INWENDIGE ZIEKTENS

OVER DE
INWENDIGE ZIEKTENS

Getrokken uit de Werken van

LA F O �^vScqL$-^

Voorheen beroemd Geneesmeester»;

der Paarden, van de k � &iu$. '

Stallen des Konincs van

V R A N K R Y K.

Uit bet Franscb Fertaald.

(?yC,j f4W'* �^lt

Te U T R E C II T,"
By B. WILD, et J. ALTHEER.

INLEiDiNG. .... BJadz. I.

EERSTE HOOFDSTUK.
Fan de Pathologia of Ziektenkunde. . g,

TWEEDE HOOFDsTUK.
Fan de Ongeneeslijke Ziektens. . _f 14,

DERDE HOOFDSTUK.
Fan de Inflammatie of Ontftekir.g. . . 17.

VIERDE HOOFDSTUK.
Fan de Koorts in bet gemeen. . . 26.

ZlEBTENS VAN HET HooFD* . . 32.

Eerste Afdselwg.
Fan de Vertigo, of Draaijir.gen en Zuizelingen in
bet Hoofd. . . . ... ibid-

Tweede Afdeeling.
Fan de Harten - Ziekten. . , , _f 36*.

Derde Afdefling.
Fan bet Fuur, »f de Spaanfcbe Ziekte, . . 41.
� a ZES-

ZiEKTENS VAN DS BoRST. . . . ':

Ekrste Afdeeling.
Van den Droes. . � .

Tweede Afdeeling,
Van den kwaaden Drtes. . ,

' Derde Afdeeling,
Van de onwaare, of val/cbe Droes. .

Vjerde Afdeeling.
Van de Verkouwdbeid. , .

Vijfde Afdeeling.
Van de Snolziekle, . . ,

Zesde Afdeellvg.
Van de Hoest. . � . .

Zevende Afdeeling.
Van de Ontjleking van het Borstvlies.
Achtste Afdeeling.
Van de Qntfleking der Leng. .

� Negende Afdeeling.
Van de Verzweering der Long; (Pulmonia).

Tiende Afdeeling.
Van de Dampigheid. . .

Elfde Afdeeling.
Van de IVaterzugt van de Borst.

ZEVENDE HOOFDSTUK.
Ziektens van den Onderbuik.

Eerste Afdeeling.
Van de Darmkrimpingen in het Algemeen.

Tweede Afdeeling.
Van ds Darmkrimpingen door koud IVater.

Derde Afdeeling.
Fan de Darmktimpingen van een kwaade, of ge-
brekkige Spijsvertering. ' . ■ ,, o?.
Vierde Afdeeling.
Fan de Darmkrimpingen door iVinden. . 90.

Vjjfde Apdeeling. -
Fan de Darmkrimpingen, door fFormen. . 101,

Zesde Afdeeling.
Fan de Darmkrimpingen door de Bezoard, of Kalk-

agtige aangroeijing in de Darmen. . 102.

Zevende Apdeeling.
Fan de zoogenaamde Roode of bloedige Darmkrim-
pingen ; (Tranch�'es Rouges.} . . ibld.
Achtste Afdeeling.
Fan de Opftopping der Pis (Suppresfio Urins), 105.

Negende Afdeeling,
Fan de ophouding der Pis (RecentioUrina;) door een
gebrek in de Blaas. . . . io'?.

. Tiende Afdeeling.
Fan de Berfting of Scheut ing van de Maag. " 110.

Elfde Afdeeling.
Fan de Berfting of Scheuring van het Diaphragma
of Middenrif. . . . , , 112,

Twaalfde Afdeeling.
Fan de Raawwheid der Chijl. , , ibid.

Dertiende Afdeeling.
Fan di Buikloop. . , . , 113,

Veertiende Afdeeling.
Fan de Slijmige Buik'oop (Gras Fondu). ._ 116.

Vijftiende Afdeeung.
Fan de IFatetxugt van de Buik. .

Ze>TIKI^DE AtDfFLING.

Fan de Dolheid of de Dolle tiondi beet.

J[s de kennis der inwendige ziektens van het Menfche*
lijk ligchaam moeilijk, gewis de kennis der inwendige
ziektens der Paarden kan niet gemaklyk zijnj vermits het
Paard nog eenige uitlegging van zijne ziekte geven, nog
de plaats, alwaar het fmart gevoelt, aanwijzen kan.

De Geneeskunde der Paarden derhalven, dit moet men
volkomen toeftemmen, is vol van moeilijkheden, en zeer
dikwils is men geheel blind ten aanzien der zitplaats van
deszelfs ziekte. Veeltijds heeft men maar zeer weinige
middelen, om wel te onderfcheiden en met zekerheid het
aangedaane, of lijdende deel te kunnen ontdekken. Men
kan derhalven niet anders, dan eenige gisfingen maken en
ztg laaten befruuren volgens die waarneemingen, die men
gemaakt heeft; en in dezen zin ftennt de Geneeskunde der
Paarden geheel en al op gisfingen en ondervindingen. Hij,
die het meest gezond verftand, naauwkeurigheid en onder»
fcheldenheid van oordeel bezit, zal dus de zekerde gis-
fingen maken; en Hij, die de meeste waarneemingen zal
gemaakt hebben, verligt en opgebelde» dooreene goede
Theorie, namelijk door de kennis der dierlijke Huishou-
ding, zal de allerzekerfte Pra&ijk oenenen; en Hij, die
deze twee Hoofdzaken te zamen voegd, zal de befte Ge-
A nees-

neesmeester der Paarden zijn. Maar, offchoon de Ge-
neeskunde "der Paarden, of de kennis van derzelver in-
wendige ziektens moeilijk zijn mag, zoo moet men nog-
tans niet geloven, dat dezelve eene onzekere wetenfchap
is, zij heeft zekere grondbeginzelen en vaste regelen,
op welke haare Leeringen en Lesfen fteunen. Deze
Grondbeginzelen zijn de ontleedkunde, de Natuurkundige
kennis en de ziektenkunde der Paarden, deze zyn de
bron van alle de kundigheden, welke men in de Genees-
kunde der Paarden verkrijgen kan, en den grond, waat
op alle de redeneeringen, welke men over dezelve doen
kan, fteunen moeten.

