; en gesteldheid, en den grooten naijver tussclien de verschillende landen en steden niet geschikt was om een voortdurenden een-keidstaat te vormenquot;. En duidelijk zien wij dit in onze dagen bevestigd, nu Italië weer door verraad, list en geweld tot ééngesmolten heet. Hoe walgen .Napels, liome, Florence en Milaan niet over eene gedwongene piemonteesche eenheid!

Nauwelijks had Ferdinand IV, na Murats verdrijving, den troon bestegen en Napels en Siciliü als Ferdinand 1 ouder één schepter vereenigd, of er vertoonde zich op het laatstgenoemde eiland eene groote ontevredenheid; want tussclien beiden bestond van ouds af een groote afkeer, welke door het beheer van Engeland eer aangewakkerd dan verminderd was ; deze staat had Sicilië sedert 1805 door een eugelsch leger bezet en beheerd op de wijze zooals het in Portugal gedaan had. Met koning Ferdinand kwamen ook velen der oude misbruiken terug en op raad der mogendheden van het H. verbond werden de liberalen hier en daar vrij hevig vervolgd. Üe hoogero standen waren of aangegrepen door het verderfelijke carboliarisme of droomden van eene constitntioneele regeering; zóó spoedig was men den druk der Franschen vergeten ! Toen nu in 1820 het bericht van de omwentelingen in Spanje en Portugal te Napels aankwam, meenden de Italianen, dat liet ook hun tijd was dit voorbeeld na te volgen en het gelukte hun aanvankelijk , wijl de verhouding zoo wat dezelfde was. Het volk was volstrekt niet tegen den koning; maar werd door vele schoonschijnendo geloften aangezet door de hoogere standen. Adellijken, officieren, advocaten, ambtenaars en professoren waren byna allen carbonari of liberalen. Den 1 en 2 Juli 1820 brak de opstand iu Nola uit en verspreidde zich ; te Napels riep de generaal Pepe met zijn leger de constitutie, bijna gelijk aan die der Spanjaarden, uit. De koning droeg de regeering over aan den kroonprins Frans en deze vaardigde werkelijk de constitutie der spaansche Cortes uit. In Sicilië vergezelden woeste volkshoopeu de

omwenteling met moord en brand en verlangden, vereenigd met de hoogere standen, scheiding van Napels. In dien tussehen tijd hadden zich de mogendheden te Laibach vergaderd (van Jan. tot Maart 1821) en besloten aan de napel-sche omwenteling, die geheel Italië in vuur en vlam dreigde te zetten, een einde te maken. De uitvoering hiervan nam Oostenrijk op zich. Generaal Frimont trok weldra de na-pelsche grenzen over; den 7 Maart liepen denapelsche soldaten reeds weg, toen het eerste schot in de Abruzzen weerklonk en den 21 Maart trok hij reeds Napels binnen. Eene legerafdeeling zette naar Sicilië over, waar generaal Rossarol in Messina do republiek had uitgeroepen, en ontwapende in korten tijd het geheele eiland. Napels en Sicilië werden elk volgens hunne eigen wetten bestuurd en kregen eene soort van parlement met zeer beperkte volmacht. Van 1820 — 1830 heerschte als opvolger van Ferdinand I, zijn zoon Frans 1, als welwillend vorst, zonder dat hij evenwel in staat was de partijen volkomen te bevredigen. Eene tweede omwenteling werd in hot koninkrijk Sardinië beproefd, terwijl de Oos-tenrijksche landvoogd de graaf' Bubna de door den graaf Gonfaloniere opgewekte onlusten in Milaan mot kracht onderdrukte. L)e sardinische Carbonari geloofden, dat het gunstige tijdperk aangebroken was, toen het oostenrijksche leger naar Napels afgetrokken was. Den 10 Maart 1821 riepen de studenten en officieren van Turin de spaansche constitutie uit. üe meeste steden en bezettingen volgden dit voorbeeld, waarop koning Victor Emmanuel zijn neef Karei Al-bert, prins van Carignan, die met de Carbonari in verstandhouding stond tot regent benoemde. De graaf Torre echter voerde de weinige trouw gebleven sardinische troepen naar Navara, graaf' Bubna ijlde met eenige oostenrijksche bataillons tot hem en joegen den 8 April de opstandelingen uiteen, waarmede de omwenteling een einde nam. Karei Albert legde zijn regentschap neder, diende later in liet leger van den hertog van Angoulême tegen de spaansche Cortes en was bij de bestorming van Trocadero tegenwoordig. Hij volgde in 1831 Karei Felix, Victor Emmanuels broeder, die van 21 April 1821 Sardinië rustig bestuurd had, als koning op.

Gelijktijdig met de omwentelingen in Spanje, Portugal en Italië begon de strijd der Grieken tegen de meer dan despotische heerschappij der Turken. Alle christene volken sloegen niet deelneming den gang der grieksche zaak gade. De turksche overheersching drukte op de Grieken, zoowel door de onmetelijke belastingen, als door de afpersingen der pachas en agas, wier geweld noch leven, noch eigendom, noch eer spaarde; daarbij bestonden de vernederendste verordeningen voor de christenen bijv. het was hun streng verboden, in hunne kleederen zekere kleur of fatsoen te dragen , paard te rijden, klokken te gebruiken, kruisen op hunne kerken te plaatsen enz. even streng was het hun geboden eiken Turk op den weg bepaalde eerbewijzingen te betuigen ; de meeste overtredingen werden met den dood gestraft. Dat zulk een toestand den Grieken smartelijk moest vallen, is natuurlijk , temeer daar de herinnering aan het grieksche keizerrijk, ja, zelfs de glans der oude Grieken, hoewel er slechts weinig zuivere afstammelingen der oude Hellenen over waren, nog niet bij hen uitgebluscht was. De zucht en hoop om nog eenmaal van het turksche juk bevrijd te worden waren bij allen levendig en elke verzwakking van het osmanische rijk was voor hen een lichtstraal. Prins Eugenius had de kracht der Turken op hare grondvesten doen sidderen , en zijn keizer den weg naar de Zwarte zee aangewezen, deze echter volgde dien niet, liet de Osmannen adem halen en den Russen tijd en gelegenheid des prinsen plan uit te voeren. Rusland rukte sedert Peter 1 op kosten van Turkije voort naar de monden van den Kuban, den Don, den Dnieper on Dniester tot aan de Pruth en den Donau, in Azië over den Kaukasus tot aan den Phasis en Kur. Dooide onderwerping der Tartaren in de Krim en de nogaïsche steppen , verloor Turkije zijne lichte ruiterij, welke den zwerm der russische kosakken steeds onschadelijk gemaakt had, daarenboven was de czaur volgens den vrede van Kut-schuk Kainardsche (1774) beschermheer over de grieksche

kerk in Turkije, zoodat de Griekeu niet zonder reden in do llussen hunne helpers en verlossers zagen. Telkens als Rusland in oorlog met Turkije was, werden de Grieken tegen de Turken opgezet; maar bij eiken vrede werden de ongeluk-kigen weer aan de wraak des sultans prijsgegeven. Napoleon zeide vaak: dat Rusland de christelijke bevolking van Turkije gebruikte om Turkije zelve te verbrokkelen, even als de wortels van boomen en struiken in den loop des tijds een muur doen instorten. Toen de fransche keizer van Italië, Dalmatiö en de jonisehe eilanden meester was , had hij het plan den Turk Europa uit te jagen, maar hij wilde Rusland nog tot vriend houden tegen Oostenrijk en Engeland en liet daarom Turkije aan keizer Alexander over.

De zucht naar verlossing verminderde daarom niet; zij werd integendeel aangewakkerd door dichters en zangers, en de nationale geest werd steeds aangevuurd door vaderlandsmannen, welke in de minste schuilhoeken op bergen en in dalen den heldenmoed tegen den gehaten Turk opwekten. En toen op het congres van Weenen al weder do ongelukkige Grieken , dooide christenvorsten aan den Mahomedaan werden prijsgegeven, vormden zich door het geheele land Hetaeries (vrienden-bond). Haar voorname stichter was de russische minister Oapo d' Istria, een Griek van Corfu; het voorgewende doel was de bevordering der beschaving onder de Grieken; die vriendenbonden strekten zich in korten tijd uit van af den Pruth tot in Morea en over de eilanden. De uitbarsting van een opstand volgde in Jan. 1821 in Walachije door een grondbezitter Wladimiresko , een voormalig russisch officier, welke echter met de Hetaerie niet in verband stond; maar zijn eigen baatzuchtig doel had. De aanleiding tot de beweging gaf de vrees voor den druk en de afpersingen van den nieuwen hospodar Calimachi; want gewoonlijk begon de nieuw aangestelde zijn ambt met de ijselijkste rooverijen, om zich schadeloos te stellen voor de sommen, welke hem den weg bij de turksche grooten had gekost om tot liet hospodaraat te geraken. Wladimiresko's schaar wies weldra tot 4000 man aan en daarmede viel hij in Bucharest om het hospodaraat voor zich zeiven af te dwingen. Nu scheen het gunstig oogenblik

ook voor de Hetaeristeu gekomen te zijn. Zij waren onbekend met de geheime bedoelingen van Wladimiresko. Alexander Ypsilanti, een adelijke Gi'iek en generaal in russisclien dienst en een andere Kantukazeno trokken met 30 Grieken de russische grenzen over en riepen te J assy alle christenen op om het turksche juk af te schudden. In Jassy en Galacz werden eenige honderden Turken omgebracht,; maar de massa boeren namen even zoo weinig deel aan den opstand als hunne zwelgende bojaren. Ypsilanti bracht een leger van ruim 5000 man, uit alle oorden van Europa te zamen gestroomde Grieken, bijeen, in zwarte wapenrokken en doodshoofden op hunne hoofddeksels dragende, üe ontrouwe Wladimiresko werd doodgeschoten, maar de in turksche soldij staande Albaneezen gingen niet tot hem over; hij aarzelde den strijd te wagen en wanhopig wendde hij zich tot keizer Alexander van Rusland om hulp. Deze weigerde ze in strenge bewoording; want juist waren de groote mogendheden te Laibach vergaderd en hadden de opstanden in Spanje en Italië afgekeurd en elkander nogmaals beloofd elke revolutionaire beweging te onderdrukken en als zulk eene werd ook de grieksche beschouwd. De overmacht, maar ook de verdeeldheid dor hoofden en de planloosheid van Ypsilanti waren vooral oorzaak, dat de heilige schaar in Moldavië en Walachije een bloedig einde had. De Turken hieuwen de dapperen den 19 Juni 1821 bij Dragaschan ter neer; daaronder300 grieksche jongelieden, die op de hoogescholen studeerden. Ypsilanti vluchtte naar Zevenbergen en werd op bevel der oos-tenrijksche regeering tot 1827 in de vesting Munkacz gevangen gehouden.

Ündertusschen was ook in het eigenlijke Griekenland , den Peloponesus, den 18 Maart de opstand uitgebroken, alwaar de aartsbisschop Germanos hem eene godsdienstige wijding gaf en van daar uit verspreidde hij zich over Midden-Griekenland en Thessalië; overal werden de Turken overvallen en omgebracht, als zij zich niet in de vestingen konden redden. De hoofdmacht der Grieken bestond uit de bergbewoners , welke de Turken nooit geheel hadden kunnen onderwerpen , zoo als: de Mainoten in Loconiö , de Sulioteu

in Aetolië eu de zoogenaamde (Jlephten of Palicaron, welke gewapende benden waren, die onder hunne hoofden , zoowel grieksche als turksche dorpen uitplunderden en voor soldij den eeuen pacha tegen den anderen dienden. In April volgden de meeste eilanden het voorbeeld van Morea, namelijk; Hydra, Spezzia , Ipsara, enz. wier namen inde oudheid nauwelijks genoemd werden, maar in den laatsten ti]d door haar zeehandel tot grooten rijkdom waren gekomen. Ten tijde vau het continentale stelsel voerden zij zoo nu eens onder turksche, dan weer onder russische vlag den tusschen-handel op de Middellandsche zee eu bezaten in 1815 reeds (300 met kanonnen bewapende schepen, üe grieksche opstand had zoodoende eene vloot, wel uit kleinere schepen dan de turksche samengesteld; maar bemand met onversaagde zeelieden. Als grieksche zeehelden noemen wij Sach-turi, Tombasi, Meaulis en vooral den aanvoerder der brand-schepen Kanaris. Onder de aanvoerders te land tellen wij met eere: Kolokotroni, Panurias, Nicitus e. a. Ue Turken geraakten door den griekschen opstand in woede ; de sultan vorderde alle Muzelmannen ton strijde op tegen de ongeloovigen, en toen stortte zich het turksch gepeupel in de steden op de christelijke bevolking, vermoordde mannen, onteerde vrouwen en verkocht de kinderen in slavernij. Allerijselijkst ging het te Coustantinopel toe; de grijze patriarch Greogorios, die niet alleen aan alles onschuldig was, maar zelfs de opgestanen met den ban bedreigd had , werd op Paaschdag met zijne andere geestelijken aan de deur zijner kerk opgehangen. Meer dan 30000 Grieken werden door het volk en de Janitsaren geslacht, terwijl het vermogen der rijken verbeurd verklaard werd. Dit onmenschelijk moorden, dat in Adriaonopel, Thessalonica, in Smyrna en aan de kusten van Klein-Azië, op Creta en Cyprus de verschrikkelijkste navolging vond, duurde van April tot in den herfst. Te vergeefs verhieven de christelijke mogendheden hare stemmen ; eerst toen de russische gezant Stro-ganoff beleedigd en de liosforus voor de russische schepen gesloten werd , stelde keizer Alexander zijne troepen aan de Pruth in beweging. De sultan wist echter de ai.q. gesch. 35

mognndheden eu bijzonder ook Alexander met fraaie betuigingen te bevredigen; maar des te meer indruk maakte de grieksche zaak by de andere volken. De naam van Griek en Helleen wekte al de geestdrift op, waarmede de borst des jongelings vervuld wordt bij liet hooren der geschiedenis van dit hoog begaafde volk der oudheid, en hunne deelneming vermeerderde bij het vernemen der gruwelen. Het christelijke volk kon niet begrijpen, hoe het H. verbond het dulden kon, dat de Turken het kruis met voeten traden en dat zij duizenden Grieken vermoordden; hoe die mogendheden, welke zoo opgekomen waren tegen den handel in negerslaven, het dulden konden, dat do Turken duizenden meisjes en knapen naar de harems eu de slavernij wegsleepten. Onbegrijpelijk was het gedrag van Engeland, dat den christenmoord en slavenverkoop in Europa niet alleen duldde, maar van Malta en de jonische eilanden uit met krijgsbehoeften en raad ondersteunde, terwijl het tegen den verkoop der negers geen woorden van afschuw genoeg had en tallooze bijbels naar de heidensche wereld zond. Enge-lands staatkunde was: Turkije tegenover Eusland niet te verzwakken; en daarom werd het christelijke Griekenland aan de Mohammedanen overgelaten. Volgens engelsche berekening zou Turkije's kracht toenemen, naarmate het getal zijner grootste vijanden, de Grieken, verminderde. Het grootste gebrek bij de Grieken was, dat zij geen gemeenschappelijk middelpunt hadden; wel is waar, was Demetrius Ypsilanti, de broeder van den hetaeren-ehef, tot opperbevelhebber iu den Peloponesus, Maurokordato in het westelijk- en Odysseus in noord- en oostelijk Griekenland aangesteld; maar de hoofden der afzonderlijke benden handelden veelal op zich zelveu; desniettegenstaande waren de grieksche wapenen niet ongelukkig in don Peloponesus. De Turken grepen de grieksche verschansingen bij Baltezza den 27 en 28 Mei te vergeefs aan eu bezetten daarop de vaste plaatsen, als; Napoli di Romania (Nauplia), JS'apoli di Malvasia, Modon, Coron, JNavarin en Corinthe; hunne hoofdmacht zonden zij naar Tripolizza, welke plaatsen dooide Grieken werden ingesloten , ten einde hen door den hou-

ger tot de overgaaf te dwingen; want zij hadden geen kanonnen, soms zelfs gebrek aan kruid en lood. Zij bewogen zich pijlsnel in kleine legerafdeelingen en beletten zoo den toevoer van levensmiddelen, vaak maakten zij goeden buit. In Mei zeilde de turksche vloot uit de Dardanellen om den belegerden hulp aan te brengen ; maar in den Archipel werd zij door de lichte grieksche schepen , zoodanig omringd, dat de zware turksche met hunne 24 en GO ponders moeite hadden om zich te redden; een linieschip geraakte bij Te-nedos op het droge en werd door de Grieken verbrand, in het begin van 1822 gaven de Grieken zich op de nationale vergadering te Argos een republikeinscheu regee-ringsvorm. Onder de grieksche hoofden bleef evenwel de tweespalt bestaan; h'et krijgsgeluk echter was den Grieken in het algemeen gunstig. De oorlog van Perzië tegen Turkije en het houden van een observatieleger door de Kussen op de grenzen, beletten den sultan al zijne krachten tegen de Grieken aan te wenden. In het voorjaar vervulde Capudau pacha Europa met afschuw; de Samioten hadden het bloeiende eiland Chios in Maart bezet en tot opstand overgehaald, doch toen de turksche vloot naderde, lieten zij Chios in den steek en vluchtten naar de bergen van hun eigen eiland. In April zette Capudan pacha 15000 Aziaten te Chios aan land ; zij vonden geen weerstand, vermoorden de mannen en voerden bij de 40000 vrouwen en kinderen in slavernij. Terwijl de vloot bij het uitgemoorde eiland voor anker lag en den Beiram vierde , naderden 's avonds drie kleine zeilschepen onder oostenrijksche vlag, zonder dat dit bijzonder de aandacht opwekte, maar des nachts voer de de ipsariot Kanaris zijn brander bij het turksche admiraalschip en maakte hem er aan vast. Het groote turksche schip stond spoedig in vlam en vloog met 2000 Turken in de lucht en in den herfst leed de turksche vloot een dergelijk ongeluk. Het jaar 1823 was evenmin den Turken gunstig; in hun rijk zelf heerschte een geest van ontevredenheid onder de Oud-Turken. wegens veranderingen, welke de sultan had willen invoeren. Een aanval der Turken in Boëtio mislukte, daarentegen vernietigde Marco Botzarris dooreen

nachtelijke verrassing een turksche legorafdeeling, hij zelf sneuvelde (30 Aug.)

Intusschen had er in de europeesche kabinetten zelveu eene geduchte verandering plaats, In Engeland was lord Canning aan het roer gekomen, wiens streven tegen het H, verbond enten voordeele van Griekenland was. Engeland namelijk erkende het blokkaderecht der Grieken en behandelde het daarom in weerwil van het congres van Verona als eene oorlogvoerende mogendheid. Daardoor gelukte het der grieksche regeering in Londen eeue leening te sluiten, waardoor grootere ondernemingen mogelijk geweest zouden zijn, hadde de verdeeldheid der Grieken dit zelve niet verhinderd. Buitendien vormden zicli in Engeland , Frankrijk, Duitsch-land en Zwitserland tallooze vereenigingen ten gunste van Griekenland, van welke het krachtige ondersteuning in geld en krijgsbehoeften kreeg, ook vele strijdlustigen schaarden zich onder de grieksche banieren. De Grieken, alvorens de vrijheidszon voor hen aan de kimmen opging, moesten nog een verschrikkelijken lijdensweg afleggen. De sultan , de onmogelijkheid inziende Griekenland te onderwerpen , verbond zich met pacha Mehemet Ali van Egypte, en deze zond zijn dapperen zoon Ibrahim pacha met een leger naar Griekenland. (Febr. 1825). Hij bestormde Navarino, nam Tripo-lizza, doortrok al veroverende en moordende den Peloponesus; duizenden mannen werden geslacht, en duizenden vrouwen en kinderen in slavernij gesleept; binnen een jaar viel de geheele Peloponesus, op de beide Napoli, Acrocorathus en het mainotische gebergte na, in zijne macht, terwijl Rescind pacha op het vasteland het beleg had geslagen voor Mis-solunghi. Zyn geschut echter vermocht niets tegen de aarden wallen der Sulioten, deze sloegen eiken storm bloedig af. In Dec. verscheen Ibrahim pacha insgelijks voor Missolunghi en belegerde het tot in April 182C. De Sulioten zagen den hongerdood voor de oogen, daarom besloten zij een uitval te wagen en zich den weg naar het gebergte te banen. Dit geschiedde in den nacht van den 22 April; de eerste 3 000 man sterke colonne, met vrouwen en kinderen in haar midden, sloeg er zich door en bereikte het gebergte. De tweede

was niet zoo gelukkig ; maar de mannen vei-kocliten hun leven duur en de teruggeblevene gewonden, grijsaards en priesters sprongen met de indringende Turken in de lucht; ongeveer 4 000 vrouwen en kinderen kwamen op de turksche slavenmarkten, vele duizenden afgesneden en ingezouten ooren werden den sultan als zegetoekenen in zakken naar Constant)nopel gezonden. Hierop keerde Ibrahim naar Morea terug; Reschid pacha drong naar Attica en belegerde de Acropolis, van wier lot Midden-Griekenland afhing. De bevelhebber Guras werd gedood, men had reeds gebrek aan krijgsbehoefte, toen het aan Pabvier, een officier nog uit het leger van Napoleon, gelukte er 's nachts met 400 man, waarvan ieder 10 pond kruid bij zich had, in te komen. De grieksche regeering, aan welke noch de primaten (do voorname burgers) noch da capitanen (de militaire hoofden) gehoorzaamden, benoemden in dezen nood den engelsch-man Cochrane , die zich onderscheiden had in den spaanschen oorlog tegen de Franschen, tot oppervlootvoogd en een ander Engelschman Church tot opperbevelhebber; dezen wisten de partijen der nationale vergadering tot een te brengen , welke daarop graaf Capo d' istria tot president van Griekenland verkozen. Wel behaalden de grieksche scharen hier en daar eenig voordeel, maar zij konden de Acropolis niet ontzetten, zij moest den 5 Juni onder bemiddeling der fransche en engelsche schepen capituleeren; de bezetting kreeg vrijen aftocht. Intusschen had Canning niet stil gezeten. Het lag, zooals wij vroeger zagen, in de staatkunde van Engeland, Turkije niet te zeer te verzwakken tegenover Rusland ; van eene andere zijde was echter een sterk Egyptisch rijk niet minder voor Engeland te vreezen ; zulk een rijk zou de sleutels tot Oost-Indië in handen hebben en verbonden met Frankrijk ook de engelsche heerschappij in de Middelland-sche-zee zeer bedreigen. Daarenboven eischte het handelsbelang den vrede; want de handel op de Levant ging geheel verloren en laatstens schreeuwde overal het menschelijk gevoel om wraak over de onbarmhartige mensch en verdelging van den Turk en Ibrahim pacha. Om deze redenen bood Engeland den russischen keizer de hand aan en Nicolaas 1

(sedert 1 Dec. 182G) greep met blijdschap de gelegenheid aan om den Turk een stoot te geven en als beschermheer over de grieksche Christenen op te treden. In Frankrijk was de geest zeer bepaald voor de Grieken , daarenboven was dit rijk reeds heimelijk verbonden met Rusland.

üe mogendheden drongen, alvorens zij tot een bepaald besluit kwamen, by den sultan aan, om aan den onmenschelijken oorlog een einde te maken door den Grieken aanneembare voorwaarden tot onderwerping aan te bieden; het antwoord was een sterk protest tegen elke vreemde inmenging. Toen sloten den G Juli de drie mogendheden te Petersburg een verdrag, waarin de bevrijding van Griekenland uitgesproken werd, onder de voorwaarden; dat Griekenland , even als Moldavië en Wallachije, eene eigene zelfstandige regeering zou hebben, maar den sultan eene jaarlijksche schatting betalen. Eene engelsche, fransche en russische vloot verscheen in de Middellandsche-zee onder de admiralen Oodrington, Rigny en Heijden, welke aan Ibrahim pacha verklaarden : dat zij in last hadden het bloedvergieten te doen staken, desnoods met wapengeweld. Ibrahim zocht uitvluchten , maar toon zijne schepen wilden uitloopen, wees Oodrington hen met kanonschoten terug. Den 30 Oct. liepen de vereenigde vloten de haven van Na-varino binnen, alwaar de turksch-egyptische vloot voor anker lag. De ongeloovigen werden door de Turken en Egyptenaren met vloekwoorden en verwenschingen ontvangen ; maar toen een turksch fregat op een engelsch schip vuurde, was dit het teeken tot een algemeen gevecht, en nu openden de linieschepen der bondgenooten zulk een vuur, dat binnen weinige uren do turksch-egyptische vloot tot op eenige kleine schepen na vernield was; er ging door geheel Europa een jubelkreet! De sultan was hoogst verbitterd ; maar hield toch de bevolking van Constantinopel terug, dat zij niet nogmaals de overgeblevene christenen in de stad en omstreken vermoordde. Eindelijk brak nog de bijzondere oorlog tusschen Rusland en Turkije uit; het laatste rijk kon dus weinig tegen Midden-Griekenland uitrichten; daarenboven was generaal Maison met 1G 000

Franschen geland, welke Ibrahim pacha noodzaakten den Peloponesurf te verlaten. De zaak der vrijheid stond voor Griekenland schooner dan ooit; jammer dat de verdeeldheid onderling steeds grooter werd en zelfs in een bur-eeroorlofc ontaardde.

Sedert Jan. 1828 regeerde Capo d'Istria als president, hij had den invloed van Rusland voor zich en daarom ook de geheele militaire partij, waarom de Mainoten en de verbonden Grieken hem des te vijandiger waren. Mianle verbrandde de oorlogschepen der Grieken, om, zooals men voorgaf, hen niet in beslag te laten nemen door do Russen ; de verbittering onderling vermeerderde met den dag en den !) Oct. werd de president vermoord. Zijne broeders Augustus en Biaro Capo d' Istria handhaafden zich nog eenigen tijd; maar zagen zich door den afval der Rumelieten (do bewoners van Midden-Griekenland) genoodzaakt hun ambt neer te leggen , en de nu volgende voorloopige regeering was evenmin in staat de eendracht te herstellen. Eindelijk herstelden de beschermende mogendheden zeiven de rust, nadat zij hot, wegens het toekomstig bestaan van Griekenland, onderling eens waren geworden. Reeds in Maart 1828 hadden de mogendheden bepaald, dat Griekenland zou bestaan uit den Peloponesus, Attica, Boëtie , l'hocis, Locris, Euboea en de Gycladen en den sultan jaarlijks eene schatting van l^l/.₂ millioen turksche piasters betalen; dit voorstel werd zoo wel door Capo d' Istria als door den sultan verworpen. Het russische zwaard loste eindelijk alles in eens op. Terwijl Paskewitsch de Turken in Azië sloeg, trok generaal üiebitsch over den nog onbegaan-baren Balkan en daalde in het hart van Turkije neer, nam Adrianopel in en maakte zich gereed om op Constantino-pel los te gaan , toen de Turk zich haastte den vrede aan te nemen, welken Diebitsch te Adrianopel voorschreef (14 Sept. 1829), waarbij de sultan de onafhankelijkheid van Griekenland moest erkennen. Zijne grenzen werden ten Noorden bepaald tot de Thermopyle en den Aspropotamo (Achelous), de mogendheden verhieven het tot een koninkrijk en droegen de kroon op aan Leopold van Saksen-Co-

burg, een bloedverwant van het engelsche vorstenhuis. Deze wilde echter (1830) de kroon niet aannemen, tenzij Griekenland ook het eiland Greta , waarop nog altijd de Sphalioten inet de Turken vochten, en eene beter§ grensbepaling op het vasteland verkreeg. Hierin wilde het engelsche ministerie niet treden; maar in dien tusschentijd werd Capo d'lstria vermoord, de Juli-omwenteling brak uit, de verstandhouding tusschen Engeland en Frankrijk werd beter en zoo kwam het protocol der drie beschermende mogendheden van 7 Maart 1832 tot stand. De kroon werd opgedragen aan prins Otto van Beijeren, en een regentschap benoemd gedurende zijne minderjarigheid; en om in den financieelen nood te voorzien, werd er onder borgstelling der drie mogendheden, eene leening van 60 millioen fr. gesloten. Den 30 Jan. 1835 landde de koning, na vooraf tot de grieksche kerk te zijn overgegaan , voor JMauplia aan en hield den G Febr. onder het gejubel der Grieken zijn plechtigen intocht. Het regentschap , bestaande uit, den graaf Arniansperg, den staatsraad Maurer , den legatieraad Abel, den generaal Heidegger, had eene hoogst moeilijke taak ; het land was ontvolkt en verwoest (de Turken hadden al de olijfboomen, eene der hoofdbronnen van het volksbestaan vernietigd) het volk in partijen verdeeld , aan geen orde gewend en vol ijverzucht tegen de vreemdelingen , vooral tegen de latijnsche Katholieken, en eindelijk was het land eigenlijk te klein 'voor een zelfstandigen staat.

Het regentschap moest, als het ware, uit de grootste verwarring en bandeloosheid orde scheppen en een geregelden staat trachten te vormen. Het leger , de vloot, de rechtstoestand , muntwezen, onderwijs, het bestuur zoowel van dorp, stad als van land, kortom alles moest geschapen worden ; daarbij bleef hare taak vooral, zooveel zij vermocht, nijverheid , akker- en wijnbouw, zeevaart en handel op te wekken ; voor dat alles, moest het zich in bet begin vooral van duit-sche elementen bedienen, waardoor het van zeiven velen tegen zich moest krijgen; vooral stond de ijverzucht der partijen liet tot stand brengen van het goede zeer in den weg.

Het gewone volk wilde wel gaarne rust en vrede, maar was toch niet ingenomen met al de nieuwe vormen van het bestuur; ook zag het ongaarne de vele vreemden, bijna allen Duitschers, in de burgerlijke en militaire betrekkingen. De primaten haatten hen, omdat zij vroeger zei ven de in-hebbers van alle ambten waren, welke zij schaamteloos alleen voor hun eigen belang aangewend hadden. Vandaar opstanden en samenzweringen. Anderen, die zich niet aan orde ■wilden gewennen , namen hun vorig leven weer aan eu vormden rooverbenden, welke met de wapenen moesten vervolgd en uitgeroeid worden. 13ij dit alles bleef dit land steeds de wrijfpaal der engelsche en russische staatkunde, wat wel de grootste hinder voor zijne rust en zijn bloei was. Deze mogendheden maakten van de partijen gebruik, ieder als een middel voor zijn invloed. Engeland begunstigde de zoogenaamde constitutioneels partij (Primaten), niet uit liefde voor het grondbeginsel; maar om verwarring te behouden, opdat Griekenland niet te zeer zoude bloeien ; want een sterk, zelfstandig Griekenland zou op de jonische eilanden een onweerstaanbare aantrekkingskracht kunnen uitoefenen, en werd Griekenland niet van tijd tot tijd neergebokst, dan kon de grieksche reederij tot ecne handelsvloot en zeemacht aanwassen , waardoor het Engelands oogmerken op Egypte, Cyprus eu Creta kon tegenwerken. Rusland daarentegen ondersteunde de militaire partij; het wilde evenmin als Engeland een krachtigen, griekschen staat, omdat het bij den mogelijken val vau den ,Turk mededinger naar Constantino-pel kon zijn. Voor de russische staatkunde heeft Griekenland geen andere bestemming dan als middel te dienen om Turkije, als het dienstig zal zijn, bezig te honden en te verzwakken. Bij zulke omstandigheden is het niet te verwonderen, dat wij zoo dikwijls verandering van ministeries zien. De toestand veranderde niet toen in 1835 de koning zelfde regeering op zich nam. In 1837 verlieten de beijersche soldaten Griekenland en in 1841 werd de griek Maurocordato ministerpresident. De meeste Duitschers, welke nog ambten bekleedden, werden ontslagenen vervangen door Grieken ; het getal echter der naar posten hunkerende Grieken was te groot om aller

Aveuschen te vervullen. Dit ministerie bleef niet lang aan het roer; in den nacht van den 14 op 15 Sept. brak er te Athene een militaire opstand uit, welken de gezanten der beschermende mogendheden zijn gang lieten gaan, ja zelfs heimelijk ondersteunden ; de koning zag zich genoodzaakt den 13 JMovb. eene nationale vergadering bijeen te roepen, welke in weinige maanden eene nieuwe staatsregeling vervaardigde ; met zijne twee kamers van vertegenwoordiging won Griekenland slechts twee haarden van tweespalt en partijhaat, Het eene ministerie volgde het andere op, veelal volgens den meer oi minderen invloed der Engelschen of Russen. Wij behoeven hier niet bij stil te staan, aangezien deze verordeningen geen invloed op de wereldzaken uitoefenden.

Den vrede van Bucharest (28 Mei 1812) kocht sultan Mahinud 11 met het verlies van grondgebied van den Dniester tot aan den Pruth, eu wel zoo goedkoop nog , omdat Napoleon toen juist zijne verschrikkelijke wapenen tegen Rusland wendde. De volgende jaren van vrede herstelden echter het turksche rijk niet, integendeel, het trad immer zijne oplossing nader. Het turksche rijk geeft ons hierin dezelfde verschijnselen als die groote aziatische rijken, welke vóór eeuwen bloeiden.

Zoo lang een veroverend volk (Assyriërs, Meders, Perzen, Parthen, Arabieren) de ruwe kracht behoudt, aan welke het de overwinning over andere naties te danken heeft, zoo lang duurt zijne heerschappij voort; maar verliest het door het genot van eene despotische regeering in uitspattingen en wellust zijne oorspronkelijke kracht, hetwelk altijd bij de dynastie en de grooten begint, dan komen de opstanden in de deelen van het rijk en het ligt bloot voor de verovering van eene andere opkomende macht. Dat Turkije nog bestaat, heeft het eensdeels te danken aan het Islam, wiens fanatisme de Turken tot den strijd tegen Christen en Heiden ontvlamt; maar vooral aan de genade en overeenkomsten der groote

mogendhedeii, welke elkanders stappen met ijverzucht gadeslaan ; anders ware liet reeds lang door het groote russi-sche rijk verzwolgen geweest. Wel hadden do Janitzaren en Spahis dapper tegen de Russen gevochten, maar zij waren op den duur niet tegen de europeesche tactiek bestand ; de voorlanden Moldavië en Walachije waren voor hen reeds als verloren, zoodat zij zich alleen tot een verdedigingsoorlog moesten bepalen. Ook werd de sultan als kalif zelfs dooide wieg van het Islam, Arabië, zwaar bedreigd. Reeds in 1750 had een Arabier Abn Ebd-el-Wahab eéne hervorming van het Islam verkondigd en zijne aanhangers , de Waha-biten veroverden bijna geheel Arabië, zelfs de H. steden Mekka en Medina, ook Kerbelah aan den westelijken oever van den Eufraat. Wahab ijverde bijzonder tegen de bijna goddelijke vereering van den profeet, tegen de vele cenno-nies, de pracht der moskeen, de vereering der marabouts of mohammedaansche heiligen, tegen de pracht, do tabak, de geestrijke dranken enz.; do goederen gemeenschap prees hij aan, maar voerde haar op zulk een voet slechts in, dat de arme geloovigen door de rijke voor den oorlog moesten uitgerust, en den te maken buit gelijkelijk door het lot moest verdeeld worden. De Wahabiten waren even fanatiek als de eerste Muzelmannen. In den regel moesten de turksche pachas wijken, tot dat Mehemet Ali van Egypte hen van 1811—1818 met geregelde infanterie en artillerie aanviel en te gelijker tijd de Engelschen de wahabitische zeeroovers aan de perzische golf beteugelden. Wel bevrijdden de overwinningen van Moheinet Ali den sultan van zijne buitenlandsche vijanden , maar van de andere zijde werd de macht en de invloed van den pacha zoo groot, dat zij die des sultans overtroffen. Dit spoorde den laatste bijzonder aan om het turksche militairwezen in een euro-peesch te veranderen en werkelijk waren reeds enkele hoofden der Janitzaren gewonnen en andere uit den weg geruimd, toen de grieksche opstand alles in verwarring bracht. Ali pacha van Janina stond op, nu weigerde Mehemet Ali zijn con-tigent aan troepen en schepen te leveren en de Perzen verklaarden den oorlog en namen Bagdad weg. De geldelijke

toestand was niet beter, de sultan kon geen 25000 man behoorlijk tegen Griekenland uitrusten. Het gelukte hem evenwel zooals wij reeds verhaald hebben, Moldavië en Walaclüje weer te onderwerpen; Ibrahim pacha kwam wel niet troepen naar Creta en Morea , en werd de vrede 1823 niet de Perzen wel zonder verlies gesloten; maar dat alles beschutte Turkije niet tegen de traditioneele staatkunde van den beheerscher aller Kussen. Door bemiddeling van Engeland kwam tusschen Nicolaas 1 en den sultan te Acjer-man (G Oct, 1826) de vrede tot stand, waarbij Turkije de volledige nakoming der bepalingen van den vrede van Bucharest beloofde, aan de vorstendommen nog meer vrijheid toestond, de privilegies beloofde na te komen en de grensregeling van 1817 erkende, enz. De sultan willigde dit alles in , ofschoon kokend van woede, want hij was niet uitgerust en had juist de Janitzaren vernietigd, om de weerbaarheid van zijn rijk opnieuw te regelen. In het jaar 1826 richtte hij een nieuw corps soldaten op, waarin hij ook Janitzaren wilde inlijven; dezen echter vormden eene samenzwering, stonden den 25 Juni op, vermoordden de hoofdofficieren, welke zij voor aanhangers van het nieuwe militaire systeem hielden en plunderden de paleizen van vele grooten. Mahmud 11 zond Hossein pacha met de nieuw gevormde troepen en artilleristen tegen de kazerne der Janitzaren, welke plat geschoten werd en met hare bewoners verbrandde. Na een strijd van drie dagen , in welke 7000 Janitzaren omkwamen, was de sultan overwinnaar, die nu een verschrikkelijk bloedbad aanrichtte; bij de 16000 samenzweerders werden ter dood gebracht en 30 000 naar Azië verbannen. Zulk bloedvergieten, ten gunste van eene aan de ongeloovigen ontleende inrichting, vervulde de echte Turken en bijzonder het gewone volk met eene woede, welke zich lucht gaf in verschrikkelijke brandstichtingen (den 31 Aug. 6 000 huizen), omdat de kanonnen en soldaten des sultans hen voor oproer afschrikten. Hooger nog steeg de verbittering toen wijn- en brandewijnshuizen in hun Stamboul mochten geopend worden en het bekend werd, dat de sultan zich zeiven ook te buiten ging in den door Mahomed verboden drank; dat er eene politie naar

de wijze tier Franschen ingevoerd, alsmede de quarantaine tegen de door Alah gezondene pest zou ingevoerd worden.

Voortdurend woedden er nachtelijke branden in de hoofdstad en den 22 Oct. werd er eene wijduitgestrekte samenzwering ontdekt, wier deelhebbers door den scherprechter of door verdrinking in den Bosforus gestraft werden ; men begroot het getal op 12 000!

Gedurende al dien tijd duurde de oorlog tegen de opgestane Grieken voort en kwam het londener verdrag der drie beschermende mogendheden van 6 Juli 1827 tot stand. Den 20 April 1828 volgde de russische oorlogsverklaring, waarin keizer Nicolaas plechtig verklaarde, dat hij niet om veroveringen; maar alleen voor de trouwe vervulling der verdragen van de zijde des sultans de wapenen had opgenomen. De sultan was niet in staat geweest in zulk een korten tijd een geregeld leger te vormen en kon hoogstens uit Aziü en Europa 80 000 man geregelde en 85 000 ongeregelde troepen tegen Rusland stellen , van welke meer dan de helft dienen moest om Constantinopel te dekken, tot bezetting der üardanellen en der Donau vestingen. De Turken waren dus genoodzaakt zich tot een verdedigings-oorlog te bepalen. in Mei 1828 opende de oude veldmaarschalk Wittgenstein den oorlog en trok met 120 000 man den Pruth over. De Turken ruimden Galacz en gingen naar Braila, voor welke vesting keizer Nicolaas den 21 Mei zelf aankwam. De bevelhebber Soliman pacha bood dapperen weerstand, sloeg elke bestorming af en capituleerde eerst op voorwaarde van vrijen aftocht naar Silistria , toen de vesting, als het ware, plat geschoten was. Tegelijk gingen nu de min sterke vestingen Matschin, Tultscha, Hirsowa en Kustendsch over. Het russische leger begaf zich naar Schuin la en Varna ; eene andere legerafdeeling onder Geismar legerde zich tegenover Weddin en eene tweede onder Roth blokkeerde Silistria en Giurgewo. Verschillende gevechten voor Schumla bleven onbeslist; den 26 Aug. overvielen de Turken eene russische legerafdeeling , welke zij nedersabelden , daarentegen verloren zij den 31 Aug. een gevecht bij Jenibazar. Schumla konden de Kussen niet geheel insluiten, integen-

deel zij zeiven leden gebrek aan toevoer, en toeïi de horfst-regens en met dezen de gewone ziekten begonnen, moest Wittgenstein in het begin van November tot Silistria terugtrekken, waarbij het legercorps, dat de achterhoede uitmaakte, door de Turken zoo gedrongen werd, dat het al zijne bagage verloor. Voor Silistria ging het niet beter; de regen vulde de loopgraven, de bezetting deed voortdurend uitvallen en toen Hussein pacha van Schumla opdrong moesten de Russen aftrekken, en waren door de diepe, slijkerige wegen genoodzaakt bijna al hun geschut in den steek te laten. Gelukkiger waren zij aan hunne beide vleugelen; de pacha vau Widdin drong Ge is mar door overmacht tot Krajova terug, maar liet zich in den nacht van den 27 Sept. overvallen en met groot verlies over den Donau terugwerpen, Veel gewichtiger was de verovering van Varna, welke slechts door medewerking der russische vloot onder admiraal Greigh, een Engelschman, gelukte. Varna had geen regelmatige vestingwerken, maar een sterk garnizoen en in Izzet Mehemet een dapperen bevelhebber. De hoop der russische veldheeren om spoedig van Varna meester te zijn werd verijdeld; want ofschoon de russische vloot de turksche schepen in de haven verbrandde en de stad bombardeerde , bewezen de Turken, die van Schumla versterking kregen, door hunne moedige en voortdurende gevechten en verrassingen, dat de oude krijgsgeest der Osmannen bij hen nog niet geheel uitgedoofd was. De russische keizer Nico-laas verscheen zelf op de vloot en vorderde Izzet Mehemet tot de overgave op, hetwelk deze volstandig weigerde. Varna moest regelmatig belegerd worden en dat ging zeer langzaam voort, aangezien de Turken met moorddadige zekerheid hun geschut wisten te bedienen. Den 20 Sept. werd de prins van Wurtemberg weder moorddadig teruggeslagen ; nog den G Oct. ondernamen de Kussen, maar te vergeefs, met groote opofferingen aan manschappen, een nachtelijkeu storm; hij werd afgeslagen , de Tfirken keerden steeds in hunne stellingen terug en lieten dan de belegeraars aan hun werk gaan. De Turken zagen echter wel in, dat zij het op den duur niet konden uithouden, om er

dus met de meeste eer van af te komen, kwam de onderbevelhebber van Varna Jussuf pacha den 10 Oct. in het vijandelijk leger en gaf de stad over, terwijl Izzet de citadel nog een dag verdedigde en toen vrijen aftocht verkreeg. — In dezen veldtocht verloren do Russen bijna 45 000 man, meer dan een clerde]daarvan door ziekte, lieter ging het hun in Azië, waar de Turken tegenover Paskewitsch geen 30 000 man in het veld konden brengen. De laatstgenoemde veldheer opende in Juni den veldtocht van uit Gumri en bestormde den 5 Juli het gewichtige Kars. Den 17 Aug. was hij noordwaarts tegen Achalzik opgerukt, sloeg den 21 de Turken en nam de stad den 24 met storm in; spoedig daarop gaven zich Bajazid en andere steden over. Gedurende den winter wilde do sultan zich krachtig tot den oorlog uitrusten; maar vond bij de Muzelmannen niet den ge-wenschton geest; zij konden de slachting der Janitzaren niet vergeten en geen vertrouwen krijgen voor hervormingen afkomstig van de ongeloovigen. Oostenrijk spande ook nog alles in om Engeland en Frankrijk van de zijde van Rusland af te lokken, en dan gezamenlijk Rusland het hervatten des oorlogs te verhinderen en Turkije tot nakoming der verdragen over te halen ; Engeland en Frankrijk waren te ver met Rusland gegaan om nu van front te veranderen. In het voorjaar (1829) begon de oorlog weder; den 17

veldmaarschalk Diebitsch , voor Silistria. Na verscheidene gevechten , waarin van beide zijden met dapperheid gevochten werd, moest Silistria zich den 30 J uni overgeven, dadelijk daarop trok Diebitsch over den Balkan en verscheen den 10 Aug. voor Adrianopel; den 20 capituleerde de stad. In Azië was het den Turken niet beter gegaan; Paskewitsch nam den 9 Juli het gewichtige Erzerum bij verdrag in en rukte op naar Trepezonde. Al deze nadeelen stemden den sultan voor den vrede, te meer nog omdat do geest der Turken hem steeds vijandig bleef. Den 14 Sept. werd de vrede te Adri.inopel gesloten. De porto betaalde 10 millioen dukaten, ruimde al de moldavische en wallachijsche vestingen, gaf het betwiste grondgebied aan Servië terug, en

erkende het zelfstandige bestuur der Donauvorstendommen, op voorwaarde van eene jaarlijksche schatting en het recht van bevestiging der vorsten. Rusland gaf bijna al het veroverde terug; bedong voor zich zelf handelsvoordeelen, het beschenu-recht over de grieksche kerk in Turkije en eindelijk, zoo als wij gezien hebben, werd Griekenland onafhankelijk verklaard. Engeland was ontevreden over den vrede, omdat Rusland door de aanwinst van den Donaudelta, meester over dien stroom werd en door de aanwinst van Achalzik had het eene zekere operatiebasis tegen Erzerum verkregen. De Engelschen zeiven hadden den Rus daartoe in de hand gewerkt. Nog lagen de Russen in de Donauvorstendommen, welke zij volgens de vredesvoorwaarden tot aan de voldoening der oorlogskosten mochten bezetten , toen in Albanië, Bosnië, Macedonië, in Klein-Azië, Aleppo en Bagdad onlusten uitbarstten; zij werden echter door Reschid pacha gelukkig gedempt. Gevaarlijker was voor hem zijn vasal Mehemet Ali en zijn zoon Ibrahim Pacha. Deze wilde Egypte tot een zelfstandig rijk verbetten en begeerde als voormuren van het Nijlland ook Palestina en Syrië ; Cyprus en Creta als zee-voorposten bezat hij reeds. In 1831 had Abdallah, pacha van Acre , eenige duizenden Fellahs , die , om de onderdrukking van Mehemet Ali te ontgaan, xiit Egypte gevlucht waren, in Acre eene schuilplaats gegeven; later weigerde hij hen uit te leveren en daarom trok Ibrahim pacha in Nov. 1831 tegen Acre op, hetwelk in Mei 1832 bij verdrag in zijne banden viel; spoedig daarop bezette hij ook Jeruzalem, en andere uit de kruistochten bekende steden. Toen de vordering des sultans om Syrië te ruimen geen gehoor vond, sprak hij den banvloek als kalif tegen Mehemet en Ibrahim uit en zond een leger van omtrent 50 000 man, onder Hussein pacha over den Taurus. Dit leger bestond groo-tendeels slechts uit knapen en nog onvolkomen georganiseerde soldaten; Ibrahim had intusschen Damascus bezet. Den 6 Juli sloeg deze de voorhoede van het turksche leger bij Hems (Eraesa), waarop dit over den Taurus terugvloog en de bergpassen onverdedigd liet. Nu ging Ibrahim over den Taurus en rukte zonder weerstand te ontmoeten tot Co-

niah (Iconiuin) voort. Hier leverde de turksche veldheer R^schid 21 Dec. 1832 hem slag, welke hij ua eeu dapper gevecht verloor, hij zelf viel gewond in cle handen der vijanden. In Jan. 1833 zette Ibrahim zijn tocht tot Kutahia voort, tot op weinige dagmarschen van Brussa. .Nadat de sultan te vergeefs gehoopt had op de ondersteuning van Frankrijk en Engeland, wierp hij zich in de armen van Rusland. De Czaar zond dadelijk een vloot en stelde een leger aan den Bosporus op; waarop Frankrijk ook bemiddelend bij Mehemet Ali optrad. Ibrahim Pacha waagde geen strijd meer, zoodat den 4 Mei 1833 de vrede reeds tot stand kwam. Do europeesclie mogendheden traden hier als middelaars op tusschen den souvereiu en den opgestanen vasal, waardoor zij den laatste dus ook werkelijk als souvereinen vorst erkenden, huldigden dus wel degelijk de revolutie , welke zij in Europa zoo krachtig bestreden ; trouwens in de zaak van Griekenland zagen wij bijna hetzelfde. Mehemet Ali bleef in naam vasal van den sultan en kreeg bij Egypte en Candia nog Syrië tot in het taurische gebergte, met de bergpassen Adana en Tarsus. Rusland sloot met de Porte een verdrag voor tien jaren te Hunkiar Chalessi, waarbij de sultan zich verbond de Dardanellen te sluiten en met geen andere mogendheid eenig verdrag aan te gaan. In Parijs, en vooral in Londen was men hier weer zeer ontevreden over; maar welk vertrouwen kon de sultan in hen stellen ? Zij laten zijne vloot vernietigen, hem Griekenland ontrukken , Rushuid aanzetten tot den oorlog tegen hem en nu nog weigeren zij hem hulp tegen Mehemet Ali. Met de hervormingen was Mahmud 11 intusschen voortgegaan, vooral op het krijgskundig gebied. Hij liet de katholieke Armeniers uit hunne verbanning terugkeeren en gelastte den Turken, die hunne woningen en goederen in bezit genomen hadden, dezen terug te geven , stond hun toe in Ga-lata eene kerk te bouwen en schonk dengenen, die in den griekschen vryheidsoorlog betrokken geweest waren, volkomen amnestie; den 1 Nov. ,verscheen de eerste courant in de fransche en turksche taal. Hij verheugde zich dat tegen zijn vasal Mehemet Ali voortdurend opstanden uitbraken ALO. GESC1I. 30

onder de Drusen , Arabieren enz. welke de kracht van Egypte verteerden en weigerde volstandig om aan Mehemet Ali de erfelijkheid zijner dynastie en het sonvereine beheer toe te staan; integendeel , hy begon den 1 Juni 1839 den oorlog tegen hem. Zijn leger echter aangevoerd door Hafiz Pacha, een voormaligen slaaf, werd den 25 Juni bij JNisib aan den Eufraat geslagen en Mahmud II stierf, 1 Juli 1839, voor de ongelukstijding tot hem kwam en zijn Itjjarige zoon Abdul Medschid volgde hem op, maar in plaats van hem, regeerden de sultane moeder eu de oude Chosrew Pacha de zaken. De toestand werd wanhopig, toen ook de vloot, welke de Dardanellen verlaten had, in de macht van Mehemet Ali viel. Br bleef nu geen ander middel voor Turkije over dan de beslissing nogmaals aan de groote mogendheden over te laten, en werkelijk openden Rusland, Engeland, Oostenrijk en Pruisen de londener conferentie ; Frankrijk had zich teruggetrokken om door zijne geïsoleerde houding Mehemet Ali voordeelig te kunnen zijn. De vier mogendheden sloten den 15 Juli 1840 een verdrag te Londen, waarbij zij beloofden met allo middelen de voorwaarden, welke de sultan aan Mehemet Ali zou voorleggen, door te zetten. Dezen waren vrij gunstig; hij kreeg Egypte als erfelijk leen, maar Syrië slechts voor zijn leven en de andere gewesten moest hij ruimen ; maar op de tusschenkomst van Frankrijk steunende, dat zich begon uit te rusten om in het londener verdrag veranderingen te krijgen, weigerde hij ze aan te nemen. De mogendheden evenwel zetten door; een engelsch-oostenrijk-sche vloot nam in Sept. Beirut, Saïda, al de kuststeden behalve Acre, dat zich na een vierurig bombardement den 4 Nov. overgeven moest, waarop Napier zeil zette naar Alexandrië. Gelijktijdig stonden de Maronieten en Drusen in den Libanon op en raakten de arabische stammen in de steppen van Syrië en Palestina, alsmede de steden Damascus, Haleb in gisting; door een en ander werd Mehemet Ali eindelijk genoodzaakt tot den vrede (29 Nov.) waarbij hij de erfelijkheid van Egypte behield. Ibrahim ruimde Syrië , waar dadelijk de oude regeering onder de Pachas weer begon , en de opstanden elkander, tot heden toe, blijven volgen. Mehemet Ali

regeerde Egypte op oostersehe wijze; hij putte het land uit, dwong daarentegen de trage fellahs tot werken, handhaafde rust en vrede, bevorderde den handel, beschermde de christenen en voerde met geweld de europeesche beschaving bij zijn volk iu; dit alles kon geene genoegdoende vruchten dragen , omdat geen beschaafde vorming de grondslag was. Mehemet Ali stierf den 2 Aug. 1849; zijn zoon Ibrahim Pacha was reeds den 10 Nov. 1848 overleden.

üe jonge sultan, Abdul Medschid, gaf in het begin eeniger-mate de oud-turksche partij toe, door het opheffen van eenige nieuwigheden, welke zijn vader ingevoerd had; maar reeds den 3 Nov. 1839 begon hij de hervormingen in het groot, toen gaf hij den Hafischerif van Gülhanie, eene soort van grondwet voor het turksche rijk, een werk van den met f'ransche idefin ingenomen Rescind Pacha. Hierdoor werd aan alle onderdanen , zonder onderscheid van godsdienst, gelijke bescherming van leven en goederen , alsook gelijke rechtsbedeeling, een regelmatig belastingstelsel verzekerd. Voor de Muzelmannen werden de conscriptie en den bepaalden diensttijd ingevoerd, tevens werd de koopbaarheid der ambten afgeschaft. Hoewel nu hier en daar de oude willekeur wel getemperd werd, bleef Turkije echter in het geheel genomen , wat het altjjd geweest was. De pachas verdrukten en persten af zoo als vroeger en de christenen vonden evenmin recht als weleer. Een Hathischerif van 1845 ging nog verder voor de beschaving, er kwam zelfs een minister voor landbouw eu onderwijs. Er verrezen eene hooge-school, inrichtingen van ouderwijs voor toekomstige ambtenaren, lagere scholen, zelfs eene wet op het onderwijs. Dat waren wel alle goede zaken, maar niet volgens den coran. Deze veroordeelt niet alleen alle ongeloovigen tot dienstbaarheid en slavernij, maar doemt tevens als schadelijk , al wat van hen komt. In het vervolg der turksche geschiedenis zullen wij zien, dat dit rijk door de voortdurende onlusten , eene slechte en kostbare regeering immer nader tot zijne ontbinding komt.

Keizer Alexander had als bondgenoot van Napoleon van Zweden Finland en van Turkije Bessarabië veroverd en als Napoleons vijand won hij het grootste gedeelte van Polen , waardoor hij zijne grenzen meor naar Weenen en Berlijn vooruitschoof. Alexander gunde Europa den vrede, en was de ziel van het H. verbond op de congressen van Aken, Troppan, Laibach en quot;Verona. Rusland trouwens had even hard behoefte aan vrede als de andere europeesche staten. Door den reuzenaanval van 1812 en de verdediging daartegen was een groot gedeelte van Rusland een woestijn geworden ; Moscon en Smolensco met tallooze dorpen waren nog jaren daarna puinhoopen, het verlies van menschen was zichtbaar, daarenboven was de bevolking niet groot, en de financieele krachten waren zoo uitgeput bij alle mogendheden , dat alleen de vrede het eenige redmiddel kon zijn. Onder Alexander rustten dus de wapenen van 1815 tot 1825 en de traditionneele staatkunde van Peter den groote toonde zich alleen door het in bezit nemen van een gedeelte der Noord-westkust van Amerika, en dat zeven kirgisische en kalminische Horden zich van het chinesische rijk losrukten en de Russen tot beschermers namen. Voor den akkerbouw zorgde de keizer in zooverre een vorst dit doen kon in een land, waarin de meeste boeren nog lijfeigenen waren. De uitvoerhandel der russische voortbrengselen bevorderde hij door wijze wetten; de industrie, welke op verre na niet in de behoefte kon voldoen, moedigde hij aan, en liet zelfs fabrieken op 's lands kosten oprichten. Later , in 1823, werd door den minister van financiën Cancrin het voor den handel doodende systeem begonnen, dat thans in zijn geheelen omvang nog werkt, namelijk : uitsluiting van of zware belasting op buitenlandsche fabricaten, welker vervaardiging in Rusland zelf mogelijk is en vestiging van eene eigene industrie, niet alleen door verbod en hooge invoerrechten, maar door het sluiten der handelswegen en door de lijfeigenen evenals recruten voor den dienst in de fabrieken te heifen en te drillen.

Het dool was Rusland, als eene afzonderlijke wereld, voor zich zelf genoegzaam te maken eu tegen den tijdgeest te beschermen. Dat Alexander overigens tot de liberale richting overhelde, bewijzen zijne manifesten in den oorlog van 1812 — 1815 en zijne staatsinrichtingen voor Finland en Polen, welke echter nooit volkomen ten uitvoer zijn gebracht; ook strekte zijne zorg zich uit voor het onderwijs; hij liet 5 universiteiten, 50 gymnasies en honderden lagere scholen oprichten, deed al deze scholen streng bewaken, terwijl de maat van onderwijs streng voor eiken stand werd afgebakend, üe grootste, maar minst liberale, zorg wijdde hij aan zijne staatskerk, deze alleen vond bescherming; tegen den 11. K. godsdienst was hij zeer vijandig. In 1810 verdreef hij de Jezuïten uit al de groote steden en in 1820 uit geheel Rusland en nam hunne bezittingen in beslag. In 1822 verbood hij ook de vrijmetselarij, alsmede het bijbelgenootschap, dat hij vroeger begunstigd had. In Rusland openbaarde zich vooral aan de universiteiten, waaraan voor het grootste gedeelte vreemde leeraars onderwijs gaven, en onder de hoogste standen eu officieren eene zekere vrijheidsgeest, welke weinig strookte met het absolutisme van Alexander. Geheime vergaderingen, buitenlandsche tijdschriften en couranten vuurden dit aan. Vandaar verscherping van de censuur, verbod van boeken en vreemde geschriften en verbanning van vele professoren en studenten. Evenals Peter de groote begon hij Ruslands rust van binnen en macht van buiten alleen in de militaire staatsinrichting te zien. Volgens het plan van den generaal Arakschejew werden er militaire colonies aangelegd. Men ging hierin veelal op de volgende wijze te werk: de soldaten werden kroonboeren en de kroonboeren soldaten gemaakt; de ongeoefende soldaten werden in de dorpen bij de boeren gedaan en moesten boerenwerk en den wapenhandel tegelijk leeren, met de zoons der boeren werd even zoo gehandeld, daarenboven kreeg elk dorp of colouie een militair bestuur; de bestemming der vrouw was : soldatenvrouw en soldatenmoeder te zyn. Mocht zulk een systeem gelukt zijn dan zou de landbouw eenige duizenden sterke armen meer gewonnen hebben. In zijn geheel

vindt men znlke militaire colonies niet meer, maar wel nog sterke overblijfselen er van. Het koninkrijk Polen baarde den czaar niet alleen veel zorgen ; maar de vrijzinnigheid der Polen kaatste terug op zijne russische onderdanen, en niet zonder reden: tegenover het grieksche Rusland stond het katholieke Polen, tegenover de autocratie eene soort van constitutioneele regeei'ing, tegenover het russische leger een poolsch en tegenover de gedachte van Peter I om de wereld te beheerscheu, de op nieuw bezielde hoop op de herstelling van een onafhankelijk poolsch rijk. Spoedig vertoonde zich in de poolsshe kamers een tegenstand, die den keizer zeer verbitterde en er vormde zich samenzweringen, welke gedeeltelijk ontdekt en gestraft werden. Anderen ontstonden er, welke zelfs hunne vertakkingen onder de russische grooten en officieren hadden; dezen hadden de denkbeelden van vrijheid uit hun lang verblijf in üuitsch-land en Frankrijk medegebracht en thans vormde zich onder hen ook eene samenzwering, welke geen geringer doel had dan om de keizerlijke familie te vermoorden en de republiek uit te roepen. In Mei moest het voltrokken worden ; Alexander echter stierf reeds den 1 Uec. 1825 te Taganrog.

Aangezien Alexander geen kinderen naliet, zou zijn oudste broeder Constantijn hem hebben moeten opvolgen, doch deze had ten gunste zijns broeders Nico laas afstand van de opvolging gedaan. De russische samengezworen, die het talrijkst onder de officieren waren deden een vermetelen stap. Vele garderegimenten stonden op, omdat hunne officieren hen verklaarden , dat Constantijn met geweld van den troon was uitgesloten geworden. Zij riepen hem tot keizer uit en tegelijk de constitutie, grepen naar de wapenen en in de straten van Petersburg kwam het tot een gevecht, waarin de stadscommandant, de generaal Miloradowitsch viel, slechts na veel bloedvergieten en door de overmacht en meer nog door den indruk, welke de tegenwoordigheid vanNicolaas zeiven

maakte, werd den tegenstand overwonnen; ook te Kiew werd hetzelfde beproefd, maar ook daar leed de opstand schipbreuk. De hoofden werden opgehangen, de andere samengezworen , waaronder ook de dichter Bestuschew naar Siberiö verbannen eu do gardes, welke zich tot den opstand hadden laten verleiden, werden in den Caucasus gezonden. Een soldatenopstand in de militaire coloiiie van Nowgard, stilde de keizer ook alleen door de verschijning zijns per-soons. Hij schafte dadelijk de misbruiken af, waardoor de opstand 'ontstaan was en strafte al de ambtenaren voorbeeldig , die zich aan de verduistering van gelden, en levensmiddelen enz. hadden schuldig gemaakt. Toen de rust van binnen hersteld was, riepen hem ernstige buitenlandsche verwikkelingen. Perzië namelijk was evenals Turkije, sedert Peter den groote, door de russische wapenen verontrust geworden , het ging ook evenals Turkije door zijn slecht bestuur dagelijks achteruit. Wel is waar had Engeland Perzië, als de voormuur voor zijne Oost-Indische bezittingen wel ondersteund, en hervormingen in het leger getracht te brengen , maar niet genoegzaam om de Russen te weerstaan. De haat der Perzen tegen de Russen evenaarde dien der Turken en evenals in Europa de Grieken, zoo waren de Armeniërs in Azië werkzaam voor Rusland. De voortdurende verhuizingen der akkerbouwende Armeniërs naar Rusland, het bericht van den dood des keizers Alexander en de opstand te Petersburg spoorden den oorlogzuchtigen kroonprins Abbas Mirza in de lente van 182G aan, om den oorlog tegen Rusland te openen met een inval in de caucasisehe provinciës van Rusland. Zijn wapengeluk had evenwel spoedig een einde. Generaal Jermoloft' dreef hem in verscheidene gevechten over den Kur naar den Araxes terug en generaal Paskewitsch drong zelfs tot in Perzië door, nam Etschmiadsin , den zetel van den armenischen patriarch en den 13 Oct. de vesting Eriwan, spoedig daarop Tauris, en dwong den schach tot den vrede van Turkmantschai (10 Febr. 1828). Bij dezen vrede won Rusland de provinciës Armenië en Rachitschewaw ; de Perzen moesten 80 millioen roebels aan oorlogskosten betalen en bovendien werd het

hun verboden oorlogschepen op de Caspische zee te houden, hetwelk nu een russisch meer werd. — lluslands strijd met Turkije hebben wij reeds verhaald.

Na het sluiten van den vrede in 1815 , verwachtten in Engeland regeering en volk, dat de vraag naar eugelsche fabricaten op het vaste land verbazend zou zijn en een stroom van edel metaal naar het eiland zou voeren; zij vonden zich echter deerlijk teleurgesteld. Het vaste land had de eugelsche waren leeren ontbeeren; het continentale stelsel had vele fabrieken in het leven doen roepen , waardoor men nu in staat was op het vaste land met de Engelschen te wedijveren. Dit viel den fabrikanten tegen, zij hadden gehoopt hooge prijzen te bedingen; er kwam groote ontevredenheid onder de eugelsche iudustrieele bevolking, welke de rampen van den langen oorlog in de hoop op een gouden tijdperk met geduld hadden helpen dragen. Lord Castle-reagh, de engelsche minister van buitenlandsche zaken, welke de europeesche verdragen had helpen sluiten, werd nu bitter gehekeld, omdat hij Java aan de Hollanders terug gegeven, Genua niet weder als republiek hersteld, Sicilië niet een onafhankelijke staat had laten verklaren en vooral omdat er geen aanmerkelijke handelsvoorwaarden bedongen waren geworden voor de subsidies, welke het aan de mogendheden van het vaste land verstrekt had. Daarenboven bracht de duurte van het misgewas in het jaar 1816 een workelijken nood over het grootste gedeelte der arbeidende bevolking ; op vele plaatsen hadden er oploopen plaats; de koornpakhuizen der graanhandelaars werden geplunderd, hongerige fabriekarbeiders verbrijzelden do pas in het gebruik komende machines , aan welke zij de schuld van hunnen broodloozen toestand gaven. De regeering moest met geweld tusschen-beiden komen en de Habeas-corpus acte opheffen, in Engeland 7,890,000 p. s., in Schotland 119,000 p. s. armenbelasting betalen, terwijl de nog armere leren niets kre-

gen en bij duizenden van den honger stierven of hun vaderland verlieten. De volgende goede oogst maakte wel aan den hongersnood een einde, maar niet aan den geldnood en het gebrek aan werk in de fabrieken. De regeering werd nu beschuldigd, dat zij door hare torijstische richting liet weder herleven der industrie en het crediet in den weg stond. In de fabrieksteden, zooals in Manchester hadden er gedurende 1819 verschillende volksoploopen plaats, die met geweld onderdrukt moesten worden. Op aandringen van Robert Peel, een der ministers, kwam er wel eene leening van 12 millioen p. s. tot stand om de bank in staat te stellen , het sedert 1797 uitgegeven papierengeld tegen specie in te wisselen, hetwelk wel het crediet, maar niet den toestand van den werk- en landman verbeteren kon; de laatste ook verkeerde in geen betere verhouding dan de fabriekarbeider. Gedurende de vele jaren van oorlog waren de graanprijzen en andere voortbrengselen van den landbouw om bekende redenen tot eene verbazende hoogte geklommen , naar die verhouding was ook de waarde der landerijen gerezen ; de meeste waren cl kwamen bij verkoop in handen van de rijke lords en andere grooten, welke die gronden tot hooge rente aan de boeren verpachtten, welke de laatsten konden voldoen, zoolang de prijzen der producten hoog bleven. Na den vrede echter begonnen de goedkoopere granen uit Noord-Duitschland, Rusland, Turkije enz. op de prijzen der Engelschen to drukken, hetwelk natuurlijk ook invloed moest uitoefenen op de waarde der landerijen; want bij groote daling der markt zou het den pachter niet mogelijk zijn die hooge landhuur te betalen. Om nu beiden te voorkomen werd er in het parlement een bill aangenomen, in welke bepaald werd: dat granen, ingevoerd uit het buitenland, zoolang onverkocht moesten blijven liggen totdat de prijs van het engelsche koren 80 shill. zou zijn. Deze wet was voor het grootste gedeelte alleen ten voordeele van de groote grondbezitters, dus voor de tory-partij en aristocraten ; zij stelden daardoor alleen hunne pachters in staat de hooge grondrente te verdienen. Die onstaathuishoudkundige wet verbond wel den landbouwersstand met de aristocratie te

zamen; maar zij drukte geweldig op de industrieele maatschappij. Deze verlangde goedkooper brood , dan konden hare werklieden goedkooper leven , dus voor lager loon werkeu en zij beter op de wereldmarkt met de buitenland-sche fabriekanten wedijveren. En van dezen tijd af opent zich in Engeland de strijd tusschen de grondbezittende aristocratie met de landbouwende bevolking aan hare zijde tegen de industrieelen, d. i. tegen de fabriekanten met hunne duizenden arme werklieden; een strijd, welke tot op den jongsten tijd voortgeduurd heeft, en zooals we later zien zullen met de overwinning der laatsten geëindigd is.

Na den dood van George III 1820, volgde George IV hem als koning op, sedert 1811 had deze reeds als regent de teugels van het bewind in handen gehad. Hij was niet bemind bij het volk, omdat hij de partij der Whigs, welke hij vroeger voorstond , verlaten had. Dit uitte zich het best, toen hij van zijne gemalin Carolina van Brunswijk wilde scheiden; volgens de engelsche wetten kon zulks alleen op eene uitspraak van het huis der lords geschieden. De ministers brachten eene aanklacht tegen de koningin . wegens haar onbehoorlyken levenswandel, voor het parlement. De Whigs kozen dadelijk partij voor de aangeklaagde koningin en de onwil van het volk sprak zich zoo duidelijk in Londen tegen de ministers uit, dat zij het proces niet voortzetten en daarmede eene zedelijke nederlaag leden, waarvan zij niet meer herstelden. De koning zelf was er zoodanig door gekrenkt, dat hij zich van alles afzonderde en alleen teekeu van leven gaf, als hij een ministerie moest ontbinden en een nieuw benoemen. De haat tegen het ministerie vermeerderde nog, doordat de europeesche aangelegenheden op de congressen van Aken, Troppau en Laibach geregeld werden zonder aanmerkelijken invloed van Engeland; daarenboven waren de Torys de revolutionaire bewegingen in Spanje, Portugal en Italië zeer ongenegen, ofschoon zij er in het parlement niets van lieten blijken. Hun toestand werd zoo onhoudbaar, dat toen Castle-reagh, juist toen hij naar het congres van Verona zou vertrekken, zich in een aanval van krankzinnigheid van

het leveu beroofde (22 Aug. 1822), de door hem ver-drongene George Canning in zijne plaats kwam. Met het optreden van dezen man, kwam er een keerpunt in de buiten- en binneulandsche staatkunde van Engeland. De tory-ministers als: de lords Eldon, Wellington, Peel en Bathurst namen hun ontslag en werden door mannen der Whig-partij meer genegen vervangen. Lord Canning bracht veel toe tot de bevrijding van Griekenland. Onder Canning kwam in 1824 de wet tot stand, waarbij de slavenhandel als zeeroof gestraft zou worden , hetwelk de volledige emancipatie der slaven voorbereidde. In 182G bewoog hij het parlement tot aanneming eener wet, door welke het ministerie gemachtigd werd om in dringende gevallen den invoer van granen, tegen een gematigd invoerrecht, toe te staan ; alle pogingen om eene wijziging in de graanwet, waardoor het volk zijne noodzakelijkste levensbehoefte duur moest koopen, hadden schipbreuk geleden op de rijke grondbezittende lords. Maar vooral was het onder de leus van emancipatie der Katholieken , met welke dé Whigs hunne: hervormingen onder Cannings hulp begonnen. Ierland, zooals verhaald is , werd onder Hendrik II onderworpen en vooral door koningin Elizabeth, Cromwell en Willem III als met voeten vertreden.

De Katholieken mochten niet alleen in Ierland, maar ook in Engeland en Schotland, volgens de wet geen geestelijken , geen kerken, geen scholen hebben en geen ambt hoegenaamd bekleeden; zij moesten dubbele belasting betalen , mochten geen land koopen , geen rijtuig noch paard houden enz. de overgang tot de katholieke kerk werd nog als hoogverraad beschouwd! Negen en veertig vijftigste deel van het grondbezit was aan G millioen katholieke leren ontnomen en aan eenige honderd duizenden Engelschen weggeschonken of voor eene niet noemenswaardige som overgedragen. Die millioenen Ieren moesten hun onderhoud als pachters van kleine akkers , door de Engelschen aan hen op hemeltergende voorwaarden verhuurd , zoeken en konden op eiken tijd uit hunne hutten gejaagd worden. Dit was nog niet genoeg, die arme R. K. Ieren , van alle burger-

rechten beroofd , moesten aan de anglicaansche geestelijkheid, die der landerijen be/.at en nog bezit, tienden opbrengen, welker bedrag op 800 000 p. s. berekend werd; aan eene geestelijkheid, waarvan het grootste gedeelte elders woont, ja, zelfs, wier gemeente alleen in naam bestaat. Bij de Turken en Mongolen bestaat zulk eene schreeuwende onrechtvaardigheid niet en als bewijs van engelsche verdraagzaamheid, duldde men, dat de aan hun godsdienst getrouwe Ieren hun godsdienst in schuren hielden en de geestelijken met hunne aalmoezen onderhielden.

Geen wonder, dat de oorlog met het republikeinsche Frankrijk Ierland in vreeselijke gisting bracht en moord en brand aan dé orde van den dag waren. In 1801 durfde eindelijk Pitt het iersche parlement ontbinden en het land volkomen met Engeland vereeuigen, waardoor Ierland geheel aan het wetgevende geweld van Engeland en Schotland, twee toen nog fanatieke protestantsche landen, onderworpen werd. Pitt had wel is waar den Katholieken de emancipatie beloofd, maar later niet willen of kunnen doorzetten, en toen in 1823 het voorstel der emancipatie door de Whigs in het Lagerhuis doorging, werd zij in het Hoogerhuis verworpen en werden Engeland als een protestantsche staat en de leren als vreemdelingen verklaard. Hunne stelling hadden zij evenwel in het Lagerhuis gewonnen; het volk had de onrechtvaardigheid erkend, moedig en met behulp der Whigs konden zij den strijd voortzetten. De overwinning kon zelfs niet lang meer uitblijven, toen Canning de constitutie in Portugal ondersteunde, Griekenland als een oorlogvoerende macht erkende en in het engelsche parlement verklaarde; »dat de engelsche banier nergens de onderdrukking mocht beschermen.quot; Omtrent denzelfden tijd (1825) trad de beroemde advocaat Daniël O'Connell, de verdediger der door hunne onbarmhartige landheeren verdrukte Ieren, aan het hoofd eener groote katholieke vereeniging op. Deze D. O'Connell, geboren 1774 te Cahir, in het iersche graafschap Kerry uit een aanzienlijk iersch geslacht, was geboren volksleider in den edelen zin des woords. Diepe godsdienst en oprechtheid sierden zijn inborst; met de uitgebreidste bekwaamheden paarde hij

de wegslepeudste welsprekendheid en den tact om duizenden menschen alleen door zijn wenk en woord te geleiden. Zijn hart bloedde bij den smaad, welke hij met zijne R. K. land-aenooten moest verduren. Zulk een man stelde zich aan het hoofd eenor katholieke vereeniging , welke hare vertakkingen tot in de kleinste gehuchten had. De vereeniging had haar eigene kas, te samen gebracht uit vrijwillige bijdragen, oin de noodzakelijkste uitgaven te bestrijden. Hij, die er lid van werd, verbond zich niets tegen de wetten te bedrijven. Algemeen werd de geest in Ierland opgewekt, alle vijandschap onderling hield op, en verwonderlijk was de gehoorzaamheid, welke de leren hunnen geleiders bewezen , niettegenstaande zij nu meer dan ooit de onraensche-lijke mishandelingen voelden, welke zij en reeds zoovele voorgeslachten om hun godsdienst geleden hadden. Zulke vereenigingen kunnen alleen onder de vleugelen des gods-diensts tot stand komen; dat zijn edele samenspanningen! Geen Ier veroorloofde zich de minste onwettigheid. ü'Con-nell wilde alleen petitionneeren, maar petitionneeren met het geheele iersche volk. Met scharen van 20 000 man en meer hield hij meetings en trok hij steden in optocht binnen, en sprak met donderende stem over het recht, waarop de Ieren volgens God en de wereld aanspraak hadden; maar wreed door de engelsche wetten onthouden werd. Op weinige uitzonderingen na stemde het meerendeel der iersche protestanten met hen in, terwijl de whigpartij in Engeland en Schotland ijverden voor de emancipatie. Met Cannings dood (8 Aug. 1827) gaven zij hunne zaak niet verloren. Neen, het ïory-ministerie Wellington-Peel moest voltooien , wat de whig Canning begonnen had! D. O'Connell werd in het iersche graafschap Clare tegen den rijken protestantschen Fitzgerald als lid van het parlement gekozen. Volgens de Test-acte van Jakobus 11, kou O'Connell geen zitting nemen, hij moest immers bezweren dat de H. Mis en de vereering der H. Maagd vervloekte godslastering en afgoderij waren en toch verklaarde O'Connell zich naar het parlement te zullen begeven en dan daar aan geheel Europa en de wereld te vragen of het beschaafde Engeland niet blozen

moet over wetten, waarover de onbeschaafdste volken zich zouden schamen. Wellington en Peel lieten het echter zoover niet komen; zij begrepen, dat achter D. O'Connell geheel Ierland en de Whigs stonden. Zij waren genoodzaakt eerst de Test-acte te veranderen, en toen het bleek dat dit nog niet tevreden stelde, werd de Emancipation-bill, in weerwil der anglicaansche geestelijkheid en der hevige protestanten, in het Hoogerhnis doorgezet; den 1 April 1829 kreeg deze de koninklijke goedkeuring. Hierdoor kregen de Katholieken de rechten van britsche onderdanen en gelijke aanspraak op ambten en bedieningen, slechts op eenige uitzonderingen na. De emancipatie was slechts het begin van Engelands rechtvaardigheid jegens Ierland; met kracht bleef O'Connell de repeal, dat is de wetgevende en administrative scheiding van Engeland, zooals het vroeger geweest was, eischen. Ongelukkig stierf hij ontmoedigd den 15 Mei 1847. De leren bleven evenwel werkzaam om van Engelands protestantschen druk bevrijd te komen.

Ofschoon Engeland binnenslands met vele zwarigheden te kampen had en het H. verbond vele zaken onderling, zonder het altijd te erkennen , schikte, bleef het op zee de overmacht behouden en hield niet op zijne volkplantingen uit te breiden. In 1816 zond het den admiraal Exmouth met een smaldeel, waarbij zich een nederlandsch escader onder den vice-admiraal van Cappelle voegde, naar de Middellaud-sche zee om den dey van Algiers voor zijne schandelijke zeerooverijen te tuchtigen. Algiers werd beschoten , meer dan duizend christenslaven bevrijd en den dey gedwongen de europeesche vlaggen te eerbiedigen. In Voor- en Achter-lndie vergrootte het tusschen de jaren van 1817—1824 buitengewoon zijne bezittingen. Zoo ook in Africa, in het Kaapland en op de westkust. Sedert 1815 waren de landverhuizingen naar de noord- en westkust van Nieuw-Holland en naar het van Diemensland in Australië begonnen, welke steeds in belangrijkheid toenamen; in 1825 leverden zij den engel-schen fabriekanten reeds millioenen ponden schapenwol.

Den grootsten toevloed van bewoners kregen zij, toen het gouddelven begon en thans worden wonderen van haren bloei verhaald. Overigens hielden de Engelschen niet op zoowel naar de koudste als warmste oorden hunne bekwaamste en moedigste reizigers te zenden, ten einde oorden op te sporen, waar hun handel kou binnendringen.

Toen Lodewijk XVIII na den slag van Waterloo van Gent naar Parijs terugkeerde en aldus ten tweeden male door den nederlaag van het fransche leger koning van Frankrijk werd, zette hij zich onder al de monarchen do drukkendste kroon op het hootd. Zijn optreden was al reeds geen volksroep , zooals dat der Stuarts in Engeland ua Cromwell. Lodewijk werd den Franschen opgedrongen door de vreemde bajonnetten; met hem trad een gehoonde koninklijke familie en een naar wraak wenscheude adel het fransche grondgebied weer binnen; bij hen kwamen de jaren der omwenteling niet in rekening, vooral de eersten, aan wier hoofd de broeder des konings , de hertog van Artois , de latere Karei X en de hertogen van Angoulême stonden , zij zagen alleen heil eu grootheid in het ancien regime; vandaar vervolging, verbanning en terechtstelling van velen der voornaamste mannen uit het keizerrijk en vooral uit de 100 dagen ; Labé-doyère en Ney werden ter dood gebracht. Ue gegoede burgerstand , die wel is waar, den oorlog en den soldatendwang moede was, wenschte toch ook niet tot het oude, toen hij niets beteekende, terug te keeren; hij voedde dus van zelfs de rijen der liberalen en overgeblevene revolutionairen, zoodat de middelweg voor Lodewijk XVIII de eenige ware was. Hij koos dezen wijselijk en was met de beste voornemens voor Fr ankrijks grootheid bezield.

Hij bezwoer op nieuw het charter van 1814, breidde zelfs de kieswet en die der persvrijheid uit, gaf verzekering van persoonsvrijheid e. a. Om alle gedachten aan den vorigen

toestand weg te nemen , ontsloeg hij zijn ministerie Tailley-rand-Fouche eu koos, er zich een uit de gematigden van den nieuwen toestand. De kerk herstelde hij in haar vorigen luister en den Jezuiten gaf hij verlof, onder den titel van Pères de la Foi, terug te keeren; het onderwijs, uit diep besef, dat hierin Frankrijks toekomstig heil lag, gaf hij voor het grootste gedeelte weer in de handen der geestelijken. Inderdaad bewoog zich Lodewijk met zekere wijsheid te midden der twee tegen elkander vijandige partijen ; van de eene-zijde de ultra royalisten , die hem van Jacobi-nisme beschuldigden en van den anderen kant de ultra liberalen , van wien evengoed als van de anderen gezegd kon worden : »zij hebben niets geleerd en niets vergetenquot;. Zij , die nu klaagden over de beperkte persvrijheid , mochten onder het keizerrijk niets dan lofliederen zingen op den soldaten-tyran. Ook den slechten financieelen toestand werd onder het ministerie Richelieu geregeld; de laatste bewerkte op het congres van Aken (28 April 1818) met behulp van Wellington, dat tegen dadelijke betaling van verminderde oorlogskosten het occupatieleger der bondgenooten Frankrijk verliet. Den 12 Nov. 1818 trad Frankrijk tot het vredesverbond der groote mogendheden toe. Het leger werd gereorganiseerd, aan de herstelling der vloot werd ijverig gewerkt, terwijl ook wetenschappelijk Frankrijk zijn roem weer handhaafde door mannen als: Cuvier, Arago , Bilv. de Sacy , Remusat, La Place e. a. De godsdienstige geest begon ook weder te herleven. De geestelijke missies wekten overal den nooit geheel uitgedoofden godsdienstzin der plattelandsbevolking op en de talryke scholen der geestelijken konden het getal der toestroomende léerlingen niet bevatten.

Gelijktijdig ontstonden er, helaas, ook geheime genootschappen , welke de verdrijving van het koninklijke huis ten doel hadden, waarvan vele invloedrijke mannen, bijzonder advocaten eu dagbladschrijvers deel uitmaakten. Door hun drijven werd zelfs den koningsmoorder Grégoire in de kamer der afgevaardigden gekozen, welken echter, onder het ministerie Decazes-Eosquier, de zitting ontzegd werd, om de uitdrukkelijke reden, dat hij als koningsmoorder (hij

had voor den dood van Lodewijk XVI gestemd) de eer de kamer onwaardig was. JMog duidelijker werd den koning de haat, welken men tegen zijne dynastie koesterde, toen bij het verlaten van den schouwburg, zijn neef, de stamhouder der oudere linie dor Bourbons, de hertog van Berri den 13 Febr. 1821 door Louvel doorstoken werd. Geheel Frankrijk ontstelde; het werd algemeen aan het fanatisme der liberalen toegeschreven, zelfs het liberale ministerie üecazes moest aftreden en werd weer vervangen door het behoudende onder den hertog van Richelieu. Velen der vrijheden , tengevalle der liberalen gegeven, werden ingekort , waardoor de woelingen niet weinig verergerden ; de royalisten evenwel met de goedgezinde burgerij werden de zaken geheel meester. Eene verblijdende gebeurtenis was de bevalling der hertogin van Berri den 29 Sept. 1820 van een zoon, den hertog van Bordeaux, (volgens de le-gimiteit Hendrik V, bekend onder den naam van graaf van Chambord), waardoor de troon der Bourbons verzekerd scheen. Den 5 Mei 1821 stierf Napoleon op Bt. Helena, waardoor de hoop der steeds vermeerderde Bonapartisten, eene partij der liberalen, den bodem werd ingeslagen. Vroeger hebben wy reeds verhaald, dat Lodewi]k XVH1 den hertog van Angoulême met een leger naar Spanje zond om aldaar de revolutie te fnuiken, voornamelijk ook, omdat de fransche ontevredenen daar de driekleurige vaan hadden ontrold, ten einde Frankrijk te bestoken. Het leger toonde zich getrouw en de woelingen werden zonder veel moeite onderdrukt, het gevolg hiervan was ook, dat de invloed van Engeland in Spanje vernietigd werd. in hetzelfde jaar 1824 werd de duur der fransche kamers op 7 jaren gesteld, ten einde de onrusten, welke by elke nieuwe verkiezing plaats hadden, niet zoo menigvuldig te hebben. Inwendig bleef Frankrijk verdeeld, of liever Parijs, want de provincies namen weinig deel aan den strijd. In de kamers ging het vaak zeer woelig toe, den 4 Maart 1823 nog werd Manuel, een der hoofden van de liberalen, door gensd'armes uit de zaal der afgevaardigden gezet, omdat hij, bij het bespreken der spaansche interventie, de herstelling der Bourbons alg. gesch. 37

een nationale ramp had genoemd. Buitenslands had Frankrijk alom vrede en zijne plaats als de groote natie weer hernomen. Het was nog het land, vanwaar zoowel de modellen voor het goede als slechte gretig gehaald werden. Lodewijk XVIII stierf den 16 Sept. 1824. De Chateaubriand zegt van hem: »Deze vorst begreep zijne eeuw en was de man van zijn tijd; met eene verscheidenheid vau kundigheden en rijpe ondervinding paarde hij een geest, welke zich zoowel tot de kleine als groote zaken leende. Als hot buitengewoon is, dat Bonaparte do mannen dei-republiek naar zijn juk heeft kunnen plooien, dan verdient het geen mindere bewondering, dat Lodewijk XV11I, de mannen van het keizerrijk aan zijne wetten heeft kunnen onderwerpen. Hij werd opgevolgd door zijn broeder Karei, den graaf van Artois als:

Ue vrees, welke Lodewijk XVHI voor zijn opvolger had, kunnen wi) opmaken uit de woorden, welke hij profetisch op zijn sterfbed sprak, toen hij den jongen hertog van Bordeaux zag: »moge Karei X de kroon voor dit kind sparen!quot; En inderdaad, de toestand was moeielijk, de strijd tusschen het oude en nieuwe, de royalisten en liberalen werd altijd heviger en in geheel Europa ontwaarde men een verzet tegen de beginselen van het li. verbond. Karei X begon zijne regeering met het opheffen der censuur op de dagbladen en geschriften. Den 22 Dec. opende hij de kamers, nadat er vooraf, volgens de aloude gewoonte, eene plechtige H. Mis van den H. Geest had plaats gehad, waarbij de koning, de prinsen en de grootwaardigheid-bekleeders tegenwoordig waren; hierin zagen de liberalen dadelijk een verbond tusschen de koninklijke en geestelijke macht. De koning opende de zitting met eene redevoering, waarin hij zeide: »Het vertrouwen der natie zal niet bedrogen worden, ik ken al de plichten, welke de koninklijke waardigheid mij oplegt; maar sterk door mijne liefde voor

mijn volk, hoop ik met de hulp Gods de noodige kracht te bezitten die te vervullen, het oogenblik is gekomen om de laatste wonden der omwenteling te genezen.quot; In de oude cathedraal te Reims ontving hij den 29 Mei , voor het altaar, waar eenmaal Clovis neerknielde, de H. zalving. Bg die gelegenheid verleende de koning kwijtschelding aan 'de staatkundige veroordeelden. Het volk jubelde, de steden waren verlicht, dichters, als Lamartine en Victor Hugo bezongen den vorst in schoone verzen. De partijen schenen voor een oogenblik te zwijgen en had hij wellicht voorzichtige raadslieden gehad, dan zou hij misschien den tegenstand overwonnen hebben; daar nu integendeel, zijne bekrompene en eenzijdige staatkunde hem zeiven naar den afgrond voerde. De geheele liberale pers geraakte in woede, toen de kamers, op voordracht van het ministerie de Villèle (27 April 1823) de wet der schadeloosstelling aannam, waarbij een milliard uitgetrokken werd tot schadeloosstelling der emigranten; de hertog van Orleans , die van den koning den titel van koninklijke hoogheid gekregen had, kreeg hier alleen 14 millioenen van. In beginsel was die wet zoo onrechtvaardig niet, indien het geld slechts voor billijke verliezen was uitgedeeld geworden. Immers, vele bezittingen der gevluchtte of vermoorde edellieden of andere gegoeden waren gestolen of verbeurd verklaard en voor een spotprijs verkocht geworden; anderen hadden die vóór hunne vlucht tot een nietswaardigen prijs moeten verkoopen om in het buitenland te kunnen leven; zoodat er velen zonder moeite rijk waren geworden, voor wie het zulk eene schreeuwende onrechtvaardigheid niet kon zijn , als zij thans hunne arme, ongelukkige voorgangers te hulp kwamen; maar de wet werd niet in dien zin uitgevoerd ; de groote aristocraten vaarden er het best bij en velen der minderen kregen iets of werden geheel vergeten.

In hetzelfde jaar werd door Frankrijk de onafhankelijkheid van Haiti erkend tegen betaling van 150 millioen fr, als schadeloosstelling voor de erfgenamen der vermoorde of verdrevene planters, waarvan het grootste gedeelte in de handen van rijke planters moest komen; in 1838 werd deze som

verminderd tot 60 millioeuen , betaalbaar in 30 jaren. Verderfelijker werd de kreet der pers en der liberalen tegen de wet op de heiligschennis, tegen de oprichting der kloosters en het onderwijs der Jezuïten en andere geestelijken, tegen het erkennen van de oppermacht der pausen over de kerk door 45 aartsbisschoppen en bisschoppen van Frankrijk. Zij, de liberalen, waren de rampen , die vruchten van de eeuw van Rousseau, Voltaire, Diderot enz., reeds vergeten, ofschoon de tranen van zoo vele ongelukkigen nog niet eens opgedroogd waren. Het vuur , waarmede de thans nog onbedorven pen van den abt de la Mennais de zaak des behouds verdedigde, kon al het kwaad niet vernietigen, dat de graaf Montlosier stichtte door zijn Mémoire si. consulter (gedenkschrift om geraadpleegd te worden), hierin wilde hij de overweldiging der geestelijkheid (parti-prêtre, zooals hij ze noemde) blootleggen. Geheime genootschappen , die de omverwerping van de bestaande regeeringen beoogden, had zelfs Napoleon door den schrik van zijn naam en zijne geheime politie niet kunnen verhinderen; boe zouden dit dan Lodewijk XV111 en Karei X hebben kunnen doen. Onder den eerste waren zij meer van bonapartischen aard, onder den laatste meer republikeinsch, zij kwamen echter hierin overeen, dat zij den val van het regeerend koninklijke huis bedoelden. De beruchtste was die van 1824 onder het motto van »aide-toi et le ciel t'aidera', (help u zeiven, dan zal God u helpen) daartoe behoorden de meeste liberale dagbladschrijvers , afgevaardigden, advocaten, geleerden enz. Zij wilden een burger koningschap, waartoe zij reeds in de verte den hertog Lodewijk Philippus van Orleans, een zoon van den eerloozen Philip d'ógalité gekozen hadden, die in Frankrijk een burgerlijk leven leidde, zich weinig met de geestelijkheid ophield, zijne zonen in de parijsche colleges met de burger zonen liet onderwijzen, liberale dichters en schrijvers ondersteunde, en zich volstrekt geen vriend toonde van het regeeringssysteem zijns koninklijken neefs.

Meer kwaad deed de regeering zich zelve door het voordragen van eene wet op het recht van de eerstgeboorte en het erfrecht, ten einde de aristocratie, evenals in Engeland, te

versterken door de familiebezittingen als stamgoed te ver-grooten en bij elkander te houden; deze wet werd met groote meerderheid afgestemd. Niet minder nadeelig werkten de beperkingen der persvrijheid, en den doodsteek gaf het ministerie zich zelf en ook den koning door den 30 April 1827 de parijsche nationale garde te ontslaan. De koning was door haar beleedigd geworden , doordat zij in zijne tegenwoordigheid by eene inspectie had durven uitroepen: »A bas les ministres en les jesuïtesquot;! Talrijk vermeerderde deze ontbinding de rij der tegenstanders. Het kon niet meer baten, dat de nationale ijdelheid geprikkeld werd, toeneenige oorlogschepen de havens van Algiers blokkeerden, omdat de deij den frau-schen consul met een waaier in het aangezicht geslagen had. Ue verbinding met Engeland en Rusland tot bevrijding van Griekenland vond wel den bijval van de geheele natie en het roemvolle aandeel der fransche vloot aan den zeeslag van Navarino verheugde wel het fransche hart als de eerste wapendaad der nieuwgeschapen zeemacht; maar dat alles kon den vrede met de regeering niet herstellen. De koning was eindelijk verplicht het ministerie Villèle te ontslaan en een liberaal onder Martignac te benoemen (4 Jan. 1828). Dit trad verzoenend op. Martignac trachtte doelmatige hervormingen in te voeren, ontsloeg de gehaatste mannen uit de verschillende takken van het bestuur, hief gedeeltelijk de censuur op en bracht de wetten tegen de Jezuïteu vanLodewijk XV weer te voorschijn enz. De liberalen verlangden meer, en het hof sloeg elke handeling des ministers met wantrouwen gade, zoodat dit ministerie geen der partijen bevredigen kon. Toen het nu in 1829 een ontwerp van wet tot regeling van het gemeentenwezen en de departementaalraden voordroeg, verlangden de liberalen grootere uitbreiding voor het democratische element en de koningsgezinden grootere beperking van het kiesrecht ten gunste der hoogst belasting-betalenden, zoodat er van beide zijden hevige tegenstand kwam; het ministerie was verplicht zijne ontwerpen in te trekken en zijn ontslag te nemen, waarop de koning een nieuw ministerie beriep met Polignac aan het hoofd.

Talen, die in geheel Frankrijk kon gevonden worden. Hij had niet alleen als emigrant tegen de republiek gewerkt, in 1804 deelgenomen aan de samenzwering van George Cadoudal; maar in 1816 had hij als pair geweigerd den eed van trouw aan de Oharte af te leggen, omdat hij meende, dat zij de belangen van den godsdienst kwetste, en wilde niet eer zitting nemen dan nadat de paus zijn twijfel had Opgeheven, dit laatste woog vooral bij de liberalen. Bijna niet minder gehaat was de minister van binnenlandsche zaken de la Bourdonnaye , die zich, in de kamer, terwijl de vreemde troepen de grensvestingen nog bezetten, door zijn overdreven ijver voor het koningschap, den naam van koninklijke terrorist had verworven, en de benoeming van den generaal Bourmont tot minister van oorlog kwetste het fransche leger; want hij had wel is waar onder Nafpoleon den roem van een dapperen en bekwamen officier verworven, maar bij den slag van Waterloo had hij het fransche vaandel verlaten, waarvoor hij als deserteur veracht werd. De andere leden van het ministerie waren mannen van weinig beteekenis. Inderdaad, de koning kon in de gegeven omstandigheid geen slechtere raadslieden kiezen. De hofpartij miskende den volksgeest, het was toch duidelijk in de kamers te zien , dat het geen tijd meer was voor het absolute koningschap. Hier en daar vormden zich vereenigingen om geen belastingen te betalen. Den 18 Maart 1830 sprak de kamer der afgevaardigden als antwoord op de troonrede een votum van wantrouwen uit, zoodat den koning geen andere keus overbleef dan zijn ministerie te ontslaan of de kamer te ontbinden; hij deed ongelukkig het laatste. Tegelijk werd er besloten, zeker ook wel om der natie van binnen afleiding te bezorgen, eene geduchte macht naar Algiers over te brengen, ten einde een einde aan het rijk van den deij te maken, die zich niet volledig naar het ultimatum der Franschen had willen schikken; ook hierin had men zich zoo ver verwikkeld, dat er zonder aan de eer der fransche natie te kort te doen aan geen terugtrekken meer te denken viel; men spiegelde zich alles van de aanwinst van het barbareske land voor, het is echter gebleken dat het geen goudmijn voor de Franschen geworden is. Den 15

Juni lande Bourmont met 32 000 man 2Va mijl westelijk van Algiers, sloeg den 19 de Turken en Arabieren bij Staueli, den 24 bi] SidiKhalef, bestormde den 4 Juli het Keizerfort en toen de vloot onder Dnperré voor de stad ankerde en het leger voor de bestorming gereed stond, gaf zich Algiers den 5 over; de dei] met zijn privé vermogen en de turksche militie kreeg vrijen aftocht. De franschen maakten, behalve den voorraad en het geschut, slechts 48% millioen fr. buit. Al deze schitterende wapenfeiten met de verovering van Algiers konden toch niet beletten , dat de nieuwe kamer van afgevaardigden sterkeren tegenstand van alle kleur bevatte dan de vorige, weshalve de koning haar ontbond , voordat zij nog werkelijk vergaderd was. Onbegrijpelijk verblind! Hoe luid de natie ook sprak, de koning behield zijne ministers en volgde den weg zijns verderfs. Den 26 Juli verschenen de koninklijke ordonnancen, waarbij de kieswet veranderd en de vrijheid der drukpers geschorst werd. Dat op zulke onstaatkundige maatregelen een opstand moest volgen, daarin bedroog zich niemand; reeds lang had men overal geroepen «encore une dissolution et nous avons une revolutionquot;. Dadelijk na de bekendmaking van de ordonnancen kwam er in de .National eene verklaring van al de redacteurs der liberale bladen, waarin zij zich verzetten tegen de onwettig handelende regeering en tegelijk de afgevaardigden opvorderden in den naam der frausche natie hun plicht te doen (26 Juli). De pers van de National Averd in beslag genomen en de uitgever in de gevangenis geworpen. Andere uitgevers staakten hun werk ; de zetters , drukkers en ander werkvolk doorkruisten in hoopen, weldra gevolgd door duizenden anderen, joelende en zingende de straten, de kreten van »dood aan Polignac, weg met de Bourbons, leve de Republiek, leve Napoleon IIquot; klonken weldra door elkander. Het Palais royal werd het vereenigings-punt der menigte, daar werden redevoeringen gehouden en vliegende blaadjes rondgedeeld, spoedig was geheel Parijs in beweging , des avonds werden de glazen verbrijzeld van het hotel van Polignac en des anderen daags (27 Juli) was de menigte reeds gewapend. De maarschalk Marmont, de com-

maudaut van Parijs had 15 000 man te zijner beschikking. In het Palais royal vloeide het eerste burger bloed, en nu , klonk het door geheel de stad, »raen vermoordt het volk!quot; De stormklokken werden geluid en met bliksemsnelheid waren de straten opgebroken, alles wat inen grijpen en vangen kon aangehouden en tot reusachtige barricaden op al de gewichtige punten der stad opgeworpen , de driekleur wapperde van allen; de eerste aanvoerders leverde de poli-technische school. Sedert 10 ure (28 Juli) werd er verschrikkelijk in de straten gevochten. Daar werden de troepen van uit de ramen en van af de daken met steenen, kokend water en vitrioolzuur bestoken. Op den toren der Notre Dame wapperde reeds de driekleur. Op do Grêveplaats en bij het stadhuis was de strijd het hevigste. Hier streed Marmont zelf met 7 000 man; 3 malen werd het stadhuis genomen en verloren, eindelijk bleef het aan het volk. De troepen deden wel hun plicht, maar er was gebrek aan samenhang en leiding en toen zij nergens minister, prins, of aanzienlijken meer zagen, en hun overal de kreet tegemoet klonk: »niet vechten voor verraders! niet tegen de charte,quot; staakten zij den strijd. Den 29 Juli ten 11 ure des morgens werd het door de Zwitsers verdedigde Louvre bestormd en ten 1 ure waaide de driekleurige vlag van het middenpavillioen der Tuileriën. Ten 2 ure 's namiddags was de Juli revolutie geëindigd, üudertusschen hadden de liberale afgevaardigden Gasimir Perier, Lafayette Dupiu, Laffitte, Guizot, Merquin , Sebastiani e. a. zich tot een voorloopig bestuur gevormd, Lafayette stelde zich aan het hoofd der nationale troepen, terwijl de nationale garde, welke dapper aan de zijde van het volk gestreden had, weder hersteld werd. Marmont was met de koninklijke troepen en de Zwitsers naar St. Cloud getrokken , werwaarts de ministers zich reeds den 28 hadden begeven. Karei X werd van den troon vervallen verklaard en de hertog van Orleans, Lodewijk Philippus, voorloopig als algemeene stadhouder aangesteld. (20 Juli 1830).

Geen volk had in den strijd tegen Napoleons tyrannie meer offers gebracht dan het duitsche, geen natie kon met meer roem haar liederen hooger aanslaan dan de duitsche; maar geen land vond zich ook meer bedrogen in zijne verwachting. De overheersching der Franschen was hun wel gehaat, maar niet hunne beginselen van volksvrijheid; want zij waren de feudale regeering even moede als de Franschen hun' ancien regime. Vol verwachting traden zij uit den strijd, doch deze werd grootendeels te leur gesteld.

Wel kwam de duitsche bond tot stand; maar niet dat eerwaardige duitsche rijk , hetwelk sedert de hervorming eene onmogelijkheid geworden was, minder wegens tegenstand van buiten, dan om het gemis van een inwendig zedelijk middelpunt voor zooveel ongelijkslachtige deelen.

Het was slechts eene vereeniging van duitsche souverei-nen, vorsten en vrije steden tot bescherming der onderlinge onafhankelijkheid en onschendbaarheid hunner staten. De haat tegen de overheersching der Franschen was op dit oogenblik hun eenig punt van eenheid. Van eenheid in het staatshuishoudkundige kwam niets. Elke staat hield zijne eigene munten , maten, gewichten, handelswetten, tolwezen enz. Als men 30 uren reizen wilde, kon men soms 10 malen zijn koffer uit- en inpakken om onderzocht te worden of men ook smokkelaar was. Van eene eigenlijke con-stitutioneele regeering kwam evenmin; sommige staten gaven eene zoogenaamde constitutie, andere bleven bij hunne stende-vergaderingen van de 17dc en 18de eeuw. Pruisen en Oostenrijk, als leden van den li. bond bestreden alles, wat maar eenigszins als liberaal verdacht was, waarin zij niet weinig toe aangemoedigd werden door Rusland.

In Pruisen wachtte men te vergeefs op de vervulling der belofte van 1814 en 1815, namelijk het geven eener constitutie. Er vormde zich eene sterke reactiomiaire partij, aan wier hoofd de vorst Wittgenstein stond. In plaats van meer vrijheid, werd alles in de almacht van den staat opgenomen. De tinancieele

toestand moest door zware belastingen verbeterd worden, welke eigenmacbtig uitgeschreven werden. Te vergeefs raadden mannen als W. Humboldt, Bey me e. a. tot eene meer vrijzinnige regeering. In al de gevoelens, die uit den Tugend-bund waren voortgekomen en zoo krachtig tot bevrijding van de vreemde heerschappij hadden medegewerkt, alsmede in de vrijzinnige pers, zag men niets dan middelen, om het bestaande omver te werpen, niets dan bedorven volkszin. Na den Tugendbund, ontstonden er andere gezelschappen , welke echter uit zich zeiven oplosten of verboden werden. Eindelijk vormde zich eene vereeniging van studenten uit al de duitsche universiteiten, onder den naam van duitsche Burschenschaft. Het voorgegeven doel was: het woeste en ruwe leven der hooggescholen te doen ophouden , door de zedelijkheid eu het wetenschappelijk streven te bevorderen. Van de universiteit te Jena was de vereeniging uitgegaan en weldra vormden zich afdeelingen aan al de hoogescholen in üuitschland , welke bestendig met elkander in verkeer stonden. Den 18 Oct. 1817 vierden de leden der duitsche Burschenschaft op den Wartburg een algemeen feest. Reeds stond zij bij de regeering in verdenking van staatkundige bedoelingen, vooral omdat mannen als üken, tiörres, Arndt, Jahn e. a. bij de jongelieden hoog in achting stonden; deze vergrootte zeer toen de studenten in het vuur der vreugde 28 boeken verbrandden , wier inhoud der duitsche zaak vijandig waren, ook strooide men uit, dat zij de duitsche bondsacte zouden verbrand hebben. Van nu af werd het gezelschap met arendsblikken in het oog gehouden, men hield het voor eene afdeeling der italiaansche carbonnari. Het is trouwens ook gebleken , dat de bond zich niet onthield van de staatkunde; een gedeelte was niet vrij te pleiten van repu-blikeinsche, ja, zelfs communistische denkbeelden. Voorde duitsche regeeringen werden eensklaps alle booze verdenkingen en geruchten waarheid, toen den 23 Maart 1819 de student Sand, te Mannheim, Kotzebue op zijn kamer doorstak. De laatste had reeds dikwijls de Duitschers door zijn bijtenden spot in zijne geschriften gehinderd; daarbij

werd hij door de Russische regeering als handlanger gebruikt om deze op de hoogte der duitsche zaken te houden; ook thans was er van den berucliten schouwspelschrijver een bespottelijk verslag aan Rusland over de duitsche studenten in handen gekomen, en dit had den dweeper Sand tot den schandelijken moord aangezet. Hij boette zijne daad met den dood; liederen en afbeeldingen stelden hem als martelaar der vrijheid voor. Voor de duitsche regeeringen was alle twijfel nu opgeheven. De burschenschaft werd verboden en de pers aan banden gelegd. Volgens het congres van ministers der duitsche hoven te Karlsbad (Juli en Aug. 1819), werd er te Mainz een algemeenen duitschen raad van onderzoek neergezet, voor welken alle verdachten uit geheel Uuitschland gebracht zouden worden. Vele professoren, studenten en geleerden werden gekerkerd, anderen zochten hun heil in de vlucht, kortom elk streven van dema-gogischen aard werd als misdaad beschouwd en voor hen, alleen, die trouw de regeering in hare richting hielpen en voorstonden, stond de weg tot ambten open. Wel onderdrukte men zoo elke openbare vertooning; bemoeilijkte het uitkomen van geschriften; maar in het geheim bleven de genootschappen bestaan en werkten voort. Overigens genoot Duitschland stolïelijk een ongekenden bloei. Handelstraciaten werden er gesloten en nieuw aangelegde wegen vergemakkelijkten het verkeer, terwijl de kunsten en wetenschappen heerlijk herleefden. Er werd eene zorg aan het openbaar onderwijs gewijd zooals men nergens vond. In 1817 wilde koning Frederik Willem 111 de gereformeerde en luthersche kerken vereenigen tot eene algetneene evangelische kerk , waartegen de laatsten zich bijzonder verzetten. In 1821 werd er een concordaat met Rome gesloten, volgens het -welk er twee aartsbisdommen en zes bisdommen opgericht werden. De Katholieken kwamen daardoor wel in een normaal kerkdijken toestand, maar het was er verre van af, dat zij gelijk gesteld werden, voornamelijk in het onderwijs en de bekleeding van ambten en 's landsbetrekkingen.

Groot en invloedrijk was Oostenrijk uit den langen, moeielijken strijd, waarin liet dikwijls op het punt was te bezwijken, weder te voorschijn gekomen. In Italië vormde het do hoofdmacht en in den duitschen bond bekleedde het de eerste plaats. In deze stelling gevoelde het zich bijzonder geroepen de nieuw gevestigde orde en het evenwicht der staten te bewaren en elke liberaal schijnende beweging krachtdadig tegen te gaan. Op de congressen van Trop-pau, Lubeck en Verona was Oostenrijk de eerste macht. De oostenrijksche troepen herstelden in Napels enPiemont weder de monarchie en bleven tot in 1827 in Napels en Sicilië. Aan de interventie van Frankrijk in Spanje had het een diplomatisch aandeel. Hoewel het eerst tegen de beweging der Grieken was, sloot het zich toch later bij de andere mogendheden aan. Vooral onder de leiding van Metternich wist het partij te trekken van de rust des vredens om de wonden des oorlogs te heelen. Eene constitutie te geven was voor Oostenrijk uiterst moeielijk , dooide eigendonnnelijke verhouding der verschillende volken, waaruit het groote rijk was samengesteld, zoodat veel van het oude met al zijne misbruiken bleef bestaan, waartegen zich evenals elders eene krachtige liberale partij kantte; en langer duurde het eer de feudalen iets voorliet volk inruimden; een en ander behandelen wij later.

Lodewijk Philippus nam de fransche koningskroon, hem door de meerderheid der afgevaardigden aangeboden, aan. Hij stemde toe in de uitsluiting van den jongen hertog van Bordeaux, te wiens gunste Karei X afstand gedaan had. Zijne tegenstrevers beschuldigden hem, dat hij door geheime middelen aan den val van den ouderen tak der Bourbons had medegewerkt om zich zei ven de kroon te bezorgen. Hijzelf heeft tot aan zijn dood toe betuigd, dat hij zich alleen tot het aannemen der koninklijke waardigheid heeft laten over-

halen uit de overtuiging, dat een regentschap in naam van Hendrik V tot eene republikeinsche omwenteling zou gevoerd hebben. Den 9 Aug. bezwoer Lodewijk Philippus de ! chartre in het paleis Bourbon en nam den titel aan van koning der Franschen, in plaats van den titel van koning ! van Frankrijk en Navarra. De ministers van Karei X wer-| den van hoogverraad beschuldigd, tot levenslange gevangenis veroordeeld en naar Ham vervoerd; na 7 jaren echter kregen zij gratie. Zijne steun zocht hij in den zoogenaamden derden stand, dat is, in de welhebbende stadsburgers (bourgeois), de fabriekanten , kooplieden , grondbezitters , geleerden , de kunstenaars, enz. Daartoe werd de census der kiesbevoegdheid, met een derde verminderd, waardoor wel de middelkias-[ sen; maar niet het eigenlijke volk eenigen invloed kreeg, ofschoon de Charte door Gruizot reeds vroeger in dien zin was veranderd geworden, zoodat zij niet meer door de souve-[ reiniteit des konings, maar des volks werd gegeven. Het werd II duidelijk wat de heerschende partij wilde, toen zij de erfelijkheid der pairs ophief en toch een pairskamer behouden wilde. De benoeming werd aan den koning overgelaten, dat wel niet zoozeer de rechten van de kroon uitbreidde ; maar nu konden [ de liooge geestelijkheid en den adel beter uitgesloten wor-1 deu. Aan de kerk zelve werd niet getornd, omdat men [ een opstand van het volk vreesde; toch werd er aan de | schim van Voltaire e. a. een compliment gemaakt, doordat I het artikel der Charte, waarin de katholieke godsdienst, I de godsdienst van den staat heet, veranderd werd in: de I katholieke godsdienst is de godsdienst van de meerderheid | der Franschen. Met dit alles waren natuurlijk de legiti-[ misten, de aanhangers van den ouderen tak der Bourbons, | niet tevreden; ook de lagere standen in Parijs en de andere groote steden niet; in de kamer der algevaardigden zelve bevond zich eene geduchte partij, voor welke de Juli-om-wenteling geen vrijheid genoeg had gegeven, zij hadden minstens veel grootere uitgebreidheid aan het kiesrecht willen hebben. Zij stond in nauw verbond met de republikeinen buiten de kamer, die alleen heil in de republiek zagen | en slechts op middelen bedacht waren om het burgerkoning-

schap weêr te doen vallen. Dezen vonden hunne steun in het werkvolk in de steden, vooral in die van Parijs. Zij vormden verschillende geheime genootschappen, welke allen ten doel hadden om Lodewijk Philippus, benevens die mannen , die onder Karei X in de kamers als oppositiemannen uitgeblonken hadden, over boord te werpen. De koning, gesteund door het leger, sloot zich bij de rijke bourgeoisie en de gematigde liberalen aan en wist met dezen lang de oppositie in bedwang te houden. Wel hadden er in Parijs, Lyon en andere steden hevige oproeren plaats ; maar zij werden telkens door de gewapende macht, soms met veel moeite, bedwongen. Aangezien openbaar geweld de republikeinen slechts naar de slachtbank of den kerker geleidde, besloten zij in hunne clubs den koning persoonlijk te vervolgen ; zes malen beproefde men hem door sluipmoord van het leven te berooven. De aanslag van den ellendigen Cor-sicaan Fieschi met zijne helsche machine verdient nadere melding. Deze booswicht, die verscheidene posten bekleed, maar allen door zijn ontrouw en zedeloos leven verloren had, verbond zich met anderen, om zich op de regeering te wreken.

Hij en zijne voornaamste handlangers huurden eeue bovenkamer van een der huizen op do Boulevard du Temple, wisten eene machine uitte denken, waarin 22 geweeren op één oogen-blik te gelijk zouden losbarsten. Den 28 Juli 1835, ten tijde der feesten, zou de koning eeue revue over de troepen en Nationale Garde houden in den omtrek van den Jardin turc, het noodlottige huis lag in zijn weg. Op het bepaalde uur zet de koning zich te paard, vergezeld van drie zijner zonen en een schitterenden staf, nadert het punt van het Be legioen der nationale garde, toen op eens onder een hevig gekletter, een regen van kogels , lood en stukjes ander metaal zich in de naaste omgeving des konings uitgiet ; de koning ontkwam als door een wonder, maar 11 personen, waaronder drie hoofdofficieren, bleven op de plaats dood en verscheidene anderen waren gewond. De gevolgen der vele moordaanslagen waren, dat de wet tegen het misbruik der pers verscherpt en alle staatkundige ver-

eenigingen streng verboden werden. Een opstand in de Vendée werd ook met de wapenen onderdrukt. Den 30 Oct. 1836 waagde Lodewijk Napoleon, derde zoon van Lodewijk Bonaparte , koning van Holland , eene poging in Straatsburg om het keizerrijk uit te roepen; de militaire beweging, welke hij met behulp van eenige officieren opgewekt had , werd gemakkelijk bedwongen. Prins Napoleon werd zelf gevangen genomen, maar uit genade op een fregat naar Noord-Amerika gezonden en aangezien de zoon van keizer Napoleon, de hertog van Reichstadt, den 22 Juli 1832 reeds te Schönbrunn gestorven was, scheen alle gevaar vau de zijde der Bonapartisten voor de Juli-dynastie geweken te zijn.

De verwachting der Juli-helden, dat Frankrijk thans het vrijste en gelukkigste volk van Europa zou worden, werd niet vervuld, evenmin de droom verwezenlijkt, dat de andere naties het voorbeeld van Frankrijk zouden volgen in het omwenteling maken , de Franschen te hulp roepen en hen zoodoende nogmaals tot de verlossers der verdrukte volken te verheffen en hen in staat te stellen hunne zoogenaamde natuurlijke grenzen te hernemen. Wel ontbrandde de vlam der omwenteling in België , Polen , op enkelde punten van Duitschland, Italië en Zwitserland; maar Oostenrijk en Pruisen wisten ras het vuur der revolutie uitte dooven. Het lag trouwens niet in de staatkunde van Lodewijk Philippus om den Rijn of de Alpen over te trekken, hij vergenoegde er zich mede de zwakke zijde van Frankrijk te versterken door de omwenteling in Belgie en de beweging in Zwitserland te ondersteunen en tegelijk het fransche leger op zulk een voet te brengen, dat het de groote mogendheden eenig gezag kon inboezemen. De laatsten wenschten trouwens ook den oorlog niet, misschien met uitzondering van Rusland, dat even als de andere mogendheden Lodewijk Philippus wel erkend had, maar de Juli-omwenteling

toch eene betreurenswaardige geschiedenis had genoemd. Eene europeesche coalitie was niet meer te vreezen, sedert Engeland, niet alleen de Juli-dynastie erkend, maar zich zeer genegen had getoond voor de scheiding van België van de Nederlanden. Oorlog wilde ook Engeland niet, het maakte van den geïsoleerden toestand van Frankrijk slechts gebruik om zijn ouden .invloed in Spanje en Portugal te hernemen, de Nederlanden te helpen verbrokkelen en de andere mogendheden wijfelend te houden. Het lag in het belang van den franscheu koning den opstand in Bel-gie te ondersteunen ; hij beschouwde het vergroote Nederland als eene groote voorpost van Üuitschland tegen Frankrijk, hij zag liever- Belgie een zelfstandig rijk, dat zijne vrijheid aan de Franscheu zou te danken hebben , met wien het toch in taal en zeden zooveel overeenkomst had; daarom liet hij eenige duizenden fransche soldaten (edoch niet in uniform) over de grenzen gaan, welke veel bijdroegen tot verijdeling-der pogingen van Prins Prederik der Nederlanden om in Brussel den opstand te dempen.

Om Engeland niet te hinderen weigerde Lodewijk Philippus de kroon van het nieuwe belgische koningschap voor zijn zoon, maar stond de candidatuur voor van Leopold van Sacksen-Co-burg, die later zijn schoonzoon werd. In verstandhouding met Engeland liet hij in Aug. 1831 onder den maarschalk Gerard een fransch leger Belgie binnenrukken , toen de belgische troepen als stot door de Nederlanders uiteengejaagd waren. Belgie nam als koninkrijk in de rij der staten plaats.

Engeland was tevreden, belet te hebben, dat Nederland te machtig werd en Frankrijk omdat het een bevriend koninkrijk als bolwerk tegen Duitschland verdeeld en eene bladzijde van het weener-congres verscheurd had. Rusland liet Engeland en Frankrijk vrij spel, ten einde zij Polen vrij aan het russische martelaarschap zouden overlaten. Dat Engeland zich niet om Polen bekreunde, baart geen verwondering; die natie stelt zich alleen in de weer als er materieele belangen in het spel zijn; Frankrijk echter had werkelijk verplichting aan Polen. De eerste verdeeling van Polen 1772 was geschied zonder eu tegen den wil van Frankrijk,

onder de smadelijke regeering van Lodewijk XV. Poolsch bloed had gevloeid op de slagvelden van üuitschland, Italië, in Egypte, op 'Ht. Domingo , in Rusland en in Frankrijk. De fransche natie gevoelde dit wel, en was vurig om do ongelukkige Polen te hulp te snellen ; vele Franschen schaarden zich onder de poolsche vaandels ; er hadden zelfs ernstige volks-oploopen plaats en de minister Casirair Perier werd door het volk beleedigd, omdat hij de poolsche zaak niet genoeg voorstond, en toch kon de regeering er zich niet ernstig mede inlaten zonder een algemeenen oorlog te verwekken ; want Oostenrijk en Pruisen waren ook bedeeld met poolsche gewesten.

Ook met de onlusten in Italië bemoeide de fransche regeering zich niet veel; zij waren het werk der carbonari, de aartsvijanden van eiken troon, en daarenboven stonden de beide neven van den exkeizer Napoleon aan het hoofd der beweging, vooral in den kerkdijken staat. Zij liet toe, dat Oostenrijk snel de revoluties bedwong en bezette alleen tegen den wi 1 van den paus, Ancona, (22 Febr. 1832) en behield het tot 1838 bezet, waardoor de goede verstandhouding met de groote mogendheden, behalve met Engeland eenigszins verbroken werd. Deze leed nog meer , toen Frankrijk Mehemet Ali van Egypte in bescherming scheen te nemen, en (22 April 1834) een viervoudig verbond sloot (Quadrupel alliantie) met Engeland, Spanje en Portugal , hetwelk dienen moest tot instandhouding van de constitutioneele regeeringen; maar eigenlijk strekte tot bewaring van het evenwicht der euro-pesche staten tegen den wassenden invloed van Rusland. Later verbeterde deze verhouding, toen de koning toch niet geheel aan den leiband van Engeland wilde gaan in de zaken van het pyreneesch schiereiland, en hoog verhieven zij hem, toen hij met hen eene lijn trok in Zwitserland, destijds de schuilplaats en het verzameloord voor alle omwentelingsmannen en samenzweerders.

Zijn oudste zoon, de hertog van Orleans, kreeg wel is waar niet de hand eener prinses uit een vorstenhuis van den eersten rang, maar kwam toch door zijn huwelijk met Helena van Meckeluburg-Schwerin in familie-betrekkingen

met de europeosche vorsten (1837), Door het ruimen van Ancona (1838), en liet steeds krachtig onderdrukken van elke revolutionaire beweging , bevestigde hij zijne vredelievende gevoelens en vergaten de mogendheden gemakkelijk den oorsprong der Juli-dynastie.

Een bezwaar voor Lodewijk Philippus tegenover zijne onderdanen was Algiers, welks verovering de Legitimisten niet ophielden als eene roemvolle daad uit de regeering vau Karei X uit te bazuinen. Inderdaad was Algiers van onberekenbaar gewicht tegen de heerschappij der Engelschen in de Middellandsche zee. Het tory-ministerie in Engeland had destijds Karei X vrije hand in Algiers gegeven, om hem in staat te stellen tegenover het geschreeuw der liberalen op eene groote krijgsdaad te wijzen, maar toch altijd op voorwaarde, dat Frankrijk Algiers wel veroveren, maarniet behouden mocht. En thans bleef de toestand zoo, Lodewijk Philippus moest Algiers behouden om zijne eer bij het leger en de geheele natie niet te verliezen, en Engeland rekende het in zünj belang den vrede met het burger-koningschap te bewaren. Tot 1839 scheen het alsof de fransche regeoring niet wist, wat met Algiers aan te vangen; het werd onder voortdureuden strijd tegen de Arabieren en Kabylen behouden ; het vreemde legioen, waarin alle strijdlustige Fran-schen, deserteurs en het schuim van alle naties dienst konden nemen, was een oefenschool voor officieren van alle rangen. Ondertusschen hadden de Arabieren' in Abdelkader een man gevonden, die op zich genomen had het geloof en de vrijheid tegen de ongeloovige Franken te verdedigen , hij deed zich voor als door den profeet geroepen. Hij was de zoon van Mahiddin, een Marabout (Mohammedaansch priester), geboren in 1807 bij Mascara , deed reeds als knaap met zijn vader de bedevaart naar Mekka en verwierf daardoor reeds vroeg de vereering als Hadschi (zoo heet bij de Mahomedaneu iemand, die persoonlijk de bedevaart naar

Mekka gedaan heeft); later reisde hij in Egypte , waar hij bekend werd met Mehemet Ali, diens leger en staatsinrichting. Toon nu de Pranschen Algiers veroverden, stonden verscheidene arabische stammen op onder Mahiddin , later kozen zi] Abdelkader als den door Allah geroepen held tot Emir, die daarop Mascara tot zijn zetel nam en in den herfst van 1839 voor goed den «heiligen oorlogquot; begon. Het was den Pranschen reeds duidelijk geworden, dat het bezetten van de plaatsen aan de kust en van eenige punten landwaarts niet genoeg was, ook dat de Arabieren zich alleen door geweld naar eene christelijke regeering zouden voegen, en dat de europeesche beschaving voor hen niets aanlokkelijks had. Abdelkader zelf wilde alleen van hen de europeesche krijgskunst en linancieele inrichting kennen, en wel alleen om haar als vernielingsmiddelen tegen de Pranschen te gebruiken.

Daarom besloot Lodewijk Philippus om de verovering te voltooien en veranderde de tot nu toe gevolgde gedragslijn. l)e maarschalk Valeu, die Medeah en Milianah, op Abdelkader veroverd had , werd vervangen door Bugeand, als gouverneur-generaal, welke den oorlog met nadruk voortzette. Met zijn leger van 80,000 man vervolgde hij Abdelkader tot aan de woestijn en tuchtigde de afgevallen stammen door on-verwachtsche aanvallen (Rhazzias), bij welke alle weerbare manschappen gedood, alles uitgeplunderd en wat niet medegevoerd kon worden aan de vlammen prijsgegeven werd. Abdelkader meende zijn tegenstander door heen- en terugtrekken en hier en daar kleine gevechten te leveren te vermoeien, maar spoedig werd hij gewaar, dat Bugeaud over talrijkere strijdkrachten dan zijn voorganger kou beslissen en de oorlog ouder zijne leiding een geheel anderen omvang kreeg. Bugeaud trachtte al de goed gelegene plaatsen te bezetten en te versterken, voorzag ze van mond- en krijgsbehoeften en deed van daar uit zyne herhaalde uitvallen tegen de vijandige volksstammen, terwijl Abdelkader door zijne hoofdmacht altijd meer naar het westen gedrongen werd. Den 23 Jan. 1842 namen de Pranschen Plem-sen en toen Abdelkader den 29 April een aanval waagde,

werd hij door generaal Bedeau geslagen en vluchtte over de raarokkaansche grenzen, waar hij met /-jine dapperen bij de onafhankelijke stammen gastvrij ontvangen werd, ofschoon de sultan Mulei van Marokko het zeer ongaarne zag, om de verwikkelingen, welke er uit voort moesten komen met Frankrijk. De meeste arabische stammen in Algiers onderwierpen zich na de vlucht van Abdelkader, en wachtten intusschen het uur jif, dat de door den profeet beloofden held van Allah weer zou verschijnen om de christenen te verdelgen. Thans nu de Franschen meer onmiddellijk in hunne nabijheid kwamen, grepen ook de Kabylen 1) weer naaide wapenen. Zij vochten evenals de Arabieren wel verwoed, maar niet gemeenschappelijk; zij vielen in horden uit hunne bergen aan, en werden telkens geslagen, het ergste den 19 en 20 Sopt. door Changarnier bij Milianah. De oorlog werd tegen hen op dezelfde barbaarsche wijze als tegen de Arabieren gevoerd. Hunne hutten werden in brand gestoken , de vijgenbosschen, hun voornaamste bron van voeding, neergebrand of omgehouwen, zoodat zulk een verslagen Ka-bylenstam van den honger sterven of door een anderen opgenomen moest worden. In Jan. 1843 kwam Abdelkader terug, en hfid verscheidene nieuwe bedouinenstammen weten te fanatiseeren, hiermede legerde hij zich aan den rand der woestijn, deed zijne uitvallen en vond in tijd van nood eene zekere toevlucht in het hem bevriende Marokko. De toestand der Franschen was ook niet zeer bevredigend; want hun leger had mede verbazend door den Moedigen strijd en ruim zooveel door het klimaat geleden , en nog stond Abdelkader weer onuitgeput voor hen. In Mei van hetzelfde jaar namen zij onder den hertog van Aumale, don vierden zoon van Lodewijk Philippus, Abdelkaders smalah (familie, voornaamste dienaars en zijne schatten enz). De emir zelf was genoodzaakt na verscheidene ongelukkige gevechten weder over de grenzen te vluciiten. Natuurlijk geraakten de marokkaan-ache bedouinenstammen door Abdelkader in groote bewe-

1) Dozen wavon du afstammelingen der oorspronkelijko bewoners van Noord-Afrika , der oude Numidiërs en Maurotanen: een arme, maar onvermoeide, krijgszuchtige volksstam.

ging, zooclat sultan Mulei zjin zoon met een leger daarheen zond, maar met bevel zich niet inet de christenen te meten. De jonge man echter geloofde zich zeiven en de Muzelmannen sterker, daarenboven had het door de Franschen bezette Flemsen vroeger tot Marokko behoord; daarom verlangden de tot zijn leger toeijlende scharen den strijd tegen de ongeloovigen. Gelijktijdig was Abdelkader weder op het grondgebied van Algiers verschenen. Marokkaansche troepen overschreden de grenzen, maar werden duchtig door Lamoricière bij Uschda (30 Mei — 1 Juni) en door Bu-geaud zei ven bij Lalla Maghria (15 Juni) ontvangen, hetwelk tengevolge had, dat Lodewijk Philippus den Marokkanen den oorlog moest aandoen. Dit was , zooals vooruit te bezien stond, niet in den geest van Engeland en luide verkondigden daarom de engelsche organen: dat de Franschen den marokkaanschen sultan konden tuchtigen voor zijne oproerige soldaten; maar zij zouden weten, dat het met Marokko niet zou gaan als met Algiers in 1830. De koning van Frankrijk versterkte het leger in Algiers en zond eene vloot onder zijn zoon, den hertog van Joinville, naar de Middellandsche zee. Deze beschoot den G Aug. 1844 Tan-ger, den 15 Mogador, op de zuidelijke grenzen van Marokko aan den Atlantischen Oceaan en veroverde den 1G Aug. het voor deze haven gewichtig gelegen eiland. Den 3 Juli was liugeaud na eenige gelukkige gevechten bij Uschda over de grenzen gegaan. Hij had evenals .Napoleon (1798) in Egypte met eene overmachtige, voortreffelijk bereden en dappere , maar ongeregelde ruiterij te doen, welke eeu talrijk, toch tegen de Franschen in het opene veld onbruikbaar voetvolk ter zijde stond. Den 14 Aug. werd Bugeaud aan den beek Isly door omtrent 30,000 Marokkanen aangevallen. Het fransche voetvolk, geschaard in een dicht gesloten vierhoek stond onwrikbaar; voor hun wel onderhouden en juist gericht vuur, ondersteund door 16 stukken geschut, sprongen de Afrikanen eerst terug, de vuurregen vervolgde hen, zij scheidde hen en weldra begon de vlucht in woest geschreeuw, het geheele afrikaansche legerkamp viel den Franschen in handen. Het was eene volkomene zege,

•welke de Fraiischen behaald hadden. De koning vereerde Bugeaud met den titel van hertog van Isly en verscheidene zegeteekenen werden te Parijs in het Hotel des Invalides geplaatst. De bladen en mannen der tegenstanders (do republikeinen en halfrepublikeinen) dreven deu spot met den overwinnaar van Isly. Hij had in 1834 den april-opstand in Parijs gedempt, voor dat de muiters gebruik van daken en vensters konden maken, zij noemden hem den held van de straat Transnonain. Hun spot schaadde Bugeaud niet; het verbitterde slechts het leger, dat de overwinning met zooveel dapperheid en bloed gekocht had. Door bemiddeling van Engeland kwam de vrede met Marokko onder do volgende voorwaarden tot stand; de sultan van Marokko verbond zich zijne troepen van de Algiersche grenzen terug te doen trekken en er niet meer dan 2000 man te houden ; Abdelkader, ingeval bij in zijne handen mocht vallen gevangen te houden, en de hoofden , die den vrede verbroken hadden te straffen. Frankrijk daarentegen, beloofde Mogador en Udscha te ruimen. Aan schadeloosstelling betaalde de keizer van Marokko geen piaster, ofschoon hij een rijk gevulde schatkist bezat, hetwelk den minister Guizot in de kamer deed zeggen: dat deze vrede een glansrijk bewijs was van de grootmoedigheid der Franschen en uitriep : La France est assez riche pour payer sa gloire (Frankrijk is rijk genoeg om zijn roem te betalen). De slag van Isly en de vrede bezorgden nog geen rust aan Algiers. Abdelkader verscheen weldra (1845) weer op algerijnsch grondgebied en door zijne geheime zendboden braken hier en daar zelfs opstanden onder de onderworpen stammen uit, terwijl hij meer dan eens bloe-digen wraak nam over de Rhazzias der Franschen. Met geluk streden de generaals Lamoricière en Gavagnac, terwijl Pelissier zich schuldig maakte aan de onmenschelijkste handelwijze. Een arabische stam namelijk van 3000 a 4000 zielen , was in de grotten van Dahara gevlucht, zij vormden als het ware eene onderaardsche stad, hier kwam geen blokkade of bestorming te pas. Pelissier liet de toegangen dei-holen met hout enz. vullen, liet dat in brand steken en deze twee dagen onderhouden ; toen de vlammen uitgebluscht

waren en de Fransclien er indrongen vonden zij geen levend wezen meer, alles, mensclien en dieren waren gestikt door den walm (Juni 1845). In de lente van 184G jaagde Cavagnac Abdelkader weder over de marokkaansche grenzen ; hij koerde evenwel spoedig terug en predikte bij de Kabylen in Dschurdsclmra, een tak van den westelijken Atlas, nogmaals den lieiligen oorlog, werd eenige malen geslagen en weder naar Marokko gedreven , alwaar hij eene laatste wanhopige poging deed. Aangezien sultan Mulei hem niet meer tegen de Fransehen ondersteunen wilde, deed hij den sultan zelf' den oorlog aan en verklaarde hem beschermer en vriend der on-geloovigen; hij bevocht ook werkelijk den 1.4 J uni 1847 eone overwinning op 2000 Marokkanen, maar vond bij de stammen in het binnenland geen genoegzamen aanhang , bij Fez en Teza werden zijne troepen gedeeltelijk uiteengejaagd en hij zelf vluchtte mot een klein getal der zijnen in de bergpassen , op do grenzen van Algiers, die naar de woestijn voeren ; maar zag zicli door de Fransehen omsingeld , zoodat hem geen andere keus overbleef dan zich aan den',sultan of aan de Fransehen over te geven; de eerste zou korte metten met hem gemaakt hebben , hij gaf zich derhalve in den nacht I van den 22 Decb. aan den fransehen generaal Lamoricière over, op voorwaarde van naar Eg3^rpte of Syrië ingescheept te worden; de gouverneur-generaal, de hertog van Aumale bevestigde deze belofte. Uc regeering van Lodewijk Philippus echter, dacht er anders over, zij rekende zich niet gebonden door het woord van Lamoricière en Aumale en geloofde niet, dat Abdelkader stil als Marabout zou kunnen leven ; maar bij de eerste gelegenheid zijne prediking des lieiligen oorlogs zou hervatten , weswegen zij hem met zijne vrouwen en dienaars naar Frankrijk lieten komen, alwaar hij eerst bewaard werd in het fort Lowalyhe te Toulon , later in het slot te Pan en eindelijk te Amboise. Ofschoon zich vaak ernstige stemmen verhieven tegen het verbreken van een christen-verdrag tegenover den overwonnen Mahommedaan , bleef Abdelkader tot Oct. 1852 gevangen , toen verscheen de president Lodewijk Napoleon op zijne reis in het zuiden van Frankrijk ook te Amboise en kondigde den emir zijne vrijheid aan , waar-

eutegen Abclelkader op den koran zijne onderwerping bezwoer. Op uitnoodiging van .Napoleon kwam hij naar Parijs, waar liij met groote onderscheiding ontvangen werd, en de gevierde held van den dag was. Als woonplaats werd hem Brussa in Syrië door Frankrijk aangewezen. Na den val van Abdelkader waren spoedig de nog onrustige stammen onderworpen en een begin gemaakt om van Algiers eenmaal een l'ransch-christelijken staat te vormen. Lodewijk Philippus kon geen ware vreugde van deze overwinning smaken; want sedert eenigen tijd, woedden de windstoten reeds, welke de omweutoling evenals het onweer somtijds voorafgaan eu weerlichtte het reeds uit alle hemelstreken.

De eerste fransche omwenteling en het daaruit ontstane keizerrijk had het europeesch evenwicht geheel verbroken, en eerst na een verschrikkelijken strijd werd dit in 1815 hersteld. De tweede scheurde wel Europa niet van een, maar deed toch de meeste mogendheden beven, door den moed, welke zij overal de ontevredenen en omwentelingsgezinden gaf, dat was bijzonder het geval met België , hetwelk , zooals men weet, sedert 1814 door het congres van Weeneu, met de .Noordelijke Nederlanden vereenigd was geworden en het koninkrijk der vereenigde Nederlanden vormde.

Dit koninkrijk was ontegenzeggelijk een der schoonste staten van Europa, sterk genoeg, om met eene bevolking van ö millioen inwoners , beschermd door talrijke vestingen en eene door de natuur gegevene waterverdediging, het hoofd aan groote mogendheden te bieden. Het vereenigde in zich door zijne ligging, handel, nijverheid en aanzienlijke bui-tenlandsche bezittingen, alle eigenschappen om een der bloei-endste rijken te worden. En inderdaad ging de industrie in de zuidelijke provincies met reuzenschreden vooruit, daarenboven deelden zij in de voordeelen van den handel der noordelijke ; Antwerpen verhief zich aan zijn nu geopende Schelde met waardigheid als koopstad naast Amsterdam en Rotterdam.

En toch was er reeds van af de vereenigiug eene spanning tasschen de Noordelijke en Zuidelijke provincies, üe constitutie, welke koning Willem 1 in 1814 den hollandscheu en belgischen adel voorlegde, werd door gene bijna eenparig aangenomen , maar door deze met eene groote meerderheid verworpen; zij werd evenwel door eene mot kunst ver-kregene meerderheid aangenomen, üe voornaamste klachten der Belgen waren hoofdzakelijk de volgende: dat in zaken van Godsdienst en onderwijs der katholieke kerk te kort gedaan werd; dat het getal afgevaardigden in de kamers voor Holland en België hetzelfde was, namelijk 55, volgens zielental moest het laatste er G8 hebben; dat zij gelijk deel moesten nemen aan de schuldenlast, welke de Noordelijken alleen gemaakt hadden; dat de hollandsche taal tot nationale taal verheven werd en dat er van de 7 ministers slechts 2 en van de 45 geheime raadsheeren slechts 18 Belgen waren. De bloei, welke België genoot door do wederzijdsche vereenigiug met Holland, was niet in staat de ontevredenheid weg te nemen, maar vermeerderde integendeel. In de kamers vormde zich eene oppositie, waartoe zich de liberalen bij de katholieken aansloten en welke niet weinig haar steun vond in de toenemende beweging in Frankrijk. Koning Willem 1 en zijne regeering waren doof voor alle klachten; zij waren vol van de gedachten om België protestantsch-hollandsch te maken en ontzagen zich niet tot dat einde de voor de Belgen krenkendste maatregelen te nemen, üer geestelijkheid, aan wier toezicht het onderwijs steeds was toevertrouwd geweest, werden niet slechts de gewone scholen onttrokken , maar zelfs de seminaries. Er werd voor het ge-heele rijk te Leuven een zoogenaamd collegium philosophi-cum opgericht, en daar moesten de geestelijken onder toezicht van den staat gevormd worden. Den geestelijken, zooals onder anderen den bisschop van Gent, die hunne stemmen tegen zulke ingrijpende verordeningen verhieven, werd met geweld het zwijgen opgelegd en waar slechts eene opengevallen school kwam, werd een protestantsch-hollandsch onderwijzer opgedrongen. Was het geen onzin , ten einde het hollandsche element binnen te doen dringen , de hollandsche taal tot na-

tioiiale taal to verheffen en deze zoowel in leesinriehtingen , als voor gerechtelijke en administratieve stukken verplichtend te maken bij eene natie , waarvan het grootste gedeelte geen Hollandsch verstond. Dat de liberalen zich met de katholieken verbonden hadden, had voornamelijk zijn groud hierin , dat verreweg de meeste staatsambten aan hollandsche protestanten gegeven werden. Om aan de immer klimmende uitgaven en het daardoor steeds vergrootende deficit te hulp te komen, had men zijne toevlucht tot eene belasting op het gemaal en geslacht moeten nemen, welke bijzonder op het volk drukte, waardoor het gemakkelijk viel ook dit in eene ontevredene stemming tegen de regeering te brengen. Ook de pers, die zich luid liet hooren tegen de règeering en bijzonder tegen den minister van Maanen , werd aan banden gelegd, en de overtredingen mot boete, gevangenis of verbanning gestraft; dat laatste trof ook de Potter, Tilemans, e. a., de voornaamste hoofden dor beweging. Vooral de Potter, deze was voor koning Willem I, wat van der Noot, bij keizer Jozef 11 was. Wel deed de regeering eenige concessies, toen zij toch zag, dat de beweging dreigender -word en 400000 petitionarissen het gouvernement bestormden ; het was te laat, die concessies waren afgedwongen en hadden bij de Belgen geen verdiensten ; zóó stonden de zaken, toen de Juli-omwenteling in Frankrijk uitbrak. Dit kon onder de gegeven omstandigheden niet zonder invloed op België blijven. De belgische omwenteling heeft van den beginne af een eigendommelijk karakter gehad; zij was niet het resultaat van eene uitgebreide samenzwering zooals in Polen , evenmin werd zij veroorzaakt door schending van den wettelijken toestand door de regeering, zooals in Frankrijk. Zij was veeleer de crisis van eene malaise, welke op liet oogenblik der vereoniging reeds ontstond, en steeds, om redenen hierboven opgegeven , in kracht en uitbreiding tot 1830 toenam. Het ontbrak niet aan aanmoediging uit Frankrijk; na de Juli dagen in Parijs stroomden de fransche revolutiemannen in massa Brussel binnen. Het bleef intusschen rustig tot den 24 Aug., den verjaardag des konings , dien avond werd er bij het

uitgaan van den schouwburg te Brussel een opstand verwekt, welk voorbeeld spoedig eenige groote steden volgden ; het karakter van eene algemeene volksomwenteling kreeg hij eerst in de eerste dagen van Sept. Niemand dacht nog aan de herstelling van een zelfstandigen staat; toen den 13 Sept. de staten-generaal in 's Gravenhage geopend werden om over de verandering der grondwet te beraadslagen, waren de meesten der belgische afgevaardigden nog tegenwoordig. Den 23 Sept. trok Prins Frederik met een leger het bewogen Brussel binnen , onvoorbereid op een aanval, meende hij, dat het genoeg zou zijn een gewapenden intocht te doen ; maar hij vond de stad door behulp der Franschen en andere omwentelingsmannen zoo goed voorbereid, dat hij met groot verlies moest terugtrekken, waarop de omwenteling haar vollen loop kreeg. Intusschen was ook Antwerpen der omwenteling bijgevallen ; de generaal van Geen was er met de hollandsche troepen uitgetrokken en Chassé, die de citadel bezet had, sloot een verdrag met het voorloopig bestuur, hetwelk de Belgen zoo slecht eerbiedigden , dat Ghassé, zich genoodzaakt zag, voor de eer der hollandsche wapenen, de stad vier uren te bonibardeeren, waardoor zij aanmerkelijke schade leed. (27 Oct. 1830). De citadel van Antwerpen en eenige forten, waren de eenige plaatsen , waar de oranjevlag nog wapperde. Een nationaal congres uit belgische afgevaardigden, verklaarden het koninkrijk der Nederlanden voor ontbonden en het huis van Oranje vervallen van alle aanspraak op de regeering van België (24 Nov. 1830). Een en ander werd door de vertegenwoordigers der vijf groote mogendheden op eene conferentie te Londen voorloopig goedgekeurd. Hiermede gaven de makers van het congres van Weenen, de eerste scheur in hun eigen werk, en het H. verbond huldigde tegelijk het recht der omwenteling; de vrees voor een algemeenen oorlog en omdat Rusland in Polen, en Oostenrijk in Italië de handen vol hadden, maakten hen zoo rekbaar. Frankrijk en Engeland reikten de Belgen al spoedig de banden ; het laatste rijk uit ijverzucht tegen het vereenigde koninkrijk der Nederlanden, omdat het een zee en handelsland kon worden, machtig genoeg om aan de Engel-

schen het hoofd te bieden; het eerste had liever een kleinen staat dan een groeten tot grensbuur. Het belgische congres verwierp de republiek, maar koos (3 Febr. 1831) den hertog van Nemours tot koning; Louis Philip weigerde en beval prins Leopold van Saksen-Coburg aan, die later met zijne oudste dochter huwde; den 21 Juli bezwoer de nieuwe koning de hem voorgelegde constitutie. Koning Willem I verontwaardigd over het schenden van zijn recht, de handelwijze der mogendheden, welke hij als zijne beschermers moest beschouwen en bijzonder nog over het drijven der Eugelschen en Franschen, riep zijne getrouwe Noord-Nederlanders te wapen , die van verlangen gloeiden om aan de belgische grootspraak een einde te maken. Al, wie in staat was de wapenen te dragen, snelde onder de vanen van den opperbevelhebber, den prins van Oranje, en in weerwil van de conferentie, welke gee-ne vijandelijkheden zou dulden, rukte het leger den 2 Aug. België binnen, en stond in tien dagen, na verscheidene gevechten als: bij Hasselt, Bautersem en Leuven, tot op 2 uren afstands van Brussel, toen 50000 Franschen onderden maarschalk Gerard den Hollanders in den weg traden. (13 Aug.) De prins van Oranje sloot een wapenstilstand en trok op last van den koning weder over de grenzen. Willem 1 wilde evenwel België niet erkennen en ook de citadel van Antwerpen , het nog eenige vaste punt in België , niet ruimen, waarop de maarschalk Gerard het 24 dagen bombardeerde en het niet eer van den dapperen bevelhebber, den generaal Chassé kreeg, dan toen het onhoudbaar en in een puinhoop veranderd was (24 Dec.). Koning Willem I rekende tot 1839 op eene verandering der europeesche staatkunde ;■ maar werd in zijne hoop teleurgesteld. Al dien tijd bleef het leger op den voet van oorlog, hetwelk verbazende sommen kostte, en deze gevoegd bij hetgeen de omwenteling reeds gekost had, en bij de oude schuld, deden de belastingen voor het nu kleine koninkrijk tot eene bedenkelijke hoogte klimmen, zoodat de koning eindelijk wijselijk toegaf, de door de mogendheden gemaakte 24 artikelen aannam eu België als een onafhankelijk koninkrijk erkende.

Het was niet te verwonderen, dat keizer JSicolaas 1 van Rusland, zijn spijt te kennen gaf over de troonsverandering in Frankrijk en dat hij in België slechts duldde, wat hij niet verhinderen kon; het vond alles weerklank bij zijne Polen. Zij heetten wel koninkrijk Polen en hadden wel eene soort van constitutie gekregen, maar zij hadden ook gedacht hunne autonomie weer te krijgen. Zij waren door Napoleon 1 bitter teleurgesteld geworden, en toch hadden zij nogmaals al hunne hoop weer op Frankrijk gevestigd. Keizer Alexander was wel begonnen met pogingen om hen te vrede te stellen; maar Nicolaas kon den woeligen geest der Polen slecht verdragen, en voerde de zoogenaamde constitutie slecht uit. Onder den poolschen adel, den geleerden en militairen stand volgden de openbare en geheime genootschappen elkander op, zij werden verboden en maakten plaats voor samenzweringen tegen de russische overheersching, welke bij de Polen met den dag meer gehaat werd. Alle stoffen tot eene geweldige uitbarsting waren bijeengebracht en wachtten slechts op het oogenblik van ontbranding, en deze volgde spoedig. Toen in Mei 1830 de rijksdag geopend werd, moest deze reeds vijf weken daarna weder ge^ sloten worden; de Polen wilden het te nauw opnemen met de ministrieele verantwoordelijkheid ; dit bracht gelijktijdig met de beweging in Frankrijk en Belgiö eene verhoogde gemoedsstemming in Polen te weeg ; de samengezworenen wachtten nog het teeken , toen er eensklaps uit Petersburg bevel kwam tot gevangenneming van een aantal studenten en officieren van minderen rang, en nu, den 29 Nov. 1830 brak de langberaamde opstand los.'s Avonds 5 Va uur , kwamen tien vaandrigs en acht studenten in het bosch van Lashiki bijeen , vielen gewapend in het nabijzijnde Belvedere, de verblijfplaats van den stadhouder en grootvorst Constan-tin, stieten den generaal Gendre en het hoofd der politie Lubowicki overhoop, en zochten den grootvorst, die echter reeds ontvlucht was. Intusschen had de luitenant Wysocki

zich aan het hoofd gesteld van 160 jongelieden uit de militaire kweekschool en een aantal volks uit de lagere klasse, zij verlosten de staatsgevangenen, welke in het carmeliter klooster opgesloten waren, en toch zouden zij niets tegen de gewapende macht van Constantijn vermocht hebben, als niet het 4 regiment infanterie, een bataillon sapeurs en een gedeelte der artillerie tot hou was overgegaan; toen gaven zij vuur op de overgeblevene russische macht, waardoor verscheidene generaals gedood werden.

üe grootvorst verliet de stad met de hem nog trouw gebleven Polen, en zijne weinige russische regimenten en begaf zich naar het nabijgelegen dorp Kolikarnia. De opstandelingen waren thans meester van Warschau, maar zij hadden geen bepaalden aanvoerder , aangezien de generaal Chlopicki, dien hot volk met aandrang begeerde, zich schuil hield ; toen belegde de minister van finantien met eenige staatsraden, generaals en andere notabelen eene vergadering, en besloten den weg der bemiddeling en verzoening in te slaan ; dit beviel echter den samengezvvorenen en het volk niet. Maar er werd eene commissie als uitvoerend bewind samengesteld en Chlopicki als opperbevelhebber over het leger benoemd, waarop de nog aan den grootvorst getrouw gebleven troepen overgingen ; Constantijn was genoodzaakt zich met zijn klein russisch leger in Lithauen te redden. Den 3 Dec. werd de bovengenoemde poolsche commissie vervangen door een voorloopig bestuur, waarvan de voornaamste leden waren: Czartoryski, Ostrowski, Niemcewicz, Paz en Lelewel, de ziel der samen-gezworenen , vroeger hoogleeraar in de geschiedenis aan de hoogeschool te Wilna. Den 5 Dec echter werd de generaal Chlopicki, dien het leger bijzonder aanhing, tot dictator uitgeroepen. Terwijl dit alles in de hoofdstad geschiedde, verspreidde de opstand zich ook in de provincies, overal verlieten de poolsche soldaten den russischen adelaar. De dictator Chlopicki wilde, evenals de nationale conventie, de geheele poolsche natie oproepen en vooral de boeren, door de opheffing der lijfeigenschap, tegen de russische heerschappij ontvlammen. Daarvan wilde echter de adel niets weten; de poolsche omwenteling bleef daarom een adels- en solda-

ten-omwentoling ; de massa der natie nam er slechts in zooverre doel aan, dat zij recruten stelde en levensmiddelen leverde. Clilopicki en andere hoofdofficieren, welke Huslands militaire kracht kenden, verlangden daarom onderhandelingen met den keizer, en werkelijk ging er eene deputatie naar 8t. Petersburg, welke echter door den keizer als zoodanig niet ontvangen werd. De czaar drong op onvoorwaardelijke onderwerping aan, beval Clilopicki met het leger naar Plock te komen; de schuldigen bedreigde hij met welverdiende straften, maar de massa verzekerde hij van zijne grootmoedigheid. De rijksdag, welke tegen den wil van den dictator , zijne zitting den 18 Dec. geopend had , wilde niets van verdere onderhandelingen weten, waarop Clilopicki zijne waardigheid neerlegde; in zijne plaats werd Michael Radzi-wyl benoemd. Den 25 Juni 1831 verklaarde de rijksdag het russische huis Rotnanow vervallen van den poolschen troon, en hiermede was alle uitzicht tot verzoening mot den keizer vernietigd. Het zwaard kon voortaan alleen beslissen, en hoe het einde zijn zou, daarover kon niemand zich vergissen. Het poolsche leger was omtrent 60000 man sterk en bezat hoogstens 130 stukken geschut. Als één hoofdslag verloren werd, dan kon het leger het veld niet meer houden, aan recruteering viel niet meer te denken , in een land , dat dooiden vijand bezet zou zijn. Van Frankrijk en Engeland was op geen krachtige hulp te rekenen, dezen waren tevreden met België en wilden geen algemeenen oorlog verwekken; want Oostenrijk en Pruisen waren onmiddellijk in de poolsche zaak betrokken. Den Polen bleef geen andere hulp dan de sympathie der Fransohen, Engelschen en Duitschen , welke hun eenige officieren, artsen, geld en krijgsvoorraad zonden.

Den 5 eu G Pebr. trok de maarschalk Diebitsch met ongeveer 120000 man en 350 stukken geschut over den Bug eu Niemen; de Polen gingen tot de VVeichsel terug, waar zij hunne steunpunten in Warschau en Modlin hadden. Eenige kleine gevechten vielen ten gunste der Polen uit, hetwelk niet weinig hun strijdlust vermeerderde; den 14 Febr. sloeg de poolsche generaal Dwernicki met eene ruiterbende een even sterk russisch leger bij Btoczek en won 12 ka-

nonnen ; den 19 gelukte hem hetzelfde tegen de voorhoede van den generaal Kreutz, maar week toen over de Weichsel naar Gora, dewijl de rassische hoofdmacht in aantocht was. Eene poolsche divisie onder den generaal Skrzynecki leverde bij Dobve 17 Febr., een voordeelig gevecht tegen de Kussen, was toen naar Wawer, twee uren van Warschau, geweken , waar het poolsche leger in eene gunstige stelling den liassen den slag zou aanbieden. Chlopicki stond aan de zijde van Radziwil, en voerde ofschoon zonder titel ot rang eigenlijk het opperbevel; hij had geen hoop, maar daar het leger toch slag wilde leveren, kon de oude veldheer het niet over zich verkrijgen om zijnen wapenbroeders zijn ondervinding en moed te weigeren. Na een langen, hevigen strijd, in welken do Polen 3 vaandels veroverden, 6 kanonnen vernagelden, moesten zij den Russen het slagveld laten, ofschoon zij in goede orde aftrokken op Grochow , waar zij weer post vaóten. Daar ontbrandde den 25 weder de strijd; lang en hevig werd er gevochten voor de beslissing plaats had, totdat eindelijk eenerussischeafdeeling in de flank viel en tot den terugtocht naar Praga dwong. Beide partijen hadden sedert 20 Febr. ten minste 10 000 man verloren; maar de Polen hadden de leiding van den dapperen Chlopicki moeten missen , hij was door een granaat gewond geworden en het opperbevel kwam nu geheel in handen van Skrzynecki. Diebitsch hield wol de kracht van het poolsche leger voor gebroken, maar durfde toch nog geen storm op Warschau wagen, üwernicki was weer de Weichsel overgetrokken en had weder generaal Kreutz en prins Adam van Wurtemberg geslagen en tot achter Lublin teruggedreven ; den 31 Maart versloeg hij het centrum van het russische leger, waardoor Diebitsch 10 000 man aan gedooden en gevangenen, benevens 3 vaandels en 6 kanonnen verloor. Deze gelukkige gevolgen der poolsche wapenen werden in Frankrijk en Duitschland met jubel begroet, ofschoon zij toch eigenlijk den doodstrijd der ongelukkige natie slechts verlengden.

De Polen zetten hunne hoop in een algemeenen opstand in de poolsche landen, welke sedert 1772 en 1793 van het

eigenlijke Polen afgerukt waren geworden; maar dezen werden door de wapenen daarin verhinderd. Zij bleven dus aan zich zeiven overgelaten. Wel streden zij met een heldenmoed , welke eeue betere toekomst verdiende, behaalden verscheidene voordeelen op de Russen ; maar elke overwinning kostte hun ook vele dapperen, welke zij niet behoorlijk meer konden aanvullen. Den 10 Juni was de russische opperbevelhebber Diebitsch aan de cholera gestorven, in zijne plaats kwam Paskewitsch, welke dadelijk met zijne hoofdmacht naar de pruisische grenzen ging en aldaar tus-schen den 17 eu 18 Juli de Weichsel overtrok en zijn weg naar Warschau richtte. Hier stonden reeds lang twee poolsche partijen vijandig tegenover elkander, die der aristocraten en democraten of der clubs. Tot de eerste behoorde de hooge adel, welke om zijne voorrechten te behouden, zich met den keizer had willen verzoenen , de hoofden waren: Chepicki, Radziwel, Czatoryiski, Skrzynecki en vele leden van den rijksdag; tot de tweede behoorden de jongelieden uit den lageren adel, de meeste jonge officieren, ambtenaars en een groot aantal burgers. De oneenigheid der Polen, van oudsher zoo spreekwoordelijk, openbaarde zich weer erger dan ooit. Skrzynecki werd afgezet, omdat hij tegen de russische hoofdmacht geen slag wilde wagen en het opperbevel werd aan Dembinski opgedragen; deze, die ook tot de partij der aristocraten overhelde, nam het slechts voorloopig aan; toen in den nacht van den 15 Aug. de argwaan der democraten een geweldigen volksopstand verwekte, waarin verscheidene personen , verdacht van russische gezindheid , baldadig vermoord werden. Warschau was aan regeeringloos-heid overgegeven, de generaal Krukowiecki, die tot president was uitgeroepen, kon de rust niet geheel herstellen.

Den 17 Aug. verscheen Dembinski met een legerafdeeling en liet de belhamels gevangennemen en voor een krijgsraad stellen. Intusschen was Paskewitsch met 80000 man en het noodige geschut vóór Warschau gekomen en op het punt om de oude hoofdstad met kracht aan te vallen; vooraf echter vorderde hij de Polen nog eenmaal op om zich aan keizer Nicolaas, hun heer te onderwerpen, beloofde kwijt-

schelding en voortbestaan van Polen als een afzonderlijke staat; Krokowiecki en vele andere notabelen en hoofdofficieren wilden het aannemen, de rijksraad echter weigerde in zijne verblindheid elke schikking. De Polen hadden Warschau met een groot aantal aarden werken omgeven; maar al deze verschansingen waren in haast opgeworpen en konden alleen iets beteekenen als de krachten gelijk waren, doch Krukowiecki had slechts 34000 man geregelde troepen om de hoofdstad te verdedigen. Den 6 Sept. des morgens begon de bestorming; de Polen boden overal hevigen tegenstand , geen duim gronds werd zonder bloedigen strijd verlaten; maar de overmacht was te groot; den 7 Hept. 'savonds ging de stad bij capitulatie over. Krukowiecki, Prondzynski en andere generaals wilden de stad niet vruchteloos aan een bombardement blootstellen. De Eussen hadden in de twee dagen een verlies van 3000 dooden en 7460 gewonden en de Polen niet geringer.

Na den val van Warschau was de oorlog spoedig geëindigd. De drie poolsche legers; 3000 man bij Modlin onder Malachowsld, 10 000 onder Ramorino tusschen de Weichsel en den Bug, en 12 000 onder Kozycki, konden zich niet meer vereenigen; na veelvuldig heen- en weertrekken gingen de eerste over de pruisische en de beide anderen over de oostenrijksche grenzen. De overige steden gaven zich daarna spoedig over. Meer dan 10 000 Polen, waaronder wellicht 3000 officieren van verschillende rangen, verlieten hun vaderland, waarvan de meesten zich naar Frankrijk begaven.

Zoo eindigde die groote omwenteling. Aan haar mislukken draagt de adel niet weinig schuld; door de kleinhartige bezorgdheid voor zijne privilegies, miste de omwenteling de alvermogende volkskracht en sympathie.

In Februari 1832 werd Polen bij Rusland ingelijfd , zoodat van het vroegere koninkrijk slechts de naam overbleef. Allen, die vrijwillig aan den opstand deel hadden genomen verloren hunne goederen, welke meerendeels aan russische generaals en officieren als belooning gegeven werden, zoodat een groot gedeelte van het grondbezit in russische handen overging. Do mannen der omwenteling, welke den

Russen in handen vielen, werden in het binnenste van llusland of naar Siberië verbannen. De hoogescholen van Wilna en Warschau werden opgeheven , hare wetenschappelijke hulpmiddelen, bibliotheken enz. naar Petersburg gezonden, Polen mocht geen eigen leger meer hebben. De poolsche soldaten werden onder de russische regimenten gestoken om van 15 tot 20 jaren lang den keizer te dienen; de kinderen zelfs, van gevluchte, gedoode of gekerkerde adellijken, ook der mindere volksklassen, werden door de kozakken opgevangen en op wagens naar het binnenste van Rusland gevoerd, om die ongelukkigen tot russische soldaten op te voeden. In plaats van den rijksdag, kwam er een staatsraad, waarvan de leden niet eens geboren Polen behoefden te zijn en door den keizer benoemd werden, terwijl een leger van 8 000 man voor de orde moest waken. En eindelijk ontrukte Rusland het ongelukkige Polen het laatste kentee-ken zijner nationaliteit, den R. Katholieken godsdienst. De helft der R. K. kerken moesten den Russen ingeruimd worden; der R. K. kerk werden alle hinderpalen in den weg gelegd, hier en daar zelfs geheele dorpen gedwongen tot de russische over te gaan. Zoolang Polen nog eene eigene wetgeving en leger had, zoolang de katholieke kerk het onderscheid tusschen Rus en Pool bepaalde, zoolang was ook Polen de zwakke zijde van Rusland. Maar keizer Mcolaas heeft het tot een bolwerk van zijn rijk gemaakt. Hij heeft dat alles vernietigd. Modlin is als Neugeorgiewsk eene vesting van den eersten rang; Warschau, dooreen sterke citadel beheerseht, benevens andere vestingen en verschanste legerplaatsen, bezorgen Rusland de sterkste stellingen aan de Weichsel, Bug en Narew. Een russisch leger is daardoor moeielijk om in Polen aangevallen te worden; I terwijl het zelf Oostenrijk en Pruisen in de flank staat; het kan daarom als vriend de beste hulp verschaffen, en als vijand steeds dreigend optreden.

door de krachtige tnsschenkomst van de oostenrijksche wapenen zulk een ras einde gevonden hadden, heerschte wel is waar, uitwendig rust op het schiereiland, doch de revolutionaire geheime genootschappen omspanden als het ware geheel Italië; maar bijzonder den Kerkelijken Staat, de hertogdommen Modena en Panna. Niet oogenblikke-lijk vonden de fransche Julidagen weerklank in Italië; want Oostenrijk was te zeer op zi]ne hoede. Maar toen de fransche kamer van afgevaardigden liet hooren , dat zij geen vreemde tusschenkomst in andere landen, waar het volk don Franschen wilde navolgen, dulden zou, waagde het beruchte geheime genootschap der carbonari zijn spel. Modena en Panna gaven het voorbeeld; van meer beteeke-nis was echter de opstand in den Kerkelijken Staat, alwaar den 2 Febr. 1831 Gregorius XVI op den stoel van Petrus gekomen was. Ferrara verhief zich het eerst, l?o-logna en de steden der Romagna volgden, zelfs Ancona kon door de pauselijke soldaten niet behouden worden; de in-sui'genten speelden tot Otricoli den baas. Paus Gregorius XVI verliet Rome niet, hij had ook zijne getrouwen en Oostenrijk, inweerwil van de grootspraak der fransche omwentelingsmannen , dat op elk gevaar tegen de omwenteling in Italië zou te velde trekken. Oostenrijk was toen van Sardinië verzekerd , over welk land sedert 27 April 1821 Karei Albert regeerde, wiens dubbelzinnige rol, die hij als prins van Carignan 1821 speelde, zelfs door de revolutiemannen vergeten was ; zij haatten hem nu als hun grootsten vijand. Een sardinisch onderdaan, de rijke Genuees Maz-zini, ontvouwde toen reeds voor de eerste maal zijn berucht talent als samenzweerder en revolutiehoofdman. Hij werd president van het congres , hetwelk de opgestane provincies van den Kerkelijken Staat te Bologna hielden, en Italië in eene federatieve republiek wilden herscheppen. Maar Oostenrijk eindigde met twee divisies het congres zoo snel, dat de fransche kamers het eerst vernamen, toen het geschied was. De wederbezetting van Bologna eischte een klein gevecht en voor Rimini was een half escadron huzaren genoeg om de vijandelijke soldaten uiteen te jagen,

waarop de opstandelingen naar wijd en zijd de vlucht namen. In Modena en Partna was de rust zonder moeite hersteld geworden. Bologna alleen stond na het vertrek der Oostenrijkers weder op, waarop zij het in Jan. 1832 nogmaals bezetten, maar bleven er niet lang. De rust van den Kerkelij-ken Staat werd later niet eens gestoord, toen de Franschen den 22 Febr. Ancona inweerwil der afkeuring van den paus bezetten en daar tot 1838 bleven; de Franschen trouwens namen de houding volstrekt niet aan , alsof zij de omwenteling begunstigen of beschermen wilden, integendeel zij gedroegen zich veeleer alsof zij kwamen om het pauselijk gezag te ondersteunen.

De omwentelingsjaren van 1830 en 1831 eindigden dus in Italië met de volkomene overwinning der beheerschers , maar het vuur des opstands gloeide in het verborgen voort en woelde altijd meer en meer om zich. De italiaansche samenzweerders vereenigden zich door de geheimste kunsten met die der andere landen; bloed en geheime moord vergezelden overal hunne verholen wegen. Een gedeelte van hun staf huisde in Zwitserland, waar zicheene massavluchtelingen van alle naties bevonden, en hunne soms helsche plannen uitbroeideu. Van hier uit leidde ook Mazzini de italiaansche samenzweringen, welke hij op nieuw organiseerde onder den naam van »giovina Italiaquot; (het jong Italië). Wij willen volstrekt niet beweren, dat de besturen in Italië volmaakt waren en het volk geen klachten had; neen, wij nemen aan, dat ook hier de strekking zal geweest zijn naar het oude regime, zonder behoorlijk rekenschap te houden met den tijdgeest en de behoefte der onderdanen ; maar wat die samenzweerders wilden , was geen hervorming , doch vernietiging van alle wettig gezag, om er het zoogenaamde democratische element voor in de plaats te brengen , hetwelk de ijselijkste tyranie der hoofdzamenzweerders voor einde heeft; uit de geschiedenis hebben wij het reeds kunnen leeren. En wat nu bijzonder den Kerkdijken Staat betrof, deze werd niet slechter bestuurd dan eenig ander land, integendeel; Gregorius XVI bevorderde de industrie door het bouwen en aanmoedigen van fabrieken ; hij bezorgde het volk werk, door

liet aanleggen van groote waterwerken, waardoor de stad Tivoli van de veelvuldige verwoestingen der overstroomingen van de rivier de Arno verlost werd; hij voltooide den herbouw van de prachtige Bi Paulus kerk (extra muros). Kunsten bevorderde hij door het oprichten van een museum voor de voortbrengselen van levende meesters. Ook de andere steden deelden in zijne mildheid, overal werden scholen en collegies geopend ; spoorwegen waren er nog niet aan te leggen. Overigens was er in den Kerkelijken Staat meer vrijheid voor allen, dan in de noordscho landen en Rusland, daaronder begrepen. De schuldenlasten, roept men, vermeerderden tot 60 millioen scudi, maar waar waren die minder?quot; Het is onbezonnen gesproken. Onder welk zoogenaamd liberaal bestuur zijn dezen later zoo verminderd ? De belasting, welke eertijds de Romein hootdelijk betalen moest, stond in vergelijlcing bijv. met die, welke een Nederlander moest opbrengen als 1 tot 10.

De meeste vijanden van buiten berokkende Oregorius zich, doordat-hij te rechter tijd de stellingen van den duit-schen Hermes en den franschen Lamenais veroordeelde. — Reeds in 1833 bespeurde men vertakkingen van het»Jonge Italiëquot; in Milaan en Sardinië. Karei Albert strafte 18 sa-mengezworenen, die tot den militairen stand behoorden, volgens het krijgsgericht met den kogel; de keizer van Oostenrijk de zijnen met gevangenis. In Februari van 1834 deden 400 italiaansche, duitsche en poolsche vluchtelingen een inval in Savoije, welke geheel mislukte. In het jaar 1838 liet keizer Ferdinand zich te Milaan als koning van Lombardije kronen, bij welke gelegenheid hij volledige amnestie verleende aan allen, die wegens staatkunde in de gevangenis zaten en geheel Italië en Duitschland juichten hem daarvoor toe. Uitwendig scheen Italië thans rustig, maar verborgen werkten steeds de samenzweerders en omwentelingsgezinden, en werden zij vroeger door de fransche omwentelingen aangemoedigd, thans bemoeide er zich de engelsche staatkunde mede ; op alle wijze zocht zij de regeeringen te vernederen door hare handelingen te bespreken of in een verkeerd daglicht te stellen en als het te pas kwam met brutaal geweld te dreigen. Dit

ondervond in 1840 de koning van Napels. Deze had de zwavel-monopolie aan eene maatschappij afgestaan, de rijzing der prijzen daardoor was der engelsche industrie niet voordeelig; nu verschenen er, na eene korte onderhandeling, eenige engelsche linieschepen en een stoomboot in de haven van Napels , welke het koninklijk paleis bedreigden ; en zóó dwong Engeland , tegen alle volkenrecht in , eene bevriend^ mogendheid, om een zuiver huishoudelijken, fmancieelen maatregel te veranderen.

Evenmin als de groote fransche omwenteling, met hare schoonklinkende woorden van vrijheid , gelijkheid en broederschap eenigen invloed op de staatsregeling der engelsche natie uitoefende, evenmin bracht die van 18B0 ook iets op de Britanniërs te weeg; maar zij konden, en dat wisten zij als ware kooplieden, er voordeel uit trekken. Vijftien jaren verliepen er na den algemeenen vrede, eer het der pogingen van O'Connell en den VVighs gelukten de emancipatie door te zetten; zij werd niet door de Juli-omwenteling bespoedigd, ook haastte zich het parlement niet, na de omwenteling, in de andere iersche aangelegenheden. In weer wil van de emancipatie moesten toch de arme katholieke pachters , de anglicaansche bisschoppen , dekens en pastoors in Ierland onderhouden, wier inkomen doorgaans zeer rijk, en wier werkzaamheden zeer luttel waren. Wij hebben vroeger verhaald, hoe het bij het invoeren der hervorming met het grondbezit in het katholieke Ierland gegaan is. De lande-rijen waren meestal in handen van eenige engelsche pro-testantsche families en de anglicaansche geestelijkheid gekomen , welke beiden de rijke opbrengst buiten het eiland verteerden. De britsche wetgeving erkende in Ierland slechts de staatskerk, diensvolgens werd er voor elke gemeente, hoewel er in velen geen protestant of zeer weinigen te vinden waren, een protestantse!)e geestelijke aangewezen, die niet alleen de bezoldiging daaraan verbonden genoot, maar ook het overige der kerkelijke goederen, welke soms niet onbe-

duidend waren; want bij het wegschenken der bezittingen van de Katholieken, had men gezorgd, dat er ruime landerijen bij de kerk bleven als inkomen voor den predikant. Deze plaatsen werden veelal aan de jongere zonen der engelsche aristocraten gegeven, welke veelal niet eens wisten waar hunne parochies lagen ; zoodat de arme iersche landman, aan zjjn^onbarmhartigen landheer de hoogst mogelyke landrente, voor leeraar, kerk en pastorie, welke hem niet aangingen, hooge kerkbelasting betalen en daarenboven nog zijn eigen godsdienst in zijn geheel moest onderhouden. De armoede der leren, en de daardoor ontstane verdierlijking, gingen alle beschrijving te boven; wel trachtte de even arme katholieke geestelijke hen op te beuren; maar wat kon deze doen, waar vaders, moeders met kinderen hem biddend om eeue bete broods smeken, welke hij zelf niet heeft, en toch leven er duizenden hartvochtigen in den grootsten overvloed van de weelderigste vruchtbaarheid van het eiland', waar duizenden in de ontzaggelijkste ellende versmachten. Geen wonder, dat de wanhopige leren zich ook vergrepen aan de engelsche grondbezitters eu rentmeesters, zelfs zoodanig dat het engelsche parlement do irish coercionbill gaf, waardoor de lord luitenant van Ierland gewettigd was tot allo buitengewone policiemaatregelen. De wighs stelden wel in 1834 een wet voor, om de kerkbelasting af te schaffen, het getal bisschoppen in de toekomst te beperken, hunne inkomsten te verminderen, de bisschoppelijke landerijen in erfpacht te geven, en de kerkgoederep der lagere geestelyken met 7% te belasten. Op deze wijze zou niet alleen de uitgaven voor de iersch-engelsche kerk gedokt zijn; maar er zou een tamelijk overschot overblijven om ten beste van Ierland aan te wenden (Appropriatious-clausel) maar er ging een kreet op van »No popery 1quot; dat zou een roof zijn tegen de engelsche kerk! De wet viel. Eerst in 1838 werd zij met weglating van het Appro-priations-clausol en verder in dier voege aangenomen, dat de belasting, welke aan de protestantsche kerk ontnomen werd, als belasting op het grondbezit zou komen. De protestantsche kerk verloor er dus niets bij en den armen leren baatte de wet niets; want de meeste onbarmhartige landheeren

zochten dit te verhalen op de hoogere pacht van de arme leren. Zij wonnen wel sympathie, zelfs hulp bij vele edele engelsche Wighs, maar hun toestaud bleef deerniswaardig. Samenzweringen en moorden bedreigden zooals vroeger weer het leven der grondbezitters, tot dat O'Connel zijne landslieden weder onder één vaandel vereenigde; bij duizenden kwamen zij bijeen, zonder schijn van eenig geweld uit te oefenen, hun leus was ditmaal «Repealdat is, opheffing der unie en herstel van het iersche parlement. O'Connel verkondigde wel in alle repealmeetingen en in brieven , dat Ierland er niet aan dacht om zich van het groote Engeland af te scheiden, maar in Engeland en Schotland was er niemand, die de repealbeweging voor zoo onschuldig aanzag; het lag voor de hand, het er voor te houden , dat de wetgevende scheiding tot de staatkundige moest leiden. Daarom trad de engelsche regeering, bij het gezicht van inou-stenneetingen van duizenden ernstig op. En, even als zij vroeger de Orangisten, zoo genaamd naar koning Willem van Oranje, de hevige verdedigers der engelsche grondbezitters , verboden had, zoo deed zij thans ook met de liepeal. O'Connel werd zelfs door de rechtbank te Dublin tot gevangenschap veroordeeld-, en hoewel dit vonnis door het Hoogerhuis te Londen vernietigd werd, nam toch de repealbeweging een einde (1844). (Zooals boven reeds verhaald is, stierf O'Connel in 1847 te Genua, op zijne reis naar Rome). Dij dit alles ontstond er in 1846 tengevolge van misgewas hongersnood, welke de ellende nog naamloos vergrootte; de wanhoop zette de ongelukkigen tot moord en oproer aan. De militaire macht werd er versterkt, maar tegelijk zond Engeland 8 millioen P. st. tot ondersteuning, terwijl er door geheel Europa bij de R. Katholieken collecten voor de lijdenden werden gehouden. Sedert verlaten de leren bij massa's hun geliefd Hibernia om een nieuw vaderland, vooral, in Noord-Amerikp, en Australië te zoeken ; dit getal bedraagt thans al meer dan twee millioen , zgodat daardoor het engelsche element altijd meer voet wint.

Nauwelijks was de emancipatie-bill in 1829 tot stand gekomen voor de Katholieken, of er deed zich een stryd op van

ingrijpenden aard, namely k over de hervorming van het parlement. De engelsche volksvertegenwoordiging leed aan groo te gebreken en misbruiken, welke reeds ten tijde van den minister Pitt ter sprake waren geweest, maar niet opgeheven geworden. Het Lagerhuis , namelijk, bestond uit 658 leden, welke gedeeltelijk door de graafschappen en de steden, gedeeltelijk door zekere corporaties en burgvlekken gekozen werden. Zulke burgvlekken, waarvan Engeland er 204 kon aanwijzen , waren buitengemeenten , dorpjes , welke in vroegere tijden het voorrecht verkregen hadden ; maar thans zoo achteruitgegaan en ontvolkt waren, dat sommigen geen andere bevolking hadden, dan het gezin van den lord of andere grooten en zijne afhankelijke huurders der woningen en landerijen ; want de meeste vlekken («rotten boroughs ,quot; zoo als de reformers ze noemden) waren privaat eigendom geworden en anderen konden geen 50 kiezers aanwijzen. Daarentegen waren steden zooals : Sheffield , Bermingham, Manchester e. a. volstrekt in het parlement niet vertegenwoordigd ; want zij waren nog onbeduidende vlekken, toen het kiesrecht in vorige tijden bepaald werd. Het is te begrijpen, dat deze vlekken (rotten boroughs) of onder den invloed hunner heeren waren of hunne stemmen verkochten, kortom zij waren in de handen der aristocratie, welke daardoor over meer dan 300 stemmen in het Lagerhuis kon beschikken. Wij moeten trouwens tot eer van de britsche aristocratie , welke Engeland van oudsher tot nu toe als het ware beheerscht heeft, zes-

gen: dat hun land steeds machtiger en rijker is geworden. Nu echter eenmaal de gebreken en misbruiken van het kiesstelsel besproken waren, werd het denkbeeld van verbetering algemeen. De Wighs verklaarden, dat het parlement de natie niet meer vertegenwoordigde en eischtén eene kieswet in overeenstemming met den tegenwoordlgen toestand der bevolking; de aanvoerders van het volk , waaronder het reformidée ook veel vorderingen had gemaakt, eischte zelfs een eenjarig parlement en algemeen kiesrecht. Van koning Willem V , die zijn vader Greorge IV in 1830 was opgevolgd , en vroeger zelf bij de Wighs behoorde , hoopte men bepaald verandering; maar hij behield het tory ministerie Wel-

lingtou en sprak niet eens in zijne troonrede van de par-lementshervorming. Het ministerie kon zich echter niet staande houden , maar moest aftreden en werd vervangen door een der Wighs ouder lord Grey. In Febr. 1831 stelde John Hussel, in overeenstemming met zijne medeministers, aan het parlement de volgende nieuwe kieswet voor: zestig burg-vlekken , waarin de afgevaardigden slechts door eenige kiezers gekozen worden , verliezen het kiesrecht; 47 anderen, welke gezamentlijk niet meer dan 2000 inwoners hebben, mogen slechts één afgevaardigde kiezen ; 27 steden, welke tot nu toe niet vertegenwoordigd waren , bekomen het kiesrecht ; voor Londen en 27 graafschappen zal het getal der vertegenwoordigers vermeerderd worden; de reformbill vond, niettegenstaande hare billjikheid , zulk een tegenstand, • dat het ministerie moest aftreden. De koning echter nam het ontslag niet aan, maar ontbond het parlement. In het nieuw gekozen Lagerhuis werd de bill aangenomen; maar in het Heerenhuis met 41 stemmen verworpen , waarop de koning het parlement verdaagde. Nu wies de algemeene beweging tot eene gevaarlijke hoogte, het land wemelde van reformvereenigingen, hierdoor hadden uitbarstingen plaats, de koning zelfs werd op een wandelrid beleedigd. Engeland bevond zich aan den rand van eene omwenteling, aangezien de arme bevolking van Ierland en Engeland bereid was, onder het veldgeschreeuw van reform, zich op de grondbezitters en rijken neer te storten; daardoor nam het Heereu-huis met eenige verandering de reformbill 4 Juni 1832 aan. Sedert zendt Engeland naar het Lagerhuis 471; Wales 29, Schotland 53 en Ierland 105 afgevaardigden. Om verkiesbaar te zijn wordt voor de graafschappen een zuiver jaarlijksch inkomen van 600 P.S.; voor de steden, 300 P. S.; voor de oudste zonen der lords en voor de afgevaardigden der universiteiten wordt dit niet vereischt. Kiezer is ieder, die een zuiver jaarlijksch inkomen van 10 P. st. heeft. Ofschoon de invloed der aristocratie door de reformbill veel geleden heeft, kan toch niemand clan een ruim bemiddelde eene plaats in het parlement innemen, aangezien hij op zijne eigene kosten in Londen moet leven en er geen inkomen aan verbonden is;

hij heeft alleen het brievenport vrij; daarenboven eischt het bezoek, dat hij ten tijde der verkiezingen bij zyne kiezers gewoonlijk aflegt, verbazende sommen. Het engelsche volk stelt zich dan ook zyn volksvertegenwoordiger niet anders voor dan als een gentleman, dat is: als een beschaafden, onafhankelyken en hooggeachten man. Voor de democraten was de hervorming volstrekt niet voldoende ; zij trokken er later het volk, vooral de talrijke arbeidende klasse in en eischten afschafling van den census , eenjarig parlement, bezoldiging der afgevaardigden en de verdeeling van het rijk in kiesdistrikten. Deze _tboweging is bekend als de Char-tisten beweging, volgens hun people's charter, zooals zij hunne hervormingen noemden.

In het jaar 1834 werden, als onmiddellijk gevolg van het verbod des slavenhandels, de slaven in de colonies vrij verklaard en hunne gezamentlijke bezitters met 20 millioen P. st. uit de staatskas schadeloos gesteld. Wij betwijfelen zeer of de emancipatie der slaven wel zoo geheel voortkwam uit de christelijke menschlievendheid der Engelschen; om hun voordeel immers zouden zij eene natie ten gronde richten, (denken wij aan ons eigen land, aan Griekenland en China.) Wellicht was neven oorzaak ook hierin gelegen, dat zij tot de bewustheid der onmogelijkheid gekomen waren om ooit weer in eenige gedeelte van het tropisch Amerika gebied te voeren. De tot eene wereldmacht geworden Yereenigde Staten van Noord-Amerika zouden hun dit beletten ; de president Monroe had immers gezegd, »geen inmenging van Europa in de amerikaansche aangelegenheden.quot; Door de emancipatie der slaven , wreekte zich Engeland eenigermate op de Vereenigde Staten; want de groote west-indische eilanden zijn daardoor een toekomstig erfdeel der zwarten geworden. Als de europeesche bezettingen niet op den duur sterk gehouden worden, zullen de zwarten er even goed meester worden als op Hayti, en dan zullen de Jankees nooit in het bezit van de rijke eilanden Cuba, Portorico enz. komen.

Den 20 Jan. 1837 stierf koning Willem IV eu werd opgevolgd door zijne nicht Victoria, welke huwde met prins Albert van Saksen-Coburg-Gotha. Zij wordt door de En-

gelschen zeer geprezen als koningin, gade en moeder. Ofschoon Engelands handel en fabrieken met reuzenschreden waren vooruitgegaan , zijno Oost-iudische bezittingen een onbekenden bloei genoten , waren er toch wolken aan den horizont , welke zich dreigend over het land samenpakten. De armoede der lagere volksklasse was schrikbarend toegenomen, zoodat Engeland, bij al zijn rijkdom , de akeligste toonee-len der ellende en verlatenheid, ja, van verdierlijking aan-| bood. Duizenden P. st. werden er uitgegeven voor het verspreiden van bijbels in andere landen en werelddeelen, terwijl er in de hoofdstad eene massa mensehen huisden, die nauwelijks wisten, dat er een verlosser geweest was. De ontevredenheid der werklieden , vooral opgewekt door de hoofden der Ghartisten , uitte zich soms dreigend in vervaarlijke meetings ; daarbij bleet altijd het lijdende Ierland voor zijne rekening, waar meer dan eens geweldige oproeren uitbraken , welke met de wapenen moesten gestild worden. Deze moeielijkheden werden nog vergroot door een opstand in Canada, een oorlog in Afghanistan, om den invloed van Rusland ia Aziü tegen te gaan en eindelijk een oorlog tegen China, over welke wij even willen uitweiden, omdat -hij tot bewijs strekt, dat de menschlievendheid der Engelschen, zooals wij hierboven reeds zeiden , niet te vertrouwen is, al wandelt zij in den vreemde als zendeling met den bijbel in de hand.

De Chineezen hadden zich in den jongsten tijd het opium rooken en eten aangewend, een middel om zich te bedwelmen , allernadeeligst voor lichaam en geest. De ontzaggelijke behoefte aan opium leverde bijzonder liritsch Oost-indie op en wel tot een bedrag van verscheidene millioenen P. st,, zoodat de opium het voornaamste en voordeeligste product des bodems werd. De chineesche regeering verbood hare onderdanen op zware straffen en na herhaling op doodstraf, het gebruik des opiums en later ook den invoer er van, om dat zij haar volk niet wilde laten vergeven; maar volgens de bewering der Engelschen alleen, omdat zij het goud niet uit het land wilden laten gaan. Nu, smokkelden de Engelschen noch veel meer opium binnen, dan zij vroeger in-

voerden; men kau zich hiervan een denkbeeld maken , als men volgens daadzaken weet; dat de keizerlijke commissaris Lin 20 000 kisten opium , welke tegen het verbod ingevoerd waren in zee liet werpen; en dit vertoornde den keizer zoozeer, dat hij de Engelschen nit Canton liet verdrijven en allen handel met hen verbood; als het eenige middel om het binnensmokkelen van opium te beletten. En hierop verklaarde Engeland aan China den oorlog. De Chineezen beproefden te vergeefs om de engelsche schepen met hunne branders te vernietigen; door enkele oorlogs-stoombooten werden de chineesche jonken bij dozijnen ver-brijzeld. In den zomer van 1841 werden door Parker en Pottinger het eiland Amoi en de steden, Tschusan, Tschin-hai enz. genomen; de slecht gewapende soldaten werden bij duizenden neergeveld. In Mei 1842 namen de Engelschen Tschapu en Tschanghai, voerden den Jantsekiang op en namen daar de sterkste plaatsen in bezit; den 9 Aug. eindelijk kwamen zij met hunne vloot voor Nanking en lieten den Chineezen 80 op hunne groote stad, geopende vuurmonden zien. Nu ontviel den Chineezen alle moed; zy sloten den 29 Aug. vrede met de Engelschen, waarbij zij zich verbonden 5 havens voor den wereldhandel open te zetten, ofschoon de Engelschen die slechts voor zich zeiven geeischt haddenj het eiland Honkong aan hen af te staan, en in drie jaren 21 millioen dollars te betalen en een billijk tarief voor de in- en uitvoerhandel te bepalen.

De engelsche bladen juichten over de overwinning voor den handel en de pietisten dankten vroom, dat God den Engelschen zulk een wijd veld geopend had voor de bekeering tot het Christendom. De verwachting van den engelschen handel werd niet geheel vervuld ; de Chineezen kochten niet zooveel lakens en wijnen, als men gedacht had ; ook de missionarissen der engelsche propaganda maakten zulke groote zaken niet; er werden wel duizenden bijbels uitgedeeld; maar het doode blad alleen bekeert den heiden niet, slechts de zelfopofïerende liefde eens priesters treft de ziel, en van daar, dat de katholieke missies in China bloeien en zich hoe langer hoe meer uitbreiden.

Zooals wij vroeger verhaald hebben, kon don Miguel , Terceira, waar zich een regentschap voor Maria da Gloria gevormd had, niet bemachtigen , kouwens hij had van deze zijde niets te vreezen, zoolang het engelsche tory ministerie met zijne schepen hier de wacht hield; maar toen in Nov. 1830 dit vervangen werd door de Wighs veranderden de zaken; dezen waren de liberale richting in Portugal toegedaan; ook Frankrijk veranderde ten gunste van Maria da Gloria en toen nu don Pedro uit Brazilië overkwam om voor de zaak van zyne dochter krachtig op te treden, moclit hij in de engelsche havens schepen uitrusten en bemannen en zeeofficieren aannemen, terwijl Frankrijk hem van franache, poolsche en duitsche soldaten voorzag. In Maart 1832 had hij te Terceira alles gereed tot een tocht naar Portugal, in het begin van Juli landde hij in Duero en bezette den 9 reeds Oporto, welke stad altijd de hoofdzetel der constitutioneelen geweest was. Hier verdedigde hij zich 11 maanden lang tegen de aanvallen der Miguel-listen, terwijl de admiraal Napier zich van Algarvië meester maakte. De overwinning op de vloot van don Miguel, behaald door den laatstgenoemden engelschen admiraal bij kaap St. Vincent den 5 Juli 1833, bezorgde aan de zaak van Maria het overwicht en de zuidelijke provincies verklaarden zich nu ook voor haar. Den 24 Juli gelukte het aan Vil-laflor ook Lissabon te bezetten, waar Maria eveneens als constitutioneele koningin werd uitgeroepen.

Don Pedro nam het regentschap op zich. De aanvallen, welke don Miguel den 5 en 14 Sept. van uit Coimbra tegen Lissabon ondernam, werden afgeslagen. Doch eerst, na het sluiten van een viervoudig verbond tusschen Engeland, Frankrijk, Spanje en Portugal, volgens hetwelk een spaansch leger onder den generaal llodil Portugal binnentrok, legde hij de wapenen neder; een groot gedeelte van het legeren der gegoede burgers was hem getrouw gebleven. Volgens de capitulatie van Evora deed hij afstand van de portugee-

sche kroon, moest het land verlaten met een jaarlijksch inkomen van 60 conto reis (omtrent f 150 000); maar toen hij te Genua was, herriep hij reeds zijn afstand.

Den 24 Sept. 1834 stierf don Pedro en de jeugdige donna Maria da Gloria aanvaardde zelve de regeering. Zij huwde den 26 Jan. 1835 met den hertog August van Lenchtenberg , welke den 28 Maart reeds stierf, waarop Maria in het volgende jaar met Ferdinand August van Saksen-Coburg in den echt trad. De portugeesche finanties waren natuurlijk door de burgeroorlogen en omwentelingen van 1822—1834 verschrikkelijk achteruitgegaan; het middel , in de vorige eeuw begonnen, om dezen te herstellen werd ook hier toegepast , men maakte namelijk de kerkgoederen en staatsdomeinen ten gelde. Zulke middelen helpen wel voor het oogenblik, maar niet in dc toekomst; want het vernietigt het zekerste onderpand, de bezittingen, van het staatscrediet. De gemaal der koningin was in de eerste jaren niet populair , zij kon zijne benoeming als opperveldheer slechts met moeite van de cortes verkrijgen; men beschuldigde hem van te monarchale richting. En in der daad was hij ook voor de partijgangers een steen des aanstoots; want hij maakte het hun moeilijk om in naam der koningin naar gelieve te heerschen en hun eigen verwarden toestand te verbeteren. Al die mannen, zooals Palraella, Cabral, Sal-danha, Villaflor, Bandeira, Bomfin, des Antas enz. ont-eerden hunne namen of door misbruik maken van hunne hooge plaats om geld te verkrijgen of door opstand. liet laatste geschiedde natuurlijk altijd in naam der vrijheid en altijd in de groote steden zooals in; Lissabon, Oporto, Coimbra, Evora, en telkens door de militairen; het landvolk en de burgerstand hadden er geen deel aan ; zij verwenschten de revolutie-mannen en wenschten niets liever dan don Miguel tot koning. Overigens is de geheelo regeering van Maria vervuld met omwentelingen in 1836—1842—1844—1846—1847 ; veelal ging men van de eene constitutie tot de andere over, al naar de partij, welke de bovenhand behield. De laatste omwenteling beleefde de koningin in 1851 door Saldanha. Het gelukte hem; hij werd eerste minister, deed een prach-

tigeu intocht in Lissabon, regeerde eene wijl eigenmachtig en hielp den financieelen toestand nog verder bederven.