Offchoon dan dezelve minder duidelijk en klaar is dan
de Geneeskunde der Menfchen, zoo moet men daarom
dezelve niet verwerpen; men moet ook niet verwerpen al-
les, dat niet volkomen zeker is: 'er is een oneindig on-
derfcheid tusfchen de trappen van het valfche en het klaar-
blijkelijke. De allerklaarblijkenfte Wetenfchappen bedie-
nen zig van het waarfchijnlijke en van het mogelijke. Alle
onze kundigheden hebben hunnen oorfprong uit giifingen;
de vereeniging der waarschijnlijkheden werkt mede om
eene zekerheid voort te brengen. �

Even gelijk men in eene groote duisternis het allerklein-
fte ligt niet moet verworpen, vermits het beter is een
weinig ligt te hebben, dan in 't geheel geen ligt hoe ge-
wamd te bekomen; dit kleine ligt verfpreid in der daad,
geene groote helderheid, en verdrijft niet geheel en al de
duisternis, maar het helpt ons om ons te geleiden: indien
men nu dit kleine ligt met veele dergelijke kleine ligten
vereenigd, zoo zullen zij door derzelver vereeniging
eenen fakkel uitmaaken, die een helderfchijnend ligt aan
alle kanten zal verfpre�den, die om veilig en zeker za»

geleiden op dien weg, welke wij moeten inflaan. Des.
gelijks ook in d� Geneeskunde der Paarden, offchoon
een eenig teken eener ziekte geene zekerheid uitmaakt,
zoo geeft hetzelve nogtans een weinig ligt aangaande die
ziekten, en onder begunftiging van dat teken, gaan wij
met meerder zekerheid in de behandeling dezer ziekte
voort, dan wanneer dit teken niet aanwezig was. Dit
teken maakt eenewaarfchijnlijkheid uit, en deze waarfchijn-
lljkheid gevoegd bij een tweede, geeft eene grootere waar-
schijnlijkheid, en de vefeeniglug van veele tekenen, of
van veele waarfchijniijkheden, geeft eetien meerderen of
minderen trap van zekerheid, naar maate van d� hoeveel*
beid of blijkbaarheid der tekenen, of der waarfchijnlijk-
heden, welke dezelven ui<maken.

Aldus warmeer een Paard kloppingen aan de zijden beeft
en na zijn adem hijgd, dan heeft men grond om te ver-
moeden , dat de omloop van het bloed niet vrij is in de
Long; indien liet daar bij Koorts heefc, word deze gis-
fing nog meer ver�erkt; Eindelijk indien het daar bij
zweet, flaau en moedeloos is ea moeilijk den adem
haalt, dan is men wel verzekert, dat het eene ontftekingj
ziekte van de Borst is; de vereeniging der toevallen en
kentekenen geeft eene zekerheid aangaande de aanwezig-
heid en den aart en natuur der Ziekten.

'Er zijn gevallen, waar in men de Ziekte kent zonder
eenige vrees te hebben van zig te bedriegen; dat; js> wan-
neer dezelve mat zodanige toevallen verzeld is, die ara
dezelve alleen eigen zijn, die zulke, of zulke ziektens
bijzonderltjk kentekenen, die altoos zijn waargenomen ea
bevestigd geworden door de opening der Lijken of geftor»
ve Beesten. Dtis word, bij voorbeeit, de darapigheid
van het Paard gekenmerkt door hebbelijke groote inade-
A a min«

mingen, en de uitademing in twee onderfcheide tijdtpun-
ten,- en dus ook de bersting van de Maag door het
braaken.

'Er zijn ook andere gevallen, waarin men, zonder ze-
ker te zijn aangaande de Ziekte- of eene Natuurkundige
zekerheid van dezelve te hebben, men nogtans naar de
gezonde reden overtuigd en verzekert is van de zitplaats
en den aart en natuur der ziekte, door de vereeniging der
waarfchijnlijkheden, en blijkbaarheden (leunende op de
toevallen en omftandigheden der ziekten: aldus wanneer
het Paard te gelijkertijd, de koorts, een hoest, en moei-
jijkheid in de ademhaling heeft, dat het Zweet, Lust-
en moedeloos is, dan ij men volgens het gezond ver-
ftand verzekert, dat het eene ontfteking van het borst-
vlies of pleuris heeft. Het is alleen de leedtellige
Geneeskunde, waar uit men deze hulpmiddelen haaien
kan; het is door de kennis der ziektens, derzelver oor-
zaaken en toevallen, uit de werking der vaste en der-
vloeibaare deelen en uit derzelver onderlinge overeen»
komst en zamenftemming, en in een woord, het is alleen
uit de Natuurkundige kennisfe van het Ligchaam en uit
de ziekienkunde, waar uit men dit licht haaien kan, aan-
gaande den aart, natuur en zitplaats der ziektens.

'Er zijn andere gevallen, waar in men, zonder volgens
de gezonde reden verzekert te zijn aangaande de natuur
der ziekte, men nogtans groote reden heeft om te gelo-
ven, dat het zodanig eene ziekte is; dit heeft plaats,
wanneer'er niet anderj da» algeraeene tekenen zijn, maar
dat ook deze tekenen altoos dezelve zijn en in een even
gelijk getal in deze ziekte. Wanneer dus een Paard zig
telkens oprigt en weer gaat leggen, wanneer het zi g ge-
durig beweegt, en dat het met de voorpoot telkens tegen

den grond (laat, dan is- men wel niet volkomen verze-
kert , dat het Paard fnijdingen en pij'Hen in de ingewan-
den heeft, maar men heeft nogtans groote reden om dit
te gel>ven.

Eindelijk zijn 'er ook nog andere gevallen, waarin het
niet mogelijk is, om de foort der ziekte regt te kennen;
bij voorbeeld, alt het Paard alleenlijk lusteloos is, met af-
keer van fpijzen, zonder dat het koorts heeft of zweet,
en zonder eenig toeval of kenteken aan deze of geene
ziekte eigen, in dit geval is men in groote verlegenheit,
en dit is de klip der Geneeskunde der Paarden. In dit
zelfde geval geeft de Geneeskunde nogtans middelef aan
de hand om verligting toetebrengen; en daarom moet men
zig gedragen volgens de regelen van het gezond verftaud:
en vermits het niet mogelijk is, om de foort der ziekte
te ontdekken, zoo moet men tragten den aart van dezelve
te kennen en gebruik maken van de algemeene Genees,
middelen, hoedanige zijn de Lavementen, aderlatingen en
verzagtendeafkookzels, indien men kan voorzien dat de-
ze geneesmiddelen geen kwaad kunnen te weeg brengen,
matr dat zij integendeel eenig goed kunnen doen, door
aan die aanwijzingen te voldoen, welke men meent te
kunnen ontdekken.

Alvorens nu over de Ziektens te fpreken, zal ik eenige
aanmerkingen maaken, welke tot algemeene Lesfen voor
de Praclijk kunnen dienen.

I. Om de Geneeskunde der Paarden met doorzigt, ze-
kerheid en een goed gevolg te kunnen beoeffenen, moet
de Pradtijk op de Theorie of befpiegelende kennis gegront
zijn, namelijk, op de kennisfe der deelen van bet Lig-
chaam, op derzelver maakzel en gebruik , op de ziektent
en op de kragt der Geneesmiddelen \ zonder dit alles kan
A 3 «en

f INWENDIGE ZIEKTENS

men niet anders dan in den Minde te werk gaan, en zig
bloot ftellen om geftadige misflagen te begaan.

Indien de Geneesmeesters der Paarden zig niet willen
oeffenen en bekwaam maken, om zig in ftaat te ftellen
om ziektens te kunnen genezen ,� dat zij dan ten minsten
tragten om voortekomen dat zij zig kunnen wagten om
kwaadt te doen, het welk zij anderzints dagelijks doen
door eene onvergeeflijke onkunde.

Is het in der daad niet fchandelijk voor de Geneeskun-
de der Paarden, en tevens zeer ongelukkig voor het
Algemeen, dagelijks Paarden te zien brengen bij Genees-
meesters der Paarden, die in het algemeen met vertrou-
wen Verwaardigt worden, om dat men onderfteld, dat zij
behoorlijke en vereifchte kundigheden in hun beroep be-
zitten , niet om genezen en herfteld te worden, maar
om 'er verminkt van daan te komen, dikwils zelfs om
'er vermoort te worden.