De koningin, donna Maria da Gloria, stierf den 15 Nov. 1853, haar gemaal werd door de cortes als regent voor den nog onmondigen troonopvolger Pedro V erkend. Den 16 Sept. 1856 werd hij mondig verklaard en sedert scheen Engeland over de rust in Portugal te waken , aangezien er waarschijnlijk een opstand van het landvolk zou gevolgd zijn ten gunste van don Miguel, welken de engelschen voor hunne belangen niet wenschelijk achtten. In den nieuwsten tijd onder koning don Luis bleef Portugal rustig en sedert den dood van don Miguel is van die zijde ook niets meer te vreezen,

Wij zagen hierboven hoe Ferdinand VII in Portugal partij trok voor don Miguel tegen Maria da Gloria, en ia zijn eigen rijk zijne dochter Isabella als troonopvolgster en zijne gemalin als regentes liet benoemen. Zjjn broeder don Carlos protesteerde hier ernstig tegen en deed na den dood van Ferdinand van uit Portugal een inval in Spanje, welke echter mislukte. Toen nu door tusschenkomst van Spanje , bij de capitulatie van Ëvora, de portugeesche troonopvolgings-strijd beslist werd, was er ook bepaald, dat don Carlos Portugal moest verlaten. In Spanje legde Christina beslag op zijne goederen en verklaarde hem vervallen van al zijne titels en rechten. Zijne zaak vond echter aanhangers genoeg; het landvolk was bijna geheel voor hem, omdat het liever een koning wilde hebben, en reeds in den herfst van 1833 vormden zich in Navarra en de baskische provincies (Biscaya, Guipuscoa, Alava) sterke gnerillatroepen , welke don Carlos als koning uitriepen. Daartoe bewoog de Bas-ken ook voornamelijk het gevaar, hetwelk hunne Fueros of provinciaalrechten te vreezen hadden van de nieuwe in-alg. gissch. 40

deeling van Spanje in 43 provincies, in plaats van de oude koninkrijken, te meer, aangezien de regentes Christina zich geheel in de armen der liberalen scheen te werpen. De rechten van die landschappen (fueros, van het latijnsche forum, gerechtsplaats) waren /eer uitgebreid: bijv. vrijheid van de militaire conscriptie, van do grenstollen; eigen bestuur en rechtbanken; gedurende den vrede vrijstelling van alle militaire bezetting enz. zoodat die landstreken eigenlijk republieken waren onder de bescherming van de spaan-sche kroon, aan welke zy eene bepaalde belasting moesten opbrengen. Zulk een toestand kon natuurlijk bij het streven naar rijkseenheid en de eischen der nieuwere staathuishoudkunde niet blijven voortduren. Aanvankelijk regeerde Christina met het ministerie Zea Bermudez op gematigde monarchale wijze, ofschoon de liberalen van tijd tot tijd hunne eischen deden gelden, tot dat in Juni 1834 dit ministerie plaats moest maken voor een meer liberaal onder Martinez de la Rosa, een voormalig professor der philosophic. Uit ministerie gaf aan Spanje, volgens hun estatuto real van 10 April, eene volksvertegenwoordiging, bestaande uit twee kamers. Intusschen was de aanhang van don Carlos sterk toegenomen; zijne guerillabenden waren de schrik voor geheel Spanje, daarbij was de cholera uitgebroken en nu verspreidden zich alle in nevel gehulde geruchten, welke zich eindelijk oplosten in het eenige: dat de monniken en de Carlisten gezworen hadden de bewoners in de steden te vergiftigen, waarop het gepeupel van Madrid, Barcelona , Murcia en andere steden de kloosters bestormden en de monniken vermoordden ; de regeering verordende bij decreet van 25 Juli 1834, de opheffing der inquisitie en de verbanning der Jezuiten.

Intusschen was ook de finantieele nood ten top gestegen, te vergeefs hadden de ministers Burgos en Toreno beproefd hierin verbetering te brengen, zij zeiven werden wel rijker, maar de staat niet. En nu werd Mendizabal minister van financiën en deze sloeg den nu gewonen weg der liberalen in , namelijk: de bezittingen van 900 kloosters werden bij besluit vau den 12 Oct. 1835 tot nationaal

eigendom verklaard en zoo het heette ten beste van den staat van kant gemaakt. Scheepsladingen met kerkklokken en andere goederen werden in Engeland verkocht. Men verhaalt, dat eene der vriendinnen van den minister met eene kostbare halsketting pronkte, welke vroeger in eene der kerken van Madrid eene Madona versierd had.

De verkoop van den kerkroof baatte slechts weinig. Het leger, dat in Aragon en Catalonië tegen de Carlisten streed had gebrek aan alles, de soldij zelfs werd zeer onregelmatig uitbetaald. In Na var ra en Biscaya was don Carlos als koning Karei V uitgeroepen. Aan het hoofd van het leger der Carlisten stond Zumala Carregui. Deze man organiseerde, terwijl hij met veel tact en moed de bergen van zijn geboorteland (Biscaya) wist te verdedigen, de guerillabenden tot regelmatige troepen; hij zorgde met zooveel liefde voor zijne soldaten, dat dezen hem waarlijk aanhingen, en hem gewoonlijk »oom Thomasquot; noemden. Vandaar dat hij wonderen van dapperheid verrichtte en ongenaakbaar was op de bergen en in de dalen. Zes malen sloeg hij verschillende spaansche veldheeren; de laatste dezer veldslagen was bij Onate, waar hij bewees, dat hij ook niet minder in het open veld was. De opperbevelhebber der Christinos, Rodil, werd vervangen door Mina, die zich in den bevrijdingsoorlog een naam had gemaakt in den bergoorlog; maar ook hij kon niets tegen de veldheeren der Carlisten uitrichten; om ziekte lag hij het opperbevel neer (April 1835) en Baldez verving hem. Deze drong wel dapper de bergen in, maar werd in den Ames-coas geheel verslagen; hij redde nauwelijks de helft van zijn leger, te Estella, dat hij, evenals nog de overige plaatsen in Navarra en Biscaya, spoedig ruimen moest. Zumala Carregui, die 20000 man voetvolk en 800 ruiters had, welke even goed met het blanke zwaard als met het vuurwapen vochten, wilde onverwijld op Madrid losgaan. Don Carlos echter, die meer luisterde naar zijne omgeving dan naar zijn beproefden veldheer, beval de belegering van Bilbaos. Zumala Carregui gehoorzaamde; reeds had hij de voorsteden genomen en maakte zich gereed de stad te bestormen, toen hij doodelijk gewond werd door een geweerkogel (25 Juni

1835). Don Carlos moest de belegering met groot verlies opbreken. Roman Cabrera werd opperbevelhebber; deze , vroeger student, had zijne militaire loopbaan geopend met eene guerillabende van slechts 15 man, was later overgegaan bij de geregelde troepen en onderscheidde zich als een dapper en talentvol aanvoerder. Meer dan eens behaalde hij de overwinning op de Christinos, maar schond zijn naam door ijselijke daden van wreedheid, welke hij zich en zijnen soldaten veroorloofde. Wel is waar had een officier van generaal Mina aanleiding daartoe gegeven, door Cabrera's 72 jarige moeder te laten doodschieten, omdat zij, zegt men, deel had genomen in eene samenzwering om de stad Tortosa (geboorteplaats van Cabrera) in de macht van haren zoon te spelen, waarop Cabrera niet alleen alle gevangenen , maar ook de vrouwen en zelfs de kinderen der nationale garden liet doodschieten. Even zoo wreed handelde de graaf Espana in Catalonië. De Christinos beantwoordden deze wreedheid met dezelfde barbaarschheid , zoodat het oorlogen een gruwelijke broedermoord werd.

Volgens het viervoudig verbond kregen de Christinos thans hulp; de koning van Frankrijk, Lodewijk Philippus, zond 5000 man van het vreemde legioen uit Afrika; Engeland 8000 man onder Lacy Evans eu Portugal G000 onder Antas. Door deze hulp was het den Christinos weer mogelijk aanvallen-derwijze te werk te gaan. Werkelijk bevocht de generaal Cordova eenige voordeelen , maar maakte er geen behoorlijk gebruik van, en ondersteunde de hulptroepen niet; hij haatte, evenals al de Spanjaarden , de vreemdelingen , zoodat de Carlisten weder nieuwen moed kregen. In Mei 1836 ontzette Evans het belegerde St. Sebastiaan door een bloedigen strijd; maar de daarop volgende werkeloosheid van Cordova gaf aanleiding, dat de carlistische generaal Gomer, een tocht ondernam, zooals men er geen tweeden in de krijgsgeschiedenis vindt. Hy boorde zich een weg naar Asturiü, wendde zich, door christinosche generaals vervolgd, naar Leon, kwam tot Sepulveda en Gruadalaxara, sloeg in de nabijheid van Madrid eene legerafdeeling Christinos, eischte brandschatting van Cordova , Jaen en Almaden, waar hij veel nadeel toe-

bracht aau de kwikzilvermijnen, werd wel door den generaal Narvaez geslagen; maar vond toch nog gelegenheid den 17 Dec. den Ebro weer over te trekken en kwam met 4000 man eu veel buit bij don Carlos terug. Sedert is de naam van Gomez verdwenen; het gerucht zegt, dat hij om staatkundige gevoelens op bevel van don Carlos doodgeschoten werd.

Aan den generaal Cordova werd om zijne werkeloosheid met geweld het opperbevel ontnomen en aan Espartero gegeven. De Carlisten belegerden onder Villareal sedert October met 15000 man en 30 stukken belegeringsgeschut Bilbao en wendden al hunne krachten aan om het meester te worden ; want het bezit van een groote stad en een zeehaven was voor hunne zaak van beslissend gewicht. Espartero waagde den 24—25 Dec. een uitval op het carlistische leger, juist toen zich eenige regimenten van de laatsten wedijverend hadden aangeboden tot eene woedende bestorming. De christinosche veldheer bevocht eene volkomene overwinning en redde daardoor niet alleen Bilbao ; maar ook Isabella's troon en Christina's regentschap. Espartero werd tot graaf' vau Luchana (het beslissende punt van den slag van Bilbao) verheven en zijn naam werd ook weldra beslissend in den inwendigen strijd der staatkundige partijen. Deze man, de zoon eens wagenmakers, werd te Granatula in de provincie la Mancha 1792 geboren en was de jongste van 9 kinderen; om zijne zwakke lichaamsgesteldheid bestemde men hem voor den geestelijken stand, maar op den eersten roep, verliet hij het seminarie en schaarde zich bij het heilige bataillon^ dat grootendeels uit jonge theologen bestond, om tegen de Franschen te strijden. Na den veldtocht, kwam hij door behulp van eene aanzienlijke familie op de militaire school te Leon ; 23 jaren oud verliet hij deze als luitenant, vertrok onder generaal don Pablo Morillo naar Zuid-amerika, waar destijds de volkplantingen in opstand waren en verwierf daar al zijne graden met de punt zijns degens; na den beslissenden slag van Ayakucho, 182'1, keerde hij als overste terug. Hij was daarenboven door spel en huwelijk een rijk man geworden. Bij zijne komst in Spanje ver-

klaarde hij zich onbewimpeld voor Isabella en trad als brigade-generaal in haar dienst.

Espartero behoorde tot de moderados, maar na de overwinning van Bilbao, scheen hij wijfelend, wellicht huisde toen reeds het plan bij hem om zich gedurende de minderjarigheid van Isabella van het oppergezag meester te maken. Aan zulke gedachten kon zich licht een zegevierend veldheer in Spanje overgeven, aangezien er eigenlijk de verschrikkelijkste anarchie heerschte, De woede der Carlisten en Christinos steeg ten top; de gevangene Carlisten werden in Barcelona en andere steden door de volksmenigte als het ware geslacht. Hier en daar werden de aanvoerders der Christinos van verraad beschuldigd, de soldaten vermoordden de generaals Escalera, Sarsfield Gonzalez e. a. De garde te Madrid weigerde uit te trekken , zoolang de regentes geen ander ministerie benoemde , bijna in alle groote steden vormden zich Juntas en verlangden de constitutie van 1815. De cortes en do regentes weigerden deze zoolang zij konden, vooral om meer in den geest van Lodewijk Philippus te handelen ; want juist wilde de linkerzijde der kamer in Frankrijk hetzelfde, Christina geloofde door de bovengenoemde constitutie te weigeren de gewapende tusschenkomst van Frankrijk te verkrijgen , zij zag zich echter bedrogen ; want Lodewijk wilde de noordsche mogendheden door geen tusschenkomst ontevreden maken en Spanje geen vrouwenregeering opdringen. De regentes Christina bevond zich op haar lustslot la Granja, met Munoz, dien zij van gardesoldaat tot haar kamerheer had gemaakt en later in het geheim huwde , uit welke vereeniging 8 kinderen ontsproten ; in 1844 werd hij hertog'vaai Rianzares ; deze familie is thans nog eene der rijkste van Spanje. Onaangenaam werd zij daar verstoord door een geweldigen soldatenopstand, die bijzonder ook tegen Munoz gericht was en welke haar noodzaakte eene deputatie van 12 onderofficieren te ontvangen en al hunne eischen toe te staan (13 Aug. 1836). De constitutie van 1812 werd met eenige wijzigingen aangenomen; de tienden alsmede de ovei'ige kloosters werden opgeheven, waardoor echter de finantieele toestand weinig verbeterde.

zijne troepen dapper vochten, niet voordeelig. In het begin van Mei streden zij verwoed bij St. Sebastiaan, Uernani enlrun tegen Evans , welke bij het einde van zijn tijd en omdat hij door de Christinos slecht ondersteund werd, met zijne troepen naar Engeland terugkeerde. Nn waagde don Carlos den beslissenden tocht naar Madrid; een leger onder Zarea-tegui en Gnergue ging bij Miranda over den Ebro, drong in Oud-Kastilië binnen en bezette den 24 Aug. Segovia; byna gelijktijdig brak don Carlos zelf' met 24000 man op , behaalde den 24 Mei bij Huesca de overwinning op den generaal Iribarren en joeg in Juni bij Barbastro het fransche vreemden legioen uiteen, trok den oO bij Mora ook den Ebro over , vereenigde zich met het leger van 14000 man van Cabrera en kwam voor Madrid. Deze hoofdstad had tot hare verdediging slechts de nationale garde; een ruitergevecht voor de poorten werd glansrijk door de Carlisten gewonnen en toch waagde dou Carlos geen ernstigen aanval , bleef gedurende eenige dagen werkeloos, waardoor Espar-tero den tijd won om in ijlmarschen de hoofdstad te hulp te komen. Den 12 Aug. was deze in Madrid , wierp het ministerie Mendizabal, dat uit den opstand van la Grange te voorschijn gekomen was , omver en verdreef Zareategui uit Segovia, terwijl don Carlos zich oostelijk wende. Den 24 Aug. behaalde deze bij Herrera eene aanmerkelijke overwinning op eene christinosche legerafdeeling; hierop drong hij nogmaals tot bij Madrid voort; maar den 13 Sept. sloeg Espartero den generaal Cabrera bij Sacedon en drong de hoofdmacht van don Carlos door nieuwe zegevierende gevechten weer over den Ebro terug, en hiermede was de tocht van don Carlos tegen Madrid mislukt. Op het einde des jaars zond hij wel weer den graaf .Negri over den Ebro, maar deze werd den 25 April 1838 geheel verslagen. Espartero nam vervolgens Ripoll en Solsona in Catalonië, voor welke daden hij tot oppermaarschalk van het spaansche leger benoemd werd. Alleen Cabrera hield de zaak voor don Carlos nog staande ; hy veroverde het gewichtige Mozella, hetwelk zijne hoofdwapenplaats werd, dwong den generaal Oraa, die hem in zijne verschansing belegerde tot den aftocht en

drong verwoestend tot in Valencia voort, keerde terug en bevocht den 1 Oct. eene roemrijke overwinning bij Maella.

In het hoofdkwartier van don Carlos, alsmede in de verwijderde legerafdeelingen openbaarde zich nu en dan reeds een geest van opstand, welke door Maroto, die tot opperbevelhebber benoemd was, wel onderdrukt werd, maar desniettemin een nadeeligen invloed uitoefende op den gang der militaire maatregelen. In Madrid had Espartero het ministerie weer doen vallen door de openlijke beschuldiging, dat het met voorbedacht het loger verwaarloosde, ook bewerkte hij, dat de generaals Cordova en Narvaez, zijne persoonlijke tegenstanders, verbannen werden , omdat zij zich te Sevilla aan het hoofd eener Junta geplaatst hadden. In het begin van 1839 behaalde Espartero aanmerkelijke voordeden in de biscaysche provincies. Maroto schreef dezen tegenspoed toe aan den onwil zijner onderbevelhebbers, waarop don Carlos, hoewel ongaarne, hem onbepaalde volmacht gaf om naar omstandigheden te handelen. Maroto maakte hier dadelijk gebruik van en liet den 19 Febr. vijl' generaals, de hoofden van eene zoogenaamde carlistische partij, doodschieten, waarop don Carlos hem het opperbevel ontnam; maar na drie dagen, nam hij de orde terug , want Maroto bedreigde hem met zijn leger en moest toestemmen in de verbanning van 30 door Maroto aangewezen personen. De laatste begreep nu evenwel zeer goed, dat hij bij don Carlos in verdenking was en dat eene geduchte partij zijn val voorbereidde, daarom haastte hij zich de reeds in het geheim begonnen onderhandelingen met Espartero ten uitvoer te brengen. Den 81 Aug. 1839 onder-teekende Maroto en 50 carlistische hoofden te Vergara een verdrag, bij hetwelk den Carlisten volledige amnestie en vrije terugkeer in hun vaderland toegestaan werden; Espartero beloofde van zijne zijde alles aan te wenden otn de fueros te doen eerbiedigen. En nu legden 18 carlistische batail-lons en 5 escadrons de wapenen neer. Don Carlos kon zich met 10000 man , die hem getrouw gebleven waren niet langer staande houden, te minder, omdat hij niet zeker was van de trouw vanveleu zijner officieren; hij vluchtte den 15 Sept. naar

Frankrijk, alwaar hem Bourges tot verblijfplaats werd aangewezen. Cabrera , Espana , Balmaseda en andere carlisti-sche aanvoerders zetten den oorlog nog voort, maar door dat de eerste ziek werd en niet persoonlijk de operaties leiden kon, was het Espartero niet moeielijk den geringen weerstand in Aragonië en Cataloiiië te vernietigen; op verschillende plaatsen evenwel werd er nog moorddadig gevochten, üe generaal Concha vernietigde het laatste carlis-tische leger en in Aug. hield de tegenstand der Carlisten op, nadat omtrent 30000 man liever verkozen de fransche grenzen over te gaan dan zich over te geven.

Espartero behield het opperbevel over het leger, kreeg de titels van hertog van Morella en der victorie (overwinning). De Biseayers huldigden koningin Isabella 11 en de cortes bevestigden de Fueros, in zooverre zij in overeenkomst konden gebracht worden met de constitutie. Moderodos en progressistas schenen met elkander verzoend te zijn en vrede en orde in Spanje terug te keeren; het bleek echter weldra dat Spanje dit geluk niet mocht genieten. De regentes, voornamelijk aangezet door Munoz, en een gedeelte der moderados hadden geen plan om de laatste constitutie tot waarheid te laten komen; drie ministeries volgden elkander in korten tijd op ; het laatste dezer, dat van Perez de Castro waagde liet den gevaarlijken weg van vollen achteruitgang in te slaan. Het droeg eene wet voor tegen de vrijheid der pers en eene andere tegen de Ayuntamientos (gemeenteraden), waardoor de keus der leden, alsmede van de officieren der nationale militie w^er van de regeering afhankelijk zou worden. De Ayuntamientos hadden door de constitutie van 1812 en 1837 zeer ingrijpende voorrechten gekregen: zij beheerden het gemeentevermogen, handhaafden de politie, en benoemden de overige stedelijke ambtenaren; zij oefenden door dit alles ook een machtigen

üe Aynntamientos waren de eigenlijke haardsteden van het liberalismus in Spanje, en hunne nationale militie vormde de kern van het leger en beiden, aynntamientos en leger, waren gewoon der regeering door petities en verklaringen eigenlijk bevelen te geven, üe cortes verklaarden zich in een adres tegen de bovengenoemde wetsvoordrachteiï, waarop 7,1] ontbonden werden. Nu gelukte het der regeering wel bij de nieuwgekozene cortes eene meerderheid van modera-dos te krijgen, waardoor de wet op de gemeenteraden in Juni 1840 aangenomen werd; maar Espartero verklaarde er zich sterk tegen en in verschillende steden hadden reeds bedenkelijke gistingen plaats, en toen de regentes, inweer-wil van Espartero's zware tegeubedenkingen, de wet te Barcelona, werwaarts zij zich begeven had, bekrachtigde, nam de laatste zijn ontslag; dit werd echter door Christina niet aangenomen, dewijl een militaire opstand er het onmiddellijk gevolg van zou geweest zijn en aangezien zich reeds in Madrid en andere groote steden de voorboden van eene omwenteling duidelijk vertoonden , droeg zij aan don hertog der overwinning zeiven op een ministerie te vormen, hetwelk hij alleen wilde aannemen op voorwaarden: dat de cortes ontbonden en de nieuwe gemeentewet ingetrokken zou worden. De regentes bleef wijfelend, en beproefde het nog met een ministerie van moderados, te vergeefs, zij riep Gonzales tot zich, maar deze had dezelfde voorwaarden als Espartero ; reeds grepen in Madrid en elders de nationale gardes naar de wapenen en maakten hier en daar de linietroepen gemeene zaak met hen, zoodat zij wel genoodzaakt was Espartero de vorming van een ministerie met onbeperkte volmacht toe te vertrouwen. Deze werd te Madrid met den grootsten jubel ontvangen, desgelijks ook te Valencia, waarheen Christina .zich begeven had, en hij met zijne ministers gereisd was om den eed van trouw in hare handen te doen, zijn programma bloot te leggen, haar te verzoeken de cortcs weer te ontbinden en de ayuntamientowet in te trekken. De regentes, bevroedende dat zij voortaan van weinig beteekenis meer zou zijn, deed niets van dat al; maar

legde haar ambt als regentes neer en scheepte zich onmiddellijk in naar Frankrijk.

Nu had Espartero zijn doel bereikt, hij was reeds werkelijk regent van Spanje en werd ook als zoodanig den 8 Mei 1841 door de nieuw gekozen cortes verklaard; Arguelles, de hoofdbewerker van de constitutie van 1812, werd voogd over de minderjarige Isabella , waartegen Christina, haar moeder, te vergeefs protesteerde, Espartero had als regent de cortes en Madrid voor zich, maar de door hem gestorte partij der moderados bleef tegen hem werken en eergierige generaals vonden het onverdragelijk, dat een man, die huns gelijke was, koninklijk geweld uitoefenen en koninklijke gunst uitdeelen kon; buitendien werd hij verdacht alsof hij den Bngelscheu gunsten toestond ten nadeele der spaansche industrie, omdat zijn streven was de invoerrechten te verminderen. Hij zelf werd ten minste door de en-gelsche regeering ondersteund, terwijl de Franschen op alle wijze de zaak van Christina voorstonden. Bij dit alles kwam reeds de vraag, wie de gemaal van Isabella zon worden.

Engélands belang was, dat het geen fransche prins zon zijn; dit alleen was reeds genoeg voor koning Lodewijk Philippus om te zorgen, dat de hand van Isabella ook niet ter goedvinding van Engeland zou komen. In Parijs vormde zich om Christina het hoofdpunt van de macht, welke tegen Espartero moest aangewend worden; daar bevonden zich al de gevallen ministers der moderadospartij en dappere generaals als Odonel en Narvaez.

Den 19 Juni 1841 vaardigde Christina een protest uit tegen de voogdij van Arguelles en verklaarde, dat hare afdanking gedwongen was geweest. Reeds in den herfst sprong de eerste tegen Espartero aangelegde mijn, maar zonder gevolg. Narvaez, die in de nabijheid van Cadix geland was, vond niet de gewenschte ondersteuning ; want met moeite bracht hij slechts eenige guerillas op de been. Odonel won, wel is waar, eenige bataillons der bezetting van Pampeluna, bemachtigde wel de citadel; maar de stad gaf zich niet over en de opstanden in Vittoria, Bilbao en Estella werden door

Zurbano spoedig onderdrukt, üdonel redde zich met moeite weer over de grenzen naar Frankrijk. In Madrid had de generaal Diego Leon een gedeelte der garde gewonnen en was in den nacht van den 7 Oct. in het koninklijk paleis gedrongen, om Isabella met geweld te ontvoeren; maar de hellebardiers (de binnen paleiswacht) drongen de nachtelijke indringers weer daar buiten. Espartero handelde jegens de opgestane boeren en burgers met zachtheid; Diego Leon, die in zijne handen was gevallen, liet hij fusileeren. Wel poogde hij Spanje stoffelijk te verheffen door het aanleggen en verbeteren van wegen en kanalen , door het bevorderen van den bergbouw en de industrie; maar door het verminderen der spaansche tollen, eigenlijk premies voor den smokkelaar, bracht hij geheel Catalonië tegen zich in eene onaangename stelling. Daarbij was de geldnood steeds grooter goworden; de soldaten en ambtenaren, vooral de mindere. kregen soms in weken geen soldij en om hierin verbetering te brengen sloeg hij den ongelukkigen weg van de cortes van 1834 in, waardoor hij de geestelijkheid, de burger- en boerenstand geheel van zich afstiet; hij lag namelijk de ruwe hand aan de nog overgeblevene goederen der kerk en aan hare oude rechten. Den 1 Mei 1841 sprak de paus in eene allocutie tegen de opheffing der kloosters, de willekeurige afzetting van geestelijken, de onwettige uitdeeling van prebenden en tegen de gevangenneming en verbanning van den pauselijken nuntius enz., waarop de spaansche regeering antwoordde met een aantal geestelijken te verbannen, alle verkeer met Rome af te breken en den H. Vader alle gezag over de spaansche kerk te ontnemen, omdat Z. H. de spaansche regeeriug niet erkend had. Verder werd alles, wat de kerk nog bezat, tot nationaal eigendom verklaard en eene onbeduidende som bepaald voor de jaarlijk-sche behoeften van den godsdienst. Alle partijen vereenigden zich eindelijk tegen Espartero, ofschoon zij elkander wederzijds doodelijk haatten, terwijl Christina voor de noodige gelden zorgde.

Den 13 Mov. stond de bevolking van Barcelona op, dwong Zurbano's troepen tot den terugtocht in de forten, waarop

Espartero zelf toesnelde en de stad door een bombardement van eenige dagen dwong zich over te geven; ook de opstanden in Figueras, Saragossa en Valencia werden onderdrukt , maar in het volgende jaar (1843) bereidde een adjudant van den generaal Narvaez den opstand in geheel Andalusië en generaal Prim in Catalonië.

Narvaez en Concha landden daarop spoedig in Andalusië. Te vergeefs trachtte Znrbano zijn leger tegen Prim aan te voeren; zijne soldaten weigerden te vechten, een gedeelte er van liep zelfs over; ook Espartero moest 18 dagen werkeloos te Albaceta blijven en bestreed in dien tijd zijne tegenstanders met proclamaties. Dezen deden hetzelfde, de eene stad na de andere vaardigde hare pronunciamentos (verklaring tegen de regeering) uit, zelfs de weinige oorlogschepen , welke Espartero in Engeland had laten bouwen of koopen, gaven de hunnen. Narvaez kon den I soldaten evenveel beloven als Espartero, daarenboven meer soldij geven dan hy, waardoor de soldaten bij mas-sas overliepen. Hij trok, na verscheidene gevechten, reeds ï den 23 Juli. bij capitulatie Madrid binnen. Espartero had zich naar Sevilla gewend, beschoot deze stad van den 20 tot den 23 to vergeefs en ijlde toen, door Concha vervolgd, van de meeste zijner troepen verlaten, naar Cadix, alwaar hij zich naar Engeland inscheepte. In Madrid had i zich eene zoogenaamde nationale regeering gevormd, wier J leden voornamelijk bestonden uit vroegere ministers. Maar nu weigerde de generaal Ametller, die in Catalonië dapper tegen Zurbano gestreden had, gehoorzaamheid, bezette met zijne troepen Barcelona en de gewichtigste vestingen van Catalonië, terwijl ook Saragossa, Zamora, Leon, Vigo en andere steden zich voor de progressisten verklaarden. Prim, Concha en Sanz bedwongen dezen republikeinschen opstand | spoedig; Barcelona echter eerst na een langdurig bombardement. Den 12 Jan. 1844 capituleerde ook Ametller in Figueras, hij kreeg de vrijheid Spanje te verlaten, De nieuw gekozene cortes verklaarden den 8 Nov. 1843 de 13-jarige Isabella voor mondig; hiermede begon tegelijk de parlementaire strijd tusschen de partijen. De partij der Modera-

dos kreeg de overhand door Narvaez. Het progressistische ministerie Olozaga werd omvergeworpen, door te verspreiden, dat hij Isabella II in hare kamer gedwongen had het besluit tot ontbinding der cortes, waarin de moderados de meerderheid hadden, te teekenen. Isabella II bevestigde dit gerucht en ofschoon Olozaga en zijne partij alles ontkende, gaf hij veel schijn voor de waarheid van het gerucht, door dat hij verkleed als muilezeldrijver naar Portugal vluchtte. Vele opstanden der zoogenaamde progressisten werden gedempt en Narvaez werd hoofd van het ministerie. Hij wist de tucht bij de soldaten te herstellen eu de omwentelingsgezindeu in toom te houden, zoodat Spanje eene wijl rust genoot. Hij baande ook den weg tot herstel van de goede verstandhouding tusschen de kerk en den staat. De verbannen priesters werden teruggeroepen , de gewelddadige wetten van 1834 en 1843 vernietigd, den verkoop der kerkelijke goederen geschorst, door den staat grootere sommen voor den godsdienst uitgetrokken eu de onderhandelingen van een nieuw concordaat geopend, hetwelk echter eerst in 1851 tot stand kwam.

Het ministerie Narvaez stelde tegen het einde van het jaar 1844 aan de cortes wezenlijke veranderingen voor in de constitutie van 1837, en wist dezen ook inweerwil van allen tegenstand door te drijven. Nieuwe onlusten werden bijtijds onderdrukt, eene poging tot moord op Narvaez mislukte en een geschil tusschen Marokko werd eervol voor Spanje bijgelegd; zoodat het scheen dat de in- en uitwendige rust voor Spanje verzekerd was; zelfs de terugkomst van Christina met Munoz stoorde deze niet. De geheele natie als het ware, hield zich in dezen tijd bezig met het huwelijk van Isabella II. De beste oplossing zou wel geweest zijn, als de koningin zich had willen verbinden aan den graat Montemolin, den oudsten zoon van don Carlos, te meer, omdat de laatste dan ook zijue aanspraken op den spaanschen troon zou hebben willen opgeven. Door fransche en engelsche kuiperijen gebeurde dit niet; beide deze rijken streden tegen elkander om den meesten invloed in de toekomst op Spanje te verkrijgen en stelden daarom alles in het werk om aan Isabella

een gemaal naar zijne keus te bezorgen. Lodewijk Philippus, die Christina op zijne zijde had won het spel. Isabella 11, aan wien men geen lang leven en ook geen nakomelingen toezeide, huwde met haar neef den infant Frans van Assis en hare zuster donna Louise met den jongsten zoon van den franschen koning, den hertog van Montpensier. Deze spaansche huwelijken verbitterden de engelsche regee-ring onverzoenlijk, omdat daardoor Spanje op nieuw aan Frankrijk verbonden was. Isabella 11 liet zich voortdurend door hare moeder beheerschen, en dit verwijderde reeds in April den generaal Narvaez van de leiding der zaken, waarop dadelijk, hoewel zonder gevolg, de progressisten en car-listen hnnne opstanden beproefden. Het jaar 1847 zag niet minder dan vijf ministeries; het hoofd van het laatste was weer .Narvaez , die in Maart 1848 een opstand te Madrid onderdrukte en in Mei den engelschen gezant Bnlwer, die zich met de onruststokers had ingelaten, zonder omstandigheden uit Spanje verwijderde. Thans scheen alles weerzoo rustig, dat zelfs Espartero verlof' kreeg op zijne landgoederen in Spanje terug te keeren. Den 20 Dec. 1851 werd der koningin eene dochter geboren, waardoor de troonopvolging van de hertogin van Montpensier minder waarschijnlijk werd, hetwelk de verstandhouding tusschen Frankrijk en Engeland eenigszins verbeterde. Een aanslag op het leven van de koningin Isabella 11 ontstak bij de Spanjaarden hunne oude bekende liefde voor hunne heerschers; maar Isabella bezat die vaste houding niet, welke den heerschers noodzakelijk is eu hare omgeving was ook niet van dien aard om dat gebrek te vergoeden. In 1851 moest Narvaez het ministerie en ook Spanje verlaten. Het ministerie Bravo-Murillo wilde in Dec. 1852 een zoogenaamden coup d'état beproeven, maar waagde hem echter slechts ten halve, bij trad terug, waarop tot 1854 het eene ministerie het andere opvolgde. Dit jaar vereenigden zich weer gedeeltelijk de partijen om en de constitutie van 1844 en Christina te doen vallen. De generaals Odonel en Concha, die in 1843 met Narvaez Espartero verdreven hadden, leidden de omwenteling door militaire opstanden, zij zou echter mislukt zijn, hadden de progressis-

ten met Espartero aan hun hoofd zich niet met hen ver-eenigd. De hoofdstad Madrid opende den 12 Juli hare poorten voor hen en de koningin zag zich plotseling van alle troepen en burgers verlaten; zij moest alles inwilligen en benoemde Espartero en Odonel tot ministers. Christina werd, beladen met den vloek van het volk, onder bedekt geleide over de grenzen gebracht. Het gelukte aan Espartero door krachtdadige maatregelen den vrede aan het diep geschokte land terug te geven. De constitutie van 1837 werd bijna in zijn geheel weder ingevoerd. Ma de opening van de cor-tes 8 Nov. 1854, legde Espartero zijne waardigheid neder, om der koningin de vrijheid te laten zich door een verantwoordelijk ministerie te omringen, waarop de cortes hem dadelijk tot hun president verklaarden en den 30 Nov. werd hij ook door de koningin tot eersten minister verkozen. De constitutie moest nogmaals herzien worden ; het programma van het ministerie was : volledige persvrijheid , de rechtbanken met gezworenen , afschaffing van alle belastingen op de eerste levensbehoeften en het houden van een staand leger van 70000 man. De financieele nood was intusschen met reuzenschreden toegenomen ; behalve dat er besloten werd tot den voortgang van den verkoop der geestelijke goederen, kwam er nog eene gedwongene leening van 230 millioen Realen; daarenboven bleef het land bewogen door opstanden van eiken aard: van car li sten, republikeinen , democraten , proletariën enz. dezen namen zolfs door de duurte der levensmiddelen in 1856 een zeer gevaarlijk karakter aan. Toen nu de minister van Binnenlandsche zaken, Escosura in een gedenkschrift trachtte te bewijzen, dat al de onrust voortkwam uit do geheime zamenwerkingen der Carlisten, Christines, Moderados en de geestelijkheid, en verlangde dat de cortes zouden zamengeroepen worden, ten einde te beraadslagen over do verdrijving der Jezuïten, en de minister dit gedenkschrift bij ministrieel besluit wilde openbaargemaakt hebben, verzette O'Donell, de minister van oorlog, zich hiertegen en eischte de aftreding van Escosura. In het verschil hieruit ontstaan besliste de koningin ten gunste van O'Donell; waarop de andere ministers, ook Espartero,

gezamenlijk hun ontslag namen. O'Donell werd eerste minister en vormde een nieuw ministerie.

Dadelijk bij het bericht van Espartero's aftreding brak er een opstand in Madrid uit. üe president der cortes, generaal Infante, streed aan het hoofd der nationale garde tegen de door O'Donell en Concha aangevoerde regeerings-troepeu, eerst het verschijnen der koningin in het midden der strijdenden maakte den 16 Ang. een einde aan het bloedvergieten ; de hoofdstad gaf zich over, de nationale garde werd ontbonden , en den verkoop der kerkelijke bezittingen weer gestaakt. Nauwelijks had hij echter Spanje in rust of hy werd weer vervangen door Narvaez, die zijne verbanning te Parijs had doorgebracht, ook hij liet de constitutie nogmaals herzien en maakte spoedig daarop weer plaats voor O'Donell. En zoo bleef Spanje in voortdurende beweging ; geen wonder dat het bij andere landen in ontwikkeling van handel en industrie moest ten achter blijven. Toen verschillende landen, als liet ware,' met spoorwegen doorsneden waren, moest men in Spanje nog beginnen met aanleggen; hiervoor ligt de oorzaak niet, zooals wel eens beweerd wordt in de R. K. geestelijkheid, alsof zij ook de ontwikkeling van handel en nijverheid zou tegenstaan; voor het tegendeel pleiten Frankrijk , Belgiö enz. üe voortdurende fout in Spanje ligt in zijne zwakke regeering en de onmetelijke ijverzucht zijner generaals. Zij laten aan de overigens intelligente natie geen tijd om aan de stille vruchten des vredes te denken. Deu 28 Nov. 1857 werd Spanje nog beschonken niet een troonopvolgei' in de geboorte van den prins van Asturië.

Door de spaansche huwelijken had de fransche staatkunde aan Engeland een stoot gegeven, welke oorzaak was, dat het laatste land Frankrijks bewegingen overal, maar vooral in AI.G. GESCII. 41

de middellandsche-zee, met argusoogeu gadesloeg. De heerschappij over de Middellaudsche-zee voei't tot het bezit van Egypte, hetwelk de brug is naar de Euphraatlanden en Oost-ludië. Dat het Eiigelands vurigste streven was deze y.ee te beheerschen, bewijst eene rij van daadzaken sedert 1704. Frankrijk begreep dit en was zijnerzijds ook sedert den vrede van 1815 niet werkeloos; onder Lodewijk XV1I1 en Karei X werden de linieschepen te Toulou gebouwd, welke bij Navarino vochten en Algiers tot de overgaaf dwongen. Lodewijk Philippus wijdde er niet minder zijne aandacht aan en liet zijn derden zoon, den hertog van Joinville, in den zeedienst opleiden. Door de verovering van Algiers won Frankrijk eene uitgestrekte stelling aan de overzijde der zee. De stad Algiers werd herschapen in eene zeehaven, zoodat er zonder den wil van Frankrijk geen schip tusschen Toulon en Algiers de zee doorvaren kon. Na de verovering van Algiers onderwierp Frankrijk ook den bey van Tunis allengs aan zijn invloed ; vooral toen het gebeurde, dat de be-heerscher van het verzwakte Tripoli tegen do opgestane arabische bevolking ondersteuning verzocht te Constantinopel eu dit 4000 Turken zond, wier bevelhebber in plaats van zich tegen de Arabieren te wenden hem, den beheerscher, het hoofd afsloeg en zich in naam van den sultan als pacha van Tripoli neerzette (1835). Dit had zooveel invloed op den bey van Tunis, dat deze zich geheel bij Frankrijk aansloot. En toen in 1836 eene turksche vloot in de haven van Tunis verscheen, liep er ook eene fransche met brandende lont in, waardoor de turksche bedaard en de sultan genadiger gestemd werd. Later bezocht de dankbare bey zelfs Frankrijk om de edelmoedige fransche natie nog beter te leeren kennen; by zijne terugkomst verbood hij allen slavenhandel en organiseerde zijn leger op europeeschen voet en wedijverde met de afrikaansche vrienden van Frankrijk om den gevierden onderkoning van Egypte in het bevorderen van de beschaving na te volgen. Daarentegen zette Engeland den turkschen sultan op tegen den ouden Mehemet Ali, die, in vertrouwen op Frankrijk, zooveel tegen zijn opperheer had durven wagen. De sultan kon en mocht ook den over-

moed van ziju vasal niet langer verdragen en begon reeds doodziek in den zomer van 1839 den oorlog (zie bl. 562). Het turksche leger werd den 25 Juni door Ibrahim pacha bij Nisib in Syrië uiteengejaagd en de vloot voerde kapudan pacha, Achmet Fehwzi, den 10 Juli naar Alexandrië en gaf hem aan Mehemet Ali over. Nu had Engeland den sultan tot oorlog aangezet en Frankrijk de verdenking op zich geladen dat het den kapudan pacha tot afval omgekocht had; want het was hoogst opvallend, dat de fransche vloot altijd in de nabijheid van de turksche bleef, totdat deze stuur zette naar Alexandrië; beide mogendheden bestreden elkander nu hevig op het veld der diplomatie. Na den slag bij Nisib en den afval van de turksche vloot scheen de onafhankelijke heerschappij van Egypte en Syrië voor Mehemet Ali verzekerd, daarom nam hij ook den wapenstilstand aan. Hadde hij deu oorlog voortgezet, dan zou de sultan gewis de russische hulp hebben ingeroepen, de christelijke bevolking van Macedonië, Bulgarië, Thessalië en Servië opgestaan zijn; er zou wellicht een strijd ontstaan zijn, welke het einde van het turksche rijk na zich had kunnen slepen, hetwelk inweerwil van al ziju gebreken toch noodzakelijk is voor het evenwicht van Europa. Het was dus voor het belang van den europeeschen vrede, dat Rusland, Engeland, Oostenrijk en Pruisen een verbond sloten tot instandhouding van het turksche rijk; Frankrijk werd ook uitgenoom digd, maar weigerde toe te treden, omdat men Mehemet Ali's gebied slechts tot Egypte en een klein gedeelte van Syrië beperken en met geweld dwingen wilde, indien hij hunne voorwaarden niet aannam.

Frankrijk toonde zich zeer gevoelig en Thiers , die destijds minister van buitenlandsche zaken was, dreef zijn koning Lodewijk Philippus tot het gevaarlijke uiterste. Frankrijk maakte schrikbarende krijgstoerustingen, de oorlogsgeest der natie werd opgewekt, het had den schijn alsof men slechts op de eerste beweging van eene der mogendheden wachtte om toe te tasten. De mogendheden van hunne zijde versterkten zich ook, lieten zich geen schrik aanjagen, bleven bedaard, maar vast besloten in hunne aangeuome-

ne stellingen. Den dapperen franschen admiraal Lalando , welke op de zwakkere eugelsche vloot los wilde gaan, werd door Thiers gelast niet alleen niets te doen ; maar hij werd teruggeroepen en de vloot moest zich uit de wateren der Levant naar de Grieksche terugtrekken. «Het heette in de organen van Thiers «Frankrijk laat zich zijn slagveld niet voorschrijven. »11 nous faut les Alpes et le Rhin!quot; (wij hebben de Alpen en den Rijn noodig). Iets, dat zij tot 1870 hebben gezongen; de afloop is ons bekend.

De onzekere bonding van Frankrijk tegenover de beslissende , doch niet uitdagende dev mogendheden, deed de fransche natie weldra begrijpen , dat er geen zwaard getrokken zou worden, waarover zij zeer misstemd was, niet zoozeer omdat er niet gevochten werd; maar meer om de belachelijke houding, welke Thiers met haar gemaakt had. Voor het uitbreken der oostersche crisis had bodewijk Phi-lippus het voor wijs geoordeeld om aan de schimmen van Napoleon I eene grootsche hulde te brengen ; hij had namelijk van de engelsche regeering weten te verkrijgen, om het stoffelijk overschot des eens zoo machtigen helds van het verlaten rotseiland naar de oevers der Seine te vervoeren. De hertog van Joinville volbracht die liefdetaak, den laatsten wensch des keizers, »Je désire être enterré aux bords de la Seinequot; met het fregat la Belle-Poule; het lijk werd den 15 Dec. 1840 met groote plechtigheid bijgezet in den dom van het grand hotel des Invalides te Parijs. Deze, voor het fransche hart, zoo aanlokkelijke plechtigheid verfrischtte de herinnering aan den zoo roemrijken keizertijd, welke zoo verschillend was van hunnen tegenwoordigen.

Op deze stemming rekende Lodewijk Napoleon, die afgezonderd in Engeland scheen te leven. Hij landde onverwachts met een klein gevolg in de uniform der oude garde den 5 Aug. 1840 tegen den avond met de engelsche stoomboot, stad Edinburgh, bij het dorp Wimeren, 2 uren van Boulogne aan de fransche kust, trok den volgenden morgen onder het geroep van »vive 1'empereurquot;, Boulogne binnen, plantte den keizerlijken adelaar, liet geld en proclamaties uitdeelen, rekende op het garnizoen, doch niemand

dan een enkele voorat omgekochte officier, verklaarde zich voor hem; hij nam met de zijnen de vlucht, Lodewijk Napoleon had zich, evenals dit bij de meeste bannelingen gewoonlijk is, de ontevredenheid der natie te groot voorgesteld. Hij werd gevangen genomen en door het hof der pairs tot levenslange gevangenschap veroordeeld (7 Oct. 1840). Het slot Ham werd aangewezen als de plaats zijner gevangenis. Hij wist echter reeds na zes jaren 25 Mei 1846 te ontsnappen. Ondertusschen bombardeerden en namen de bondgenooten in September Beirut en Saida, waarbij zich de aartshertog Frederik en Charles Napier onderscheidden en den 11 Nov. dwongen zij St. Jean d'Acre om zich over te geven. Tegelijk stonden de Maroniten en Drusen in den Libanon tegen Mehemet Ali op: de syrische steden en de onderworpen Mohammedanen verzetten zich ook en een engelsch escader blokkeerde Alexandrië. Maar Frankrijk verroerde zich niet, daarom vond het Mehemet Ali geraden, Ibrahim naar Egypte terug te roepen en de voorstellen van den sultan aan te nemen. Hij ruimde Arabië.en Syrië en behield Egypte tegen eene jaarlijksche schatting als erfelijk onderkoninkrijk. Het volgende jaar trad Frankrijk uit zijn gescheiden toestand en sloot gemeenschappelijk met de andere mogendheden en Turkije verdragen, welke het toekomstig bestaan der Porte verzekerden. Hiermede was de eerste phase der oostersche quaestie afgeloopen, waarin Thiers Frankrijk noch eene wijze, noch eene eervolle rol liet spelen. Van de oorlogzuchtige stemming, waarin Thiers de natie gebracht had door zijne houding, alsof de Franschen weer geheel Europa als het ware te lijf zouden gaan, wist hij gebruik te maken om Parijs versterkt te krijgen, waarvan de Pa-rijzenaars steeds een afschuw gehad hadden; weinig dacht Thiers des tijds er aan, dat zijne forten eerst in 1870 zoo ongelukkig zouden te pas komen.

Engeland ging intusschen voort zijn invloed, bijzonder voor zijn handel, op Egypte uit te oefenen; dit bleek bijzonder toen voornamelijk Oostenrijk en Frankrijk het met Mehemet Ali eens waren om de landengte van Suez door te graven en een kanaal te maken, bevaarbaar voor de

grootste handelschepen. Engeland werkte en heeft dit reuzenwerk tegengewerkt zoolang het slechts kon, het zag er als een ware egoïst gevaar in voor zijn iost-iudisclien handel. Het kanaal is evenwel, niettegenstaande duizenden moeie-lijkheden onder de hoofdleiding van Lesseps , een franschen ingenieur, tot stand gekomen, en wordt thans reeds bevaren door schepen en stooinbooten van de eerste grootte.

Den 29 Oct. 1840 maakte Thiers plaats voor het ministerie Guizot, hetwelk met den sultan en de vier groote mogendheden de verdragen van 15 Maarten 13 Juli sloot, maar kort daarop het aanzien van Lodewijk Philippus eene hijna even zware wond toebracht als Thiers. Engeland namelijk was niet tevreden, dat op zijn aandringen niet alleen alle christelijke mogendheden den slavenhandel verboden hadden ; maar bewoog de vier groote mogendheden nog tot een verdrag (Dec. 1641), door hetwelk de oorlogschepen der contractoerende partijen het recht verkregen om, in den At-lantischen oceaan, de onder een der vijf zeilende handelschepen te doorzoeken, en ingeval dezen eenige tot den slavenhandel betrekking hebbende uitrusting bevatten, hen op te brengen en aan de beslissing der daartoe bepaalde rechters te onderwerpen. Engeland wilde ook do Vereenigde staten van Noord-Amerika daartoe overhalen; doch dezen antwoordden kortaf: »dat zij zeiven wel in staat waren te zorgen, dat de wetten door hun zeelieden geüerbiedigd werden.quot; De noord-amerikaansche bladen verkondigden, dat het dooide Engelschon uitgedachte visitatierecht geen christelijk doel ten gunste der slaven had , maar een farizeesche streek der Engelschen was ten einde nauwkeurig met den handel der andere naties bekend te worden. De noord-atnerikaansche fierheid maakte de Franschen beschaamd over de gedweeheid, waarmede Guizot hen in dit punt aan do Engelschen verbonden had, te meer, omdat de fransche reedevs bitter klaagden over de ongelsche kruisers aan de kust van Scne-gambiö. Om de groote ontevredenheid der natie en ook omdat Guizot wellicht gevoelde, dat het gouvernement geen zelfstandigheid getoond had, weigerde de regeering de ratificatie van het londener verdrag te teekenen, tenzij met

de noodige wijzigingen, welke Engeland na een bitsen diplomatischen strijd in 1845 toestond ; de spanning tusschen beiden verergerde daardoor evenwel niot weinig. Zij hinderden malkander, waar zij maar konden, niet alleen in de Middellandsohe zee , aan de westkust van Afrika; maar in Amerika en Australië, in de Indische zee, kortom, overal, waar zij maar in aanraking met elkander konden komen.

Evenals het Iberische schiereiland in het westen, zoo zijn Griekenland en Turkije in het oosten de voortdurende schouw-plaatsen van omwentelingen en oproeren. De grieksche opstand van 1821 had met de fransche omwenteling in de verte zelfs niets gemeens; het was in Griekenland het verzet van een onderdrukte, christelijke bevolking tegen hun niet christelijken behcerscher, welke geen ander recht over hen had dan het zwaard. De europeescho groote mogendheden veroordeelden in 1822 den opstand der Grieken; eerst toen een groot gedeelte van hen verdelgd was, traden Engeland, Frankrijk en Rusland tusschen beiden en vernietigden zonder noodzakelijkheid de turksche vloot. Zij maakten Griekenland tot een koninkrijk , maar te klein om te kunnen bestaan ; het is bijna nooit kalm, omdat elk der drie beschermende mogendheden er zijne partij op na houdt. Turkije wordt daardoor steeds bedreigd ten zuiden, maar niet minder gevaar heeft het ten noorden vau.de Donau-vorstendommen te duchten. Door den vrede van Adrianopel werden Moldavië en Walachije eigenlijk aan den sultan ontrukt, ofschoon hi] jaarlijks G mill, turksche piasters trekt en den door de bojaren gekozen hospodar installeert. De vorstendommen hebben hun eigen bestuur met een verantwoordelijk ministerie, onafzetbare rechterlijke macht, hun eigen leger en vlag. Jaarlijks vergadert de landdag, die uit afgevaardigden dei-bojaren van den eersten en tweeden rang, der middelbare grondeigenaars en hooge geestelijkheid bestaat. De hospodar wordt uit de Bojaren van den eersten rang gekozen door

eene afzonderlijke vergadering , bestaande uit groot-Bojaren, afgevaardigden van den lageren adel, de academie-corporaties cn voorname kooplieden. Deze staatsinrichting werd hun als het ware uit Petersburg gegeven; men kon hieruit reeds opmaken , welke de meening van don czaar was over Turkije. Hij zou niet tevreden zijn als hem zulke vrijheden voor de Polen door de mogendheden werden voorgelegd.

Ruslands geheime bedoelingen kwamen meer te voorschijn, toen in 1840 Wallachije en Moldavië zich tot een enkel, dacisch rijk wilden vereenigen; d^hospodar van Wallachije, Alexander, Demetrius Ghika, wilde hiervan niet veel weten ; maar dc groote partij Bojaren , welke hij tegen zich had, drongen op zijne afdanking aan, tengevolge waarvan hij zelf in 1842 zijne waardigheid nederlegde. Bij de keuze nu van een hospodar liet Rusland den generaal Kisselew en den russischen consul op de candidaten-lijst plaatsen, waartegen Engeland wel protesteerde, maar de keus viel toch in russischen geest uit op George Bibesco. In Moldavië heerschte Rusland om zoo te zeggen door den hospodar Stourdza, die, mits hij zijn privaatvermogen maar kon vermeerdereu, gaarne de regeeringzaken aan den russischen invloed overliet. De treurige toestand der bevolking, vooral een gevolg der slechte regeering, veroorzaakte ook onder het volk een geest van ontevredenheid en onder de Bojaren vormde zich eene partij vol geestdrift en wier droombeeld was: de ver-eeniging van al de Donaulanden tot één staat.

Het streven der dacische partij in de beide hospodaraten scheen ook invloed te hebben op de andere van Turkije afhankelijke vorstendommen, er was minstens een verzet onder de christelijke bevolking tegen de halve maan. De onrusten bij de Albanezen of' Arnauten waren spoedig bedwongen. De onderlinge verdeeldheid der opperhoofden en hun geldzucht maakten dit den pachas zeer gemakkelijk; zijn er eenige hoofden gevallen, dan is er weder rust en de sultan kan voor geld zoo veel soldaten aanwerven als hij maar noodig heeft om elders te laten rooven en moorden, De Albanees hecht zijn gansche lust aan zijn wapen, de titel van palicar (dappere) is zyn hoogste streven.

De Bulgaren integendeel zijn trouwe, vlijtige en matige lieden, welke niet alleen geschiktheid hebben voor den akkerbouw, maar ook voor de industrie en den handel, daarentegen zijn zij niet krijgshaftig. In den russiseh-turk-schen oorlog van 1828 en 1829 toonden zij voor de Kussen geene bijzondere genegenheid en bleven rustig; in 1836 echter toen hier en daar in Bosnië en tursch-Croatië onlusten uitbraken, hadden er ook woelingen in Bulgarije plaats , welke evenwel meer de gevolgen waren van gewelddadigheden , door de turksche beambten gepleegd. Maar in 1841 waren zij van een ernstigeren aard.

Te vergeefs hadden zij afgevaardigden naar Constanti-nopel gezonden om vermindering van de lasten, welke op hen drukten, te vergeefs wendden zij zich tweemalen tot den pacha van Nissa om zich in eene genadige behandeling aan te bevelen, zij werden smadelijk afgewezen; toen grepen eenige bulgarische districten onder aanvoering van Miloje en Gavra naar de wapenen, zij verbrandden een wachthuis op de grenzen van Servië, en dit was genoeg voor den pacha om op de Bulgaren los te gaan; hij zond in hun weerloos land eene batterij van 10 kanonnen en eenige bataillous Arnauten, welke in een korten tijd meer dan 200 dorpen neerschoten of verbrandden, de inwoners neersabelden of als gevangenen naar JSissa voerden, en zóó werd de opstand spoedig bedwongen; hij schijnt in verband gestaan te hebben met de bévvegingen in llumeliti, Bosnië en Albanië, maar ontijdig te zijn uitgebroken. Ue Bulgaren deden nog een beroep op het christelijke Europa, maar de tijd scheen nog niet daar te zyn , om den Mohammedaan over den Hellespont te zetten. De onderlinge naijver der christelijke mogendheden handhaaft hem nog in de stad van den eersten christen keizer.

De westelijke naburen, de Serviërs , zijn des te krijgs-zuchtiger, en hebben sedert 1804 eene bijna onafhankelijke stolling ingenomen. Het is een slavische volkstam, van een schoonen en krachtigen lichaamsbouw, het overblijfsel van dat volk, hetwelk zich sedert de negende eeuw van het byzantijnsche rijk afscheidde en na 1337

Bij het indringen der Turken in Europa, vielen ook deze landen in hunne macht. Bajazet verdeelde hen onder zijne vasallen. üe Serviërs stonden dikwijls op en sloten zich dan eens bij de Hongaren en dan eens bij de Turken aan, totdat Mohammet 11 in hun land viel, do meeste voorname families vernietigde en meer dan 200000 menschen in slavernij sleepte en Servië werd eeno turksche provincie onder een pacha te Belgrado. De overwinningen vau prins Eugenius ontrukten aan den sultan weer het grootste gedeelte vau Sevvifi, het bleef echter slechts tot 1739 onder den keizerlijken scepter, bij den vrede van Belgrado kwam het weder onder een pacha. Nu bleef het jaren een oord voor de pachas om zich te verrijken en den Janitzaren en Turken eene plaats om hun gemoed op den christen te koelen, totdat geheel Servië in 1804 onder aanvoering van Czerny Georg opstond. Eene rij van gelukkige gevechten bevrijdde het land van de bloedige Janitzaren en den 12 Dec. 1800 bestormden de dappere Serviërs met goed gevolg Belgrado.

De oorlog duurde, soms door een stilstand vau wapenen afgebroken, tot 1842 voort, toen gedeeltelijk door ruSsischen invloed, den vrede van Bucharest tot stand kwam, waarbij de Serviërs algemeene amnestie en een eigen inwendig beheer kregen; maar den sultan schatplichtig bleven en de vestingen moesten afstaan. De sultan echter hield den vrede niet; het land, dat nu geheel open lag, werd overstelpt door Janitzaren en Arnauten, die even als vroeger roofden en moordden; Czerny Georg moest vluchten en Servië was op het punt weer geheel te moeten bukken, toen Milosch Obre-nowitsch aan het hoofd van 10000 dapperen voor Servië billijke voorwaarden van onderwerping bedong. Den ONov. 1817 werd hij te Belgrado in eene groote vergadering der knesen (voornamen adel) en der geestelijkheid tot vorst van Servië uitgeroepen en door den divan als zoodanig erkend. Bij het turksch-russisch verdrag van Akjerman kregen de Serviërs: vrije keus van hun opperhoofd, onafhankeljjken rechtstoestand , volkomen vrij inwendig beheer, eigen belastingstelsel ; maar daarentegen verbonden zij zich eene bepaalde

schatting te betalen. Ofschoon Rusland eenigermate borg was gebleven voor de vervulling der bovengenoemde bepalingen , en het volk van verlangen brandde om zich op de Turken te wreken, hield Milosch zich onzijdig in den turksch-russischen oorlog van 1828/29, alleen belette hij den Turken Servië door te trekken om in Bosnië te komen, waardoor hij tevens den rechtervleugel der Russen dekte. Bij den vrede van Adrianopel trok Rusland zich nogmaals Servië aan ten koste van Turkije; op zijn wil kreeg het de in 1813 verloren zes districten terug, werd het in opzichte der wetgevende en besturende macht onafhankelijk en de jaarlijksche schatting op 2,300 000 turksche piasters bepaald.

In 1834 werd Milosch tot erfelijk vorst verklaard. Zoo stond er nu midden in Turkije een bijna christelijke staat van meer dan G00 vk. mijlen, met eene krachtige, krijgszuchtige bevolking van meer clan een millioen zielen, welke bovendien in het fiere Montenegro, dat door de Turken nooit volkomen is kunnen bedwongen worden, in het turksch-Croatië, Herzegowina en Bosnië christelijke stamverwanten heeft, die de banier der Serviërs met vuur tegen den turk zouden volgen. Milosch kon, gesteund door Rusland, zich ongehinderd toeleggen om zijne macht te bevestigen, de hulpbronnen van Servië te openen, orde en veiligheid te herstellen, waarbij het wel wat op zijn turksch te werk ging want het kostte aan velen het hoofd. Hij zocht zijii voor-naamsten steun bij het volk, tot dat doel veranderde hij de hoofdelijke in eene klassen belasting en verordende tegelijk eene schadeloosstelling voor het weiden van het vee, waardoor hij bijzonder de groote veehouders trof. In 1835 wilde hij eene nieuwe grondwet invoeren, waartegen het petersburger hot opkwam en eene andere gaf. Geheel tegen zijn staatkundig systeem, moest hij zich een senaat laten welgevallen, uit den adel gekozen, welke met hem de uitvoerende macht deelde en evenals zijne ministers onschendbaar waren. (1838)

In 1839 beproefde hij door een volksopstand de hem gestelde beperkingen omver te wei-pen; maar de adel zegevierde

en hij moest Servië verlaten. Zijn zieke zoon en opvolger Milan stierf reeds eenige weken daarna, tot een regentschap wilde de aristocratie niet overgaan, maar nam den tweeden zoon van Milosch, Micliael, tot vorst. Ook tegen dezen ijverde de senatoren-partij, aan wier hoofd Wuksitsch en Petroniewitsch stonden, zij waren gezworen vijanden van het huis Obrenowitsch, tegen hetwelk zij den zoon van Czerny Georg stelden, wiens vader in 1817 heimelijk naar Servië teruggekeerd was, maar, volgens vermoeden, door Milosch vermoord ol aan den pacha van Belgrado verraden was geworden. Nu verhief zich het volk tegen de vijanden van Obrenowitsch, en dwong hen tot de vlucht op turkschen bodem , van waar zij tegen het gebeurde protesteerden (1840). Milosch kwam in Servië terug en gaf op verlangen van de Porte algemeene amnestie, waarvan de meesten gebruik maakten. Om de geregelde betaling der officieren en ambtenaars te doen, had de senaat de wet op de verhoogde belasting doorgezet, waarover het volk ontevreden was geworden, welke ontevredenheid nog bijzonder vermeerderde, toen de vrije eikel-mesting opgeheven werd. De Serviërs leefden namelijk hoofdzakelijk van de veeteelt en de uitvoer der zwijnen was een gewichtig middel van bestaan. Vroeger mochten de boeren ongehinderd hun vee in de bosschen laten weiden, thans werden dezen aan de meestbiedenden verpacht. Het volk wist, dat deze maatregelen bijzonder door vorst Milosch voorgestaan waren; hij werd daardoor spoedig impopulair, en een opstand, 1 Sept. 1842, aangevoerd door Wuksitsch en Petroniewitsch noodzaakte hem naar Semlin te vluchten. De pacha van Belgrado en een bijzondere turksche commissaris bekleedden Wuksitsch en Petroniewitsch voorloopig niet de regeering en den 15 Sept. verklaarden eene vergadering van notabelen en het volk Obrenowitsch voor afgezet en voor altijd van de regeering vervallen en kozen Czerny's zoon, Alexander Georgewitsch tot vorst, welke keus de Porte erkende.

De consuls echter van Engeland, Frankrijk en Oostenrijk protesteerden tegen de afzetting van vorst Michael, waarom de sultan zich niet eer bekommerde, dan toen Rusland

zich liet hooren en verklaarde ; dat hij de door de omwente -ling tot stand gekoraene regeering nooit zou erkennen. De uitweg was spoedig gevonden; vorst Alexander liet zich den 27 Juli 1843 nog eens kiezen en werd nu erkend; de twee hoofdaanvoerders van de omwenteling moesten Servië verlaten, maar mochten spoedig daarna weder terug komen. Het was intusschen duidelijk geworden, dat de vorsten in Servië, even als in Moldavië en Walachije alleen door den wil van Rusland afgezet *en aangesteld konden worden. Door eene nieuwe omwenteling is sedert Michael Obrenowitsch weder vorst geworden en in 1867 besloot de sultan tot de ontruiming der servische vestingen.

Sedert 1831 hielden zich de poolsche emigranten onvermoeid bezig met plannen voor nieuwe opstanden; zij stelden zich in betrekking met en ter beschikking van al de ontevredenen van alle landen; maar juist die verbroedering met do samengezworen en van alle kleuren was ook de reden , dat er onder de emigranten zeiven de grootste verdeeldheid heerschte. Oneenig waren de Polen zelfs in 1831, toen de llussen hen de bajonet op de borst zetten en in de verbanning waren /.ij des te minder eenig, aangezien hunne bondgenooten zoo oneenig waren. Het kleinste gedeelte der emigranten verwachtte, niettegenstaande de les van 1831 , eene restauratie van eene vrijzinnige wending der staatkunde in Frankrijk en schaarden zich om vorst Czartoryski; het grootste gedeelte echter sloot zich bij de repubiikein-sche partij aan. Deze partij onderhield van uit Parijs een levendig verkeer met de ontevredenen in russisch, prnisisch en oostenrijksch-Polen; in Parijs, als hst hoofdkwartier der europeesche omwentelingen werden de plannen ontworpen ; maar Krakau was voor Polen, wat Pa,rijs voor geheel Europa was en bestemd voor uitgangspunt der nieuwe poolsche beweging. Deze kleine republiek, de oude poolsche kroningsstad, welke in 1815 door de groote mogendheden.

als zelfstandige staat tusscheu Silezië, Galicië en russisch Polen verklaard was geworden, werd van 1815 tot 1830 door beambten bestuurd, die onvoorwaardelük den russischen invloed gehoorzaamden; maar sedert de omwenteling van 1830 werden dezen vervangen door meer poolschgezinden. Krabau ondersteunde den Pool èn met geld èn vrijwilligers en nam ook vele vluchtelingen op en werd daarom na don val van Warschau door den russischen generaal Kiuliger bezet, van poolsche vluchtelingen gezuiverd en spoedig daarna door de Russen weer ontruimd. Reeds toen dachten de drie besehermende mogendheden, dat het noodzakelijk zou zijn den vrijstaat op te heften, en waarschuwden de regeering in de volgende jaren te zorgen, dat Krakau niet de schuilplaats werde van alle samenzweerders en het brandpunt der revolutionaire ontwerpen. De regeering verontschuldigde zich, maar de omwentelingspropaganda ging ongestoord haar weg en waagde het zelfs in 1835 een zekeren Paw-lowski, die een geheime ageut der russische politie was, door moord uit den weg te ruimen , zonder dat de dader ontdekt kon worden. Daarop eischten de mogendheden in Febr. 1836 de verwijdering der vluchtelingen en toen dezen er nog bleven , omdat niemand hen tot weggaan dwong, rukten den 17 Febr. oostenrijksche, den 20 russische en den 22 pruisische troepen binnen ; het opperbevel over de gezamenlijke troepen werd aan den oostenrijkschen generaal Kaufmann opgedragen. Toen Krakau van vluchtelingen en samenzweerders vrij was, trokken de russische, pruisische en ook de oostenrijksche troepen in den herfst van 1837 weder af; zij moesten echter spoedig weder terug komen en bleven er tot den 20 Febr. 1841, omdat het vorige woelen en zelfs de geheime moorden terug kwamen. Een dooide beschermende mogendheden ingestelde onderzoeksraad ontdekte een geheim verbond der poolsche natie; velen der medeleden werden gevangen genomen en beliepen de zwaarste straffen. Maar ook na deze waarschuwing bleef Krakau het middelpunt der samenzweringen , Avelke van het democratisch comité in Parijs hare bevelen kreeg. In Maart 1845 vestigde zich in Posen, Miroslawski, een der hoofden van

de democratenclub te Parijs ; alles werd door hem eu zijne handlangers zoo bewerkt, dat de uitbarsting des opstands vastgesteld werd op het voorjaar van 1846. In den winter van 1845/46 werkten zij met grooten ijver en bun getal vermeerderde bij den dag. Van den 18—26 Jan. 1846 hadden in Krakan de geheime vergaderingen der hoofdsamenzweerders plaats eu de nacht van 21/22 Febr. was bestemd voor de algemeene uitbarsting.

Maar reeds den 12 Febr. was Miroslawski te Posen gevangen genomen; velen zijner medeleden hadden in Galicië hetzelfde lot, de senaat van Krakau echter weigerde om pogingen te doen, ten einde de voornaamste samenzweerders in handen te krijgen en uit te leveren, waarop de oostenrijksche generaal Collin den 18 Febr. Krakau met zijn leger binnenrukte: maar aangezien een algemeene opstand hem bedreigde, ruimde hij den 24 de stad weder. Nu vormde zich in Krakau dadelijk een veiligheidscomité , met J ozef W odzicki aan het hoofd , hetwelk echter plaats moest maken voor eene nationale regeering, bestaande uit Tyssowski, Gorzewski en Grzegorewski. Üe laatste verklaarde zich zeiven dictator, hetwelk hem betwist werd door professor Wizniewski en een hoop studenten en terwijl men hierover inwendig nog oneens was, werd het krakauer leger in Galicië geslagen en uiteen gejaagd, en rukten de Oostenrijkers en Kussen op de stad zelve aan. In den nacht van den 2 op den 3 Maart wisten de gewapenden en velen der samenzweerders uit de stad te ontsnappen, welke den volgenden morgen door de oostenrijksche en russische troepen bezet werd. Tengevolge dezer gebeurtenis werd de vrijstaat Krakau, in weerwil van een protest van Engeland en Frankrijk, door de drie beschermende mogendheden opgeheven en de stad met haar gebied den 16 Mov. 1846 als een gedeelte der oosteurijksclie monarchie bij het koninkrijk Galicië ingelijfd. In het jaar 1848 werd er nogmaals een opstand door wapengeweld onderdrukt en in 1850 verminkte een brand Vs ^vau de schoone stad.

De in Posen af'gesprokene uitbarsting bepaalde zich tot een onbeduidenden oploop in de stad en tot eene belachelij-

ke proef om Posen met boeven te overvallen; de duitsche ambtenaars en soldaten lieten zich niet overvallen en doodslaan , noch de wapenen 011 kassen wegnemen, zooals Mi-roslawski bevolen had.

In Russisch-Polen beproefde deir 21 Febr. Potocki Sidlec te overrompelen, hij viel echter in de handen der Kussen en werd opgehangen. Hier toonden de boeren zoo als elders de grootste lust om de edellieden uit te plunderen en te vermoorden; maar zij werden hierin door de russische regeering verhinderd; deze verklaarden den 5 Maart Polen, Volhynië eu Podalië, Wilna, Grodno enz. in staat van beleg ; en terwijl de schuldigen in Pruissen en Oostenrijk hun onberaden aanleg met kerker en vestingstraf moesten boeten , vonden de ongelukkigen in itusland een snellen dood of verbanning naar Siberio.

Wel waren de Pranschen in 1815 verslagen on was het groote rijk ineen gevallen; wel had het congres van Wee-nen weer volken en landen na eigen goedvinden verdeeld en het H. verbond op zich genomen elke poging der volkeren om deel in de regeering te erlangen te onderdrukken, dat alles kon echter niets baten, üe groote mogendheden konden den geest, welke van uit Frankrijk over de wereld gewaaid was, niet afsluiten, deze vond vereerders bij alle naties en vooral daar, waar het oude regime zich weder geheel wilde doen gelden. Het tegenwoordige geslacht had het lijden der fransche overheersching niet gevoeld , het bewonderde slechts de helden uit dat tijdperk en de lange rust, welke gevolgd was, werd eeutoonig. Er was iutusschen veel van het fransche leven overgebleven. De stille huiselijke haard gaf geen genoegen meer. Elke tamelijk bevolkte stad moest een Parijs zijn, waar de vermakelijkheden op de wijze der Pranschen elkander opvolgden. Het leven moest genotrijker zijn dan dat der voorvaderen; men moest beter wonen, schooner gekleed zijn, waardoor de weelde hand over hand toenam. Het nieuwe crediet-wezen maakte dit gemakkelijker; maar bracht ook velen door schulden ten verderve. Daarbij brach-ALG. QESCH. 42

ten stoombooten en spoorwegen, onschatbaar voor den handel, de geheele wereld in beweging; ieder werd op zijn tijd, reiziger; de naties konden elkander gemakkelijk bezoeken en in hunne tooverpalcizen bewonderen, waardoor bij de verschillende volken veel nationaals verloren ging. Het jonge geslacht had daarenboven op de schoolbanken veel moeten leeren, wat den voorvaderen vreemd was gebleven; want wedijverend hadden de staten voor het onderwijs gezorgd. De wetenschap en de verspreiding er van hadden een verbazenden omvang gekregen. Dat onderwijs in de veelsoortige wetenschappelyke vakken kou bij velen niets meer dau eeue oppervlakkige kennis bezorgen, en juist die oppervlakkigheid vormde vele lichtvaardige ontkenners, onberaden veroordeelaars en onbescheiden bedillers. Het onderwijs was door den tijd eene bloote vorming des verstands geworden, welke het hart koud laat, terwijl de godsdienstige vorming had moeten wijken.

Er had zich eene soort van liberalen gevormd, voor wie alle godsdienstige meeningen hetzelfde waren, of die aan het Christendom zelfs geene goddelyke instelling toeschreven , en dit ongeloof beperkte zich weldra niet meer bij de geleerden en, als mode, bij de hcogere standen; maar drong spoedig bij het volk door en vooral in Frankrijk en Zwitserland onder den werkenden stand. De fransche omwentelingspartij , die zich de ware democratische noemde, omspon weldra den gezamenlijken werkmansstand in haar verderfelijk weefsel. Zij wekte de laagste hartstochten by dien, weleer, zoo tevreden stand op, zooals: nijd tegen rang, vermogen en wetenschap ; de traagheid , dierlijke zinnelijkheid eflz. De hoofden des bederfs waren voorzichtig genoeg de zaken niet zoo bij hun rechten naam te noemen ; neen, zij verbloemden ze onder andere benamingen, het heette: organisatie van den arbeid, evenwicht tusschen arbeid en kapitaal, aanspraak van elk mensch op het genot des levens enz. Zij vormden communistische, socialistische en democratische vereenigin-gen enz. en spuwden zoowel door hunne gesohriften als door de gesprekken hunner volgelingen hun doodend vergift over geheel Europa uit, en van daar ook, dat de Fe-

De Zwitsers hadden zich over het weener-congres geenszins te beklagen; want het gebied des eedgenootschaps werd niet Genève, Neuenburg, Pruntrut en Wallis vergroot; hun werd eeuwige neutraliteit verzekerd en eerst dan, als zij zich zeiven niet meer redden konden , zouden de mogendbeden zich met hunne inwendige aangelegenheden bemoêien. In de tijdruimte van 1815—1830 genoot Zwitserland een ongekenden bloei. De staatsschuld werd afgedaan, desgelijk geschiedde ook met de afzonderlijke schulden der cantons ; de belastingen waren zeer matig en daarby waren de handel eu industrie met rasse schreden vooruitgegaan. En toch gaf de Juli-omwenteling het teeken toteene menigte veranderingen; en hoe weinig zij eigenlijk noodza-kelijk waren bewijzen het talmend toetreden der cantons en de moeite, welke zich de mannen van den zoogenoemden vooruitgang moesten geven, om het volk te overtuigen, dat het ontevreden was. Het middel, waarvan die volkshelden zich bedienden, waren groote volksvergaderingen onder den blooten hemel, waar het den redenaars niet moeielijk viel een gedeelte der volksmassa mede te slepen, eu den republi-keinschen magistraten bleef niets anders over dan toe te geven. Zoo kwamen in de meeste cantons de veranderingen der staatsinrichting tot stand. Zij bestonden voor het grootste gedeelte in het afschaffen of verminderen van den kiezerscensus.

De weg voor de volkssouvereiniteit was door de demagogen reeds geopend. Het canton St. Gallen gaf weldra aan het volk het veto, dat is: een besluit van den grooten raad kon binnen een zekeren tijd door afstemming in eene vergadering van staatsburgers vernietigd worden. En hoe hel-derdenkende en welmeenende burgers ook waarschuwden, dat hierdoor de beste wetten en besluiten konden vallen en

de wijde deur voor de volksmenners opengemaakt werd, werd dat veto of eene dergelijke inrichting bijna in al de cantons ingevoerd. Nu ontstond er een gejaag naar de volksgunst, omdat dit de zekerste weg was naar ambten en bedieningen; het getal volksvrienden vermeerderde van jaar tot jaar en ieder verzon de eene of andere weldaad ten behoeve van het volk uit. Met deze ambtjagery gaat de oppositiemakery hand aan hand, en moet ten laatste, als de oude, deftige burgerzin vernietigd is, tot ochlocratie (de regeering van het gewone volk) voeren.

In sommige cantons, zooals in Bazel en Schwijz, hadden die veranderingen niet zonder hevige tooneelen plaats. Evenals elders stonden de R. K. geestelijken en vooral de Jezuiteu den liberalen hervormers in den weg en waren de kloosters hun een doorn , maar tegelijk een lokaas; zoodat er van aelf verschil ten opzichte der hervormingen in de bonds-constitutie verrees tusschen de katholieke en de protestantsche cantons. De eersten sloten zich meer aaneen en vormden don zoogenaamden Sarnerbund (Schwijz , Baselstadt, üri, Unter-walden, Wallis en Neuenburg); het doel was de handhaving dei-rechten hun door de bondsconstitutie verzekerd. De bijna protestantsche cantons vereenigden zich ook onder den naam van Siebenerbund (Bern, Aargau, Zurich, ïhurgau, St. Gallen, Luzern en Solothurn). Deze cantons dreven voorna-melijk aan op eene herziening der bondsconstitutie en hadden het gemunt op de Jezuiten en kloosters. Voor dezen had de Genever Rossi (een gevluchte carbonaro, vervolgens protes-tantsch-geneefsch burger, later weer katholiek en afgezant van Lodewijk Philippus en ten laatste als minister van Paus Pius IX vermoord) werkelijk een ontwerp voor eene nieuwe constitutie vervaardigd, het werd echter in Luzern afgestemd, waarop het voor eene latere gelegenheid ter zijde werd gelegd, Van niet minder belang was de vluchtelingskvvestie. In de jaren 1831—1835 hadden namelijk eene menigte staatkundige vluchtelingen uit Duitschland en Italië in Zwitserland een veilig toevluchtsoord gevonden, bij welken zich, na de poolsche omwenteling, meer dan 800 Polen voogden; zij al len vonden daar niet alleen eene schuilplaats; maar werden in de zoo-

genaamde liberale cantous letterlijk gevierd als vrijheidshelden en door het gezag op alle wijzen begunstigd. Dat die vluchtelingen voor het revolutioneeren der naburige staten werkzaam waren, was geen geheim; want zij predikten het zeiven als van de daken en verspreidden tallooze vlugschriften over de grenzen; zwitsersche dagbladen en volksredenaars voegden het hunne daarbij, zelfs bij de feesten gingen hevige fanfarounades op tegen vreemde regeeringen. Meermalen wendden zich de gezanten der betrokkene mogendheden tot de zwitsersche autoriteiten, doch werden telkens met uitvluchten gepaaid. Toen echter de vluchtelingen in Febr. 1834 van uit Genève en Waadt onder Bamorino een inval in Savoye ondernamen, eischte de duitsche bond gebiedend de uitzetting dier vreemde revolutionairen, hetwelk Zwitserland niet waagde te weigeren; zij werden door Frankrijk opgenomen, welke hen bij het vreemdenlegioen in Afrika inlijfde. De goede verstandhouding duurde echter niet lang; kort daarop vierden eene menigte duitsche handwerkslieden, duitsche emigranten en vluchtelingen, te Steinholzli bij Bern eene soort van broederfeest en gedroegen zich uitzinnig, als ware Dantons (het refrein van een hunner liederen was bijv.; nht Blut, mit Tyrannenblut netzt eure Bahn). Nu traden Oostenrijk , Bruisen, de zuidduitsche bondsstaten, Buslaud en Sardinië met hunne diplomatieke nota's tegen Zwitserland op, daarenboven verbood Duitschland zijnen handwerkslieden het reizen door Zwitserland en den studenten het bezoeken der zwitsersche hoogescholen, dit alles zou wellicht nog weinig gebaat hebben, indien Frankrijk zich niet bij hen had aangesloten; maar dit rijk was zeer gevoelig voorde wederrechtelijke behandeling tegen twee fransche burgers, de gebroeders Wahl in Bazelland, omdat zij Joden waren. In J uli 183ü vorderde het fransche kabinet van den landdag gebiedend de uitzetting van alle vluchtelingen, welke zich aan onbehoorlijkheden jegens de andere mogendheden hadden schuldig gemaakt. De landdag besloot dientengevolge tot de verwijdering der vreemdelingen; vele cantons, en voornamelijk Waadt, verzetten zich hiertegen, waardoor de verwikkelingen met Frankrijk niet ophielden;

maar stegen integendeel tot eene bedenkelijke hoogte, toen Lode wijk Napoleon, na den aanval op Straatsburg, zich in Zwitserland kwam vestigen en van daar uit door den luitenant Laity eene bonapartistische brochure in Frankrijk wist te verspreiden. Lodewijk Philippus eischte zijne verwijdering, doch men antwoordde: dat hij niet uitgezet kon worden, aangezien hij thurgausch burger was; tegelijk werd den koning herinnerd , dat hij zelf vroeger eens als vluchteling eene schuilplaats in Zwitserland gevonden had. En toen nu Frankrijk zijne troepen naar de grenzen van Zwitserland liet oprukken, riepen ook de cantons Genève, Waadt en anderen , benevens de landdag, hunne manschappen op en rustten zich tot den krijg uit. Alles kreeg een zeer oorlogzuchtig aanzien, maar het liep vreedzaam af; want Lodewijk Napoleon verliet vrijwillig Zwitserland, waarop Frankrijk door zijn gezant liet aankondigen: dat het nu ook de verwikkelingen als geëindigd beschouwde en hiermede liep de zaak ten einde.

Terwijl dit alles voorviel, bedierf de systematische vijandelijkheid , met welke de heerschende partij tegen de Katholieken te werk ging, de beste sappen van het zwitsersche volksleven. En hoever de liberalen en radicalen het reeds gebracht hadden, kan men daaruit opmaken, dat Dr. Strauss, die in zijn boek de geschiedenis van Christus als eene mythe had voorgesteld, als leeraar in de dogmatiek aan de universiteit van Zurich beroepen werd. Volgens de badener conferentie, gehouden tusschen de regeeringen van Lüzern, Bern, Thurgau, St. Gallen, Aargau, en Bazelland, moest de kerk aan den staat onderworpen, de concordaten vernietigd , de kloosters opgeheven en de Jezuiten vei'dreven worden; om de eenvoudige reden, dat zij der algemeene volksontwikkeling tegenstonden en de onverdraagzaamheid aankweekten!

Onbegrijpelijke liberaliteit, als men gelieve op te merken: dat in Zurich, zoo min als in Schaffhausen, Bern e. a. een katholiek het burgerrecht kon krijgen; dat in Appenzell geen man eene katholieke vrouw mocht huwen, al werden al de kinderen protestant; in Bern en andere protestantsche

cantons moest de heidelbergsclio catechismus als schoolboek gebruikt worden, waarin de katholiek een vermaledrjdo afgodendienaar genoemd wordt; dit alles beduidde niets ; maar onverdraagzaam heette het, als de bisschoppen opkwamen tegen elke onwettige verordening tegen do kerk en verkorting van hunne kerkelijke macht, als de geestelijken ijverden tegen het venijn der radicalen, als de Katholieken zich met al hunne kracht verzetten tegen elke aanranding van hun dierbaar geloof, als zij hunne kinderen, in plaats van naaide rationalistische meesters, naar de Jezuiten zonden, wier inrichtingen van onderwijs de sieraden van Zwitserland waren. Om meer eenheid in het zwitsersche eedgenootschap te ver-quot; krijgen, zoo heette het; maar voornamelijk om alles in den zin der radicalen te hebben, moesten de cantons constituties herzien worden, hetwelk thans door den invloed van het volk I wel gemakkelijk viel; maar evenwel bij de meeste catho-lieke cantons om bekende reden groote tegenkantingen vond, zoo werd, bijv. Lnzern, welke van het verdrijven der Jezuiten niets wilde weten, twee malen door de zoogenaamde vrijscharen, uit de omliggende cantons bezocht, welke trouwens niet alleen niets konden uitrichtten, maar zelfs het hazenpad moesten kiezen.

Nadat de radicale partij zich de meerderheid inj den landdag had weten te verschaffen, bereidde zij zich om onder het schild van het eedgenootschap, dus der wettigheid haar hoofdslag te slaan. Luzern «namelijk , had met Uri, Schwijz, ünterwalden, Zug, Freiburg en Wallis een verbond gesloten, Sonderbond geheeten. Niet tot een aanval, daartoe waren zij te zwak, maar tot onderlinge verdediging en bewaring hunner rechten. Zij waren daartoe volkomen gerechtigd ; want de algemeene bondsaste verbood slechts verbintenissen met buitenlandsche mogendheden, en dezulken, welke ten nadeele van het eedgenootschap of enkele cantons konden zyn. Op den landdag van 1847 werd evenwel met meerderheid het tegendeel beslist; volgens een besluit van den landdag werd Luzern het eerste opgevorderd: de J ezui-ten te verwijderen en zijn verbond met de zes bovengenoemde cantons op te geven. Luzern en zijne verbondenen , de

Souderboiid, weigerden en betoogden op goede gronden, dat zij in hun recht waren. Als in een oogopslag was de geheeld radicale partij in de weer met uitrustingen tot den burgeroorlog. Van de buitenlandscho mogendheden gaven zich Oostenrijk en Frankrijk alle moeite om den storm te bedaren ; het jonge Zwitserland bekreunde zich echter daarom niet, integendeel, zij bespotten zelfs don franschen gezant Bois le comte, dien zij «Holzgraafquot; noemden. Vooral toonden zij zooveel vermetelheid, om dat lord Palmerston, Engelands minister van buitenlandscho zaken, de cantons der meerderheid tot krachtig handelen aanspoorde en tegelyk Frankrijk verhinderde met nadruk op te treden. Ook was de openbare meening in Frankrijk reeds tegen den Sonderbond; de voorteekenen eener omwenteling daar werden reeds meer zichtbaar. Sardinië had ook zijne vroegere rol reeds verwisseld; de italiaansche omwenteling deed zich ook in de verte zien en in Duitschland zelf' heerschte reeds eene hoogst onaangename stemming , welke zich mede tegen den Sonderbond uitte.

De meerderheid van den landdag bepleitte, op eene eigenaardige wijze haar recht ten aanhoore van Europa. Zij verkondigde ; dat niets tegen den katholieken godsdienst en de rechten der Katholieken ondernomen werd, die zoo iets beweerde , was een leugenaar; maar tegen de leden van eene orde, welke wegens hare gevaarlijkheid in de vorige eeuw zelfs door den paus ontbonden werd, tegen mannen , die geen vaderland hebben, en er dus geen beminnen kunnen, die de bestrijding der Protestanten tot hoofddoel stellen, en in de vreedzaamste landen, den onvrede brengen ; zulke mannen mochten zij niet langer op zwitserschen grond dulden. Even zoo min, luidde het, zijn de rechten der afzonderlijke cantons in gevaar; maar de Sonderbond moest opgeheven worden; want hij vernietigt de eenheid van het eedgenootschap, bedreigt hare toekomst, stelt den inwendigen vrede in gevaar en biedt het buitenland de gelegenheid aan om zich in de zwitsersche zaken te mengen en kon eenmaal den ondergang van het eedgenootschap bijvoeren. Zulke taal bleef niet quot;donder uitwerking.

den bond op te lossen en om des vredens willen de Jezui-ten te verjagen. Toen nu de landdag in den herfst van 1847 besloot tot het gewapend optreden tegen deu Sonderbond , stelden zich niet alleen de militie der protestantsche cantons onder de wapenen, maar ook die der katholieken van Tessen en Solothurn en uit de andere cantons is ook niet bekend, dat een katholiek zijn dienst weigerde voor den Sonderbondsoorlog. De oorlog nam een onverwachten ras-schen loop. De overste Dufour uit Grenève, die als genieofficier ouder Napoleon gediend had, voerde als opperbevelhebber het driemaal sterker leger van het eedgenootschap aan. Zijn leger bestond uit ruim 100 000 man, dat van het Sonderbond 36 000, zoodat er in het betrekkelijk kleine Zwitserland met den landstorm medegerckend 200 000 man onder de wapenen stonden.

Dufour oefende eenige weken zijne miliciens, omtrok voorzichtig de cantons van het Sonderbond en viel den 14 Nov. Freiburg aan, dat kapituleerde. Den 21 gaf zich Zug zonder weerstand te bieden over ; deu 24 had reeds de beslissende slag plaats aan de brug van Gislicon, bij Hou au en Moijerkappel. Dapper hield zich Ochsenbein, de aanvoerder van het leger des Sonderbonds, hier den geheelen dag tegeu de overmacht staande; maar 's avonds moest hij wijken, zijne troepen namen de vlucht, waarop Luzern zich ook overgaf, deu 25 Schwijz en Unterwalden, den 26 Uri en den 29 Wallis, de laatste cantons hadden geen hevigen tegenstand geboden. De hoofden van den Sonderbond, alsmede de Jezuiten hadden zich door de vlucht weten te redden.

De landdag hield de onderworpen cantons nog eenigen tijd bezet om de noodige veranderingen in radicale wijze door te zetten, overigens werden de cantons van het Sonderbond veroordeeld om de krijgskosten enz. te betalen, waarvoor hun echter toegestaan werd zich voor een gedeelte uit het opheffen der kloosters schadeloos te stellen, waarvoor thans het volk, dat er vroeger zoo tegengestreden had, gaarue zijne toestemming gaf. In 1848 kwam de nieuwe bondsconstitutie voor geheel Zwitserland tot stand. Zij is voor het grootste gedeelte een namaaksel van de

noord-amerikaansche , alleen heeft de president van het eedgenootschap niet de uitvoerende macht, zooals in Noord-Amerika.

De Franschen, welke zich zeiven de groote natie noemen, konden den burgerkoning op den duur niet vereeren. Hun vorst mag tyrau of despoot zijn,, als hij hun door zijne daden roem bezorgt, dan noemen zij hem groot, vandaar dat Lodewijk XIV en Napoleon l nog bij hen afgoden zijn. Lodewijk Philippus deed niets , waardoor Frankrijk buitenlands verwondering verwekte, integendeel zooals wij gezien hebben , offerde hij zelfs de frausche wapeneer op om den vrede te bewaren; de zorg voor zijne familie overtrof die voor zijn rijk.

Daarenboven verzaakte hij het grondbeginsel, waarop zijn troon rustte; hij was tevreden, dat hij aan de tafel der andere groote mogendheden mocht aanzitten en zijne ministers waren even kleingeestig als hij en hadden ook geen ander streven dan hun koning; trouwens de laatste jaren regeerde hij alleen en eigenzinnig. Wij hebben reeds gezien hoe de ontevredenheid zich tegen de regeering uitte, zelfs door aanslagen op des konings leven, en toch geloofde hij evenmin als eenig mensch, dat zijn troon op het spel stond. Hij was immers koning geworden door den derden stand, welke door zijn getal, zijne bezittingen en vorming sedert de groote omwenteling de eigenlijke natie vertegenwoordigde. Wat vermochten de legitimisten, de aanhangers van de verdrevene koningsfamilie, meestens uit adelijken bestaande , tegen de massa burgers ; gesteld dat zij aan eenige onderneming dachten? Zij hadden in Juli 1830, toen het staatsgeweld in hunne handen was en het leger te hunner beschikking stond, na een zwakken tegenstand hunne zaak verloren gegeven, van daar dan ook, dat de manifestatie, welke zij in Engeland aan den hertog van Bordeaux gingei\ brengen in Parijs volstrekt;

geen weerklank vond. De plattelandsbevolking was bij de Juli-omwenteling stil gebleven en bleef dit ook gedurende de regeering van Lodewijk Philippus; want zij had rust en bekommerde zich slechts om hare akkers , weilanden en wijnbergen. De militaire stand was niet zoo ingenomen met de vredensstaatkunde des konings , vooral na 1840, toen er algemeen alarm werd geslagen en de fransche soldaat reeds gloeide naar den strijd; maar er werd rust gecommandeerd , voor dat er nog een schot gedaan werd; gelukkig dat Algiers een ruim veld voor de strijdlustigen aanbood en eene gunstigere gelegenheid gaf ter bevordering dan de eentoonige garnizoensplaats. Zoodat de koning oogenschijnlijk, niettegenstaande de scherpe debatten in de kamers, de spaansche huwelijken en de vernederende houding in het oostersche vraagstuk, gerust op zijn troon zat en de regeering in zijne dynastie verzekerd scheen door zijn oudsten zoon den hertog van Orleans, den lieveling van het volk en het leger; toen deze den 18 Juli 1842, van Neuilly vertrekkende, waar hij op het bescheiden landgoed afscheid van de koninklijke familie had wezen nemen om naar het kamp van St. Omer te vertrekken, ongelukkig het leven verloor. Op de chemin de la revolte raakten de paarden in het tuig verward, zij schrokken, de jockey kon hen niet meer houden cn de hertog, vertrouwende op zijne gewone vlugheid, sprong uit het rijtuig, maar werd met zulk eene kracht tegen een steenen paal geworpen, dat hij be-zinningloos daar neer lag. Men bracht hem in een nabij-zijnd huis, alle middelen werden aangewend; maar te vergeefs. De koning was toegesneld, geen teeken van kennis gaf de lijder; toen de koning de woning verliet verkondigde hij aan het volk: geen hoop meer! De troonopvolger stierf, eene weduwe en twee kinderen nalatende: den op den 25 Aug. 1838 geboren graaf van Parijs en den anderhalfjarigen hertog van Chartres. Lodewijk Philippus, over wiens hoofd zoo veel stormen gegaan waren, die hij met onveranderlijken moed had weten te verdragen, stortte dagen achtereen tranen over den hem zoo smartelijk ontrukten zoon. Reeds den 20 Juli werden de kamers tot

eene buitengewone zitting opgeroepen. De koning reeds oud van dagen, gevoelde zich verzwakt en , zoo als hij zich uitdrukte, bezorgd over het heil en de rust van Frankrijk, droeg eene wet voor, waarbij de hertog van Nemours, tweede zoon des konings in geval van overlijden zijns koninklijken vaders, als regent benoemd werd gedurende de minderjarigheid van den graaf van Parijs. Vijftien lange zittingen waren er noodig om deze wet aangenomen te krijgen, üe legitimisten wilden natuurlijk van eene bevestiging eener geüsurpeerde kroon niots weten; deu republie-keinen was elke troou een doorn in het oog en de liberalen ij verden voor de moeder vau den graaf van Parijs, de hertogin van Orleans ; deze vond vooral een hevigen voorstander in den dichter Lamartine, die bij deze gelegenheid de juü-partij voor de liberale verwisselde, Thiers integendeel, die destijds tot de hoofden der oppositie behoorde, sprak welsprekend voor den hertog van JMemours; hij wilde voor de toekomst den terugkeer in de koninklijke gunst niet verbeuren, hetwelk Odiion Barrot deed uitroepen, toen Thiers de liberale partij tot zijn gevoelen wilde overhalen: »wij stellen onze overtuiging boven onze belangen!quot; Na den dood van den hertog van Orleans scheidde zich de koning onder het ministerie Ouizot hoe langer hoe meer van de liberalen af; daarbij ijverden de legitimisten bijzonder voor den hertog van Bordeaux, anders deu graaf van Chaiu-bord; het wemelde in Parijs van portretten en beeldjes met het onderschrift van Hendrik V, koning van Frankrijk enz. Onder de leiding van den beroemden advocaat Berryer en anderen had er in Londen weken lang eene legitimistische manifestatie plaats, waarbij echter het volk koel bleef; honderden vau den bloei des adels en hunne volgelingen stroomden naar het Belgrave-Square te Londen, waar de afstammeling der Bourbons zijn hotel had, om zijne hoogheid als hun koning te begroeten en hem hunne eeuwige trouw te betuigen. JDe liberalen en republikeinen lachten er om, niet alleen om de dwaze vertooning ; maar vooral ook omdat zij hoopten, dat het den koning en zijn minister Guizot meer tot hen zou brengen. Zij vergisten zich echter, en dat bleek

alras in de Kamer over de debatten omtrent verordeningen in de wet op liet onderwijs; dezen werden bijzonder door Villemain en Cousin in liberalen zin verdedigd. De wensch was voornamelijk om de geestelijke inrichtingen van onderwijs, de kleine seminaries, bijzonder die der Jezuiten, waarvan ijverig door de Franschen gebruik gemaakt werd, aan het gezag der bisschoppen te ontrukken, het mocht niet baten; de meerderheid der kamer, waarin door den tijd vele ambtenaren zitting hadden gekregen , volgde den koning en zijn ministerie. Thans hadden de liberalen eene snaar aangeraakt, welke zoo vaak oil overal getrild had, namelijk de Jezuiten. De Franschen waren reeds voorbereid door den kwaadaardi-gen , onnatuurlijken roman »le juif errantquot;, van Eugène Sue. Thiers en de zijnen dachten nu de regeering klem te zetten ; en de eerstgenoemde , die , toen hij zelf minister was, het niet gedaan had, deed nu in de kamer het voorstel»om de wetten, welke den Jezuiten het verblijf in Frankrijk verboden, ten uitvoer te leggen.quot; Na hevige debatten, waarin al het kwaad, dat men wist, met voorbijgang van het goede, dat zij gedaan hadden, nogmaals met ophef uitgebazuind werd, ging de kamer met meerderheid van stemmen over tot de gemotiveerde orde van den dag, waarin zij haar vertrouwen uitsprak; dat de regeering voor de uitvoering der wetten zorgen zou. De regeering liet zich niet in den strik vangen ; Guizot wist bij den H. Stoel te bewerken, dat de generaal der orde , Koothaan, de congregaties der orde ontbond. De Jezuiten sloten hunne scholen en kloosters ; maar verrezen hier en daar weder onder een anderen naam. Niets kon de liberalen of republikeinen verder brengen; ook niet na de nieuw verkozen kamer van 1846 ; want zij bestond voor twee derde uit ambtenaars of zulke leden , die door belangen aan het ministerie verplichting hadden; er ging reeds een algemeene roep van kiesvervalschingen op, en vooral Thiers met Odilon Barrot en Dufaure e. a. gevoelende, dat zij tot geen ministerportefeuille meer konden geraken, sloten zich bij de democraten aan en er ontstond een algemeene kreet van kieshervorming, uitbreiding van het kiesrecht! Zij werden hierin bijzonder ook bijgestaan door het dagblad »le Bien publicquot; van de

Lamartine, die nu van streng legitimist in een streug republikein veranderd was. Liberalen, radicalen, republikeinen, kortom alle partyen vereenigden zich aan feestmalen (Reform banquette); in de kleinste steden en dorpen, vooral in het zuiden van Frankrijk, hield men zijn reform banquette; men had ze onder alle standen, en natuurlijk ontbrak het niet aan de felste redenaars , welke daar de dolste theoriën verkondigden; vi-ve la reforme! was de ofïicieele leus; de toast op den koning was verboden; daarbij had hetcommunismus(gelijkheid van bezit) en het socialismus (gelijkheid der standen) onder de armen en nietsbezitters snelle vorderingen gemaakt door de hersenschimmige geschriften er. redevoeringen van de apostelen der vroegere dwaasheden. Het klonk zoo schoon voor het proletariaat (de nietsbezitters) als zij van Proud-hon leerden : dat «eigendom een diefstal isquot;; dat de voor het volk gelukkigste staat zulk een is , waar in het geheel geen regeering of wetten zijn, waar ieder doen en laten kan, wat hij verkiest. Dat Icarie van Cabet was voor hen het land van belofte ; waar de staat de algemeene bezitter is en aan ieder broederlijk een gelijk aandeel der bezittingen en inkomsten uitdeelt. Moest het den werkman niet verlokke-lyk voorkomen, wat Louis Blanc hun in zijn geschrift »L'organisation du travail voorspiegelt en in zijne redevoeringen nog vuriger aanprijst bijv.quot; dat de staat verplicht is bovenal voor het welzijn van de arbeidende klasse te zorgen ; de staat moest om den treurigen toestand, waarin de werkende stand vervallen was, door de afhankelijkheid van het kapitaal en de ongeregelde concurrentie, als bezitter van het grootste kapitaal, allo aannemingen, ondernemingen, fabrieken enz. op zich nemen ; groote nationale werkplaatsen oprichten en daar al de mogelijke werkkracht verzamelen; hij wilde den staat als het ware herscheppen in eene groote werkplaats, waarin de werklieden zeiven, door de door hen gekozen opzieners, het arbeidsloon en den werktijd bepaalden, zoo dat niemand langer behoefde te werken dan hij verkoos; maar toch altijd genoeg loon had voor zichzelven en de zijnen. Moesten zulke denkbeelden het hoofd van het volk, van den werkman, vooral van den tragen en ongodsdienstigen niet

op den hol brengen en niet alleen in Frankrijk, o, neen, zij doorwoelden geheel Europa , vooral Duitschland en vonden overal voorstanders en aanhangers. Wonder is het, dat die zoogenaamde wijsgeeren alle kwalen willen genezen dooide consequente gevolgen der ziekte te vergrooten en te bespoedigen, in plaats van, zooals de verstandige geneesheer doet, eerst de oorzaak der ziekte op te sporen, deze weg te nemen , waarop dan de genezing van zelve volgt. De grond lag in een sedert 80 jaren ongodsdienstige opvoeding en onderwijs; door dezen had men alleen de bron van het bederf kunnen dempen.

Er was geen zeer scherpe blik noodig om te zien, dat de l'ransche maatschappij op eene gevaarlijke helling stond, niettegenstaande den schijnbaren voorspoed, in weerwil dat er openbare werken ondernomen werden; ouder anderen een spoorwegnet, dat geheel Frankrijk omvatte en meer dan drie duizend millioen Fr. kostte. Bij de opgewondenheid, heerschte er een geest van jacht op vermaken , een voor-beeldelooze zucht naar pracht, vooral onder de vrouwen, welke zoowel de hoogste als de geringste standen aantastten; toen zich daarenboven schandalen openbaarden, welke den laatsten zweem van achting voor de regeering van Lode-wijk Philippus moesten vernietigen. Wij kunnen u al de daden van oneerlijkheid, van omkoopen en verkoopen van ambten en concessies in de hoogste kringen niet verhalen ; den koning zelfs pleitte men niet vrij van het speculeeren in spoor- en bankacties, en Thiers, hoewel hij als minister zelf het beursspel niet dreef, liet het, zegt men, zijn schoonvader des te sterker doen. .Toen men den laatste der Condés, den vader van den ongelukkigen hertog d' Enghien den 27 Aug. 1830 dood in zijn slaapkamer vond, was de hertog van Aumale, vierde zoon van Lodewijk Philippus, als hoofderfgenaam in het testament aangegeven, daar kwam de naast verwante familie liohan tegen op ; zij wierp de zaak in proces, hetwelk de hertog van Aumale wel won, maar algemeen werd de zelfmoord van den prins in twijfel getrokken en luid riep men over erfenis, diefstal en geldzucht des konings. Door de openbare pers en later door

gerechteliike aangifte was bekend, dat het bestuur der oorlogshavens Toulon en Rochefort bedriegelijk was, dat de voorraad uit de magazijnen verdween; meermalen zelfs werden overtuigende inlichtingen aan de zeeprefecten, en aan den minister van marine Duperre gegeven en toen na Rochefort, het arsenaal van Toulon onderzocht zou worden, vloog het den nacht te voren in brand, de brandstichter echter werd niet bekend.

Emil de Girardin beschuldigde openlijk den minister van binnenlandsche zaken, Du Chatel, dat hij van den ondernemer van een nieuw theater in Parijs zich voor de concessie , welke volgens de wet kosteloos kon verkregen worden, 100,000 Fr. had laten betalen om de kosten te bestrijden van het nieuwe ministrieele dagblad 1' Epoque onder de redactie van Granier; Girardin verklaarde nog : dat de belofte, voor een zetel in de pairskamer door de regeering was verkocht geworden ; de regeering ochter zweeg op beide beschuldigingen. Maar ijselijk opzien verwekte het proces, gevoerd tegen generaal Cubières, pair van Frankrijk en vorigen minister van oorlog ; den president van het hof van cassatie, vroeger minister van openbare werken; den advocaat Parmentier en tegen den rentenier Pellapra; waaruit bleek: dat Cubières als minister van oorlog in 1841 den advocaat Parmentier behulpzaam was geweest om van den toenmaligen minister Teste, door omkoop, de concessie tot ontginning van mijnen te verkrijgen. Er werd bewezen dat, de laatste daarvoor, onder schijn van aandeel in de onderneming, een geschenk van 94000 Fr. had aangenomen. Teste beproefde zich door een pistool in de gevangenis van het leven te berooven, doch het schot was niet doodelijk. Hij werd veroordeeld tot eene geldboete van gelijk bedrag , drie jaren gevangenis en verlies van alle burgerlijke rechten en de anderen als deelachtig aan het omkoopen tot gelijk verlies en 10000 Fr. boete. Nog waren aller monden vol van de schelmstukken dier grooten, toen eene bloedige misdaad in de hoogste kringen der maatschappij opnieuw algemeene ontzetting teweeg bracht. De algemeen beminde echtgenoote van den hertog van Praslin, eene dochter van den maarschalk

Sebastiani, werd in den vroegen morgen van den 18 Aug. 1847 op eene gruwelijke wijze in haar slaapkamer vermoord; de volle verdenking viel op haar man; hij had zich in de netten verstrikt van de nietswaardige gouvernante zijner kinderen, de moordenaar werd wel gevangen genomen, maar onttrok zich aan alle straf door den giftdood. De dagbladen, het volk van alle partijen en kleuren schreeuwden met afgrijzen over de diepe bedorvenheid der hoogere standen , alsof het bederf niet van top tot teen gegaan was ; het was eene tijdige aansporing om met het bedorven constitutioneele leven van Frankrijk te breken; de kreet van »vive la reforme!quot; werd luider; zelfs de stille burgers begonnen er mede in te stemmen; dit alles was den liberalen en republikeinen koren op hun molen. Er heerschte groote afkeer tegen den koning en zijne regeering en eene algemeene opgewondenheid deed zich overal gewaar worden, de wolken, welke den storm aankondigden , waren voor ieder reeds zichtbaar. In-tusschcn waren er in meer dan zestig steden reform-maaltijden gehouden om reform-petities te teekenen. De minister van bin-nenlandsche zaken, Du Chatel, had er geen gevaar in gezien, hoewel het bekend was, dat en liberalen en republikeinen hunne hevigste redevoeringen ter maaltijd brachten en nu besloot men gedurende de kamerzittingen, welke weldra zouden geopend worden, om in elk der twaalf arondissemen-ten van Parijs een reform-maaltijd te houden, ten einde de afgevaardigden uit de provincies gelegenheid te geven zich van den waren toestand van Parijs te overtuigen en de nauwste eenstemmigheid tusschen de hoofdstad en de provincies te bevestigen. Den 28 Dec. 1847 werden de kamers door den koning geopend; hij scheen te gevoelen, dat er een hevigen strijd te wachten was, zijn optreden was niet meer zoo krachtig als vroeger, wellicht ook een gevolg des ouderdoms. Nadat hij van hervormingen , zooals van vermindering op de belasting van het zout, van het brievenport en andere gesproken had, hetwelk evenwel geen uitwerking meer had, zeide hij met eene eenigszins bewogen stem; »Mijne heeren, hoe ouder ik word met des te meer ijver en zelfopoffering. wijd ik aan het geluk , belang en de waardigheid van Frankrijk alg. gescii. 43

de werkzaamheid en kracht, welke God mij nog gelaten heeft. Te midden der opgewondenheid, welke vijandelijlce of blinde driften opwekken, geeft mij ééne overtuiging moed en steun, namelijk: dat wij in de constitutioneels monarchie en in de eensgezindheid der groote staatsmachten de zekerste middelen bezitten om al die moeielijkheden te boven te komen en om aan al de belangen, zoowel zedelijke als stoffelijke, voor ons dierbaar vaderland te voldoen enz.quot; Deze paragraaf verwekte bij de hoofden der beweging den hevigsten toorn op, welke zich bijzonder lucht gaf bij de beraadslagingen over het adres ter beantwoording der troonrede. Thiers, die de kaarten gaf, welke gespeeld werden, maar zelf stil bleef, was persoonlijk bi] geen reform-maaltijd verschenen, daarom kon hij uitroepen: »ik behoor niet tot diegenen, tegen wien die woorden gericht zijn, maar daarom ben ik des te meer gerechtigd de hardheid der uitdrukking te misbillijken.quot; De Lamartine , die om zijne dichterljjke redevoeringen het orakel der tribune was geworden, zeide in zijne vurige rede onder anderen : »In vrije landen is er boven het constitutioneele geweld een rechtuitsprekende en scheidsrechterlijke macht; het land, de openbare meening, wier vrije uiting zich niet door wetten laat binden, maar zich openbaar uitspreekt in de pers en in de volksvergaderingen. Dit moet natuurlijk niet plaats hebben dan om gewichtige reden; maar gaf het vorige jaar, zoo rijk aan euveldaden, geen noodzakelijke aanleiding daar toe? Ik beweer, dat wij veel meer te beklagen zouden geweest zijn, als het land het recht niet gehad had zijne verbazing en afkeer te betuigen over zoo vele schanddadenquot; enz. De minister had in de kamer verklaard , dat de regeering geen herhaling der reform-maaltijden zou dulden, omdat men hen misbruikte om het volk in kunstmatige beweging te brengen, daarom zeide Lamartine nog: »denk aan de kaatsbaan en hare gevolgen van 1789quot; enz.! Wij kunnen hierbij afmeten, als de fijn gevormde dichter zoo spreekt, wat de clubmannen wel niet moeten gezegd hebben in hunne vergaderingen en hoe zullen de roode republikeinen zooals een Caussidière, Sobrier, Blanqui, Cabet, Proud-

hon e. a. in zich zelven gejuicht hebben; zy hielden zich nu stil, werkten in het geheim, maar sloten zich alsnog bij de reformpartij aan. Door het verbod des ministers waren de reform-maaltijden in eene geheel andere verhouding tegenover de regeering gekomen, desniettemin besloot men op aanraden van Thiers, de Lamartine en den legitimist Berrijer den woorden des konings en het verbod des ministers den 22 Febr. met een reform-banquet in de Champs-Elysées te beantwoorden. Des avonds evenwel van den 21 Febr. na afloop der zitting, vergaderden de leden der oppositie nogmaals, en bewust van de politie en militaire maatregelen, tot welken de regeering besloten was tegen het houden der reform-maaltijden, deed zich ernstig de vraag op, of het geraden was een stapte doen, welke hen onmiddellijk in openbaar verzet tegen de regeering kon brengen en eene mogelijke omverwerping van de staatsregeling kon ten gevolge hebben, waaraan op dit oogenblik de meesten nog niet dachten en zelfs niet begeerden; de meerderheid deinsde hiervoor terug en sloten zich bij Odilon Barrot aan om het banquet af te zeggen en den volgenden dag eene klacht tegen het ministerie in de kamer te brengen. Thiers was hierbij niet tegenwoordig, Lamartine, Dupont de l'Eure, de advocaat Marie, Du vergier de Hauranne e. a. waren hier sterk tegen. Door dit alles heerschte er in geheel Parijs, bijzonder onder het werkvolk en de mindere klassen, een geest van woeligheid, welke ook al niets goeds voorspelde. En zoo brak de morgen van den 22 Febr. aan. Scharen van menschen, bestaande uit duizenden, die gedeeltelijk van het afzeggen des reform-maaltijds niets wisten, stroomden reeds vroegtijdig naar de Champs-Elysées en toen zij hier in plaats van de gedeputeerden slechts troepen vonden, stemden zij de Marseillaise in, werden uiteengedreven en verspreidden zich onder het geschreeuw van vive la reforme •' a bas Guizot! Steeds in getal toenemende in de wijken der hoofdstad, wierpen zij de ruiten in van het ministerie van binnenlandsche zaken en begaven zich naar de kamer dei-gedeputeerden , waar zij echter door de troepen teruggedreven werden; hier en daar waren reeds barricaden op-

gericht en had reeds bloed gestroomd. Den 23 vertoonden zich meer barricaden en meer volk gewapend; de echte blousse mannen vertoonden zich, voorzien van geweren en pieken, en aangevoerd door echte roode republikeinen. De regeering had ook van hare zijde eene geduchte strijdkracht ontwikkeld; daarbij was de nationale garde opgeroepen , die sedert 18 jaren trouw naast de troepen had gestaan om elke, republikeinsche beweging eu oproer te helpen onderdrukken, maar nu weifelde deze. De bourgeoisie, welke de kern vonnde en wier koning Lodewyk Phi-lippus was, stemde met de refqrme in en sloot zich bij het volk aan; de koning kon hier zich van overtuigen, toen een legioen zijn paleis voorbijtrok en den kreet liet hooren van »Vive la reforme! a bas Guizot!quot; Nog waren de kamers vergaderd, waar het niet minder woelig toeging over het in beschuldiging stellen der ministers. Op hetzelfde oogen-blik werd door den joodschen advocaat Creraieux eene petitie, onderteekend door 500 man nationale garde, waaronder 25 officieren, neergelegd, waarin zij gebiedend eischten, dat het ministerie in beschuldiging gesteld en dadelijk ontslagen zou worden. Guizot stond van zijne plaats op en beklom met vasten tred de tribune en verklaarde: dat de koning den graaf Molé had opgedragen om eeu nieuw ministerie te vormen, maar, voegde hij er bij, dat zoolang het ministerie de macht in handen had, het de orde zou handhaven. Dit verwekte gejuich aan de linker- en gemor aan de rechterzijde. De graaf Molé was wel gezien bij het volk, hij was mede van de conservatieve tot de reformpartij overgegaan en had ook niets verzuimd om Guizot uit het zadel te lichten. Op de straat was intusscheu het oproer van uur tot uur, van minuut tot minuut bedenkelijker geworden ; de stormklok riep duizenden bij duizenden samen om aan den strijd deel te nemen; reusachtige barricades werden genomen en weer genomen , op vele punten stroomden plassen bloed ; de nationale garde bleef werkeloos of sloot zich bij het volk aan; zelfs onder de linietroepen had hier en daar verbroedering plaats, steeds hoorde men »vive la reform! a bas Guizot!quot; maar ook hier en daar »leve de republiek, weg met de Orleansen 1quot;

Toen zich met bliksemsnelheid het nieuws door de hoofdstad verspreidde , dat het ministerie Guizot was afgetreden; deze tijding werkte als een tooverslag. Op eens werden de wapenen neergelegd, er had verbroedering plaats tusschen de nationale garde, de troepen en het volk; het woeste geschreeuw maakte plaats voor gejuich. Parijs kreeg op eens een feestelijk aanzien en baadde zich 's avonds in eene zee van licht. Maar de roode republikeinen, die de blousse mannen, het gespuis, tot hunne beschikking hadden, waren niet tevreden, zij rustten niet. In de meening, dat de geheele beweging op zulk eene wijze nog tot een blijd einde was gekomen , wemelden de boulevards van duizenden wandelaars om de illuminatie te zien, toen 's avonds te 10 ure in de richting van Montmartre, de Marseillaise uit duizenden keelen tegemoet klonk; het was eene gewapende menigte met vaandels en fakkels voorzien, bestaande uit blou-sen, werklieden, nationale garden e. a., een eindwegs voegde zich bij hen eene bende der ergste soort, met fakkels en de roode vlag voorop, het waren de eerste revolutie-mannen met opgestroopte hemdsmouwen, gezicht en handen zwart van het kruid, gewapend met geweren, sabels en pieken; het was de schare van den bloedigen republikein Charles Lagrange , die op de barricaden van Saint-Martin gevochten had. Op eens waren de boulevards leeg, en het licht uitgebluscht, elk der welgezinden spoedde zich naar zijne woning.

Eene kleinigheid of liever een loos verspreid gerucht van wellicht eenige ellendelingen moest eene oplossing teweeg brengen, welke niemand had kunnen vermoeden. Het gerucht liep: dat de municipale garde voor de prefectuur van politie op het volk geschoten had , het bleek echter spoedig dat dit niet zoo was ■ vervolgens verspreidde men: dat Guizot niet afgetreden was en de regeering dit alleen het volk voorpraatte om tijd te winnen en daarop stormde de drom volks nog onder hevig getier van »vive lareforme!quot; a bas Guizot! naar het hotel van den laatste, hetwelk door linietroepen bewaakt werd. Steenen vlogen van alle kanten naar het hotel, en hierbij werd ook een pistool afgeschoten, waarop

de soldaten insgelijks op de samengepakte menigte losbrandden, 50 menschen lagen dood ter aarde! te hulp toegesnelde dragonders dreven de massa uiteen. Nu verhief zioh een vreeselijk geschreeuw van »verraad, verraad ! Men vermoordt het volk! De lijken der neergevelden werden op karren door de straten van Parijs gereden en wraak, wraak! weg met Guizot! weg met Orleans! klonk het uit de heesche stemmen.

In een oogenblik waren de barricades weer bewapend , talrijke nieuwe opgericht en vernieuwde zich de woedende strijd tegen het gezag op onderscheidene plaatsen, terwijl eene ontembare schare van schuim zich reeds een weg naar het paleis der Tuileriën baande.

De koning en het hof, onbewust nog van al het verschrikkelijke, dat daar buiten het paleis voorviel, waren na den goeden afloop van het eerste drama in eene behagelijke rust gevallen, doch schrikkelijk werden zij daaruit gewekt door het gebeurde van den laten avond. De koning zontl dadelijk zijn trouwen intendant Montalivet naar den graaf Molé, doch deze weigerde, omdat de zaken zulk een ernstigen keer genomen hadden, een ministerie te vormen, en nu bleef den koning niets over dan zich in de handen te werpen van die mannen, welke den grond gelegd hadden tot den tegenwoordigen opstand. Nog ten één ure in den nacht zond de koning om Thiers, nadat eerst nog den maarschalk Bugeaux tot opperbevelhebber over de gezamenlijke strijdmacht van Parijs benoemd was. Een paar uren latei-had er een onderhoud tusschen den grijzen vorst en zijn ontrouwen dienaar plaats. Thiers nam op zich een ministerie te vormen op voorwaarde van kieshervorming, ontbinding der kamers, benoeming van Lamoricière tot opperbevelhebber der nationale garde en den maarschalk Gerard over de troepen en staking van het vuren ; de koning willigde alles in.

Den morgen van den 24 Pebr. verkondigde de Moniteur de benoeming van een nieuw ministerie, bestaande uit: Thiers, Odilon-Barrot, Duvergier de Hauranne, Remasat en de generaal Lamoricière. Maar de tijd voor concessies was reeds voorbij! Den ganschen nacht had men bloedig ge-

vochten ; van de boulevard dos Italiens tot voor de poort van St. Dénis, waren alle toegangen niet reuzenbarricades bezet, zoo ook op andere punten; eindelijk staakten de troepen het vuren, en weer verbroederde het volk zich met de troepen, hier en daar keerden zij hunne geweren om of gaven ze aan het volk; eene proclamatie door Odilon-liarrot en Thiers onderteekend werd verscheurd onder het geschreeuw van: te laat, te laat, weg met de Orleansen!

's Morgens 24 Febr. eischte het dagblad la Reforme reeds openlijk de afdanking des konings. De strijd, ja, de baldadigheid , nu het volk geen tegenstand meer vond , werd al heviger en heviger; de koninklijke gebouwen werden geplunderd, en wagens, meubelen tot barricades gemaakt; tusschen 10 en 11 ure bemachtigde een hoop volks het palais royal; de nog weerstand biedende soldaten werden afgemaakt en de dichtst bijzijnde linietroepen kwamen, sedert het vuren verboden was niet te hulp; integendeel hier en daar traden zij zelfs in de rijen des volks. De koning vertoonde zich nog met zijne twee zonen aan de bij de Tuilerien wacht hebbende regimenten nationale garde en linietroepen ; de eerstu echter ontvingen hem met den roep van leve de reform ! de anderen stonden koud ; en nu werd den koning zijn toestand ook recht duidelijk. In zijn paleis teruggekeerd, vond hij geen betere troost. Thiers verklaarde, dat hij zich onmachtig gevoelde tegenover zulke verrassende gebeurtenissen en legde zijne portefeuille neder. De koning was buiten zich zeiven, niemand van de hem omringenden, zooals: de koningin, de beide hertogen van Nemours en Montpensier, Thiers, Lamoricière en de Remusat, waagden het thans raad te geven; toen op eenmaal , zonder zich vooraf aan te dienen, Emil de Girardin , de uitgever van het dagblad la Presse , binnentrad en zich onmiddellijk tot den koning wendde en in haast zeide: dat de proclamaties van het ministerie Odilon-Barrot en Thiers overal door het volk verscheurd waren geworden en dat talrijke benden in aantocht waren naar de Tuilerien; intusschen hoorde men nu en dan reeds het vuren van het palais royal, waar het bloed bij stroomen vloeide.

Wat moet ik doen? zegt de koning; afdanken sire, was het ronde antwoord van de Girardin , het volk wil geen verwisseling van ministerie meer, sire , haast u, anders is het te laat, red het koningschap; de koning bleef aarzelend; zijn jongste zoon, de hertog van Montpensier drong er insgelijks tot heil van Frankrijk op aan. Bugeaux, die intusschen toegesneld was, wilde nog met de wapenen den troon redden, de koning echter wilde niet, dat er nog een droppel bloeds om hem vergoten zou worden, en zeide met bedaarde stem: «daar gij allen wilt, dat ik afdanke, welnu dan, ik dank af,quot; en de koninklijke grijsaard schreef — «J'abdique en faveur de mon petit-fils le comte de Paris, je désire qu'il soit plus heureux que moi.quot; (Ik dank af ten gunste van mijn klein-zoon, den graaf van Parijs; ik hoop dat hij gelukkiger zal zijn dan ik). De generaal La-moricière nam de afstandsacte op en ijlde er mede naaide strijdplaats. In dien tusschentijd waren er andere raadgevers, onder anderen ook den Joodschen advocaat Cremieux, het paleis binnengedrongen; de laatste vooral raadde den koning aan zich zoo spoedig mogelijk door de vlucht te redden ; terwijl hij hem verzekerde, dat de woedende menigte in aantocht was om de Tuilerien te bestormen en niemand voor zijn leven kon instaan. Dit bericht bracht een ontzettenden schrik te weeg, alles in het paleis kwam op de been: adjudanten, officieren, hofdames en hee-ren, alles liep heen en weer; de koninklijke familie kwam in des konings kamer bijeen en bereidde zich tot de vlucht. De koning trok een eenvoudig zwart gewaad aan , desgelijks de koningin en terwijl zij nog met toebéreidselen bezig was, viel haar Thiers in het oog, dien zij met bitterheid toevoegde: »Dat is uw werk, mijnheer, zoo ver hebt gij het gebracht!quot; hij sprak geen woord, maar redde zich ook. Koninklijke reiswagens konden niet meer verschaft worden. Men zorgde dat twee huurkoetsen op de Place de la Concorde klaar stonden, generaal Regnault de Saint-Jean d'Angely, die het bevel over de ruiterij op het bovengenoemde plein voerde, had op zich genomen de vlucht der hooge reizigers te beschermen en zoo verliet het hoog

bejaarde koninklijke paar het paleis, waar zij nog pas zoo rustig toefden, gevolgd door de hertogin van JMemours met hare kinderen, prinses Clementine , twee hofdames, eenige adjudanten, officieren en hofbedienden. Op de Place de la Concorde, bij de obelisk, niet ver van de plaats, waar de hoofden van Lodewijk XVI, Maria Antoinette en ook van des konings vader Philip d'égalité vielen , stegen zij in de voor hen bestemde wagens en nu als nagejaagd door duizend dolken, was het een galoppee-ren naar St. Cloud, van daar naar Trianon en verder naar Eu. De angst om herkend te worden deed de koninklyke familie besluiten van elkander te scheiden en de koning met de koningin reden met een klein gevolg een anderen weg in. Zij bereikten spoedig Dreux, en hier vernam de koning de uitroeping der republiek, de hoop zijner dynastie op den jongen graaf van Parijs was verloren. Nu werd het hem nog angstiger, hij vloog naar Honflour en uit vreeze van ontdekt te worden, verborg hij zich met zijne gemalin van den 29 Febt. tot den 1 Maart bij een ouden schipper in Trouville aan het strand, eindelijk gelukte het hem door de zorg van zijne vrienden en den engelschen consul den 2 Maart met zijne gemalin de engelsche stoomboot de Express, te bestijgen, welke hem veilig in Engeland overbracht, alwaar hij tot den 26 Aug. 1850 leefde.

Nauwelijks had intusschen de koninklijke familie de Tuileriën verlaten, of eene woeste bende trok er binnen, en in een oogwenk was het zoo prachtige vorstelijk verblijf van binnen veranderd in een onbeschrijfelijk verwarde huisboel; al, wat aan de koninklijke familie of aan den troon herinnerde, werd verbrijzeld of' verscheurd. Wab al kostbaars werd er niet verwoest! In de hofkapel verwoestten zij alleen de zitplaatsen der koninklijke familie en hovelingen; het altaar met al de sieraden bleven niet alleen onaangeroerd; maar de kostbaarheden werden ter bewaring naar de kerk van den H. Rochus gebracht. Gewis zou er veel meer verwoest en gestolen zijn geworden, hadden die haters van al, wat schoon is, geen tijdverdrijf gevonden in de welbezette, kostbare wijnkelders; zoo werd er tijd gewonnen, tot dat er betere be-

waking voor het nationaal goed aanwezig was, welke den verderen roof verhinderde. Onmerkbaar verplaatste devolksstonn zich naar de plaats, waar de eerste wolkjes zich vormden, naaide vergaderzaal der gedeputeerden. Tegen half twee ure trad daar, op aanraden van üupin, de hertogin van Orleans met hare twee zoontjes, den graaf van Parijs en C har tres binnen, vergezeld van de hertogen van Nemours en Montpensier en eenige hoofdofficieren; Dupin maakte op zijne gewone, krachtige wijze de kamers bekend met de afdanking des konings ten gunste van den graaf van Parijs, onder voogdijschap van de hertogin van Orleans, hetwelk van vele banken met luide bravos ontvangen werd, doch op de tribunes der toehoorders liet zich de wanklank hooren van ^het is te laatquot; en terwijl nu van de eene zijde de kreet ging: »leve de graaf van Parijs, koning van Frankrijk!quot; en de partij van Marie en Cremieux riep, om de vorming vaneen voorloopig bestuur, ten einde de geheele natie te raadplegen, vulde zich de zaal met gewapenden van alle soort, waarvan een gedeelte in schrikwekkende houding tot het spreekgestoelte voortdrong. De grootste verwarring had plaats, de hertogin met haar zoontje, de hertogen en officieren vluchtten en heesch klonk het door de zaal »weg met de Orleansen, tot den laatsten, leve de republiek!quot; San zet verliet daarop de voorzittersplaats, welke door Uupont de l'Eure ingenomen werd, en te midden van het geschreeuw en gekletter dei-wapenen verschenen Ledru-Rollin en Lamartine tegelijk op de tribune, zonder gehoord te kunnen worden , totdat een geschreeuw van de galerijen het woord aan Lamartine bezorgde, die in een dichterlijken omhaal van woorden verklaarde, dat men eene pro visionneele regeering zou benoemen en dadelijk werden de stemmen zoo goed mogelijk opgenomen, zij waren: Dupont de l'Eure, Lamartine, Cremieux, Arago, Ledru-Rollin, Garnier-Pagès en Marie, de lijsten werden op bajonetten rondgedragen en vonden bijval, welke zich kond gaf in : Leve het voorloopig bestuur, leve de republiek , naar het stadhuis ! Hierheen begaf zich het pas benoemde bestuur, onder het gejuich en gejoel van duizenden en opende hare zittingen, üe omwenteling was volbracht! Lamartine vaar-

digde eene proclamatie aan het volk uit, kondigde de republiek, en ontbinding der kamers af; met eene andere sprak hij tot het leger, dat gedurende de laatste dagen veel be-leedigingen had moeten ondergaan, maar gelukkig sloten zich alle maarschalken, zelfs Bugeaud, en generaals bij het voorloopig bewind aan. Na zulk een storm van drie dagen was alles als het ware vermoeid en neigde van zelf tot rust. De rooden echter , die dronke en woedende socialisten en communisten nog niet, zij waren teleurgesteld; die mannen van het bewind waren niet allen de hunnen , zij stormden de vergaderzaal binnen , Lamartino stond op en vraagde hun bedaard , wat wilt gij ? Uw hoofd ! Lamartine antwoordde met zijne doordringende , vloeiende stem, »gave God dat gij allen zulk een hoofd op de schouders haddet, dan zoudt gij thans verstandiger zijn!quot; zij barstten in lachen uit en keerden onder het »leve Lamartinequot; terug. Nog telkens deden zich buiten het paleis de volkstemmen krachtig hooren , terwijl het voorloopig bestuur van binnen zich haastte om zich te constitueeren en maatregelen voor de openbare veiligheid te nemen; en om aan het ongeduld der schreeuwende menigte te voldoen , werd de eerste acte bekend gemaakt, bij welke het volgende bepaald was: Dupont de l'Eure minister-president zonder portefeuille; Lamartine, minister van buiten-landsche zaken; Ledru-Rollin van de binnenlandsche; Cre-mieux van Justitie ; Bedeau van oorlog ; Arago van marine; Goudchaux van financiën; Bethmout van handel en akker, bouw; Marie van openbare werken; Carnot van onderwijs en eerediensfc; Cavagnac tot gouverneur-generaal van Algiers ; Courtois opperbevelhebber der nationale garde en Etienne Arago tot directeur-generaal der posterijen. Denzelfden dag nog werd de doodstraf voor staatkundige misdaden afgeschaft en het algemeen stemrecht en de kiesbevoegdheid afgekondigd. De republiek werd even spoedig door geheel Frankrijk aangenomen en weldra door al de mogendheden erkend.

Van lieverlede nam wel de stad Parijs hare vroolijke, rustige gedaante weer aan; maar het was slechts eene schijnbare kalmte, de rust van een vulkaan, die later weer met des te meer woede vuur en vlam uitbraakt. De roode republikeinen waren met den gematigden gang niet tevreden; de communisten en socialisten hadden niet naar hartelust met de rijken kunnen afrekenen, zij moesten eene andere gelegenheid afwachten. Van het recht van vereeniging, wiens schending de eigenlijke omwentelingsvlam ontstoken had, werd nu ijverig tegen de vegeering gebruik gemaakt. Er verrezen talrijke clubs, wolke die der Jacobijnen uit de eerste omwenteling tot voorbeeld namen, zooals: de club de la revolution van Barbes, een pas losgelaten gevangen, een eerste communist; de club de la sociétó republicaine centrale van den even beruchten Blanqui; de société frater-nelle centrale van den chemist en socialist Kaspail; daarbij nog tallooze aangevoerd door mindere; maar niet minder hevige democraten, onder de schrikbarendste namen zooals de clubs des voraces, dos vautours e, a. Al deze gezelschappen hadden ten doel den republikeinschen geest te verspreiden, het volk in te lichten over zijne ware belangen en de groote schurken, (dat waren: de regeering, de rijke en welhebbende burgers) te ontmaskeren. »Ja,quot; riep Blanqui uit aan het einde zijner redevoeringen, »aan de lantaarn met de schurken, die onze roemrijke omwenteling onder de asch willen begraven!quot; Zulke clubs hadden altijd nog eenigen vorm en geschieden binnen de muren; maar 's avonds hadden andere vergaderingen plaats van het minste gespuis op de hoeken der straten, waaronder geschreeuw en gevloek geuit werd, wat de clubs nog onder zekere oratorische vormen uitbraakten; zelfs de namen van zekere families werden reeds bevlekt en aan de vervloeking prijsgegeven. En dit alles had zelfs aanhangers bij het voorloopig bewind. Wel had de regeering maatregelen genomen en middelen tot afleiding in het werk gesteld ; zoo had zij bijv. tien nieuwe bataillons mobile nationale garde opgericht en daaronder de meeste jonge proletariërs weten te krijgen tegen eene soldij van 1 fr. per dag en dooiden generaal Duvivier, die in Afrika gediend had, en offi-

eieren en onderofficieren uit de linietroepen, tot gedisciplineerde soldaten gevormd werden.

Den 25 Febr. had de regeering het decreet moeten geven, waarbij den werkman door werk zijn bestaan verzekerd werd, en den 28 vergaderde onder het voorzitterschap van Louis Blanc in bet palais de Luxembourg de permanente commissie, bestaande uit 400 mannen der verschillende werkmansklassen om over de vraagstukken betreffende den arbeid te beraadslagen, alwaar nu de theorist Blanc op zijn gemak zijne wijsheid te berde kon brengen; men ziet dat de tegenwoordige internationalen niets nieuws hebben uitgevonden. Tegelijk kondigde de regeering (12 Maart) de oprichting af van nationale werkplaatsen; eerst in Parijs, vervolgens in al de groote fabrieksteden des lands. Geen van deze iu-riehting beantwoordde in de verste verte aan de minste verwachting; hier was volstrekt geen verhouding tusschen kapitaal, arbeid en product. Er werd meer geld vereischt, maar zij deden minder arbeid en gaven slechter producten, bijv, 10 000 kleermakers zetten zich aan liet werk voor de levering van militaire kleedingstukken en het bewijs is voorhanden, dat de laatste duurder en slechter waren dan vroeger en zoo ook in andere bedrijven. Die werkplaatsen onder hunne directeurs namen weldra een bedenkelijk karakter aan. Het stroomde uit de provincies naar Parijs. Een werkman, die zich aangaf had al dadelijk fr. 1,50 zeker; van 20 000 klom het al spoedig tot 150 000 man ; het werden plaatsen van luiheid en samenspanning, bij duizenden slenterden zij langs de straten en werden eene macht, die elk oogenblik in staat was om tie orde omver te werpen. Daarbij vereischte dat alles verschrikkelijke sommen, tot Mei toe waren alleen meer dan 7 millioen fr. verspild aan het werkvolk. Handel en nijverheid hadden stil gestaan; de gewone fabrikanten en ondernemers in eenig tak van nijverheid konden geen werkvolk krijgen, en bij scharen verlieten de gegoeden Parijs.

De schatkist was ook uitgeput, de staatspapieren vielen tot de helft der waarde ; de regeering was genoodzaakt hare toevlucht te nemen tot eene verhooging der directe belasting van 45 centimes per franc en wat het meeste het crediet

schokte , was dat zij de stortingen in de openbare spaarkassen van hooger dan 100 fr. niet meer in contanten, maar in rente-gevende staatsbewijzen gaf. Het landvolk, aan hetwelk de Pa-rijzenaars de republiek hadden opgedrongen , vervloekte ze en de burgers betreurden het reeds , dat zij zich hadden laten opzweepen tegen het burgerkoningschap, zij begrepen dat zij nu aan het gespuis waren overgeleverd en opbrengen moesten voor eene bende deugnieten en luiaards. Ouder zulke omstandigheden begon de verkiezingstrijd; de rooden lieten geen middelen onbeproefd om de kiezers aan te sporen om de hunnen te stemmen. Het blad van Louis Blanc, »l'orga-nisation du travailquot;, wierp zelfs den communisten en socialisten de rijkste grondbezitters en kapitalisten als lokaas voor; dit deed van zelf de goeden ook op hunne hoede zijn en nauw aan elkander sluiten; uit de stembus traden dan ook door het geheele land de gematigden met groote meerderheid te voorschijn, hoewel de rooden ook tamelijk wel vertegenwoordigd waren. Den 3 Mei vergaderde de nationale vergadering, uit 900 leden bestaande , voor het eerst in het palais des Bourbons en na eene redevoering van Dupin de l'Eure lag het voorloopig bewind zijn mandaat neder en keerde tot het volk terug, vervolgens werd' er eene uitvoerende commissie (commission executive) gekozen van vijf leden; de keus viel op Arago , Gamier Pagès, Marie, Lamartine en Ledru-liollin, welke de zaken zouden voort-besturen en de ministers kiezen. Deze samenstelling was volstrekt niet naar den zin der «ware democratenquot;, zij verdubbelden bun ijver in hunne clubs en organen, en braken uit, wat zij konden om hunne volgelingen aan te zetten tot daden, welke ook niet lang uitbleven. Den 15 Mei zou er in de nationale vergadering eene interpellatie plaats hebben over de houding in de poolsche en italiaansche zaken en juist dien morgen trok eene schare van 40—30 000 man, meest ongewapende werklieden , aangevoerd door Sobrier , Hubet, Blanqui en Raspail onder den kreet van: »leve Polenquot; vau la Place de la Bastille naar de vergaderzaal der nationale vergadering om eene petitie ten gunste der Polen over te reiken, zij kwamen daar zonder veel tegenstand te

ontmoeten van de nationale, mobile garde of linietroepen en met geweld drong een gedeelte er van binnen; de grootste verwarring ontstond daardoor in de zaal. Blanqni beklimt ongeroepen de tribnne en eischt uit naam van het volk, dat de nationale vergadering dadelijk zou besluiten Polen te herstellen; zooals het voor 1772 was, enz. Barbes eischt, dat men dadelijk een leger naar den Kijn zende. Rusland den oorlog verklare en een milliard belasting van de rijken heffe ; iutusschen wordt de verwarring al grooter en grooter, midden in de zaal ontrolt men een zwart vaandel, waarop men las club des Jacobins, Herbert beklimt de tribune en schreeuwt: «Burgers, aangezien de kamer geen beslissing neemt, verklaar ik in naam van het fransche volk de nationale vergadering voor ontbonden.quot; Buchez, de president, wordt van zijn zetel afgedrongen , welke dadelijk bezet wordt door Laviron en oogen-blikkelijk worden de namen van een nieuw bestuur afgelezen , zij waren de burgers: Barbes , Albert, Louis Blanc , Ledru-llollin , Blanqui, Hubert, llaspail, Caussidière, E. Arago , Lagrange, Cabet en Pierre Leroux, en oogenblik-kelijk gaat het, evenals den 24 Febr., van duizenden gevolgd» naar het stadhuis. Doch hier vergisten /.ij zich, de nationale garde begreep haar belang, de burgerij wilde geen socialistisch-communistische republiek, wilde geen oorlog met het buitenland. De nationale en mobile garden hadden het stadhuis bezet en de Bware'democratouquot; eer zij zich konden vestigen, werden uit elkander gedreven en Barbes , Al bert, Thoré en andere hoofden met 70 anderen gevangen genomen.

Later werd ook de vergaderzaal van de indringers gezuiverd en nog denzelfden avond werd er zitting gehouden, waarin de onderdrukking van den opstand werd aangekondigd, üe nu van hunne opperhoofden beroofde oproerlingen moesten dulden, dat de befaamdste clubs gesloten werden, Uit het onderzoek der laatste gebeurtenissen was gebleken: dat er verstandhouding had bestaan tusschen mannen uit de naaste omgeving der regeering, onder anderen met Caussedière, welke tengevolge daarvan zijn mandaat als volksvertegenwoordiger en zijn ambt als directeur der politie neerlag. Weinige dagen na het oproer, den 21 Mei werd er in de

Eliseesche velden, met het doel om zich te verbroederen het zoogenaamde eendrachtsfeest gevierd, ofschoon thans niets verder lag dan juist de eendracht; de lucht werd integendeel altijd zoeler en de eene bedenkelijke demonstratie volgde de andere. Vlugschriften en vliegende blaadjes met de yselijkste bedreigingen verschrikten de welgezinde burgers , daarbij kwamen nog berichten van bewegingen in bonapartischen zin, welke den opstand der proletariërs in de hand werkte om hem naderhand zoo mogelijk tot hun voordeel te kunnen aanwenden. Zoo vervloog onder de ge-grondste vrees en de droevigste vooruitzichten de eerste hellt der maand Juni, gedurende welke men zich in de nationale vergadering bezig hield i met het vraagstuk ovelde nationale werkplaatsen. Men was tot de overtuiging gekomen, dat, om de geschokte financies te herstellen, het vertrouwen te herwinnen en om tevens de inwendige rust te verzekeren, men die werkplaatsen moest opheffen of minstens vervormen. De welgezinde burgers waren het ook zat, dag uit dag in, 100000 kerels te betalen, die zich werklieden noemden, maar wier hoofdbezigheid was in de straten rond te slenteren, te loopen zingen, baldadigheid te plegen en als zinueloozen tallooze vrijheidaboomen te planten, welke dan door de geestelijken moesten gezegend worden ; wat konden die heeren anders dan gehoorzamen ? liet is opmerkenswaardig, dat en geestelijken en kerken zoo vrij bleven van mishandeling en roof, voorzeker niet omdat het gespuis zoo godsdienstig was; neen, de aanvoerders wisten wel, dat als zij dezen aanranden, de geheele burgerstand zich van hen zou afscheiden, maar meer nog, was het oogenblikkelijk eigenbelang; want had men eenmaal op eene enkele kerk last gegeven, dan waren de kostbaarheden, de werken van kunst, kortom de geheele rijkdom der kerken en pastorijen in een oogenblik onder het volk verloren gegaan ; zij wilden dezen liever voor zich zei ven bewaren tot na de overwinning, van welke zij zich toch zeker waanden.

De nationale vergadering ging met behoedzaamheid te werk: zij beval een nauwkeurig onderzoek, ten einde deu staat der werklieden te leeren kennen, en daaruit bleek dat er

28,000 waren, die volstrekt geen handwerk kenden; vervolgens moesten de niet fransche weggezonden worden, wier getal ook niet gering was, en eindelijk verordende de egeeriug, dat al de ongehuwde werklieden tussehen de 18 en 25 jaren of in het leger konden treden öf in de verschillende departementen moesten verdeeld en hun daar werk zou verschaft worden. Die werklieden begrepen, dat het op de volledige ontbinding der nationale werkplaatsen zou uitloopen. Alle arbeiders protesteerden, en daar dit niet hielp, grepen zij naar de wapenen en leverden van den 22—27 Juni de vreeselykste straatgevechten, waarvan de geschiedenis melding maakt. Van uit hunne steunpunten in de wijken van het stadhuis en de Cité , de voorstad St. Jacques en St. Antoine hadden de insurgenten over half Parijs met taktische berekening, van afstand tot afstand, barricaden opgericht; hun samenhang en overvloed van krijgsmaterieel bewezen, dat alles door mannen van het vak voorbereid en aangevoerd werd. Het algemeen alarm wordt geslagen, de klokken luiden , het grootste gedeelte der nationale garde sluit zich by de mobiele garde en troepen aan; de nationale vergadering verklaart zich permanent, de generaal Gava-gnac wordt als dictator aangesteld en geholpen door de dapperste generaals als Lamoricières, Brea e. a. stormen zij los. Elke barricade is als eene vesting, welke ingenomen moet worden; honderden sneuvelen er, van weerszijden wordt geen genade gegeven, ijselijk is het moorden, punt voor punt wordt veroverd, de oproerlingen moeten eindelijk wijken en de strijd bepaald zich nog slechts tot de geduchte voorstad St. Antoine; maar hier is de strijd ook het hevigst. Het gespuis wil van geen onderwerping weten; de aartsbisschop Mons. d'AfPre, bewogen met het lot van zooveel zondaars en weenende over zooveel gestort bloed, krijgt van den generaal Cavagnac verlof om midden in den bloedigen storm woorden des vredes te gaan spreken. Vergezeld van twee zijner vicarissen, begeeft hij zich op weg, zegent en troost de gewonden, geeft de absolutie aan de stervenden, die hij op zijn weg ontmoet, en bereikt de strijdplaats. De officieren stellen hem hetge-ALG. GESCH. 44

vaarlijke zijner edele bemoeiing nog voor oogen , doch de verheven bisschop antwoordt slechts «Bonus autem pastor, dat vitam suam pro ovibis suis.quot; Hij beklimt de barricaden, het vuren houdt op en zegenend smeekt hij zijne verdoolde schapen den strijd te staken, en werkelijk schenen dezen gehoor aan zijne woorden te geven, toen hij, de noodlottige plaats willende afklimmen om zich onder hun midden te begeven, door een kogel in de zijde getroffen wordt! Met de woorden, »vriend ik ben gewondquot; , zonk hij in de armen van een arbeider neer. Men bracht den grooten prelaat naar de pastorie van de kerk St. Antoine , waar hij op zijn smartbed niet ophield de opstandelingen, van welke velen, door schrik getroffen, de barricaden verlaten hadden, tot onderwerping aan te manen. Den volgenden morgen vroeg werd hij, door zes arbeiders gedragen, naar zijn paleis gebracht, alwaar hij nog dienzelfden dag aan zijne wonde overleed; zijne laatste woorden waren smee-kend : »Geef, o, God, dat mijn bloed het laatste zij, dat gestort wordt.quot; (27 Juni) Het is zeer waarschijnlijk, dat de diepe indruk, welken het treffende voorbeeld van priesterlijke zelfopoffering op velen der insurgenten maakte, de reden is, dat de laatste weerstand toch niet zoo hardnekkig was. Den 26 's avonds werd de laatste hoofdbarricade genomen; de insurgenten vluchtten of gaven zich op genade of ongenade over. De overwinning op de anarchie, op het droombeeld van de socialistisch-communisti-sche republiek, was door verschrikkelijke offers gekocht. Er waren 7 generaals gedood en 5 gewond; meer dan wij in eenigen veldslag voor het keizerrijk gelezen hebben; de gedooden en verminkten schatte men tusschen de 10 en 11 duizend; meer dan 4000 gevangene opstandelingen van alle rangen, werden later naar verbanningsoorden gevoerd. Cavagnac bedankte in den naam des vaderlands en der menschheid de nationale en mobiele garde en het leger voor hunne betoonde trouw en dapperheid; vervolgens lag hij de hem opgedragen macht neder. De nationale vergadering verklaarde in dezelfde zitting , dat de generaal zich verdienstelijk voor het vaderland had gemaakt, en benoemde

hem tegelijk weder als hoofd der uitvoerende macht en minister-president. Lamartine trad van het staatstooneel af. Cavagnac koos zijn ministerie , waar Lamartine huiten viel. Changarnier werd opperbevelhebber der nationale garde en de generaal Bedeau militair-gouverneur van Parijs. De verschrikkelijke Juni-opstand had de regeering tot de overtuiging gebracht, dat zij het kwaad/bij de bron moest uitroeien en verbood daarom de clubs. Zij verbood insgelijks de haar vijandige bladen en eischte eene borgstelling van 24 000 fr. van dezulken, welke meer dan tweemaal in de week verschenen. Deze besluiten, vooral het eerste, werden met onverbiddelijke gestrengheid ten uitvoer gebracht. Wat moeten do liberale mannen uit de regeering van Lodewijk Philippus , zooals Thiers , Odilon-Barrot, Duvergier de Hauranue, Passy, Dut'aux, Dupin, die zich hier weer in de vergaderzaal te zamen bevonden van de vruchten van hun werk gedacht hebben ! Zij hadden hun vaderland op eene helling gesleept, waarop zij het met al hunne wijsheid niet konden staande houden. Jegens het buitenland nam de regeering de meest vredelievende houding aan en terwijl de roode republikeinen, de legitimisten en bonapar-tisten hier en daar woelden , besteedde de nationale vergadering tweo maanden om eene nieuwe constitutie te bewerken, welke den 4 Nov. aangenomen werd. De hoofdzaken waren: volksvertegenwoordiging met eene kamer en een president met de uitvoerende macht aan het hoofd, welke om de vier jaren herkozen moest worden en minstens twee millioen stemmen op zich vereenigeu ; de aftredende was niet dadelijk, maar eerst na vier jaren herkiesbaar. Van dat oogenblik af traden alle andere belangen op den achtergrond; slechts eene vraag, wie de eerste president zou zijn, bracht geheel Frankrijk in rep en roer. intusschen was er een man op het tooneel verschenen, die de meeste voorafgaande berekeningen deed falen, het was prins Lodewijk Napoleon. Sedert zijne vlucht uit het kasteel Ham, leefde hij in Londen, zoo het heette , stil; maar had in Parijs van af de raadzaal tot in de revolutionaire clubs zijne geheime handlangers, die alles in het

werk stelden om de oude napoleontische herinnering weer bij het volk te doen herleven; geld werd met handen vol onder het volk uitgedeeld en bij elke omwenteling, opstand of oproer werkten de zijnen en niet het minst bij den bloe-digen Juni-opstand. Toen het bericht van de Februari omwenteling hein gewerd, begaf hij zich dadelijk op reis naar Frankrijk en bood der voorloopige regeering zijne medewerking aan, deze verzocht hem echter het fransche grondgebied te verlaten , aangezien zy het oogenblik voor als nog ongeschikt achtte; hij voldeed op aanraden van zijne vrienden hieraan en vertrok weder naar Engeland. Maar, nu (September) moesten dertien nieuwe verkiezingen plaats hebben; in vijf verschillende departementen werd hij tot afgevaardigde verkozen en aarzelde daarom ook niet langer om den franschen bodem weer te betreden en zijne plaats in de kamer te komen innemen; den 26 Sept. nam hij voor het eerst plaats in de vergadering. Zyne eerste verschijning had plaats zonder den minsten ophef, maar trok toch de aandacht van alle leden, overigens hield hg zich zeer stil; eens sprak hij eene korte redevoering, waarin hij zich verdédigde tegen zekere geruchten en zijn staatkundig gevoelen trachtte bloot te leggen; hij sprak slechts middelmatig en maakte weinig indruk, zoodat bij velen de groote vrees voor zijn invloed zeer verminderde, iets, wat hij wellicht juist wenschte; want daardoor kon men in stilte zonderde tegenwerking te vermeerderen zijne verkiezing als president voorbereiden. Daarenboven had toch de naam van Napoleon bij het volk en vooral onder de plattelandbewoners iets aanlokkelyks; iets, dat den franschen trots opwekte. Met gretigheid hoorde men altijd nog naar de groote daden van den keizer, in elke dorpswoning of hut trof men eene schilderij van een wapenfeit of zyn portret aan, en destijds waren er medailles en prenten met zijne beeltenis bij duizenden verspreid, zoodat men gegronde vrees begon te koesteren voor de keuze van Cavagnac, aan wiens verkiezing men vroeger niet twijfelde. De stemming had eindelijk in geheel Frankrijk gelijktijdig den 10 Dec. 1848 plaats. Bij opname der stemmen bleek, dat van de 7,326,345 uitgebrachte stemmen

Cavagnac 1,448,107 ; L odewijk Napoleon Bonaparte 5,434,220, Ledru-Rollin 370,119; Raspail 36,920 en Lamartine 7,910 op zich vereenigd hadden. Den 20 Dec. gaf de commissie van stemopening verslag er van aan de nationale vergadering. De generaal Cavagnac lag zijne waardigheid neder. De president der vergadering Armand Marrast riep Lode-wijk Napoleon als president der fransche republiek uit en vorderde hem op , om den door de constitutie voorgeschreven eed af te leggen, welken hij hem in de volgende woorden voorsprak: »ln de tegenwoordigheid van üod en van het fransche volk bezweer ik de een en ondeelbare republiek getrouw te blyven en alle plichten, welke mij de constitutie oplegt, te vervullen.quot; De pas geworden president verschijnt op de tribune, zegt den eed na, steekt zijne vingers op eu zegt duidelijk : »Ik zweer het Iquot; Daarna hield hij eene korte redevoering, waarin hij bijzonder ook deed uitkomen, dat hij ieder als vijand des vaderlands zal beschouwen , die de republiek zou willen omstooten, welke geheel Frankrijk opgericht heeft. Honderd en één kanonschoten verkondigden aan geheel Parijs zijne benoeming. Zijn ministerie koos hij zoo tamelijk uit alle partijen.

Zooals to voorzien was , deden zich hier al ras de gevolgen van de overwinning der radicalen in Zwitserland gevoelen. Trouwens de samenzweerder Mazzini, het hoofd van het jonge Italië , had niet opgehouden van tijd tot tijd van zich te laten hooren, en het geheele land met strikken te overspannen eu de bevolking op te zetten. Zoo hadden er in 1843 onlusten plaats te Bologna, Ferrara, Imola en Cesera. De twee gebroeders Bandiera, zonen van den aan Oostenrijk getrouwen admiraal, en zelfs zeeofficieren, beproefden ouder het zeevolk aanhangers voor Mazzini te winnen; zij landden van uit Corfu met een klein schip en twintig geze' -len in Calabrië en dachteu hier de bevolking reeds voorde omwenteling gewonnen; zij vergistten zich echter, want zij

werden gevangen genomen en te Consenga, 19 Juli 1844 volgens het krijgsvecht, doodgeschoten; zoo openbaarden zich de samenzweerders van tijd tot tijd op alle punten, daarenboven was geheel Italië door de vreeselijkste geheime genootschappen overstelpt, voor wier leden niets heilig was; vaak werden er moorden op klaren dag gepleegd. Ook de liberale pers deed het hare ; als een harer bedienaars deed zich bijzonder Vincenzo Gioberti kennen, een piemonteesch priester, wel geleerd, maar verdacht van verstandhouding met het jonge Italië. In zijn werk »il Gesuita moderno (de hedendaagsche Jezuiët) tastte hij niet alleen de Jezuiëten; maar voornamelijk de regeering van paus Gregorius XVI aan; en in zijn geschrift, »il primato civile e morale degli Italianiquot; (het burgerlijke en zedelijke primaat der Italianen) predikte hij eene itaiiaansche omwenteling, door welke de Oostenrykers uit Italië moesten verdreven, de itaiiaansche staten liberaal geconstitueerd en in eenen bond vereenigd moesten worden , aan welks hoofd de paus zou staan.

Dit boek werd verslonden; want het streelde de ijdelheid der Italianen , die zoo trotsch zijn op den roem van een groot verleden. Mazzini zelf trad niet op tegen de ideën van Gioberti, want het was in alle gevallen eene omwenteling tegen de Oostenrijkers, wat de schrijver verkondigde. Mazzini wilde de omverwerping van alle itaiiaansche tronen en in hunne plaats eene romeinsche republiek brengen. De liberale partij had bijzonder het oog gevestigd op Karei Albert, koning van Sardinië; want deze had niet alleen den naam van een goed veldheer, maar hem stond een goed uitgerust leger ten dienst; zonder leger was tegen Oostenrijk, den steen des aanstoots, toch niets uit te richten. Karei had wol is waar de carbonari bloedig vervolgd, maar hij was heerschzuchtig en eergierig, daarom vleiden zij zich hem wel te winnen, als zij hem Lombardije en de Po-vorstendommen voorspiegelden, üit gelukte allengs , bijzonder ook door den engelschen invloed; want deze natie Avas der hervorming in Italic zeer genegen. Elke bewoging trouwens is den engelschen welkom op het vasteland, als zij maar strekken kan tot handelsvoordeel, tot verzwakking eener concur-

reerencle natie of tot wraakneming; zoo waren zij bijv. in Napels voor de hervorming, omdat na de spaansche huwelijken , welke bij Engeland eene onverzoenlijke vijandschap tegen Frankrijk hadden opgewekt, Ferdinand 11, koning der beide-Siciliën zich bij Lodewijk Philippus bleef aansluiten. Zij waren den liberalen niet genegen om het grondbeginsel van vrijheid en gelijkheid, dan hadden zij het zeiven wel het eerst mogen toepassen op hun ongelukkig Ierland. Overigens drijft bij de engelschen altijd het »No poperyquot; boven.

Intusschen had er in Rome eene gebeurtenis plaats, welke aan de italiaansche beweging eene wending gaf, die niemand verwacht had. Den 1 Juni 184G was paus Gregorius XVI gestorven; het conclave koos den kardinaal graaf Mastai Ferretti, een geboren Romein (16 Juni), die den naam van Pius IX aannam. Hij en zijne raadgevers geloofden , dat zij het beste den revolutiegeest zouden kunnen bezweren door liberale maatregelen te nemen en zoo mogelijk do beweging te leiden. Hij begon al dadelijk met het opheffen der militaire commissie in de Romagna, ter onderzoeking van de oproeren, welke onder paus Gregorius XVI hadden plaats gehad; hij zette onwaardige ambtenaren af, verzachtte sommige policiemaatregelen, stelde eene commissie aan tot onderzoeking der spoorvvegvraag e. a. De bevolking juichte, aan het »evviva Pio nono!quot; was geen einde en de geestdrift steeg ten top, toen hij den 17 Juli eene bijna volledige amnestie gaf aan de staatkundige veroordeelden. Rome, de eeuwige stad , was als eene zee van vreugde ; de feesten om de grootmoedigheid des H. vaders te vieren, waren ontelbaar; de naam van Pius was op aller lippen, deze was voldoende om de hevigste twisten ouder het volk zelfs te stillen. Die geestdrift heerschte niet alleen in Rome, maar door geheel Italië. Als keerzijde moeten wij niet vergeten te vermelden, dat de Kerkelijke Staat weldra de verzamelplaats werd van meer dan 400 staatkundige vluchtelingen , waaronder velen, wier harten niet te winnen waren door daden van goedertierenheid en grootmoedigheid. De gevolgen , welke de maatregelen van Pius IX,

op de uaburige staten , vooral .Napels en Toscane hadden, lieten zich niet lang wachten, zij waren genoodzaakt met de pauselijke regeering gelijken tred te houden. Het volgende jaar volgde de ontwikkeling sneller dan de regeerende hoofden wel verwacht en gewenscht hadden. De duurte der levensmiddelen gaf aan de steden in de Romagna het voorwendsel, ten einde hunne eigendommen te beschermen, om zich te wapenen tegen de hongerige hoopen volks, waardoor zij aangevallen werden. Dit had ten gevolge, dat de pauselijke regeering bij decreet van den 6 Juli de zelfbescherming der burgerij als, guardia civica, toestond, te gelijker tijd werd er ook eene nieuwe provinciale inrichting aangekondigd ; want reeds vroeger luidden de gouverneurs der provincies last gekregen om de regeeringsmanuen van algemeen vertrouwen en bekend om hunne bezittingen en rechtschapenheid aan te wijzen, ten einde uit elke provincie één te kiezen om een raadgevend lichaam te vormen, hetwelk in Kome zitting zou hebben, en bij alle gewichtige vraagstukken der regeering geraadpleegd worden. Wat kon de bevolking-meer verlangen, als zij hun toestand bij vroeger vergeleken? De goedaardige paus zette haar van zelf op den constituonee-len weg, zij hadden den edelaardigen vader slechts te volgen; want hij begreep de eischen des tijds. Zijn hart sloeg warm, als hij het geluk zijner onderdanen zag; en toen eenige kardinalen en ook Oostenrijk hem deden opmerken, dat het volk niet door toegeven tevreden te stellen was, antwoordde hij: «men moet van mij ook niet verwachten, wat ik als paus niet geven kaïrj en mag.quot; Het volk jubelde nog; maar onder die vreugdetonen hoorde men ook reeds wanklanken. De pers, zonder reeds wettig vrij te zijn, spuwde over de rein bedoelde hervormingen van Pius haar giftdruppels uit; zij moest beteugeld worden en hier gevoelde des pausen hart den eersten voorsmaak van den dank, die hem wachtte. Hetzelfde recht, dat de pers zich aangematigd had, namen ook de clubs, die broeinesten, waarin alle omwentelingen gerijpt werden; zij vergaderden zonder wettelijke veroorloving , vooral de staatkundige club, »circolo romanoquot;, welke oude den schijn van slechts de vele feesten te regelen,

zich aau het hoofd werkte van de volksdemoustraties, waarin die feesten op het laatst ontaardden.

Door geheel Italië eischte men, wat in de pauselijke staten gegeven werd, en Toscane moest door volksbewegingen in Florence en Livorno al dadelijk volgen. Ondertusschen gebeurde er in Ferrara iets , dat het geheele schiereiland met wraakgeschreeuw tegen Oostenrijk vervulde. Oostenrijk had, volgens de verdragen van 1815, in de pauselijke stad Ferrara het recht van bezetting, hetwelk de paus, wel is waar niet erkend had; maar ook noch in woord noch in daad had getracht te verhinderen. Ferrara was altijd eene stad geweest bekend om hare oproerige bevolking, en toonde dit ook nu weer in 1847, daar op klaren dag in de openbare straat de baron Baratelli vermoord werd, die ais een aanhanger van Oostenrijk bekend was. De gouverneur-generaal van Lombardije, de maarschalk Radetzky, beval deswege niet alleen, zooals tot nu toe geschied was, de citadel te bezetten; maar dit ook uit te strekken op de voornaamste punten der stad, en weldra doorkruisten Oos-tenrijksche patrouilles haar, omdat officieren en soldaten klaagden over beleedigingen, welke hen van tijd tot tijd door de inwoners werden aangedaan. L)e pauselijke legaat, kardinaal Ciachi in Ferrara kwam hiertegen met ongewone kracht op , desgelijks sprak ook de pauselijke regeering hare afkeuring tegen het oostenryksche hof uit; maar Oostenrijk stoorde er zich niet aan, en bezette den 13 Aug. de geheele stad.

Deze zaak verwekte groot, maar voor de ultra-liberalen tevens een gewenscht opzien. De regeeringen van Florence en Turin stemden dadelijk met de pauselijke in, en hiermede werd het eindelijk, wat men bedoelde. Radetzky meldde zijn keizer, dat men te wachten had dat geheel Italië zich op het oostenrijksche leger in Lombardije zou werpen. Al spoedig namen de bewegingen ook eene ernstigere wending en bleek het, dat zij den vorsten boven het hoofd begonnen te groeien.

In het hertogdom Lucca wilde Karei III, een bourbonsche prins, niets van de hervormingen weten, hij noemde ze

uitvindsels van eenige geletterden en snoeverijen van onbedreven jongelingen; van burgergarde wilde hij evenmin weten , en toen hy eenige dagen daarna door demonstraties, zooals dagelijks te Rome en Florence plaats hadden, verrast werd, stond hij alles toe; maar verliet den 15 Sept. zijn hertogdom, en begaf zich met zijn gezin naar Modena, alwaar hij den 7 Oct. afstand deed van zijn landje. Volgens de Weener congres-acte verviel dit nu aan Toscane, hetwelk daarvoor gehouden was aan Modena en Parma, volgens dezelfde acte, een landstreek aan den voet der Appenijnen, Pontremoli en Fivizzano af te staan, Met Parma sloot de groothertog van Toscane een verdrag, maar Modena bezette dadelijk met zijne troepen Fivizzano, dat aanleiding gaf tot eene schermutseling met de bevolking; het scheelde weinig of de groothertog van Toskane was genoodzaakt geweest om zijne troepen tegen Modena te laten oprukken ; maar door tusschenkomst van den paus en den koning van Sardinië werd de zaak nog in der minne geschikt. In Sept. hadden er oproeren plaats in het koninkrijk Napels, waar Ferdinand 11 niets van de hervormingen wilde weten.

in October trad een liberaal ministerie in Turin op, waar de hervormingen op ruime schaal ingevoerd werden , ofschoon in het najaar van 1846, Gioberti's werken nog door Karei A Ibert verboden waren geworden; zóó hadden de pers en de geheime genootschappen reeds gewerkt; vooral bij het bezetten van Ferrara lieten de piomonteesche dagbladen den oostenrijkers zien, wat zij in hun schild voerden.

Te Rome, waar Pius IX uit de volheid van zijn vaderlijk gemoed, zonder eenigen drang van buiten, zooals wij reeds gezien hebben, den wenschen zijner onderdanen was voorgekomen , hield het jubelen langzamerhand op; wel had men nog feesten gevierd, en klonk het «evviva Pio nono!quot;toen de paus den 15 Nov. het staatsconsulta opende; maar zijne leden werkten niet spoedig genoeg voor de revolutionairen en clubmannen; zij wilden niet genoeg afbreken, maar in den geest van Pius gebreken opsporen en middelen ter hervorming zoeken ; ook waren de bedorven volksleiders onte-

vreden, dat geen vreemdelingen zitting in de consulta di stato mochten erlangen. Dit en andere grieven zouden zij den H. Vader op den aanstaanden nieuwejaarsdag uitdrukkelijk te kennen geven; het bedorven element der bevolking en de duizenden vreemdelingen, die in Rome waren, hadden zij door hunne clubs reeds aan zich verbonden. Toen nu de minister van policie Salviatie, om elke demonstratie van dien aard te verhinderen, de ten dienst staande militairen ter bewaking had ontboden , voelde het souvereine volk zich hoogst beleedigd. Eene schreeuwende en razende menigte doorliep Koine's straten, hielden halt voor het pauselijk paleis en de vaderlijke Pius was genoodzaakt om de razernij te stillen, zich aan het ondankbaar volk te vertoonen en hij werd niet zooals vroeger met het »evviva Pio nonoquot;, maar met het geschreeuw van gerechtigheid, Heilige Vader! weg met de politie, weg met Salviatie! ontvangen. Eerst toen de paus onmachtig neerzeeg over zooveel ondank en op de toespraak van prins Corsini, verwijderde de menigte zich.

Eenige dagen later had er eene verandering plaats in het ministerie, gedeeltelijk in den zin van het volk. Op zulk een ondank had de reine, groote ziel van Pins niet kunnen rekenen; hij meende door zijne wijze goedheid zelfs de bedorvensten te winnen. In de steden Modena en Reggio hadden den 12 en 13 Dec. hevige onlusten plaats; welke op verzoek van den hertog door de oostenrijksche wapenen gestild werden. Den 17 Dec. stierf Maria Louisa, gewezen echtgenoote van Napoleon 1, hertogin van Panna; volgens vroegere verdragen kwam het aan den vorigen hertog van Lucca, welke het derhalve in bezit nam ; ook daar was de geest van hervorming doorgedrongen; om het in rust te houden, nam de hertog eeneafdeeling hongaarsche soldaten in bezetting.

Hoe nauw keizer Ferdinand I van Oostenrijk ook zijne schoone italiaansche landen, hetLombardisch-Venetiaansch koninkrijk, liet afsluiten, de geest, welke het zinnelijk Italië doorwoelde oversprong bajonetten en muren. Milaan werd al spoedig het brandpunt der samenzweerders en al de

steden van Lombardije en Venetië waren als door een geheimen draad verbonden, en wachtten slechts op een gegeven teeken tot den opstand. Over onderdrukking, in stoffelijk opzicht ten minste, kon men niet klagen; dat bewees de rijkdom en over het algemeen de uiterlijke welvaart, welke men overal gewaar werd. Ook werden de Italianen in den keizerstaat niet achteruitgezet, dat bleek duidelijk uit de namen der admiraals , generaals en der andere hooge en lage ambtenaren uit dien tijd. Het was een grief, welke reeds bij de vereeniging met Oostenrijk ontstaan was, namelijk: het keizerlijk patent van 12 Febr. 1816, waarbij den Lombardiërs verschillende staatkundige vrijheden beloofd werden, was niet vervuld geworden. De Italianen, vurig als zij zijn, wilden alles op eens hebben, en lieten der regeering geen tijd om hervormend op te treden. Het car-bonarisme verspreidde intusschen in alle steden zijne verderfelijke wortels en spoedig vervulden haat en mistrouwen aller harten. De regeering schroomde nu de teugels losser te laten en liet vaak in den kerker van Spielberg de aanvoerders der samenzweerders streng boeten. Vandaar dat de oostenrijksche regeering met zooveel bezorgdheid den paus den voet zag zetten op de baan der hervorming. Het kon niet anders, of dit moest de gemoederen in Lombardije aanvuren; ras hoorde men dan ook daar uit aller monden »Evviva Pio nonoquot;, maar alle Oostenrijkers wisten ook dat hunne harten meenden: »Morte ai Tedeschi 1quot; (Dood aan de Duitschers). Uit Milaan, zooals gewoonlijk uit de hoofdsteden, moest de beweging vooropgaan. De ade-lijken en voorname burgers konden over groote sommen beschikken, daardoor werd het hun mogelijk zelfs door om-kooping der beambten in verstandhouding te blijven met al de broeinesten der samenzweerders; daardoor ontbrak het hun ook niet aan mannen om het gemeen op alles voor te bereiden en bij de bevolking een brandenden haat tegen al, wat Duitsch was op te wekken. Geheime en openbare moorden waren door geheel het lombardisch-venetiaansch koninkrijk aan de orde van den dag. Den 8 Sept. werd de komst van den nieuwen aartsbisschop gevierd, 's avonds

was Milaan prachtig verlicht, er vereenigde zich eene menigte menschen voor het paleis van den aartsbisschop , zij zongen de nationale Piushymne en een daverend »év-viva Pio nono,quot; steeg omhoog. De gewapende politiedienaars om sterkeren oploop en ongeregeldheden voor te komen, wilden de massa uiteendrijven; maar zij werden door eenigen met steenen beantwoord, waarop zij van hunne wapenen gebruik maakten en meer dan 50 personen gewond werden. De klachten, welke men daarover bij den onderkoning, den aartshertog Reinier inleverde, bleven zonder gevolg. Zulke voorvallen waren wel in staat om Milaan en geheel Lombardije in de uiterste opgewondenheid te brengen, en het was alleen aan de maatregelen van den maarschalk Kadetzky te danken, dat toen de opstand niet reeds uitbrak; doch men wreekte zich op eene andere wijze. Algemeen besloot de bevolking van den rijkste tot den armste om met nieuwejaar 1848 niet meer te rooken of in de staatsloterij te spelen; beiden waren staatsmonopolies , waardoor de schatkist een inkomen van 5 millioen livres zou lijden; en werkelijk voerde men het uit, en toen nu den 3 Jan. zich rookende officieren en soldaten op de straat vertoonden, werden zij gehoond en be-leedigd, op afgelegen plaatsen zelfs mishandeld, hetwelk aanleiding gaf tot ernstige botsingen tusschen het volk eu de gewapende macht, waarbij er een paar gedood en verscheidene burgers gewond werden; dergelijke voorvallen hadden ook plaats in de meeste steden van Lombardije. In Pavia en Padua moesten de hoogescholen gesloten worden; ook Venetië begon, onder aanzetten voornamelijk van haren democraat Manin, hare woelingen. In eene proclamatie van den onderkoning, die over het algemeen wel bij de bevolking gezien was, sprak deze den wensch uit: dat de bevolking alle stoornis zou vermijden, en men op wettelijke wijze hare behoeften voor den keizerlijken troon zou brengen; dit gebeurde ook; maar ongelukkig , vond de omgeving des keizers meer vertrouwen dan de aartshertog-onderkoning. Zijne keizerlijke Maj. antwoordde »dat hij niet genegen was verdere concessies te gevenquot;. In plaats van verzachting,

werd deu onderkoning en den landvoogd graaf Spaur, verscherping der politiemaatregelen aanbevolen, waardoor verscheidene voorname mannen in de gevangenis geraakten. De bevolking bleef' overigens in rust; niemand nam deel aan het anders zoo opgewekte carnaval; de orchesten speelden voorde soldaten of ledige banken, zelfs de wandelwegen lagen verlaten; er heerschte eene onaangename stilte, eene stilte, welke gewoonlijk den storm voorafgaat, toen op eenmaal de bevolking, als door eene aardschudding op het bericht van deu opstand te Weeneu den 17 Maart, opgewekt werd. 's Avonds waren alle pleinen en straten vol menschen, hier en daar verzamelden zich wel hoopen en men hoorde wel geschreeuw , maar geen bijzondere demonstraties hadden er plaats en 's nachts was alles rustig. Den 18 Maart, 's morgens reeds vroeg , werd eene keizerlijke proclamatie afgekondigd en overal aangeplakt, waarin de afschaffing der censuur, de bijeenroeping eener centraalvergaderiug voor Lombardije en Venetië en der provinciale stenden enz. deu volke aangekondigd werden; eveu spoedig echter waren zij er afgescheurd en vervangen door democratische afkondigingen; en weldra klonk het noodlottige »te laat, te laat!quot; de driekleurige vanen en kokarden verschenen en donderend dreunde door de straten de roep van »op de barricaden!quot; De strijd van de woedende menigte begon op alle hoeken van de stad en duurde met wassende hevigheid tot deu vroegen morgen van den 23 Maart, toen de maarschalk Radetzky te vergeefs den Milaneezen een wapenstilstand aanbood; hij had het bericht gekregen, dat ook in Bergamo, Brescia, Pavia en in andere steden het oproer was uitgebroken; dat het garnizoen hier en daar had moeten capituleereu, dat gewapende boeren in aantocht waren en de koning van Sardinië, Karei Albert, zonder voorafgaande oorlogsverklaring met een talrijk leger den Ticino was overgetrokken. Radetzky, begrijpende dat geweld hier niet meer hielp, en in gevaar door de snel omgrijpende revolutie omsingeld te worden, trok den 23 Maart 's morgeus vroeg af, 17 voorname Milaneezen als gijzelaars met zich voerende, met de geheele bezetting en het krijgs-materieel naar Verona , waar hij zijn hoofdkwartier opsloeg.

Daar vernam hij, dat ook Venetië met haar onmetelijkeu voorraad een buit der omwenteling was geworden , dat de meeste andere steden gevolgd waren en de republiek was uitgeroepen, ook dat de romeinsche en napolitaansche troepen tot versterking der vrijscharen in aantocht waren. Met omtrent 40 000 man stond hij tusschen de Po, Mincio en Etsch, leunende op de vestingen Peschiera , Mantua, Legnano en Verona en alleen door zuidelijk Tirol met het overige des rijks verbonden. Tegen hem voerde Karei Albert meer dan 60 000 man; Toskane 6000; Panna en Modena hij de 4000, benevens eenige duizenden Lombar-diërs; in den rug van den maarschalk trokken 17 000 man uit] den kerkelijken staat, waaronder 4500 Zwitsers, verder 15 000 Napolitanen, die op 200 man na teruggeroepen werden eer de strijd begon, daarbij moest hij tegen verraad en opstand in Mantua en Verona bedacht zijn. Karei Albert en zijn leger, ja, geheel Italië juichten en geloofden eene lichte overwinning over het zwakke en verspreidde oostenrijksche leger te zullen hebben; maar hun droom duurde niet lang, reeds na de eerste behaalde voordeden, begon hunne vreugdezon te tanen en in Mei volgde het onheil van alle zijden. Wel overwon de koning van Sardinië bij Goito , Pastrengo en Monzambona en viel de vesting Peschiera in zijne handen; maar de grijze maarschalk liadetzky had versterking gekregen onder den generaal Nugent en sloeg het italiaansche leger bij Carta-tone niet ver van Mantua.

Den 10 Juni werd de generaal Durando met 18000man, waaronder de pauselijke zwitsers en de Crociati, kruisvaarders , zooals zij zich noemden, bij V icenza geslagen en over de Po teruggedreven. Den 23 Juli trok Ra-detzky bij het aanbreken van den dag uit Verona en nog denzelfden morgen veroverde hij de sterke vijandelijke stelling bij Sommacompagna, waardoor hij het centrum van het vijandelyke leger vernietigde; eu nu volgden den 25 en 26 Juli de beslissende veldslagen van Custozza en Volta, welke den Piemonteezen den vollen nederlaag gaven. Karei Albert was genoodzaakt in allerijl op Milaan terug

te trekken. Snel ging nu de zegetocht der Oostenrijkers over den Oglio en de Adda weder naar Milaan; de stormklokken luiden daar nu weder zooals in Maart. De stad herbergde niet alleen de gelijke massa menschen , die zich luid geroemd hadden dea maarschalk verjaagd te hebben; maar tot hunne ondersteuning stond bij de stad een leger, dat minstens gelijk aan dat van lladetzky was. Dit leger werd den 6 en 7 Aug. echter in de stad geworpen. De Milanee-zen schreeuwden eu raasden wel, maar grepen niet naar de wapenen, weshalve Karei Albert, ziju toestand onhoudbaar bevindende, een wapenstilstand sloot en Milaan en geheel Lombardije, Modena en Parma ruimde. Den 9 Aug. trok Radetzky weder zegevierend met zijn leger de stad binnen, welke dadelijk in staat van beleg verklaard, maar overigens zeer verschoonend behandeld werd.

Tot op Venetië na had Radetzky voor den keizer zijn schoon koninkrijk weer heroverd, en maakte zich nu gereed om deze eilandstad te belegeren, welke zich tot eene republiek had laten verleiden onder het dictatorschap van den gewe-tenloozen Manin. Na zelt een gedeelte der stad doelloos in de _lucht te hebben laten springen , moest zij zich aan Radetzky overgeven. quot;Veel onrust bleven de vrijscharen nog verspreiden, zooals die onder den aartssamenzweerder en hater,quot; van alle gezag en bijzonder van den godsdienst, Garibaldi , die zich om geen wapenstilstand of vrede bekreunde; maar zich met zijne rooverbenden in Tessin wierp en van daaruit in Lombardije den guerilla oorlog voerde; hij werd evenwel bij Barese geslagen , maar ontkwam in Tessin, om later te Rome weder eene rol te spelen.

Daar hadden intusschen de zaken ook eene bedenkelijke wending genomen. Den 31 Maart rukte het gepeupel het oos-tenrijksche gezantschapswapen af en verlangde met groote onstuimigheid , dat de H. vader aan Oostenryk den oorlog zou verklaren ten einde daaraan den stempel van een heiligen oorlog te geven; maar de groote Pius IX verklaarde op de waardigste wijze, dat hij nooit zulk een oorlog zou bevelen of goedkeuren. Thans was het bij het ondankbare volk met de populariteit van Pius gedaan, het vergat zijne

vaderlijke genegenheid en alles, wat hij gedaan had; daar bij bezette den 7 Aug. de oostenrijksche generaal Welden Bologna, een der broeinesten van de samenzweerders en omwentelingsmannen. Alles drong bij den paus aan om zich gewapend tegen Oostenrijk te stellen; zijne ministers en velen der gedeputeerden lagen hun mandaat neder. Om nog te beproeven zijn volk te vreden te stellen, riep hij den graaf Rossi, een geboren Italiaan, om een ministerie te vormen (18 Sept. 1848). Deze was een aanhanger van het plan om een italiaanschen statenbond te vormen, wilde geen oorlog tegen Oostenrijk en toonde vastheid van wil om de omwenteling te onderdrukken. Te vergeefs word Rossi gewaarschuwd, dat den dood hem toegezworen was.

Den morgen van den 15 Nov. toen hij de kamer der gedeputeerden zou openen, ontving hij nog een naamloozen brief, welke hem zijn lot voorspelde. Hij sloeg echter geen acht op de waarschuwing en begaf zich midden door het gewoel naar het paleis, maar op den eersten trap gekomen, trof hem een doodelijke dolksteek. — Den volgenden dag stoof eene groote menigte volks naar het Quirinaal en vorderde van den paus een democratisch ministerie en zijne toestemming tot eene constitueerende vergadering voor geheel Italië. Zijne H. weigerde beiden en nu vielen schoten in zijn paleis , de secretaris Palma werd gedood, de troepen maakten gemeene zaak met het gespuis en zoo bleef den paus niets anders over dan aan den eisch om een democratisch ministerie toe te geven, en den anderen, om eene constitueerende vergadering voor geheel Italië, naar de kamer der gedeputeerden te verwijzen. Z. H. werd voortaan als een gevangene bewaakt; en wie weet, wat de ellendelingen zouden gedaan hebben, als hij niet met behulp van den beijerschen gezant, graaf Spaur in den nacht van 24/25 JNov. naar het napoli-taansche grondgebied had weten te ontvluchten, alwaar hij in Gaëta zijne zetelplaats koos, en van waar hij plechtig tegen elke daad in Rome protesteerde.

De echo van het gejubel aan den Tiber weergalmde ook aan den voet van den Vesuvius en den Etna. Den G Jan. 1848 stond Messina reeds op en den 12 antwoordde het

stormgelui van de klokken te Palermo op de salvos, welke ter eere van des konings naamdag geschoten werden; maar voor het volk het teeken was tot de uitbarsting van den opstand. Uit alle huizen stortten zich gewapende mannen, welke zich in hoopen verzamelden en onder het geschreeuw van »leve de vrijheid!quot; de straten doortrokken. Een dertigtal, vooraf aangewezen mannen, stelden zich aan het hoofd, en regelden den strijd tegen de gewapende macht. Intusschen waren verschillende andere steden zoo als Trepani, Catania opgestaan en bij duizenden stroomden de landlieden naar Palermo, om tegen de troepen te helpen strijden, waar het vechten in de straten hevig was begonnen. Het geschut van het fort Castelamare wierp zijne bommen en granaten in de stad, welke het volk uiteen deed stuiven, en zeker zou de opstand gedempt zijn geworden, toen een napolitaansch escader van stoombooten met 5000 man troepen op de reede verscheen. Maar nu verklaarde de bevelhebber van een engelsch oorlogschip, dat zich mede op de reede bevond, dat hij zich tegen het verder bombardeeren verzetten moest ter bescherming van den eigendom en het leven der in Palermo wonende en-gelsche onderdanen; daardoor werden de opstandelingen in hun verzet gesterkt en de maatregelen van de regeering verlamd. De graaf van Aquila, broeder des konings, maakte Ferdinand II met den stand der zaken bekend, en raadde zijn koninklijken broeder aan, ten einde de interventie der onbillijke Engelschen te voorkomen, toe te geven. Den 19 Jan. verscheen van wege den koning eene rij van decreten , waarbij aan de wenschen der Sicilianen voldaan werd. Het zou zijne eigene regeering, vertegenwoordiging en ministerie hebben enz., meer had het vroeger niet verlangd , maar nu riepen het voorloopig bewind en het volk »wij leggen de wapenen niet neder voor dat de constitutie van 1812 bezworen is.quot; Gedurende dat alles, was de toestand der troepen bedenkelijk geworden; van alle kanten bedreigd door vijanden, en moeielijk om op den duur van levensmiddelen Voorzien te worden, waren zij wel genoodzaakt het eiland te verlaten. Te Napels was

onderwijl het oproer ook uitgebroken, stroomen van volks doorliepen de straten onder liet zwaaien van de driekleur en het geschreeuw van »Leve de constitutie!quot; — De troepen kwamen onder de wapenen , doorkruisten de stad, maar er behoefde geen schot gedaan te worden. Den volgenden dag, den 29 Jan., verkondigde een koninklijk besluit de nieuwe staatsinrichting: zij gaf voornamelijk een verantwoordelijk ministerie, volksvertegenwoordiging door twee kamers, vrijheid der pers en de nationale garde enz. en allen schenen volkomen bevredigd te zijn, de sa-mengezworene hoofden echter niet; hoewel de koning volgens den volkswil er in toestemde , om 15000 man naar Opper-Italië en eenige schepen naar Venetië te zenden en tegen den 14 Mei nieuwe kamers bijeen te roepen te Napels, werd hij toch weder met een opstand in zijne hoofdstad beloond. Het was duidelijk, dat het om den koning en ziju troon te doen was , en elke concessie, welke hij gaf tegen hem zeiven gekeerd werd , zoodat de koning besloot de wapenen te laten beslissen, opdat het hem niet mocht gaan zoo als Lodewijk Philippus. Zijne zwitsersche regimenten, geholpen door zijne napolitaansche soldaten, toonden zonder talmen, wat eene revolutionaire bende bij een goedjj leger te beduiden heeft; zij werden spoedig verslagen en het oproer bedwongen; de kamers ontbonden, het ministerie veranderd, en de tegen Oostenryk gezonden troepen en schepen teruggeroepen. Nu beproefde de koning het in Februari en Maart 1849 nog eens met de parlementaire regeering, maar bevond haar voor zijn toestand onbruikbaar en keerde tot de onbeperkte macht terug; hij zag dat concessies niet konden bevredigen en daarenboven het eiland Sicilië in zijn opstand volhardde. Den 28 Febr. gaf Ferdinand aan de Sicilianen een ultimatum, zij verwierpen het, waarop hij zijne troepen , onder den ouden generaal Filangieri, den 2 April op het eiland liet landen. Syracusa, Catania , Taormina werdeu genomen, na een bloedigeu strijd ook Messina en den 23 April capituleerde ook Palermo , hetwelk den 4 Mei weer opstond en den 15 Mei voor goed door de koninklijke troepen met storm genomen werd. De Pool Mieroslawski had

de Sicilianen aangevoerd; hij redde zich onder de Engelsche vlag, om elders zijne rol te hervatten. Er werd aan allen vergiffenis geschonken ,'j uitgezonderd aan de voornaamste hoofden des opstands, waarvan echter de meesten wisten te ontvluchten. Zoo overwon de koning van Napels met eigen macht de omwenteling. De woede der andere italiaansche en duitsehe revolutionairen tegen den koning van Napels kende geene grenzen. Dat men hem »il re bombaquot; (de bommenkoning) noemde, hinderde hem minder , dan dat bij overtuiging gebleken was, dat Engelands groote staatsmannen, de lords Palmerston en Gladstone den opstand in de hand hadden gewerkt.

Liberalen, republikeinen eu alle ontevredenen in Duitschland juichten, toen in 1847 de Zwitsers, in weerwil van de groote mogendheden, hunne staatsregeling van 1815 omverwierpen en zich eene nieuwe gaven ; zij verhieven hooger het hoofd, toen Pius IX, vrijwillig den weg der stoute hervorming betrad en de gistingen in Italië eene spoedige uitbarsting tegen Oostenrijk beloofden; en toen onverwachts het zekere bericht kwam, dat Lodewijk Philippus, die zich als hevige bestrijder der omwentelingsgezinden bad doen kennen, op eene bijna onbegrijpelijke wijze zijn troon verloren had, was er geen mogelijkheid meer voor de vorsten van de kleine en middelstaten om in het oude regeerings-stelsel te volharden. Spoedig na elkander begonnen Daden, Wurtemberg, Beijeren, Hessen, Hanover, Saksen enz. te hervormen, benoemden mannen van vooruitgang tot mi -nisters, gaven vrijheid der pers, van vergadering, de volkswapening enz., kortom alles, wat op het programma der liberalen stond. De bondsvergadering zelve wendde zich den 1 Maart met eene verklaring aan het duitsehe volk en vermaande het zijne vorsten getrouw te blijven en bekwame , vertrouwde mannen uit geheel duitschland naar Frankfort te zenden ten einde eene nieuwe bondsconstitutie te ontwerpen,

welke, na bekomene goedkeuring van de zijde des bondsdags, aan eene nationale vergadering, eene soort van duitschen rijksdag, zou worden voorgelegd, om zoodoende door samenwerking van regeeringen en volken, alle duitsche onderdanen tevreden te stellen, zelfs de drie oude duitsche kleuren: zwart, rood en goud, werden weer als nationale vlag aangenomen.

Te Heidelberg kwamen 51 mannen uit de verschillende duitsche kamers van duitsche regeeringen te zamen, welke den 5 Maart eene uitnoodiging deden aan meer dan 500 mannen, die het vertrouwen der natie bezaten om bijwijze van Voor-Farlement de voorloopige maatregelen te nemen en der regeeringen de noodige voorstellen te doen ten einde een duitsch-parlement of rijksdag te vormen. Den 31 Maart vergaderden die mannen, uit alle streken van Duitschland te samengevloeid, in de Pauls-kerk. De hoofdspreker der republikeinsche partij was de baden-sche advocaat Hecker. En ofschoon hem bij herhaling toegevoegd was geworden, dat Duitschland nog niet rijp voor de republiek was, sprak de meerderheid van het Voor-Parlement toch na de oproeren in Weenen, Berliju, Milaan enz. zeer ten gunste der volkssouvereiniteit, iets, gelijkbeduidend, met revolutierecht, willekeurige heerschappij eener meerderheid , dat niet alleen monarchen, maar alle staatsinrichtingen beurtelings opheft. Het Voor-Parlement brak na 4 dagen zijne zittingen op en liet eene commissie van 50 leden achter om de noodige maatregelen tot de verkiezing en bijeenroeping van het rijksparlement. Niet alleen Holstein, maar ook Sleeswijk, dat tegen Denemarken opgestaan, en den 3 April door den bondsdag aan de bescherming van Pruisen toevertrouwd was geworden ; ook Oost- en Westpruisen werden in den bond opgenomen en gerechtigd om afgevaardigden voor het parlement te kiezen. Den 18 Mei kwamen de 550 gekozene afgevaardigden te Frankfort aan den Main te zamen. Men verwachtte er groote zaken van , maar zij schiepen niets ; de vergadering diende alleen als afleider voor de revolutionaire electriciteit, waarmede de lucht vol was ; zij verschafte aan de heete republikeinen ge-

legenheid om hunne vurige gevoelens te berde te brengen en den staten ook tijd om vastere stellingen in te nemen. De hevige party in het parlement begreep zeer goed, dat het geheel een kind der omwenteling was, dat het geheele parlement in duigen zou vallen als het Oostenrijk en Pruisen gelukken mocht de omwenteling te onderdrukken, daarom spanden de republikeinen ook alles in om de omwenteling in omvang te doen toenemen. In het parlement waven zij de minderheid en konden dus weinig anders dan stormachtige redevoeringen houden; maar daar buiten, als parlementsleden en vooral in den omtrek, zoo als van Heidelberg , Hanau, in de Paltz enz., hitsten zij de gemoederen op in de volksvergaderingen, welke zij druk hielden. Door hunne aanhangers had den opstand te Frankfort plaats den 18 Sept., waar de republikeinen het volk gebruikten om der vergadering schrik aan te jagen; de generaal Auerswald en vorst Lichnowsky werden daar door het opgezette volk vermoord. Andere opstanden , zoo als in Baden , werden insgelijks door de troepen onderdrukt. Een der heethoofden, Robert Blum , reisde zelfs naar Weenen om het oproer te prediken; maar vond er zijn ondergang. Behalve de republikeinen bestond het parlement nog voornamelijk uit twee hoofdpartijen , namelijk, de kleinduitsche, wier getal niet onbeduidend was. Haar doel was Oostenrijk geheel van Duitschland af te scheiden en den koning van Pruisen tot keizer te maken; deze partij bewerkte ook hoofdzakelijk de breuk tusschen Denemarken en de hertogdommen , ten einde voor hun keizer eene betere stelling aan de Noordzee te bewerken. Zij zagen over het hoofd, dat de Sleeswijk-Holsteinsehe zaak een europeesch vraagstuk was.

De derde partij eindelijk , de zoogenaamde groot-duitsche, stond zoo wel tegen de republikeinen als de klein-duitschen; deze wilde Duitschland niet uiteen doen spatten , noch door de omwenteling, noch door een nieuwen keizer, maar zij wilde een rijksbestuurder (Reichsverweser). De voorzitter van Gagern wist -daartoe den 29 Juni den aartshertog Joharin te doen verkiezen. Deze omgaf zich met een ministerie, zoodat men nu bij een rijksparlement ook eene rijksregeering had;

zij heeft mede weinig uitgericht. De duitsche vorsten, in wier rechten zijn werkkring moest vallen, hadden er niet veel op tegen, wijl de rijksbestuurder hui) een borg was dat hij de weinige macht, welke hij nog kon hebben , eer zou gebruiken tot beteugeling dan tot uitbreiding van den omwentelingsgeest.

Het rijksparlement hield zich overigens bezig , als het niet door den deenschen oorlog, door opstanden, door het oprichten eener duitsche vloot of eenig ander onderwerp verhinderd was , met het omschrijven van de natuurrechten (Grundrechte) des duitschen volks; den 21 Dec. kwamen de leden hiermede klaar, en bevatten zoowat de gewone zaken van al die soort van vergaderingen, natuurlijk: het gelijk maken der standen, de afschaffing van alle adelsvoor-rechten enz., onbepaalde vrijheid van de pers , den godsdienst en vergadering en het recht aan een ieder om wapenen te dragen enz. ; zoo ver zij konden, aapten zij de fransche nationale vergadering uit de eerste omwenteling na.

Ontzaglijk was de uitwerking der omwentelingsperiode op de oostenrijkscbe Monarchie. Dit keizerrijk had nog altijd in de oogen van het duitsche volk iets eerwaardigs ; de geschiedenis was nog niet geheel uit het geheugen ge-wischt, men wist nog dat de keizers zoo vaak voor Duitsch-land's grootheid en eer het zwaard getrokken hadden. Ofschoon er bij alle standen welvaart heerschte, had zich toch evenals elders, inweerwil van de censuur op de dagbladen en andere voortbrengselen der pers, de geest der beweging een weg gebaand. Het was in Oostenrijk spreekwoordelijk geworden. «Bij ons blijft alles nog bij het oudequot;. Gedurende de lange regeering van keizer Frans en de daaropvolgende van Ferdinand, was Metternichs eenigst streven geweest het liberalisme te bestrijden. En hoe groot staatsman ook, is het te verwonderen, dat toch het turksch-grieksche vraagstuk buiten Oostenrijk beslist werd ; dat Pruisen het tolverbond zonder Oostenrijk tot stand bracht, waardoor

de invloed van Pruisen op de duitsehe middel- en kleine staten zoo zeer vermeerderde.