Gelijk zij voor het grootfte gedeelte nooit geen werk
gemaakt hebben van eenige ftudie, om kundigheid te ver-
krijgen van de Ziektens, nog ook van de Geneesmiddelen,
en gelijk zij g'volgelijk ook geene kundigheid hebben, nog
van de plaats nog van den aart en natuur der ziekte, nog
pok van de Geneesmiddelen, welke tegen dezelve gefchikt
zijn; zoo begaan zij door hunne onkunde telkens misfla-
gen en fouten, bijna zoo dikwils zij eene genezing willen
onderneemen. Zij hebben niet ander* dan een kLein geul
van Geneesmiddelen, waar van zij nog de kragen nog de
behoorlijke Dofis of hoeveelheid kennen, ja zelfs niet de
naam dier Enkelvoudige middelen weeten, welke hun za.
menmengzel uitmaken; en dit geven zij in alle foorten van
ziektens zonder onderfcheid, en zonder te oyerweegen,
of dezelve overeen komen met de Indicatkn of aanwijzin-

o E'R PAARDEN. 7

gen der ziekte en ook zonder te weeten, of dezelve daar
toe gefchikt of tegenftrijdig zijn.

Bijna altoos is het een drank of een hardfterkend mid-
del, het welk zij dikwils herhaalen, om dat zij geloven,
dat hetzelve geene genoegzaame werking doet, tot zoo
lang dat de dood van het Paard hun leert, dat de drank
of het hartfterkend middel werking gedaan heeft.

Als een gevolg dezer verregaande onkunde ziet. men
dikwils, dat zij hunne hartflerkende middelen geven in
Buikpijnen en krimpingen, en ook in de Persloop, die of
door al te fterke purgeermiddelen, of die in eene al te
groote hoeveelheid gegeven zijn, veroorzaakt is, zonder
op te merken, dat die Buikpijnen en ook de Persloop
altoos veroorzaakt worden door eene ontfteking der Dar-
men, en dat de hartflerkende middelen niet anders doen
dan de beweging en omloop van het Bloed vermeerderen
en gevolgelijk ook de onifteking en de ziekte. Ik ben
deze bekentenis aan de waarheid verfchuldigd , gelijk ook
dit berigt en waarfchuwing aan die mijner Medebroederen,
die genegen zijn om mijnen Raad aan te neemen, gelijk
ik genegen en bereid ben om die van hun te ontfangen.

Het geen ik daar gezegd hebbe, betreft alleenlijk een
gedeelte der Geneesmeesters der Paarden. Ik weer zeer
wel, dat 'er een groot getal is, vooral te Parijs, wier
opregtheid en kunde ik eerbiedige en hoogachte , die
door eene alzints prijsfelijke ijverzugt aangefpoort, zig
geheel en al op de beoeffening van hun beroep hebbende
toegelegd, ook zeer veel doorzigt in hetzelve verkreegen
hebben, en dezelve met zeer veel agting beoeffenen en
aan de Geneeskunde der Paarden eere aan doen.

Ten tweede: Men moet zig toeleggen, om die Indica-
A 4 tien,

8 INWENDIGE ZIEKTENS

tien, of aanwijzingen, welke de ziekte aantonen, te lee*
ren kennen.

Ten derde: Men moet met alle zorgvuldigheid aan elke
aanwijzing tragten te voldoen: Indien 'er eene ontfteking
en verhitting plaats heeft, moet men verkoelen; heeft 'er
eene fpanning in de vaten plaats, dan moet men tragten
dezelve te ontfpannen, en te verflappen; zijn de vaten
al te veel opgevuld dan moet men dezelve ontledigen; en
heeft 'er eene verflapping plaats, dan moet men de veer-
kragt der deelen tragten te herftellen; &c.

Ten vierde: Men moet, met aan de aanwijzingen te
voldoen, de regels van het gezond verftand volgen, na-
melijk , zoo wanneer men te gelijker tijd aan verfcheiden
aanwijzingen voldoen moet, dan moet men beginnen met
die, welke het meest dringende of de zwaarfte zijn, en
met die, aan welke men voldoen kan zonder tegen de an-
dere aanwijzingen aan te gaan of tegen te werken. Ik on-
derftel, bij voorbeeld, dat men een Pleuritis, of ontfte-
king van het Borstvlies te behandelen heeft, waar bij een
hoest, ontfteking of infiammatie , koorts en moeilijke
ademhaling plaats heeft; dan moet men elke indicatie of
aanwijzing onderzoeken en overwegen: de Hoest vereischt
verzagtende ftreelende middelen; de ontfteking vordert
verkoelende middelen; de Koorts wijst het gebruik van
verkoelende en Buikzuiverende middelen aan; de moeilij-
ke ademhaling vordert de aderlating; hoe moet ik mij nu
in dit geval gedragen? de Buikontlastende middelen zijn
prikkelende, verhittende, en dus in ftaat om den hoest te
doen vermeerderen, gelijk ook de ontfteking en de moei-
lijkheid in het ademhalen; de reden en het gezond verftand
keren mij dus, dat ik met die middelen niet moet beginnen.

De verkoelende en verzagtende middelen, en de aderla-
tingen vermeerderen de Koorts niet-, de reden leert mij
dus, dat men met de aderlating en met de verkoelende en
verzagtende middelen moet beginnen; waarna men, zon«
der iets te vreezen te hebben tot de Buikontlastende mid-
delen kan overgaan. En op creze wijze moe't men zig in
de behandeling van elke ziekte gedragen; elke aanwijzing
moet men afzonderlijk overwegen, en met de zwaarfte en
meest dringende beginnen.

Ten vijfde: Wanneer de ziekte van geen groot aanbe-
lang is, �n dezelve zig niet door eenig klaarblijkend Symp-
toom of toeval openbaart, dan is het beter zig van fterke
en gevaarlijke middelen te onthouden, dan 'er eenige te
geven. Men moet dan afw*gcen, dat dezerve zig duide-
lijker openbaaren, en intusfchen niet anders dan fchade-
looze middelen geven, die geen nadeel kunnen doen, hoe-
danige zijn de Lavementen.

4 ~~1 g�...... -~~ »

Van de Pathologie of ZIEKTENKUNDE,

±Jit gedeelte der Geneeskunde, het "Welk over de
ziektens handeld, noemt men Ptthtlogia of ziektenkunda.

Door ziekte verftaat men dien flaat van het Paard,
waar bij de oefFening van eenige werkingen van het
ligchaam of verloren of vermindert is.

in de ziektens moet men in aanmerking neemen, de oor-
zaak; de Symptomata of toevallen, de Diagnifis of keu-
tekenen, de voorzegging, en de genezing.

19 INWENDIGE ZIEKTENS

De oorzaak der ziekte is dat geen, waar door de
ziekte word voortgebragt.

De Symptomata zijn de Toevallen, welke de ziekte
vergezellen.

De Diagnofts of kentekenen; deze zijn zodanige teke-
nen, waar door men de ziekte leert kennen. S

De voorzegging; deze beftaat in die tekenen, waar
door men de gevolgen der ziekte kan pnderfcheiden.