Behalve dit alles, heerschte er sedert eenige jaren reeds in de kroonlanden een sterke revolutiegeest; vooral in Hongarije, waar men er onverholen voor uitkwam, dat men zich eene onafhankelijke stelling wilde geven, en hoogstens den keizer als hongaarsch constitutioneelen koning dulden; tot overmaat van ongeluk stierf juist temidden van deze spanning (13 Jan, 1848) de aartshertog Jozef, die de hooge betrekking van palatinaat van Hongarije, eene halve eeuw ontzien door alle partijen, had waargenomen; zijn zoon de aartshertog Stephanus volgde hem wel op , maar kon het aanzien zijns vaders niet verwerven; hij trachtte zich bemind te maken bij alle partijen, waardoor hij, allen verloor. Spoedig verlieten hem de vrienden van het keizerhuis en zag hij zich verstrikt in de netten der tegenstanders. Aan liet hoofd der beweging in Hongarije stond de gunsteling van graaf liatthyani, de advocaat Kossuth , welsprekend , maar brandend van heerschzucht en bijzonder geschikt der beweging vuur bij te zetten, hij was de ziel en het leven der samenzweerders. Door hem en zijne partij waren de anti-Oostenrijkers reeds tot de uiterste grens voortgezweept; te Pesth en in andere steden hadden reeds bedenkelijke bewegingen plaats gehad, welke gewoonlijk eene omwenteling voorafgaan , toen in Februari 1848 alleronverwachts de berichten kwamen van de tooneelen in Milaan , Pavia en Padua en ten laatste ook van den val van Lodewijk Philippus eu de oprichting der republiek. Dit was voor Kossuth en de andere volksleiders in de oosten-rijksche monarchie olie in het vuur; overal kwam men onverholen uit voor hetgeeu men wilde, zelfs in de keizerstad VVeeueu. Daar waren juist de neder-oostenrijksche stenden vergaderd (13 Febr.); de leden der oppositie ver-eenigden zich dadelijk tot vervaardiging vau een verzoekschrift aan den keizer om constitutioneele hervormingen en erkenning van het duitsehe parlament, dat destijds de leus was van het duitsehe liberalisme. Het antwoord der regeering was noch toestemmend, noch weigerend, maar

uitstellend; des avonds vormde zich een verbazende oploop vau studenten en werklieden, welke niet alleen de consti-tutioneele hervormingen, maar met woest geschreeuw de verwijdering van vorst Metternich en de Jezuiten eischten. Voor het gebouw der staatskanselarij werd eene militaire afdeeling beleedigd, waarop deze vuur gaf op de dicht opeengepakte menschen; 5 vielen dood neder, verscheidene waren gewond en de anderen vluchtten naar alle kanten heen. Het oproer verspreidde zich in de andere deelen dei-stad ; het volk woedend en gewapend met al, wat bij de hand was, geraakte op vele plaatsen handgemeen met de gewapende macht, op de meeste plaatsen behield deze de bovenhand, maar dreigender werd de volkswoede, intusschen bestormden deputaties van alle soort den keizer, deze gaf' toe , liet de militairen aftrekken , stond de volkswapening, de vrijheid der pers en van vereeniging toe, ook Metternich, die lang geaarzeld had, legde zijn ambt neder, waarop de gewapende burgers en studenten het eerst opgehitste volk weer tot rust brachten.

Thans stelden ook de Hongaren hunne eischen: zelfstandigheid van Hongarije met kroonvereeniging en eigen ministerie ; het werd hun toegestaan , zoodat de eenheid van het leger en de staathuishouding verbroken was. Voor Kossuth en zijne partij was dit echter niet genoeg, zij namen het aan om er wapenen van te smeden ten einde de volledige scheiding te bewerken ; de hongaarsche volksleider stond in voortdurende verstandhouding met de italiaansche mannen en in Weenen zelf had hij zijne lieden in dienst, welke, door bestendig woelingen te verwekken, zorgde dat de regeering niet tijdig en met kracht kon optreden. En dit gelukte hem maar al te goed; de door den keizer op den 26 April verleende staatsinrichting werd door de woelzieken juist tot een nieuwen opstand aangewend. De nationale garde en het academisch legioen , hetwelk behalve de studenten, verschillende bestanddeelen in zich had opgenomen en over de arbeidersklassen beschikten, eischte in Mei eene kieswet zonder census en eene constitueerende rijksvergadering met eene kamer. De keizer, zich niet langer meer aan de-

mcmstraties durvende blootstellen, begaf zich den 17 Mei naar Innsprück in zijn getrouw Tyrol; den 20 verklaarde hij de beweegredenen van dezen stap en benoemde den aartshertog Johann tot zijn plaatsvervanger, terwijl hij niet meer in Weenen zou terugkeeren, voor dat de rust en orde hersteld zouden zijn. Intusschen had zich het studentenlegioeu alle gezag aangematigd en toen de regeering het wilde ontbinden verzette het zich , ondersteund door het volk , krachtig ; barricaden verschenen op nieuw, de burger garde sloot zich bij hen aan en zoo kregen zij, wijl de militaire macht, om bloedvergieten te vermijden, niet toetastte, als het ware de regeering in handen. Treurig was de toestand der keizerlijke monarchie: Italië in vollen opstand , Hongarije gescheiden en de overige kroonlanden allen wijfelend. In J3o-herae echter ging het anders. In Praag, de hoofdstad, wilden de democraten en het studentenlegioen naar het voorbeeld van Weenen te werk gaan; maar de bevelhebber van Praag, vorst Alfred von Windischgraz liet zich zoo gemakkelijk niet uit het veld slaan. Toen den 12 Juni de opstand in de Altstadt uitbrak en barricaden opgericht werden, liet de vorst zijn batterijen in de straten werken, en wel zoodanig, dat de burgers, om hunne eigendommen niet plat geschoten te willen hebben, zich haastten de barricaden omver te werpen en uiteeu gingen, zoodat de rust weldra hersteld was. Gelukkig voor de oostenrijksche monarchie , dat de Hongaren ook Croatie, Slavonic en Dal-matie en de andere Donau streken in hunne scheiding wilden medeslepen en over hen gezag uitoefenen; wel hadden zij ook hervormingen geeischt, maar wilden toch geen Hongaren worden. De keizer vond in den veldmaarschalk, den banus van Croatie, Dalmatië en Slavonië, Jellachich, een getrouwen en bekwamen veldheer.

Intusschen deed de hongaarsche rijksdag den laatsten stap tot eene volkomene scheiding ; hij schiep namelijk eigen papieren geld, organiseerde eene sterke landweer en beval der slavische bevolking welke zich niet met Hongarije wilde vereenigen, met de wapenen daartoe te dwingen. De keizer, dien de Hongaren nog altijd hun koning noemden, kon natuur-

lijk niet toegeven , dat zij op eigen gezag den oorlog zouden voeren tegen medeonderdanen, die hun keizer eu koning getrouw bleven en sloot zich nauw bij de slavische stammen aan. De Hongaren integendeel verlangden, dat de keizer de onderwerping zou bevelen en hunne ministrieele maatregelen goedkeuren; de spanning werd hoe langer hoe grooter en eindelijk wilde de keizer geen hongaarsch ministerie meer erkennen. Kossuth had den bamis bij zijn afscheid te Pesth verklaard, dat de strijd tusschen de Hongaren en Croaten aan de Drave zou beslist worden, waarop Jella-chich had geantwoord «aan den Donauquot;. En werkelijk rukte hij den 11 Sept. met een aanzienlijk leger Hongarije binnen en drong tot in de nabijheid van Ofeu door. Bij Velencze leed hij den 29 een tamelijk verlies aan gevangenen, waarop hij zich naar Weeuen wendde, waar hij voor het oogenblik noodzakelijker was dan te üfen. In dien tus-schentijd had de keizer tegen het drijven van den hongaar-schen rijksdag beslissende stappen gedaan: den 25 Sept. zond hij den graaf Lamberg als commissaris en opperbevelhebber naar Pesth, deze werd echter den 29 door eene bende op den klaren dag in de openbare straat vermoord en de rijksdag verklaarde Jallachich buiten de wet; de keizer daarentegen benoemde hem tot opperbevelhebber met uitgestrekte macht, beval de ontbinding van het ministerie en den rijksdag en gaf aan den graaf Reksey de volmacht om een nieuw te vormen (3 Oct). Nu bleef er voor den rijksdag van Kossuth geen middelweg over, hij moest kiezen tusschen oproerig verzet en gehoorzaamheid. Kossuth was reeds lang daarop voorbereid en aarzelde geen oogenblik; hij had in Weenen zijne lieden en met dezen speelde hij tegen de keizerlijke regeering het gevaarlijkste spel. — Daar hadden zich den 22 Juli de vrijgekozene afgevaardigden vergaderd en op hunne bede Avas de keizer den 12 Aug. naar Weenen teruggekeerd; maar moest van die vergadering eischen aanhooren, welke alle palen te buiten gingen. Daarenboven werkten de agenten van Mazzini en Kossuth op ongeloofelijke wijze. Den 12 en 13 Sept. hadden er weder oproerige bewegingen plaats in Weenen en toen den

5 eu 6 Oct. troepen naar Hongarije moesten vertrekken, weigerde een gedeelte te gehoorzamen en wilden zelfs, ondersteund door het gepeupel, den goeden beletten aan het bevel gevolg te geven. Een oproer brak ten gevolge daarvan in de binnenstad uit; de oude generaal Latour, minister van oorlog, die het aftnarcheeren der troepen naar Hongarije bevolen had, werd als verrader opgezocht en dooide wacht slecht bewaakt, wreeddadig vermoord en nog als lijk dierlijk mishandeld; ook het tuighuis werd opengebroken en de wapenen aan het gepeupel rondgedeeld. Generaal Auersperg verliet met zijne soldaten de stad en nam zijn verblijf in het door prins Eugenius gebouwde slot Belvedere De 6 Oct. was voor Kossuth en medesamenzweerders gelukt ; de opstand had den strijd op leven en dood begonnen , er was geen middelweg meer open. — Den 7 Oct. vertrok de keizer van Schönbrunn naar Olmütz en verklaarde in eene proclamatie zijn vast besluit om aan de omwenteling in Weenen en Hongarije een einde te maken en de moordenaars van zijne getrouwe dienaars Lamberg en La-tour te straffen en vorderde alle trouwe Oostenrijkers op om zich om hun keizer te scharen. Den 16 Oct. gaf hij het opperbevel aan Windischgratz over het leger, dat op Weenen moest aanrukken; voor de stad vereenigde dat zich met Auersperg en Jallachich en verlangde van Weenen onbepaalde onderwerping, algemeene ontwapening, sluiting der hoogeschool, het stellen van gijzelaars en uitlevering der raddraaiers. Er kwam een weigerend antwoord, dat trouwens te wachten was; want de stad bevatte zoo vele vreemdelingen en schuldigen, dat de betere burgers, door de hevigste bedreigingen verschrikt, niets durfden uitrichten ; van voorwaarden of' schikkingen wilde de opperbevelhebber niets weten. Den 24 Oct. begonnen de operaties, den 28 waren de voorsteden genomen, den 30 werd het hongaarsche korps, waarbij Kossuth zich bevond, echter niet om te vechten, bij Schwechat geslagen, den 31 de burgtoren met storm genomen en denzelfden avond waren de troepen meester van de geheele stad. Vele vreemden en woelgeesten waren reeds gevlucht, anderen hielden zich

verborgen; vau de gevangenen werden er eenige dadelijk doodgeschoten, daaronder ook Robert Blum, die zich als medelid van het frankforter parlement voor onschendbaar geloofde en in deze meening naar Weenen gekomen was om de omwenteling door woord aan te vuren. De nationale garde en het studentenlegioen werden ontbonden, en de stad in staat van beleg verklaard.

Den 15 Nov. Werd de rijksdag te Kremsier in Moravië geopend, den 21 een nieuw ministerie b'enoemd met vorst Felix von Schwarzenberg aan het hoofd, en den 2 Dec. legde de keizer de kroon neder : ook de aartshertog Frans Karei deed afstand van de opvolging en daardoor beklom zijn 18 jarige zoon Frans Jozef I den troon. De jonge 1 keizer nam eene zware taak op zich. Het rijk moest naar ] de nieuwe orde van zaken opgebouwd, en den vrede her-'steld worden, waartoe hij binnen- en buitenlandsche vijanden moest bestrijden. De ryksdag te Pesth erkende den nieuwen keizer niet. Eerst den 15 Dcc. was Windisch-i griitz in staat den hongaarschen veldtocht te openen; over :j Presburg en Raab (27 Dec.) rukte hij, na de zegevierende jgevechten bij Babolna en Moor op Pesth los, dat hij den j5 Jan. 1849 bezette. De rijksdag was in tijds naar De-'breczin gevlucht eu het hongaarsche leger nam achter de ' Theiss zijne stelling en werd dagelijks versterkt door nieuwe j Honvedbattaillons en huzarenregimenten.

Den 11 April 1847 verklaarde de koning nog in zijne j troonrede bij het openen van den landdag aan de afge-jvaardigden: »Het is uwe roeping niet, meeningen te ver-| tegenwoordigen, of tijd en school-ideiin te doen gelden. | Dezen zijn volkomen onduitsch en boven alles onbruikbaar voor l het welzijn van het geheel; want zij moeten noodzakelijk |tot verwikkelingen met den kroon leiden, welke volgens | de wetten van God en het land en volgens eigen vrije be-I palingen regeeren moet en niet volgens den wil eener

meerderheid. Ik zou U hier niet geroepen hebbeu als ik den geringsteu twijfel gekoesterd had, dat gij de rol zoudt willen vervullen van de zoogenoemde volksvertegenwoordigers.quot; Zoo gerust was de koning nog, en zoo onbekend liet de hofpartij hem met den wezenlijken stand der zaken, ofschoon zij zeer goed begreep, dat de tijd van den adel-regeering voorbij was en het vaderland onmogelyk den storm, die rondom reeds woedde, anders kon vermijden dan door in tijds hervormingen te geven. Daarenboven reikten de geheime draden van het geheime verbond dei-samenzweerders van Italië enZuid-Duitschland ook tot in Pruisen uit. Behalve de pruisische volksmannen zeiven, bevond zich hier ook een heir van geheime agenten, die zich tot taak stelden het volk op te ruien, en niet alleen in Berlijn, maar vooral in de provincies; van daar, dat terwijl men in de hoofdstad zelfs geen vermoeden nog had van het dreigende gevaar, hadden er reeds onrustige bewegingen plaats in het begin van Maart 1848 in Keulen, üusseldorp, El-berfeld, Maagdenburg, Breslau , Danzig en Koningsbergen ; hier en daar moest de gewapende macht zelfs krachtdadig optreden ; het regende verzoekschriften aan den koning om algemeen stemrecht, vrijheid van godsdienst en drukpers, volkswapening, volksvertegenwoordiging , verantwoordelijk ministerie enz. En eindelijk sprong ook de omwentelingsmijn te Berlijn. Reeds van den 6 Maart af hadden er hielen daar in koffie- en bierhuizen, in en buiten de stad, vergaderingen plaats, waarin de zaak der hervormingen op min of meer hoogen toon besproken werd. Aanvankelijk bestonden die vergaderingen uit studenten, geletterden, jonge advocaten e. a. allengs trok men het volk, vooral de werklieden er ook bij, terwijl het den volksredenaars niet aan vuur ontbrak om de aanhoorders in vlam te brengen,

Van den 13 tot 16 Maart wiesen de bijeenkomsten tot vervaarlijke volkshoopen aan, welke nu en dan reeds in onaangename aanraking kwamen met de politie en de militaire macht; het werd reeds duidelijk, dat men stelselmatig te werk ging; de avonden werden woelig, men hoorde reeds kreten van weg met het ministerie , volkswapening

e. a. , toeu eensklaps het bericht van de omwenteling van Weenen kwam , welke het volk in de grootste opgewondenheid bracht. Na de tijding van Weenen was het den koning duidelijk, dat hij den stroom niet meer zou kunnen bedwingen, hij scheidde zich van zijne raadslieden af en stelde zich aan het hoofd der beweging. Den 17 verklaarde hij bij eene proclamatie aan zijn bemind volk ; de hervorming van den duitschen bond, vrijheid van drukpers enz. en opening van den landdag den 2 April. Jubelend werd dit door het volk ontvangen en duizenden »Lebe hoch'squot;, vervulden de lucht. Den volgenden middag verzamelden zich eene onafzienbare schaar van menschen voor het koninklijke slot om den koning hunne vreugde over zijne concessies te komen betuigen en met een daverend gejuich werd hij op het balcon begroet, maar midden dit gejubel, lieten zich de wanklanken hooren van »weg met de militairen ! Wij vragen don koning onzen heer, te gelasten dat zij binnen rukken !quot; De koning weigert dit, en nu ontstaat er een hevig geschreeuw en gedrang; de dragonders, die voor het slot geplaatst zijn bewegen zich om de massa terag te zetten ; terwijl tegelijk eene compagnie intanterie uitliet hoofdportaal rukt om van daar ook de menigte te verdrijven en ongelukkig gaan twee geweren af, hoewel zonder iemand letsel te doen. Nu verhief zich een woedend geschreeuw; »wij zijn verraden! men schiet op de burgers! onze broeders worden vermoord ! verraad! te wapen!quot; zoo vluchtten allen en snelden in de straten der stad; in een oogenblik was men gewapend, bouwde barricaden, bezette de huizen tot op de daken en wachtte den strijd af. Te vergeefs werd bekend gemaakt, dat een misverstand ,.geen bevel de schoten veroorzaakt had; het mocht, niet baten, de volksleiders hadden hun doel bereikt, het oproer was begonnen! De barricademannen vochten verwoed , van af de daken regende het moordtuig, veel leden de troepen en toch namen zij barricaden na barricaden ; straat na straat en zouden gewis 'smorgens den 19 het oproer overwonnen hebben, als niet de koning den strijd had doen staken. Deputaties hadden hem bezworen, dat de strijd dadelijk zou ophouden, als de

'Wh

'fi T ■11

M .:

'i ■■^: i-

■: | ,;■•(■ ,-. ■

'■ ■■V.

r quot;■ ;i I',

HiQ I :-:■ til ■

Jj. ,

K '■'Vï. illl

■ft •'■■■ f

i ■ 11

t'r'i

militaire macht verwijderd werd en zoo moesten de soldaten, die den ganschen nacht met plichtgevoel en zelfopoffering gestreden hadden, het kamp ruimen voor de schuldige oproerlingen. Daarop bracht het volk, een treurlied zingende, in optocht de lijken der 81 op de barricaden gevallenen voor het koninklijke slot; de koning was genoodzaakt dezen, met ont-bloote hoofd aan de armen der koningin, in oogenschouw te komen nemen. Alles werd toegestaan, wat men volkswen-schen gewoon was te noemen. Evenzoo werden alle staatkundige gevangenen losgelaten , waaronder 250 Polen. Den 21 verklaarde de koning, dat hij zich aan het hoofd der duitsche nationale beweging stelde en doortrok te paard, versierd met de driekleur, vergezeld door eene jubelende schaar, de straten der hoofdstad. Den 1 April vergaderde de landdag en ontwierp eene kieswet voor de pruisische nationale vergadering, welke den 22 Mei geopend werd. Deze constitu-eerende vergadering had een geheel ander aanzien dan de vorige landdagen. Van de eigenlijke hofpartij (de grooten adel), had de prins van Pruisen, bekend als voorstander van het liberalisme, zitting verkregen. De leden bestonden uit alle standen en zij zouden werkelijk veel goeds hebben kunnen stichten, waren zij niet zoo als elders in uitersten gevallen, waardoor zij der goede zaak meer nadeel dan voordeel aanbrachten. Al dadelijk wilde de linkerzijde , dat de vergadering zou verklaren, dat de strijders van 18 en 19 Maart zich verdienstelijk jegens het vaderland hadden gemaakt ; maar zoo ver was de eigenlijke burgerstand nog niet gekomen, want volgens een amendement ging men tot de orde van den dag over. In pruisisch Polen ging het nog anders; hier wilde men geen duitsch zijn en ook niet in den duitschen bond opgenomen worden. De Pruis-Polen grepen den 29 April naar de wapenen, maar werden dooiden generaal Hirschfeld tot hun plicht gebracht; Miros-lawski vluchtte naar elders om daar de omwenteling te dienen. In Berlijn en andere groote steden maakte het volk ruim gebruik van hunne zoogenaamde emancipatie; men kreeg arbeiders-vereenigingen van alle soort. Wat de linkerzijde in de nationale kamer wilde, vond daar buiten bij het volk

steun. Vele leden der rechterzijde, die wezenlijke hervorming in constitutioneelen zin wilden, maar geen gepeupel-regeering, werden met den dood bedreigd, terwijl de linkermannen al verder en verder gingen: uit den koninklijken titel moesten de woorden bij de genade Gods vervallen, adel en ridderorden afgeschaft worden ; het werkvolk eischte van den staat de zorg voor de opvoeding hunner kinderen en zoo honderd andere dwaasheden meer. De regeering scheen niets ernstigs tegen de woelingen te willen ondernemen en de houding af te wachten van den eigenlijken burgerstand, waarvan zich een gedeelte in Maart had doen medeslepen, maar nu begon in te zien, dat die democratie toch ook niet alle roze kleuren had ; hij werd de baldadigheid, evenals wij elders gezien hebben, van het gepeupel moede. Toen dus den 14 Juni het volk, aangezet door de hevige mannen der linkerzijde en aangevoerd door hunne geheime handlangers, het onbewaakte tuighuis bestormde , de wapenen ronddeelde en de tooneelen van 18 en 19 Maart dacht te herhalen, vond het geen steun bij de burgerij; want de kwellingen der anarchie drukten juist op al, wat goed gezind was. Tot eindelijk de koning den 2 Nov. een nieuw ministerie Brandenburg-Manteuffel benoemde, hetwelk de goeden met blijdschap begroetten en hoopten, dat het nu den koning toch ernst zou worden om aan de voortdurende woelingen een einde te maken. Den 8 Nov. werd de nationale vergadering, welke ais in een jacobijnen-club veranderd was, verdaagd tot den 27in de stad Brandenburg , waarop de rechtschapen en vaderlandslievende leden oogenblikkelijk de zaal verlieten ; de oppositie echter, onder een zekeren heer von Unruh als voorzitter, weigerde te gehoorzamen en zette hunne zitting voort; maar den 10 trok de oude generaal Wrangel met 15 000 vertrouwde soldaten Berlijn binnen, en den 12 werd Berlijn in staat vau beleg verklaard. Der oppositie, welke den 15 Nov. den Pruisen geboden had geen belasting meer te betalen, werd, nadat zij het op verschillende plaatsen in de stad beproefd had , het vergadering houden belet; waarop een gedeelte van hen met hun president von Unruh aan het hoofd hetzelfde te Brandenburg beproefde, toen de koning eindelijk den 5.

Dec., om aan al het gewoel een einde te maken, wel genoodzaakt was de nationale vergadering te ontbinden en tegelijk uit eigen macht eene constitutie te geven, welke hij ter herziening aan de nieuw te kiezen kamer den 2G Febr. 1849 zou aanbieden.

Sedert jaren bestond er reeds hevige spanning en een geest van ontevredenheid bij Sleeswijk-Holstein tegen Denemarken ; den koningen van het laatst genoemd rijk was het niet genoeg deze duitsche hertogdommen als hertogen te besturen; zij wilden hen tot deensche provincies maken , daartoe stelden zij alles in het werk om het duitsche element te vernietigen; het land werd overstroomd door deensche ambtenaren, de duitsche taal en zeden zelfs moesten verdrongen worden. Daartegen verzette zich de duitsche bevolking der hertogdommen met kracht, en toen nu Chris-tiaan Vlli den 20 Jan. 1848 stierf, en opgevolgd werd door zijn zoon Frederil: VII, welke reeds den 26 eene voorloo-pige constitutie gaf gezamenlijk voor Denemarken en de hertogdommen, kantten de laatstgenoemden zich sterk daartegen. Wel kozen zij afgevaardigden voor den vereenigden deenscheu landdag , maar om gezamenlijk tegen de constitutie te protesteeren en eene bijzondere voor de duitsche hertogdommen te eischen. In dien tusschentijd waren de omwentelingstormen over Europa losgebroken , ook de Sleeswijk-Holsteiners werden er door beroerd. Den 18 Maart had te Rendsburg eene vergadering plaats van afgevaardigden uit de beide hertogdommen, waarin besloten werd eene deputatie naar koning Prederik te zenden, om behalve eene afzonderlijke wetgeving ook den koning te verzoeken de noodige stappen voor beide hertogdommen te doen ten einde in den duitschen bond opgenomen te worden. De deputatie kreeg een ongunstig antwoord en tegelijk zond de regeering eene sterke troepenafdeeling naar Slees wijk, hetwelk de Denen voornamelijk reeds voor deensch hielden. Daarop

trad iu Kiel eene voorloopigc regeering voor Sleeswijk-Holstein te zamen, een medelid hiervan was prius Frede-rik van Sleeswijk-Holstein-lioer, jongere broeder van deu hertog van Augüstenburg. Prins Frederik ontrukte deu üeiien bij verrassing deu 24 Maart de vesting Kendsburg ; niet alle iuspaiuiing werd er een legertje van 7000 man te zamen gebracht en naar öleeswijk gezonden, hetwelk den 8 en 9 April bij Bau en Flensburg door een dubbel zoo sterk leger der Denen geslagen werd. Tengevolge van een besluit des duitschen bouds vau den 3 April, rukte eeu pruisisch leger onder aanvoering van den generaal Wran-gel op, sloeg de Denen den 23 bg Sleeswijk en bestormde het Dannewerk (eene rij sterke verschansingen). In Mei bezetten de Pruisen bijna geheel Jutland, maar nu voegden zich bi) de deensche strijdmacht ook zweedsche en uoorweeg-sche vrijbcharen, daarbij gaven Engeland en Rusland ook niet onduidelijk te kennen, dat zy niet genegen waren het besluit van het duitsche voor-parlement voor Sleeswijk in den duitschen bond op te nemen en te erkennen, waarop het duitsche centraal bestuur (de rijksbestuurder en zijn ininis-terie) aan Pruisen de volmacht gaf te onderhandelen en door bemiddeling van Zweden kwam den 26 Aug. de wapenstilstand van Malmö tot stand, tengevolge waarvan Jutland geruimd werd en de Denen hunne verschanste stellingen bij Düppel, den Brückenkopf op het eiland Alsen behielden. Er verhief' zich wel is waar in de Paulskerk een verschrikkelijke storm tegen den wapenstilstand, welke in alles ten voordeele van Denemarken was; maar men kon toch ook niét vorderen , dat Pruisen zich aan een oorlog zou wagen tegen de groote mogendheden. Den 22 Oct. 1848 trad de voorloopige regeering der hertogdommen af en werd vervangen door eene andere , welke bepaald was bij de voorwaarde des wapenstilstauds, met den graaf Uevent-iow aan het hoofd.

Wei was geheel Duitschland, van den grootsten tot den kleinsten staat, in rep en roer om te hervormen en constituties te maken, doch niets meer; men wilde zijn vorst of koning nog behouden; alleen in het groot-hertogdom Baden hoorde men van de republiek, en geen wonder ook, het grensde in zijne geheele uitgestrektheid aan Zwitserland en Frankrijk, en kreeg van daar uit alle lessen en hulp om eene zusterrepubliek te worden, ongelukkig had men gerekend, dat geheel Duitschland zich tot dat schoone zou laten verleiden; dit bleek al ras, toen Struve, een advocaat, en lid van het voor-parlement in de vergadering te Frankfort het eenvoudig voorstel deed om de monarchiën in Duitschland af te schaffen, dit voorstel werd trouwens eenvoudig op zijde gelegd; evenzoo dat van den advocaat Meeker, om het voor-parlement permanent te verklaren. Hecker keerde in de grootste verontwaardiging naar Mannheim terug , met het voornemen, om behalve al de gewone eischen des tijds , van uit Baden de republiek aan geheel Duitschland te bezorgen. Intusschen had de regeering ook reeds hare maatregelen genomen. In alle steden des lands ontstond de hevigste beweging, overal hadden gewapende bijeenkomsten plaats om hunne eischen klem bij te zetten. De advocaat Hecker vond evenwel in Mannheim zelf de ge-wenschte opwekking niet, waarop hij naar den linker rijnoever tot Constanz reisde en bracht met veel moeite 200 man te zamen, waarmede hij het meer langs trok, hier en daar sloten zich geestverwanten en landloopers bij hem aan en eindelijk ook de advocaat Struve met eene dergelijke bende. Zij hadden het plan om over Donaueschingen door het Höllenthal naar Freiburg te trekken ; maar wurtemberg-sche troepen verhinderden dit, zoodat zij de zwitsersche grenzen hielden.

In Waldshut kwamen Hecker, Struve en Sigel, een baden-sche luitenant, met hunne vrijscharen te zamen , waarbij zich hier ook de rijke waard Weishaar uit Lottstetten met eene troep voegde. Eene schaar onder Sigel trok over Stühlin-

gen naar St. Blasius, terwijl Hacker met de hodfdmacht zich in de richting van Kandern en Schliengen bewoog. Op den morgen van den 2 April stond de heckersche schaar omtrent 1200 man sterk by Kandern , toen zij bericht kreeg van het naderen der troepen onder den generaal von Gagern, deze verzocht een gesprek met Hecker, hetwelk in de nabijheid der beide legerkampen plaats had. Nadat de generaal von Gragern tevergeefs beproefd had Hecker van zijne dwaze onderneming al te brengen, keerden beiden naar hunne troepen terug. Weldra stonden zij tegenover elkander, de vrijscharen riepen tot de soldaten, »schiet niet op uwe broedersquot;! zelfs verlieten eenigen hunne gelederen om de soldaten tot hun gevoelen over te halen, toen von Gagern zich voor het front zijner troepen plaatste, hen met ernstige woorden hun plicht voor oogen stelde, en eensklaps geweerschoten afgingen en de generaal, door drie kogels getroffen, dood van zijn paard viel. Zijne soldaten , verbitterd over den verraderlijken aanval op hun aanvoerder, grepen naar hunne wapenen en dreven de vrijscharen in een oogonblik op de vlucht. Hecker zelf ont-i snapte slechts met moeite, en redde zich in Zwitserland. | Struve zat eenige uren in Sackingen gevangen, maar werd weder losgelaten, omdat vluchtende vrijscharen het stadje I in brand dreigden te steken. Den 23 April werden de j vrijscharen van Sigel en Weishaar door de badensche en ! hessische troepen overhoop geworpen en het gebergte in-^ gejaagd. Tot ondersteuning dezer opstanden kwam Herr-| wegh, die zich in den laatsten tijd te Parijs had opgehou-j den, met eene schaar van omtrent 900 duitsche hand-l werksgezellen , waarbij zich ook fransche en poolsche omwentelingschreeuwers gevoegd hadden, op Baden af. Hij trok niet ver van Bazel over den Rijn, maar werd bij Dos-senbach door een wurtembergsche compagnie soldaten verslagen en uiteengejaagd; hij zelf, die zoo veel van sterven voor de vrijheid, zooals al die schreeuwers, gezongen had, nam laf de vlucht en verstomde sedert in verzen en prosa.

Het woelen hield niettegenstaande al deze mislukkingen niet op. Hecker, Struve en vele andere vluchtelingen huis-

den eu stookten op den zwitserschen bodem, gaven eene courant uit, welke zij over de grenzen wisten to krijgen , hielden gemeenschap met hunne geestverwanten, kochten wapenen, en achtten dus de zaak nog gansch niet verloren. Het zwitsersche eedgenootschap verhinderde niets en in Baden zelf was, iiaweerwil van de nederlagen der vrij-scharen, door de vele vertakkingen der republikeinen de ware reactie niet ingetreden. Daarenboven hadden de om-wentelingshelden eene lente van hoop voor zich, omdat in Weenen en Berlijn de regeeringloosheid nog haar zetel had. Tegen den herfst, na den wapenstilstand vanMalmö, maakten zij zich tot eene nieuwe poging gereed. Aan de Bodenzee en den Boven-rijn ging plotseling het gerucht, dat het parlement te Frankfort door het volk uiteen was gejaagd, en het de republiek wilde; werkelijk zooals wij weten, hadden er den 18 Sept. onlusten plaats en werden Lichnowsky en Auerswald vermoord , en uu kwam ook Struve uit Zwitserland over, den Rijn naar Lörrach , riep de republiek met gelijkheid, vrijheid, welstand en gelijk genot voor allen uit, rukte met zijne schaar landwaarts in, maar vond weder weinig aanhang en werd bij Staufen door de badensche troepen aangevallen en uiteengejaagd. Hij zelf werd te Wehr by Sackingen door de boeren gevangen en later tot vier jaren tuchthuisstraf veroordeeld. Hiermede had ook dezen sep-tember-strijd der onruststokers zijn einde; want de scharen, welke andere aanvoerders, zooals Doll en Willich , in het Zwarte-wond hadden samengebracht, liepen, toen de jobstijdingen aankwamen, met massa's uit elkander.

Men verhaalt, dat vorst Metternich in het jaar 1848, toen de golven der omwenteling het hoogst gingen, zou gezegd hebben: «Frankrijk zal het eerst weder tot rust komenquot;, en dit werd ook bevestigd. De president Lodewijk

bonaparte begon zjjne regeering op een voor hem niet ongunstig tijdperk; de rooden met al hun aanhang neergeworpen en de vrienden van orde meer dan immer gereed om elke uitspatting te onderdrukken; wel lieten de verschillende partijen zich in de nationale vergadering hooren en schreven vele ledei} zelfs der republiek geen lang leven toe. De roeden hielden het daarom voor noodzakelijk , door een levensteeken het bewijs van de macht der repn-blikeinsche party te geven , maar de bevelhebber van Parijs, de generaal Changarnier, overtuigde hen den 29 Jan. 1840, dat dergelijke bewijzen door de militaire macht niet geduld werden en dat er van verbroedering met de troepen geen sprake meer was. De constitueerende vergadering eindigde hare lange beraadslagingen over de kieswet en stemde den 15 Maart voor het algeraeene stemrecht ; den 2G Mei ging zij uiteen en maakte plaats voor de wetgevende vergadering (Assemblee legislative). Ofschoon deze uit het algemeen stemrecht te voorschijn kwam, was zij toch in meerderheid niet republikeinsch, maar monarchaal; Thiers, Barrot, Berryer, Bugeaud en andere bekende namen verschenen weder, en de keus van üupin tot president bewees ten volle van welken geest deze repnblikeinsche wetgevende .vergadering zijn moest. Nog duidelijker deed dit zich kennen uit Frankrijks buitenlandsche staatkunde: de badensche en italiaansche revolutionairen wendden zich te vergeefs tot Frankrijk om hulp, en do romeinsche republiek werd dooide wapenen van de fransche republiek omvergeworpen. Vooral de interventie in liome maakte de linkerzijde der kamer woedend; den 14 Juni onder anderen was de zitting onstuimig; Ledru-Rollin beklom het spreekgestoelte en eischte de inbeschuldigingstelling van den president en zijn ministerie, doch onder hevig geraas en bedreigingen werd de interpellatie op zijde gelegd. Nu grepen de ultrarepublikeinen weder tot het laatste middel ; in een manifest aan het volk en het leger herinnerden zij aan de sympathie der Franschen voor de vrijheid der volken, en hielden den 18 Juni eene processie naar de woning van den president en het paleis der Bourbons, waar de wet-

gevende vergadering hare zitting hield. Een verschrikkelijke massa menschen was er op de been, bedreigingen bleven niet uit; maar de generaal Changarnier drong den opeen-gepakten zwerm zoo dicht op elkander, en de soldaten toonden zulk eene neiging om het nogmaals met de straatvechters af te maken, dat de meeston blijde waren ongeschonden het hazenpad te kunnen kiezen. Ledru-Rollin, Caussidièré e. a., die in 1848 niet hadden beschuldigd kunnen worden, namen nu de vlucht naar Engeland. Parijs en tien departementen werden in staat van beleg verklaard; want ook in andere steden, zoo als Lyon, JSancy en Orleans enz. hadden oproerige bewegingen plaats gehad. Meer dan honderd leden der bergpartij (zooals zij zich zeiven noemden) werden in staat van beschuldiging gesteld; ook verscheen er eene wet tegen de clubs en de dagbladen. De natie over het algemeen was met den afloop zeer te vreden, zi) waren nog niet vergeten: wat het zeggen wilde door het volk geregeerd te worden. Er waren er wei , die de tusschenkomst van Rome afkeurden, maar de meeste burgers en al het landvolk juichten den president toe, dat hij den H. Stoel beschermde en Frankrijk als een katholiek rijk liet handelen.

Den 1 Jan, 184!) sprak Pius IX den ban uit over de Romeinen , welke aan de coustituente zouden deel nemen, hetwelk evenwel de om wentelingsmannen niet afschrikten. Rome was de verzamelplaats der vermetelste revolutionairen geworden , ook Garibaldi had zich daarheen gewend en werd tot opperbevelhebber gekozen. Den 5 Pebr. had de opening der coustituente plaats en den 9 verkondigde zij de romeinsche republiek. Hetzelfde geschiedde in Toscane; de groothertog was den 7 gevlucht en den 8 vormde zich eene voorloopigo regeering en den 18 werd de republiek afgekondigd. Voor Karei Al-bert waren deze omwentelingen allernoodlottigst. Zij spraken allen hunnen haat uit tegen Oostenrijk. De aanvoerders

eischten 30 000 man om Veuetië te ontzetten. Wel was de koning hun bondgenoot; maar aarzelde toch om nogmaals]tegen Oostenrijk op te trekken, ofschoon de republikeinsche propaganda ook in zijn eigen rijk veld had gewonnen en hem dreigde de kroon van het hoofd te rukken, als hij niet spoedig de wapenen opnam, want begon Garibaldi den oorlog tegen Oostenrijk , dan zou het in Turijn en Genua weergalmen van het geschreeuw «oorlog tegen de barbaren!quot; Zijn minister Gioberti wilde in Toscane en den Kerkdijken Staat met een leger onder den generaal de la Marmora tus-schen beiden komen , maar men begreep toch ook, dat het voor den beschermer der italiaansche omwentelingen moeie-lijk was tegen de italiaansche omwentelingen op te treden. Er bleef dus voor den koning geen andere keus over dan den oorlog tegen Oostenrijk, trouwens hij had daartoe reeds uitrustingen gemaakt; door den drang der gebeurtenissen werd hij er nu slechts door overvallen. Den 12 Maart zeide Ka-rel Albert den wapenstilstand op , hetwelk met den grootsten jubel door het oostenryksche leger begroet werd. Dit was niet zoo sterk als hot piemonteesche, maar brandend van verlangen om zich met de Italianen te meten. De koning van Sardinië wilde van den Tessino af', recht op Milaan en de beide flanken van het oostenrijkschc leger losgaan; onkundige spionnen hadden hem bericht dat liadetzky op den terugtocht naar de Adda was. Maar de oude veldmaarschalk was den 20 Maart den Tessino bij Pavia en andere punten reeds overgetrokken en stond eensklaps in de rechterflank van het vijandelijk leger. Karei Albert moest terugkeeren en kon alleen door een gewonnen veldslag zijn tegenpartij den weg naar Turin verhinderen. De eerste gevechten vielen echter al dadelijk slecht voor de Sardiniërs uit; bij Mortara versloeg de generaal d'Aspre twee piemonteesche divisies (21 Maart), denzelfden dag dreef de luitenant-veld maarschalk Wohlgemuth een vijandelijk leger naar liigevano terug, waarheen zich de poolsche generaal Chrzanowski ook met eene sterke macht begeven had, maar op het bericht van de nederlaag bij Mortara wondde Karei Albert al zijne strijdkrachten tegen Novara, waar hij in eene gunstige

I'll!'

i.kMi ' F«enB!

¹ !

mv;

•il®

li; ■ i'quot; V? :Cr'

:4I»! li tel

li ill

É tl'

ïv'-

stelling den hoofdslag aannam. Hij werd den 23 geleverd; d'Aspre begon den stryd 's morgens tegen 11 nre, met slechts 20 000 man, dewijl liij meende niet de vijandelijke hoofdmacht voor zich te zullen hebben, tot 3 ure behield hij het veld tegen de overmacht, zijne vermoeide soldaten begonnen door den aandrang der vijandelijke macht reeds te wjjken , toen juist het oostenrijksche reserve-leger in snelpas te hulp kwam aanrukken en inweerwil van den dappersten tegenstand der Sardiniërs, tegen het vallen van den avond de volkomene overwinning behaalde. Karei Albert had zich aan het vuur blootgesteld, als iemand, die den dood zocht; hij zag de onmogelijkheid in den vijand den weg naar Turijn te verhinderen en evenzoo was hij overtuigd, dat hij na zijne trouweloosheid en vijandelijkheid tegenover Oostenrijk en bij zijne stelling, welke hij in de italiaansche omwenteling had ingenomen , geen koning meer kon blijven , nadat hij tweemalen en de laatste keer zoo snel en zoo beslissend was geslagen geworden. Nog des avonds legde hij zijne kroon ten gunste van zijn zoon, den hertog van Savoijen, Victor Emanuel , neder, verliet Italië en ging rust zoeken aan het westelijke einde van ons werelddeel, aan het strand des Oeeaans, te Oporto, waar hij reeds den 28 Juli stierf. De nieuwe koning sloot, na eene persoonlijke samenkomst met lladetzky, den 26 een wapenstilstand, waarbij hij plechtig beloofde, den vrede met den keizer op duurzame grondslagen te willen sluiten, welke den 6 Aug. tot stand kwam. Victor Emanuel betaalde 57 millioen francs voor oorlogskosten en zag van alle aanspraken zijns vaders af. In (i dagen had Radetzky den veldtocht volbracht en mocht dus met Gesar schrijven veni, vidi, vici.

Lombardije was, inweerwil van den roep tot omwenteling rustig gebleven. Brescia alleen maakte eene uitzondering en diende tot verzamelplaats voor de vrijscharen uit Veltlin en het gebergte. Generaal Haynau vorderde de stad te vergeefs op, het bericht van den slag bij No-vara werkte evenmin, omdat de revolutionairen niet geloo-ven wilden aan zulk eene snelle beslissing, en zoo bleef er geen ander middel over dan de bestorming. Eene zwakke

brigade voerde (1 April) dezen in weerwil van den wanho-pigsten tegenstand, welke de oproerigen boden, uit. De oproerlingen vermoordden de gevangenen en de gewonden, welke in hnnne handen vielen , daarom gaven de soldaten ook geen pardon ; maar doodden ook allen, die in hunne handen kwamen en Brescia had het alleen aan de tucht, welke aan het oostenrijksche leger _ eigen is, te danken dat het niet geplunderd en verbrand werd. Modena en Parma werden door oostenrijksche troepenafdeelingen bezet en keerden tot gehoorzaamheid onder hunne vorsten terug. Ook Toscane, nadat Livorno den 11 Mei met storm genomen werd; en de Romagna werd insgelijks door de oostenrijksche troepen bezet.

Nadat liadetzky zich in den rug beveiligd had , wendde hij /.ijne macht tegen Venetië, welke stad, vertrouwende op de berichten en beloften van Kossuth tot eiken prijs , zooals de dictator Manin verklaarde , tegenstand zou bieden. De belegering van deze eilandstad kostte aan het oostenrijksche leger meer manschappen dan de veldtocht tegen de Piemonteezen, dat niet zoozeer veroorzaakt werd door het vuur, als wel door de koortslucht der lagunen; de soldaten stonden vaak uren in de loopgraven tot aan den gordel in het water , evenwel was hunne volharding en moed onoverwinnelijk. De loopgraven werden tegen het sterke fort Malghera gekeerd en van den 23 tot 2G Mei donderden 100 stukken geschut er tegen aan ; de bommen deden verscheidene kruitmagazijnen in de lucht springen, verbrijzelden twee kazernen , doodden of wondden eon derde der bezetting, welke eindelijk in den nacht van 26/27 hare goed verdedigde posten ruimde. Desniettegenstaande zette de ontoegankelijke stad (de prachtige spoorbrug had men gedeeltelijk laten springen) haar tegenstand voort, want zij had eene bezetting van 15000 man uit verschillende streken van Italië. De strenge blokkade evenwel veroorzaakte spoedig gebrek aan levensmiddelen, waarbij zich nog de cholera voegde; en toen eindelijk de oostenrijksche artillerie van den 19 Juli tot den 17 Aug. van tijd tot tijd bommen in de stad zelve wierp, eischten de inwoners van'Manin, dat luj kapitnleeren zou. Den 22 Aug. stond de veldmaarschallc

aan de stedelijke regeering de gunstigste voorwaarden toe: de vreemde troepen kregen vrijen aftocht; de bewerkers van den opstand moesten zich verwijderen, alsmede de of-ticiers, die tot de Venetiërs waren overgegaan en de overige bevolking kreeg volkomene amnestie. Met den val van Venetifi ging voor de omwenteling het laatste rustpunt in üpper-italië verloren; want Genua, dat na den slag van No vara was opgestaan en de republiek had uitgeroepen, was door den generaal de la Marmora den 11 April bestormd geworden; de ijverigste republikeinen scheepten zich naar Kome in, waar de revolutionaire banier nog uit den top woei.

Het geschiedde veel eer uit ijverzucht tegen Oostenrijk en om in den geest der Franschen te werken en ook om voor zijne toekomstige plannen de geestelijkheid op zijne zijde te hebben, dan uit gevoel van godsdienst en liefde voor den stedehouder van Christus, paus Pius IX, dat de president Lodewijk Napoleon met zijne troepen Garibaldi en Mazzini uit Rome liet verdrijven. Den 5 April 1849 landden de fransche troepen, die Rome uit de handen dei-laagste samenzweerders moesten rukken, te Civita Vecchia aan. De bevelhebber der expeditie Oudinot nam in het begin geen vijandelijke houding aan, eer die van gewapenden bemiddelaar , maar toen hij met zijne troepen voor Rome kwam, werd hij met geweerschoten ontvangen en afgeslagen.

Niet beter vielen zijne bestormingen uit van 30 April en 3 Juni. Oudinot was dus verplicht Rome regelmatig te belegeren en hij deed dit, met zooveel omzichtigheid mogelijk , ten einde de aloude, kostbare monumenten te sparen; het kon niet anders of veel moest vernield of beschadigd worden. Garibaldi leidde de verdediging, en had de beruchtste samenzweerders, republikeinen, vluchtelingen van andere naties enz. onder zijn bevel. De burgers waren volstrekt niet meer ingenomen met het driemanschap Mazzini, Saffi, Armellini; zij ondervonden ras dat het hun geen voordeelen aanbracht en hunne vrijheid woeste dwingelandij was, zoo-

dat Garibaldi, ofschoon hij zich wel dapper verweerde, ten laatste de onmogelijkheid inzag Rome te behouden; hij kapituleerde en trok met 4000 man af. De Pranschen bezetten den 5 Juli Rome. Garibaldi wendde zich eerst naar de Abruzzen, en daar geen aanhang vindende, naar Toscane, steeds de fransche en oostenrijksche troepen ontwijkende, totdat hy eindelijk bereikt en geslagen werd, hij zelf echter ontkwam.

Uit de rest zijner troepen vormden zich rooverbendeu , die geheel Italië, maar bijzonder den kerkdijken staat onveilig maakten. Nadat Pius IX vooraf bij een motu pro-prio de noodige hervormingen had gegeven, alsmede eene amnestie , waarvan alleen de hoofden der misdadige beweging waren uitgesloten, keerde hij, onder het gejuich van de geheele bevolking, den 12 April van Gaëta in het ondankbare Eome termg, waar de Franschen bezetting bleven hou-; den, niet om de eigenlijke romeinsche bevolking in rust te houden, maar tegen de nimmer rustende revolutionaire bent.

Eeu heviger strijd dan Italië vereischte de onderwerping j van de krijgszuchtige Hongaren. Vorst Windischgriitz had | den 5 Jan. 1849 Pesth en Ofen bezet en schoof zijne posten | tot aan den Theiss vooruit, vercenigde zich met het leger | van den generaal Schlich, die over Kaschau, waar hg den I 4 Jan. een insurgentenkorps geslagen had, nader trok. In J Februari trok het hongaarsche leger, waarover Dembinski 1 het opperbevel voerde, den Theiss over, maar werd door | den slag bij Kapolna (26 Pebr.) teruggedreven. Levendiger | was de strijd in Zevenbergen, hier voerde Bem, een dap-I pere poolsche generaal het opperbevel, hij nam Klausenburg | en Kronstadt in (Jan.), sloeg eon russisch korps bij Her-i mannstadt, hetwelk het zwakke oostenrijksche leger onder generaal Puchner te hulp was gekomen, dreef beiden in ; Wallachije (20 Maart) en volgdo zelfs over de grenzen

Wallachije was ook in 1848 opgestaan en had eene voor-loopige regeering aangesteld, het werd daarop door russische en turksche troepen bezet, welke er zoolang bleven, dat het vorstendom weer in rust en tegelijk uitgeput was. De Turken hadden natuurlijk wel geen goed oog op de Russen, maar lieten zich toch niet door de aanblazingen van Bern en Kossuth tot een oorlog verleiden, tiet hongaarsche leger, hetwelk in strijdkrachten, dat van Windischgratz ver overtrof, begon den 4 April den aanval door een gelukkig gevecht by Szolnock, overwon bij Gödöllö en VVaitzen en den 26 bij Komorn, welke vesting evenals Peterwar-dein iu het Zuid-Oosten niet slechts een steunpunt der opstandelingen was, maar hun ook ruim van geschut en krijgs-materieel voorzag.

Den 3 Mei stonden de Hongaren aan den Raab en den 21 bestormde (jlörgey, die in plaats van Denibinski het opperbevel voerde, de stad Ofen, welke generaal llentzi, die hier den heldendood stierf, dapper verdedigde. Zij moest zich overgeven; den 5 Juni hield Kossuth zijn intocht in de ontredderde stad, hem volgden de rijksdag en de andere leden van het bestuur. En nu overmoedig geworden door het geluk der wapenen van Bem en tiörgey, wist Kossuth den rijksdag over te halen het huis Habsburg van den troon vervallen te verklaren, de republiek uit te roepen en zich zeiven tot regeeringspresident te laten kiezen, hoewel er reeds groote verdeeldheid heerschte in den schoot der regeering en vooral tusschen Kossuth en Görgey. in-tusschen had Oostenrijk de tusschenkomst van Rusland ingeroepen, welke des te lichter daartoe besloot, omdat eene uitbreiding van den hongaarschen opstand, welke ten deele door poolsche veldheeren en officieren werd aangevoerd , voor Rusland zelf dreigend kon worden , van daar dat dit rijk voor eene snelle onderdrukking was. In het begin van Juni reeds stond een russisch leger onderPaskewitsch op de strijdplaats. Vereenigd met den oostenrijkschen generaal Wohlgemuth drongen zij den 21Juui Görgey tot aan de

Waag terug; den 22 werd Raab bestormd, den 2 Juli werd Görgey bij Komorn, en van den 15 tot 17 Juli bij Waitzen geslagen, waarop hij zich door eene stoute manoeuvre een weg wist te banen door de Russen heen, ging den Theiss over en verscheen weer in de nabijheid van Arad. Paskewitsch was hem in afgemeten marschen gevolgd, sloeg een hon-gaarsch korps onder Nagy Sandor den 2 Aug. by Debreszin, terwijl het oostenrijksche leger onder Haynau de Hongaren onder Dembinski den 4 en 5 Aug. bij Szöreg sloeg, in snelle marschen naar den Theiss voortdrong, Szegedin bezette en den 9 Aug. bij Temeswar den beslissenden slag won, door welken de vesting ontzet en Dembiuski's leger over hoop geworpen werd. Op den dag dezes slags was liem hier juist aangekomen, echter niet met een zegevierend leger, maar als geslagene; want den 22 Juni waren Oostenrijkers eu Kussen onder Claiu en Lüders in Zevenbergen gedrongen en hadden hem verscheidene malen geslagen en met het overblijfsel van zijn leger naar Deva gedrongen.

Velen hunner nederlagen hadden de Hongaren te danken aan de oneensgezindheid, wederzijdschen naijver en de daaruit onsamenhangende bewegingen hunner troepen. Görgey, aan wien Kossuth het dictatorschap had overgegeven, zag geen kans meer om met eenig goed gevolg aan de legers van Paskewitsch, Haynau en Lüders het hoofd te bieden; daarom besloot hij tot eene capitulatie met den russischen generaal Rüdiger, en gaf zich den 12 Aug. met 28 000 man en 142 kanonnen op eene vlakte niet ver van Vilagos aan de Kussen, niet aan de Oostenrijkers, over. üe manschappen werden deels naar Zarand, deels naar Grosswardein en de officieren naar Arad vervoerd. Spoedig volgden de andere hongaarsche bevelhebbers. Alleen Komorn, de sleutel van Hongarije werd nog door Klapka zoo dapper verdedigd, dat men bij de capitulatie aan de bezetting een eervollen aftocht (5 Oct.) moest toestaan, en hiermede was Hongarije onderworpen. Kossuth, Dembinski , Bem, Guyon en tallooze anderen waren bijtijds naar Turkije gevlucht; de meeste officieren, welke zich aan de grootmoedigheid der Kussen hadden toevertrouwd, werden aan de Oostenrijkers uitgeleverd en vonden als rebellen den

dood of lange jarige kerkerstraf. Görgey kreeg eene jaarwedde en Klagenfurt werd hem als verblijfplaats aangewezen; deze mildheid had hij voornamelijk daaraan te danken, dat door hem de oorlog snel eindigde en hij altijd tegen do scheiding van het hahsburger huis geweest was. Hongarije werd in staat van beleg verklaard, welken Haynau met bloedige gestrengheid handhaafde.

Pruisen won, door het overwinnen der omwenteling in zijn eigen land en het onderdrukken van die in Baden , Saksen en de Pfaltz zijn vroeger aanzien terug. Den 26 Mei 1849 reeds kwam tusschen Pruisen , Hanover en Saksen eene vereeniging tot stand, welke ten doel had de samenstelling eener grondwet voor Duitschland (het drie koningen verbond), waartoe 27 duit-sche regeeriugen toetraden. Pruisen zou als rijksbestuurder, het opperbestuur over den bond verkrijgen; de bond zelf zou bestaan uit een vorstencollegie, een staten- en een volkshuis en over de rijksconstitutie zou te Erfurt door een rijksraad beraadslaagd worden. De unie was zoo wat hetzelfde , wat de pruis-duitsche partij in het parlement te Frankfort had willen doorzetten. Tot datzelfde doel vergaderden nog in Juni 130 leden van dat ontbonden parlement te Gotha, welke afspraken alles aan te zullen wenden om de unie tot stand te doen komen.

Daartegen trad Oostenrijk met een ander ontwerp op: dit wilde zes duitsche statengroepen, van welke ieder haar leger, parlement, gerechtshof enz. zou hebben, en te Frankfort bij eene bondsvergadering, waarin Oostenrijk het voorzitterschap moest bekleeden, door gevolmachtigden zouden vertegenwoordigd worden. Begeren en Wurtemberg werkten bepaald tegen Pruisen en toen ook Hanover en Saksen terugtraden, kwam er evenmin van de pruisische als van de oostenrijksche unie iets. Duitschland scheen slechts door den terugkeer tot het oude voorloopig te vereenigen te zijn.

Beijeren kwam nog wel met eene andere verbinding, namely k: een vierkoningenverbond met een rijksbestuur, waarin Oostenrijk en Pruisen beurtelings het voorzitterschap zouden bekleeden , dit idee ging evenmin op. Intusschen had de gotha-partij alles in het werk gesteld om de pruisische unie tot stand te krijgen; de unie-rijksdag vergaderde den 20 Maart 1850 te Erfurt, de constitutie kwam tot stand en den 10 Mei kwamen de unie-vorsten op een congres te Berlijn te zamen; Hanover en Saksen waren teruggetreden. Daarop hielden Oostenrijk en de koninkrijken (Pruisen natuurlijk uitgezonderd) ook den 10 Mei een boudsplenum te Frankfort en herzagen den 2 Sept., terwijl zich altijd meer staten bij hen aansloten, den ouden duitschen bond, waartegen de unie-vorsten te vergeefs protesteerden; zoo verward en netelig stonden de duitsche zaken, toen liet vraagstuk door eene gebeurtenis in Keurhessen beslist werd. In dit landje, dat bijna geheel tusschen Pruisen inligt, was een opstand ontstaan; de keurvorst wist zich niet meer te redden, daarom riep hij de tusschenkomst van den iiondsdag in, waarop jden 1 Nov. een beijersch-oostenrijksch leger do grenzen vertrok, maar tegelijk bezette ook Pruisen Kassei en ^ulda; en weinig schoeide het of de oorlog was onder de tamgenooten uitgebroken. De pruisische generaal en minister van buitenlandsche zaken Radowitz , een der hevig-te voorstanders der pruisische unie , wist de mobiel verkla-ing van het leger te bewerken, en reeds stonden meer dan 00 000 man onder de wapenen en waren de voorposten tot bij ronnzell voortgerukt, toen Rusland tusschen beiden trad n aan Pruisen door zijn minister Nesselrode liet verklaren : at zijn hooge meester Pruisens gedragslijn in zaken der nie en van Keur-Hessen niet onverschillig zou aanzien den koning ernstig moest aanraden, voor het behoud m den Europeeschen vrede, tot zijne stelling van 1848 ■rug te keeren. De pruisische minister Manteuffel noemde n oorlog tusschen Oostenrijk en Pruisen, een duel van vee Japaneezen, van welke, ieder zich zelven den buik open-üjdt; door zijne bemiddeling werd de mobiel verklaring sschorst en gaf Pruisen toe. De schijnbare vereeniging alg, gescii. 47

tusschen Pruisen en Oostenrijk kwam tot stand in de conferentie van Olmutz den 29 Nov. 1850. Tot het regelen der duit-sche aangelegenheden werd er nog eene conferentie van de ministers uit alle duitsche staten te Dresden bijeengeroepen , welke van den 22 Deo. 1850 tot 15 Mei 1851 vergaderden , echter door den onwil van Pruisen niets konden uitrichten dan de oude bondsconstitutie bijna onveranderd weder aan te nemen; en zoo bleef de geheime naijver en spanning tusschen Oostenrijk en Pruisen bestaan.

Bij den wapenstilstand van Malmö was het den Denen duidelijk genoeg gebleken, dat zij vrienden hadden en Pruisen oin de hertogdommen geen oorlog tegen de groote mogendheden zou wagen, ofschoon bijna geheel Duitschland het zou toejuichen. Hot was in het belang van Denemarken eene spoedige beslissing in de zaak to bewerken en daarom zegde het in Febr. 1849 den wapenstilstand op en in Maart begonnen de vijandelijkheden reeds. Een duitsch leger samengesteld uit verschillende contingenten was weldra op het oorlogstooneel. Den 5 April verscheen een deensch eskader, bestaande uit het linieschip Christiaan quot;VIII (80 stukken), een fregat, een stoomoorlogschip en eenige kleinere schepen, zij beschoten in de bocht van Eckern-förde het duitsche strand, maar werden zoo duchtig dooide strandbatterijen ontvangen, dat het linieschip in brand vloog eu de anderen het ruime sop kozen; den 13 April bestormden de Beieren en Saksers met goed gevolg de Düppeler-schans en den 23 werden de Denen, voornamelijk door sleeswijk-holsteinsche troepen onder aanvoering van den generaal Bonin bij Kolding overhoop geworpen. Hierop rukte Bonin Jutland binnen en belegerde van Mei tot Juli de vesting Frederica aan de kleine Belt; in den nacht van den 5/G Juli dwongen de Denen hen na een bloedig gevecht af te trekken. Intusschen had Pruisen in Londen reeds over een nieuwen wapenstilstand onderhandeld, welke

den 10 Juli te Berlijn gesloten werd. Sleeswijk werd door een demarcatielijn tusschén Flensburg en Tondern verdeeld en het noordelijke deel zou door zweedsclie , het zuidelijke door pruisisclie troepen bezet worden. De hertogdommen protesteerden te vergeefs. Pruisen riep in den zomer van 1850 de officieren terug, die in het sleeswijk-holsteinsche leger dienden en sloot den 2 Juli in naam van Duitschland vrede met Denemarken , waarin de hertogdommen aan zich zeiven werden overgelaten. Hun leger bedroeg 27 000 man, waarover de uit pruisischen dienst getreden generaal Willisen het bevel voerde. Den 16 Juli rukten de Denen Sleeswijk binnen en den 25 wonnen zij door hunne overmacht den moorddadigen slag bij Idstedt, waar de sleeswijk-holsteinsche troepen als leeuwen vochten; Willisen moest tot over den Eider terugtrekken. Den 2 Aug. verzekerden de mogendheden , waartoe ook Oostenrijk en Pruisen traden, te Londen bij een nieuw protocol de onschendbaarheid van het grondgebied van Denemarken. De sleeswijk-holsteiners verloren den moed daardoor nog niet; met Denemarken alleen meenden zij konden zij zich meten, en werden zelfs aanvallers. Zij beschoten en bestormden van 29 Bept. tot 4 Oct. te vergeefs Friederichsstadt; ongelukkig voor hen trad de generaal Willisen uit hun dienst; daarbij wilden de mogendheden niet langer toezien, dat Denemarken zijne beste krachten aan den Eider ten koste bracht, en Pruisen en Oostenrijk, beducht voor eene zweedsch-engelsch-russische interventie, bezetten nogmaals in Febr. de hertogdommen en dit maal om den koning van Denemarken in zijn volle gezag te herstellen en de Sleeswijkers weder aan de deensche onderdrukking prijs te geven. Tegelijk werd door hetWar-schauer protocol van 5 Juni 1851, de troonopvolging geregeld. Christiaan V1J1 was opgevolgd door Frederik Vil, welke, geen wettigen troonerfgenaam hebbende, als zoodanig prins Christiaan von Sonderburg-Glücksburg had aangewezen , hetwelk door bovengenoemd protocol goed gekeurd en door den vereenigden deenschen landdag in Juni 1853 aangenomen werd.

Ofschoon de omwentelingen van 1848 overal onderdrukt en verslagen werden, de democratische constituties in dien tijd afgedwongen, even spoedig ingetrokken waren, kou men toch niet meer geheel tot het oude terugkeeren. Vorsten en hoven voelden zeiven de noodzakelijkheid om het volk een ruimer deel in de regeering af te staan; van daar dat er toch bijna in alle lauden van Europa nieuwe grondwetten tot stand kwamen, welke voor bazis hadden : een uitgebreid stem- en kiesrecht, vrijheid van drukpers, onderwijs en godsdienst; de laatste kwam hier en daar wel ten bate der Katholieken, maar leidde ook tot eene betreurens waardige karakterloosheid in het godsdienstige, welke weder de noodlottige scheiding van kerk en staat voortbracht.

In Frankrijk echter, van waar de storm zich over bijna geheel Europa verspreid en waar hij stroomen bloeds gekost had, trok men de minste vruchten van den kamp voor de vrijheid, zij werd verkort en vervangen door een bajo netten keten, het tweede keizerrijk.

Ue eerste fransche republiek had van 1792 tot 1804 noo-dig om tot de militaire monarchie te gaan ; de tweede deed dit in veel korteren tijd. De wetgevende kamer droeg zelve eenigermate tot dat werk bij. Den 31 Mei gaf zij eene nieuwe kieswet, door dewelke meer dan 3 millioen Pranschen het stemrecht verloren; eenige dagen daarna kwam er een regeeringsbevel, dat alle kiesvereenigingen verbood, die voor de rust gevaarlijk konden zijn , tegelijk met eene beper king op de persvrijheid. Weinige maanden daarna verhoogdeii| de leden het inkomen van den president met 3 millioen Fr., zooJat hij reeds vorstelijk kon leven. Thiers sprak te vergeefs tegen die vermeerdering; de voormalige minister en plaaggeest van Lodewijk Philippus beschouwde ze voor den president der republiek als eene eerste trap op den ladder naar het keizerrijk. Thans hield deze staatsman niet op te vei^-' klaren : dat de republiek alleen in staat was om al de partijen in Frankrijk te vereenigen, temeer omdat de legitimisten en Orleanisten niet te vereenigen waren ; want de erven van Lode

wijk Philippus wilden de fusie niet aannemen, dat is: zij wilden het recht op den troon van Frankrijk van den kinder-oozen Hendrik V niet erkennen, waardoor de laatste den graaf van Parijs als zoon had willen aannemen. De Orlea-nisten meenden sneller tot hun doel te kunnen komen ; zij hoopten, door do aangenomen beperking van het stemrecht bij de spoedig volgende presidentskeuze met den beminden hertog van Join villa te slagen, en dan zou het niet moeie-lijk vallen voor den jongen graaf van Parijs, den verbrijzelden joningstroon weer op te richten. Zij vergaten echter, dat zij te doen hadden met iemand, die zijn leven in samenzweringen had doorgebracht, en steeds geprikkeld werd door eene onverzadelijke heerschzucht. Lodewijk Napoleon was niet genegen zich als brug voor do fusionisten of Orleanisten te laten gebruiken. Onder den schijn van de republiek te willen bevestigen zette hij de bakens reeds voor de monarchie. Hij wist kunstmatig en door huichelen alle snaren te zijnen voordeele te stemmen. Door zijne expeditie naar ilome om Pius LX weder te herstellen en het onderwijs weder gedeeltelijk in de handen der geestelijken te geven en zelfs, die onderwijzers te weren, welke verderfelijke begin-elen verkondigden, won hij de geestelijkheid eu de goede atholieken; de industrie bevorderde hij door het voorbeeld van weelde aan het hof; den landbouw moedigde hij mede het rijzonder aan, daarenboven behield de naam van .Napoleon oij den boerenstand toch iets aantreklselijks. Op zijne reizen, welke hij in alle richtingen door Frankrijk deed, spande hij nlles in om door houding en vage gezegden de natie voor lem te stemmen.

Het leger was hem mede gedeeltelijk reeds genegen door le groote daden, welke aan den naam van Napoleon kleefden, n gedeeltelijk wist hij dit te winnen door dikwijls bij re-^rues persoonlijk te verschijnen en te zorgen, dat de hoofd-!n vele andere officieren hunne bevordering aan hem te lanken hadden. Terwijl men nu in de kamer reeds lucht an alles dacht te hebben en vele redenaars vaak op het [evaar der republiek wezen, en alles meenden in te spanden om deze te behouden; was Napoleon reeds gereed en

begon zijn werk, ofschoon hij in eene boodschap bij het heropenen der kamer na de gewone staking der zittingen , nog plechtig betuigde : »dat het hem leed deed, dat sommigen zijne trouw aan de staatsinrichting in twijfel durfden trekken.quot; (11 Nov. 1850). Om den generaal Changarnier, met wien hij sedert cenigen tijd niet meer op den gewoon ver-trouwelijken voet was, te beletten te eenigen tijd de rol van den engelschen generaal Monk te spelen, ontnam hij hem het opperbevel over de nationale garde en de troepen in en om Parijs , en gaf het aan den generaal Perrot over de nationale garde en aan Baraguay d'Hilliers over de troepen ; beiden waren twee zijner vertrouwdste vrienden. In Juli 1851 diende de president der republiek bij de kamer eene voordracht in tot herziening der constitutie, waardoor ook de tijd van zijn presidentschap zou verlengd worden ; zij werd echter na hevige beraadslagingen verworpen; hetzelfde lot viel zijn voorstel om het algemeen stemrecht te herstellen ook ten deel. Nu omgaf hij zich met een zuiver bonapartisch ministerie , een als : Morny, St. Arnaud, Fould, Rouher e. a. en den 2 Dec. 1851 voerde hij den algemeen verwachten slag in geheel zijn omvang uit. Na middernacht werden de gewichtigste punten der stad door de troepen bezet, en de voornaamste mannen, omtrent een honderdtal, uit hun bed gehaald en weggevoerd, velen er van werden later verbannen ; en de nationale vergadering , de staatsraad en het hooge gerechtshof werden ontbonden, de pers aan banden gelegd en het algemeen stemrecht hersteld, en tegelijk werd zijne keus tot president voor tien jaren ter goed of afstemming aan de kiezers overgegeven. Een flauwe opstand in Parijs en de beweging der rooden in sommige departementen werden spoedig bedwongen. Den 20 Dec. werd de uitslag der stemming bekend gemaakt. 7% millioen Franschen kozen Lodewijk Napoleon tot president voor 10 jaren en nu ging hij met afgemeten tred op het keizerrijk af. Den 1 Jan. 1852 werd de adelaar weer liet veldteeken voor het fransche leger, de persvergrijpen aan de Jury onttrokken, spoedig daarna de nationale garde ontbonden en den 14 Jan. kreeg Frankrijk eene nieuwe grondwet naar het model van

dio des consuls van 1799. Het privaat vermogen van L odewijk Philippus (gestorven 20 Aug. 1850) liet hij in beslag nemen en zich zeiven eene civiellijst van 12 millioen fr. toekennen, üe 15 Aug., de Napoleonsdag, werd met schitterende feesten en onder het gejubel van het volk gevierd, terwijl hij aan velen der verbannen notabelen kwijtschelding schonk. Van den 14 tot den 1G Oct. doorreisde hij het zuiden en zuidwesten van Frankrijk en vond de volksstemming rijp voor zijn doel, in dien tijd sprak hij te Bordeaux de merkwaardige woorden »rempire c'est la paixquot; (het keizerrijk is de vrede). Den 4 Nov. werd de senaat opgeroepen en reeds den 7 maakte deze een besluit bekend, volgens hetwelk de fransche natie te stemmen had, met ja of'neen, of zij den president tot evfelijken keizer wilde hebben ; en 7,839,522 ja's traden uit de stemurne; Lodewijk Napoleon was keizer der Franschen. Den 2 Dec. 1852 werd dit den volke bekend gemaakt. Veranderingen in autocratische richting lieten niet op zich wachten ; Napoleon 111 (als de 11 werd de hertog von Reichstadt geteld) streefde om in de voetstappen zijns grooten ooms Napoleon 1 te treden. Evenals de laatste wilde hij de souvereiniteit als een door de natie op hem overgedragen last bezitten en uitvoeren; hij beroemde zich even als zijn oom als overwinnaar der omwenteling , en redder der maatschappij van het socialisme der rooden, In Januari van 1853 trad hij in het huwelijk met de schoone spaansche gravin Eugenie de Montijo, nadat hij vergeefsche pogingen bij duitsche princesscn had aangewend en den 16 Maart 1856 werd hem een zoon geboren. In de meeste zaken van bestuur scheen hij het voorbeeld van zijn grooten oom te volgen, in eene echter, den godsdienst niet. Napoleon I nam Pius VII gevangen en beroofde hem van zijne staten; Napoleon lil kwam den paus, Fins IX, tegen de omwenteling te hulp en herstelde hem weder in zijn wereldlijk beheer ; de eei-ste gaf' wel is waar der kerk weer haar door de om wenteling ontrukte vrijheid terug ; maar stond haar toch hare volle rechten niet toe ; de laatste integendeel deed alles, wat hij kon, om den K. C. godsdienst te verheffen , waardoor hij zich niet alleen een sterken

aanhang ouder de geestelijkheid verwierf; maar mannen als Montalembert en anderen voor zich stemde. Dat dit alles niet uit godsdienstig beginsel geschiedde, bleek eerst duidelijk uit zijne handelingen sedert 1859. Overigens was de verheffing van Lodewijk Napoleon een groote slag voor de europeesche omwentelingsgeest; dit bleek ras uit den woedenden haat der revolutionairen van alle kleuren tegen hem. Het is ook altijd nog de vraag, of de drie op elkander volgende dure jaren in Frankrijk /.onder geduchte schokken zouden voorbijgegaan zijn, als de nieuwe keizer de teugels van het bewind niet met vaste hand gehouden had.

Vroeger behandelden wij de eerste phase der oostersche quaestie , thans treden wij de tweede in, welke bloediger eu uitgebreider gevolgen had. Wij stellen haar begin bij Montenegro , een omtrent 80 □ mijlen groot, en door zijne bergen ongenaakbaar land, tusschen Dalmatië, Herzegowina, liosuië en Albanië gelegen. Het is een overblijfsel van het oude koninkrijk Servië, welks halfbarbaarsche bevolking meer dan eens turksche legerafdeelingen, welke zich in hunne bergkloven waagden, vernietigde. Sedert czaav Peter 1 werd Montenegro door de Kussen beschermd en tegen de Turken gebruikt, outviug zelfs subsidies om zijne voortdurende rooftochten in de vruchtbare dalen van het aangrenzende Turkije te kunnen volhouden. Deze telkens vernieuwde aanvallen der Montenegrijnen deden eindelijk den sultan besluiten, dit voor hem gevaarlijk bergvolk te onderwerpen of te vernietigen. In Jan. 1853 zond hij Omer Pacha met een sterk leger Montenegro binnen, welke gewis het geheele landje weldra zou veroverd hebben, ware nu Oostenrijk niet tusschen beiden getreden. Terwijl keizer Frans Jozef een talrijk leger op de grenzen van Croatië

samentrok , zond hij den graaf von Leiningen naar Con-stantiuopel (30 Jan.) om gebiedend van den sultan te ei-schen: de ruiming van zijne troepen uit Montenegro, herstel van den toestand als vóór den oorlog en verzekering der rechten voor de christenen in Albanië en Bosnië. De porte zag zich genoodzaakt hare troepen te laten terugtrekken en den strijd, welken de Montenegrijnen begonnen hadden, op te geven. Rusland, zijn invloed in Montenegro door de Oostenrijkers verdrongen ziende, hield dadelijk op subsidie te geven ; maar wendde zich nu onmiddellijk aan den zieken man zeiven, zooals de czaar het turksche rijk noemde, ofschoon hij toch deerlijk moest ondervinden, dat de zieke nog niet opgegeven was.

Hij zond vorst Mentschikoff als buitengewoon gezant naar Coiistantinopel (28 Pebr.) Deze verscheen daar met groote pracht, liet zich door een hoop grieksch volk plechtig ontvangen, behandelde den divan met ongehoorde trotsch-heid, en eischte het ontslag van den minister van buiten-landsche zaken , niet wien hij niet wilde onderhandelen, omdat deze geen gunstige houding jegens Rusland had aan den dag gelegd. Nadat Mentschikoff onderscheidene zaken, kennelijk om eene oorlogsverklaring te voorschijn te roepen, op de beleedigendste wijze had te berde gebracht, kwam hij met de voornaamste en teerste voor den dag on eischte kort en bondig van den sultan: dat deze plechtig de overweldiging der grieksche christenen van de grafkerk te Jeruzalem, van het heiligdom te Bethlehem en van de grafkerk van Maria te Gethsemane zou bevestigen en daarenboven zich bij verdrag verbinden om alle rechten en gunsten, welke de sultan aan andere christelijke secten had toegestaan of in de toekomst mocht verleenen, zouden beschouwd worden alsook aan de grieksche kerk toegestaan. Deze eischen van keizer .Nicolaas op de H. plaatsen waren van zeer groote beteekenis; zij beduidden als het ware, dat hij zich de roeping aanmatigde de heer der oostersche christenen te zijn, waardoor hem met den tijd de weg naar Coiistantinopel gemakkelijker kon gemaakt worden. De porte begreep dan ook duidelijk , dat zij, door het bovengenoemde toe te staan,

zich feitelijk aan een oppertoezicht des russischen czaars zou onderwerpen en blootstellen aan voortdurende waarschuwingen en het geven van inlichtingen als anderszins. Daarenboven had zij aan Frankrijk oen finnan gegeven, waarbij de rechten der latijusche kerk op die H. plaatsen waren hersteld geworden. De turksche regeering liet zich dan ook geen schrik aanjagen door Mentschikoffs dreigend ultimatum, ook niet toen hij vertoornd het rijk verliet, maar gat' daarentegen nu een firman, door welke aan alle christelijke kerken plechtig bescherming op de H. plaatsen verzekerd werd. Waarschijnlijk had de vredelievende en zijner zwakheid bewuste sultan Abdul Medschid toegegeven, indien niet de vernederende handelwijze de Turken in vuur en vlam had gebracht en Frankrijk en Engeland met hun invloed desnoods hunne hulp hadden beloofd. In Parijs zeide keizer Napoleon III in zijne troonrede van 2 Maart 1854: »Frankrijk zal het zwaard trekken om de gevaarlijke aanmatigingen van Rusland te bestrijden, de zaak des sultans te verdedigen, de rechten der christenen te beschermen en om Frankrijks invloed en rechten op de Middellandsche zee te handhaven.quot; Engeland, wiens handelsbelangen het voortbestaan van Turkije en de vrijheid der Middellandsche zee vereischten, sloot zich nauw bij Frankrijk aan; hunne vloten vereenigden zich, naderden meer en meer de Dar-danellen en gingen voor anker leggen in de Besika-baai (bij kaap Sigeum, aan den mond van den Skamander). Oostenrijk ried den czaar alle uiterste stappen af en bood zijne bemiddeling aan, maar niets kon den slecht beraden russischen aileenheerscher matig stemmen , hij geloofde zich op zijne beurt almachtig; den 23 Juni verscheen zijn manifest, waarin hij zich even trotsch als bitter over de turksche regeering beklaagde en verklaarde niets anders te willen dan dat Turkije de verdragen nakome en de rechten der tot I de grieksche kerk behoorende onderdanen, ongekrenkt late ; als pand daarvoor en opdat Turkije zijne verplichtingen jegens Rusland nakome , zou hij, czaar, Moldavië en Walla-chije bezetten tot zoolang aan alle eischen voldaan zou zijn. Den 2 Juli trok werkelijk een russisch leger onder Gortschakoff'

de boveugeuoemde vorstendommen binnen. De turksche regeering protesteerde tegen eene wederrechtelijke bezetting terwijl Oostenrijk zijne pogingen verdubbelde om den vrede te behouden. De gezanten der vier groote mogendheden ontwierpen te Weenen wel eene bemiddelingsnota, maar de russische staatskanselier Nesselrode wilde echter van geene andere weten, dan zulk eene, waarin de eischen van Rusland als erkend werden opgenomen. Turkije van zijne zijde wilde van niets weten, waarin in de verte slechts zou gezinspeeld worden op eenig protectoraatschap over de grieksche kerk binnen zijn gebied, zoodat deze onderhandeling tot niets leidde. Den 24 Sept. 1853 kwamen keizer Nicolaas en Frans Jozef'in Olmütz te zamen; den 1 October de beide keizers en de koning van Pruisen in Warschau en den 7 Oct. kwam keizer Nicolaas nog te Berlijn ; hij bereikte echter zij n doel niet, hij kon geen drie noordsch-machten verbond tot stand brengen, hij wildeniet beloovenhet turksche rijk ongesch ouden te laten voortbestaan ; waarop keizer Frans Jozef verklaarde : dat alleen de belangen van Oostenrijk en Duitschland de richtsnoer van zijne staatkunde zovi zijn en Berlijn'a uitspraak kwam op hetzelfde neer. Ondertusschen werd de sultan door de oorlogspartij in Constantinopel altijd heviger bestormd en eindelijk gedwongen, den 4 Oct. een manifest uittevaardigen , waarin hij Rusland den oorlog verklaarde , als de vorstendommen niet binnen 15 dagen ontruimd zouden zijn.

Reeds had zich een turksch leger aan den Donau samen getrokken en in Schumla en Varna, welke wapenplaatsen zeer versterkt werden, vereenigden zich insgelijks aanzienlijke strijdkrachten en eene egyptische vloot had twee af'ri-caansche legers op de strijdplaats aangebracht. Op het einde van October wierp ook de engelsch-fransche vloot met haar 3000 vuurmonden het anker in den Bosphorus. Dem 1 Nov. verscheen ook het russisch oorlogsmanifest, waarin hij bijzonder liet uitkomen, dat hij de onderdrukking zijner ge-

loofsgenooteu in Turkije niet langer mocht dulden. Het ïussische volk beantwoordde met geestdrift aan den krijgs-roep huns beheerschers, het geloofde zich met hem door de Voorzienigheid geroepen om de door den Turk onderdrukte christenen te verlossen en in Europa en Azië de overwinning over het Islam te bevechten; de strijd werd voor hen een heilige oorlog.

Het eigenlijke drama van den oorlog werd door de Turken met de overrompeling van het fort St. Nicolaas niet ver van Batum (in Transkaukasië) geopend. Verscheidene turksche legeraldeelingen gingen de russische grenzen over; maar werden in verschillende kleine gevechten geslagen, en beslissend door Bebutolï bij Ughusli 1 Dec., waardoor zij van nu af in Azië tot den verdedigenden oorlog beperkt werden.

Aan den Uonau voerde Omer Pacha den oorlog met groote bekwaamheid; reeds den 17 Oct. bezette hij eender Donau eilanden tusschen Weddin en Kalafat, weinige dagen daarna Kalafat zelf, hetwelk hij met sterke verschansingen omringde en tot steunpunt van zijn leger maakte, waardoor hij de Kussen belette onmiddellijk op Servië los te gaan. Den 2 Nov. nam een turksch leger post op Wal-lachijschen bodem bij Olenitza, verschanste zich spoedig en sloeg eenige dagen later den aanval van den russischen generaal Danneuberg met goed gevolg af, later ruimde hij deze stelling weder in en bleef te Kalafat aan den linker Donauoever staan. Den 30 Nov. verloren de Turken daarentegen door onvoorzichtigheid hun geheele vloot; zij had troepen en krijgsvoorraad naar Batum gebracht en lag op de door zwakke batterijen verdedigde reede van Sinope zoo zorgeloos voor anker alsof er op 60 uren noordelijk geen Sebastopol of geen russische vloot was, en deze verscheen ook zoo plotseling en in zulk eene overmacht, dat slechts een turksch stoomschip ontkwam, om de boodschap der vernietiging van de geheele kleine turksche vloot te Constantinopel te brengen. Nu liep de engelsch-lransche vloot den Pontus binnen om de nog overige turksche schepen en de kusten te dekken, waarop de russische naar Sebastopol terug t^ok. De daad

van Sinope ontstemde de diplomatie, welke nog altijd aan het herstel van den vrede werkzaam was, niet weinig ; want iiusland had door dezen slag, welke als het ware onder de kanonnen der engelsch-fransche vloot ten uitvoer was gebracht, duidelijk bewezen , dat het de tusschenkomst van Frankrijk en Engeland niet vreesde, waardoor het die beide ijverzuchtige mogendheden wel tot beslissende maatregelen moest nopen. De vier groote mogendheden onderteekenden den 5 Dec. te Weeuen een protocol tot bescherming van Turkije in zijn volle gebied; Rusland echter wilde van geen bemiddeling weten en ging voort de vorstendommen op zijn russisch te laten besturen en de inwoners door zijne legers uit te putten. Terwijl keizer Nicolaas alzoo alle pogingen der mogendheden om den vrede te herstellen versmaadde, misrekende hij zich toch deerlijk. Hij rekende er op , dat Oostenrijk, even als in 1828—29, den oorlog tegen de Turken, hoe wel ongaarne, werkeloos zou aanschouwen. En Oostenrijk bleef, wel is waar, onzijdig ; maar het trok toch een leger van 60 000 man op de grenzen van Turkije te zamen, waardoor het bewerkte, dat Servië neutraal moest blijven, dat de Montene-grijnen niet tegen de Turken optrokken en Bosnië met Herzegowena rustig bleven ; zonder de gewapende oosten-rijksche bewaker, zouden daar zeker opstanden zijn uitgebroken , waarop itusland bepaald gewerkt en ook gerekend had. Van eene andere zijde was er een formeel verbond tusschen Engeland en Frankrijk tot stand gekomen , iets, dat men te Petersburg onder de onmogelijkheden had gerekend. Keizer Napoleon toonde niet de minste neiging om even als koning Lodewijk Philippus eene voor de Franschen vernederende rol te spelen; neen. Napoleon lil kon en wilde voor keizer Nicolaas niet wij keu, aangezien hij zelf ook aanleiding tot de crisis had gegeven, door de oude rechten der Franschen op de H. plaatsen weer geldig te willen maken. Zoodra hij daarom Rusland zonder bondgenoot zag, en van Engelands bondgenootschap verzekerd was, trad hij als hoofdpersoon op den voorgrond en nam de leiding van den oorlog in handen. Hij schreef

den 29 Jan. 1854 een brief aan den czaar, waarin hij hem tot eene vreedzame bijlegging der hangende vraagstukken uitnoodigde, maar daarbij op zulk een toon van meerderheid en aanmatiging, dat den alleenheerseher aller Russen niets anders overbleef dan met een oorlogsmanifest te antwoorden. Den 22 Febr. maakte keizer Nicolaas aan zijn volk bekend: dat een oorlog met Frankrijk en Engeland voor de deur stond, omdat die beide mogendheden zich wapenden, ten einde hem te verhinderen zijn goed recht tegen de Turken te doen gelden en de christenen, hun geloofsbroeders, voor de onderdrukking der Turken te beschermen ; hij riep zijne scharen dus te wapen voor den rechtvaardigste!! en heiligsten oorlog en hoopte op den bijstand des Allerhoogste!!. Met dit alles strookte weinig, wat thans de engelsche regeering openbaar maakte , namelijk: dat keizer Nicolaas het vorige jaar aan den engelschen gezant, lord Seymour, het voorstel had gedaan om met Engeland een verbond te sluiten tot verdeeling van Turkije, aangezien de zieke man het toch niet lang meer kon uithouden; Rusland eu Engeland in verbond, had hij verklaard, behoeven Frankrijk niet te vreezen; van de lijdzaamheid van Oostenrijk was hij zeker en Pruisen werd niet eens genoemd.

De laatst genoemde kuiperij van Rusland maakte op de Franschen niet alleen een alleronaangenaamste!! indruk, maar stemde hen ten hoogste oorlogzuchtig, zoodat de keizer der Franschen geheel in den geest zijner onderdanen handelde, toen hij een bepaald verdedigend en aanvallend verbond met Engeland en Turkije sloot en tegelijk den 28 Maart Rusland den oorlog verklaarde. De sultan had voorat plechtig de rechten op de H. plaatsen en de volkomene gelijkstelling der christenen met zijne mohamedaansche onderdanen moeten beloven.

De oorlog kreeg thans eeu geheel ander aanzien. Een engelsch eskader liep do Wittezee binnen, blokkeerde Archangel , en verwoestte eenige onbeduidende kustforten, want

de russische vloot was de Amur opgestevend. In de Oostzee kruiste de engelscli-frausche vloot onder den admiraal Charles Napier, kou echter evenmin hier iets tegen de russische uitrichten, aangezien deze zich verborgen hield in de krijgs-havens van de sterke vestingen Kroustadt en Sweaborg. Ma-pier moest zich tevreden stellen met liet blokkeereu der russische oostzeehavens en het verbranden der houtma-gazijnen in de weerlooze iinsche zeeplaatsjes.

In het Zuiden hadden er ernstiger gebeurtenissen plaats. Sedert den G Jan. was er tusschen de Russen en Turken langs de geheele Donaulinie moorddadig gevochten zonder dat er beslissend voordeel behaald was geworden, integendeel, de Turken gaven weer teekenen van hun ouden moed en toonden dat zij in den kleinen oorlog niet voor de geregelde troepen behoefden te wijken. Deze wijze van oorlogvoeren werd de czaar eindelijk moede, en gaf daarom bevel, dat zijn leger tegen den 23 Maart op verscheidene plaatsen te gelijk den Domui moest overtrekken; dit gebeurde, verscheidene kleine Donauvestingen vielen in hunne handen, geheel Dobrudscha werd bezet en in Mei kwam het russische hoofdleger onder bevel van den maarschalk Paskewitsch voor de vesting Selistria. Deze vesting, verklaarde Paskewitsch, moest hij hebben , al zou hij tot aan de knie in het bloed baden, en toch kreeg hij haar niet, want de Turken sloegen alle stormen heldhaftig af, den 9 Juni werd hij gewond en gaf het bevel aan Gortschakoff over. De liussen hoopten, dat ümer Pacha met het hoofdleger zou toesnellen om zich aan een open slag te wagen, dan hadden de Russen wellicht hun wapeneer hersteld, maar Omer Pacha verscheen niet en de Turken weerstonden heldenmoedig alle krachten der belegeraars ; hierdoor en door eene beweging der oostenryksche troepen , waren zij genoodzaakt van Sili stria af te trekken en tot den linker Donan oever terug te keeren. Intusschen was Oostenrijk en door zijne ligging en door zijne verhouding tot de andere mogendheden in de inoeielijkste verhouding gekomen. Naast de zijde van Rusland had het gestaan om het eerste fransche keizerrijk omver te werpen en sedert dien tijd om den geest der omwentelingen te onderdruk-

ken, daarenboven had Rusland der oostenrijksche monarchie zulke gewichtige diensten ia den strijd tegen de Hongaren bewezen, zoodat de czaar met recht over ondank mocht klagen, en toch kon Oostenrijk hem in het oosten om zijn eigenbelang en voor het statenevenwicht en om de R. C. belangen, niet almachtig laten worden. Van eene andere zijde zochten Frankrijk en Engeland en ook de openbare meening van Duitschland hem ook tot den oorlog tegen Rusland over te halen; dit mocht Frans Jozef ook niet doen, want hij wist wat bondgenoot Engeland was en wat hij van een Napoleon verwachten kon. Nu hij den oorlog niet had kunnen beletten , stelde hij nog alles in het werk om den vrede te bewerken of minstens den ongelukkigen oorlog te localiseeren. Hij sloot den 20 April 1854 met Pruisen te Berlijn een verbond, waarin beide mogendheden elkanders gebied waarborgden en tegen elke aanranding, weder-zijdsche hulp en handhaving der rechten en belangen van de andere duitsche staten beloofden. Zij beteekenden aan Rusland de ontruiming der vorstendommen, terwijl Oostenrijk met de Porte, Frankrijk en Engeland overeenkwam dezen te bezetten. Ue Rus, hoewel schoorvoetend en vol gram , liet eindelijk zijne troepen er uit trekken ; hij gaf wel voor uit strategisch oogpunt, maar begreep toch ook, dat de stelling der Oostenrijkers in Zevenbergen en Buko-wina hem in de flank bedreigde en desnoods den terugtocht onmogelijk konde maken. Nog stelde men te Wee-nen, vereenigd met Pruisen , hoewel beide het zoo volkomen niet meer eens waren, alles in het werk om den vrede te bewerken. Nicolaas was doof voor elk voorstel, dat eenige opoffering van zijne zijde eischte. Daarbij had de krimtocht der westersche mogendheden hem reeds in de ooren geklonken en nu rekende hij op den verren afstand van waar alles moest aangevoerd worden, op de stormen in de Zwartezee, en Mentscliikoff, de russische opperbevelhebber, waande zich reeds zeker het leger bij de landing in de zee te werpen; en zoo moest zich een oorlogsdrama ontwikkelen, waarvan ons de geschiedenis geen tweede voorbeeld aanbiedt. Het was het stoute plan van Napoleon HL om naar de Krim

te gaan en daar Sebastopol, waar de russische vloot, de tuighuizen en onmetelijke voorraad geborgen waren , weg te néttien; gelukte dit, dan was de eene arm van Rusland verkort en de voordeelen voor de bondgeuooteu onberekenbaar Den 14 Sept. landde eene vloot van 33 linie- en 102 stoom-scliepen en 104 gewone transportschepen met 35 000 Frau-schen , 2G 000 Engelschen en 7000 Turken bij Eupatoria in de Krim , zonder dr.t de Russen het schenen te willen verhinderen. Mentschikoff wachtte hen integendeel met 30 000 man en 92 stukken geschut in eeue voordeelige stelling aan de Alma, eenige uren noordelijk van Sebastopol, af; den 20 Sept. 1854, werd hij daar aangevallen eu geslagen, maar wist zich met veel beleid bij lukerman weder vast te zetten en Sebastopol met behulp van den bekwamen genie-officier Todt-lebeu onbeschrijfbaar te versterken. De maarschalk St. Ar-naud en lord Raglan , de beide aanvoerders, van het fransch-engelsche leger, begrepen nu ook dat hun eerst gehoopte plan : het russische leger geheel te verslaan en dan tloor een snellen aanval Sebastopol bij verrassing in te nemen mislukt was , en zij dus tot eene geregelde belegering moesten overgaan. Beide legers namen hunne stellingen in ; de bocht van Ba-1 laklawa diende den Engelschen en die van Kamiesch den [ Franschen tot haven, waar zij hun belegeringsmaterieel, troepen enz. ontscheepten. Gedurende deze toebereidselen stierf de maarschalk 30 Sept. aan de cholera, welke in beide legers vele slachtoffers maakte; het opperbevel werd door Napoleon 111 gegeven aan den generaal Caurobert , lilie even als St. Arnaud zijn naam in Algiers had gemaakt. [De aanvoerders hadden zich voorgesteld met de beschieting len bestorming der vesting spoedig klaar te zijn, zij bedro-Igen zich echter; de verdedigingskrachten van Sebastopol ver-|toonden zich onverwacht groot en wel geleid; den ingang der haven hadden de Russen door het laten zinken van 6 linieschepen versperd. De landzijde der stad , welke oorspronkelijk een verbazenden uit bazaltsteenen gebouwden muur had , werd liog versterkt door steenen torens met kazematten voorzien, |loor diepe loopgraven, G aarden bastions, verschillende kleinere voorwerpen om het naderen van den vijand te be-ALG. GBSCH. 48

inoeielijkeu enz., alles overigens bezet met stukken geschut van liet eerste kaliber, zoodat de vesting door geheel Europa voor onneembaar werd gehouden. De bondgeuooten lagen er voor en konden dus niet meer terug, ook Napoleon's wil was het, dat Sebastopol moest genomen worden. In den nacht van 9/10 Oct. openden zij voor het eerst hunne loopgraven en den 17 donderden 120 zware vuurmonden tegen de vestingwerken, welke krachtig beantwoord werden en geen aaninerkeli)ke schaden aanrichtten; gelijktijdig beschoot de vloot de zeezijde, maar moest zich spoedig uit het bereik van het russisch geschut terugtrekken en waagde van die zijde geen aanval meer. Den 25 Oct. greep Mentschikoff, die zicli zeer versterkt had , niet groot voordeel de Turken en Engelschen bij Balaklawa aan, waar de laatsten tot dekking hunner stelling verschansingen hadden aangelegd, de Engelschen vooral leden hier een geducht verlies; de Russen veroverden 3 sterke verschansin ■ gen, waardoor zij voortdurend den verbindingsweg tus-schen Balaklawa en het engelsche leger voor Sebastopol bedreigden. De engelsche belegeringswerken vorderden slechts zeer langzaam, omdat zij te weinig manschappen hadden om Balaklawa te behouden en tegelijk tegen de vesting te werken , daarenboven woedde de cholera in hunne rijen en kregen zij slechts onbeduidende versterking van de Turken. De Franschen leden wel is waar ook van de cholera , maar kregen eene divisie onder den generaal Levail-lant tot versterking en rukten altijd meer voorwaarts uaa) de vesting, in weerwil van het vuur der liussen. Zij waren besloten, zoo spoedig mogelijk , om eiken prijs ook, bres te schieten en de vesting te bestormen, eer Mentschikoff al de hem toesnellende troepen om zich kon vereenigen. De laatste echter was hen reeds voor; den 5 Nov. viel bij met volle kracht de rechterflank der verbondenen by Inker-man aan, terwijl hij tegelijk bij Balaklawa en tegen de belegeringswerken der Franschen aanvallen liet doen. De Bussen overvielen de Engelschen en ofschoon dezen zich met den grootsten moed weerden, kregen de eersten de overhand , toen tegen 11 ure de fransche generaal Bosquet

met zijne divisie aanrukte en de Kussen tot den terugtocht dwong, welken zij in de beste orde voltrokken. Deze laatste slag kostte den Russen 8760, den Engelschen 2590 en den Pranschen 2000 man aan gewonden en gedooden. Aan eene spoedige verovering van Sebastopol kon men vooreerst niet denken, dat was duidelijk door don slag bij Inkerman gebleken, Ue Kussen staakten hunne aanvallen en gingen steeds voort hunne vestingwerken te versterken, en rekenden op de noodlottige uitwerking eens taurischen winters voor het vijandelijke leger. Deze was voor de troepen verschrikkelijk genoeg, omdat men zich te Londen en Parijs te laat van de noodzakelijkheid eens winter-veldtochts overtuigd hield, waardoor ook de meest noodige voorzorgsmiddelen te Iaat aankwamen. De soldaten legerden in linnen tenten, (de houten kwamen te laat aan) waarin zij bij het ruwe, koude -weder geen beschutting en verwarming genoeg hadden, als zij doornat uit de slijkerige loopgraven kwamen; voor de gewonden en zieken waren geen behoorlijke en toereikende hospitalen; kortom, er was gebrek aan alles voor een leger om in zulk een klimaat een winter door te brengen. Bij de Engelschen ging dit vooral alle beschrijving te boven. Bijna al de paarden hunner ruiterij gingen te grond en het leger was allengs tot 8 000 strijdbare mannen gesmolten , zoodat de Pranschen een gedeelte hunner loopgraven moesten overnemen. Voor de Turken was nog slechter gezorgd, zij onderwierpen zich met de hun eigen fanatieke onderwerping, welke de coran predikt. Daarenboven vernietigden de winterstormen van de Zwarte zee een tamelijk aantal schepen der bondgenooten, onder anderen ook dat, hetwelk de winterkleederen voor de Engelschen scheep had. Van de Russen daarentegen werden ook in de steppen van zuidelijk Rusland geheele wagentreinen en troepenafdeelingen door de sneeuwstormen bedolven.

De inneming van Sebastopol was voor de bondgenooten eene noodzakelijkheid, een punt van eer geworden, zij kon-

den alleen over een gouden brug eens wapenstilstands, door Rusland aangeboden, in plaats van in de zee geworpen te worden, naar hun vaderlandterugkeeren. Napoleons naam als keizer, staatsman en militair stond echter op het spel, want hij was de bewerker van het gewaagde plan en had er Engeland mede ingewikkeld. Daar was men vooral verbitterd over de slechte verpleging der landskinderen ; het ministerie Aberdeen moest aftreden en lord Palmerston, aan wien het engelsche volk meer energie toeschreef, kwam weder aan het roer. Gedurende den winter werd van weerszijde alles in het werk gesteld om de krachten te versterken. Napoleon zond van Nov. tot Febr. niet minder dan vier divisies en eene brigade der keizerlijke garde naar de Krim. Ook Engeland spande alles in en versterkte zijn leger door 12 infanterie regimenten, elk van 800 man; daarenboven haalde het, in overeenstemming met Frankrijk, den koning van Sardinië, Karei Albert, over tot een verdrag, volgens hetwelk men aan hem eene leening van 25 millioen livres waarborgde, waarvoor hij een leger van 15 000 man in de Krim zou zenden en voltallig houden, waardoor hy tegelijk in het koor der groote mogendheden werd opgenomen en over eene wereldkwestie mede zou mogen beslissen. Do koning van Napels alsmede Zweden dankten voor die eer. Engeland nam bovendien nog 20 000 Turken in dienst, die evenwel eerst tot een leger georganiseerd moesten worden. Op aanwijzing van Napoleon werd het leger van Omer Pacha, hetwelk sedert de bezetting der Oostenrijkers, aandeDonau in de vorstendommen onnoodig was geworden , naar Eupa-toria vervoerd, welke opene stad in eene wapenplaats her-1 schapen werd. Om dit te verhinderen beval MentschikoftT den generaal Chrulew den 17 Febr. 1855 de Turken, 20 000 man sterk, aan te tasten, de aanval mislukte geheel en de Russen werden geslagen. Het bericht hiervan verbitterde de laatste dagen des Gzaars, die reeds lang lijdend was, zoozeer, dat hij Mentschikoft' terugriep en door vorst Gort schakoff liet vervangen, terwijl de graaf Osten-Sacken het opperbevel in Sebastopol kreeg. Ook Rusland, evenals de bondgenooten, versterkte zich verschrikkelijk, meer dan

700 000 man werd opgeroepen; maar vele troepen moesten langs ongebaande wegen meer dan 1000 mijlen afleggen eer zij op het oorlogsveld konden verschijnen, zoodat er duizenden onderweg omkwamen. Terwijl alzoo van beide zijde de on-gehoordste toerustingen tot den strijd gemaakt werden, zat de diplomatie ook niet stil. Keizer Nicolaas zelf toonde meer bereidwilligheid tot den vrede, omdat deze, zoolang Se-bastopol niet gevallen was, kans had nog tamelijk tot zijn voordeel uit te vallen. Ouder die bedrijven echter stierf de czaar den 2 Maart 1855 aan eene borstziekte , het zien vallen van zijne gewaande almacht had aan zijn leven geknaagd. Zijn zoon Alexander 11 volgde hem op, welke verklaarde, dat hij de staatkunde zyns vaders zou volgen, en bevestigde de volmachten gegeven aan Gortschakoff en Titoft op de conferentie te Weenen, welke den 15 Maart geopend werd. Engeland werd door Hussel en Westmoreland, Frankrijk door Bourqueney en Drouyn del'Huys, Turkije door Arif Effendi en Ali Pacini, Oostenrijk door Buol-Schauenstein, welke voorzitter was, en Prokesch von Osten vertegenwoordigd; Pruisen bleef uit gesloten, omdat het tot de vroegere verdragen niet geheel was toegetreden. De onderhandelingen duurden tot 4 Juni, maar leden schipbreuk op het derde garantie-punt, door hetwelk de mogendheden de russische zeemacht in de Zwarte zee zeer wilden beperken ; een bemiddelend voorstel van Oostenrijk werd daarentegen door de andere mogendheden verworpen , zoodat de oorlog moest beslissen, welke trouwens gedurende de onderhandelingen heviger dan ooit was voortgezet geworden.

Omtrent het einde van Februari werd de hoofdaanval tegen de oostzijde van Sebastopol, voornamelijk door de Fran-schen ondernomen, aangezien de Engelschen te zwak waren. Zij schoten van 9 tot den 23 April uit 508 stukken geschut van het zwaarste kaliber en wierpen zelfs gedurende den nacht bommen en granaten, om de Kussen geen

rust te laten; maar de vestingwerken leden weinig ; het verlies van manschappen aan beide zijden was verschrikkelijk. Den 19 Mei nam de generaal Pelissier op zijdelings bevel van Napoleon 111 het opperbevel van Canrobert over; de keizer had den nieuwen opperbevelhebber der afrikaansche bestormers gezegd: »hij moest den Ma-lakofftoren en Sebastopol nemen, en Pelissier had geantwoord : »Ik zal beiden nemen.quot; De zachtere held Canrobert nam, als een held der ouden, onder den generaal Bosquet het bevel eener divisie op zich. Pelissier volgde al dadelijk een ander plan van aanval dan zijn voorganger ; hij wilde namelijk de voorgeschreven vijandelijkp werken een voor een met alle macht beschieten en dan bestormen en zoo tot de vesting zelve toe. lleeds in den nacht 21/22 Mei wierp hij de Russen na een moorddadig gevecht aan de zuidzijde der stad uit hunne loopgraven, bestormde den 7 Juni de Mameionvert en waagde den 18 Juni, den verjaardag van den slag van Waterloo, een hoofdstorm. 14 000 Engelschen en 30 000 Franse hen , de eersten op den Redan, de laatsten op den Malakoff bestormden met razenden moed hun aangewezen posten , maar werden in hunne loopgraven teruggeworpen. Deze dag kostte den Franschen 5000, den Engelschen 1500 en den Kussen 5G00 dooden. Den 28 stierf de engelsche bevelhebber lord Raglan aan de cholera. De fransche verliezen werden door nieuwe troepen weer aangevuld. De belegering werd weer geregeld voortgezet, nog meer vuurmonden werden geopend, dagelijks kostte het van beide kanten honderden menschen. Den 16 Aug. deden de Russen nogmaals een wanhopenden uitval bij Tschernaja, maar werden woedend door een in massa bajonetten gevecht, en een sterk aanhoudend vuren teruggeslagen ; de Russen verloren 8000 man, de bondgenooten, vlugger in beweging en vooral de fransche zouaven , hadden slechts 2000 dooden en gewonden. Door dezen slag was als het ware het lot van Sebastopol reeds beslist; de Russen zagen, dat zij de vesting niet konden ontzetten, meer dan 700 stukken geschut bestreken de werken , dagelijks kostte het den Russen van 500—1000 man (ook de

Den 8 Sept. 's middags 12 ure werd eindelijk de laatste storm ondernomen; 70 000 man zouden zich opofferen om hem op drie punten te gelijlv uit te voeren, maar 85000 wijden zich ook ten dood om hem at' te weren. De aanval der Fransehen op de zuidzijde mislukte, evenmin waren de Engelschen gelukkig tegen do Redan ; maar daarentegen behield het door Bosquet aangevoerde korps na eene moordende bestorming, welke verscheidene malen afgeslagen werd, den Malakofftoren! Sebastopol was genomen, maar was slechts een puinhoop ; verwoest waren de tuighuizen , en de voorraadmagazijnen. Hun vloot aan de Zwarte zee hadden de Russen laten zinken! En toch maakten de bond-genooten nog onmetelijken buit aan krijgs-, scheepsmaterieel en levensmiddelen. Deze uitslag was met een verlies aan dooden en gewonden van de zijde der bondgeuooten met 10000 en der Russen met 13 000 man gekocht.

L)e laatste strijd werd in Azië gestreden; hier voerde de rassische generaal Murawiew een leger aan van 35 000 man, met hetwelk hij de vesting Kars op klein-aziatischen bodem belegerde, zij was bezet door 12 000 man turksche troepen onder den engelschen generaal Williams. Murawiew bestormde de stad wel den 29 Sept., maar het kon echter niets bijbrengen om eenigermate don glans der wapeneer van het russische leger te herstellen; eerst door den honger gedwongen, kapituleerde Williams den 27 Nov.

Oostenrijk, hetwelk zich door zijn samentrekken van oen groot leger, op de grenzen van Rusland veel opofferingen moest getroosten en daarenboven door zijne gewapende neutraliteit in geen aangename verhouding, vooral met Rusland, was gekomen, vernieuwde nogmaals zijne vredesvoorslagen en vond bij den keizer van Frankrijk gewillig gehoor; want de naam van Napoleon klonk weer helder,

der Frauschen krijgskunde eu dapperheid klonken weer van aller lippen en Eusland's trots was gebroken, en Turkije tegen nieuwe aanvallen genoeg beschut. Welk belang kon Frankrijk bij het verder voortzetten van den oorlog nu nog hebben, die toch reeds zooveel zware offers van menschen en geld gekost had ? Om ook de eer der engelsche wapenen , welke veel geleden had, te helpen herstellen, daartoe had de keizer geen lust, hij leende niet voorkomendheid zelfs, in weerwil van Engeland's tegenzin, gehoor naar vredesvoorslagen. Keizer Alexander il was insgelijks bereid de hand der verzoening te reiken en zoo werden 1 Febr. 185lj te VVeenen de voorafgaande vredesvoorwaarden geteekend. Den 2G Febr. werd er te Parijs onder liet voorzitterschap van den Iranschen minister van buitenland-sche zaken Walewski, een vredescongres geopend, waarbij Sardinië en later ook Pruisen vertegenwoordigd waren; den 30 Maart 185li werd de vrede van Parijs gesloten; volgens welken Rusland het beschermrecht opgaf over du Donauvorstendommen en Servië, de neutraliteit der Zwarte zee en de vrije scheepvaart op den üonau erkende; tevens verbond het zich op de Zwarte zee slechts een met Turkije gelijk bepaald aantal oorlogschepen van minderen rang in de bovengenoemde zee te houden en stond eindelijk een stuk lands (200 □ mijlen) van Bessarabic aan Turkije af, zoodat zijne grenzen van den waterweg des Donaus weggeschoven werden. Andere punten, alsmede de organisatie der Donauvorstendommen zouden op een congres behandeld worden. De sultan verbond zich de rechten der christenen bij een Firman vast te stellen, welken hij de contractee-rende mogendheden ter goedkeuring beloofde voor te leggen.

De mogendheid, welke eigenlijk den oorlog tegen Rusland gevoerd en wier legers Sebastopol vernietigd hadden, was Frankrijk. De transche krijgsroem straalde glansrijker dan ooit, want de fransche soldaat had onmiskenbaar zijne grootere deugdelijkheid boven den russischen en engelschen bewezen. Parijs werd door het sluiten van den vrede aldaar liet middelpunt der europeesche staatkunde, de keizer

der Frauschen zelf trad trotscli op als scheidsrechter in de europeesche zaken, eene stelling, welke de keizer aller Kussen zich sedert den parijzer-vrede van 1814 had aangematigd; dit alles had trouwens Frankrijk gekocht met minstens 80 000 slachtoffers en l¹/^ milliard. Daarenboven had Napoleon nog een ander doel bereikt; namelijk het 11. verbond of sedert 1849 het noordsche, was uiteengespat. Oostenrijk, hetwelk eerst alles in liet werk had gesteld om den vrede te behouden, bestendig later als bemiddelaar en eindelijk als bewerker van den vrede optrad , en in alle gevallen door zijne gewapende neutraliteit den europeeschen oorlog voorkwam , maaide van allo zijden ondank in. De czaar was innig op Frans Jozef' verbitterd en Pruisens ijverzuchtige gevoelens levendiger; beiden kwamen Napoleon te stade en werkten hem in de hand. Zcodra de vrede gesloten was, waren de keizers van Uusland en Frankrijk vrienden en gingen in alle strijdvragen hand aan hand, zelfs in die waarvoor zij zoo bloedig gevochten hadden, zoodat Oostenrijk na den vrede , even als Rusland vóór don oorlog geïsoleerd daar stond.

Eugeland's aanzien had door den oorlog zeer geleden; zijne houten vestingen , de geweldige oorlogschepen, durfden de steenen wallen van Kronstadt niet te na komen, slechts daar, waar niets te vreezen was, beschoten zij weerlooze gebouwen. Het trotsche Albion kon niet eens een leger van 00 000 man uit zijne eigene bevolking op de been brengen, maar moest daartoe in het buitenland aanwerven; de manschappen , die zij hadden vochten wel met eene bewonderenswaardige dapperheid, maar zij waren noch zoo goed geoefend, noch gedisciplineerd als de Fransche soldaten en niemand op het vaste land had zich ooit een denkbeeld kunnen maken van zulk eene gebrekkige en onberadene verzorging voor een leger als die der Engelschen, Zij wonnen evenwel door het terugdringen der Russen en het verijdelen hunner plannon; want door de uitbreiding der russische macht was de hunne zoo wel in Azië als in Europa bedreigd.

Turkije word door den oorlog wel uitgeput, maar van de dreigende russische beschermheerschappij verlost; door

^: V.

iHIn

I 'ïi

i;'

i -■ .. :■

V;. ■ |

'i' \ / Vgt; i p

tóvamp;io i

l ¹ /i

' pil iHlil t p ■ f;lf|

den vrede van Parijs werd het als een waar bestanddeel voor het europeesehe statenstelsel erkend en de erfvijand der christenen onder de bescherming der christelijke staten geplaatst. En volgens de groot heerlijke Hat Humayum van den 21 Febr. 185G gaf' do sultan den christenen in zijn geheels rijk volledige vrijheid van godsdienst en burgerlijke gelijkstelling in alles met de Muzelmannen, welke evenwel moeie-lijk zal zijn uit te voeren, zoolang er nog recht geloovige Turken zijn, aaugezien alles lijnrecht tegen den coran is. Nu volgde er in Europa een vrede van slechts drie jaren, of liever eene stilte, zooals gewoonlijk den storm voorafgaat. Reeds op het congres te Parijs, dat bijeenkwam om den vrede te bevestigen, hoorde men wanklanken, welke de toekomst met vrees vervulden.

In Parijs zat ook aan de tafel der Europeesehe groote mogendheden de graaf Cavour als vertegenwoordiger van het koninkrijk Sardinië, een staat van nog geen 5 millioen inwoners, deze eer, zooals wij weten, had dit rijk zich verworven door deelname aan den oorlog tegen Rusland in do Krim; voor zich zelf had het geen de minste beweegreden tegen Rusland, maar gehoorzaamde hierin alleen het drijven van Engeland en ook van Frankrijk; later, toen de huichelarij zich ontmaskerde, werd het duidelijk waarom. Cavours quot;rol in de conferenties, het behoeft niet gezegd te worden, was hem ook door de westersche mogendheden , vooral door Frankrijk voorgeschreven en daardoor alleen kon hij het wagen van Italië een nieuw vraagstuk te maken voor het congres, en schilderde den toestand zoo zwart af, dat het tot eene geweldige uitbarsting moest leiden, welke den vrede van Europa op nieuw bedreigde. Deze tartende uitval, welke bijzonder Oostenrijk en den H. Stoel, gold, had op de conferentie zelve geen verdere gevolgen, doordat graaf Buol-Schauenstein zich van elke opheldering onthield. Daarentegen zette Sardinië, door zijn premier,

Cavour, zijn drijven in Italië met volharding voort, vooral door zijn aanvallen op den rechtstoestand der geestelijken , dooide invoering van het burgerlijk huwelijk, de willekeurige opheffing en toeëigening van een zeer groot aantal kloosters en de begunstiging van de engelsche zendelingen, enz. Eindelijk nam Cavour iu een memorandum (hetwelk in een gedenkschrift door den franschen gezant te Rome Bayneval, zoo overtuigend is weerlegd geworden) tegen de pauselijke regeering zulk eene vijandige houding aan , dat er geen twijfel meer omtrent zijne bedoelingen overbleef. Tegen Oostenrijk werd geene uitdagende taal gespaard , het luidde in alle dagbladen geen vrede met Oostenrijk, zoolang er noquot;-een enkele Oostenrijker op italiaanseh grondgebied is; daarbij zaten de aartssamenzweerders en opruiers ook niet stil; de bedorvenste elementen van geheel ltali(quot; werden op de oude revolutionaire wijze weer in beweging gebracht.

De toestand van Sardinië zelve was ook niet zoor troostrijk ; zijne staatsschuld beliep volgens officieele opgave van 1 Jan. 1855 niet minder dan 615,993,429^ livres en dejaar-lijksche uitgaven bij de 141,374,532 livres; de druk dei-belastingen was velen ondragelijk, daarom zette Cavour alles op het spel; door eene nieuwe omwenteling en ten koste van Oostenrijk en de italiaansche hertogen het rijk te ver-grooten, dat moest het volk in zwijmel brengen. De vooruitzichten echter vertoonden zich aanvankelijk niet zoo gunstig; want keizer Frans Jozef werd, toen hij in Jan. en Febr. 1857 zijne italiaansche staten bezocht door de geheele bevolking met gejubel begroet en de volledige kwijtschelding, welke hij aan alle staatkundige misdadigers schonk, alsmede de staat van beleg, welken hij overal ophief, waren toch wel de duidelijkste bewijzen, dat Oostenrijk geen uitbarsting van eene omwenteling voorzag en nog veel minder vreesde. Evenmin in de Romagna, welke Paus Pius IX van Juni tot Sept. bezocht; elke stad ontving Z. H. met onbeschrijfelijke bewijzen van eerbied en genegenheid en aan het »evviva Pio nonoquot; was geen einde.

Het tegenbeeld van Sardinië was in vele opzichten hot koninkrijk der beide Siciliën. Koning Ferdinand II be-

dwong in 1848 de omwenteling in zijne hoofdstad en onderdrukte den opstand op het eiland Sicilië, welke vooral door Engeland aangemoedigd was geworden. Hij zette de door hem zeiven verleende constitutioneele staatsinrichting op zijde, omdat zij door de revolutionairen als wapen tegen het koningschap gebruikt werd, en regeerde zijn land even zelfstandig als Napoleon Frankrijk. De belastingen waren in zijne staten veel minder dan in Frankrijk eu Engeland; het crediet des lands was zoo gevestigd, dat zijne staatspapieren niet meer op de buitenlandsche beurzen te koop waren, het leger was talrijk , wel uitgerust en geoefend ; de vloot sterker dan die van Sardinië; handel, akkerbouw en nijverheid bloeiden; er werden bestendig wegen aangelegd en verbeterd , spoorwegen begonnen en voltooid, en toch werd Ferdinand 11 , na den vrede van Parijs, door Engeland eu Frankrijk op eene voorbeeldelooze wijze te recht gewezen. Eene nota vertelde hem, dat zijne wijze van regeeren onvermijdelijk tot een opstand moest leiden, waarom zij hem welmeenend aanraadden een anderen weg in te slaan, waarop de koning hun met waardigheid ten antwoord gaf: »dat hij elke inmenging van vreemde mogendheden beschouwde als strijdig met het volkenrecht.quot; De gezanten der beide ongeroepen raadgevers vertrokken in October en daarvoor verschenen er verscheidene hunner schepen in de havens en wateren van het koninkrijk , zooals zij voorgaven om de fransche en en-gelsche onderdanen en hunne bezittingen bij eene mogelijke uitbarsting te beschermen. Zulk eene handelwijze moest natuurlijk de kwaadgezinden en de dienaars van Garibaldi en Mazzini aanmoedigen en toch volgde er geen opstand; alleen beproefde het den 22 JNov. lientivenga te Cefalu op Sicilië, maar hij vond bij het volk geen weerklank. Den 7 Dec. 1856 maakte een zekere Milano bij gelegenheid van eene revue over de troepen een aanslag op het leven des konings; en den 4 Jan. 1857 sprong een stoomfregat dicht bij het paleis des konings in de lucht; beide misdaden zijn naar alle waarschijnlijkheid revolutionaire heldendaden. Korten tijd daarna werd er ook door

den Italiaan Pianori oen moordaanval tegen Napoleon beproefd. Wellicht had dit ten gevolge, dat de mogendheden hunne snaren lager spanden, ten minste hunne taal was niet meer zoo aanmatigend en de schepen bleven niet meer om en nabij Napels. Napoleon zal begrepen hebben door de vertoeielijkste hartstochten tegen de gekroonde hoofden te helpen losmaken, hij zich zeiven aan hetzelfde gevaar blootstelde. Tegen koning Ferdinand was hij al dadelijk, omdat deze een Bourbon was en daarenboven had hij hem niet in de Krim willen volgen, en stond zijne bekende ideën omtrent Italië in don weg. Engeland was tegen Ferdinand, zeker vooral uit den traditioneelen haat der Bngelschen tegen het katholieke Italië en het vleide zich misschien het eiland Sicilië tot buit te erlangen om de Middel landsche zee te beheerschen. De engelsche pers hield niet op met haat tegen den koning te stoken %n dischte de ongehoordste wreedheid op , welke de gevangenen in Napels moesten ondergaan ; later is overtuigend door de revolutionairen zeiven bevestigd geworden, dat het verzinsels waren. Het jonge Italië verfoeide Ferdinand II doodelijk, omdat hij zich niet even als de ongelukkige Lodewijk XVI, aan de revolutionairen overgaf, maar hen met de wapenen in de hand te gemoet trad. Het mocht evenwel niet baten. Napoleon III en Victor Emanuel hadden de kaarten reeds uitgedeeld , Italië moest van onder tot boven omgewoeld worden.

OORLOG VAN FRANKRIJK EN SARDINIii TEGEN OOSTENRIJK. TOT DEN SLAG VAN MONTE-BELLO 20 MEI 1859.

Wat Victor Emanuel of liever Cavour wilde, was, zooals wij reeds gezien hebben , geen geheim, alleen echter konden zij niets tegen Oostenrijk uitrichten, maar Napoleon was reeds hun bondgenoot en men wachtte slechts op eene geschikte gelegenheid om met Oostenrijk te breken; in stilte werden intusschen reeds verbazende oorlogstoerustingen gemaakt. De verstandhouding tusschen Frankrijk en Oostenrijk was al dadelijk na den parijzer vrede niet meer zoo innig en deze

verbeterde niet doorliet verschil van beider staatkunde ten opzichte der Donauvorstendommeu, en verpletterend klonk het door geheel Europa, toen keizer Napoleon 111 op Nieuwejaarsmorgeii bij de ontvangst van de buitenlandsche gezanten tot den oosteurijkschen baron von Hübner op vrij bitsen toon zeide : »lk betreur het, dat onze betrekkingen niet uwe regeering niet meer zoo vriendschappelijk zijn als vroeger!quot; Het daaropvolgende huwelijk van den neef des Iranschen keizers, prins Napoleon, niet Clotilda, de dochter van Victor Emanuel, bewees genoeg , dat er een verbond tusschen hen bestond. Tegenover deze bedreigingen begon Oostenrijk zich ook te wapenen en zich in Italië, waar de onrust zich reeds openbaarde, te versterken, en ofschoon een artikel in den Moniteur van den 5 Maart 1859 de vre-delievendste inzichten van Napoleon opdischte, logenstraften toch cle onmetelijke wapening en het samentrekken dei-troepen die half officieele vredesverzekeringen. Intusschen was het leger in Sardinië reeds mobiel verklaard enCavour wist door het aanwerven van vrijwilligers door zijne agenten in alle oorden van Italië en vooral in Lombardije zijn leger machtig te versterken. De oostenrijksche regeering zond eene nota aan den sardinischen minister, waarin hij aandrong zich te verklaren, of anders de wapening te staken en de aangeworven vrijwilligers te ontslaan, zij kreeg echter geen bevredigend antwoord, zoodat eindelijk Oostenrijk aan Sardinië een ultimatum richtte, van welks aanneming of weigering het den oorlog afhankelijk maakte. De onderhandelingen duurden tot in het oneindige, waardoor Oostenrijk's vijanden immer tijd wonnen om zich geducht voor te bereiden. De aangeboden bemiddeling van Engeland en Kusland om de italiaansche zaak voor een congres der grooto mogendheden te brengen leed ook schipbreuk, doordat Oostenrijk voor zijne intrede in het congres de ontwapening van Sardinië eischte, waartegen het zijn woord gaf laatstgenoemd rijk niet te zullen aanvallen.

De sardinische regeering weigerde en Cavour ontkende zelfs dat het leger mobiel verklaard was. Trouwens van een congres had Frans lozef ook niet veel goeds te wach-

ten; Rusland was het volkomen met Frankrijk eens; op Engeland was niet te rekenen cn tnssclien Pruisen bestond in lang geen hartelijkheid; integendeel, de naijvertusschen dat rijk en Oostenrijk omtrent de duitsche zaken was sterk toegenomen. Wel zond de keizer van Oostenrijk den aartshertog Albrecht naar Berlijn om met het pruisische hof over een verbond te onderhandelen, maar eer dit ten einde liep, was het zwaard reeds uit de schede getrokken en moest hij onverrichter zaak Berlijn verlaten.

Den 26 April gaf' Turin een weigerend antwoord op het ultimatum. De toestand in Midden- en Boven-ltalië werd voor Oostenrijk altijd dreigender; de wapenen moesten beslissen en den 29 rukte het oostenrijksche leger over den Ticino Sardinië binnen.

In een manifest rechtvaardigde de keizer van Oostenrijk zijne handelwijze en wendde zich daarin met warme woorden aan de vaderlandsliefde zijner volken. Den 25 April had reeds eene fransche divisie de grenzen overschreden en landden er afrikaansche jagers en zouaven te Genua, een bewijs, hoe vurig men het teeken tot den oorlog verwachtte; en toch heette het nu, Oostenrijk heeft den vrede van Europa verbroken ! Napoleon sprak dit luide uit in zijn oorlogsmanifest van den !) Mei en verkondigde dat Italië vrij tot aan de Adriatische zee moest zijn. Den volgenden dag verliet Napoleon Parijs om zelf op het oorlogstooneel tegenwoordig te zijn, hem lachte ook in zijne ijdelheid het oord toe, waarop zijn oom eertijds zijne schitterendste overwinningen behaald had. lutusschen was in Toscane, Modena, Parma cn de Komagna de omwenteling reeds uitgebroken; die staten waren vol met en bewerkt door de agenten van Mazzini en Garibaldi, het kostte weinig moeite om er den schijn van volksbeweging aan te geven; de vorsten dier landen namen de vlucht en oogen-blikkelijk waren hunne legers onder het bevel van piemontee-sche officieren en onder-officieren. Er kwamen sardinische commissarissen om orde in de zaken te brengen en de landen in naam van Victor Emanuel in bezit te nemen. Algemeene volkswil was het niet, bijna al de gegoede burgers hielden zich buiten allen strijd; het waren de revolutionairen, die

de mindere volksklassen onder hunne bevelen hadden. Van alle kanten stroomden vrijwilligers naar Sardinië, daaronder ook vele gevluchte Polen en Hongaren en schaarden zich grootendeels onder Garibaldi's vrijscharen, waarmede hij den guerilla oorlog voerde , landstreken in verzet bracht en voor Victor Emanuel in bezit nam, ook het oosteurijksch leger bezighield om de ware beweging van het fransch-sardinisch leger te bedekken. Keizer Napoleon 111 nam zelf het opperbevel op zich over het fransche leger, dat bij de 130 000 man sterk was, en het sardinisch leger van 05 000 man, ook onder hem, werd aangevoerd door koning Victor Emanuel. De laatste had in last eiken aanval der Oostenrijkers afzonderlijk te vermijden en zich zoo snel mogelijk in beweging naar de Pranschen te stellen; de Franschen zouden zich tegelijk bewegen in de richting naar de Piemonteezen om zoo spoedig mogelijk de vereeniging der beide legers te bewerkstelligen. quot;Napoleon, onder wien veldheeren als Mac Mahon , Canrobert, Niel, Baragray d'Hilliers enz. dienden, had daartoe het gunstigste punt van het piemonteesche oorlogsterrein gekozen, en wel het gebied van Alessandria en Casale, waar goede wegen en spoorwegen voor eene vlugge beweging voorhanden waren. Voor de vlugheid en liet minder vermoeien der soldaten en officieren was daarenboven alle onuoodige pakkage achter gelaten. Behalve hun wapen- en schietmaterieel, hadden zij slechts een paar schoenen en levensmiddelen voor één dag te dragen. Voorde verpleging was mede behoorlijk gezorgd, daarenboven kwamen zij in vrienden land, waar de bevolking hen welkom ontving ; en zoo bereidden de Fransehen zich tot den een of ander hoofdslag voor. 150 000 Oostenrijkers onder het opperbevel van den veldtuigmeester Gryulai, waaronder Benedek , Zobel, Schwarzenberg, Urban enz. dienden, ook veldheeren van naam, waren den ïicino overgetrokken. Dat do Oostenrijkers even goede soldaten waren als de Franschen was reeds gebleken uit vroegere oorlogen; maar het komt in den oorlog op aanvoerders, samenhangend werken en een aangegeven doel aan, iets, dat bij de Franschen volkomen en bij de Oostenrijkers niet was. Bij hen was alles bij het oude ge-

bleven, zelfs- na 1848, toen de gebreken der legerinrichting zoo duidelijk gebleken waren, had men niets verbeterd , bijv. de soldaat was nog even zwaar beladen met alle soort van toerusting, zelfs een parade-tenue was in zijn randsel gepakt, de verzorging liet ook veel te wenschen over; later bleek, hoe zelfs hoofdpersonen den schelm met de proviandeering hadden gespeeld.

De oostenrijksche opperbevelhebber Giulay, in plaats van, zoodra hij den voet op piemonteesch grondgebied gezet had, op te rukken, de Sardiniërs op te zoeken en te slaan, voordat zij zich met de Franschen vereenigd hadden of minstens het laatste te beletten, bracht weken lang door met onbepaald heen- en weertrekken en zocht den vijand, waar hij niet was, zoodat Napoleon zijn vereeniging met Victor Emanuel volkomen ten uitvoer kon brengen. Den 20 Mei eindelijk gaf Giulay bevel tot een sterken verkenningstocht met 25.000 man onder bevel van den veldmaarschalk Stadion. Bij Monte-bello stiet deze op de piemonteesche cavalerie, welke hij terugwierp en dwong Montebello te ruimen; maar toen hij verder voortdrong werd hij bij Ginestrella ontvangen door de franscho inlanterie der divisie van den generaal Forey. Deze daagde nu zelf op met zijne geheele macht. De Oostenrijkers moesten uit Ginestrella wijken en hielden bij Montebello stand ; van beide zijden werd met moed en hardnekkigheid gestreden , vooral bij en op het kerkhof; zij moesten eindelijk wijken en naar Casteggio terugtrekken , alwaar zij 's avonds ten 7 ure in orde front maakten. Forey had zich niet sterk genoeg gevoeld om hen te vervolgen; beider verlies werd op 1300 man geschat.

Na den slag van Montebello kon Napoleon zijne strijdmacht volkomen samentrekken tusschen Boghera, Alessandria en Casale en zich tot een hoofdslag voorbereiden Intusschen was Garibaldi met zijne jagers in Lombardije

gevallen, bevorderde overal den opstand en wilde tusschen het Lago- en Como-meer naar Milaan voortrukken; wel werd hij door den veldmaarschalk Urban, toen hij van Barese naar Como wilde voortdringen, op de vlucht gejaagd; maar het gelukte niet hem over de grenzen naar Zwitserland te dringen. Hij bleef den Oostenrijkers veel afbreuk doen en strekte als het ware tot loots voor de franscli-sardinische troepen. Thans (28 Mei) was Napoleon volkomen in staat om aanvallenderwijs te werk te gaan, hij talmde nu ook niet langer. Hij besloot om langs den kortst mogelijken weg naar Milaan te trekken, namelijk met den spoorweg van Alessandria over Gasale naar Vercelli en van daar over Novara en de Tecino-brug van San-Martino (Ponte Nuovo di Buffalora). Napoleon zou dezen gevaarlijken tocht wagen op een sterk fatalistisch vertrouwen in de overwinning zy-ner soldaten, zoo eigen vroeger aan den eersten Napoleon; een enkele nederlaag stelde hem aan een onvermijdelijk verderf bloot. Hij liet 4 sardinische divisies, gesteunc door de troepen van Canrobert bij Vercelli samentrekken den 30 Mei gingen zij de Sesia over en grepen de punten Palestro, Confienza, Vinzaglio en Cosalina aan , waar de sterke voorposten van den rechtervleugel der Oostenrijkers de divisie van Lilia, stonden. De Oostenrijkers, door eene grooife overmacht verrast, waren genoodzaakt deze punten te ruimen. Den 31 Mei wilde de veldmaarschalk Zobel, na versterking gekregen te hebben, de punten hernemen , maar zijne poging leed schipbreuk. Hierop gaf hij aan de brigade Szabo bevel Palestro aan de zuidzijde van Rivoltella aan te vallen, özabo dreef de Sardiniërs terug en bezette gelukkig gedeeltelijk Palestro en richtte zijne batterijen op; aan de rechterzijde had hij loopgraven en aan de linker dacht hij zich beschut door de Sesietta (kleine Sesia). Den volgenden dag 1 Juni werd hg weer door den vgand aangevallen, en toen de strijd op zijn hevigst was, doorwaadden de zouaven. die aan de overzijde der Sesietta stonden, dus in den rug der Oostenrijkers, de rivier en wierpen zich met woede op de vijandelijke batterijen, op hunne bedekking en de toeenellende Oostenrijkers, en daar deze door het terrein ziel

niet ontwikkelen konden en nu van alle kanten beschoten en aangevallen werden, trokken zij op Robbio terug. En terwijl nu de Oostenrijkers daar beziggehouden werden, waren de legerkorpsen van Niel, Mac-Mahon en de garde per spoor van Casale naar Vercelli vervoerd. sloegen onmiddellijk den weg in naar Novarra, alwaar zij den 2Juni ten getale van 70 000 man samentrokken. Wel hadden de Oostenrijkers het schelle gefluit der treinen gehoord , maar dachten dat het troepen waren om de Sardiniürs te versterken en geloofden zeker hen den volgenden dag tegen hun front bij llobbio te zien; zij waren verschalkt geworden, het fransche leger was op weg naar Milaan.

De krijgskundige critiek zegt: dat de opperbevelhebber Giulay hier nogmaals eene zeer groote fout beging; zooals wij namelijk hierboven zagen begon Napoleon de snelle verplaatsing van het leger den 1 Juni, den 2 was de ver-eeniging der troepen nog niet volkomen en den 3 zelfs om strijd te levereu nog niet geschikt; de oostenrijksche bevelhebber had moeten, minstens kunnen weten , wat er rondom hem omging, hij had dus tijd gehad om vier, ja, zelfs 5 legerkorpsen voor den 3 Juni samen te trekken en het nog in beweging zijnde en verspreidde leger tusschen de Sesia en den Tecino met veel kans van slagen aan te vallen, hetwelk verschrikkelijke gevolgen voor het fransch-sardinisch leger had kunnen hebben. Vele oostenrijksche generaals, en voor-namelijk Zobel,'hadden er wel aan gedacht, eii nu nog, om van hunne voordeelige stelling tusschen de Po , Sesia en Tecino gebruik te maken en eene offensieve beweging te ondernemen; zij hielden dit voor gunstiger dan den vijand, zooals Giulay wilde, in zijne volle beweging te overvallen. Het laatste moest echter gebeuren. Giulay gaf bevel tot den terugtocht van zijn geheele leger aan den linkeroever M van den Tecino en om over Bigevano, Vereguardo en Pavia zich op den weg van Buffalora over Magenta naar Milaan dwars op den weg te stellen. De verschillende legers zetten zich vol moed in beweging, bereikten de aangewezen plaatsen en nu ontwikkelde om en bij Magenta (5 Juni) zich door de verschillende bewegingen der beide legers een

der afgrijselijkste gevechten; met voorbeeldelooze dapperheid werd van beide zijden gestreden; de Oostenrijkers lieten zich eer wegmaaien dan dat zij weken. Meer dan eens waren de Franschen in gevaar en ware er meer samenhang bij de Oostenrijkers en geen bedorven elementen in het leger geweest, dan zoude wellicht den; Franschen de overwinning niet te beurt gevallen zijn; eene tijdige wending van Mac-Mahon noodzaakte do Oostenrijkers terng te trekken. Van beide zijden was bij de 70 000 man in het gevecht geweest. De Oostenrijkers verloren 10 000 man, waarvan 4000 Italianen niet onvrijwillig zich krijgsgevangen hadden gegeven; de Franschen gaven 4500 man aan dooden en 700 gevangenen op. In den loop van 5 en 6 Juni ruimden de Oostenrijkers Milaan alsmede Pavia en zetten hun terugtocht in drie kolonnen tot achter den Mincio voort. De achterhoede van het centrum onder den veldmaarschalk Be-nedek, welke Melegnano nog bezette, Jmoest nog een harden strijd doorstaan met de veel sterkere macht van Baraguay d'Hilliers; het viel den franschen generaal niet zwaar haar voort te stuwen, aangezien het niet in Oostenrijks plannen lag die plaats bezet te houden, üe Oostenrijkers weken echter niet alvorens hem geduchte verliezen bij zijn aanval te hebben toegebracht. Met den terugtocht stond een algemeen opgeven van alle versterkte plaatsen achter zich in verband; alle vestingwerken zooals van Pavia, Piacenza, Pizzighetone werden dus geruimd en de versterkingswerken, alsmede de bruggen en forten geslecht.

Niet meer van Giulay gingen de bevelen uit, Frans Jozef was zelf bij het leger aangekomen en de veldtuigmees-ter Hess was chef van den keizerlijken staf geworden. In het keizerlijke hoofdkwartier te Verona was het besluit genomen, het geheele leger aan don Mincio naar den beroemden , sterken vierhoek terug te trekken (Peschiera, Mantua, Verona en Legnano), en dezen door een nieuw korps en de bezettingen der in den steek gelaten vestingen te versterken, üe troepen, welke in de steden Ancona, Bologna, Ferrara en Commacchio lagen, namen aan het noorden van den Po post, Parma en Modena, alwaar in het begin van Mei,

weinige dagen na de eerste beweging, de verdrevene vorsten met weinig moeite weder bezit van liunue staten hadden genomen, werden aan bun lot overgelaten, zoodat de vorsten ten tweeden male hunne staten moesten verlaten. Ue eerste Iransche troepen trokken den 7 Juni Milaan binnen en den 8 deden Napoleon III en Victor Emanuel er hun intrede in. Napoleon roemde te Milaan in eene dagorde de volbrachte dadeu der soldaten en wees hun op den nog te behalen roem. Ook wendde hij zich in eene proclamatie aan de italiaansche natie en vorderde deze op, zich, tot bevrijding van haar land, onder de vanen van Victor Emanuel te scharen. Natuurlijk weerklonk deze roep ook in de Legaties en den geheelen Kerkdijken Staat, welke trouwens reeds wemelde van onruststokers. De Romagna stond op , zoodra de Oostenrijkers vertrokken waren ; er vormde zich een voorloopig bestuur en Victor Emanuel zond er dadelijk kaders van offieieren en onderofficieren heen om de militaire organisatie te regelen.

Eerst nadat de Oostenrijkers zich geheel achter den Mincio laddeu teruggetrokken, nam Napoleon maatregelen om hen angs deze rivier te volgen. Den 22 Juni begon het leger van de Mella tegen den Chiese zijne beweging , om deze ivier over te trekken , de versterkte hoogten van den Mincio e nemen, en van daaruit zijne aanvallen aan den Mincio a de Etsch op den vierhoek te beginnen.

Tengevolge van het niet overeenkomen der bemiddeling au Pruisen, liet Oostenrijk zijn oorspronkelijk plan varen, lamelijk, om binnen den vierhoek don vijandelijken aanva-f te wachten en af te weren; maar keizer Frans Jozef bel loot den Mincio over te trekken en nog eens de Franschen li het open veld, aan den Chiese of de Mella, of waar ook , p te zoeken, hen zoo mogelijk te slaan en Lombardije eder uit te werpen. Den 23 Juni trok het oostenrijksche

leger vol vuur en brandend om zijn ouden wapenroem te herwinnen op zeven punten den Mincio over; des avonds, nadat men hier en daar op zwakke voorposten had gestoten, welke echter zonder weerstand te bieden terugtrokken, nam het leger zijne stellingen in; don 24 Juni zou men uit deze stellingen vooruit marcheeren; men rekende op geen bedenkelijken weerstand , hoogstens den 25 dacht men tot een gevecht te komen , de marschorde was gegeven tegen 's morgens ten 9 ure. Het bleek echter later, dat de vijandelijke legers op geen duitsche mijl van elkander stonden. Ook Napoleon had voor denzelfden dag bevel gegeven voorwaarts te rukken , zoodat er eene botsing moest volgen. De frausche keizer had echter het marschuur op 2 ure 's morgens bepaald, om de groote daghitte te vermijden (wellicht was hij door verraad ingelicht van de plannen uit het oostenrijksche hoofdkwartier, want grof werd verraad betaald), zoodat de ontmoeting reeds vroeg moest plaats hebben. De Franschen vonden de (Jostonrijkers op de meeste punten nog in hunne stelling van den 23 's avonds, üe bloedige slag, naar zijn beslissend punt die van Bolfe-rino genoemd, nam een aanvang ; hij verraste de Oostenrijkers en veranderde voor hen vau een offensieven in een defensie-ven. Hij duurde van af den vroegen morgenstond tot laat in den avond met de grootste woede en menschenslachting voort; alleen eou lievig onweer brak den strijd over de geheele siaglinie eenige oogenblikken af, alsof de Schepper door de hevigste donderslagen zijn afkeer wilde te kennen geven over het onschuldig bloed, dat voor de eerzucht en den overmoed van een paar vorsten gestort werd; het gevecht eindigde ten nadeele der Oostenrijkers. Zij verloren 13000 mau aan dooden en verwonden en 9000 aan gevangeneii. De Franschen en Italianen gezamenlijk 18000 dooden en 2000 gevangenen.

JSa den slag van öolferino waren de Oostenrijkers uiterst ontmoedigd, maar nog niet verslagen ; zij konden hunne manschappen aanvullen en zich in den vestinghoek vastzetten. De Franschen integendeel stonden op het [toppunt van militaire eer; hun moed was grenzeloos, alles, zelfs het gewaagdste

was hun gelukt en toch, in weerwil Napoleon zijne krijgstoerustingen voortzette, scheen hij te aarzelen. De Italiaansche omwenteling wies hem bovgn het hoofd, de teugels werden uit zijne handen gerukt. Het beviel hein niet, dat de Italianen, zoodra zij van de Oostenrijkers of hunne vorsten bevrijd waren, zich dadelijk tot Victor Emanuel wendden, zonder zijn believen of besluiten tot organizeering af te wachten, vandaar dat hij protesteerde bij Victor Emanuel tegen de aansluiting der Legaties en alleen genoegen nam in het regelen der krijgszaken; daardoor was hij van zelf gebonden dat gebied neutraal te houden en het minstens niet met zijne troepen te betreden. Daarbij had Pruisen reeds na den slag van Magenta zijn leger mobiel verklaard om eene stelling aan den Boven- en Midden-Rijn in te nemen, ook was er sprake van, dat een duitsch bondsleger onder aanvoering van Beijeren den Boven-liijn zou bezetten ; daarenboven onderhandelde Pruisen met Engeland en Rusland om zich bemiddelend in den gang der gebeurtenissen te mengen; zoodat de keizer het gevaar inzag, dat de oorlog in plaats van plaatselijk algemeen kon worden en hij er dan twee tegel ij Ie zou moeten voeren ; daarentegen was het hem ook bekend, dat Oostenrijk en Pruisen over de wijze en den gang der bemiddeling meer dan ooit gescheiden waren, iets, dat hij juist beoogde; dit alles deed bij hem de gedachte ontstaan van vrede, en als om de wereld te verbazen, bood de overwinnaar aan Franz Jozef een wapenstilstand aan (8 Juli), welke door den oostenrijk-schen keizer aangenomen werd. En om de verbazing nog te vergrooten, had er den 11 Juli te Villafranca eene per-soonlijke samenkomst der beide keizers plaats, alwaar zij het te zamen eens werden over de vredesvoorwaarden, welke later op de conferentie te Zurich bevestigd werden ; zij waren voornamelijk als volgt; de beide keizers zouden de vorming van een italiaanschen bond onder het eerepresident-schap van den paus begunstigen; de keizer van Oostenrijk Lombardije aan den keizer der Pranschen afstaan met uitzondering van Peschiera en Mantua en de laatste dit weder aan den koning van Sardinië overdragen; Venetië zou een

deel van den ifcaliaanschen bond uitmaken, maar aan den keizer van Oostenrijk blijven ; de hertogen van Toscane en Modena in hunne staten terug k011*11 en een deel van deil boud uitmaken; door geheel Italië zou volledige amnestie verleend , en den paus overgehaald worden om de noodzakelijke hervormingen in zijne staten te brengen.

Deze zoo plotseling gesloten vrede, welke het programma van Napoleon, »ltalië vrij tot aan de Adriatische zee,quot; onvervuld liet, bracht in Italië eene geduchte opgewondenheid te weeg. Het was niet, wat Cavour, Garibaldi of Mazzini wilden; de eerste vooral wilde het koninkrijk Italië, bestaande uit geheel Italië, met Home als hoofdstad en Victor Emanuel als koning, zoo als later bleek. Tegenover Frankrijk rechtvaardigde Napoleon zich hiermede : dat de oorlog op het punt was een omvang te nemen, welke niet met de belangen van Frankrijk strookte. Franz Jozef dankte in een manifest zijne getrouwe volkeren voor de gebrachte offers en beklaagde zich vrij bitter, dat zijne natuurlijke bondgenooten hem aan zijn lot hadden overgelaten. Na den vrede trokken de legers terug, maar geen der mogendheden ontwapende zich, integendeel de wetenschap werd uitgeput om de wapenen nog doodelijker te maken. En in Italië trad een tijdperk van statenroof in, van welks willekeur en onrechtvaardigheid de geschiedenis geen tweede voorbeeld kent.

De vrede van Zürich bloef onuitgevoerd; de zaken liepen niet de baan, langs welke Napoleon III gedacht had ze te leiden. Mén kan zeggen, dat de keizer na den slag van Solferino op het toppunt zijner grootheid stond en na den vrede van Villafranca begon te dalen. Zijne woorden doen de wereld niet meer zoo beven, men begint zonder hem te handelen, vooral in Italië; hij is weer de man der revolutionairen geworden en deze kennen geen middelweg. Napoleon's tijd van het initiatief is voorbij.

lu Italië giiig iutusscheu alles met wonderbaren spoed op den weg der omweuteling voort. Een congres der mogeud-heden, dat door Frankrijk en Oostenrijk bij de vredesvoorwaarden vau Villafranca bepaald was geworden , leed schipbreuk , doordat de paus vooraf waarborgen eischte voor het volledige bezit zijner staten en Oostenrijk ook dit gevoelen bijtrad. Wel liet Napoleon door Laguéronnière eene brochure »Le pape et le congres schrijven, waarin wel beweerd werd, dat de paus souvereine vorst zijn moest, maar tevens ook , dat zijn gebied niet klein genoeg kon zijn, byv.: Rome en omstreken; zelfs schreef de keizer, als gehoorzaamste zoon, een eigenhandigen brief aan Z. H. De paus antwoordde met het onveranderlijke «non possumusquot;, dat is, de paus mag niet afstaan, wat zij¹¹ eigendom niet is, maar aan 200 millioen Katholieken, over de geheele wereld verspreid, toebehoort , en hetwelk hij gezworen heeft ongeschonden te bewaren. Pius IX wendde zich dan ook iu Jan. 1860 met een Encycliek tot al de bisschoppen der geheele wereld, waarin hij plechtig protesteerde tegen elke beperking van zijn gebied; waaraan de bisschoppen, als vertegenwoordigers der 200 inillioen Katholieken in een adres met eerbied eu waardigheid hunne goedkeuring hechtten. Nu volgde er in Italic de grootste comedie, welke er ooit gespeeld is en waarin de keizer der Franschen, (Javour en de partijganger Garibaldi de hoofdrollen vervulden; smadelijk moest de eerste ondervinden, dat zij hem in al zijne grootheid op hun gewilde baan medeslingerden , terwijl de bommen van ürsini, een carbonaro, welke bij de intrede in den schouwburg den keizer bijna het leven kostten, hem tevens moesten herinneren aan zijn vroeger gezworen carbonarischen eed omtrent Italië en dat hij onverbreekbaar aan de revolutie verbonden was (tiet testament van Orsini).

Zooals wij vroeger zagen waren Toscane, Panna, Modena en de liomagna in militaire betrekking reeds met goedvinden van Napoleon geheel met Sardinië vereenigd ; aan Farini was als dictator de regeling en het beheer opgedragen.

In het vredesverdrag van Zurich waren wel uitdrukkelijk de rechten der italiaansche vorsten voorbehouden geworden,

maar wat kon Oostenrijk doen; het was verslagen en machteloos. Napoleon wist spoedig een equivalent voor zijn italiaanschen bond te vinden: als Sardinië namelyk zich versterkte met het bezit van gansch Midden-Italië, dan moest Frankrijk zich om zijner veiligheidswille ook versterken aan zyue Zuid-Oostelijke grenzen; het wenschte Nizza en Savoye , de bakermat der eens zoo vrome Sardinische vorsten, waarover geheel Sardinië inwendig morde, maar Frankrijk juichte, uitgenomen de verstandige Katholieken; dezen zagen er eene volledige kwitantie in aan Napoleon voor bewezene diensten, het ontheffen van dankbaarheid jegens hem en tegelijk het verlies van het pauselijk gebied. Wel verbond zich Victor Emanuel nog om de andere pauselijke staten onaangeroerd te laten; maar hij was spoedig den loop niet meer meester; Cavour, Garibaldi enz. wisten wat zy wilden. Nu was de zaak spoedig beslist. Er kwamen deputaties uit de te annexeeren staten naar den koning en Cavour om allergenadigst bewaard te blijven voor den terugkeer tot hun vorigen toestand en bij het roemrijk Sardinië, voor goed aangehecht te worden; de koning, even grootmoedig nam het verzoek gunstig op , maar zou de natie zelve laten beslissen door eene vrije, algenieene stemming, en deze had in den kortst mogelijken tijd plaats; het spreekt van zelf, eene overgroote meerderheid besliste voor de aanhechting bij Sardinië. Wij hebben u niet te zeggen, dat zulk eene volksstemming geschiedde onder den druk van alle vreesaanjagende krachten, terwijl de goedgezinden gedwongen werden werkeloos te blijven. Het ging in Toscane, Modena, Parma en de Romagna even als in Lombardije; de meeste kloosters werden gesloten en hunne bezittingen tot nationaal eigendom verklaard; hier en daar kerken ontruimd en tot kazernes ingericht, de geestelijken door het gespuis bespied en mishandeld. De bevolking ondervond weldra, dat de annexatie geen goud aanbracht; de schatkisten waren spoedig ledig , de kerk- en kloostergoederen verslonden, en zij moest de zesvoudige belasting van vroeger betalen , en zicli onderwerpen aan wetten en bepalingen, welke vroeger bij hunne wettige vorsten dwingelandij zouden geheeten hebben.

Intusschen had Cavour met eene gvooto meerderheid vau stemmen de goedkeuring tot den afstand van Nizza en Sa-voye in de kamer der afgevaardigden weten te bewerken; wel verhieven er zich in sterke bewoordingen stemmen tegen en riepen »geen Piemont meer zonder Savoyequot; ; maar de meerderheid begreep met Cavour, dat Napoleon thans voor goed aan de omwenteliugswagen gebonden was, en reeds klonk hier en daar eene stem van: »het eenig Italiü, het koninkrijk italiü met Rome als hoofdstad.quot; En terwijl deze woorden gesproken werden, was op het eiland Sicilië reeds een begin tot uitvoering gemaakt. Garibaldi, nadat in het begin van April in Palermo en Messina, op het eiland Sicilië , oproeren waren verwekt geworden tegen de regeering van Frans Jl, die zijn vader Ferdinand II in Mei 1859 was opgevolgd, landde den II Mei 18G0 met eene vrijschaar van 1500 man bij Marsala op de westkust en nog voor het einde dor maand had hij Palermo veroverd; zijne benden vermeerderden dagelijks door het toesnellen van vrijwilligers en het overloopen der koninklijke troepen; bij Milazzo sloeg hij de napelsche troepen en den 22 Mei stond hij voor Messina. Koning Frans gaf zijn volk eene gewijzigde constitutie en knoopte onderhandelingen met Victor Emanuel aan tot het sluiten van een bondgenootschap en gaf den opperbevelhebber zijner troepen in Messina last zich met het leger naar het vasteland in'te schepen , waarop Garibaldi, in naam van Victor Emanuel, bezit van het geheele eiland nam en er een voorloopig bestuur aanstelde. Dat Cavour onderricht was van den tocht uit Genua tegen Sicilië , daaraan behoeft men niet te twijfelen. Hoe kon Garibaldi daar de uitgebreidste maatregelen nemen en eene nationale inteekening voor de onkosten openen ? Het was eene comedie , toen het gouvernement Garibaldi twee schepen nazond, welke hem moesten inhalen; en Engeland had er grootelijks de hand in. Het was met engelsche papieren, dat hij van Genua uitliep naar Malta en twee britsche fregatten dekten zijne landing op de siciliaansche kust tegen de napolitaansche vloot; Engeland wilde wel gaarne in Italië een geduchte nabuur voor Frankrijk zien. Het bleek later uit het Gele

boek van Frankrijk, dat de toebereidselen van Garibaldi ook Napoleon niet onbekend waren , maar deze durfde zich niet bewegen, omdat de zaak van Nizza en Savoye haar volkomen beslag nog niet had.

Victor Emanuel nam het eiland Sicilië uit de hand van den vrijbuiter üaribaldi aan, maar verzocht hem tevens bij eigenhandig schrijven het hierbij te laten , aangezien het vaste land den koning in moeielijkheden met de andere vorsten kon brengen. Garibaldi was evenwel van een ander gevoelen , en betuigde niet te kunnen gehoorzamen, voordat Napels, liome , Venetie vrij en Nizza, zijn geboortegrond, weer aan de Franschen ontrukt zouden zijn.

Den 9 Aug. landde reeds eene garibaldische vrij schaar in Calabrië en tien dagen later stapte Garibaldi met GOOG man bij lieggio aan wal. Door verraad en lafheid geholpen, vervolgde hij zijn weg tot in de hoofdstad Napels, alwaar hij den 7 Sept. zijn intocht deed onder het gejubel der revolutionairen en het in zwijmel gebrachte gespuis. Koning Frans had zich, gevolgd van zijn tot de helft ingesmolten leger, achter de Vol-turno teruggetrokken. Hij moest voor de overmacht wijken , want een sardinisch leger kwam de Garibaldianen weldra te hulp, en sloot zich in de vesting Gaëta met het overblijfsel van zijn leger op.

Terwijl dit alles in het Napolitaansche geschiedde, werden er door Bertani, als het ware de minister van oorlog van Garibaldi, de uitgebreidste toerustingen gemaakt om in den Kerkelijken Staat te vallen; daar had men ook door alle revolutionaire middelen de beweging tot kookhitte weten te brengen; zoo ver evenwel wilde noch Napoleon, noch Victor Emanuel het laten komen; maar zij zelve hadden de omwentelingswagen in het onzalig spoor gebracht en werden nu als van zelven voortgesleurd. Zij lagen nu Garibaldi alle hinderpalen in den weg ; zelfs de sardinische officieren bij zijn leger moesten dit verlaten. Of die twee gekroonde hoofden werkelijk het eigendom der 200 millioen Katholieken wilden sparen, of dat zij slechts nog terugdeinsden voor de verantwoording, willen wij hier niet beslissen, zeker is het, dat hun moreele invloed op dit oogenblik reeds on-

beduidend was. Victor Emanuel gebruikte men slechts voor naam en vertoon en Napoleons trouweloosheid en geveinsdheid waren der geheele wereld bekend. Cavour was de man, die alles beheersclite , en nu hij zag , dat hij op het punt was door Garibaldi overschaduwd te worden en daarbij dat Mazzini, de republikein , zich ook met de zaken begon te bemoeien, begreep hi], dat het thans de tijd was, dat de sardinische regeering zich zelve aan het hoofd der beweging plaatste. Dadelijk werd de minister Farini en generaal Cialdini naar Chambery gezonden, waar keizer Napoleon destijds vertoefde, om dezen te overtuigen dat het tijd van handelen was , ten einde het monarchale grondbeginsel nog te redden. En spoedig daarop klonk het door geheel Italië, dat de keizer zou geantwoord hebben »Faites, mais faites vitequot; (handelt, maar handelt snel). Te gelijk bijna verscheen er eene deputatie van zoogenaamde burgers uit Umbrie en de Marken bij Victor Emanuel, om te verzoeken hen van den druk der pauselijke regeering te verlossen. Den 7 Sept. reeds werd Z. H. opgevorderd om zijne troepen uit die staten terug te roepen , waarop de kardinaal Antonelli den 11 Sept. een weigerend antwoord gaf en nog dienzelfden dag , eer de zon onder was, betrad het leger der roovers het grondgebied van den weerloozen , maar oprechtsten en wettigsten vorst der wereld, van paus Pius IX. De gewone comedie van stemmen, hetwelk natuurlijk met groote meerderheid ten gunste voor Victor Emanuel uitviel, werd weder herhaald. Te vergeefs protesteerden de paus, de bisschoppen en de geheele katholieke wereld. De roof werd door de roovers in bezit genomen, en zij huisden er in zoo als zij elders gedaan hadden. Napoleon nam nog den schyn van ontevredenheid aan, alsof hi] den Kerkdijken Staat geëerbiedigd had willen hebben, daarom riep hij zelfs zijn gezant uit Turin terug en versterkte het fran-sche garnizoen in Rome. Indien het hem ernst ware geweest en hij den wensch zijner katholieke onderdanen, en den lof van alle goedgeaarden der geheele wereld had willen verdienen en den eervollen titel van beschermer des H. Stoels, aan de kroon van Frankrijk verbonden, willen waardig blijven, dan had hij het kunnen beletten. Al had hij ook

het zwaard moeten trekken tegen zijne italiaansche vrienden, die hij toch ook op het dwaalspoor geholpen had, dan zou dit een strgd geweest zijn, welke Karei den örooten weleer tot eer verstrekte ; maar Napoleon rijk in phraze om zijn onwil of onmacht of zyne staatkundige feilen te bedekken, sprak het non-interventiebeginsel uit, en zoo kon de roof door Victor Emanuel voltooid worden.

In het Napolitaansche bleef de oorlog tot de belegering van Gaëta beperkt. De wettige koning Frans verdedigde zich ongeveer drie en een halve maand (4 Nov. 1860—13 Febr. 1861) met moed, waarna hij capituleerde en de wijk naar Rome nam. De handelwijze van Napoleon ten opzichte van koning Frans is ook nooit goed begrepen geworden. Drie maanden lang ligt eene fransche vloot voor Gaëta, onder den schijn van Frans II te beschermen, zij dekt de proviandeering der vesting, belet der Sardinische vloot het bombardeeren van den zeekant, maar laat het aan de landzijde zijn gang gaan, eindelijk trekt zij af en geeft den koning prijs aau zijne roovers. Het eanige resultaat, dat daardoor verkregen werd, was eene noodelooze verlenging van den strijd, meer kunnen wij er niet van zeggen.

Den 7 Nov. 1860 had Victor Emanuel aan de zijde van Garibaldi zijn intocht reeds in Napels gedaan en den 8 ontving hij uit handen van den vrijbuiter de oorkonde der stemming en daarmede de geroofde kroon van Napels en Sicilië. Zijn gebied strekte zich thans uit tot geheel Italië, behalve Venetië en het Patrimonium Petri. In het by eengeroepen italiaansche parlement (18 Febr. 1861) werd Italië tot een koninkrijk verheven en Victor Emanuel nam voor zich en zijne nakomelingen den titel van koning van Italië aan. Spoedig werd het door de meeste mogendheden onder den nieuwen term van »fait accompliquot; (voldongen feit) erkend; een gezegde, waarmede men dan ook in alle diefstallen, moorden enz. zou kunnen berusten. In de laatste dagen van Maart ging het parlement nog een stap verder en verklaarde Rome voor de hoofdstad van het koninkrijk, waarbij echter Cavour de opmerking bijvoegde, dat dit doel niet zonder de goede verstandhouding met Frankrijk te bereiken

was. Hij, de man van de vrije kerk in den vrijen staat, beleefde het echter niet; hij stierf reeds den G Juni 1861, maar zijne verderfelijke staatkunde met hai-e gevolgen stierven niet. Hoe het in Italië toeging kan men zich licht voorstellen. Alles werd in het werk gesteld om die zoogenaamde vrije kerk in den vrijen staat te bewerken, maar daartoe werd aan de eerste alle vrije uiting belet, vele kerken ontheiligd, aau de meeste kloosters werden hunne bezittingen ontnomen en de geestelijken vernederd en mishandeld en daarbij alle staatswetten gemaakt, welke der kerk of haren bedienaars hinderlijk konden zijn. In liome zelf hield Napoleon eene sterke bezetting om den Paus te beschermen en het Patrimonium Petri te bewaren. Dwaas genoeg drong hij aan bij den H. Vader op liberale hervormingen, alsof zij noodig waren ; in der daad de Romein was heel wat vrijer dan de Parijzenaar. Pius IX kon dan ook gerust antwoorden: dat er van geen hervorming sprake kon zijn , zoo lang hij niet in het volle bezit zijner staten was. Alles werd ook door den keizer in het werk gesteld om een «Modus vivendiquot; met Victor Emanuel uit te denken, doch alles stuitte af op het onveranderlijke »Non possumusquot; van Pius.

Intusschen liet de begeerte om ook de H. stad te hebben aan de volbloed revolutionairen en vooral aan Garibaldi en zijne benden geen slaap. In den nacht van den 24/25 Aug. landde Garibaldi nogmaals niet verre van Eeggio aau het vaste land, ofschoon Victor Emanuel en zijn eerste minister Ra-tazzi zich tegen hem verklaarden; hij stoorde zich aau niets en riep in eene proclamatie alle harten en denkende koppen van Italië op om met hem naar Rome te trekken; »Op! op! gij, vurige jeugd van 1859 en 60, ten kruistocht naar Romequot; ! zoo heette het. De italiaansche regeering bleef op haar aangenomen standpunt staan, uit vreeze van met Frankrijk te breken. Den 29 Aug. 1862 werd de garibaldische schaar bij Aspromonte geslagen; Garibaldi zelf aan den voet gewond en gevangen genomen, maar den 5 Oct. weder op vrije voeten gesteld. Met de wraak in het hart en de belofte later terug te komen, vertrok hij naar zijn eiland Caprera. Zoo bleef Rome, bewaakt door de Franschen, nog

voor den Paus bewaard. In 18G3 versoheen eene brochure »le congres et le papequot;, op ingeving van Napoleon geschreven , en in 74]ne troonrede den 5 Nov. 1863 sprak hij in gloeiende woorden, alsof hij nog in de jaren tusschen Se-bastopol en Villafranca was , de begeerte uit, om een congres der mogendheden te Parijs te houden, waar alle hangende vraagstukken zouden beslist worden, en werkelijk werden de mogendheden uitgenoodigd. De meesten namen het aan met een voorbehoud, hetwelk aan eene weigering gelijk stond. Paus Pius IX nam het aan en verklaarde tegelijk, dat hij aan zou dringen op het herstel zijner geschondene rechten. Italië insgelijks rekende ten minste er Venetië bij te winnen. Rusland wilde Polen niet ter sprake hebben en Engeland weigerde ronduit, omdat het vreesde, dat een oorlog het congres mocht sluiten. Het congres gaf de nieuwsbladen een paar weken stof voor hunne kolommen, maar er kwam niets van. Italiö constitueerde zich ; maar jaarlijks werd het deficit in de schatkist grooter, niettegenstaande de vele kerk- en kloostergoederen, welke tot geld gemaakt werden ; de belastingen werden naar verhouding verhoogd. De moorden zelfs op de openbare wegen en bij klaarlichten dag werden als het ware ongestraft bedreven. In de kaniers, de dagbladen werd luid Rome als hoofdstad van het thans zoo gelukkige koninkrijk Italië geëischt, zelfs Victor Emanuel moest op dien wensch in zijne troonrede zinspelen. Napoleon, niet Cavour de eigenlijke bewerker van den 011-zaligen toestand, oogstte reeds zijn loon in. Had de Krim-oorlog Frankrijk in plaats van Rusland, tot het zwaartepunt van Europa gemaakt, de italiaansche oorlog maakte dit wankelend; gelijktijdig vertoonden zich in het centrum van Europa, op duitschen bodem, reeds de voorteekenen van een te wachten omkeer van zaken, vooral door de spanning tusschen Pruisen en Oostenrijk na den deenschen oorlog in 1864; zoodat Napoleon met recht vreezen kon, dat Italië wellicht een bondgenoot in het Noorden van Duitschland mocht vinden, waardoor het te gelijkertijd Rome en Venetië zou kunnen verkrijgen. Om dat te beletten maakte Drouyn de L'huis, Frankrijks minister van buitenlandsche zaken, het

kabinet van Victor Emanuel bekend dat de keizer, zijn meester, genegen zou zijn de fransche bezetting Rome te doen verlaten, als Italië genoegzame waarborgen kon aanbieden voor de veiligheid van den paus. Dit rijk was bereidwillig om te onderhandelen en zoo ontstond de September-conventie van 15 Sept. 18G4, welke voornamelijk het volgende bevatte: Italië verplicht zich , het tegenwoordig gebied van den H. Stoel niet aan te vallen en zelfs om eiken aanval van buiten te verhinderen, Frankrijk zal zijne troepen, naarmate der vordering van de organisatie van een pauselijk leger, terugtrekken, de geheele ontruiming moet in twee jaren voltrokken zijn ; de italiaansche regeering verhindert geenszins de vorming van een pauselijk leger uit vrijwilligers van al de katholieke mogendheden, onder voorwaarde, dat dit leger in sterkte en strekking niet ontaarde in een middel van aanval tegen de italiaansche regeering; Italië verklaart verder zich bereid in eene overeenkomst te treden tot het overnemen van een gedeelte der vroegere schuld van den Kerkelyken Slaat; als aanhangend protocol werd nog bepaald: dat de conventie van 15 Sept. dan eerst kracht zou hebben, als de koning de verlegging der hoofdstad des koninkrijks in eene daartoe bepaalde stad zou afgekondigd hebben, welke verlegging binnen zes maanden na het sluiten der conventie moest plaats hebben. Het laatste is Italië spoedig nagekomen. Florence trad als hoofdstad in de plaats van Turin ; deze verandering had in de laatste stad een opstand ten gevolge, welke met kracht moest onderdrukt worden. De italiaansche mannen van vooruitgang beschouwden Florence slechts als een rustpunt op den weg naar Home. De laatste stad bleef toch hun doel, daar waren zij niet van af te brengen, dit werd zoowel in de nieuwsbladen, als in de kamers luid verkondigd, zelfs Victor Emanuel moest er op zinspelen in zijne troonreden. De groote paus Pius IX, opwien thans de gemoedelijke wereld het oog gevestigd had en die zelfs door geleerde Protestanten bewonderd werd, gaf den 8 Dec. 18G4 zijne beroemde Encycliek en Syllabus, waarin hij, ten aanhoore der vijf werelddeelen, al de verkeerde stellingen van het liberalisme en de nieuwere beschaving doemde. alg. oesch. 50

Volgens de September-conventie, zooals wij gezien hebben , kon de paus een leger tot eeue bepaalde sterkte aanwerven onder zijne katholieke zonen ; zoodra hij nu zijne vaderlijke roepstem liet hooren, snelden de edelste jongelieden uit de geheele wereld, zelfs uit de verwijderdste hoeken van Amerika onder zijne vaandels; heerlijk was Nederland hierbij door zijne trouwe zonen vertegenwoordigd. Ware een leger noodig geweest om den rechtvaavdigsten der vorsten , den paus, in zijne onbetwistbare staten te herstellen , dan hadden honderdduizenden jongelingen en mannen uit alle oorden der wereld de wapenen voor hem opgenomen, en dit is ook de troost voor don Paus-Koning , voor dien edelen grijsaard , in al zijn lijden, dat, daar buiten Italië, millioenen harten warm voor hem kloppen, en hem toonen, dat geen offer voor hen te groot is, of zijn zal. Dat alles baatte echter niets, Pius was overgeleverd. Italië wachtte slechts op de gelegenheid om zijn roof te voltooien, te meer, nu het ook in het bezit van Venetië was gekomen, waarover wij later zullen spreken.

Napoleons houding was huichelachtig en werd door niemand begrepen; dit zag elk, dat hij door de omwenteling , welke hij met Cavour georganiseerd had, zelf overmeesterd was geworden, daarbij was elke andere katholieke mogendheid verhinderd iets voor den bedrukten Paus-Koning te doen; voorzeker had anders Isabella hare spaansche scharen beschikbaar gehad om den H. Vader destijds to beschermen. Reeds in het begin van 1807 maakte de fransche regeering I de italiaansche opmerkzaam, dat er onrustbarende bewegingen I tegen Rome voorbereid werden. Spoedig daarop verklaarde de I oude vijand van Rome, Garibaldi, dat hij zich aan het I hoofd der beweging zou stellen en riep luid alle Noord-en I Zuid-Italianen op om Rome te helpen bevrijden. Het fran- I sche gouvernement was door spionnen en mededeelingen ! van alles onderricht, terwijl men te Rome in de grootste onge- I rustheid verkeerde. Ratazzi, Italiëns hoofd van het ministerie , I gaf ontwijkend antwoord, ofschoon er overal openbaar voor I de vrijscharen aangeworven werd. Eindelijk deed Garibaldi I nog stouter stap; hij richtte namelijk eene nota aan de ge- 1

zanteu van Engeland, Pruisen en Rusland te Florence, waarin hij tegen de souvereiniteit van den paus protesteerde en in welke hij in herinnering bracht, dat de romeinsche constituante hem vroeger tot gouverneur van li ome benoemd had, en dit mandaat hem door het volk nog niet ontnomen was geworden. Deze stap, welke üome verschrikte en Parijs verbitterde, want ook tegen Napoleon zette Garibaldi de Italianen met vuur aau, noodzaakte toch Ratazzi om maatregelen te nemen, te meer aangezien Frankrijks houding meer dreigend werd; hij liet de zoogenaamde romeinsche vluchtelingen, die zich op bevel van Garibaldi op de grenzen ophielden, verwijderen en den 22 Juni werd eeue kleine bende, welke by Terni over de romeinsche grenzen wilde gaan, uiteen gejaagd; (50 werden er gevangen genomen, waardoor Frankrijk voor eenige weken gerust gesteld werd. Ln het italiaausche parlement ging het niet beter toe. Het verkoopen, toeëigenen van kerk- en kloostergoederen had geen einde, kortom, alle wetten en bepalingen werden gemaakt om de Kerk en de geestelijkheid.te hinderen en den ld. Vader te bedroeven; toen in het midden van Sept. Garibaldi zelf in Florence aankwam, üen volgenden dag verscheen in het dagblad ^e Reforma de oproeping van alle italiaausche patriotten om goed en bloed voor de bevrijding van Rome en de verdrijving der Franschen te wagen en iu de Italia riep Garibaldi de Romeinen op om op te staan en vast op zijne hulp te rekenen. Ratazzi, die öf geen vertrouwen in de onderneming stelde of Napoleon zand in de oogen wilde strooien , richtte den 21 Sept. in de officieele courant cene vermaning aan de Italianen om zich dooiden grooten naam van Rome niet tot schending der internationale verdragen te laten verleiden eu verklaarde, dat verder de regeering tot de uiterste grenzen hare eenmaal opgenomene verplichtingen zou nakomen en noemde het strijdig met de ware vaderlandsliefde eens burgers zich boven de wet te willen stellen en het hooge gezag aan te matigen. Het was te laat, woorden baatten niet meer; men had dan ook vroeger moeten handelen. Garibaldi sloeg niet de minste acht op dit soort van manifest en vertrok uit Florence om zich aau

het hoofd zijner scharen te stellen, welke hem op de pauselijke grenzen wachtten.

Den 23 Sept. 1867 kwam hij te Asinalonga bij Siena aan, daar kreeg hij van de provinciale autoriteit de aanmaning om van zijn voornemen af te zien en naar Caprera terug te keeren en aangezien hij niet gehoorzaamde, werd hij den volgenden dag gevangen genomen. In Florence , waar men niet twijfelde of Garibaldi handelde in geheime verstandhouding met Ratazzi, maakte dit bericht verschrikkelijken indruk, eindeloos waren de verwenschingen tegen deu minister en Frankrijk. Het bleek echter spoedig, dat Ratazzi het zoo euvel met den woelgeest niet opnam, want hij werd naar Alessandria gevoerd en den 27 Sept. naar zijn eiland gebracht en op vrije voeten gesteld en sedert bewaakten italiaansche oorlogschepen zijne verblijfplaats. In Parijs was men verwonderd, dat men van Garibaldi geen waarborgen voor de toekomst gevorderd had, alsof waarborgen bij mannen van die soort iets zouden geveu; wel moeten wij opmerken, dat op Ratazzi's handelwijze de partij van de daad en Garibaldi's verhouding als lid der gedeputeerden invloed moest hebben. De aanvoerders van den strooptocht lieten zich echter niet tiit het veld slaan en beproefden , hoe weinig kans van slagen zij ook hadden, na korten tijd den inval. Van de zyde der pauselijke onderdanen zag men niet de minste opwekking, en Rome zelf, hoewel alles in het werk was gesteld geworden om het tegendeel te bewerken, bleef rustig. De voorposten, welke in kleine afdeelingen de pauselijke grenzen waren overgetrokken, vonden op het platte land en in de kleine steden geen bijval, maar werden zelfs hier en daar door de bevolking uiteengejaagd, voornamelijk ook om hun roof en het schenden van kerken en andere godsdienstige gestichten. De pauselijke rogeering stelde vertrouwen in haar leger van omtrent 8000 strijders ; en deze beantwoordden hieraan met vuur en moed ; waar zij de lage overweldigers aantroffen, werden deze dapper teruggeslagen en over de grenzen gejaagd. Ratazzi bood aan deze schending geen werkdadigen tegenstand. De cordon, welke het ministerie Racasoli reeds aan de pauselijke grenzen

getrokken had, bleef niettegenstaande Frankrijk op versterking had aangedrongen, zwak bezet, vandaar dat gewapende benden in groot getal vrij over de pauselijke grenzen trokken, en van den 30 Sept. af begonnen er onder het opperbevel van Garibaldi's zoon, Menotti, groote scharen stelselmatig van het Zuiden en Noorden het pauselijk gebied binnen te rukken. Men hoopte met geringe moeite Rome binnen te dringen: ware dit gelukt, dan zouden natuurlijk de italiaansche troepen hen op de hielen gevolgd hebben en de zaak was beslist geweest. Op een oorlog met Napoleon rekenden zij niet, maar hielden zich overtuigd dat hij zijn Magenta en Solferino niet verloochenen zou. En toch nam de keizer die houding aan. Hij gaf dadelijk bevel om drie brigaden in de nabijheid van Toulon zaiuen te trekken en liet eene transportvloot in de Middellandsche Zee in gereedheid brengen; hij rekende in Toulon even dicht bij Rome te zijn als het italiaansche leger. Sterk verwierp Napoleon het plan van Ratazzi om de italiaansche troepen de romeinsche grenzen te laten overtrekken, ten einde het drijven der vrijscharen te beletten, hoewel de italiaansche minister gelijk bij voorgaf, onmogelijk de grenzen hermetisch kon afsluiten; de keizer evenwel verklaarde het als eene schending der September conventie te zullen aanzien.

In het pauselijk gebied werden intusschen de binnengerukte vrijscharen met zeer weinig geestdrift ontvangen, maar zeer veel hadden de bewoners van hunne buitensporigheden te lijden. Tn het algemeen kwam het zelden tot een gevecht, voornamelijk omdat de romeinsche regeering de hoofdstad niet ontblooten wilde en slechts zwakke afdeelingen tot de landsverdediging kon uitzenden; daardoor konden de vrijscharen zich eenige weken in het pauselijk gebied staande houden; maar den 18 en 19 Oct. werden zij volkomen teruggedrongen en den 20 was het gebied weder ontruimd. Door al het gebeurde werden de betrekkingen tusschen de fransche en de italiaansche regeering vrij gespannen. In den franschen ministerraad van 16 Oct., waarin ook de keizerin, welke den paus steeds bijzonder genegen was geweest, tegenwoordig was, werd besloten den franschen gezant in Florence op te dragen oin

van Victor Emanuel bepaalde waarborgen teeischen voor den ernst van het optreden tegen de vriischaren, alsmede de opheffing van de werfkantooren en andere dergelijke maatregelen, en eene proclamatie daaromtrent aan zijne italiaansche onderdanen. Toen deze depêche te Florence aankwam, was er reeds eene ministerieele crisis begonnen. De koning was door het voortdurend dringen van Frankrijk aan het wankelen gebracht, waarop Ratazzi hem zijn ontslag had aangeboden. Victor Emanuel aarzelde nog dit aan te nemen, toen bovengenoemde fransche depêche aankwam, te gel ijker tijd met het bericht, dat Garibaldi, niettegenstaande hem zes schepen bewaakten, het eiland Caprera had verlaten en to Livorno geland was ; tengevolge hiervan besloot de koning zich naar de inzichten van Frankrijk te schikken en riep generaal Cialdini, die Garibaldi bij Aspromonte gevangen had genomen , om een nieuw ministerie te vormen; waarop Napoleon voorloopig het bevel introk tot inscheping der troepen te Toulon. Cialdini spande te vergeefs alle moeite in om bij de gematigde linkerzijde mannen te vinden, die met hem beproeven wilden om de goede verstandhouding met Frankrijk volgens den wensch des konings te herstellen; gedurende dien tijd voerde het oude ministerie in naam nog tie zaken, maar in waarheid was eigenlijk Italië zonder regeering en hiervan wist Garibaldi gebruik te maken. Den 23 Oct. verscheen hij vrij en frank in Florence en sprak openlijk tot het volk, dat hem met geestdrift ontving. Elke verwensching, welke hij tegen Frankrijk deed, werd luide toegejuicht; de verovering van Rome en de verdelging der Franschen, dat was zijne leus en beiden zou hij onmisbaar bereiken. Denzelfden dag verliet hij met een buitengewonen trein, welken men te zijner beschikking stelde, de hoofdstad, vereenigde zich aan de pauselijke grenzen met zijn zoon Menotti en beproefde reeds den volgenden dag de stad Viterbo te bestormen, maar hier werd hij dapper door de pauselijke zouaven teruggeslagen; den 26 Oct. ontrukte hij echter aan de zwakke bezetting Monte-Rotondo. Hier zette hij zich op omtrent twee mijlen afstands van de poorten van Rome met 4000 man vast, om zich te vereenigen met de, uit het Zuid-Oosten, aanruk-

kende scharen. In Rome hadden zich, tegelijk niet het verschijnen van Garibaldi te Florence, oproerige bewegingen geopenbaard.

De boosaardigheid en wraakzucht der ellendige vevolu-tionairen gingen zoo ver , dat zij een gedeelte der kazerne , waarin de pauselijke zouaven lagen , in de lucht lieten springen ; gelukkig dat de raeesten reeds liome verlaten hadden en de overigen op wacht waren, zoodat het slechts aan eenige j ongelukkigen het leven kostte; ook werd de stelling op Monte-Pareoli door de insurgenten in bezit quot;•enomen. Veel aanhang vonden de oproermakers niet, zoodat de regeering gemakkelijk meester bleef van den toestand. Monte-Pareoli werd weer hernomen en Rome den 25 Oct. in staat van beleg verklaard on versterkt. Den 26 Oct., denzelfden dag toen Garibaldi zijne stelling in Monte-Rotondo innam en Cialdini zijn mandaat tot vorming van een nieuw ministerie in do handen des konings teruggaf, kwam hot bericht van don toestand bij Napoleon aan , tegelijk met verzoek om hulp uit Rome; de keizer gaf dadelijk bevel tot inscheping der troepen met bevel tot vertrek uit Toulon en den 30 Oct. had de ontscheping te Civita-Vecchia plaats en denzelfden dag nog werden de eerste kolonnen reeds per spoor naar Rome vervoerd, üe frausche versterking werd door alle volksklassen met gejubel ontvangen.

Garibaldi, wiens sterkte nu tot omtrent 7500 man was aangegroeid, waaronder vele jongelieden zelfs van 15—lü jaren, stond nog altijd in afwachtende houding te Monte-Rotondö; hij scheen van do aankomst der Fran-schen niets te weten. Den 3 Nov. rukte eene kolonne van. 3000 pauselijke zouaven Rome uit, zij werd gevolgd op een goeden afstand door 2000 Franschen; spoedig stieten de zouaven op Garibaldi's voorposten. De pausolijken, hoewel klein in getal, maar sterk door de rechtvaardigheid hunner zaak, en brandend van verlangen om hun leven voor de heiligheid des strijds op te offeren, bevalen hunne zielen aan God en in de gebeden der Kerk, aanvaardden den strijd, en onder de muren van Montana , zuidelijk van Monte-Rotondo, kwam het tot een hevig gevecht, waarin de zouaven streden

als helden en in hetwelk vooral ook onze hollandsche jongelingen onvenvelkbare lauweren behaalden. Meer dan eens moest Garibaldi wijken ; maar door eene zijwending, welke hij onverwachts maakte en zijne groote overmacht, werd hun toestand bedenkelijk, toen juist de fransche reserve opdaagde en met hunne chasse-pots de overwinning hielpen voltooien. Garibaldi liet 600 dooden en 1600 gevangenen achter; hij vluchtte met zijne scharen naar het Zuid-Oosten om zich nog met de toeijlende troepen te vereenigen, doch dit werd verijdeld. Zijne troepen redden zich over de grenzen, waar zij door de italiaansche ontwapend werden. Garibaldi werd gevangen genomen, maar weinig weken daarna weder op vrije voeten gesteld.

In Florence was den 27 Oct. door generaal Monabroa een reactionair ministerie samengesteld geworden. Zijne eerste schrede was de uitvaardiging van het manifest di'S konings in den zin van Frankrijk, waarin de ondernemingen van Garibaldi ten sterkste afgekeurd werden ; het heette daarin: zijn vaandel is niet dat des konings en een oorlog tegen Frankrijk zou een broederstrijd zijn. Om echter de partij van de daad niet te diep te kwetsen, werd er bedekt in gewezen op het parlementsbesluit om Rome tot de hoofdstad van Italië te maken en op de hoop de ro-meinsche zaak in verstandhouding met Frankrijk op te lossen. (Sedert 1870 is de toestand geheel veranderd, toon heeft de Gualantuorao gedaan , waarvoor de barbaar Atti la terugdeinsde.)

Griekenland kwam niet tot die rust, welke men had mogen verwachten, na zoo veel jaren van bloedigen strijd om zich van Turkije los te scheuren. De beschermende toestand der drie mogendheden was reeds een staat van inwendige verdeeldheid door den drievoudigen invloed; daarbij kwamen nog de onmatige geaardheid der Grieken en de be-

rooide toostand van het land zelf na de worsteling. Koning Otto was niet de man om zoo vele raoeielijkheden te bestrijden. Bij dit alles koesterden de Grieken steeds het denkbeeld om zich ten koste van Turkije uit te breiden, cn toen nu Otto zich gedurende den Krim-oorlog buiten alles hield , was zijne zucht om aan Griekenland's grootheid werkzaam te zijn, verdacht. Verschillende opstanden en vooral die van Nau-plia werden wel gedempt, maar de lucht bleef vol revolutionaire stoffen. Nadat koning Otto den 8 Juni 18C2 weder een nieuw ministerie omler den generaal Colocotronis benoemd had , hetwelk der natie rechtvaardige handhaving der constitutie beloofde, en de algemeene kwijtschelding van 19 Sept. had ten uitvoer laten brengen, en den 23 Sept. de wet op de nationale garde door de kamers was aangenomen, meende hij gerust een tochtje met zijne gemalin in het zuiden van zijn rijk te kunnen doen. Den 13 Oct. scheepte de koning zich met de koningin in op het stoomfregat de Amalia, en bezocht achtereenvolgens Hydra, Spezzia en Sparta en kwam den 19 te Kalamata aan, waar den volgenden dag generaal Mavromicholis zich bij hem vervoegde met slechte tijding uit Acarnauië. De generaal Grivos had de bezetting van Vonizza opgeroepen om de vrijheid en de volkssouvereiniteit te verdedigen, welke de koning en zijne ministers, zooals hij uitriep, met voeten hadden getreden ; dergelijk bericht kwam ook uit Patras. De koning besloot daarop dadelijk naar zijne hoofdstad terug te keeren, maar toen hij in de Pireus aankwam, had de opstand reeds de uiterste grenzen overtreden. Kr had zich reeds een voorloopig bestuur gevormd onder het voorzitterschap van Boulgaris, welke eene constitueerende vergadering bijeenriep. Toen de koning en de koningin te Salamine wilden ontschepen , kwamen de vreemde afgezanten, waaronder die van Beije-ren, en deelden den koning met ontsteltenis mede, dat zijne zaak verloren was en hij Griekenland moest verlaten, hem aanradende op een vreemd schip zijne toevlucht te nemen , als hij zich niet bloot wilde stellen aan mogelijke verkeerde behandeling van de bemanning der Amalia zelve; en bijna op hetzelfde oogenblik kwam de minister Kalifronas om hem

M|ij|

W;l

'lil -v

ilif

ito

jV - quot; '

lIIL

iim i^:' '4 ife illti

■

het revolutionaire besluit te beteekenen. De koning scheepte zich met zijne gemalin in op het engelsche schip de Sylla, van waar hij den 24 Oct. 18G2 eene proclamatie uitvaardigde , in welke hij onder anderen zeide: »dat hij, om zijne grieksche onderdanen niet weder in een bloedigen strijd te werpen, voor het oogenblik het land verlietquot;. Van afstand sprak hij niet, zooals hij later ook niet gedaan heeft. Zoodra hij de Amalia had verlaten, werd de vaan des opstands ten top geheschen. Do omwenteling was voltooid. Den 1 Dec. werd de grieksche natie door het voorloopig bestuur opgeroepen om een nieuwen koning te kiezen , en nu bleek het , dat het gemakkelijker is er zich van te ontdoen dan een nieuwen te verkrijgen; daarenboven waren de Grieken in het begin vrij keurig in hunne keus. De nieuwe koning moest zijn : lid van een der regeerende europeesche vorstenhuizen , geen Duitscher, een groot fortuin bezitten en reeds kinderen hebben; zij moesten echter later hunne eischen heel wat lager stellen om niet zonder koning te blijvon.

De eerste naam, welke ernstig ter sprake kwam, was die van den jongen hertog van Leuchtenberg, kleinzoon van Eugène de Beauharnais en van den keizer van Rusland Nicolaas I. Tegen dezen was Engeland bijzonder gestemd, omdat hij te gelijker tijd een Romanof en een Beauharnais was; het vreesde eene te nauwe vereeniging van Rusland en Frankrijk omtrent Griekenland. Engeland liet door zijne agenten de candidatuur opwerpen van prins Alfred , tweeden zoon van de koningin van Engeland, het gouvernement spiegelde daarbij aan Griekenland als lokaas den afstand der Ionische eilanden voor. Dit plan beviel natuurlijk aan de beide andere mogendheden niet, welke Engelands invloed daar niet zoo heerschend wilden hebben, en verscholen zich achter het protocol van Febr. 1830. In Griekenland zelf gaf men reeds manifestaties ten gunste van prins Alfred , want dat zou met een nieuwen koning nog eene prachtige aanwinst van gebied zijn; maar Rusland en Frankrijk bleven zich tegen Alfred en Engeland tegen Leuchtenberg verzetten, zoodat beide candidaturen vervallen moesten.

van den hertog van Saksen-Coburg, maar beiden bedankten; totdat eindelijk het kabinet van Londen met een anderen candidaat voor don dag kwam, namelijk prins Chris-tiaan-Willem-Ferdinand-Adolf-George, tweeden zoon van den tegenwoordigen koning van Denemarken , wiens dochter gehuwd was met den prins van Wallis. Weder liet Engeland de afstand van de Ionische eilanden doorschemeren. Frankrijk en Rusland traden tot de keuze bij en (Trieken-land maakte geen bezwaar den deenschen prins aan te nemen, al was hij ook Duitscher van afkomst en geen fortuin of kinderen bezat, ja, zelfs nog minderjarig was. Den 30 Maart 18G3 riep hem de nationale vergadering onder den naam van George T als koning der Hellenen uit, in plaats der Grieken, op bijzonder verzoek der Forte. Ëene griok-sche deputatie, bestaande uit den admiraal Canaris, Zaïwis en Philemon, vertrók naar Koppenhagen, welke aldaar met de grootste plechtigheid werd ontvangen, waar Canaris zich in zijn ijver zoo ver liet vervoeren, dat hij in zijne aanspraak tot den jongen koning zelfs de woorden van den ouden Simeon «Nunc dimittis, Domine, servum tuumquot; gebruikte. De jonge koning nam de kroon aan en beloofde de constitutie te handhaven enz. Den 29 Oct. deed hij zijne intrede in Athene, en geheel Griekenland juichte; hij was vergezeld van den graaf Sponnek, die bij hem zou blijven oin hem tot bijzonderen raad te dienen. In het voorjaar van 18G4 werden de Ionische eilanden met Griekenland vereenigd Sedert regeert George i; maar de inwendige verdeeldheid, de onrustige aard der bevolking en do slechte toestand der financies beletten het land tot dien bloei te komen, waartoe het anders door zijne ligging en vruchtbaren bodem zou kunnen geraken.