De Genezing; hier toe behooreu de Geneesmiddelen
welke men aanwend, om de ziekte te genezen.

Behalven dit moet men ook nog in aanmerking neemen
de aanwijzingen en de tegenftrijdige aanwijzingen.

Door eene aanwijzing verftaat men de aanduiding van
dat geen, 't welk men doen moet.

Door eene tegenftrijdige aanwijzing verftaat men het
verbod, om mij dus uit te drukken , om zodanig een
Geneesmiddel aantewenden , welks gebruik anderzints
zeer gepast zoude zijn, indien 'er niet zodanig een toe-
val aanwezig was. Bij voorbeeld in de Buikskrimpingen
zijn de buikontlastende middelen de aangewezene, om
de ftoffe, die 'er de oorzaak van zijn, uit de darmen te
ontlasten; maar zij zijn ftrijdig met de aanwijzing door
de ontfteking en prikkeling, welke zij niet kunnen nala-
ten, in de darmen te vermeerderen.

In de ziektens moet men ook eene onderfcheiding
inaaken tusfchen de aart en het foort der ziekte.

Tot den aart of het geflagt behooren zeer veele ziek-
tens; maar tot het foort niet meer dan eene.

Men kan ook het foort toe den aart of het geflagt
brengen, en dit moet men bijna altoos doen, wanneer
men het foort niet kan ontdekkeu; bij voorbeeld, wan-
neer de tekenen, waar door men ontdekt dat het Paard

door eene ontftekings- ziekte is aangetast, niet genoeg
voldoende zijn om zeker te weeten of de ontfteking des-
zelfs zitplaats heeft in de Borst of in de Buik, en welk
gedeelte van de Buik of van de Borst is aangedaan,
dan moet men die ziekte tot de ontftekings-ziektens in
het algemeen brengen, en de middelen tegen de ontfte-
king aanwenden; het welk voldoende is. Dit is een
groot middel en toevlugt in de Geneeskunde der Paar-
den, vermits het veeltijds zeer moeilijk is, om zig van
de zitplaats der ziekte volkomen te verzekeren.

Men onderfcheid ook de ziektens ten aanzien der dee-
len, welke door dezelve zijn aangetast, in ziektens van
het hooft, ziektens van de Borst, en ziektcus van de
Buik.

Ten aanzien der tekenen, onderfcheid men dezelve in
duidelijke of klaarblijkende ziektens, en in ziektens, die
bijna klaarblijkende zijn, en in duistere of onzekere
ziektens.

Met betrekking tot den tijd, onderfcheid men dezel"
ve in het begin* den voorrgang, den ftaat, het afnee-
men en het einde der ziekte.

Symptomata of toevallen in het algemeen.

Waar uit men leert kennen, dat het Paard ziek it.

i. Het Paard heeft afkeer van voedzel en verliest
geheel en al den trek tot hetzelve.
a. Het is lusteloos en laat het hooft hangen.

3. De Tong is droog.

4. Het hair rijst om hoog.

i* INWENDIGE ZIEKTENS

5. Het Paard buigd den rug of lenden niet, wanneer
men het op die plaats drukt of nijpt.

6. De drek is droog en in meerdere ftukjes, of brokjes
als gewoonlijk, even als Caftanjes, verdeeld, zomtijds over-
dekt met een taaij flijm, 't welk men dikwils voor vet
aanziet j en het welk men noerat Gra% fondu, dat is, een
Paard, dat te moe gewerkt of gereden is; en waar van
het vet gefmolten is.

7. De Pis heeft een roode kleur.

8. De Pis is raauw , en helder even gelijk fchoon
water.

p. Het hart klopt fterker dan gewoonlijk.

10. De klopping van het hart en van de flagaderen is al
te flaauw en te zwak.

11. Het Paard regt zig op en gaat weder leggen, en
kan geen ftand of legging vinden, die hem behaagd.

12. Dikwils bekijkt het zijne zijden, en veeltijds meer
de eene, dan de andere zijde.

13. Zomtijds ontlast zig een geelagtig vogt uit de neus*
gaten.

14. De gang of tred is waggelende.

15. Het gezigt is droevig en neerflagtig, en de oogen
veeltijds traanende.

16. Moeijlijkheid in het ontlasten der pis, het welk
men gewaar word, wanneer het Paard zig fcbikt om de
pis te ontlasten.

17. Het Paard is opgezwollen, in een geftadige bewe»
ging en ontlast winden.

i3. Kloppingen in de zijden en moeilijkheid in het
adem haaien.

Gevaarlijke Symptomata, of Toevallen»

1. Wanneer het Paard zig bezwaarlijk op de beenen
kan houden, dreigd om zig neder te leggen, valt neder
als een zwaare logge klomp; en rigt zig van tijd tot tijd
weder op.

2. Het fchuim komt uit den mond en de neusgaten.

3. De oogen zijn gedraait op zodanig een wijze, dat
men veel van het wit van het oog ziet.

4. De Pis loopt bij druppelen af, zonder dat het Paard
zig fchikt of den gewoonen (land aanneemt om de pis te
ontlasten.

5. Het Paard ontlast door den neu* een bloedige- en
zomtijds eene bruine (toffe, even gelijk eene foort van
etter.

6. Een Buikloop, waar bij niet anders dan flijmige en
bloedige doffen ontlast worden.

7. Het Paard rigt zig telkens op, en tragt zig al we-
derom op te rigten , (leeds naar den rug of Lenden
omziende.

3. Het Paard ziet (leeds zeer (lerk naar zijne zijden, en
op de borst, en heeft eene zeer groote moeilijkheid in het
ademhalen.

Men moet hier aanmerken, dat deze toevallen niet allen
en te gelijker tijd in een en dezelve ziekte zig vertonen;
dit zijn toevallen of Symptomata van onderfcheide ziek-
tens, hier alleenlijk opgenoemd en bij een gebragt, om
den (laat der ziekte van het Paard te leeren kennen.

$f INWENDIGE ZIEKTENS

� ONGENEESLIJKE ZIEKTENS.

)31' e e n e n in de Nieren.

Waterzugt van de Borst.

Waterzugt in den onderbuik.

�en Hernia of Breuk, of een beklemming der Darmen.

De Bezoard, of kalkagtige aangroeing van fteea in de
ingewanden..

Een gefcheurd of geborften'Middenrif (diapbragnia').

Een kwaade Hinkende adem.

Eene met fchuimend vogt bezetten mond.

Een verouderde verzweering in de Long.

De onderkaak, zodanig vast toegeflooten, dat men' de-
zelve niet kan openen.

SyMPTOMATA Of TOEVALLEN VAN ONGENEESLIJKE ZIEKTENS.

De Toevallen, <?/Syinptomata van den fteen in de Nieren.

Het Paard kijkt telkens naar zijn rug, buigd de Lende-
nen door de pijnen, welke het aldaar gevoelt, gaat all�
oogenblikk�n leggen en zig weder oprigten, en ontlast
telken reife een weinig pis.

Toevallen van de Waterzugt in de Bont.

Het Paard gaat alle oogenblikk�n leggen en zig weder
optigten, dan op de eene, dan op de andere zijde, en
heeft eene groote moeilijkheid in het ademhalen.