Bloediger dan de omwenteling in Griekenland was de opstand in Polen tegen de russrche overweldiging. Het was den czaar niet genoeg de Polen te beheerschen, neen,

hunne nationaliteit, hunne taal zelfs moest verdwijnen en vooral mochten zij niet katholiek blijven , in één woord, zij werden zonder ophouden in hunne heiligste belangen gekrenkt. Het was alsof de beheerscher aller Russen hen tot den opstand uitdaagde , ten einde reden te hebben hen te verdelgen en in het hart van Rusland arm en verlaten te verspreiden. De Polen boden lijdelijken weerstand en stelden alles onderling in het werk om hunne nationaliteit aan te wakkeren, en hun godsdienst en taal te bewaren. Jn 1861 en vooral in 1862 was reeds duidelijk eene zekere spanning onder hen zichtbaar, voortgebracht door de overmate van willekeur; van eene samenzwering was echter nog geen spoor waar te nemen. Den 8 Juni 1862 zond keizer Alexander zijn broeder Constantin als stadhouder, vergezeld van den pool Wielopolski naar Warschau ,• zoo het heette, met eene vredelievende en verzoenende zending. Constantin beloofde dan ook te trachten de grieven weg te nemen en wettigheid en orde te herstellen. Maar Rusland scheen met de eene hand terug te nemen , wat het met de andere gaf. In 1862 werden alleen meer dan 14 800 personen te Warschau in de gevangenis geworpen. Den 27 Aug. deed de grootvorst in eene proclamatie een beroep op het vertrouwen en de mede-werking van het verlichtste gedeelte der poolsche natie en toen velen hieraan beantwoordden en als voorwaarde van hunne medewerking de vereenigiug der poolsche gewesten onder een poolsch bestuur stelden, werd op het onverwachts Andreas Zamoyski, als leider dier partij, opgelicht, naar Petersburg gebracht en in ballingschap gezonden; evenzoo ging het den adelijken van Podolië, welke hetzelfde eischten in eene vergadering; zij werden naar Potersburg gesleept om als misdadigers veroordeeld te worden. Wel werden er aanslagen op het leven van den grootvorst en van Wielopolski gedaan, maar dit waren afzonderlijke feiten, zooals later bleek, waarvoor de natie niet verantwoordelijk kon zijn. Alles bleef nog bij den wettigen vorm, er scheen zelfs meer vertrouwen in de regeering te zijn, toen er eene geweid-daad ten uitvoer werd rebracht, welke alle hoop den bodem insloeg en duidelijk maakte, wat de czaar beoogde. Het was

de lichting van rekruten volgens een keizerlijk bevel van 5/17 September. Om al het harde en uitdagende van zulk een maatregel te begrijpen, moet men het volgende wel in aanmerking nemen. Sedert dat Polen, na den opstand van 1831, eenvoudig tegen alle traktaten en rechten in, als eene russische provincie werd beheerd, moest het ook geduldig de zoogenaamde russische conscriptie verdragen. De jonge soldaten, door het gouvernement van St. Petersburg weggenomen , verlieten hunne families zonder ooit weer terug te komen. Een enkel district, dat van Piotrkow, leverde sedert 1831 11000 manschappen aan het russische leger, waarvan er slechts 400, verminkt en buiten staat om te werken , terugkeerden. Sedert den Krim-oorlog had er geene lichting plaats gehad en in 1859 was er eene wet verschenen, waarbij de willekeurige lichting volgens bloote aanwijzing van personen, zou vervangen worden door de conscriptie met loting, zooals zij bij ons en elders geschiedt; maar deze wet werd voor deze lichting op zijde gelegd en alles werd aan de autoriteiten overgelaten. Men wilde op eens al de weerbare macht uit Polen rukken; in een woord allen wegvoeren, die verdacht waren niet alleen te werken, maar zelfs te denken aan de poolsche nationaliteit; dit was de gedachte van Wielopolski, door wien het plan was opgemaakt en dat gretig aangenomen werd door het kabinet van St. Petersburg. Er had eene geduchte samentrekking van russische troepen in Polen plaats ; in Warschau alleen 50 000 man voor eene bevolking van ruim 200000 zielen. Poorten en straten werden 's nachts afgezet en sterke patrouilles doorkruisten de stad. Angst en siddering vervulden het hart der arme Polen, bevend zagen zij eiken nacht aankomen , want zij kenden hunne onverbiddelijke beulen ; wat nog vluchten kon, vlood met angst en wraakgevoel vervuld naar de bosschen, toen eindelijk in den nacht van den 15 Jan. 1863 de gevreesde slag viel. In het holste van den nacht bevond zich Warschau op eens als eene stad, ingenomen bij verrassing, door benden van woeste soldaten en politie-agenten vervuld, welke gereed stonden om in het duister de afgrijselijkste bevelen ten uitvoer te brengen. Op het bepaalde uur drongen de woeste-

lingen de woningen van wijk tot wijk binnen, om volgens lijsten de aangewezene personen op te lichten; bij het licht hunner lantaarnen beschouwden zij de te bed liggenden, dwongen hen zich te kleeden en leverden hen gekneveld aan de soldaten over, zonder hun tijd te laten om van hunne dierbaren afscheid, te nemen; in troepen vau twintig werden zij geboeid naar het stadhuis gevoerd en van daar naaide citadel. Vond men den aangewezen persoon niet, dan moest zijn vader, hoe oud ook, of zijn broeder hem vervangen en werd medegesleurd. Zoo werden er duizenden 's nachts opgelicht, maar ook duizenden wisten te ontkomen. Het was een hartverscheurend schouwspel, toen den volgenden morgen die ongelukkige zonen en vaders, als misdadigers geboeid, werden weggevoerd, zonder dat zij zelfs de hand hunner ouders, kinderen of verwanten mochten drukken. Het ijselijke gekerm , de wanhoopskreten der achter-geiateno moeders, vrouwen en kinderen klonken zoo droevig door de koude lucht, maar konden toch de ijzeren russische harten niet verwarmen. Toen de eerste aandoening der slachtoffers dier tirannie voorbij was, hernamen zij hun moed, riepen hunnen verwanten een hartelijk afscheid toe en hieven hun nationaal poolsch gezang aan , gevolgd van een lofzang aan de Moeder Gods en onderwierpen zich aan hun lot.

Den 19 Jas men in het officieele dagblad van Warschau: »dat de lichting den 15 in de grootste orde en rust was bewerkstelligd en de rekruten den besten wil aan den dag hadden gelegd.quot; Verder kon toch een gezag, bedwelmd door zijne macht, den spot met de ongelukkige slachtoffers zijner dwingelandij niet drijven! Iliene trilling doorliep Polen van het eene einde tot het andere, en niets kon de ongelukkige crisis meer afwenden. Geheel eene getergde natie stond op tegen hare beulen, al wie kon greep de wapenen aan, honderden recruten ontsnapten. Zij verzamelden zich iu de bosschen bij Blonié en het stadje Serock, hun getal nam van uur tot uur toe; reeds don 22 had er eeu gevecht plaats tusschen de verzamelde.vluchtelingen en de russische troepen, waarin de laatste met verlies moesten wijken. Dat er geen geregelde samenzwering voor den 15 bestond, zooals de

liusseu wilden beweren, blijkt ten volle; want de eerste troepen dwaalden rond zonder orde, of opperhoofd, zelfs zonder wapenen. In weinige dagen was de opstand, uit wanhoop geboren, overal, ofschoon nog slecht georganiseerd en gewapend ; maar sterk en vurig door het gevoel van een strijd tegen den wreeden onderdrukker voor haard en leven. Eenmaal uitgebroken nam hij weldra een geregelden vorm aan. Er ontstond zelfs in Warschau onder de oogen van VVie-lopolski eene geheime regeering (comité), welke door geheel Polen hare bevelen gaf en zelfs belastingen uitschreef, die trouw geïnd werden, daarbij was deze verborgen regeering bekend met alle besluiten en plannen der russische autoriteiten; de generaal van Berg antwoordde daarom aan den grootvorst stadhouder Constantin, op zijne vraag of hij iets van het geheime comité ontdekt had: »ik heb ontdekt dat, behalve uwe keizerlijke hoogheid en ik, iedereen deel uitmaakt van het comité.quot;

Weldra ontbrak het den Polen ook niet meer aan aanvoerders : Leon Frankovvski, Padlewski Bogdanowicz , Mie-lencki en vooral Langiewicz kwamen uit hunne schuilhoeken te voorschijn ; de laatste werd weldra de opperaanvoerder en door het geheim comité als dictator aangenomen. Van nu af kwam er meer eenheid in de beweging; de troepen werden gewapend en waar wapenen ontbraken, vocht men met de zeis, zelfs een bataillon zouaven werd aangevoerd door een Franschman, Kochebrun; vele andere vreemde vrijheidkampers vochten onder de vanen der Polen en ofschoon de eerste grondbezitters en rijke boeren nog geen openbaar deel in den opstand namen, hielpen zij toch zijdelings dooide gewonden te verzorgen, door levensmiddelen en gelden te verschaffen. Geheel Polen was een legerkamp; men vocht overal, te Tomaszow, Wonchok, te Biala en soms met voordeel. De vaderlandslievende Polen streden met een moed en verachting des doods, welke alle beschrijving te boven ging; zooals bijv.: te Wengrow, in het palatinaat van Lublin den G Febr. 18G3. in deze stad hadden zich verscheidene benden vereenigd; /4] werden aangevallen door eene vrij aanzienlijke macht Russen, geholpen door G stukken

zwaar geschut. De Polen behoefden er niet aan te denken om zich tegen zulk eene overmacht in eene opene stad te verdedigen, zij konden alleen strijdende terugtrekken en dit nog was hoogst gevaarlijk; toen boden zich 200 jonge Polen aan, de meesten adellyken en velen nog geen 20 jaren oud om met hun lichaam den terugtocht te dekken , en hunne zielen God aanbevelende en het poolsche volkslied zingende, wierpen zij zich woedend op de Russen ; zij werden allen gedood, maar hielden den strijd meer dan een uur aan, en bezorgden daardoor aan het gros van het poolsche leger den tijd om zich te redden.

In de bergen van Sainte-Croin, te Surur en te Kozienice werden de Russen met groot verlies teruggeslagen, üe czaar en zijne regeering waren woedend, zij dachten deze keer slechts met een handvol oproermakers te doen te zullen hebben; maar als uit het zand verrezen de strijders, en de wreede handelwijze der troepen, welke zij afzonden om te vuur en te zwaard een opstand te beteugelen , welken zij zei ven uitgedaagd hadden , gaf aan den weerstand altijd meer voedsel. De russische troepen, welke het land doortrokken en dikwijls geslagen werden, wreekten zich door verwoesting en moord. Als zij in eene stad of dorp kwamen, plunderden en verbrandden zij alles en doodden zonder onderscheid van geslacht of ouderdom, wat in hun bereik kwam. Te Tomaszow en te Stiematicze werd meer dan de helft der bevolking wreedaardig vermoord en de barbaarschheid te Miechow, dat uitgeplunderd en in vlam gestoken werd, bedreven door de russische soldaten, weigert onze pen te beschrijven.

Door de benoeming van Langiewicz als dictator was der poolsche natie wel een zichtbaar vaandel aangeboden, waaronder zy zich kon scharen, ook werd het vertrouwen wel groo-ter in de omwenteling , dewijl velen dit niet stelden in het geheime comité; maar van eene andere zijde werd het kamp van den dictator de hoofdmacht, waarheen de meeste vrijwilligers zich begaven; er kwam dus te veel kracht op één punt, juist wat de Russen wenschten, ten einde in eens den opstand een doodelijken slag toe te kunnen brengen. En dit

ook. Zoodra, zij zagen, dat de dictator eeue bepaalde macht bij zich had, werd hij door verschillende kolonnen in alle richtingen, niet ver van de Weichsel in het voormalig palatinaat Krakan aangevallen. De Polen vochten dapper gedurende drie dagen, 17,18 en 19 Maart, en hielden moedig stand, maar werden altijd nauwer ingesloten; toen nam Langiewicz het besluit om zijn leger te ontbinden en te beproeven in verschillende kleine afdeelingen een ander gedeelte van het land te bereiken; hij zelf moest zich redden op Oostenrijks grondgebied, waar hij ongelukkig herkend en gevangen gezet werd. Rusland verkondigde in zijne officieele bladen aan Europa, dat de opstand volkomen gedempt was. Het was wel een groote slag voor de Polen ; maar in de andere provincies bleven de poolsche dapperen zich moedig weeren , en deden meer dan eens de Russen vluchten. Het geheim-comité hernam oogenblikkelijk weer, onder de oogen zijner woedendste vijanden , de regeering eu van het eene einde tot het andere beantwoordden de Polen aan eene onzichtbare stom uit Warschau. En waren de gevoelens der Polen zeiven bij den aanvang der omwenteling en gedurende het dictatorschap van Langiewicz nog verdeeld, het geheim-comité vereenigde hen weder. De stedelijke raad van Warschau weigerde op hare post te blijven ; de leden van den poolschen staatsraad bedankten, ook de bisschop Pelinski bood zijn ontslag als staatsraad aan , hetwelk de grootvorst Constantin echter weigerde aan te nemen. De bisschop zond daarop aan den keizer zeiven een brief', waarin hij hem zijne trouw eu gehechtheid betuigde en in de roerendste woorden smeekte om een einde aan den strijd te maken. Korten tijd daarna werd de prelaat naar St. Petersburg geroepen om in het binnenste van Rusland voor zijn brief en het protest, dat hij tegelijk geschreven had tegen de ter doodbren-ging van een geestelijke van Warschau, te boeten. De czaar bood nu, om aan de buitenlaudsche diplomatie alle voorwendsels te ontnemen, eeue kwijtschelding aan en beloofde vergiffenis eu vergetelheid van het verledene aan al degenen , welke voor den 13 Mei de Wapenen zouden neergelegd hebben, Die amnestie was eigenlijk eene bespotting; want bijna tegelijk verscheen er een keizerlijk besluit tot verbeurd-AUi, GESCil, 51

verklaring der goederen van allen, die deel hadden genomen aan den opstand en te gelyker tijd werd Wielopolski vervangen door generaal Berg, een der russische officieren, die de dwangmiddelen van keizer Nicolaas, na de omwenteling van 1831, hadden ten uitvoer gebracht.

De geheime poolsche regeering wilde geene kwijtschelding, tenzy zij vergezeld ging van een waarborg voor de autonomie van Polen. Rusland maakte zich intusschen gereed tot de grootste militaire krachtsontwikkeling om den opstand met geweld te onderdrukken, en dit werd voornamelijk opgedragen aan mannen, wier aard en genoegen moord en plaaglust schenen te zijn; in Polen aan den generaal Berg, in Dunaburg en Lijfland aan Dlotowskoi, in Lithauen aan Mouravief en aan Annenkof in de Ukraine. Na Wielopolski had ook Constantin Warschau verlaten; want hij wilde met zijn gezag niet al de wreedheden dekken, waartoe men op het punt was over te gaan.

Intusschen was de strijd der dapperen geen oogenblik gestaakt geworden. Vaak gedecimeerd door het vuur, vernieuwden zij zich steeds, en tal van heldhaftige aanvoerders zagen zij aan hun hoofd; allen vielen of door het lood of door de galg; wij noemen met weemoed Mielenki, Faczanowski, den poolschen schrijver Lelewel, Sierakowski, die kolonel in russischen dienst geweest was, en zooveel bijgebracht heeft tot de afschaffing der zware lijfstraffen in het leger, Mackiewicz , een priester, die, na den dood van zijn hoofd Sierakowski, in wiens leger hij als veldpriester diende, zelf het bevel op zich moest nemen en den dienst des altaars met dien des vaderlands trachtte te vereenigen. Maanden lang hield hij zich staande in de bosschen van Lithauen, van waar hij soms met geluk zijne uitvallen deed; het verraad leverde hem in de handen zijner beulen over. V» ij kunnen u al de beroemde namen niet noemen, wier daden eene afzonderlijke beschrijving zouden verdienen. Zij vielen allen, maar onoverwonnen en de meesten als christen helden. Terwijl dit alles op het strijdveld gebeurde, werden elders de bloedigste en voor eene regeering de onteerendste maatregelen met eene ongekende hardheid ten uitvoer ge-

bracht. In Lijfland is eene sterke plattelands-bevolking, bestaande uit tot de grieksche Kerk behooreude dweepers; dezen vuurde men tegen de katholieke heeren en grondbezitters aan, zij verspreidden zich en vermoordden en plunderden allen en alles, wat zij konden vinden. In Mei werd Mouravief als gouverneur-generaal naar de lithausche provincies gezonden, alwaar hij, evenals generaal Berg in Polen, de kroon op het bloedige werk zette. De wreede ter doodbrengingen vermeerderden dagelijks; adellijken en vooral ook priesters werden doodgeschoten of opgehangen, talloozen weggevoerd, waarvan geen spoor meer te vinden is; dagelijks vulden en ledigden zich de gevangenissen , en zoo ver dreven zij hunne wreedheid, dat zij aan de moeders , vrouwen en kinderen den rouw verboden. De vrouwen , die zwarte kleederen droegen, werden beboet en bij herhaald overtreden van dit verbod, werden zij als opstandelingen gestraft, zooals ook meer dan eens met weer-looze vrouwen gebeurd is, en bij dit alles vorderde de beul Mouravief, dat men een adres van getrouwheid enz. aan den czaar zou onderteekeuen; door bloedigen dwang en de hemel weet hoe, kreeg hij er een met 89,315 hand-teekeningen, waarop de bedrogen czaar Alexander hem de orde van St. Andreas zond als belooning voor zijn ijver en zelfverloochening, aan den dag gelegd in het herstellen der orde in het poolsche rijk! Ten platten lande was het nog erger; daar liet Mouravief de boeren en dienaars tegen de eigenaars opzetten. »Boereu en oude dienaars,quot; heette het in eene proclamatie, »gij behoeft niet meer voor uwe heeren te werken, gij zijt vrij.... vereenigt u, helpt ons de oproerige onderdanen van uwen heer en keizer opsporen, levert hen aan ons over, of als gij overtuigd zijt, dat zij schuldig zijn, doodt en verjaagt hen, onverschillig adellijke, heer of geestelijke, hunne bezittingen vallen u ten deel.quot; Gelukkig dat ook het nationale gevoel bij de boeren diepe wortels had geschoten en zij voor het grootste gedeelte eenvoudige, goede Katholieken waren, anders ware bet eene ware jacquerie geworden; uitgenomen een enkele , bleven allen rustig in hun stand, maar des te erger woedden

de rascolniks (grieksche dweepers onder de boeren), die van alle einden uit Rusland aangevoerd werden om te moorden en te plunderen. Vooral ook moesten liet de li. K. geestelijken en kerken ontgelden. Een ander onmenscli, de kolonel Moller, militair opperhoofd van Wilkowir, zei de in zijne circulaire van Aug.: »Ik schrijf al de wanorde toe aan de R. K. geestelijken; van af den paus Pius IX tot aan den geringsten pastoor hebben zij eene bekende neiging-tot roof en oproer!quot; Zij dreven de eerbiedwaardigste pries-ters met het kruis en het Evangelie voorop, als zij eene poolsche kolonne gingen aanvallen, en weken de Polen niet, dan vielen zij als eerste slaclitoffers. Zoo als Moura-vief in Lithauen handelde, zoo deed generaal Berg in de poolsche provincies en de andere bevelhebbers elders. De edele poolsche vrijheidstrijders verloren den moed niet en bleven den kamp, zelfs gedurende den winter van 1864 volhouden; en zich steeds vleiende met de tusschenkomst der vreemde mogendheden , vooral, na de troonrede van Napoleon 111 den 5 Nov., met die der Fransehen, hoopten zij betere dagen te beleven; maar te vergeefs , wel hadden de dagbladen schoone frasen voor het gemartelde Polen ten beste: maar hulpe daagde niet op, en toen in 1864 de oorlog tusschen Duitschland en Denemarken uitbrak, was de aandacht van Europa ook op een ander punt getrokken, zoodat Rusland gerust zijn werk van verdelging kon ten uitvoer brengen. En zoo moest Polen voor de verschrikkelijke overmacht bukken. Niet door de wapenen overwonnen, maar ontvolkt, en uitgeput en ter aarde geworpen door barbaren, die met de teederste banden en gevoelens lachten. Onbegrijpelijk is het, als men dan leest: dat sedert dien tijd Alexander 11 alles aanwendt om door bevordering van welvaart en beschaving en door uitbreiding van het schoolonderwijs den toestand van Polen steeds te verbeteren; aangezien het toch zoo duidelijk blijkt, dat Ruslands eenigste streven is: het laatste poolsche element en het laatste R. Katholiek gevoelen uit die oorden te verdelgen.

DE liERLE DE:

Keeds bi stuk, zagen van langen Europa in veeren, die geschiedenis

Volgens di sen en Den wijk niet b staatkundig en Lauenbu handelden vrede van 1 iu het werk sche ambte: schers aang ordend enz. nalen haat, om met eer te verhetfei: overgroote deensche cc dig waren c bond. Dezt ring, waaro in den grou in 1857 wet 11 en 25 gemaakt de de hertogdo met het boi slotacte, er zocht werd verder van bovengenoej

ds bij liet eerste opkomen van het uoordsche vraag-zagen vooruitziende staatkundigen, dat het eene zaak angen duur zou zijn, welke zoo gemakkelijk geheel ia in beweging kon brengen om de geheime drijf-i, die reeds op den bodem loerden. Wij zullen de iedenis kort te samenvatten.

fens de gesloten overeenkomst tusschen Oostenrijk, Prui-ii Denemarken, had het laatste rijk zich verplicht Slees-niet bij Denemarken in te lijven, het zou in dezelfde undige verhouding tot Denemarken staan als Holstein uenburg tot den duitschen bond. De Denen echter belden de hertogdommen en vooral Sleeswijk na den van 1850 als eene veroverde provincie; zij stelden alles t werk om het duitsche element te verdringen. Deen-ambtenaren werden overal met voorbijgang der Duit-; aangesteld; de deensche taal in kerk en school ver-el enz., kortom, de Denen toonden overal hun natio-haat, en onmogelijk was het voor de hertogdommen iet eenig goed gevolg hunne stemmen voor huu recht rhetfen; want in den rijksraad hadden de Denen de L'oote meerderheid en sedert 2 Oct. 1855 gold de she constitutie ook voor de hertogdommen. Veelvul-aren de klachten der hertogdommen bij den duitschen Deze diende vertoogeu in bij de deensche regee-waarop dan wel een onderzoek werd ingesteld, maar ai grond bleef alles hetzelfde. Eindelijk kwam de zaak ')1 weder voor den bond, en volgens de besluiten van i 25 Febr. 1858 werd aan het deensche hoi' bekend ikt dat: de gelijkheid der deensche constitutie voor rtogdommen strijdig met de overeenkomsten, strijdig iet bondsrecht en formeel ongeldig was voor de weener te, en dat dientengevolge de deensche regeering verwerd de noodige veranderingen te maken en zich .• van alle maatregelen te onthouden, welke tegen genoemd bondsbesluit zouden zijn. De deensche

regeering echter gaf zich alle moeite om de bondsvergadering te overtuigen, dat zij in dwaling was, en de meeste bezwaren, door de hertogdommen aangegeven, overdreven waren; waarop de bondsvergadering antwoordde, dat zij van de regeering binnen zes weken bepaalde mededeelingen verlangde of zij al of niet aan de besluiten van 11 en 25 Pebr. 1857 gevolg wilde geven. En daar hierop van Dene-markens zijde geen genoegdoend antwoord volgde, stelde de bondsvergadering den 11 Nov. eene voorloopige executie vast, met bepaling later eene executie-commissie tot het nemen der vereischte maatregelen te benoemen; maaiden 6 Nov. had de deensche regeering reeds het besluit genomen om de gezamenlijke constitutie voor Holstein en Lauenburg op te heffen, echter niet voor Sleeswijk, en de holsteinsche stenden op te roepen, en ook bepaald, dat het bestuur over Holstein en Lauenburg niet meer verantwoordelijk zou zijn aan den rijksraad, maar aan den koning. Sleeswijk bleef geheel aan de Denen overgeleverd, zelfs werden alle vereenigingen, welke men daar met de hertogdommen mocht hebben, verboden.

Hoe oprecht gemeend het der deensche regeering was alle bezwaren weg te nemen , kan men uit het volgende opmaken.

Toen het deensche parlement (ook Eider-parlement) het budget voor 1860—18(52 vaststelde, willigde het alle posten percentsgewijze in, het ontbrekende werd door den koning op Holstein en Lauenburg gelegd, waarover dezen niet eens mochten stemmen. Den 7 Febr. 1861 gaf daarop de bondsvergadering nogmaals kennis aan de deensche regeering: dat, als zij binnen zes weken zich niet bereid verklaarde om aan den nitgedrukten wensch van den bond te voldoen en Holstein en Lauenburg te ontheffen van een budget, hetwelk door de sten den niet vastgesteld was, de bondsexecutie, waartoe drie jaren geleden reeds besloten was, ernstig ter hand genomen zou worden, Intusschen had Engeland zijne bemiddeling aangeboden en drong op eene bepaalde oplossing der zaak aan, waartoe Denemarken evenmin genegenheid toonde. In Pruisen was graaf Bernstorff minister van buitenlandsche zaken

geworden, die de zaak ernstiger opvatte dan zijn voorganger Schleinitz en verlangde thans van Denemarken kortaf eene ronde verklaring, of de regeering willens was om hare verplichtingen na te komen, waartoe zij zich reeds in 1852 verbonden had omtrent de hertogdommen, daaronder Sleeswijk begrepen, waarop Denemarken antwoordde : dat het in Holstein en Lanenburg slechts een provisioneele toestand was, waarin met onderling goedvinden veranderingen konden gebracht worden ; maar dat Sleeswijk in alle gevallen den bond niets aanging. En in de zitting van het Eider-parlement van Januari 1862 deed de regeering voorstellen, welke op eene grensbepaling van het koninkrijk Denemarken tot den Eider doelde, dus de vernietiging der aloude betrekkingen tusschen Sleeswijk en Holstein. Pruisen , Oostenrijk en de duitsche bond protesteerden hier ten zeerste tegen. Bij de ernstige wending, welke thans de zaak nam, trad Engeland nogmaals tusschen beiden en den 24 Sept. 1862 stelde lord liussel de volgende schikking voor: Holstein eu Lauenburg krijgen de staatsregeling, welke Duitschland voor hen vordert; Sleeswijk krijgt een afzonderlijk bestuur en wordt niet bij den rijksraad vertegenwoordigd; tusschen de deensche provincies Sleeswijk, Holstein en Lauenburg wordt een normaalbudget bepaald , hetwelk door een staatsraad uit de geheele deensche monarchie zal worden vastgesteld, twee derden van dit lichaam zal uit Denen bestaan; elke bijzondere uitgave wordt aan de afzonderlijke stenden der deensche provincies , Sleeswijk, Holstein en Lauenburg voorgelegd. Pruisen en Oostenrijk namen dit vergelijk aan, het kleine Denemarken weigerde het, niettegenstaande den bijzonderen aandrang van Engeland en ging voort met vermeerderde willekeur in de hertogdommen te handelen, vooral toen de ultra-Deen, fiall, minister voor Holstein benoemd was.

Nu bleef er natuurlijk voor Pruisen, Oostenrijk en den bond niets anders over dan tot de reeds zoo vaak bedreigde executie over te gaan. Zij besloten daar dan ook den 1 Oct. 1863 toe, maar gaven nogmaals aan Denemarken een uitstel van drie weken om aan zijne verplichting te voldoen. Den

29 Oct. antwoordde Denemarken ontwijkend en bleef aiet alleen op zijn oud standpunt staan; maar den 14 Nov. nam werkelijk het Eiderparleuieut eene nieuwe staatsinrichting aan, waarbij aan Sleeswijk allo rechten als zelfstandige provincie ontnomen werden,'en waarin wel niet van inlijving sprake was , maar dit toch feitelijk geschiedde, lieeds den 15. diende de prnisische gezant te Koppenhagen protest daartegen in; toen op clenzelfdsn dag koning Frederik Vil plotseling stierf, en aangezien zijn oom Ferdinand reeds den 29 Juni 18(33 gestorven was, volgde Ohristiaan van Sonderburg-Glücksburg hem ouder den naam van Ohristiaan IX op, zooals in het londener protocol bepaald was. Hij aarzelde aanvankelijk de November-coustitutie aan te nemen, doch volks-demoiistraties dwongen hem er toe oi ten minste deden hem er toe besluiten. Maar tegelijk deed zich een pretendent op als hertog voor Sleeswijk-Holstein in den persoon van Frederik van Augusteuburg, zoon van Ohristiaan van Sleeswij k-Holstein-Sonderburg-Augustenburg, die in 1852 tegen betaling van 3 millioen Th. voor zich en voor zijne familie van zijne verre aanspraak op de hertogdommen afstand had gedaan; en ditzelfde den IGNov., een dag na den dood van Frederik Vil, nog eens deed; maar nu teu gunste van bovengenoemden zoon, die als majoor in pruisischen dienst was. Het grootste gedeelte der bevolking in de hertogdommen riep hem dadelijk als hun sou-verein uit. In üuitschland, vooral de zoogenaamde fort-schrittsmiinner, juichte men hem toe; de bondsvergadering was verdeeld. Een gedeelte wilde dadelijk de hertogdommen gewapender hand voor den Augustenburger in bezit nemen, een ander echter, en daaronder voornamelijk Pruisen en Oostenrijk, was voor de handhaving van het londener protocol en de erkenning van Ohristiaan IX, maar hem , daar hij de staatkunde van zijn voorganger scheen te volgen , door de reeds zoo vaak bedreigde bondsexecutie tot het erkennen van de rechten der hertogdommen te dwingen.

nakoming zyiiei^- verplichting gedaan en een uitstel van eenige weken gegeven; de Denen echter stoorden zich hieraan niet. En nu rukten eindelijk den 24. Dec. 1863 de bondstroepen het gebied der hertogdommen binnen en den 31 Dee. was geheel Holstein reeds bezet.

De Denen waren wel woedend; maar Engeland, Rusland en Frankrijk hadden het deensche hot aangeraden uit de bezetting geen casu belli te maken en zijne troepen te doen terug trekken. Bijna gelijktijdig met de bondstroepen was Frederik van Augustenburg iu Kiel gekomen, waar hij met jubel ontvangen en als redder des vaderlands begroet werd. Hij vaardigde eene proclamatie uit, waarin hij onder anderen de werkzaamheid der bondscommissarissen voor overtollig verklaarde, aangezien hij nu zelf in zyn land was ; hij ontving deputaties en werd verheerlijkt door de fort-schrittsmanner en liberale dagbladen van geheel Duitsch-land. Hij richtte zelf den 2 Dec. 1803 een schrijven aan keizer Napoleon, waarin liij hem bericht gaf, dal hij bezit had genomen van de regeering der hertogdommen en riep des keizers tusschenkomst in ter handhaving der gerechtigheid zijner zaak. De keizer antwoordde hem echter zoo koel mogelijk, dat hij zich aan het loudeuer traktaat hield. Later werd den erfprins door Pruisen beteekend, dat hij zich rustig moest houden, waarop hij de verklaring gaf, dat hij zich als privaat man in Kiel zou ophouden.

Intusschen was aan het pruisische hof de stemming ook heimelijk eene geheel andere geworden. In 18Ü2 was de vrijheer von Bismarck-Schönhausen aan het hoofd van het ministerie gekomen; deze als een noordsche Cavour, koesterde reeds heimelijk het plan om Pruisens macht te ver-grooteu. Dit te beginnen aan de Oostzee met hare uitmuntende havens lachte hem reeds toe, daartoe hield hij zich vooreerst streng aan de verdragen van 1851 on 1852 en rekende op de halstarrigheid van Denemarken in het niet vervullen, waardoor Pruisen zich dan ook natuurlijk van het londeuer protocol kon losmaken en dan trad van zelve het oorlogsrecht in, waardoor licht eene volledige scheiding der vorstendommen van Denemarken en eene mogelijke veree-

niging met Pruisen kon volgen. Hij berekende dus vrij sluw, dat, om zijn doel te bereiken en niet den argwaan der andere groote mogendheden op te wekken en een europeeschen oorlog te vermijden, hij zich vooreerst op den bodem der verdragen moest stellen en een bondgenoot hebben; het latere zou dan wel volgen. Ofschoon hij de parti) van de koningin en van den kroonprins van Pruisen tegen had, welke voor een samengaan met Engeland was, hetwelk Denemarken wilde toegeven, was de adel toch sterk voor hem. Eene derde partij, bijzonder gunstig voor de geheime plannen van von Bismarck , de militairen , aan wier hoofd prins Frederik Karei stond , was zeer oorlogzuchtig gestemd; want oude en jonge officieren brandden van verlangen naar den strijd. Sedert 1815 had het pruisisahe leger geen kruitdamp geroo-ken; zij schreeuwden oorlog 1 al was het dan ook tegen Denemarken, de strijd van den leeuw tegen de muis, dan was er toch gejubel over krijgsdaden en overwinningen en dan kon von Bismarck wijzen op de vruchten van de nieuwe organisatie van het leger, welke de afgevaardigden in de kamer met alle macht bestreden hadden. Deze laatsten, meest fortschrittmiinner, waren voor den Augusten burger en bovenal tegen von Bismarck, hoewel hij zich weinig om limine redevoeringen en besluiten bekreunde ; hij durfde er zelfs luid voor uitkomen, dat hij de kamer ontbinden en het geld, dat hij noodig had, nemen zou, waar hij het vinden kon, zoo als hij dan ook werkelijk deed. Oostenrijk, hetwelk, zooals wij weten, sinds jaren zoo vertrouwelijk met Pruisen niet was en zijne eerste plaats in den duitschen boud volstrekt met Pruisen niet wilde deelen, zag met leede oogen de hervormingen in Pruisen aan, en was inwendig tegen dat rijk gestemd. In de zaak tegen Sleeswijk-Holstein echter sloot het zich onvoorwaardelijk bij Pruisen aan ; mogelijk wel om von Bismarck van zekere stappen af te houden en in geval van nood eene vergoeding te vorderen.

Nadat nu de bonds-executie voltrokken was, werden Oostenrijk en Pruisen het spoedig eens over de verdere maatregelen en eischten nu van Denemarken op grond van het londener protocol de intrekking van de November-

constitutie. Zij zonden gelijkluidende nota's aan de andere mogendheden, waarin zij hun eisch rechtvaardigden en de hoop op eene vreedzame schikking nogmaals uitspraken. Engeland vooral, wiens kroonprins met de dochter van Christiaan IX gehuwd was, stelde alles bij den duitschen bond en de enkele staten in het werk om voor overijlde stappen te waarschuwen, on dreigde zelfs. De minister Hussel deed nog het voorstel om de deensche zaak voor eene conferentie te brengen, dit vond evenmin bijval, vooral bij Napoleon niet, welke zich daardoor wreekte op Engeland voor zijn tegenzin in een congres, hetwelk de keizer vroeger had voorgesteld. Den 28 Dec. 1863 brachten Oostenrijk en Pruisen het voorstel in de bondsvergadering om Denemarken op te vorderen de November-constitutie in te trekken, en ingeval van weigering onmiddellijk Slees wijk te bezetten. Den 14 Juni kwam het in beraadslaging, en werd met eene groote meerderheid afgestemd, waarop Oostenrijk en Pruisen verklaarden: dat zij niet konden dulden , dat de duitsche eer geschonden werd, en zij de zaak voor zich zonder den bond zouden opnemen en Sleeswijk bezetten, ingeval Denemarken niet aan hun eisch voldeed. Men kan zich een denkbeeld maken, hoe de bondsvergadering , maar vooral hoe de middel- en klein-staten gestemd waren; zij werden niet beter behandeld dan de afgevaardigden in de pruisische kamer door von Bismarck; zij gevoelden levendig dat hun zelfstandig bestaan bedreigd en hunne waardigheid met voeten getreden werd. Veertien staten, waaronder Beijeren, Wurtemberg, Saksen, Baden enz. dienden onmiddellijk protest in tegen de verklaring van Oostenrijk en Pruisen; dezen bekommerden zich echter niet om hunne protesten, maar begonnen dadelijk hunne troepen samen te trekken tot de bezetting van Sleeswijk , ingeval Denemarken bleef weigeren. Reeds den 16 Jan. 1864 werd het ultimatum aan de deensche regeering overgereikt. Denemarken verlangde uitstel om den rijksraad bijeen te roepen, hetwelk toegestaan werd. Daar had intus-schen ook alles reeds een oorlogzuchtig aanzien gekregen. Onbegrijpelijke verblindheid! zij stonden alleen, zonder

bondgenoot. Engeland dreigde wel, maar deed verder niets, hoogstens konden de Denen 52 000 man onder de wapenen brengen en dezen moesten over alle punten verdeeld worden. Zij stelden al hun vertrouwen slechts op hun Uannewerk, en ofschoon zij wisten, dat zij tegen twee reuzen moesten strijden, was alles in en buiten den rijksraad brandend om den strijd te aanvaarden , zoo zelfs , dat toen de bisschop Monrad, de minister-president, in de zitting des rijksdags van den 27 Jan. verklaarde : dat hij het londener protocol verbindend achtte, met oproer bedreigd werd; zoodat de teerling geworpen was. Denemarken wil de November-constitutie niet intrekken, de wapenen moeten beslissen; voor Oostenrijk en Pruisen zal het een oorlog zijn, waarin, door de zwakheid des vijands, weinig roem zal te behalen zijn. Het gesamen-lijke leger van Oostenrijk en Pruisen bedroeg omtrent 60 000 man met 146 stukken geschut; de opperbevelhebber over het geheele verbondene leger was de SOjarige pruisische generaal-veldmaarschalk von Wrangel; de Oostenrijkers werden aangevoerd door den Ooatenrijkschen veldmaarschalk von tiablonz.

Tusschen alle bedrijven en onderhandelingen waren de legers reeds tot aan den Eider voortgerukt. Den 30 Jan. zond von Wrangel uit zijn hoofdkwartier Bondesholm twee officieren. van den generalen staf met het bericht naar den generaal de xMeza, den opperbevelhebber der deensche troepen , dat hij bevel had , ingevolge de weigering van Denemarken om de November-constitutie in te trekken, Sleeswijk te bezetten en hem diensvolgens verzocht zich niet zijne troepen terug te trekken; waarop de Meza antwoordde: dat hij tegenovergestelde bevelen van zijne regeering had en elke aanranding van Denemarkens gebied met de wapenen zou te keer gaan.

Den 1 Febr. 's morgens vroeg, bij sterk vriezend weder, trokken de geallieerde troepen op vier plaatsen den Eider over in de richting van Eckernförde. Dij laatstgenoemde plaats en bij Windeby, Missunde, Lottorf en überselk hadden min of meer hevige gevechten plaats, waar de Denen zich wel dapper verdedigden, maar voor de overmacht moesten wijken; in de pruisische bladen en illustraties werden die

feiten als daden van grooten krijgsroem opgedischt. De Denen wilden al hunne macht in het Dannowerk samen trekken en daar den vijand staande honden, liet Dannowerk is een groote aarden muur of dam van Ui—20 voet, dik en van 30—30 voet hoog, hij doorsnijdt bijna het ge-heele schiereiland, is hier en daar door forten versterkt , heeft in het front een diepen , moerassigen grond , welke daarenboven nog op grooten afstand onder water kan gezet worden , waardoor de werken des zomers of bij zachte winters voor den vijand ongenaakbaar zijn; bij harde vorst blijft het terrein wel ongemakkelijk, maar biedt geen onoverkomelijke bezwaren aan. Volgens het gevoelen der bevoegden zon eene bezetting van 40 000 man gemakkelijk aan een leger van 100000 man weerstand kunnen bieden. Doch de zaken hadden tegen de verwachting van de Meza eene andere en voor hem nadeelige wending genomen. Prins Frederik Karei namelijk was met 23 000 man bij Amis over de Schlei getrokken en bedreigde de Denen in den rug ; 2(5000 man stonden tegenover het Dannewerk en 11 000 bij Missunde. Daartegen had de Meza slechts 30 000 man beschikbaar , hem bleef dus geen andere keus over dan den vijand voor het Dannewerk ten spoedigste te verslaan en zich dan op Prins Frederik Karei te werpen; mislukte dit, dan was de deensche zaak geheel verloren ; of hij moest zijne stelling verlaten, en /ij^{11 le}S^ei' ^V001quot; betere tijden sparen; hij koos het laatste. Reeds den 5 Februari gaf hij aan het leger bevel het Dannewerk en hiermede ook öleeswijk te verlaten en op Flensburg, Alsen, de Düppeler Schans en Jutland terug te trekken. De verontwaardiging der deensche bevolking en vooral in de hoofdstad op de Meza over het verlaten van öleeswijk -was groot, en toch kon hij volgens de getuigenis der bekwaamste krijgskundigen niet beter handelen; overal immers stiet hij op eene overgroote overmacht. Het opperbevel werd hem ontnomen en aan den generaal von Lüttichau gegeven, hij was cle eenige, die in den krijgsraad voor standhouden bij het Dannewerk gestemd had; trouwens later moest hij evengoed overal voor de overmacht des vijands wijken.

Tot Juli duurde nog met afwisseling het vechten voort; voor de verbondenen was de taak niet zwaar en voor de Pruisen eene erbarmelijke oefenschool in het oorlogen. Was het getal der gesneuvelden wel niet zoo vreeselyk groot, het kostte toch altijd menschen genoeg. De Denen streden overal met de grootste volharding en dapperheid; het baatte echter niet. JSJa Sleeswijk, viel geheel Jutland mede in de handen der vijanden; Denemarken kon niet langer weerstand bieden. Door de bemiddeling van de conferentie der gezanten te Londen, welke reeds sedert April alle pogingen deden, om den vrede te herstellen, kwam er den 12 Mei een wapenstilstand voor eene maand tot stand, welke later nog verlengd werd. Gedurende dien tijd stelde de conferentie alles in het werk om den vrede te bewerken; men was echter te verdeeld. Pruisen eu Oostenrijk hielden zich nu niet meer aan het londener protocol, ook niet meer bij de intrekking van de zoogenaamde November-constitutie ; maar wenschten Sleeswijk eu Holstein met elkander vereenigd, gescheiden van Denemarken , zoowel in staatkundige als administratieve betrekking, alleen personeel verbonden met den regeerenden vorst van Denemarken, op de wijze zooals wij het groothertogdom Luxemburg bezitten. Hierin nam Denemarken geen genoegen; dit wilde alleen als basis tot onderhandeling het londener protocol van 1852, waarom het zich , vroeger niet bekommerd had. Nu kwam het op een verdeelen aan, men kon het niet eens worden over de demar-catie-lijn; daarbij was de partij van den Augustenburger niet minder werkzaam. Deze was in de meeste steden van Sleeswijk als hertog uitgeroepen, maar kon natuurlijk zonder den wil van Pruisen niets uitrichten; hij reisde zelfs naar Berlijn en had eene conferentie met von Bismarck, maar er kon voor hem niets van komen, tenzij in geheele afhankelijkheid van Pruisen, en dit wilde de prins van Augusten burg niet; hij meende de hertogdommen reeds zoo goed als in zijn bezit te hebben. Zoo stonden de zaken in Juni; geen der andere mogendheden, zelfs Napoleon niet, die bijzonder don toon van vredebemiddelaar had aangenomen, kon voor de oorlogvoerenden eene basis vinden , welke allen

wilden aannemen, zoodat de conferentie te Londen den 26 Juni uiteenging, zonder zelfs eeue tweede verlenging van den wapenstilstand te hebben bewerkt. — üe wapenen werden weder uit de schede getrokkeu. De troepen hadden reeds hunne rustkwartieren verlaten en stonden gereed voor den nieuwen strijd. In de plaats van den ouden Wraugel was het opperbevel over het verbondene leger opgedragen aan prins Frederik Karei. Het plan was, aangezien zij Jutland bezetten , achtereenvolgens de eilanden Alsen en Ftthnen weg te nemen.

De Denen brachten het eiland Alsen zoo goed als zy konden in verdedigingstoestand. Zij hadden zelfs 30 on-derzeesche kruitmijnen in den Alssont golegd, op de plaats, waar zij het voor het waarschijnlijkst hielden , dat de vijand den overtocht zou beproeven. Een Amerikaan had dezen voor hen vervaardigd. Zij bestonden uit groote glazen bollen, gevuld met kruit en gesloten in houten kasten ; uit den bol kwam een glazen buisje, waarin zich licht ontvlambare stof bevond , welke door de minste aanraking moest ontploffen. De verbondene troepen kozen echter deze plaats niet, maar namen een noordelijker punt. Den 28 Juni werd de overtocht door middel van 1(50 vlakke booten volvoerd; de Denen konden met hunne 9000 man voor het geheele eiland slechts korten tijd weêrstand bieden. Den 1 Juli was liet reeds in het bezit der Pruisen; van de zijde der l'ruisen kostte het ruim 350 man. De Denen hadden 1400 dooden en gewonden en 2000 man werd van hen gevangen genomen, voor Denemarken was dit op zijne kleine kracht een ontzettend verlies. Thans begon toch de oorlogzuchtige party der Denen te begrijpen, dat, nu de vijand het eiland Alsen had, het even goed Fühnen kon krijgen, ja. Koppenhagen ook niet meer veilig was ; daarenboven verklaarde eindelijk Engeland, waarop zij altijd zijdelings gerekend had, en hetwelk ook die houding had aangenomen , dat het geen oorlog om Denemarken kou voeren; dezelfde teleurstelling ondervonden zij ook van Zweden en IS oor wegen. Koning Christiaan IX wendde zich buiten zijne ministers om tot Mapoleon om raad en hulp. Deze

ried den koning aan, als de kortste weg om tot eene schikking te komen , zich tot de twee tegen hem oorlogvoerende vorsten zeiven te wenden. De koning volgde dezen raad en zond in het begin van Juli ziin broeder naar Karlsbad, waar de koning van Pruisen juist met den keizer van Rusland eene bijeenkomst had, om over een voorloopigen wapenstilstand te onderhandelen.

Onder deze omstandigheden werd het ministerie Monrad , dat den oorlog begonnen en hopeloos voortgezet had , onhoudbaar ; daarenboven was Monrad zeer vertoornd, dat de koning zich buiten hem tot Napoleon had gewend; hij trad dan ook den 12 Juli af, en een nieuw ministerie, oen meer menschlievend, trad op , en na de voorafgaande onderhandelingen , werd er eene wapenrust, tot den 1 Augustus gesloten, tegelijk met de bepaling, dat onmiddellijk tusschen de oorlogvoerende partijen alleen de onderhandelingen over den vrede zouden aanvangen. Dezen begonnen dadelijk te Weenen, welke door twee gevolmachtigde ministers van elke der drie oorlogvoerende mogendheden gevoerd werden; voor Pruisen was er natuurlijk von Bismarck bij. Keizer Napoleon, die steeds de rol van bemiddelaar had willen spelen, beval den koning van Denemarken in de grootmoedigheid der vorsten aan, wellicht ook om Engeland te believen, hetwelk wel voor Denemarken een groot woord had gevoerd ; maar het in den nood jammerlijk in den steek had gelaten.

Heeds den 1 Augustus 1864 werden de vredesvoorwaarden bekend; de aanbeveling van Napoleon scheen weinig gebaat te hebben. Zij bestonden uit vijf artikelen, waarvan het voornaamste zoowat het volgende was:

In Artikel 1 staat de koning van Denemarken al zijne rechten op de hertogdommen Sleeswijk, Holstein en Lauen-burg af ten gunste van den koning van Pruisen en den keizer van Oostenrijk.

In Art. 2. Om in de toekomst alle verwikkelingen voor te komen wordt er eene grenslijn getrokken , waardoor Denemarken een stukje van Sleeswijk terugkrijgt, maar even zooveel van het Jutlandsch gebied moet afstaan.

der bevolking een gedeelte der openbare schuld over, hetwelk bij de 29 millioen deensche daalders bedroeg , daarenboven moesten zij aan Pruisen en Oostenrijk de oorlogskosten betalen.

Voor Denemarken was geen keus. Het eens zoo machtige rijk van Canut en Waldemar was verslagen en uitgeput, het was van 2,005000 inwoners op 1,700000 ingesmolten ; zijne hooge betrekkingen, waarin het met Engeland en Rusland door zijne princessen stond, hadden tot niets gebaat. De rijksraad nam de voorwaarden uit beset van onmacht aan, ofschoon Monrad daar nog even oorlogzuchtig voortpraatte. Den 30 October 1864 werd de vrede te Weenen gesloten. Zes weken later ontruimden de bondstroepen Sleeswijk en Hol-stein, welke door de Pruisen en Oostenrijkers bezet werden. Hiermede eindigde het vraagstuk voor Denemarken, dat wel is waar aan uitgebreidheid veel verloer en daaronder ook de Sleeswijkers, die zoo gaarne deenscli hadden willen blijven ; maar het werd ook verlost van de bemoeiingen van den duitschen bond, welke echter in de geheele zaak door Prui-sen en Oostenrijk niet meer gekend was en eene niets beduidende rol had moeten spelen. Denemarken kon zich nu wel klein , maar vrij ontwikkelen. De quaestie zelve was verplaatst. De hertogdommen waren niet afgestaan aan één , maar aan twee, aan Pruisen en Oostenrijk gezamenlijk ; dus aan wien moest de buit ten deele vallen, dat was de vraag. De oplossing hiervan zullen wij in ons volgende hoofdstuk zien.

De bloedige strijd, welke tusschen Pruisen en Oostenrijk zou plaats grijpen, was geene verrassing, wij zagen er de kiem reeds van leggen door Prederik den Groote. Hij immers waagde het van Oostenrijk eene zijner schoonste duitsche provincies weg te nemen en vestigde Pruisens wapenroem ; hij begon aan Oostenrijk de suprematie, welke trouwens door de hervorming niet veel meer betcekende, in Duitschland te betwisten en vestigde het voor de kleine ALG. GESCII. 52

staten gevaarlyke dualisme. Oostenrijk vau zijne zijde kon nooit den roof en de pruisische vermetelheid vergeten en klemde zich aan zijne hooge stelling vast. Wel vereenigdon hen in den loop des tijds gelijk belang en gevaar; zooals de roof van Polen, de fransche overweldiging onder Napoleon I en later het Heilige Verbond; dit nam evenwel hun wederzijdschen naijver niet weg. Dit werd vooral duidelijk na 1848 in de bondsvergadering; toen hoorde men onder de liberalen reeds van een pruisisch-duitsche keizerskroon en van een engeren bond onder pruisische leiding spreken. Er openbaarde zich hoe langer hoe meer eene zekere groepeering van staten of' bij Oostenrijk of bij Pruisen; de Katholieke veelal bij „Oostenrijk, ofschoon Pruisen in dien tijd den Katholieken meer vrijheid gaf dan zij ooit genoten hadden, vooral in de katholieke Rijnprovincies; zoolang evenwel Pruisens vorst zich nog vastklemde aan ministers, voor wie annexatie roof was, bleef het bij het oude; maar toen de koning in 1862 het liberale pad opstapte, was ook de duitsche zaak beslist, in den minister von Bismarck trad er een man aan het hoofd, in wien de gedachte tot rijpheid was gekomen om Pruisen machtig en tot het hoofd van Duitschland te maken; hij verlokte Oostenrijk met hem mede naar Sleeswijk-Holstein te gaan, wat juist moest dienen om Oostenrijks val in Duitschland te bewerken.

Wij hebben gezien, dat volgens den weener-vrede van 30 Oct. 1864 Oostenrijk en Pruisen te zamen als souvereine vorsten voor de hertogdommen optraden ; ongelukkiger ver-eeniging kan er wel nooit bestaan hebben. De ministerpresident van Pruisen, von Bismarck, het ware evenbeeld van den bekenden Cavour, had geen ander plan dan de hertogdommen bij Pruisen te voegen. Oostenrijk, voor wien zij die waarde wel niet hadden , aangezien zij te ver van zijne staten gescheiden lagen, mocht toch die vergrooting van Pruisen zonder gelyke aanwinst niet toegeven; hadde het laatste een gedeelte van het eens geroofde Silezië willen afstaan, dan ware de zaak wellicht geschikt geworden; maar von Bismarck wilde meer: Oostenrijk moest, zooals wjj boven reeds zeiden, Duitschland uit, de oude

bond vernietigd worden en Pruisen, vergroot, aan het hoofd van een nieuwen duitschen bond komen. Hij gevoelde zeer goed, dat dit alles zonder een geduchten oorlog niet te verkrijgen was , ook dat hij dezen tegen Oostenrijk en een gedeelte van den duitschen bond niet alleen zou kunnen voeren; derhalve moest hij een bondgenoot hebben en dezen zocht eu vond hij gemakkelijk in Italië, bij den aartsvijand van Oostenrijk. In midden April werd in het geheim een verdrag tusschen Pruisen en Italië gesloten, waarbij het laatste rijk zich verbond gelijktijdig Oostenrijk met Pruisen aan te vallen; de aanwinst moest zijn Veuetiü en voor Pruisen behalve de vorstendommen nog eene gelijke vergrooting ; toen later het verdrag bekend werd, lazen wij dat het begon met de woorden; »Pour assurer la paix a l'Europequot; (om den vrede van Europa te verzekeren). Natuurlijk begreep von Bismarck, dat hij buiten keizer Napoleon 111 niet handelen kon; hij was toch nog altjjd de mau, zonder wien de groote europeesche vraagstukken niet beslist konden worden; maar deze was spoedig gewonnen; want het betrof eene napoleontische staatkunde, dat is, eene van bedrog en veinzerij. _Na eene samenkomst van den keizer met von Bismarck te Biaritz, gaf de eerste aan den laatste vrijheid van handelen, en wat von Bismarck den keizer voorgespiegeld heeft, is tot nu toe nog niet duidelijk gebleken. Hadde Napoleon kunnen vermoeden, dat liy het zwaard hielp smeden, waardoor hij vijfjaren later zelf zijn kroon en zijn rijk zou verliezen! Zoo waar is het, dat de mensch wikt, maar God beschikt. Binnen 's lands had von Bismarck eveneens alles voorbereid ; niettegenstaande alle tegenwerking van de afgevaardigden , had hij de nieuwe organisatie van het leger klaar gekregen ; binnen 14 dagen kon hij een goed uitgerust leger van 600000 man in het veld hebben, zoodat er niets aan ontbrak dan de oorlog zelf, en diens weg, zooals wij verder zien zullen, had hij reeds aangewezen.

Nadat de troepen, welke voor de bonds-executie gediend hadden, Holstein verlaten hadden, aanvaardden Pruisen en Oostenrijk gezamenlijk het bestuur over Sleeswijk-Holstein en Laueuburg onder twee commissarissen , de

zetel der regeering was Sleeswyk. Pruisen liet er 6 regimenten infanterie, 2 cavalerie en 3 batterijen. Oostenrijk 2 regimenten infanterie, 1 bataillon jagers, 2 eskadrons cavalerie en 1 batterij. Oostenrijk, welke , otn reden hierboven vermeld , geen bijzonder belang bij de vorstendommen had, en zoo duidelijk von Bismarcks plan begonjin te zien, stelde den 12 Nov. 18G4 reeds voor om de souvereiniteits-rechten over te dragen op prins Frederik van Augustenburg, dien de bewoners der hertogdommen nog bijzonder genegen schenen. In dien tusschentijd had ook de groothertog van Oldenburg aanspraken gemaakt; maar nu maakte de brandenburg-sche dynastie, volgens het legitimiteits-recht, ook aanspraak op de hertogdommen. Het berlijner hof kondigde dien tengevolge in zijne depêche van 13 Dec. aan : dat het de rechtsvraag door de rechtsgeleerden der kroon zou laten onderzoeken en hoopte, dat de zaak zoodanige beslissing zou krijgen, welke beantwoorden mocht aan de belangen van Duitschland in het algemeen en aan die van Pruisen, als aangrenzend land, in het bijzonder. Oostenrijk daarentegen opperde zelfs in eene zijner nota's het gevoelen of' men Chris-tiaan IX wel geheel de hertogdommen had mogen afnemen. Den 22 Febr. 1805 gaf Pruisen aan het weener kabinet te kennen, op welke voorwaarden het Sleeswijk en Holstein als zelfstandigen staat onder een souvereinen vorst zou kunnen dulden; dezen echter stonden gelijk met eene annexatie.

De zaak werd voor vou Bismarck nog moeielijker, toen de bond er zich positief mee ging bemoeien. Den 27 Maart 1865 deden Beieren, Saksen en Hessen-Darmstadt in de bondsvergadering het voorstel, om der regeeringen van Oostenrijk en Pruisen te verzoeken, dat het haar mochte behagen het hertogdom Holstein thans op te dragen aan den erfprins van Augustenburg. Het is zeer duidelijk, dat dit voorstel in den zin van Oostenrijk en tegen Pruisen was; het werd met 9 tegen 6 stemmen aangenomen. Men ziet dat de zaken zich hoe langer hoe meer verwarden; daarbij had men in de hertogdommen zeiven voortdurend botsingen tusscheu de beide commissarissen en de troepen. Om aan alles een einde te maken, kwamen de twee mogendheden

overeen de zaak op uiemv te regelen , ja, de keizer en koning zouden zelfs bij elkander komen. Terwijl de koning van Pruisen te Gastein zijn verblijf hield, werkten de gevolmachtigden aan eene nieuwe onderlinge regeling. Den 19 Aug. had de ontmoeting der beide vorsten te Salzburg plaats ; de koning werd hartelijk door den keizer ontvangen en den 20ato namen beiden het zoogenaamde verdrag van Gastein aan. Beide vorsten scheidden en omarmden elkander hartelijk; wat is toch der vorsten vriendschap! Men geloofde nu alle zwarigheden opgeruimd. De oude toestand werd echter slechts in een anderen vorm voortgezet; de sluwe von Bismarck was niet veranderd. De hoofdbepalingen van het gasteiner verdrag waren de volgende: Het hertogdom Lauenburg laat de keizer van Oostenrijk aan den koning van Pruisen over, welke hem daarvoor 2% millioen Th. betaalt; het beheer in de hertogdommen wordt verdeeld: Oostenrijk bestuurt voorloopig Holstein en Pruisen Sleeswijk; zij zullen gezamenlijk aan den bond voorstellen om de duitsche vloot te herstellen, Kiel tot bondshaven en liendsburg tot bondsvesting te verheffen.

Van vele zijden werd het gasteiner verdrag sterk afgekeurd; in Oostenrijk en in de Midden-staten betreurde men het, dat de keizer tot de eerste annexatie zelf de hand gelegd, zijn laatste stelling in Duitschland verlaten en het vertrouwen der hom genegen duitsche staten verkort had. Door het scheiden der hertogdommen maakte men eene der hoofdoorzaken tot den strijd tegen Denemarken tot leugen, namelijk : dat de vorstendommen niet gescheiden mochten worden. De bewoners der hertogdommen beklaagden zich met recht, dat er met hen gehandeld werd zonder hen te raadplegen ; waarom ook hen niet even als in Italië over hun lot laten stemmen ? Dan hadden zij zeker geen Oostenrijk en nog minder Pruisen als souverein gekozen; het laatste vooral sloeg niet de minste acht als bevrijder op de wenschen des volks.

Ook Frankrijk en Engeland waren niet ingenomen met het verdrag. Den duitschen bond, welke trouwens in niets meer gekend was geworden, werd bloot kennis gegeven;

evenzoo handelde von Bismarck met de pruisische afgevaardigden , die tegen den koop van Lauenburg opkwamen, aangezien de koning volgens de constitutie zonder toestemming der kamers geen beheorscher over een vreemd land mocht zijn enz. Von Bismarck liet hen ongemoeid videvoe-ringen houden, terwijl hij de zaak afdeed.

Sleeswijk werd nu door pruisische troepen bezet en kreeg Manteuiïel tot landvoogd; Holstein door de oostenrijksche onder v. Gablenz. Hunne regeeringen verschilden geheel. Terwijl Pruisen de Sleeswijkers met gestrengheid regeerde, elke vrije uiting tegen hun tegenwoordig bestuur of voor Denemarken of voor den prins van Augustenburg verbood, elke volksvergadering te keer ging en zelfs den Augustenbur-ger het land ontzegde, regeerde Oostenrijk met welwillendheid en toegevendheid en duldde, dat in vereenigingen, zelfs in de dagbladen, het recht van Frederik van Augustenburg op de hertogdommen verdedigd werd; het bestuur liet alle volksvergaderingen toe, zelfs eene monstermeeting te Altona, den 23 Jan. 1866, waarin do democratie van geheel Duitsch-land vertegenwoordigd was; Oostenrijk en Frederik van Augustenburg werden er gevierd en Pruisen gesmaad. Dat Oostenrijk hier vrijzinniger handelde dan in zijne eigene staten is niet te ontkennen, evenmin, dat het den schijn had alsof men Pruisen wilde tegenwerken ; er volgde dan ook reeds den 26 Jan. eene nota van von Bismarck op, waarin hij hoofd-zakelyk het volgende zei de: »Dat hij, nu de schoone dagen van Gastein en Salzburg voorbij waren, meende, dat Pruisen en Oostenrijk niet alleen van de noodzakelijkheid overtuigd waren om de revolutie te bestrijden, maar het ook over de wijze eens waren geworden; dat echter het tegenwoordig gedrag der keizerlijke regeering in Holstein een ander karakter draagt. Wij moeten het met den naam van aanvallend bestempelen. Het is van wege de keizerlijke regeering niet te verklaren, dat zij in Holstein

dezelfde middelen voor bewegingen toestaat, welke zij met ona in Frankfort wel heeft willen bestrijden. Als men te Weenen gelooft rustig de revolutionaire bewegingen van het anders zoo bijzonder conservatieve Holstein te moeten aanzien, heeft Pruisen echter besloten dit niet te doen. Het verdrag van Gastein heeft slechts voorloopig het bestuur der hertogdommen verdeeld; maar Pruisen heeft het recht te vorderen: dat Holstein door Oostenrijk gedurende de voorloopige regeering iu het status quo gehouden worde, even als Pruisen verplicht is dit in Sleesvvijk te doen.quot; De pruisischc regeering verzocht het Weener kabinet deze verhouding wel in aanmerking te willen nemen en diensvolgens teahandolen. »Mocht een ontkennend of ontwijkend antwoord volgen, dan zal dat aan Pruisens regeering de overtuiging geven, dat Oostenrijk, door een overgeërfd antagonisme beheerscht, niet op den duur met haar gaan wil. Deze overtuiging zou vooral zijne majesteit, den koning, wel smartelijk vallen, maar Pruisen heeft behoefte om klaarheid in de wederzijdsche verhouding te zien. Mocht het onmogelijk gemaakt worden met Oostenrijk te gaan, dan moet ook Pruisen de volle vrijheid voor zijne staatkunde, hebben, om daarvan dan ook het voor zijn belang noodige gebruik te maken.quot;

Oostenrijks antwoord op deze nota luidde ontkennend en ontwijkend. De Oostenrijksche minister graaf Mensdorff zeide voornamelijk in zijne nota van 7 Febr. rfDat in het bestuur van Holstein de keizerlijke regeering volgens het verdrag van Gastein aan geen toezicht onderworpen was. Zij weet zeer goed, dat zij Holstein niet als eigendom bezit, maar dat, zoolang het voorloopig bestuur duurt, zij ook vrij is in de wijze van het uitte oefenen; diezelfde vrijheid en onafhankelijkheid in het beheer laat zij ook aan de koninklijke prnisische regeering in Sleeswijk. De minister des keizers moet bepaald elke aanspraak van do koninklijke prnisische regeering om rekenschap te geven over eene daad van bestuur in Holstein van de hand wijzen enz.quot; Genoeg om te doen zien, op welk standpunt de beide mogendheden tegenover elkander gekomen waren. Voor het afgebakende plan van von Bismarck gingen de zaken naar wensch, en het was om-

treut dezen tijd dat volledig zijn geheim verdrag met Italië tot stand kwam. Oostenrijk begon zich te wapenen, zijne regimenten trokken bijeen in Bohemen en Moravië; het heette om de Joden te beschermen, welke vooral in Bohemen door het gepeupel vervolgd werden. Ook op de grenzen van Italië rustte het zich uit, wijl alles daar reeds krijgsrumoer was. Ook andere duitsche staten, vooral Saksen en Beijeren wapenden zich. Pruisen, waarvoor trouwens von Bismarck door zijne zoogenaamde legerhervorming gezorgd had, dat het binnen 14 dagen oen wel uitgerust leger van G00 000 man slagvaardig kon hebben, toonde zich als verontrust over de oor-logs-toebereidselen van Oostenrijk en deed bij de natie, welke volstrekt om von Bismarcks plan niet oorlogsgezind was, het denkbeeld ingang vinden, dat het zich wapenen moest om niet weerloos door Oostenrijk overvallen te worden. Von Bismarck sloot, om binnen 's lands de handen vrij te hebben en niet tegengewerkt te worden, de zitting der kamers vóór den tijd, zonder het budget in behandeling te brengen. De klein- en middel- duitsche staten waren er niet voor om den sluwen minister te volgen, want zij bevroedden, dat ook hunne souvereiniteit in gevaar kwam en wezen op art. 11 van de bonds-acte, door hetwelk de bondstaten zich verbonden hadden geen oorlog onderling te voeren, maar hunne geschillen voor den bondsdag te brengen. Voor de bondsvergadering had von Bismarck echter evenveel achting als voor de pruisische kamer van afgevaardigden. Den duitschen bond noemde hij vermolmd en deze moest dus hervormd worden en nu kwam hij in April 1866 met een plan van hervorming te voorschijn; dit moest echter meer dienen om den duitschen geest voor hem te winnen. Watin 1848 mislukt was, stelde hij thans voor, namelijk : de bijeenroeping van een duitsch parlement, welks leden door rechtstreeksche verkiezingen uit het duitsche volk zouden gekozen worden. Zeer groeten indruk maakte dat plan van hervorming niet op de algemeene stemming des volks, ook niet bij de vorsten ; wel zagen de bezadigde mannen er in, dat von Bismarck de strijdvraag met Oostenrijk van het bijzonder gebied van Sleeswijk-Holstein op een wijder veld wilde overbrengen. Intusschen was ook in Pruisen het geheele leger

mobiel verklaard. Oostenrijk gaf zich nog alle moeite om de zaak in der minne te schikken, door voor te stellen om öf den boud te laten beslissen, öf de hertogdommen aan den hertog van Augustenburg als souverein op te dragen; Pruisen wilde echter van geen inmenging eens derden weten en zich alleen bij den vrede van October en het verdrag van Gastein houden.

Op het laatst van Mei traden Frankrijk, Engeland en Rusland nog als bemiddelaars op en deden aan Pruisen, Italië en Oostenrijk het voorstel om eene conferentie te houden, waarin ook de duitsche bond vertegenwoordigd zou zijn. Pruisen, Italië en de duitsche bond namen het voorstel aan, Oostenrijk echter stelde de bepaalde voorwaarde: dat er over geen verandering van grondgebied zou gehandeld worden, waardoor het plan van zelf in duigen viel. Oostenrijk kon er natuurlijk niet aan twijfelen of er zou over den afstand van Venetië gesproken worden, en dit stond niet het minste in betrekking met Sleeswijk-Holstein. Napoleon 111 speelde hier vooral weer zijne geveinsde rol. Hij had immers alles met von Bismarck te Biaritz afgesproken. Thiers in dien tijd waarschuwde reeds voor de macht van Pruisen, noemde de staatkunde van Frankrijk eene hoogst dubbelzinnige en raadde welsprekend aan om oprecht voor het behoud van den vrede en de handhaving der tractaten op te treden. Tal van nota's eu depêches werden er nog van weerszijde gewisseld. Eindelijk verklaarde Oostenrijk de zaak van Sleeswijk-Holstein door den bond te doen beslissen, daarbij de verzekering gevende, er in te zullen berusten; tweeden,i de stenden van Holstein bijeen te roepen, ten einde hunne wen-schen over de toekomst van hun land zeiven bloot te leggen.

Von Bismarck zag in beiden eene schending van het verdrag van Gastein en zond dadelijk een protest er tegen naar Weenen; te gelijker tijd zond hij den 4 Juni aan de gevolmachtigden van Pruisen en aan de andere mogendheden eene depêche, welke van zijn toorn en opgewondenheid deed blijken ; onder anderen las men daarin tegen Oostenrijk : »de uitdaging (provocatie) tot den oorlog met het doel om door pruisische oorlogsschatting of door een eervol bankroet

weerwil van dit alles, vaardigde de oostenrijksche stadhouder voor Holstein, v. Gablenz, den 5 Juni het besluit uit, waarbij de stenden tegen den 11 Juni te Itzhöe bijeengeroepen werden. Zoodra dit geschied was, volvoerde Man-teuffel den hem gegeven last, namelijk om pruisische troepen Holstein te doen binnen rukken , terwijl aan Oostenrijk de vrijheid gegeven werd hetzelfde in Sleeswijk te doen om tot den toestand van vóór het gasteiner verdrag terug te keeren. Oostenrijk wilde dit niet, en aangezien de oostenrijksche troepen te zwak waren om weerstand te bieden, trok de generaal v. Gablenz zijn leger samen , en vervolgens over Hamburg naar Hannover.

De vergadering der stenden werd door Pruisen verhinderd en de hertog van Angustenburg verliet ijlings het land. De pruisische regeering benoemde daarop von Scheel-Plessen tot opperpresident over Sleeswijk en Holstein, welke reeds den 11 Juni 1860 zijn ambt aanvaardde.

En nu kwamen de inzichten van von Bismarck omtrent Duitschland meer op den voorgrond en deden ons klaar zien. wat van den beginne af zijne bedoeling was. Wat moest Oostenrijk tegen zulk eene schending van alle tractaten en bepalingen doen? Tegen den 11 Juni werd de buitengewone bondsvergadering opgeroepen en daarin verklaarde Oostenrijk: dat Pruisen door het bezetten van Holstein niet alleen het gasteiner verdrag geschonden, maar ook de bondsacte en daarmede den bondsvrede verstoord had, en derhalve voorstelde: de mobielverklaring van het bonds-leger met uitzondering van die korpsen, welke tot het pruisische leger behoorden; waarop Pruisen verklaarde : dat, indien de bond de mobilisatie aannam, het dan dezen als niet meer bestaande zou beschouwen en zich alleen door zijne militaire macht laten geleiden. Het diende nog daarenboven vóór den 14 Juni, toen de stemming moest plaats hebben, een nieuw voorstel in tot hervorming van den duitschen bond, welke diensvolgens voortaan zou bestaan uit al de duit-sche staten, uitgenomen de oostenrijksche en de nederlandschc (Limburg); het laatste rijk had trouwens reeds lang gewenscht

van den duitschen bond ontslagen te worden. Den 14 Juni werd evenwel het voorstel tot mobielverklaring in stemming gebracht en met eene meerderheid van 3 stemmen aangenomen, waarop de pruisische bondsgezant in naam zijns hoogen meesters verklaarde; dat hy het voorstel van Oostenrijk als schending van de bondsacte en hiermede deu bond zeiven als opgelost beschouwde, maar genegen was op de basis, in zijn nieuw ontwerp aangegeven, een nieuwen bond met de duitsche staten te sluiten; en hiermede was feitelijk de bond van 1815 opgelost.

De oorlog was nu onvermijdelijk; een broederoorlog op leven en dood moest beslissen , wie van beiden öf Pruisen öf Oostenrijk het primaatschap over üuitschland zou uitoefenen. In alle staten klonk het wapengeroep, duizenden huisvaders en zonen moesten hunne haardsteden verlaten om zenimmer weder te zien. Behalve Oostenrijk beschouwde Pruisen ook als vijanden die staten , welke met Oostenrijk gestemd hadden. Den 16 Juni opende Pruisen den oorlog reeds tegen Keurhessen, Hannover en Saksen; don 22Juni tegen Oostenrijk en den 23 begon ook Italië zijne vijandelijkheden tegen het laatst genoemde rijk.

Geheel Europa was in bange verwachting op het eerste schot, dat in het hart van Europa zou vallen. De andere groote mogendheden namen eene afwachtende houding aan. De uitrustingen, welke reeds maanden geduurd hadden, werden voltooid. Oostenrijk, dat wel 600 000 man op de * been kon brengen, moest twee oorlogen gelijk voeren; het had beneden zich Italië met een leger van 300 000 en boven Pruisen met 600 000 man; daarenboven had Oostenrijk een gedeelte Italianen onder zijne vaandels, op wie het natuurlijk niet kon rekenen. Beide legers van Oostenrijk en Pruisen werden nog versterkt door de troepen der duitsche staten, welke voor hen waren. Wij zullen het eerst spreken over de oorlogsbedrijven tusschen Oostenrijk en Pruisen en daarna over die van Italië.

Aan het hoofd van Oostearijks Noorderleger werd als opperbevelhebber de veldtuigmeester Beuedek geplaatst, de populairste man van het leger, die zich in de vorige oorlogen als een uitmuntend en onversaagd veldheer had doen kennen; de critiek echter zegt van hem; dat hij rijk in soldatendeugden was, welke hem in den voorspoed on-overwinbaar konden maken ; maar dat hg niet de geniale veldheer was, die in den nood zelfstandig durfde handelen, en hierop kwam het juist bij het üostenrijksche leger aan. Eén man kan niet alles doen, vooral is dit in den oorlog waar; hij moet krachtig ondersteund worden door gelijkgestemde onderdeden, zooals in het Pruisische leger, waar één wil van de hoogste tot de laagste rij, alles en alleu bezielt en bezielen moet; want de tucht in het leger is daar onovertrefbaar; de Pruis onder de wapenen is nog de oude Pruis van den ouden Frits.

Benedek was geen man van den hoogen adel, hij had zich zeiven door zijne soldatendeugden den weg gebaand; daardoor alleen had hij reeds benijders en was zijne verhouding niet van de vertrouwelijkste, toen hij feudaalheeren als Clam-G al las , aartshertogen en zelfs persoonlijke vijanden, zooals Ramming, tot onderbevelhebbers kreeg; dat vertrouwvol berusten in éénen wil, zoo noodig op het oorlogsveld , was er niet. En dit was in het pruisische leger volkomen, en om alles nog te voltooien verscheen de grijze koning Wilhelm als opperste bevelhebber met den grijzen von Moltke aan zijne zijde , voor wiens diepen geest die duizenden mau-schappen reeds hunne bewegingen gemaakt hadden, op het slagveld. Keizer Frans Jozef verscheen niet, zooals in 1859, aan het hoofd van het leger. Nu is het ook wel niet noodzakelijk als een vorst geen bijzondere veldheerstalenten heeft; dezen bezit trouwens de koning van Pruisen ook niet, maar hij is soldaat zooals al de Hohenzollernen. De vorst te midden zijner strijders boezemt niet alleen vertrouwen en moed in, maar het vereenigt daar alle macht in één punt, en verlicht zeer de taak der andere bevelhebbers. Benedek had altijd zijn keizer en minister van oorlog te Weenen te raadplegen. Overigens was het gevoelen algemeen, dat het oostenrijksche

leger in geoefendheid verre boven het pruisische zou uitmunten ; het laatste was sedert 1815 niet in het veld geweest, uitgenomen een klein gedeelte in den deenschen strijd; de meeste officieren en soldaten hadden slechts kruit op de parades of in de kampen geroken, vooral in den laatsten tijd om zich met het achterlaadgeweer te oefenen , dat bij de Oostenrijkers nog niet was ingevoerd, üe Oostenrijkers integendeel hadden sedert 1815 verscheidene malen den oorlog in al zijne vormen moeten voeren; daarenboven waren de stellingen, welke de oostenrijksche troepen innamen, veel gunstiger dan die der Pruisen; ook had Oostenrijk op zijne zijde die duitsche staten, welke door hunne ligging en bevolking de meeste hulp konden verschaffen, zoodat de kansen voor Oostenrijk, in weerwil van den dubbelen oorlog , gunstig stonden. A.lgeraeen dacht men dan ook, dat toen Benedek zijne troepen de volgende stellingen had laten innemen , hij dadelijk offensief zou gaan handelen.

Zijn centrum was geplaatst tusschen de twee vestingen Praag en Olmiitz; de linkervleugel strekte zich uit van Praag tot aan de grenzen van Saksen, langs het Ertsgebergte, waarvan het de passen had bezet; terwijl de rechtervleugel leunde op het geretrancheerde kamp van Krakau. Deze positie, met hare vestingen Praag , Olmütz , Köningsgratz , Jozefstad en Krakau, was veel sterker dan de pruisische tusschen Kosel, Neisse , Glatz en Görlitz. Vooral het legerkorps bij Krakau was zeer gevaarlijk voor de Pruisen. Door eene groote krachtsontwikkeling had dat leger in hot begin den linkervleugel van Pruisen kunnen overweldigen en in weerwil der sterkten van Kosel en Neisse de pruisische communicatie-middelen afsnijden over Oppeln en Brieg, zelfs over Breslau, wat van beslissenden invloed zou geweest zijn op een veldslag in Silezië. Dit gebeurde echter niet; en de Pruisen gingen de Oostenrijkers in handelen voor.

Dadelijk na het bondsbesluit van den 14 Juni had Pruisen aan de drie staten Hannover, Saksen en Hessen-Kassei, welke om hunne ligging voor hem in den strijd met Oostenrijk zeer gevaarlijk konden 'worden en voor Oostenrijk gestemd hadden, den eisch laten doen om hunne legers op den

voet van vrede te brengen en zich bij deu nieuwen bond van Pruisen aan te sluiten, waarvoor het dan hunne neutraliteit zou eerbiedigen; het verlangde hierop binnen 12 uren een bevestigend antwoord, in het tegenovergestelde geval, verklaarde het hun den oorlog. De gezamenlijke regeeringen sloegen het voorstel van Pruisen af en eer nog de nacht van den 15 Juni verstreken was, stond de pruisische generaal Beijer reeds met zijne tvoepen aan de hessische grenzen. In deu vroegen morgen bezette hij reeds Giessen, hier vaardigde hij eene proclamatie uit, waarin verkondigd werd, dat Pruisens koning geen oorlog voerde tegen het hessische volk, maar tegon de regeering, en bood hun alle voordeden aan van ,een duitschen bond met Pruisen. Den 19 bezette hij de hoofdstad Kassei. De keurvorst was met zijne troepen niet op de vlucht gegaan, maar bleef rustig in zijn slot Wilhelmshöhe, waar vóór 70 jaren de koning van Westfa-len Jerome Bonaparte zijne slemppartijen hield cn de keizer Napoleon 111, na den val van Sedan in 1870, zijn krijgsgevangenschap zou doorbrengen. De keurvorst, die het voorstel van Pruisen weigerde aan te nemen , werd als staatsgevangene naar Stettin gevoerd.

Den 1G Juni was generaal Herwarth von Bithenfeld in drie kolonnen reeds Saksen binnengetrokken en den 18 werd Dresden bezet. Hier had men de aankomst der Pruisen zoo maar niet afgewacht. Men had de staats- en koninklijke .schatten behoorlijk ingepakt en naar Bohe-men gevoerd, ook de koning en het leger volgden daarheen ; binnen weinige dagen was geheel Saksen in de handen der Pruisen,

In Hannover was den 16 Juni generaal v. Falkenstein binnengerukt en den 17 bezette hij reeds de hoofdstad Hannover. De blinde koning (ieorge had daags te voren nog aan eenige stedelijke magistraten geweigerd zich naar Pruisen te schikken om zoo doende de oorlogsverklaring te doen intrekken. Den 16 was hij met den kroonprins naar Gottin-gen vertrokken, waar zijn leger zich bijeen had getrokken; zijn privaat vermogen en gedeeltelijk dat van den staat was reeds naar Engeland overgezonden. Om spoedig met

dit koninkrijkje klaar te zyn rukte ook de generaal v. Mau-teuffel met eene divisie uit Sleeswijk Hannover binnen. Het hannoveraansche leger week zuidwaarts om te beproeven zich met de Oostenrijksche troepen te vereenigen, doch zij werden omsingeld en na nog dapper bij Langensalza gestreden te hebben, waren zy den 29 genoodzaakt te capituleeren.

Volgens het verdrag viel al het krijgsmaterieel ten buit van Pruisen; de manschappen werden ontwapend, de officieren behielden hunne degens, maar moesten zich verbinden hen in dezen strijd niet tegen Pruisen te gebruiken. De koning en de koninklijke familie kregen vergunning zich te begeven werwaarts zij verkozen. Door de bezetting dier drie rijken had Pruisen voor zich als het ware het ooriogstooneel vrij gemaakt, en zich gevrijwaard tegen hindernissen, welke die buren hern in den weg konden leggen bij zijne hoofdoperaties, waarmede wij ons thans gaan bezighouden. Wij kunnen ons om het kort bestek met de strategie en al de bijzonderheden van het bloedig tooneel niet bezighouden, wij geven slechts volgens tijdorde de bijzondere krijgsbedrijven op, welke tot deir beslissenden slag moesten leiden.

De krachten der veldlegers stonden tamelijk gelijk ; behalve de bezettingen in de vestingen, stonden van Oostenrijks zijde 248 000 met 800 stukken geschut in verschillende korpsen verdeeld slagvaardig; van Pruisen 286 000 met 792 stukken. Geheel Europa stond verbaasd over den spoed, waarmede Pruisen binnen eene week drie rijken wegnam, zonder als het Ware eenigen tegenstand te ontmoeten, zonder dat do Oostenrijkers iets van zich lieten hooren, zelfs niet toen het Elbe-leger en een gedeelte van het leger van prins Frederik Karei het koninkrijk Saksen bezetten, hetwelk aan het pruisische leger eene omvattende basis en een voortreffelijk punt van aanval gaf. Benedek liet niets van zich vernemen, elkeen dacht, hij laat de Pruisen zich in eene lange stelling verdeelen en op geschikten tijd zal hij den hoofdslag wagen en zoo op Berlijn aanrukken, maar, hij werkte juist in het voordeel van het pruisische leger; want hij gaf dit den tijd om goed zijne stellingen in te nemen en aan de verschillende legerkorpsen gelegenheid om zich te concentreeren daar, waar het noodig was.

Den aanval, dien de wereld zoo krachtig van het oosten-rij ksche leger gewacht had, deed juist het pruisische. In den vroegen morgen van den 23 Juni opende prins Frederik Karei den veldtocht. Hij trok met zijn leger in drie kolonnen, welke zich bij Keichenberg moesten vereenigen, Bohemen binnen; ook generaal Herwarth deed dit bij Hanspach en Hchluckenau, met het aangewezen punt om zich te vereenigen met het leger van Frederik Karei, hetwelk hun latei-door de onvoldoende maatregelen van Clam-Gallas of Bene-dek voortreffelijk gelukte en veel tot het welslagen van den veldtocht voor hen heeft bijgebracht. Den 26 Juni stieten beide legerkorpsen op de Oostenrijkers; Frederik Karei bij het slot Sichrow, tusschen Liebenau en Turnau; er ontstond een artillerie-gevecht van verscheidene uren. De Oostenrijkers weken en de Pruisen zetten hun weg naar Turnau voort, herstelden den overgang over de Iser en kregen den weg naaide stad Gitschin vrij, het strategisch doel hunner operatie. Herwarths voorhoede stiet denzelfden dag bij Hünerwasser op de Oostenrijkers; hier had tot tweemalen toe een licht ruitergevecht plaats, er vielen naar den kleinen omvang van het gevecht veel dooden eu gewonden, ook het aantal gevangenen der Oostenrijkers was buitengewoon groot; zij weken terug en 's avonds bezetten de Pruisen het plaatsje. Intusschen was reeds 's middags in het hoofdkwartier van den kroonprins van Saksen, welke met zijn leger gevoegd was bij het korps van Clam-Gallas, het bevel ontvangen om tot eiken prijs Turnau en Münchengratz, dat is, de Iser-lijn te behouden; tot dat einde rukte dadelijk de oostenrijksche brigade Poschacher op om de brug van het dorp Podol over te trekken en dan stelling te nemen. Toen zij echter daar 's avonds bij helderen maneschijn aankwamen, vonden zij het dorp reeds dooide pruisische divisie Horn bezet en nu ontwikkelde zich in het dorp een verschrikkelijk nachtelijk gevecht. Clam-Gallas zelf was nog met versterking er bij aangerukt; huis voor huis werd verdedigd en genomen, doch het snelle vuren der Pruisen met hun zündnadelgeweren en de hevigheid hunner aanvallen beslisten overal tot hun voordeel; de Oostenrijkers weken vechtend het dorp uit en beproefden

nog eens bi] den op 1000 schreden daarvan verwijderden Iser overgang zich staande te houden, maar ook dit mislukte, zij moesten terugwijken. Ofschoon deze gevechten niets beslisten en slechts voorspelen waren , sprak toch de goede uitslag den Pruisen moed in en deed hen naar daden verlangen, terwijl zij voor de Oostenrijkers minstens niet aanmoedigend waren.

Den 28 Juni werd er gestreden bij Münchengrütz, waarbij wel de Pruisen eene groote macht ontwikkelden, maar zonder bijzonder gevolg; want de Oostenrijkers ruimden de stad en trokken in eene zuidelijke richting op Pürstenbrück af'. Van beide zijden werd er een 30 tal dooden en 200 gewonden opgegeven ; van de Oostenrijkers werden weder 1500 gevangenen gemaakt. Den 29 nam Olam-Gallas weder op eene mijl van Gitschin eene stelling tot den slag in of eer tot verdediging dier stad; ongelukkig waren zijne troepen andermaal niet talrijk genoeg voor eone mijl lange linie. Volgens de bevoegde beoordeelaars was het steeds de fout van Benedek, dat hij telkens eene te kleine macht afzond₎in plaats van de Pruisen met overmacht te overvallen; te meer daar de Pruisen op het punt waren hunne gansche legermacht te vereenigen, 's Middags tegen half 4 ure stiet eene aanrukkende pruisische divisie op de Oostenrijkers, waarop de strijd dadelijk begon; de Pruisen kregen steeds aanvoer van nieuwe troepen en ten 7 ure hadden de Oostenrijkers reeds veel terrein verloren, toen een gedeelte der saksische divisie Stieglitz te hulp kwam, maar te laat en te zwak om de stelling te behouden; tegelijk bijna kwam er een bevel uit het hoofdkwartier om eiken strijd tegen de overmacht te vermijden en over Horitz en Miletin de aansluiting bij het hoofdleger trachten te bewerken. Beide plaatsen liggen in eene zuidoostelijke richting van Gitschin ; Horitz op drie mijlen van Königgratz en Milélin op even zooveel in de richting van Josephstadt. Onder bedekking van den avond werd de terugtocht bewerkstelligd; de Pruisen vervolgden hen door de donkerheid en de groote vermoeienis slechts tot aan de eerste huizen van Gitschin; maar te middernacht overvielen zij de stad, welke Clam-Gallas door saksische

troepen had laten bezetten. Zij vielen de stad van twee kanten aan en deze was na een hevig straatgevecht bij het aanbreken van den dag in hunne panden. Deze slag kostte aan Pruisen 1260 man aan dooden en gewonden; aan Oostenrijk en Saksen 5000 benevens 2500 gevangenen. Hier was duidelijk de onwil der Italianen en ook van vele Hongaren gebleken; honderden vochten niet mede en zochten gelegenheid om zich gevangen te geven, hetwelk niet weinig bijbracht tot den ongelukkigen uitslag voor de Oostenrijkers en veel tot de demoralisatie en ontmoediging van vele regimenten; daar integendeel na eiken gelukkigen strijd het vuur der pruisische troepen vermeerderde.

Intusschen was het aan de drie legers onder prins Prederik Karei, den kroonprins van Pruisen, en aan dat van den generaal Herwarth gelukt zich te vereenigen. Benedek had, wellicht om zijn strategisch plan uit te voeren, verzuimd in tijds zijne macht tegen elk afzonderlijk aan te wenden. Tot nu toe had Frederik Karei het opperbevel gevoerd, thans nam de oude koning Wilhelm het zelf op zich (2 Juli). Hij vestigde zijn hoofdkwartier te Gitschin , vergezeld van v. Bismarck , v. lioon en v. Moltke en reeds den volgenden dag had de beslissende slag plaats.

üen 27 en 28 Juni werd woedend gevochten om en in Trautenau, op hoogten en in diepten, als onmenschen, man tegen man, met bajonetten en kolven ; den eersten dag moesten de Pruisen voor v. Gablenz terugwijken ; den tweeden waren de Oostenrijkers ongelukkig; duizenden van weerszijden waren er gevallen of gewond en weer maakten de Pruisen bij de 5000 gevangenen, üen 27 werd nog een bloedig gevecht bij Nachod geleverd; Nachod ligt aan het einde der berg-engte, door welke gedeeltelijk het leger van den kroonprins van Pruisen moest komen om zich met de overige pruisische macht te vereenigen; was de oostenrijksche generaal vroeger bij dat punt gekomen en met sterkere macht, dan had hij de Pruisen in de bergengte terug kunnen dringen; maar door het tijdverlies van omwegen kwam hij te laat en vond de sterke voorhoede van generaal Stemmetz reeds ontwikkeld, Er ontstond een hevig gevecht, waarin beiden

groote verliezen leden, vooral vocht hier de pruisische cavalerie met voordeel tegen de zoo beroemde oostenrijksche; beiden schreven zich de overwinning toe. Ramming nam zijne stelling bij Skalitz, waar Benedek hem op zijn verzoek 3 brigaden onder den aartshertog Leopold tot versterking zond; Benedek zelf' kwam hier om den toestand in oogenschouw te nemen en onbegrijpelijk is, zogt de krijgskundige kritiek, de lichtzinnigheid, waarmede hij het naderen der Pruisen aanzag; nu nog, zegt men, was het tijd om het leger van den kroonprins met overmacht aan te vallen, en gemakkelijk om hem in zijne ongunstige stelling te verslaan en zich dan met Glam-Gallas, diè in de richting van Gitschin stond, te vereenigen, en daar den strijd tegen de andere pruisische krachten te wagen. Te vergeefs raadden hem dit ook ervaren officieren zijner staf aan; de overwinning van v. Gablenz bij Trautenau schatte hij te hoog en de macht van Steinmetz bij Nachod te gering; hij scheen een idee fixe te hebben van den goeden uitslag van den naderenden beslissenden slag. Reeds des middags van denzelfden dag rukte de rechtervleugel van het pruisische leger met vliegende vaandels, slaande trom en krijgsmuziek op, wierp alles voor zich neder en bestormde de stad; wel werd er woedend gevochten en van weerszijden gemoord; maar de Oostenrijkers waren te zwak en moesten met veel verlies wijken. Steirirnetz begon den 29 Juni zijn marsch naar Gradlitz ; onderweg moest hij nog een voorpostengevecht leveren, hetgeen evenwel niet kon beletten, dat hij 's avonds ziju doel bereikte. Denzelfden dag moest nog een gedeelte van het leger des kroonprinsen een klein gevecht leveren bij het stadje Königinhof. De Oostenrijkers werden gedwongen terug te trekken, en nu had niet alleen de volkomene vereeniging van het leger van den kroonprins met do beide andere van den linker Elbeoever plaats; maar het groote strategische doel van von Moltke was tevens bereikt. Na een veldtocht van 8 dagen, zien wij de drie pruisische legers, welke in het begin in een wijden boog van Dresden tot Neisse stonden, op eene uitgestrektheid van nauwelijks twee dagmarschen van elkander, elk een weg voor zich naar Königgratz,

werwaarts Benedek al zijne krachten verzameld had; en hier moest dan eindelijk de hoofdslag plaats hebben, het groote pleit beslist worden of de Habsbnrger of de overweldigende Ho henzo llerner Duitschland zou beheerschen! Van weerszijden wordt alles zorgvuldig gerangschikt, bepaald en afgesproken; alle gevallen worden vooraf berekend, kortom al wat de krijgskunde in de laatste jaren geleerd en al de verdelgende nieuwe uitvindingen, welke op dat droevig gebied gedaan zijn, zullen met zorg beproefd en toegepast worden. Zulke legers, van zulk een gehalte en zulk eene grootte , 300 000 man sterk, had men nog nooit over elkander zien staan.

Somber brak de 3 Juli aan, voor velen zoo droef en den hoogmoedigen zoo roemrijk ; het regende bij stroomen. Reeds zeer vroeg zotte het pruisische leger zich in beweging en weldra viel het eerste schot, de woede werd losgelaten eu spoedig was de hemel onzichtbaar door den kruitdamp en het gehoor verdoofd door het gedonder des geschuts, waarop het gekerm van duizenden stervenden en gewonden akelig antwoordde, 's Avonds, toen de zon reeds ondergegaan was, knalde nog het pruisisch kanon op de terugtrekkende Oostenrijkers; de dag was voor de laatsten verloren , hun keizer was in Duitschland gevallen, Benedek had zijn hoofdslag bij Sadowa verloren ! Oostenrijk miste 38000 man, waaronder 20 000 gevangenen; van Pruisens zijde werd slechts 9000 man opgegeven.

Te Berlijn verkondigde in den vroegen morgen van den 4 Juli het geschut de vreugdetijding; te Weenen trof de treurmare keizer Jozef en geheel de bevolking als een donderslag.

Het oostenrijksche leger had het slagveld in de grootste verwarring verlaten; het leger was als opgelost, soldaten van verschillende regimenten kozen in wilde troepen hun weg. De lichamelijke en zedelijke moedeloosheid kon men opmaken uit de handwapenen en zelfs vaandels, welke op den weg gevonden werden; de algemeene terugtocht van Benedek was naar Olmütz. De Pruisen hielden den 4 Juli rust, ook den 5 rukte het leger slechts weinig voor-

Terwijl Oostenrijk aan de Elbe zoo ongelukkig tegen Pruisen streed, moest hot tegelijk den oorlog in Italië voeren, waar ook, behalve de vrijkorpsen onder Garibaldie. a., een leger van bijna 200 000 man in het veld stond, vervuld met den ouden haat tegen Oostenrijk, en bluffend tot doel des oorlogs stelde Venetië en Tyrol; koning Victor Emanuel zou zelf het opperbevel voeren. De macht, welke Oostenrijk hiertegen stellen kon, was aanmerkelijk kleiner; maar bestond uit troepen , waarop de keizer rekenen kon en werd aangevoerd door den aartshertog Albrecht, volgens het oordeel der bevoegden, een uitmuntenden, wijd omvat-tenden veldheer, bijgestaan door opperbevelhebbers van beproefde trouw, iets, zoo als later bleek, dat by sommige generaals in het noorderleger zeer in twijfel was getrokken geworden.

Reeds den 23 Juni stelden zich de italiaansche legers in beweging. Een gedeelte trok onder Cialdini de Beneden-Po over; Garibaldi moest met zijne nog onvolkomen georganiseerde vrijwilligers Zuid-Tyrol in beweging zien te brengen en 87 000 man met 138 stukken geschut trok den Min-cio over. Ingevolge quot;ontvangen bevelen trokken de Oostenrijkers terug, zonder zich met eenig gevecht in te willen laten. Den volgenden morgen bleek het den aartshertog-opperbevelhebber , dat de vijand bij het voortrukken zeer roekeloos te werk ging; onmiddellijk liet hij daarop de hoogten van Sona en Somma Oampagna bezetten en richtte een woedenden aanval op de vijandelijke stelling bij Cns-toza. Driemaal werd door de oostenrijksche troepen storm geloopen, die eindelijk met groote opofferingen meester van de positie bleven ; intusschen had zich de strijd over de geheele vijandelijke linie verspreid en overal moesten de Italianen wijken; des avonds ten zeven ure waren zy uiteengejaagd en was het geheele slagveld in de handen der

Oostenriikers. Er was moorddadig gevochten, vaak werden geheele rijen Oostenrijkers door het geweer en geschut neergeveld, oogenblikkelijk echter waren zij weer aangevuld; de sterkste stellingen werden met de bajonet genomen; er stonden hier 57 000 Oostenrijkers met 272 stukken gesöhut tegen 90000 Italianen met 192 stukken. Van de oostenrijksche zijde verloor men bij de 5 500 aan dooden en gewonden en van de italiaansche 8 750. Het italiaansche leger trok onmiddellijk met spoed over den Mincio terug. De aartshertog gaf geen bevel om de Italianen te vervolgen en scheen niet offensief in Lombardije op te willen treden; wellicht was dit volgens eene geheime afspraak met Napoleon, daarenboven eischte de gang der zaken in het Noorden tegen Pruisen te groote inspanning om hier aan het heroveren van Lombardije te denken.

Na den slag van Custoza had er te land geen gevecht van bijzondere belangrijkheid in Italië meer plaats. Het leger van Cialdini, 80 000 man, behoefde Venetië niet te veroveren , want Oostenrijk stond dit af aan keizer Napoleon , zooals wij straks zullen bespreken. Wel werd hier en daar gevochten en vooïal in zuidelijk Tyrol, waar vooral ook de aartsvijand van Oostenrijk, Garibaldi met zijne vrijwilligers huishield en alles inspande om het voor het koninkrijk Italië te winnen. De Tyrolers echter hadden zeiven geen lust om Italianen te worden , zij stonden niet op ; maar vochten dapper in de rijen der Oostenrijkers. Ook ter zee toonden de Oostenrijkers , dat ofschoon zij ongelukkig waren in den strijd tegen Pruisen, het hun toch niet aan moed en beleid ontbrak. Zij wonnen in de Adriatische Zee een der beroemdste zeegevechten, waarbij insgelijks al het nieuwe, wat op het gebied der marine was uitgevonden en ingevoerd geworden, in beoefening werd gebracht. Zoodra de oorlog verklaard was, verliet de italiaansche vloot onder het opperbevel van Persano de haven van Tarente en stuurde naar die van Ancona, waar zij den 25 Juni het anker liet vallen. Tegelijk kwam het bericht van den nederlaag bij Custoza, en aangezien eene vloot, daar waar het kan, moet samenwerken in verband met het leger te land, kon Per-

sano niets anders doen dan de berichten over het nieuwe krijgsplan der troepen afwachten.

De vice-admiraal Tegethoft', opperbevelhebber der oosten-rijksche vloot, die zich reeds gunstig tegen de Denen had onderscheiden, vertoonde zich wel met een eskader voorde haven van Ancona, maar wilde evenmin den strijd; hij was te ver van de eigen kust of eene veilige haven verwijderd en wilde liever den vijand naar zich toelokken.