Toevallen van bet Water in den onderbuik.

De zijden zijn in eene gefladige beweging, even als of
het Paard dampig was; het Paard heeft moeite om adem
te haaien, vermits het water, 't weik in de holligheid
van den Buik bevat is, opklimt en drukt tegen het Diaphrag-
ma of Middenrif, waar door de holligheid van de Borst
vermindert en de Long gedrukt word. De Buik is opge-
zwollen en gefpannen; en het Paard weet niet op welke
zijde het zig zal houden, wanneer het nederligt.

Toevallen eener Hernia of Breuk, dat is, eene be-
klemming der darmen.

Het Paard is rusteloos in eene gefladige beweging,
houd zig op den rug, waar 'er het gaat leggen, men ont-
dekt eene verffapping in den Balzak, waaneer men de
band aan hetzelve brengt.

Toevallen eener geborfle Maag.

Het Paard rekt den ftrot of keelgat uit, en werpt het
voedzel door de neusgaten uit.

Toevallen van de Bezoard; of 'kalkagtige aangroeijing ,
in de Ingewanden

Het Paard draaid.zig bij tusfchenpozingen om en kijkt
van tijd tot tijd naar zijn Buik.

Toevallen van bet geborfle Diaphragma of Middenrif

De Buik en Borst zetten uit en verheffen zig te gelijker
«ijd op zodanige wijze, dat men bijna zoude geloven,
dat die twee hotligheden niet dan een eeuige uitmaken.

�6 INWENDIGE ZIEKTENS

Toevallen van etnen met fchuim of mos bezetten Mond.

Het Paard heeft groote kloppingen in de zijden, de
oogen ftaan doorgaans zeer wild.

Toevallen van eene vertuderde verzweering in de Long.

Het Paard ontlast door de Neusgaten eene Bloedige
somtijds roodagtig en vloeibaare Etterftoffe.

ALGEMEENE GENEESMIDDELEN

Welke vrij algemeen te pas komen in alle geneesiijke
Ziektens.

Het hooij en ftroo onthouden, en het Paard op wie
water zetten, dat is te zeggen, het laauw water geven,
waar in men zemelen heeft laaten kooken ; aderlatingen
doen en verzagtende Clijfteren zetten, dranken geven, die
bereid zijn uit verzagtende planten , hoedanige zijn de
Malva of kaasjesbladen, de Bifmalva of Altbea , de
heemst, de Parietaria of glaskruid, de Mercurialis of
Bingelkruid, de Branca Urfina of Beerenklaauw, de
jigrimonia of Leverkruid, de LacJuca Salade of Latouw,
enz. het Paard warm en wel gedekt houden. Ik noeme
alhier deze algemeene Geneesmiddelen op, om dat ik in
de behandeling der ziektens dikwils naar dezelve zal te
rug wijzen, en mij daar door veeltijds zal kunnen ont-
houden , om de eene na de anderen �p te noemen.

Gelijk de ontfteking-ziektens de meest gewoone, en
de meest bekende ziektens zijn, zoo zal ik nu iets van ds
Infiamma�e of ontfteking in het algemeen zeggen, om
daar door deze ziektens» des te gemaklijker te leeren
kennen en geueezen.

Fan Je Inflammatie of OntPeking.

\_Je Inflammatie of ontfteking is eene verftopping in d�
Bloedvaten, v�rzeld met pijn, hitte, fpanning en zom-
tijds met koorts. �

i Drie trappen onderfcheid men in de ontdeking i de eer-
fte, welke men Pblogofis noemt, is die, waar bij alleen-
lijk eene enkele verftopping van bet Bloed in de alletfijn-
fle of haairvvijze vaatjes plaats heeft.

De tweede, Welke men Phkgmone noemt, is, wanneer
het Bloed in te groote hoeveelheid de vaten doet ujtzee-
ten, de mondjes der watervaten doed verwijderen en in
derzelver holligheid doordringd. � -

De derde, welke men eigentlijk Inflammatie of ontfl�-
king door ovedoping of uitftoning noemt, is wanneer hec
Bloed door al te groote menigte en aandrang de vaten verwij-
dert, verbreekt, en het Bloed uit dezelve word uitgeflor�»

Hi«r moet men zig herinneren» 't geen ik hier bovea
gezegt heb, /prekende van de omloop van het Bloed*

Het Bloed word naar alle de dpelen van hec Ligchaara
gevoerd door de flagaderen; naa ;zeer veele verdeelingen
eindigen de flagaderen in allerfimfte takjes, gelijkende na
de haairen van het hoofd, welke ook om die reden genoemd
worden, ExtremitatesCapi�aref, fai ij, hairwijze uiteitj»

18 INWENDIGE ZIEKTENS

dens ; Elk hairwijze uiteinde of hairwijze vaatje verdeeld
zig in twee armen of takjes; de eene, die een vervolg is
van een bloedvoerende flagader, en die het begin maakt
van een bloedvoerende ader; de andere is het begin van
een watervat. Deze hairwijze uiteindens of vaatjes zijn de
eigentlijke zitplaats der ontfteking; en het flilftaan of te-
genftand van het bloed in deze kleine vaatjes is 'er de
oorzaak van.

Het flilftaan van het bloed in deze uiterfte verdeelingen,
word veroorzaakt door de moeilijkheid welke hetzelve on-
dervind om'er door te kunnen gaan: deze moeilijkheid,
welke het bloed vind om in deze hairwijze uiteindens te
kunnen doorgaan, word veroorzaakt; of door een gebrek
in het bloed zelfs, of door een gebrek in de vaten, of
door een gebrek in het bloed en in de vaten beide te
gelijk.

i. Het gebrek in het bloed word veroorzaakt, of
door verdikking van hetzelve, of door fcherpheid, of
door eene al te groote hoeveelheid, of door eene verdun-
ning van hetzelve.

Wanneer het Bloed al te dik is, heeft het veel moeite
om door de hairwijze uiteindens der Vaten door te gaan.:
de omloop van hetzelve word aldaar vertraagt, en maakt
eeuen fterken aandrang, waar door de uiterfte verdeelin-
gen der flagaderen in ��n getrokken en toegefloten wor-
den , waar door de wijdte van dezelve vermindert en het
bloed als genoodzaakt word zlg t� verzamelen en op te
hoopen; en hier uit ontftaat de ontfteking.

Wanneer 'er eene Pletbora of Bloedrijkheid plaats
heeft, word het bloed in eene al te groote hoeveelheid
fn de hairwijze uiteindens gevoert, zodanig, dat hetzelve
door de aderen niet kan opgenomen worden, waar door

het aldaar word opgehouden en vergaderd, de vaten doof
hetzelve uitgerekt en alzo de ontfteking voortgebragt word.
Wanneer het bloed te veel verdunt is, dan beflaat het-
zelve eene meerdere plaats; doet de vaten uitrekken, word
opgehoopt in de hairwijze uiteindens, en brengt dezelve
uitwerkzelen voort, als de Piethora, of bloedrijkheld eii
de verdikking van het bloed: zie daar, de drie oorzaaken
waar door de omloop van het bloed word geftremt of te-
gengehouden. Deze drie oorzaaken hebben ieder op zig

«elven, andere ondergefchikte of aanleidende oorza?ken.

)
De verdikking van het Bloed word veroorzaakt van eene

al te gtooterust, of van eene al te fterke beweging vaa
het Paard: wahneer het Paard geene beweging of werking
doet, word het bloed minder verdeeld en word verdikt!
wanneer hetzelve al te fterke beweging doet dan ontftaat
'er een groot verlies van de weiagtige zelfftandigheid
van het bloed, en 'er blijft niet anders dan de gro*
vere deelen van hetzelve over; en van daar de ver-
dikking van het bloed. De verdikking van het bloed kan
ook nog veroorzaakt worden door eene kwaade fpijsrer-
teering en van flegt voeder; door de fpijsverteering word
alsdan eene kwalijk bereide, lij merige en dikke Cbijl voort-
gebragt, welke deze eigenfchappert en aart aan het bloed
mededeelt en hetzelve doed verdikken.

2. De Pletbora of al te groote hoeveelheid van het
bloed word veroorzaakt door te groote hoeveelheid van
wel bereid en verteert voeder, en een al te groote rust,
dat is, te weinig beweging. Als dan word 'er meer doof
het voedzel herrfeld dan 'er door de beweging verloren
word.

5» De verdunning van het bloed word veroorzaakt
B 2 doof

so INWENDIGE ZIEKTENS

door zeer fterke bewegingen of werkingen en door eene
al te groote beweging eu omloop van het Bloed.

Men moet bij deze algemeene oorzaaken der ontfteking,
ook de plaatzelijke oorzaaken voegen, welke de vooraf-
gaande gefteldheden tot eene ontfteking zijn: zodanige
zijn de verharde knobbeltjes in de long, waar door de
bloedvaten gedrukt y derzelver wijdte vermindert worden,
en alzo een gefteldheid tot ontfteking veroorzaaken; ver*
zweringen in de Long, eene zwakke en tedere zamen'
weefzel van dezelve, waar door dezelve geen veerkragt
genoeg bezit om de omloop van het bloed te begunfti-
gen, en aldus eene verftopping der vaten te weeg brengt.

Eene al te groote aandoenlijkheid of prikkelbaarheid der
d�elen, waar door de hairwijze uiteindens der vaten
worden toegefloten en eene flilftand van het bloed iri
dezelve veroorzaakt word.

Uitwendige koude, waar door het bloed verdikt en
de aderen toegefloten worden; groote en brandende hitte
van de Zon, waar door het bloed verdunt word.

Het gebrek iu de vaten word veroorzaakt door derzel-
Ver drukking, door verftopping, door verfcheuring en
door kneufing van dezelve.

Wanneer de vaten gedrukt worden , gelijk door Ver-
Hopte Klieren, dan is de omloop van het bloed niet vrij,
het bloed word opgehoopt en verdikt,en veroorzaakt eene
ontfteking in de bijgelegene deelen.

Wanneer de vaten verftopt zijn door eenige prikkelende
oorzaake, gelijk dit gebeurt bij ftekingen of kwetzuu-
ren , verbrandigen , in het aanleggen van Qaufliea of
brandende en korstmakende middelen, dan word de
cmloop van het bloed geftrerat.

d e r P AA R D E N. ar

Wanneer de vaten, door eenigerhande vogt, 't welk in
derzelver holligheit verdikt geworden is, verftopt zijn,
gelijk dit plaats heeft in de gezwellen, dan word de om-
loop van het bloed verhindert. (

-- Wanneer de vaten van een gefcheurt zijn, dan zijn de-
zelve niet meer gefchikt tot de omloop van het bloed, de
uiteindens der verbrokene vaten trekken zig toe, en flui-
ten alzo den doorgang van het bloed; hier van daan da
ontfteking in de randen der wonden.

Wanneer de vaten door een (lag of ftoot gedrukt en ge*
kneust zijn, verliezen zij derzelver veerkragt, en zijn on-
bekwaam tot die beurtelings werkende beweging ( ofcilla-
lorius motui), waar door de omloop van liet bloed bevor-
dert word. Deze oorzaak is zeer algemeen; want het ge-
beurt zeer dikwils, dat de Paarden door outftekings-ziek-
tens worden aangetast, ter oorzaake van de flagen, welke
zij van de Sialknegts, of van de Jongens of knegts der
HoefTmits gekregen hebben, daar deze veeltijds de Pas^
den op alle de deelen van het ligchaan onbedagtelijk flaan,
op de minfte beweging, die zij maken.

De ontfteking brengt fpanning, zwelling, pijn, rood,
heiden hitte van het deel te weeg, en ook de Koorts,
wanneer dezelve aanmerkelijk is.

De ontfteking breagt eene verdikking voort van het
Vogt, het welk zig aflcheidin de nabijgelegene deelen van
de ontfteking; alzo brengt in eene Pleurtis, de ontfteking
van de Long eene verdikking te weeg van het vogt der
Longe pijpjes..

Door de hitte en de beurtelings werkende beweging d/w
B 3 va-



	VERHANDELING

			OVER DE

		INWENDIGE ZIEKTENS

				D E R

PAARDEN.



		INHOUD.
	VI	INHOUD.
	VI

ZESDE HOOFDSTUK. ZiEKTENS VAN DS BoRST. . . . ': Ekrste Afdeeling. Van den Droes. . � . Tweede Afdeeling, Van den kwaaden Drtes. . , ' Derde Afdeeling, Van de onwaare, of val/cbe Droes. . Vjerde Afdeeling. Van de Verkouwdbeid. , . Vijfde Afdeeling. Van de Snolziekle, . . , Zesde Afdeellvg. Van de Hoest. . � . . Zevende Afdeeling. Van de Ontjleking van het Borstvlies. Achtste Afdeeling. Van de Qntfleking der Leng. . � Negende Afdeeling. Van de Verzweering der Long; (Pulmonia). Tiende Afdeeling. Van de Dampigheid. . . Elfde Afdeeling. Van de IVaterzugt van de Borst. ZEVENDE HOOFDSTUK. Ziektens van den Onderbuik. Eerste Afdeeling. Van de Darmkrimpingen in het Algemeen. Tweede Afdeeling. Van ds Darmkrimpingen door koud IVater.