Zoo bleef Persano met zijne prachtige,vloot gerust liggen, werkelijk in het voordeel voor Italië; maar geheel het land schreeuwde over de werkeloosheid van den admiraal; het volk maakte oproeren, de regeering werd eindelijk ook ongeduldig over het dralen van Persano, zoodat hem de keus gegeven werd om het commando neer te leggen of zee te kie • zen en te beginnen met het eiland Lissa weg te nemen. Persano koos het laatste.

Lissa ligt op 5 mijlen zuid-westelijk van Spalato; het kwam in 1815 met Dalmatië aan Oostenrijk en heeft goede havens. L)e Oostenrijkers hebben er hunne depots voor steenkolen, levensmiddelen, krijgsvoorraad en andere toerustingen voor de vloot; dit eiland nu moest Persano wegnemen. Den 16 Juli,'s namiddags ten 3 ure, liep de vloot, groot 28 schepen, van alle soorten, de haven van Ancona uit in zee ; de noodige wachtschepen bleven voor de haven van Ancona kruisen. Het gros der vloot stevende statig in de richting naar het eiland Lossin , in noord-oostelijke richting, om indien de vijand de beweging mocht bemerken, hem in de koers te misleiden. Eerst des nachts werd de richting naar Lissa genomen. Omtrent zonsondergang van 17 Juli kwam hetstoom-verkenningsschip d'Amico met de berichten bij Persano, waarop hij zijne vloot in slagorde rangschikte en de noodige bevelen enz. voor den stryd uitdeelde.

Tegethoff, de oostenrijksche vice-admiraal, kreeg reeds den 17 Juli op de reede van Fasana bericht van de beweging der vijandelijke vloot, vervolgens van een aanval op Lissa; hij hield dit aanvankelijk niet voor ernstig gemeend van Persano, maar voor eene beweging om hem van de istrische kust af te lokken. Den 19 echter kreeg hij een telegram

van den oostenrykschen bevelhebber in Zara, hetwelk bij hem geen twijfel overliet, dat de Italianen werkelijk een aanval op Lissa in den zin hadden , en nu besloot hij uit te loopen en Lissa te ontzetten.

Den 19 Juli verliet hij met zijne vloot, 28 schepen en 500 stukken geschut sterk, de bovengenoemde reede. Den

20 Juli, 's morgens vroeg, meldden hem zijne verkennings-schepen: dat verscheidene vijandelijke vaartuigen in het gezicht waren. Het was omtrent dezen tijd stormachtig en regenachtig weder, slechts nu en dan drong de zon dooide wolken, en ontdekte men een schip en de rotseilanden in de verte. De wind ging sterk uit het zuid-westen en dreef de golven zoo hoog, dat de schietgaten der gepantserde schepen moesten gesloten worden. Tegethoff stuurde aanvankelijk op een behoorlijken afstand van de dalmatische kust van het noord-westen naar het zuidoosten, eerst op de hoogte van Solta nam hij koers van het Noorden naar het Zuiden. De wind giug liggen en nu wendde hij den steven naar het noord-westen; de zou brak helder door en onverwachts zag zich de vloot tegenover de vijandelijke. En nu ontwikkelde zich een zeestrijd, die bij al de verschrikkelijkheden eens landgevechts nog de ijselijkheden van het water voegt! Men zag soms een onmetelijke kolossus van vuur en rook, de brooze golven maakten ruimte en een gedeelte verdween in den afgrond, het prachtige schip de Re d'ltalia was gezonken ; stukken hout, ijzer, menschelijke ledematen slingerden op en over de schepen en honderden zeelieden verloren hun leven in de golven. Het overblijfsel der italiaansche vloot koos het hazenpad naar de haven van Ancona; de Oostenrijkers hadden eene schitterende overwinning behaald. Den

21 was geen italiaansch schip meer te zien en de overwinnaar Tegethoff liet zijne gehavende vloot do haven van Lissa binneuloopen. De Oostenrijkers hadden geen enkel schip verloren; de Italianen twee hunner schoonste gepantserde schepen, de Re d'ltalia en de Palestro; in de haven van Ancona zonk nog het ontredderd geschoten schip de Affon-da,tore. In Weenen, aan het bedrukte hof, werd de overwinning met gejuich vernomen, zij deed den keizer tranen

storten bij de gedachte, hoe het wellicht in het Noorden aou gegaan zijn, alp hij daar mannen zooals in Italië aan het hoofd had gehad. Tegethofï werd in rang verhoogd. In Italië ging een kreet van wraak en ontzetting op. Persano was de zondebok en werd voor een krijgsraad gedaagd. —

Twee dagen na den gedenkwaardigen slag van König-griltz zette het zegevierende prnisische loger zich weer in beweging; een gedeelte er van bezette weldra Boheraens oude hoofdstad Praag; en het gros der strijdmacht richtte hare raarschen naar Weenen, toen men onverwachts in den Moniteur van Parijs las: »Eene gewichtige gebeurtenis is ingetreden; nadat de keizer van Oostenrijk de eer zijner waponen in Italië gehandhaafd heeft, treedt hij tot de inzichten, uitgedrukt door keizer Napoleon in zijn schrijven 11 Juni aan den minister van buitenlandsche zaken, toe, staat Venetië aan den keizer der Franschen af en neemt zijne bemiddeling om den vrede tusschen de strijdenden te bewerken aan.quot; üogenblikkelijk verlieten 50 000 man Italië, om zich bij het noorderleger te voegen, waar intusschen de aartshertog Albrecht reeds, in de plaats van Benedek, het opperbevel op zich had genomen. De algemeene geest ontwaakte in alle deelen van Oostenrijk , zelfs de Hongaren, welke vou Bismarck tot opstand had laten aanzetten, voelden weer hun oude geestdrift voor het habsburger huis, vandaar dat Albrecht voor het voortzetten van don oorlog was. Keizer Napoleon had zich dadelijk tot Pruisen en Italië gewend om voorloopig eene wapenrust te bewerken. Der laatste mogendheid werd beteekend, dat haar doel van den oorlog bereikt was; hij, keizer der Franschen, zou dadelijk na de overeenkomst der vredesvoorwaarden Venetië aan haar overdragen. Italië echter maakte zijn besluit van dat van Pruisen afhankelijk, met hetwelk het gecontracteerd had. Van Pruisen, dat _tal dichter en dichter op Weenen aandrong, kon men hoogdravende eischen verwachten; het verklaarde geen wapenstilstand te willen sluiten, dan op grond van

vooraf bepaalde vredesvoorwaarden en draalde steeds om altijd meer oostenrijkach grondgebied te bezetten. Van eene andere kant verklaarde keizer Frans Jozef, dat hij bepaald de voorwaarden van Pruisen wilde kennen en in alle gevallen geen grondgebied behalve Venetië afstaan, en indien Pruisen echter meer mocht eischen, dan liever de wapenen wilde laten beslissen, en zoo het zijn moest, met eere on-dergaan. Do bemiddelaar, Napoleon zelf, geraakte in verlegenheid. Pruisen, dat voelde hij reeds, was al te machtig geworden; hij had zich zulk een gang van zaken te Biaritz niet kunnen voorstellen, hoewel hij had moeten zien, dat Pruisens grootheid ook Frankrijks vernedering moest worden ; vooral in bondgenootschap met Italië, dat altijd bereid zou zijn om met Pruisen te gaan ; zelfs tegen Frankrijk om Savoije en Ni/.za weer te herwinnen ; maar Napoleon liet door Pruisen zijn natuurlijken bondgenoot tegen het Westen en Noorden weerloos maken, om, na verloop van vier jaren, zelf als gevangene in von Bismarcks handen te vallen.

Talloos waren eenige dagen achtereen de diplomatische bemoeiingen van Napoleon ora Pruisen te matigen en Oostenrijk te doen toenaderen, tot eindelijk na een wapenstilstand de vrede te Praag den 23 Aug. tot stand kwam, voornamelijk op de volgende voorwaarden: «Oostenrijk erkent, dat de dnitsche bond, zoo als hij tot nu toe bestond, ontbonden is. Het stemt toe in de oprichting van een nieuwen bond, met uitsluiting der oostenrijksche staten. De nieuwe noord-duitsche bond zal worden gevormd uit de staten ten noorden van den Main gelegen, onder het militair beheer van Pruisen en zal door de pruisische diplomatie vertegenwoordigd worden.

Oostenrijk heeft de vrijheid een zuidelijken bond, met de staten ten zuiden van den Main gelegen, in het leven te roepen. De keizer van Oostenrijk staat zijne rechten op Bleeswijk en Holstein aan Pruisen af, uitgezonderd de noordelijke districten van Sleeswijk; aan dezen zal de vrijheid gegeven worden door eene vrije stemming der bevolking te beslissen of zij al of niet tot Denemarken willen behooren.

De integriteit van het volle grondgebied van Oostenrijk wordt gewaarborgd, uitgenomen Venetië.

Oostenrijk betaalt 40 millioen daalders oorlogskosten, waarvan 20 milloen contant, 15 millioen gelden als vergoeding voor den afstand der rechten op de Elbe-hertogdommen en 5 m. gelden als vergoeding voor de vrije verpleging der prnisische troepen van den wapenstilstand tot de ratificatie van den vrede. Met Italië werd eveneens de vrede gesloten; het trad in het bezit van Venetië en nam een geëven-redigd aandeel der nationale schuld en der lasten van spoorwegen als anderszins over.

Met Ueijereu, Wurtemberg, Baden, Hessen-Darmstadt sloot Pruisen ook vrede. Het kostte allen een gedeelte hunner zelfstandigheid en eene aanzienlijke som oorlogskosten. Saksen bleef ook nog door den invloed van Oostenrijk als koninkrijk bestaan; Hannover en Hessen-Kassei, het hertogdom Nassau en de vrije stad Frankfort waren reeds voor goed geannexeerd. Aan oorlogskosten ontving Pruisen, in alles zoo wat, 82 millioen gulden of 173 millioen francs.

Berlijn, ja, geheel Pruisen was dronken van vreugde, toen de koning en het leger hunne intrede in de hoofdstad deden, ofschoon de tranen van zoovele weduwen en weezen nog vloeiden. De kamer der afgevaardigden, welke vier jaren lang zoo vijandig tegen de regeering had gestaan, werd de onderdanigste dienares; zij deed niet alleen den budgetloo-zen toestand ophouden, maar keurde alle daden en alle uitgaven, welke zonder hare toestemming gemaakt waren geworden, niet alleen goed, maar gaf zelfs nog een aanmerkelijk crediet. De leden, die vroeger zoo voor de legitimiteit van den Augustenburger gestreden hadden , stemden thans jubelend voor de onrechtvaardige annexatie van Hannover, Keur-Hessen, Nassau en Frankfort; van de 300 leden stemden er 273 voor. Pruisen was een rijk geworden van 6490 □ mijlen met 23 millioen inwoners. Er bestaat geen dualisme meer. Hohenaollern heeft gezegevierd en Habsburg is in Duitschland ondergegaan. Keizer Frans Jozef nam den saksischen staatsminister von Beust van den koning van Saksen over om zijn rijk op nieuw te organisee-

ren; vooruitziende mannen vreezen echter, dat hij Oostenrijk op eene baan zal brengen, waarop het zijne laatste kracht, zijne beste, den godsdienstzin zal verspillen; de toekomst zal ons dat alles leeren.

Den 10 Sept. 1860 werd reeds de voorloopige bonds-acte van den noord-duitschen bond onder de opperste leiding van Pruisen geteekend; later sloot zich hierbij ook Saksen , Wurtemberg en Beijeren aan. Met recht kan Pruisen zich thans op zijne grootheid beroemen; want het is eene ordelijke grootheid, geen wufte, zooals die der groote natie, der Pranschen. Wat Europa er van te wachten heeft, is reeds gedeeltelijk in 1870 gebleken, en de geschiedenis zal ons de verdere gevolgen toonen.

Wy hebben Napoleons even trouwelooze als weifelende bni-tenlandsche staatkunde gezien, waardoor Frankrijk niet alleen zijne moreele overmacht in de diplomatie als groote mogendheid verloor; maar welke ook voor het grootste gedeelte tot zijn verschrikkelijke!! val van 1870 leidde. Zijne binnenlandsche staatkunde was niet veel beter. Zij was een samenweefsel van kuiperijen; en aangezien des keizers troon de revolutionairen voor basis had, moest hij om steun te hebben voortdurend concessies aan die party doen en toch van top tot teen gewapend blijven om de rustte behouden; slechts noode deed hij van tijd tot tijd een stap op den Aveg tot de con-stitutioneele regeering. Wel bloeiden door zijne maatregelen en wetten handel, landbouw en industrie, de laatste vooral door het voorbeeld van verkwisting en ongekende weelde, welke aan het hof, in Parijs, en daardoor in geheel Frankrijk heerschten; maar van eene andere zijde ging deze gepaard met eene groote mate van lichtzinnigheid en zedeloosheid , welke trouwens toon was in de meeste groote hoofdsteden van Europa. Om den finantieelen toestand be-

kommerde de keizerlijke regeering zich minder; de schuldenlast-was ontzettend vermeerderd , hetwelk voornamelijk zijn grond had in de gevoerde oorlogen, in het voortdurend op de been houden van een ontzaggelijk leger en de nut-telooze tocht naar Mexico, waarvan wij alvorens van Frankrijk af te stappen nog een en ander nader willen aanhalen.

Mexico, een land in Noord-Amerika, eene vroegere bezitting-der Spanjaarden , een land vijfmaal zoo groot als Frankrijk, slechts bevolkt door 7 millioen inwoners, waarvan ongeveer twee millioen van europeeschen oorsprong zijn, was sedert jaren het tooneel, evenals de zuid-amerikaansche republieken, van hevige binnenlandsche omwentelingen, waarin de een of andere generaal de hoofdrol speelde om aan het hoofd van den staat te komen. Meer dan eens moesten het de Europeanen in deze woelingen ontgelden, vaak kostte het hun met schending van alle verdragen leven en bezittingen, en zoo vernietigde zelfs in 1861 Juarez, die met zijne partij, na een nieuwen burgeroorlog, meester van Mexico geworden was, alle overeenkomsten met de europeesche mogendheden. Hij zette den spaanschen afgezant het land uit, liet een aanslag richten op den consul van Frankrijk en een openbaren diefstal van geld bedrijven ten nadeele der Engel-schen. Niet minder onrecht werd er door de bevolking jegens mindere vreemdelingen gepleegd ; de regeering van Juarez scheen te dien opzichte of onmachtig of onwillig te zijn, om iets ter bescherming of ter vergoeding te willen doen. En hiertegen ontstond nu den 31 Oct. 1861 eene overeenkomst tusschen Frankrijk, Engeland en Spanje om gezamenlijk voor de belangen van Europa een gewapenden tocht naar Mexico te doen, ten einde herstel en voorkoming van grieven te bewerken en de regeeringloosheid te doen ophouden. Zij werden nog aangemoedigd door de berichten van den engelschen gezant sir Charles VVyke, welke de zaak zoodanig voorstelde, dat als de Europeanen zich maar vertoonden, de Mexicanen het juk van Juarez zouden afschudden om een europeeschen prins als hun vorst aan te nemen. De tocht had plaats, de schepen der drie mogendheden kwamen op hunne bestemming (Vera-Cruz) om hunne troepen te

ontschepen ; het bleek echter al spoedig dat de Mexicanen niet zoo gereed stonden om hen vriendelyk te ontvangen. Juarez had eene geduchte partij voor zich, zoodat de drie mogendheden gewaar werden, dat zij meer zouden moeten doen dan zich te vertoonen en geen van de drie had genoegzame middelen met zich genomen om er een krijgstocht van te maken in een onbekend en voor het grootste gedeelte woest land. Er ontstond weldra verschil tusschen de drie ondernemers zeiven, hetwelk zulk eene wending nam , dat Engeland en Spanje afdropen en aan Frankrijk alleen de eer lieten; zoodat de zaak van eene europeesche interventie in eene fransche veranderde; dit was op het einde van April 1862. Het fransche expeditieleger werd tot 7000 man gebracht. Men dacht hiermede, in de vooronderstelling dat er geen mexicaansch leger bestond, en dat alles hen als bevrijder zou tegemoet treden, op de hoofdstad Mexico aan te rukken; maar men stiet deerlijk het hoofd tegen Puebla, dat versterkt was en dapperen weerstand bood. Vier maanden moest de generaal Lorencez met zijne troepen werkeloos uit gebrek aan genoegzame krachten om te handelen in dit onherbergzame oord, waar het zelfs zoo moeielijk was levensmiddelen te krijgen, doorbrengen, totdat de generaal Porey met eene versterking van 30 000 man en het noodige krijgsmaterieel uit Europa kwam. Met de grootste moeite kwam Forey, thans opperbevelhebber, voor Puebla, dat zich v/el hardnekkig verdedigde, maar toch den 18 Mei vallen moest. Juarez begaf zich met een klein leger, vergezeld van zijne ministers en een aantal congresleden naar San-Luis de Po-tosi, terwijl den 2 Juni eene deputatie uit Mexico kwam om de stad in handen van den franschen bevelhebber aan te bieden. Den 10 deed de generaal Forey onder het uitbundigste gejuich der bevolking, nadat hij reeds vooraf den generaal Bazaine met een gedeelte des legers vooruitgezonden had, zijne intrede in de hoofdstad. De generaal-opperbevelhebber gaf eene proclamatie, waarin hoofdzakelijk verklaard werd: dat het doel van den keizer der Franschen niet was om den Mexicanen eene regeering op te dringen ; maar hen te helpen in hunne pogingen om voor goed een

einde aan de jaren van omwenteling te maken en een gouvernement te vestigen, op welks duur zij rekenen konden, en waarvan Frankrijk herstel zijner grieven kon verwachten. Er werd een voorloopig bestuur gevestigd en in het begin van Juli kwam reeds de vergadering der notabelen bijeen om over den bepaalden vorm van regeering te beraadslagen. Deze vergadering aarzelde niet lang; zij verklaarde zich voor eene monarchale regeering met den titel van keizerrijk en besloot de nieuwe kroon onverwijld den aartshertog Maximiliaan van Oostenrijk aan te bieden; natuurlijk gebeurde dit op aanbeveling van Frankrijk. Een mexicaansch gezantschap werd naar Europa gezonden; het begaf zich naar het kasteel van Miramar, bij Triest, alwaar de aartshertog zijn verblijf hield. Het werd met de grootste innemendheid ontvangen; op het aanbod van het nieuwe keizerrijk antwoordde Maximiliaan zeer welwillend , maar toch nog ontwijkend en maakte zijne aanneming van de mexicaansche volksstemming en de europee-sche waarborgen afhankelijk. Het eerste geschiedde in Mexico en aller, stemmen kozen voor keizer den spruit van het Habs-burgerhuis, hetwelk drie eeuwen geleden aldaar een christenrijk had gesticht. Verders ruimde keizer Napoleon alle zwarigheden van Maximiliaan uit den weg. Dit keizerrijk was zijn kind, zijne schepping. De geldzaken, welke in Mexico door de regeeringloosheid geheel ten achteren waren, werden geregeld, leeningen kwamen tot stand ; want Mexico bevat rijke bronnen om bij een goed bestuur aan zijne verplichtingen te kunnen voldoen. Voor de stoffelijke veiligheid van den nieuwen keizer nam Frankrijk op zich 25 000 man in Mexico te laten, totdat de keizer zelf zijn leger zou georganiseerd hebben en dan nog zouden er gedurende zes jaren 8000 man blijven. Zoodat Maximiliaan meende veilig de hem aangeboden kroon te kunnen aannemen. Den 10 April 18G4 ontving hij nogmaals plechtig het mexicaansche gezantschap te Miramar en maakte dit met zijn besluit bekend , waarop de gezanten hem even plechtig uit naam van de mexicaansche natie als Keizer Maximiliaan I huldigden. Den 28 Mei 1864 liet het fregat de JSovara in de haven van Vera Cruz

het anker vallen en betraden de keizer en de keizerin, zijne gemalin Maria Charlotta, dochter van den koning der Belgen , voor het eerst den mexicaanschen grond. Alle schepen in de haven vlagden, de stad was heerlijk versierd en 101 saluutschoten begroetten het keizerlijke paar. Wel was de keizer bewust, dat hij een moeielijk werk tegemoet ging, maar niet zulk een lijdensweg en nog minder, dat alles voor de toekomst zoo geheel vruchteloos zou zijn. Maximiliaan was een der ontwikkeldste vorsten van Europa en had een weten-schappelijken naam ; met leede oogen zag het oostenrijksche hof hem vertrekken. De verdere reis van liet keizerlijke echtpaar naar de hoofdstad was een toovertocht, alles was kleur en vreugdeteeken. In een eenvoudig dorp Maranjal werden den keizer vruchten en der keizerin eene duif aangeboden en de donkerbruine Azteken hielden in hunne taal eene aanspraak, waarin het keizerlijke echtpaar bij den kleu-rigen regenboog vergeleken werd; en cle feesten en het gejubel in de hoofdstad Mexico zelve gingen alle beschrijving te boven. Nadat de keizer zich in zijne hoofdstad eenigermate gevestigd en zijne ministers benoemd had, deed hij eene reis door een klein gedeelte van zijn onmetelijk ri]k en spoedig bleek het hem dat er gebrek aan alles was. Geen genoegzame wegen en vervoermiddelen tusschen de verschillende deelen des lands, willekeur in alle takken van beheer, 'onveiligheid op de openbare wegen, verdierlijking onder de menschen en volslagen gebrek aan onderwijs, vooral bij de mindere standen en het landvolk, kortom hij moest een geciviliseerd volk scheppen; daarbij verkeerde een groot gedeelte der bevolking ten platten lande in betrekkelijke slavernij. De massa land was te veel in het bezit der rijken en der geestelijkheid. Er bestond zelfs niet eens een geregeld volksregister; en dan eene bevolking, die sedert eene eeuw gewoon was aan den binnenlandschen oorlog, zoodat voor velen de orde berooving van vrijheid scheen. Daarenboven raakte hij met de hooge geestelijkheid in hevig verschil door het handhaven van wetten,jwelke het eigendomsrecht der Kerk aanrandden en door meer de voorschriften der Napoleontische staatkunde dan de wetten der Christelijk politiek te volgen.

Vele stemmen begonnen zich reeds tegen hem te verheffen. Daarbij kwam nog de hooge toon, welken de Franschen vooral onder den generaal Bazaine aansloegen, niet alleen tegen de Mexicanen, maar zelfs tegen de Oostenrijkers en Jielgen, die als vreemdenlegioen een korps van 6 a 7000 man vormden. Vele vreemdelingen vervulden aan het hof en in don staat gewichtige ambten, hetwelk den haat der Mexicanen tegen de vreemdelingen niet weinig aanvuurde, en uit het hof en de kanselarij trad deze met meer felheid het gewone leven in. Overigens moet men bekennen dat Maximiliaan welmeenend zijne regeering had opgevat; hij dwaalde veelal te goeder trouw. Daarbij werd zijne regeering bemoeilijkt, wijl Juarez wel was verjaagd, maar niet vernietigd geworden. Bij bleef nog president der republiek , hield zijn congres , gaf proclamaties uit en overdekte het land met zijne guerilla-benden, waartegen voortdurend fel gestreden moest worden en meesterlijk wist hij gebruik te maken van den strijd, vooral tusschen de geestelijken en keizerlijken , hoewel hij begonnen was met de bezittingen der laatsten in beslag te nemen en hen jaren lang met den grootsten smaad to behandelen. Vooral vond hij steun bij de Vereenigde Staten van Noord-Amerika, waar men, getrouw aan het stelsel van Monroe, niet gaarne een europeesch keizerrijk en leger zag, dit zelfs niet onduidelijk aan den franschen gezant te kennen gaf, en toon nu de strijd tusschen het noordelijke en zuidelijke gedeelte dier staten geëindigd was, stroomden duizenden strijders naar Juarez om den keizer te verdrijven , en daarbij voegden zich scharen der t Mexicanen zeiven, zoodat zij geregeld provincie voor provincie weder begonnen te overweldigen.

In Frankrijk verhieven zich mede luid stemmen tegen de mexicaansche expeditie; zij werd een voortdurend punt van aanval tegen Napoleons regeering; vandaar dat Bazaine, toen opperbevelhebber van het leger in Mexico, last kreeg zijne troepen allengskens samen te trekken. Schijnbaar geloofde men in Frankrijk, dat het keizerrijk in Mexico als gevestigd kon beschouwd worden; maar naarmate de fran-sche troepen terugtrokken, kwamen ook de troepen van

Juarez, welke steeds aangroeiden, naderby. Den 16 Sept. 1866, bij het vieren van het derde verlossingsjaar, sprak Maximiliaan nog in eene groote vergadering in hut kasteel Chapultepec: »lk koester het vertrouwen, dat met hulp der getrouwe, rechtschapene Mexicanen de toekomst van het vaderland verzekerd zal zijn; ik zal steeds, zonder in iets van mijn plicht af te wijken, op de plaats blijven, waaide wensch der natie mij geroepen heeft enz.quot; En 'terwijl hij nog in die hoop leefde, klopte het washingtonsehe kabinet al harder en harder bij Napoleon aan oai de verwijdering der Franschen uit het mexicaansche gebied. Maximiliaan en de zijnen beseften volkomen den toestand; hij zond zijne gemalin, de keizerin Charlotte, naar den man, Napoleon, die op den troon van haar grootvader zat, om uitstel van het vertrek der fransche troepen af te smeeken; den 10 Aug. was zij reeds te Parijs, maar te vergeefs, de keizer had zich jegens het washingtonsehe kabinet verbonden en kon den termijn niet verlengen. Van daar ijlde zij naar Rome, maar vernam op reis de samenzwering tegen haar gemaal en het zegevierende voortdringen der republikeinen op Mexico; dit was te veel voor de anders, zoo scherpzinnige vrouw; toen zij in de Heilige Stad bij den paus kwam, was haar geest reeds omfloerst... zij kwam waanzinnig weer in het prachtig gelegen Miramar terug, hetwelk zij nog geen drie jaren geleden met zoo veel hoop had verlaten. Den 15 Maart 1867 zeilden de laatste Franschen van Vera-Cruz af. Nog voor Bazaine zich Inscheepte, had # hij Maximiliaan aangeraden de kroon neder te leggen en onder zijne bescherming naar Europa tegelijk zich in te schepen, maar hij weigerde en wilde liever met eere als een dappere Ilabsburger ondergaan. In zijn blijven lag wel eer en moed, maar het had geen staatkundige waarde, er lag eer iets avontuurlijks in. Voor de Mexicanen had hij genoeg gedaan; hij had het goede met hen voorgehad. Ue grootste fout lag hierin, dat men enropeesche en nog wel liberale toestanden eensklaps wilde invoeren bij onvoorbereide niet-Europeanen. Snel volgden na het vertrek der Franschen de gebeurtenissen elkander op. Wel had Maxi-

miliaan nog beproefd de geestelijken op zyne zijde te krijgen, maar Juarez had aan dezen herstel van alle grieven beloofd; overigens waren zij ook Mexicanen, die den vreemden indringer geen goed hart toedroegen. Juarez nam met de zijnen oord na oord, stad na stad in, en in het begin van April bepaalde zich het keizerrijk slechts tot drie steden: Queretaro , Mexico en Vera-Cruz. In Queretaro, ten noordwesten van Mexico, was de keizer met zijne getrouwe generaals Miramon, Mejia en 800 man ingesloten door den juaristischen veldheer Escobedo met 25 000 man. Aan ontzet of de versterkte stad te behouden was niet te denken; daarom werd er besloten in den nacht van 15 Mei een krachtigen uitval te doen, de vijandelijke linie door te breken en Mexico of' de kust van de golf trachten te bereiken, toen de verrader, colonel Lopez, dien Maximjliaan met weldaden overladen had, die ridder was van het legioen van eer, voor 3000 oneen goud, den vijand dienzelfden nacht toegang in de vesting bezorgde en zelf den keizer aanwees , die in den slaap overvallen werd. Miramon bood nog weerstand, maar viel gewond neder; het keizerlijke leger door de overmacht omringd, moest de wapenen over-' geven. Behalve den keizer, Miramon en Mejia vielen er nog 9 andere generaals en 400 officieren in hunne handen. Velen werden er dien nacht reeds gefusileerd. Op bevel van Juarez moesten de keizer en de andere generaals voor een krijgsraad te recht gesteld worden. Mexico en Vera-Cruz moesten, hoewel de bezettingen nog dapperen tegenstand boden, nu ook weldra voor de overmacht bukken. Den 17 Juni wapperde voor het laatst te Vera-Cruz de keizerlijke vlag, waarmede het rijk van Maximiliaan en ook het idéé van Napoleon ten gronde gingen. Zoodra Maximiliaan gevangen was genomen, spanden de gezanten van al de vertegenwoordigde mogendheden, waarbij zich ook de Ver-eenigde-Staten voegden, alles in om hem te bevrijden en drongen minstens aan op eene bij de geciviliseerde naties gebruikelijke menschlievende behandeling jegens krijgsgevangenen , men bood zelfs een aanzienlijk losgeld aan; maar alle pogingen der europeesche gezanten bij Juarez,

alsmede het protest van Maximiliaan tegen de geldigheid van het krijgsgericht, bleven vruchteloos ; hij werd door die rechtbank onder voorzitting van Escobedo ter dood veroordeeld. Den 19 moest het doodvonnis aan den keizer en de generaals Miramon eu Mejia voltrokken worden. De drie ongelukkigen werden daags te voren naar een gewezen Franciskaner klooster overgebracht. Van nu af liet men niemand meer bij den keizer toe dan zijn biechtvader , den eerw. heer Pisscher; een weinig later kwam ook de bisschop van Queretaro om zijne geestelijke diensten aan te bieden.

Maximiliaan schreef twee brieven, een aan zijne moeder en den anderen aan zijne beminde echtgenoote, in beiden legde hij een lok haar, en verzocht den bisschop de bezorging er van op zich te nemen. Ten 4 ure in den morgen van den 19 Juni 1867 werd de H. Mis door den bisschop opgedragen , waaronder Maximiliaan met zijne twee getrouwe lot-genooten de H. Communie met diepe godsvrucht ontvingen. Ten 7 ure werd hij onder geleide van de militaire muziek naar de strafplaats gevoerd. Daar aangekomen, staarde Maximiliaan naar de opkomende zon, haalde zijn horloge uit den zak, waarop het portret zijner Char-lotta was, kuste dit eu gaf het aan zijn biechtvader met verzoek haar dit ter hand te stellen en haar te verzekeren dat hij haar beeld naar hier boven met zich had medegenomen. Toen nam de keizer afscheid van den bisschop, omhelsde zijne lotgenooten, sprak hun moed in, omarmde zijn biechtvader, en riep met luider stemme: dat hij zijn verrader Lopez en den Mexicanen vergiffenis schonk; vervolgens plaatste de keizer zich voor het kruis, strekte zijne armen uit, gaf een teeken, de schoten vielen en een rookwolk bedekte voor een oogenblik het droevig gezicht! Geheel Europa was smartelijk aangedaan op het bericht van den dood des ongelukkigen en algemeen was de kreet: hij en zoo vele duizenden zijn bet slachtoffer geworden van een heerschzuchtig idee van den keizer der Franschen! Later doorkliefde nog eens het fregat de No vara den oceaan; maar met de treurvlag ten halve mast, om het stoffelijk overschot

van den misleiden aartshertog terug te halen. — NadeoliS werkte de mexicaansche tocht op Napoleon terug. Hij was voor vele afgevaardigden een punt van aanval tegen de keizerlijke staatkunde en bij het volk was die kostbare onderneming steeds veroordeeld geworden. Niet zoo het bezettingsleger in Rome ter bescherming van Z. H. den Paus; deze was zelfs door quot;/ia gedeelte der natie gewild. Frankrijk voldeed daardoor aan zyne hooge roeping van beschermer des H. Stoels. De Irausche troepen bewaarden niet alleen huu , maar ook het eigendom van meer dan 200 millioen Katholieken, hetwelk den pausen slechts toevertrouwd wordt om het telkens ongeschonden aan hunne opvolgers over te geven. Den dag, toen Napoleon III de fransche bezetting Rome deed ontruimen, onderging hij ook de eerste nederlaag van de Pruisen in den oorlog van 1870.

Na den oorlog in de Krim onthield Rusland zich geheel van de inmenging in de europeesche zaken; het bleef bij al de oorlogen op zijn neutraal standpunt staan ; maar was des te meer bedacht op het herstellen en ontwikkelen zijner krachten zoo wel van binnen als van buiten. Het onderwijs werd in zijn geheelen omvang hervormd en onder bijzonder toezicht der keizerlijke beambten gesteld. Handel- en scheep-vaartmaatschappijen werden onder de begunstiging der regeering opgericht, waardoor er eene geregelde vaart op den Donau, de Middellandsche Zee en andere wateren ontstond. Reusachtige spoorlijnen werden door behulp van buitenlandsche kapitalisten en huizen aangelegd, zooals van Petersburg naar Warschau; van Moscon naar Theodosia; van Moscou naar Nishnie-Nowogorod enz., en de daad, welke men vooral groot van Alexander 11 heeten mag is zijne ukase, waarbij hij in zijn gebied de lijfeigenschap der boeren afschafte, welke wet men thans nog bezig is ten uitvoer te brengen, hetwelk door den verouderden toestand niet weinig moeie-lijkheden aanbiedt. De uitbreiding van zijn gebied in Azië is onmetelijk, en deze geschiedt veelal zoo stil, dat wij ze

slechts gedeeltelijk kenneu. Zoo weten wij eerst sedert korten tjjd dat de russische volkplantingen aan den Jaxartes (sir Daria en Sihon) zich immer uitbreiden en dat in 1854 het leger van den khan van Kokand door russische troepen verslagen werd. Het was onbekend, dat de Russen aan de zuidelijke monding van den Amur eene vesting Nikolajewsk, nog zuidelijker twee forten en eindelijk aan de baai van Castrië eene vesting Alexandrewsk hadden; toen in den oorlog van 1855 het fransch-engelsche escader de russische vloot in de zee van üchotzk en van Japan opzocht, vond het dezen wel gewapend en van alles voorzien. Sedert kort weten wij slechts, dat het noordelijke gedeelte van Mand-schurei tot aan den Amur, zelfs groote landstreken aan den zuidelijken oever, door de Russen aan het chineesche rijk ontrukt zijn. Het laat zich zien dat Rusland eenmaal krach-tigen invloed zal uitoefenen op het lot van het onmetelijke chineesche rijk. Evenzoo breidt het zijne macht en invloed naar het krachtelooze Perzische rijk uit, ' waar het Engeland schijnt te bedreigen. De toestand van Polen is na de wreede demping des opstands niet verbeterd. Alle wetten en maatregelen van Rusland hebben geen ander doel dan de laatste poolsche nationaliteit en den R. K. godsdienst te vernietigen. Hoe overigens de regeering den ingang der westersche denkbeelden tracht te verhinderen, belet dit niet, dat zich van tijd toch geduchte stemmen laten hooren tegen het nog half aziatische systeem.

Evenmin als Rusland mengde zich Engeland in de verbazende europeesche oorlogen, al sprak het soms op hoo-gen toon, zooals voor Denemarken. Als het er op aankwam trad het terug, wel wetende, dat niets zoozeer dooiden oorlog kan lijden dan de handel en om dezen te bevorderen ontziet Engeland niets. Zijn handel bereikte ook in de laatste jaren eene onbekende hoogte, vooral door het stelsel der free-traders (vrijhandelaars, of vrije invoer der handelsartikelen). De industrie hield gelijken tred met den han-

del. Als de eerste invoerders der stoommachines in hunne reusachtige fabrieken , waren zij ook de eerste leveranciers in Europa, spoedig volgden echter de andere landen. Zij bouwden schepen van eene grootte, waaraan men vroeger niet gedacht had, de Great-Eastern was, als het ware, eene drijvende stad op den oceaan. Nijverheid, handel en zeevaart bereikten vooral zulk eene hoogte door de uitgebreide buitenlaudsche bezittingen; in Azië alleen strekte zijne macht zich uit van Perzië of over bijna geheel Zuid-A zië. In het geheel bezit Engeland buiten Europa 3,800,708 □ mijlen met ongeveer 149 millioen inwoners en jaarlijks neemt de bevolking door de landverhuizingen nog verbazend toe. De engelsche staatkunde bevordert deze volksverhuizingen op alle wijzen. Elke engelsche kolonie geniet de engelsche rechten en vrijheden, en krijgt als het getal der inwoners groot genoeg is haar eigen parlement en regeering; het moederland zendt slechts het hoofd dos bestuurs en beschikt over de militaire macht. Engeland heeft zich de les van Noord-Amerika ten nutte gemaakt. De kolonies zijn voor het moederland slechts van gewicht als markten voor zijn fabricaat; hoe meer kolonisten des te meer afnemers, des te meer loonende arbeid voor de industrieelen in het moederland en des te meer schepen en matrozen zijn er voor den uitvoer noodig ; omgekeerd nemen de Engclschen de producten der kolonies mede en brengen dezen op de europeesche markten. Van bijzonder gewicht voor de wereld werd sedert 1850 Nieuw-Zuidwallis en Victoria in Nieuw-Holland dooiden toevallig ontdekten rijkdom aan goud , welk edel metaal de menschen sterker aantrekt dan de magneet het ijzer. In een korten tijd stortte zich eene massa menschen uit alle deelen der aarde op dit nieuwe Eldorado neer, waar zij ijverig goud dolven en waschten; de uitvoer werd alleen in het jaar 1856 op 14 millioen pond st. berekend. Nevens de goud-wasscherij verrezen de overige behoeften, er verhieven zich weldra steden met prachtige gebouwen ; en al vermindert nu ook het goud, de handel, akkerbouw, industrie hebben zich met de gouddelvers gelijk gevestigd en ontwikkeld en stellen hunne markten voor de Europeanen open. De uitgestrekte

bezittingen in Voor- en Achter-Indië zijn geen britsclie kolonies; maar veroverde landen, waarvan de meeste vorsten cijnsbaar zijn aan Engeland en door de militaire macht in onderworping gehouden worden, en ofschoon deze streken hunne kostbare artikelen voor den handel opleveren, eischen zij toch steeds eeue kostbare bewaking. In 1857 brak hier een vreese-lijke opstand uit, welke Engelands heerschappij dreigde te vernietigen. Men schat de bevolking op 100 millioen zielen, waarvan een gedeelte tot de Braminen, Mahomedanen en een ander tot de verschillende bloedige eerediensten behooreu, tot de Christenen slechts zeer weinigen, ofschoon de Engelschen er duizenden ponden st. jaarlijks aan bijbels heen zenden. Een groot gedeelte van het leger, hetwelk Engeland hier heeft, bestaat ook uit inboorlingen, waaronder zelfs velo officieren , en jaren lang heeft het hierop vertrouwd , toen in 1857 bovengenoemde opstand uitbrak. Hij was de uitbarsting van eeue uitgebreide samenzwering en ging met het ijselijkste vermoorden der Europeanen gepaard; onschuldige vrouwen en kinderden offerden zij aan hunne woede bij honderden op. Eerst na eene reeks van gevechten was de opstand op het einde van 1859 in bloed gedempt.

Te gelijker tijd, dat Engeland's heerschappij in Indië bedreigd werd, was het genoodzaakt krachtig in China op te treden om niet alleen zijn eigen handel en gezag bij die trotsche natie te handhaven, maar ook om dit wonderland voor geheel Europa toegankelijk te maken. Te vergeefs had Engeland bij de chineesche regeering op het ten uitvoer brengen der verdragen, bijzonder op dat van 1843, aangedrongen , zij wendde integendeel alle middelen aan om het uit te stellen of te ontwijken en liet niet na om op alle mogelijke wijzen haar haat tegen de westerlingen aan den dag te leggen , vooral deed dit de stadhouder van Canton, Yoh. Chineesche christenen , missionarissen, daaronder ook Franschen, werden wreedaardig vermoord, waardoor keizer Napoleon ook gelegenheid vond zich met de zaak te be- ' moeien. Voor den franschen handel behoefde hij niets, zijne onderdanen hadden geen handelsbelangen in de chineesche zaken, maar het gaf den keizer gereedelijk weer

aanleiding om de Franschen van den inwendigen toestand des lands af te leiden. Hij verbond zich met Engeland om gezamenlijk de Chineezen voor goed van hun vreeselijken hoogmoed te genezen.

Napoleon zond den 27 Mei 1857 onder het opperbevel van den vice-admiraal Rigault de Genonilly een escader, bestaande uit 2 stoomfregatten en 8 stoomkorvetten en ka-nonneerbooten. Lord Elgin , de engelsche opperbevelhebber, was reeds den 17 Juni in de chineesche wateren met 24 linieschepen, fregatten en korvetten en 16 stoomkanon-neerbooten aangekomen. Het getal der strijders te land bedroeg slechts ruim 6000 man; versterking uit Indië kon om den toestand aldaar nog niet dadelijk aangebracht worden. Men moest dus met veel omzichtigheid te werk gaan en gaf daarom het plan van Elgin op om den Pei-Ho op te varen en besloot om weder een aanval op Canton te doen. Het was in der daad geen kleinigheid eene stad, omringd door een dubbelen muur, met eeue bevolking van 1,210 000 zielen en eene bezetting van 32 000 soldaten aan te vallen en trachten te veroveren. Aan den onderkoning Yeh, een hartstochtelijken hater der Europeanen, werd een ultimatum gezonden, waarop hij honend en even ontwijkend als altijd antwoordde , te meer nu hij wist, dat de macht der verbondenen niet groot en dat de Engelschen door den indischen opstand op geen versterking behoefden te hopen; daarbij hield hij het versterkte Canton voor onneembaar. Er bleef dus voor de Engelschen en Franschen niets anders over dan den Chineezen het uitwerksel der getrokkene kanonnen te toonen.

Den 26 Dec. 1857 namen de engelsche en fransche schepen eene stelling in voor de stad. Den 28 's morgens ten 6 ure openden de vuurmonden zich met een hevig gedonder en begonnen hun vernielingswerk, onafgebroken viel schot op schot den geheelen dag en den volgenden nacht, gebouw na gebouw stortte in, op verscheidene plaatsen ontstond brand, bressen werden er in de muren geschoten, zoodat de bewoners, onaangenaam uit hunne gewaande veiligheid gewekt, in scharen uit de stad vluchtten om het

verderf te ontgaan. Den volgenden dag werden de troepen aan land gezet en trokken naar de bressen, de chineesche dapperen weerden zich wel manhaftig, maar waren niet bestand tegen de europeesche taktiek en wapenen; nog dienzelfden dag was Canton in de handen der verbondenen, zelfs wisten zij den trotschen Yeh gevangen te nemen, die naar Calcutta gevoerd werd, hetwelk voor hem gewin was, aangezien reeds spoedig uit Peking zijne degradatie kwam en hij zich wellicht den buik had moeten opensnijden. De bondgenooten bezetten Canton , waar zij overvloedig krijgs-materieel en proviand vonden en nu begonnen de onderhandelingen met Peking zelf. In Europa, vooral in Engeland en Frankrijk, vernam men met vreugde de wonderdaden van het zoo kleine leger. Intusschen was de opstand in Indië bedaard, zoodat Engeland geduchte versterking kon bijbrengen. In Mei 1860 landde generaal Grant met 18 000 man infanterie, artillerie en cavalerie, en daarenboven geduchte vermeerdering van schepen en krijgsmate-rieel, ook uit Frankrijk zond men nog eene versterking van 9000 man; tevens werd aan lord Elgin en baron Gros de uitgebreidste volmacht gegeven om te onderhandelen of om met de wapenen een duurzamen vrede en de trouwe nakoming der verdragen af te dwingen.

Nu werden alle toebereidselen gemaakt, noodig voor zulk een tocht, en voordeel trekkende uit de lessen van de Krim , werd er niets verzuimd, wat voor gezonden en zieken nood-zakelijk was. Paarden en lastdieren werden in Japan en Schanghai gekocht, daarenboven werden er 5000 koelis aangeworven tot het lastdragen en de verrichting van zwaren arbeid. En alles nu gereed zijnde, stelde men der chineesche regeering zijne eischen voor, welke voornamelijk op het volgende neerkwamen: 1. «stipte uitvoering der vroeger geslotene traktaten en onmiddellijke betaling van de daarin te betalen 25 millioen Fr. voor oorlogskosten. 2. Eene verontschuldiging der overigheid voor den aanval op de engel-sche schepen aan den Pei-Ho. 3. Toestemming voor het varen van den engelschen gezant op een engelsch schip tot aan Tien-tsin, 4. Voortdurende residentie der gezanten in

Peking en ten 5. het onmiddellijk betalen der door den tegenwoordige)! veldtocht ontstane oorlogskosten. Wanneer na 30 dagen deze eischen niet aangenomen worden, zullen de bondgenooten den oorlog hervatten.quot;

Weinige dagen voor den afloop van dezen bepaalden tijd kwam het antwoord van den grooten raad van Peking, dat niet alleen alles weigerde, maar zooals gewoonlijk in de minachtendste en hoogmoedigste woorden vervat was. De wapenen moesten dus weder beslissen. Nadat de bezetting van Canton dermate geregeld was, dat van die zijde geen gevaar voor de bondgenooten kon ontstaan, werd alles tot den krijgstocht naar de hoofdstad van het hemelsche rijk, naar dat geheimzinnig ongenaakbaar oord, in orde gebracht. Den 1 Juni 1800 vertrokken de engelsche en fransche vloten met een leger van omtrent 25 000 man van alle wapens naar de golf van Fetschili; den 21 Juli waren de Kngelschen en Franschen beiden op de plaatsen hunner bestemming aan den mond van den Pei-Ho en den 2 Aug. volgde reeds de ontscheping bij de aan de monding liggende stad Petang; dit was eene versterkte plaats , maar onbezet, zoodat de ontscheping der troepen, in de beste orde, ongehinderd geschieden kon. Den 11 Aug. was men strijdvaardig en de marsch door streken, waar de verwaande Chinees geloofde, dat nooit een Europeaan den voet zou durven zetten, begon den 12; de soldaten stieten op versterkte steden, dorpen, gewapende chineesche troepen van alle soort, welke hier en daar wel dapperen weerstand boden, maar ten laatste met tienvoudig verlies voor hen de vlucht moesten nemen; de Armstrong-kanonnen der Engelschen en het getrokkene geschut der Fransehen werkten te machtig voor hen. Den 19 Aug. trok het verbondene leger over eene door hen gelegde brug den Pei-Ho over en begon de bestorming der in China beroemde en voor onneembaar gehoudene forten en versterkingen; maar de eene na de andere vloog in de lucht of werd genomen. Wat den chineeschen soldaten verwonderde en de bevolking gunstig voor de Europeanen stemde, was, dat daar, waar zij kwamen, zij niet moordden en de soldaten, die volgens hunne gewoonte onderworpen klaar stonden om den

doodelijken slag te ontvangen, slechts ontwapend werden en de vrijheid kregen te gaan, waarheen zij wilden. De weg naar Peking lag nu open, den 25 Aug. kwamen de verbondenen te Tien-tsin, alwaar den volgenden dag ook keizerlijke commissarissen aankwamen om over den vrede te onderhandelen, en reeds was men het over de voorwaarden eens, toen het bleek dat zij niet met de noodige volmacht voorzien waren, hetwelk het oude middel der Chineezen was om tijd te winnen. De Europeanen braken dadelijk alle onderhandelingen at en alle pogingen om ze weer aan te knoopen werden van de hand gewezen en zouden niet weer begonnen worden dan te Tung-tschan, vijf mijlen van Peking. Den 13 Sept. bereikte de voorhoede Hosewu, eene stad tusschen Tien-tsin en Tung-tschan; den 11 Sept. hadden de gezanten eene boodschap gekregen, van wege Tsai, prins van J, generaal der keizerlijke garde, welke uit naam des keizers de onderhandelingen wilde hervatten , mits de verbondenen naar Tientsin terugkeerden; dit werd niet aangenomen, maar Tung-tschan als de plaats aangewezen, waar men onderhandelen wilde. De chineesche regeering nam dit aan; maar nu gaven zij op nieuw bewijzen van trouweloosheid, welke snood mogen genoemd worden en de verbondene Engelschen en Pranschen tot het uiterste aanzetten. Er werd onderling bepaald , dat lord Elgin en baron Gros met eene begeleiding van 2000 man naar Tung-tschan zouden komen om aldaar den vrede te teekenen en daarna met bovengenoemd escorte in Peking zouden ontvangen worden om de reeds vroeger geslotene verdragen te herzien; de consul Parkes met verscheidene leden van het gezantschap en 39 man Pranschen en Engelschen tot begeleiding werden naar bovengenoemde plaats gezonden om vooraf de noodzakelijke zaken tot de onderteekening des vredes en tot de ontvangst der hooge contracteerenden te regelen. Onderweg stiet Parkes reeds hier en daar op gewapende benden, zag hier en ginds batterijen en andere oorlogstoebereidselen, doch ongehinderd kwamen zij onder parlementaire vlag te Tung-tschan aan , waar zij door den Prins van J ontvangen werden; maar alles , ook zijne houding, kwam hun verdacht voor. Par-

kes had nog golegeiiheicl Loch naar generaal Grant te zenden om hem zijne bevinding mede te deelen, waarop Loch en Brahazon ijlings (18 Sept.) naar Parkes keerden om hem te gelasten dadelijk met zijne begeleiding terug te keeren want ook het leger, dat tot begeleiding van lord Elgin en baron Gros zich in beweging had gesteld, ontmoette voorbeduidingen, welke op mogelijk verraad wezen, bijv. overal vond men het onrijpe koren afgesneden , nu en dan zag men posten cavalerie, die bij het naderen op de vlucht gingen; een en ander bewoog de aanvoerders op hunne hoede te zijn. Te vergeefs werd er gewacht op de terugkomst van Parkes en zijn gevolg, deze waren op hun terugkeer onder parlementaire vlag door eone overmacht van chineesche (Tartaren) cavalerie overvallen, gevangen genomen , van elkander gescheiden en van den eenen kerker naar den anderen gesleept, alwaar de chineesche overheid hen op de lafste en wreedste wijze mishandelde en folterde , meer dan de helft bezweek onder pijn en gebrek. Ook de behoedzaamheid en de voorzorgen van het leger waren niet te vergeefsch geweest; want toen zij bij Tschan-kiawan kwamen, de plaats waar het leger gedurende de onderhandelingen zou campeeren, bevonden 7.ij zich op eens tegenover een in slagorde gerangschikt leger, welks hoofdmacht bestond uit de bij hen beroemde tartaarsche cavalerie. Het front huns legers besloeg eene uitgestrektheid van l'/4 mijl, dadelijk maakte hunne cavalerie eene flankbeweging, terwijl de infanterie ondersteund door hunne artillerie op hen aanrukte. De europeesche generaals verzamelden al de hun ten dienst staande macht; 6000 man met 600 cavaleristen en 10 stukken geschut, tegen een leger van 20 000 man, daaronder 10 000 ruiters en 100 stukken geschut. De Chineezen wierpen hier hun masker af en zouden voor het eerst den vijand in het open veld ontmoeten. Zij meenden nu zeker van hun slag te zijn; den vijand te omsingelen en tot den laatste n man in de pan te hakken, zou het werk van een oogenblik zijn; maar zij hadden te doen met Europeanen, geoefende en verbitterde soldaten, die besloten waren te overwinnen of te sterven.

Het geschut der Franschen en Engelschen brandde los, de infanterie vuurde, viel aan en de cavalerie maakte zulke geduchte charges, dat de chineesche gelederen weldra doorbraken, hunne batterijen genomen werden en de dapperen in weerwil van hun woest geschreeuw in verwarde troepen de vlucht namen. Het geheele legerkamp, 80 kanonnen en veel krijgsvoorraad vielen in de handen der verbondenen , zij verloren 20 mau, de Chineezen bij de 600. Het europeescho leger zette de vluchtende Chineezen na, namen Tung-tschan bij verdrag en sloegen den 20 Sept. den vijand nogmaals, waarop de zegevierenden onmiddellijk op Peking konden aanrukken. Alvorens echter verder te gaan, hielden zij halt, om zich eerst van de verschillende wegen, toestanden enz. te verzekeren en de versterking onder generaal Napier uit Tientsin af te wachten. Den 22 Sept. kwam er een schrijven van prins Kung, broeder des keizers, om de onderhandelingen nogmaals te hervatten en de vijandelijkheden te staken , waarop de europeesche gevolmachtigden Elgin en Gros antwoordden: »dat zij van geen onderhandelen weten wilden, zoo lang zij nog den consul Parkes en geleide tegen alle volkenrecht gevangen hielden; prins Kung berichtte hierop, dat de gevangenen te Peking goed behandeld werden, maar niet losgelaten konden worden, zoolang nog een Engelschman of Fransehman op chineeschen bodem was. De bondgenooten lieten weten, dat, als binnen drie dagen niet alle Franschen en Engelschen bij hen vrij terug waren, zy op Peking zouden aanrukken, waarop de prins wel zoetsappig antwoordde, maar de gevangenen niet los liet. Wat moesten zij doen ? voorzeker waren de ongelukkige gevangenen hun dierbaar, en bevroedden zij, welk lot hen misschien van de wraakgierige Chineezen te wachten stond ; maar de eer van hun land, het gezag der westerlingen in de toekomst eischten gebiedend, dat zij den laaghartigen Chineezen voor altijd eene les gaven; zij besloten op Peking los te gaan en de gevangenen zeiven te bevrijden.

ontmoette, voor zich opjagende, en den (j bereikte het reeds Peking, de paari der steden , waar de keizer der Chiuee-zen, als ongenaakbare god zetelt. De Engelschen zou-quot;den den rechter-, de Franschen den linkervleugel aanvallen, terwijl de cavalerie in het midden stelling nam, en zoo ging het op de stad los; het hielp weinig of de chi-neesche dapperen hunne vaandels met duivels en gedrochten beschilderd toonden of vervaarlijk geschreeuw maakten of hunne stukken geschut afschoten; de westersche krijgers hadden voor heeter vuur gestaan; alles moest voor de eu-ropcesche vuurwapenen en de taktiek wijken. De Franschen waren weldra in het zomerpaleis , het heiligdom des keizers, waar alle kostbaarheden van schoonheid en kunst van eeuwen opgestapeld lagen. Vloeren , wanden , plafonds waren van het kostbaarst gesneden marmer, hout en leer met goud en edelgesteente doorwerkt. De rijkheid der meubelen, de pracht der damaststoffen, de overvloed van de edelste metalen gingen alle denkbeeld van rijkdom te boven. Alle tucht hield ook op, toen de Franschen er in kwamen; elk roofde en plunderde naar hartenlust, de zeldzaamste kostbaarheden en oudheden werden verbryzeld en in stukken verdeeld. Den volgenden dag kwamen eerst de Engelschen er in, maar er moest perk aan de vernielzucht gesteld worden; zoodat alleen de officieren eenig aandenken mochten medeuemen, hetwelk toch niet belette, dat er wagens vol kostbaarheden naar het hoofdkwartier gezonden werden, ook ontdekte men de keizerlijke schatkamer, welke voornamelijk uit baren goud bestond, waarvan alleen de eugelsche majoor Anson zich een gedeelte voor de engelsche krijgs-kas ter waarde van 200,000 fr, verzekerde. De Engelschen verkochten een groot gedeelte ten voordeele des legers, V, voor de soldaten en hot overige voor de officieren. De buit der Franschen was verschrikkelijk groot; er waren officieren, die voor eene waarde van 30 000 tot 20 000 fr. aan paarlen of edelgesteenten hadden. Dezen werden bestemd voor den keizer van Frankrijk en de koningin van Engeland. China lag als het ware aan de voeten van Frankrijk en Engeland en nu kwam er dan ook den 7 Oct. eene boodschap van

prins Kung met de belofte, dat de gevangenen zouden uitgeleverd worden, hetwelk dan ook gebeurde, in zooverre als zij nog leefden. Negentien personen, daaronder Parkes, Loch, en de fransche geleerde l'Essayral de Lauture, van de 3!gt; hadden krachten genoeg gehad om de martelingen te overleven ; de anderen waren bezweken, wier lijken de bondge-nooten opeischten; slechts twee ontbraken er, welke men niet wist, waar zij gebleven waren. Den 17 Oct. zonden de europeesche gevolmachtigden een schrijven aan prins Kung, waarbij zij 120000 fr. eischten als schadeloosstelling voor de families der door de chineesche overheid vermoorde Fran-schen en Engelschen, de onvoorwaardelijke onderteekening van het verdrag van ïien-tsin, 48 millioen fr. oorlogskosten aan elk der europeesche oorlogvoerende machten en eindelijk werd nog in het bijzonder door lord Elgin verklaard: dat s hij, als straf voor de aan de Engelschen en Franschen gepleegde misdaad, het zomerpaleis met zijne omstreken tot den grond zou laten verwoesten; bij niet aanneming zou Peking gebombardeerd worden. Met het verwoesten van het paleis begon men onmiddellijk. Den 18 Oct. trok reeds eene engelsche divisie onder generaal Michel naar het zomerverblijf des keizers , spoedig stonden de onmetelijke prachtige gebouwen in vlam; de wind voerde den rook en de asch over Peking, welke den Chineezen verkondigden, dat het zoenoffer voor de ongelukkigen, wreed vermoorden volbracht was. Er moge iets vandaalsch in deze vernieling liggen; maar men merke wel op, dat de trotsche beheer-schers alleen in hun trots te straffen waren, zij moesten voor het volk vernederd worden, zij zeiven, en niet het volk, moesten de straf' ondergaan; hadde men 100 Chineezen ge-eischt om levend te verbranden, zij zouden er gaarne 200 gegeven hebben. Het was de hardste slag, welke den verwaanden hoogmoed des keizers en zijnen trawanten kon gegeven worden. Het middel miste ook zijne werking niet, reeds den 19 's avonds kwam het antwoord der chineesche regeering in ootmoedige termen , dat zij alles aannam en om eiken prijs vrede wilden. Nadat van weerszijde alle bepalingen getroffen waren voor eene bijeenkomst

der hooge contractanten, trokken Elgin en Gros onder eene begeleiding van 2500 man bijna geheel Peking door om zich naar de audiëntiezaal te begeven, waar zij, als gelijken in rang, door prins Knng en zijne staatslieden ontvangen werden. De Chineezen namen al de voorwaarden aan. Engeland won bovendien nog het schiereiland Kan-lung, tegenover Hongkong, Daarmede eindigde de oorlog (Nov. 1860). Hij heeft den Chineezen eene les gegeven, welke hen wellicht voor altijd van vijandelijkheden tegen de Europeanen zal terughouden. En behalve de aanwinst van de kennis in China en de chineesche toestanden, kunnen wij als onmiddellijk gevolg van den oorlog aangeven het traktaat van Tien-tsin, volgens hetwelk China en zijn handel voor de Europeanen open liggen ; dit vrije verkeer zal ook bijzonder gunstig op de Chineezen zeiven werken. De vreemde gezanten mogen zich te Peking vestigen ; reizigers, voorzien van paspoorten , de binnenlanden bereizen ; het christendom geniet er vrijheid; geen christen of' tot het christendom bekeerde Chinees mag meer vervolgd worden. Nu reeds prijkt het kruis binnen Peking, zelfs op de tinne des tempels en op den godsakker, en jaarlijks vertrekken tal van li. K. priesters, om er allervvege godsdienst en beschaving te planten , en uit alle berichten blijkt, dat zij niet te vergeefs werken, want het getal bekeerde Chineezen neemt dagelijks toe.

Binnenslands ondervond Engeland van Noord-Amerika , wat het zelf zoo vaak voor andere landen ongestraft in zijn boezem liet bereiden. Engeland is immers het land, waar alle samenzweerders en deugnieten een veilig toevluchtsoord vinden en waar zij ongehinderd hunne boosaardigste plannen tegen andere rijken smeden, getuige Rome en Frankrijk. Datzelfde werd thans aan gene zijde des Oceaans tegen de Engelschen gedaan. Daar vormde zich de samenzwering der Fenians , eene der geduchtste , welke ooit bestaan heeft;

zij telt in Noord-Amerika en in Engeland lionderdduizen-den strijdbare en offervaardige mannen, meestens leren, welke hun te lang geweigerde rechten eischen en geen moord en brand ontzien om er klem by te zetten; zij vervullen geheel Engeland met schrik en angst en beschikken over duizenden in personen en geld; het hoofdbestuur houdt zich vrij in Amerika op. Zy willen niet, wat de andere samenzweringen beoogen , zoo als bijv. het carbonarisme, omverwerping van troon en altaar, alleen verlossing van Ierland van den protestantschen druk , waardoor de leren in armoede en gebrek omkomen of hun geliefd Erie moeten verlaten. De geestelijkheid doemt ten krachtigste het Feniannisme on weigert zelfs eiken aanhanger de HH. Sacramenten. Deze wil alleen moreele, wettige kracht, zooals eenmaal de groote O'Connell beproefde. En gelukkig ziet men aan de diepte des kiems reeds de betere zon voor de arme en gedrukte leren opgaan; want zelfs in het ministerie , in het parlement en onder de gemoedelijke engelscho Protestanten verheffen zich krachtige stemmen ten gunste van Ierland. Trouwens, in geheel Engeland ademt de katholiek vrijer dan vroeger; wij zien dit het best, als wij ons herinneren met welk eene dreigende en vijandige houding van de zijde der protestantsche bevolking de kardinaal Wiseman als aartsbisschop werd ontvangen; en toen hij in Febr. 1865 stierf, had zijne begrafenis met al de daaraan verbondene plechtigheden plaats, en werd de lange stoet zelfs met eerbied op den openbaren weg in Londen begroet; evenzoo had de intronisatie plaats van zijn opvolger Dr. Manning , welke vroeger zelf tot de angli-caansche Kerk behoorde.

Wat ook hijzonder opmerkenswaardig is in Engeland, is nog wel het volgende : er is geen land in Europa, waar zoozeer de grootste rijkdom tegenover de diepste armoede, de grootste geleerdheid over de onbegrijpelijkste onkunde, de beschaving tegenover de verdierlijking staat, terwijl de reusachtige fabrieken duizenden werklieden op één punt verzamelen. Daarenboven is dat rijk het toevluchtsoord voor alle staatkundige bannelingen en revolutionairen van elders. Vrij, zooals wij gezegdhebben, smeedt er de samenzweerder niet alleen zijne plan-

nen, maar hij wordt er verheerlijkt. Zelfs de zoo gevreesde internationalen bewegen en werken er vrij, en toch ontstaat er geen omwenteling of iets van dien aard in Engeland ; rustig houdt men bijv. in Londen meetings van 10 tot 20 duizend man, zonder dat men aan plunderen of opstand denkt; zoo gehecht is zelfs de mindere man aan de instellingen van zijn old, merry England; hij is zelfs trotscli op zijne rijke engelsche lords, die zich even stipt aan de aloude zeden houden. Wij vreezen echter en het kan niet uitblijven of eenmaal zal Engeland ook de natuurlijke gevolgen ondervinden van het aangelokt bederf, gedachtig aan het spreekwoord: »die met pik omgaat wordt er meê besmet.quot;

Deze republiek is na Engeland en Rusland de derde wereldmacht en door de natuur meer begunstigd dan de bovengenoemde twee. Zij heeft aan de eene zijde den Stillef-Oceaan en aan de andere den Atlantischen; de eene kant wijst naar Europa, de andere naar Azië en Australië, waardoor zij als het ware tot het wereldverkeer geroepen is. Zij beslaat een samenhangend geheel van 15G00 □ geogr. mijlen, doorsneden met massa's groote en kleine stroomen en rivieren. Het klimaat en de bodem stellen haar handel in staat alle voortbrengselen der wereld aan te bieden, terwijl de moed en de ijver der bevolking de reusachtigste werken en wonderen wrochten. De bevolking der Vereenig-de-Staten bedraagt bij de 40 millioen zielen. Jaarlijks kan men rekenen dat 200 000 menschen, meest leren en Duit-schers, hun europeescb vaderland veriaten om of in het vrije Amerika zonder de knelling der europeesche constituties te leven of om hun fortuin te beproeven. Deze landverhuizers wijden zich meestens aan den landbouw, voor wolken altijd nog grond genoeg tegen een lagen prijs te verkrijgen is. De staat verovert op die wijze jaarlijks eene provincie, zonder dat het hem een dollar kost, integendeel vele land-

verhuizers brengen nog^- contant geld mede. Onbebouwde grond wordt vruchtbaar gemaakt en bedekt met nijvere menschen uit de beschaafde Europeesche landen. Daardoor veranderen de woestijnen in vruchtbare streken , verrijzen steden, waar vroeger geen spoor van menschen te vinden was , zooals sedert korte jaren Minesota , Nebraska , Can-sas, Utah e. a. Toen de Unie ontstond, telde zij slechts 13 staten met 7 millioen inwoners, thans 37 en 9 gebieden (staten beneden de 60000 zielen , welke nog geen vertegenwoordiger naar het congres mogen zenden).

In 1850 werd Californië een staat. Het is bijna zoo groot als Italië en had in 1847 slechts eene bevolking van nog geen 40 000 zielen , meestens indiaansche jagers en visschers, en thans heeft het eene bevolking van 300 000 menschen en is een van de merkwaardigste landen der aarde. Het verkreeg zijne grootste bekendheid in 1848, toen de zwit-sersche landverhuizer Suther bij het graven van een sloot voor een watermolen aan de Sacramento-rivier rijkelijk goudzand vond, en aangezien hij van zijn vond geen geheim maakte, ijlden spoedig duizenden gouddorstige menschen uit alle deelen der wereld, zelfs Chiueezen, naar deze plaats toe. Sedert giet zich jaarlijks een sterke goudstroom in de wereldcirculatie der edele metalen uit; voor 1856 alleen berekende men het bedrag op 16,400,000 pond. st. Sedert de aanwinst van Californië beheerscht de Unie de ameri-kaansche kust aan den Stillen-Oceaan van den 33° tot den 49°, noordelijke breedte. Om den verbindingsweg tusschou de beide Oceanen te verkorten hebben de Amerikanen don spoorweg over de landengte van Panama aangelegd en weldra zal de locomotief van de eene kust tot de andere loopen. Voor de bewoners der Unie schijnt niets te zwaar. Om den aandrang der Vereenigde-Staten te weerstaan, hebben de Hispano-Amerikanen van San Salvador, Guatemala, Hunduras en Costa-Rica zich verbonden tegen de Anglo-Amerikanen der Vereenigde-Staten. In de europeesche aangelegenheden mengt zich de Unie niet, en duit dit ook niet in de amerikaansche. Reeds in 1812 durfde zij Engeland den oorlog verklaren, toen het laatste zich bemoeide met

de inbezitneming van Oost-Plorida. Haar vloot behoeft voor geen dor wereld meer onder te doen en voor den handel is geen haven of men vindt er haar vlag, en geen markt of men ziet er hare producten. De oorlog tusschen de noordelijke en zuidelijke staten deed ons eerst recht beseffen van hoeveel belang de Unie voor den europeeschen handel, was. Wij willen in het kort aangeven, waaruit deze broederoorlog ontstond.

Na de vereeniging der 13 staten , welke oorspronkelijk de Unie vormden, kwamen er van tijd tot tijd meer staten in het westen en zuiden bij. De meer zuidelijk gelegen staten hadden zachter klimaat, vruchtbaarder grond, er ontstonden katoen-, indigo-, suiker-, theeplantages enz. De blanke landverhuizers konden of wilden den grond niet bewerken; zy moesten zich dus elders van werklieden voorzien, waardoor de zoo onteerende slavenhandel in de Unie ontstond. Die slaven werden met scheepsladingen uit Afrika, de eilanden of van waar ook aangevoerd , als vee ter markt gebracht en aan de plantagiehouders tot hoo-ge prijzen verkocht; wij kunnen u al de gruwelen aan dien menschenhandel verbonden niet beschrijven. De bezitters , ja, het geheele zuiden kwam weldra tot een onbekenden rijkdom, vooral door de katoenteelt. Het Noorden, met ruwer klimaat en ondankbaarder grond, moest meestens tot den akkerbouw aangewend worden, waartoe de slaaf minder geschikt is. Het Noorden was de streek ijpor den landman en den handel, waar de arbeid adel geeft; het Zuiden het tegendeel. Het Noorden bleef ook de markt, waar de zuidelijke producten afzet en vervoer vonden; zoodat de staten wel een vereenigingspunt, de Unie, hadden ; maar hunne belangen al ras verschilden. Het Noorden , waar de euro-peesche landverhuizer versch aankwam en geen ander doel had dan vrijheid te hebben voor zijn godsdienstig of staatkundig gevoelen en zich door zijn arbeid en medegebracht kapitaal fortuin te maken, haatte die onmenschelijke slavernij, welke ook volstrekt niet in het gevoelen lag van de eerste grondleggers der Unie. Daarbij had Engeland de slavernij in al zyue kolonies afgeschaft, hetwelk door de meeste euro-

peesche landen gevolgd werd; zoodat de Unie al spoedig in twee partijen verdeeld was: in Proslavers en Freesoilers, welke elkander in geschriften, in redevoeringen en in het congres vooral hevig bekampten, waarin meermalen het afschaffen der slavernij ter sprake kwam. In het zuiden trok men afschuwelijk te veld tegen alleu, welke niet voor de slavernij waren ; iemand, die zich er tegen durfde uiten, of tegen schrijven werd vermoord, of geteerd en geveêrd, dat is: hij werd naakt in een ton teer gezet en daarna in vederen gerold en zoo ter marteling voortgejaagd, welk lot zelfs edelen men-schenvrienden te beurt viel. Predikanten predikten de sla-veruij als eene zaak berustende op den bijbel aan, enz. Het voor of tegen de slavernij zijn plantte zich bij alle keuzen op het staatkundig gebied over. De Unie verdeelde zich in eene democratische en republikeinsche partij.

Nu quot;moet gij wel weten, dat democraten in Amerika dezulken waren, welke het oude, dus ook de slavernij wilden behouden en in Europa conservatieven zouden genoemd worden en voornamelijk de plantagiehouders uit het Zuiden en Westen en enkele aanhangers in het Noorden had; de republikeinen waren diegenen, welke de slavernij wilden gewijzigd of geheel afgeschaft hebben; de laatsten waren weder bekend onder den naam van abolitionnisten of zwarte republikeinen. Bij elke keus eens lids voor het congres, of eens gouverneurs voor een staat of van den president der Republiek sleden de beide partijen tegen elkander. Steeds hadden de slavenstaten zich verklaard, dat zij zich van de Unie zouden scheiden als de slavernij afgeschaft werd. Het was evenwel te voorzien, dat het Noorden eenmaal de zaak winnen moest; want daar was de groote aanwas der bevolking, daar kwamen de landverhuizers aan, en aangezien het getal der congresleden in verhouding dei-bevolking en niet naar de uitgestrektheid der staten gekozen werden, kregen de republikeinen weldra de meerderheid. Toen nu den 7 Novb. 18G0 in plaats van den ouden Buchanan, Lincoln , een bekende republikein, dus slavenafschaffer, tot president gekozen werd , scheidden zich Zuid- en Noord-Carolina , Georgia, Florida, Alabama, Mississippi. Louisi-

ana, Texas, Virginia, Arkansas en Tenessee van de Unie af, en kozen Jefferson Davis tot hun president.

De overige staten betwistten hun het recht van zich af te scheiden en beschouwden het verbond als een contract, dat alleen met goedvinden vau partijen kon verbroken worden; zij daarentegen hielden het voor eene vrije aansluiting, welke naar goedvinden kon opgezegd worden. De wapenen moesten dus beslissen. Den 12 April 1861 viel het eerste schot bij het fort Sumpter; de burgeroorlog ontvlamde en werd met de grootste woede tot den 27 Novb. 1865 gevoerd en kostte aan meer dan 300 000 menschen het leven. Lincoln werd in den schouwburg vermoord, en de twist eindigde met de onderwerping der zuidelijke staten en de geheele afschaffing der slavernij. Hoewel de oorlog de staatsschuld tot 5 mi-liarden deed stijgen, is het verwonderlijk te zien, hoe spoedig de financieele toestand geregeld en de schuld jaarlijks weer met millioenen verminderd werd; en niet minder verwondering baart het, als men weet dat, al wie de wapenen dragen kan, dienen moet, maar na den oorlog hervat elk even spoedig weer zijn vorig bedrijf, bijv. de hoofdofficier of officier, van welken rang ook, herneemt eenvoudig zijne plaats weer als klerk op het kantoor of bediende in den winkel. Tot nu toe kan men nog niet met grond zeggen of de vrije arbeid zoo na-deelig voor de bebouwing der plantagics zijn zal ; want het is nog een toestand van overgang; dit leert ons echter de ondervinding, dat daar, waar werk is en goed loon betaald wordt, geen nijvere handen ontbreken. Ook is het te voorzien dat de beschaving, het Christendom in het algemeen en de li. K. Kerk in het bijzonder bij de afschaffing der slaverny winnen zullen, Immers op de meeste plantagies was aan missionarissen de toegang verboden; de slaven mochten zich wel vereenigen, maar niet huwen, ook geen onderwijs ontvangen of liever alle ontwikkeling was hun verboden; zij werden geschat naar hunne lichamelijke krachten ; overigens waren zij minder dan bij ons het dier; geen troost was er voor die ongelukkigen! Thans, nu zij vrij zijn, opent de missionaris zijn vaderlijken arm voor hen. Hij zal er menschen, christenen van maken, die zullen werken uit

Aangezien de onbeperkte vrijheid van godsdienst biedt de Unie een mengelmoes van sekten aan, welk altijd nog vermeerderen. De merkwaardigste is wel die der Mormonen, of heiligen der laatste dagen, zooals zy zich noemen. Hun stichter was een zekere Joe Smith, geboren in 1805 te Sharon (Connecticut). Hij gaf voor een nieuw Evangelie gevonden te hebben, gegrift op metalen platen door een zekeren Marmon, het is een samenweefsel van ongerijmdheden, en om het aanlokkelijk te maken, staat het de veelwijverij toe. De bovengenoemde Joe Smith zelf was hoogepriester, die zijne profeten, apostelen, ouderlingen enz. had. Nadat zij van verschillende plaatsen waren verdreven geworden, vestigden zij zich in eene streek van Illinois, alwaar zij de stad Rauvoo bouwden, welke later verwoest en waar Joe Smith met zijn broeder vermoord werden. Voor het katholicisme is Amerika een ruim en vruchtbaar veld en bewijst duidelijk, dat het, daar, waar het vrijheid heeft, bloeit. Bij het ontstaan der Unie was het getal der katholieken zoo uiterst klein en thans tellen zij 43 bisdommen. Dat de Unie ook hare gebreken heeft, is aan geen twijfel onderhevig. De openbare veiligheid onder anderen laat altijd, vooral in de groote steden, nog veel te wenschen over. De zoogenaamde loafers of rowdies laten zich aan de meestbiedenden tot oploopen , vechterijen en moord omkoopen; het lynchen, waarbij het volk zich zelf recht verschaft door het afmaken van zijne tegenpartij, is een gruwel strijdig met elke wetgeving; en de jacht op staatsambten en bedieningen en de sommen , welke besteed worden om ze te verkrijgen en tot eigen voordeel ten nadeele des staats aan te wenden, zijn ondenkbaar ; niet minder heeft dit bij de verkiezingen plaats. Bij al deze en andere gebreken blijft zij toch de Nieuwe-Wereld, waar de lust tot werken bestaat en waar de laagste en hoogste standen bezield zijn met eene ondernemingsgeest, welke voor de grootste ondernemingen niet terugdeinst. Zij zal bloeiend blijven, zoo lang zij perk aan hare veroveringszucht weet te stellen; want door te groote uitgebreidheid zouden wellicht burgeroorlogen hare beste krachten kunnen uitputten.

De gevolgen van den pruisisch- italiaansehen oorlog tegen Oostenrijk te beschrijven , ligt buiten de grens onzer geschiedenis; trouwens wij hebben hen reeds gedeeltelijk beleefd. Hij, Napoleon, zooals wij vroeger reeds voorspelden, die den toestand door zijne onoprechte staatkunde in het leven hielp roepen, is er reeds zelf het slachtoffer van en overstelpte zijn land, het eenmaal zoo tiere Frankrijk, met naamlooze ellende. Wij verlaten Europa van top ttft teen gewapend, waardoor niet alleen dezelfde staatkundige onzekerheid blijft heerschen , maar zoo vele krachten aan den arbeid onttrokken blijven en de belastingen der burgers hoe langer hoe drukkender worden.

Vroolijker zien wij over het veld der wetenschappen heen , daar heerscht de rechte vlijt, vooral in de natuur- en wiskunde. Alleen de zoogenaamde speculatieve wijsbegeerte schijnt uitgeput te zijn , zij wijst ons minstens geen een hoog beroemden naam aan , wel mannen, die de ontkenningen van vroeger ophalen en in behagelij'ier vorm nieuwe voorstellen. Dat er echter geen nieuwe wijsgeerige stelsels meer opgebouwd en afgebroken worden, daarvoor troosten ons weder de keurige voortbrengselen en de diepe studies der taal- , geschied- en natuuronderzoekers , welke ons altijd dieper in het leven der menschheid en in het werken der natuur laten zien. Opmerkenswaardig is het, dat thans geen land op het geheele wijde wereldrond zich beroemen kan op een waarlijk grooten dichter ; gelukkig dat wij toch uit onze eeuw dichters hebben, wier verzen nooit hun schoon zullen verliezen. Maar waardoor vooral onze eeuw beroemd is, zijn de drie groote uitvindingen, de drie zegepralen over de natuur zelve namelijk: de aanwending des stooms als beweegkracht , de electro-magnetische telegraaf en de photogra-phie. Het wildste en sterkste aller elementen, de stoom moet malen, zagen, spinnen , weven , boren , pompen enz. Het moet de grootste schepen tegen stroom en wind naar hunne bestemming brengen ; het moet de zwaarst beladcne wagens met den spoed des winds over een ijzeren spoor naar de

verst verwijderde oordeu voeren, üe electrische vonk breugt de tijdingen met de snelheid des bliksems overal heen, waar het koperdraad haar slechts den weg wijst; van Coustan-tinopel over het vaste land en door het kanaal heen naar Engeland; van het uiteinde van Azië tot in deenropeesche hoofdsteden, en langs den bodem des üceaans van Ierland naar de verwijderdste handelstad van Noord-Amerika. De photographic, waardoor het licht zelf ons in ondenkbaar korten tijd het trouwste beeld der geliefden, en de schoonste natuurtafreelen aanbiedt, moge den kladschilder schaden ; maar den echten kunstenaar niet, deze behoudt zijne waarde.

De laatste uitvinding hebben wij slechts aangehaald als een bewijs wat het gespannen vernuft des menschen vinden kan ; maar de twee eerste, de stoommachine en de telegraaf hebben als het ware der wereld een ander aanzien gegeven ; zij hebben tijd, afstand en kracht overwonnen. Wij leggen thans in uren zooveel afstand af als vroeger in dagen. Eeue reis naar Indie geschiedt nu in vier weken, sedert de landengte van Suez doorgegraven is ; kort geleden had men zoo veel maanden noodig. Staat een berg voor den ijzeren spoor in den weg , de stoommachine doorwroet dien. Duizendvoudig is het verkeer met de naties onderling vermeerderd , waardoor een wederzijdsch verkeer ontstaat, hetwelk wonderen schept voor de ontwikkeling en den handel. Wat zij in den oorlog zijn, hebben ons de laatste oorlogen reeds doen zien in het ve rvoer der troepen, krijgsmaterieel enz. en bijzonder ook in de tochten naar de Krim en Mexico. Btoom en ijzer zijn tegenwoordig de hefboomen, waarmede de menscb werkt en wonderen wrocht. Handel en nijverheid hebben daardoor eene onbekende vlucht genomen, waardoor weder eene nieuwe verschijning in het leven is geroepen, namelijk die der verbinding van het kapitaal en crediet. Wij zien te ge-iwoordig een aantal maatschappijen in het leven treden, wier leden kapitalen te zamen brengen, deels om in industrieele ondernemingen of om op de geldmarkt te speouleeren ; velen van hen geven reeds schuldbekentenissen uit, welke door eene onzekere winst moeten

gedekt worden, waardoor de zoozeer wisselvallige handel in papieren geld ontstaat. Wij zijn reeds ooggetuigen van de werken, welke deze maatschappijen in het leven hebben geroepen, zooals: spoorwegen, fabrieken, bergwerken enz., maar wij zien ook hoe het streven van spoedig rijk te worden de hoofden op den hol heelt gebracht, en de onervarene zijn vermogen in waaghalsige ondernemingen steekt, waar hij zijne zuurverdiende penningen ziet verloren gaan. Ook de geweldige ontwikkeling der industrie heeft hare gevaren. Het vermeerdert het aantal arbeiders, welke zelden tot een zeker bezit komen, maar gewoonlijk van de hand in de tand leven en bij industrieele crisissen broodeloos staan. Spaarzaamheid huist zelden bij hen, wijl zij evenals al de deelen der maatschappij door eene zucht naar genot en weelde aangestoken zyn. Vandaar ontevredenheid en armoede onder hen. Zij zoeken geen herstel van hun lot in meer arbeid en spaarzaamheid; maar wijten hun druk aan de slechte verhouding .tusschen arbeid en loon. Hun zweeft voortdurend hetzelfde genot en bezit van den ondernemer voor den geest. Zij staken soms in massa het werk om hooger loon af te dwingen, waarvan wel sommigen, maar niet de massa het gewenschte gebruik weet te maken; de meesten blijven in denzeltden toestand. Sedert eenige jaren bestaat er eene vereeniging van werklieden uit alle landen van Europa onder den naam van internationalen, welke volgens een gegeven machtwoord handelen. Wat zij vermogen en willen heeft ons het jaar 1870 in Parijs getoond. Het wordt voor den staatsbestuurder moeielyker dan ooit om het vraagstuk van den arbeid op te lossen en den vrede onder den werkenden stand te bewaren , en alle staatsmanswijsheid zal niets meer baten als eenmaal de christelijke geest van hen geweken is; daarom is de Katholieke Kerk er op bedacht geweest de massa werklieden in eene broederschap onder den naam van Congregatie der H. Familie te vereenigen, ten einde genoegzaamheid en arbeid uit plichtbesef met alle kracht bij hen op te wekken en levendig te houden.

De staatsinrichtingen. Het gesehut en de staande legers. Europa het voornaamste werelddeel. De verbreiding van liet Christendom. Dc boekdrukkunst. De letterkunde. De schoone kunsten, Poëzie en geschiedschrijvers.

EERSTE APDEELING. 1517—1648. (Bladz. 15.) Db Hervorming. Godsdienstoorlogen. Verval van Duitschland.

De Hervorming. Martin Luther. Keizer Karei V. De rijksdag te Worms. Dr. Karlstadt en Thomas Münzer. Do boerenoorlog. De Keizer in Spanje. De eerste fransehe oorlog. De bestorming van Rome. De uitbreiding der Hervorming. De rijksdag van Augsburg. De Hervonning in Zwitserland. De Wederdoopers. De Turken voor Weeuen. Karei V in Afrika. Nieuwe oorlog met Frankrijk. Tocht van Karei V naar Algiers. Oorlog van Erankrijk en Turkije tegen Karei V. De schmalkaldische oorlog. Luthers dood. Het concilie van Treute. Het augsburger interim. Maurits overvalt èn keizer en concilie. Passauer verdrag. Frankrijk neemt Metz, Toul en Verdun. Dood van Maurits. De augsburger godsdienstvrede. Kareis troonafstand en dood. De Hervorming buiten Duitschland, Calvin in Geneve.

De Hugenoten iu Frankrijk. Hendrik IV. De Hervorming in Engeland. Eduard VI. Koningin Maria. Koningin Elisabeth. De Hervorming in Schotland. Maria Stuart. Philippus II van Spanje. De afval der Nederlanden. Turksche oorlog. Zeeslag bij Lcpanto. Portugal met Spanje vereenigd. Dood van Philippus II. De Hervorming in Zweden, Denemarken, Noorwegen en in Polen. De Jezuiten. Duitschland tot den 30-jarigen oorlog. Ferdinand I. Maximiliaan II. Rudolf II. De 30-jai'ige oorlog. Uitbarsting te Praag. De slag op den Wittenberg. Mansfeld. Christiaan van Brunswijk. George van Baden. Wallenstein. De deensche oorlog. Het restitutie edict. Wallensteins afdanking. Gustaaf Adolf. Zweedsch-Fransch verbond. De verwoesting van Maagdenburg. Do slag bij Leipzig. Gustaaf aan den Main, Rijn en in Beijeren. Wallenstein terug geroepen. De slag bij Lützen. Gustaaf Adolf sneuvelt. Van den slag bij Lützen tot dien van Nördlingen. Frankrijk treedt als strijder in den oorlog op. De prager vrede. Laatste tijdperk van den 30-jarigen oorlog. De west-phaalsche vrede. Duitschland na den oorlog.

De Nederlanden. Engelscue Omwenteling. Fkankrijk tot Lodewijk XVI. Rusland en Pruisen. Kunsten en Wetenschappen.

De Nederlanden. Engeland. De Stuarts in Engeland. Jakobus I. Karei I. De engelsche republiek. Cromwell protector. De engelsche restauratie. Karei II. Frankrijk. Lodewijk XIII. Lodewijk XIV. Oorlog der Fronde. Spaansobe oorlog en vrede. Oorlogen van Lodewijk XIV. Eerste spaausche oorlog. Oorlog tegen de Nederlanden. De Zweden vallen in Duitschland. Chambres de reunion van Lodewijk. Do turksche oorlog. Lodewijk XIV en de Kerk. De vier artikelen der gallioaansche Kerk. Vernietiging van het edict van Nantes. Jacobus IT, koning van Engeland. Nieuwe fransche oorlog. De spaansche Successieoorlog. Spanje sedert Philippus II. Portugal. Karei II. Laatste spaansche Habsburger. De eerste jaren van den spaanschen Successie-oorlog. Vervolg van den oorlog. Ontbinding van het verbond tegen Frankrijk. Vrede van Utrecht en van Baden. De groote noordsche oorlog. Rusland van de heerschappij der Mongolen tot aan Peter den Groote. Czaar Peters hervormingen. Zweden van Gustaaf Adolf

tol Karei XII. Karei XII. Deensche, Poolscli-Saksische ou Rus-sisolie oorlog tegen Zweden. Veldtocht van Karei in Rusland. Slag bij Pultawa. Karei XII en Turkije. Zweden tegen Denemarken, Polen, Rusland, Brandenburg en Hannover. Laatste daden en dood van Karei XII. Rusland onder Peter den Groote. Veroverings-staatkunde. Karei VI, de laatste keizer uit den mannelijkcn stam van hot huis Habsburg. Do Turksche oorlog. Spaansohe oorlog. De Pragmatieke Sanctie cu de poolsche troonopvolgings-oorlog. Nieuwe turksche oorlog. Pruisen wordt een koningrijk. Frederik Wilhelm I. De oosteurijksche erfopvolgings-oorlog. Engeland. Do Pretendent. Do zevenjarige oorlog. Veldslagen bij Praag, Kollin, enz., (Mei tot Dec. 1757.) Veldslagen bij Crefeld, Hochkirch, enz.. De vrede van Hubertshurg, Vrede van Parijs. Frederik II gedurende den vrede. Rusland. Catharina II. Eerste vordeeling van Polen. Catharina's eerste turksche oorlog. Zweden van 1720 tot 1771. Gustaaf III. Denemarken, (1730—1784.) Oosten-rijk-Russische oorlog met de Turken. Keizer Jozef II. Beijersche Successie-oorlog. Het vorstenverbond. Oneenigheden met dc Nederlanden. Jozef II en dc Kerk. Jozefs hervormingen in zijne staten. Zijne hervorming in Hongarije. De oostenrijksche Nederlanden. België onderworpen. Pruisen onder Frederik Wilhelm II. Dc Nederlanden. Frankrijk na Lodewijk XIV. Het regentschap. Lodcwijk XV. Engeland van 1714 tot 1775.

Dc wis^ en natuurkundige wetenschappen. Do wijsbegeerte. De opheffing der Jezuitenorde.

De noord-amerikaansche vrijheidsoorlog, (1775—1783.) De cngelsche volkplantingen. Ontevredenheid en opstand der kolonisten. Dc fransche omwenteling. Frankrijk vóór de omwenteling. De Algemecne-statcn te Versailles, 5 Mei 1789 tot 30 Sept. 1791. De bestorming der Bastille, (14 Juli). De nacht vau den 4 Augustus. De koning en dc nationale vergadering tc Parijs. Het Foederatie- of Bondsfeest. Vlucht der ko-

ninklijke familie. De wetgevende vergadering. Oorlogsverklaring aan Oostenrijk. Manifest van den hertog van Branswijk. De 10^e Augustus en de 2⁸ September in Parijs. De nationale conventie, Fransohe republiek. Terugtoeht uit Champagne. Slag bij Jemappes, Custine en Mainz. Koning Lodewijk XVI onthoofd. Het schrikbewind. Oorlog met, Oostenrijk, Pruisen, het Duitsehe rijk, Spanje, Engeland, Holland, Napels, Portugal en met den Kerkelijkeu Staat. De revolutionnaire rechtbank. Het comité van welzijn en het comité van veiligheid. Koningin Maria Antoinette ter dood gebracht. 21 Girondisten. De hertog van Orleans. De christelijke Godsdienst afgeschaft. De nieuwe calender. Dc opstand der Vendeërs. Girondijnsche opstanden. De oorlog tegen het buitenland. De val van hot schrikbewind. Vervolg van den oorlog. Holland veroverd en wordt Bataafsche republiek. Vrede te Bazel. Vrede met Spanje. Voortzetting van den oorlog in den zomer en herfst van 1705. De conventie en de partijen. De oorlog van 1790. Napoleon Bonaparte in Italië. Polen ten tweeden en derden male door de drie mogendheden verdeeld. Zwitserland, llomc 1798. Bonaparte in Egypte. De tweede coalitie tusschen Oostenrijk, Engeland, Rusland, Napels en Turkije tegen Frankrijk. Napolitaansche oorlog. Het congres van Rastadt. Slag bij Stockach. De oorlog in Italië. De Franschen uit Napels verdreven. Slag aan de Trebia. Slag bij Novi. De Russen in Zwitserland en in Holland. De 18 Brnmaire van het jaar VIII, (10 Nov. 1799.) Napoleon Bonaparte eerste consul. Slag bij Marengo. Moreau overwint bij Hoben-linden. Vrede van Luneville. Vrede met Portugal, Napels, Rusland en met Turkije. De veroveringen der Engelschen. Dc gewapende neutraliteit. Zeeslag bij Koppenhagen. Vrede van Amiens. Tocht naar St. Domingo. Napoleons handelingen in 'Zwitserland en Italië. Frankrijk onder het consulaat. Het concordaat. Nieuwe oorlog met Engeland. Samenzweringen tegen Napoleon. Napoleon I erfelijk keizer der Franschen. Het eindbesluit van dc duitsehe rijksdeputatie. Derde coalitie. Oorlog van Frankrijk tegen Engeland, Oostenrijk, Rusland, Zweden en Napels. Vrede van Presburg. Het Rijnverbond Napoleon vermeerdert steeds zijne vazallen. Oorlog van Frankrijk tegen Pruisen en Rusland. Veldslagen bij Jena, Auerstad, Eylau en Friedland. Vrede van Tilsit. De Engelschen véór Koppenhagen. Het continentale stelsel. Portugal en Spanje door do Franschen bezet. Du spaansche opstand en het cougres van Erfurt. Napoleon in Spanje. Oorlog van Oostenrijk tegen Napoleon. De tyrolcr opstand. Andreas Hofer, Jozef Speckbachcr. Börnherg, Schill, Wilhelm van Brunswijk. Napoleon vernietigt den Kerkelijken

Staat, richt het Groothertogdom Frankfort op en lijft Holland bij Frankrijk in. Rusland. Bernadotte wordt kroonprins van Zweden. De koning van Home geboren. De russisehe oorlog. De veldtocht naar quot;Rusland, (1812.) Terugtocht der Frauschen uit Rusland. Afval van Pruisen. Veldslagen bij Lützen en Bautzen. De groote of heilige oorlog. Veldslagen bij Grossbceren , Katzbach , Dresden, Kulm , Dennewitz, aan de Göhrdo en bij Wartemburg. Dc groote slag bij Leipzig en bij Hanau.» Het leger der bondgenooten in Frankrijk. Eerste vrede van Parijs. Napoleon doet afstand en gaat naar Elba. Lodewijk XVIII. Het eongrcs van Weenen. Napoleon verlaat Elba en heerscht 100 dagen. Slag van Waterloo. Het einde van Murat. Dc tweede parijzer vrede. Bepalingen van het congres van Weenen.

Het heilig verbond. Spanje onder Ferdinand Vil. (1814—1833). Dc afval der spaansehc volkplantingen in Amerika. Portugal van (1815 tot 1830.) Brazilië van (1822—1854.) Italic van (1815—1830.) De oorlog van Griekenland, (1821—1827.) Turkije van (1812—1848,) Rusland van (1815—1830.) Keizer Nicolaas I van (1825—1854.) Engeland van (1815—1830.) Frankrijk van (1815—1830.) Lodewijk XVIII. Karei X. Duitschland en Oostenrijk van (1815—1830.) Frankrijk. De burgerkoning Lodewijk Philips 1. Buitenlandsche staatkunde vau het burgerkoningschap. Algiers. De omwenteling in België van 1830. De omwenteling in Polen. Opstanden in Italic. Engeland. Portugal vau (1831—1854.) Spanje, van (1833—1839.) Oorlog over de troonopvolging. Spanje van (1840—1858.) De verstandhouding tusschen Engeland cn Frankrijk. Het begin der oostersehe quaestie. Omwentelingen in europeesch Turkije. De poolsehe beweging in 184G. Krakau wordt een republiek.

Zwitserland. Do omwenteling in Frankrijk, (1848.) Omwentelingen in Italic (1847—1849.) Duitschland van 1847—1849. Oostenrijk. De omwenteling in Berlijn. Eerste deensehe oorlog over Slecswijk-Holstein. llepublikeinsche bewegingen in Baden. De nederlagen der europccsclie

omwentelingen in 1849. Frankrijk. Italië. Intocht der Franschen in Rome. Hongarije. De unie. De tweede deensehe oorlog over Sleesvvijk-Holstein en Lauenbuvg. Frankrijk. De tweede phase van het oos-tersohe vraagstuk. De Krimoorlog. llnssiseh-Turksehe oorlog. Franseh-Engelsehe oorlog tegen Rusland. Val van Sebastopol. Vrede van Parijs. Italië. Oorlog van Frankrijk en Sardinië tegen Oostenrijk tot den slag van Monte-Bello. Slag vau Magenta. Slag bij Solferino. Vrede van Villa Franca. Italic en Napoleon lil. Omwenteling in Griekenland. Do opstand in Polen. De derde deensehe oorlog om Slceswijk, Holstein en Lauenburg. Oorlog van Pruisen en Italië tegen Oostenrijk. Pruisen en Oostenrijk na het verdrag van Gastein. Do uitbarsting des oorlogs. Het oorlogstooneel in Italië. Keizer Napoleon III bemiddelaar. Vrede van Praag.

1 vrj'p '
Itf li	•V'¹
k'RJE '' f	'tf rji
h ,
lül
mm
g: frjM h \ I K •! Iltóöl	MA É9