			X



	INHOUD.
	INHOUD.	vu
		vu

B'adz. Derde Afdeeling. Fan de Darmktimpingen van een kwaade, of ge- brekkige Spijsvertering. ' . ■ ,, o?. Vierde Afdeeling. Fan de Darmkrimpingen door iVinden. . 90. Vjjfde Apdeeling. - Fan de Darmkrimpingen, door fFormen. . 101, Zesde Afdeeling. *Fan* de Darmkrimpingen door de Bezoard, of Kalk- agtige aangroeijing in de Darmen. . 102. Zevende Apdeeling. Fan de zoogenaamde Roode of bloedige Darmkrim- pingen ; (Tranch�'es Rouges.} . . ibld. Achtste Afdeeling. *Fan* de Opftopping der Pis (Suppresfio Urins), 105. Negende Afdeeling, Fan de ophouding der Pis (RecentioUrina;) door een gebrek in de Blaas. . . . io'?. . Tiende Afdeeling. Fan de Berfting of Scheut ing van de Maag. " 110. Elfde Afdeeling. Fan de Berfting of Scheuring van het Diaphragma of Middenrif. . . . , , 112, Twaalfde Afdeeling. Fan de Raawwheid der Chijl. , , ibid. Dertiende Afdeeling. Fan di Buikloop. . , . , 113, Veertiende Afdeeling. Fan de Slijmige Buik'oop (Gras Fondu). ._ 116. ViJF-



		INWENDIGE ZIEKTENS
	'2	INWENDIGE ZIEKTENS
	'2

neesmeester der Paarden zijn. Maar, offchoon de Ge- neeskunde "der Paarden, of de kennis van derzelver in- wendige ziektens moeilijk zijn mag, zoo moet men nog- tans niet geloven, dat dezelve eene onzekere wetenfchap is, zij heeft zekere grondbeginzelen en vaste regelen, op welke haare Leeringen en Lesfen fteunen. Deze Grondbeginzelen zijn de ontleedkunde, de Natuurkundige kennis en de ziektenkunde der Paarden, deze zyn de bron van alle de kundigheden, welke men in de Genees- kunde der Paarden verkrijgen kan, en den grond, waat op alle de redeneeringen, welke men over dezelve doen kan, fteunen moeten. Offchoon dan dezelve minder duidelijk en klaar is dan de Geneeskunde der Menfchen, zoo moet men daarom dezelve niet verwerpen; men moet ook niet verwerpen al- les, dat niet volkomen zeker is: 'er is een oneindig on- derfcheid tusfchen de trappen van het valfche en het klaar- blijkelijke. De allerklaarblijkenfte Wetenfchappen bedie- nen zig van het waarfchijnlijke en van het mogelijke. Alle onze kundigheden hebben hunnen oorfprong uit giifingen; de vereeniging der waarschijnlijkheden werkt mede om eene zekerheid voort te brengen. � Even gelijk men in eene groote duisternis het allerklein- fte ligt niet moet verworpen, vermits het beter is een weinig ligt te hebben, dan in 't geheel geen ligt hoe ge- wamd te bekomen; dit kleine ligt verfpreid in der daad, geene groote helderheid, en verdrijft niet geheel en al de duisternis, maar het helpt ons om ons te geleiden: indien men nu dit kleine ligt met veele dergelijke kleine ligten vereenigd, zoo zullen zij door derzelver vereeniging eenen fakkel uitmaaken, die een helderfchijnend ligt aan alle kanten zal verfpre�den, die om veilig en zeker za» ge-



		Dia PAARDEN, 13

Gevaarlijke Symptomata, of Toevallen» 1. Wanneer het Paard zig bezwaarlijk op de beenen kan houden, dreigd om zig neder te leggen, valt neder als een zwaare logge klomp; en rigt zig van tijd tot tijd weder op. 2. Het fchuim komt uit den mond en de neusgaten. 3. De oogen zijn gedraait op zodanig een wijze, dat men veel van het wit van het oog ziet. 4. De Pis loopt bij druppelen af, zonder dat het Paard zig fchikt of den gewoonen (land aanneemt om de pis te ontlasten. 5. Het Paard ontlast door den neu* een bloedige- en zomtijds eene bruine (toffe, even gelijk eene foort van etter. 6. Een Buikloop, waar bij niet anders dan flijmige en bloedige doffen ontlast worden. 7. Het Paard rigt zig telkens op, en tragt zig al we- derom op te rigten , (leeds naar den rug of Lenden omziende. 3. Het Paard ziet (leeds zeer (lerk naar zijne zijden, en op de borst, en heeft eene zeer groote moeilijkheid in het ademhalen. Men moet hier aanmerken, dat deze toevallen niet allen en te gelijker tijd in een en dezelve ziekte zig vertonen; dit zijn toevallen of Symptomata van onderfcheide ziek- tens, hier alleenlijk opgenoemd en bij een gebragt, om den (laat der ziekte van het Paard te leeren kennen.

			TWEE.

	� \



		INHOUD DER HOOFDSTUKKEN E N AFDEELINGEN.

			INLEiDiNG. .... BJadz. I. EERSTE HOOFDSTUK. Fan de Pathologia of Ziektenkunde. . g, TWEEDE HOOFDsTUK. Fan de Ongeneeslijke Ziektens. . _f 14, DERDE HOOFDSTUK. Fan de Inflammatie of Ontftekir.g. . . 17. VIERDE HOOFDSTUK. Fan de Koorts in bet gemeen. . . 26. VIJFDE HOOFDSTUK. ZlEBTENS VAN HET HooFD* . . 32. Eerste Afdselwg. Fan de Vertigo, of Draaijir.gen en Zuizelingen in bet Hoofd. . . . ... ibid- Tweede Afdeeling. Fan de Harten - Ziekten. . , , _f 36. Derde Afdefling. Fan bet Fuur, »f de Spaanfcbe Ziekte,* . . 41. � a ZES-



			OVER DE

		INWENDIGE ZIEKTENS DER PAARDEN. INLEIDING. J[s de kennis der inwendige ziektens van het Menfche* lijk ligchaam moeilijk, gewis de kennis der inwendige ziektens der Paarden kan niet gemaklyk zijnj vermits het Paard nog eenige uitlegging van zijne ziekte geven, nog de plaats, alwaar het fmart gevoelt, aanwijzen kan. De Geneeskunde der Paarden derhalven, dit moet men volkomen toeftemmen, is vol van moeilijkheden, en zeer dikwils is men geheel blind ten aanzien der zitplaats van deszelfs ziekte. Veeltijds heeft men maar zeer weinige middelen, om wel te onderfcheiden en met zekerheid het aangedaane, of lijdende deel te kunnen ontdekken. Men kan derhalven niet anders, dan eenige gisfingen maken en ztg laaten befruuren volgens die waarneemingen, die men gemaakt heeft; en in dezen zin ftennt de Geneeskunde der Paarden geheel en al op gisfingen en ondervindingen. Hij, die het meest gezond verftand, naauwkeurigheid en onder» fcheldenheid van oordeel bezit, zal dus de zekerde gis- fingen maken; en Hij, die de meeste waarneemingen zal gemaakt hebben, verligt en opgebelde» dooreene goede Theorie, namelijk door de kennis der dierlijke Huishou- ding, zal de allerzekerfte Pra&ijk oenenen; en Hij, die deze twee Hoofdzaken te zamen voegd, zal de befte Ge- A nees-



			derPAARDEN. 3

		geleiden op dien weg, welke wij moeten inflaan. Des. gelijks ook in d� Geneeskunde der Paarden, offchoon een eenig teken eener ziekte geene zekerheid uitmaakt, zoo geeft hetzelve nogtans een weinig ligt aangaande die ziekten, en onder begunftiging van dat teken, gaan wij met meerder zekerheid in de behandeling dezer ziekte voort, dan wanneer dit teken niet aanwezig was. Dit teken maakt eenewaarfchijnlijkheid uit, en deze waarfchijn- lljkheid gevoegd bij een tweede, geeft eene grootere waar- schijnlijkheid, en de vefeeniglug van veele tekenen, of van veele waarfchijniijkheden, geeft eetien meerderen of minderen trap van zekerheid, naar maate van d� hoeveel* beid of blijkbaarheid der tekenen, of der waarfchijnlijk- heden, welke dezelven ui<maken. Aldus warmeer een Paard kloppingen aan de zijden beeft en na zijn adem hijgd, dan heeft men grond om te ver- moeden , dat de omloop van het bloed niet vrij is in de Long; indien liet daar bij Koorts heefc, word deze gis- fing nog meer ver�erkt; Eindelijk indien het daar bij zweet, flaau en moedeloos is ea moeilijk den adem haalt, dan is men wel verzekert, dat het eene ontftekingj ziekte van de Borst is; de vereeniging der toevallen en kentekenen geeft eene zekerheid aangaande de aanwezig- heid en den aart en natuur der Ziekten. 'Er zijn gevallen, waar in men de Ziekte kent zonder eenige vrees te hebben van zig te bedriegen; dat; js> wan- neer dezelve mat zodanige toevallen verzeld is, die ara dezelve alleen eigen zijn, die zulke, of zulke ziektens bijzonderltjk kentekenen, die altoos zijn waargenomen ea bevestigd geworden door de opening der Lijken of geftor» ve Beesten. Dtis word, bij voorbeeit, de darapigheid van het Paard gekenmerkt door hebbelijke groote inade- A a min«



			mr PAARDEN, 5

		den grond (laat, dan is- men wel niet volkomen verze- kert , dat het Paard fnijdingen en pij'Hen in de ingewan- den heeft, maar men heeft nogtans groote reden om dit te gel>ven. Eindelijk zijn 'er ook nog andere gevallen, waarin het niet mogelijk is, om de foort der ziekte regt te kennen; bij voorbeeld, alt het Paard alleenlijk lusteloos is, met af- keer van fpijzen, zonder dat het koorts heeft of zweet, en zonder eenig toeval of kenteken aan deze of geene ziekte eigen, in dit geval is men in groote verlegenheit, en dit is de klip der Geneeskunde der Paarden. In dit zelfde geval geeft de Geneeskunde nogtans middelef aan de hand om verligting toetebrengen; en daarom moet men zig gedragen volgens de regelen van het gezond verftaud: en vermits het niet mogelijk is, om de foort der ziekte te ontdekken, zoo moet men tragten den aart van dezelve te kennen en gebruik maken van de algemeene Genees, middelen, hoedanige zijn de Lavementen, aderlatingen en verzagtendeafkookzels, indien men kan voorzien dat de- ze geneesmiddelen geen kwaad kunnen te weeg brengen, matr dat zij integendeel eenig goed kunnen doen, door aan die aanwijzingen te voldoen, welke men meent te kunnen ontdekken. Alvorens nu over de Ziektens te fpreken, zal ik eenige aanmerkingen maaken, welke tot algemeene Lesfen voor de Praclijk kunnen dienen. I. Om de Geneeskunde der Paarden met doorzigt, ze- kerheid en een goed gevolg te kunnen beoeffenen, moet de Pradtijk op de Theorie of befpiegelende kennis gegront zijn, namelijk, op de kennisfe der deelen van bet Lig- chaam, op derzelver maakzel en gebruik , op de ziektent en op de kragt der Geneesmiddelen \ zonder dit alles kan A 3 «en



		f INWENDIGE ZIEKTENS men niet anders dan in den Minde te werk gaan, en zig bloot ftellen om geftadige misflagen te begaan. Indien de Geneesmeesters der Paarden zig niet willen oeffenen en bekwaam maken, om zig in ftaat te ftellen om ziektens te kunnen genezen ,� dat zij dan ten minsten tragten om voortekomen dat zij zig kunnen wagten om kwaadt te doen, het welk zij anderzints dagelijks doen door eene onvergeeflijke onkunde. Is het in der daad niet fchandelijk voor de Geneeskun- de der Paarden, en tevens zeer ongelukkig voor het Algemeen, dagelijks Paarden te zien brengen bij Genees- meesters der Paarden, die in het algemeen met vertrou- wen Verwaardigt worden, om dat men onderfteld, dat zij behoorlijke en vereifchte kundigheden in hun beroep be- zitten , niet om genezen en herfteld te worden, maar om 'er verminkt van daan te komen, dikwils zelfs om 'er vermoort te worden. Gelijk zij voor het grootfte gedeelte nooit geen werk gemaakt hebben van eenige ftudie, om kundigheid te ver- krijgen van de Ziektens, nog ook van de Geneesmiddelen, en gelijk zij g'volgelijk ook geene kundigheid hebben, nog van de plaats nog van den aart en natuur der ziekte, nog pok van de Geneesmiddelen, welke tegen dezelve gefchikt zijn; zoo begaan zij door hunne onkunde telkens misfla- gen en fouten, bijna zoo dikwils zij eene genezing willen onderneemen. Zij hebben niet ander* dan een kLein geul van Geneesmiddelen, waar van zij nog de kragen nog de behoorlijke Dofis of hoeveelheid kennen, ja zelfs niet de naam dier Enkelvoudige middelen weeten, welke hun za. menmengzel uitmaken; en dit geven zij in alle foorten van ziektens zonder onderfcheid, en zonder te oyerweegen, of dezelve overeen komen met de Indicatkn of aanwijzin-



		o E'R PAARDEN. 7 gen der ziekte en ook zonder te weeten, of dezelve daar toe gefchikt of tegenftrijdig zijn. Bijna altoos is het een drank of een hardfterkend mid- del, het welk zij dikwils herhaalen, om dat zij geloven, dat hetzelve geene genoegzaame werking doet, tot zoo lang dat de dood van het Paard hun leert, dat de drank of het hartfterkend middel werking gedaan heeft. Als een gevolg dezer verregaande onkunde ziet. men dikwils, dat zij hunne hartflerkende middelen geven in Buikpijnen en krimpingen, en ook in de Persloop, die of door al te fterke purgeermiddelen, of die in eene al te groote hoeveelheid gegeven zijn, veroorzaakt is, zonder op te merken, dat die Buikpijnen en ook de Persloop altoos veroorzaakt worden door eene ontfteking der Dar- men, en dat de hartflerkende middelen niet anders doen dan de beweging en omloop van het Bloed vermeerderen en gevolgelijk ook de onifteking en de ziekte. Ik ben deze bekentenis aan de waarheid verfchuldigd , gelijk ook dit berigt en waarfchuwing aan die mijner Medebroederen, die genegen zijn om mijnen Raad aan te neemen, gelijk ik genegen en bereid ben om die van hun te ontfangen. Het geen ik daar gezegd hebbe, betreft alleenlijk een gedeelte der Geneesmeesters der Paarden. Ik weer zeer wel, dat 'er een groot getal is, vooral te Parijs, wier opregtheid en kunde ik eerbiedige en hoogachte , die door eene alzints prijsfelijke ijverzugt aangefpoort, zig geheel en al op de beoeffening van hun beroep hebbende toegelegd, ook zeer veel doorzigt in hetzelve verkreegen hebben, en dezelve met zeer veel agting beoeffenen en aan de Geneeskunde der Paarden eere aan doen. Ten tweede: Men moet zig toeleggen, om die Indica- A 4 tien,



			ni PAARDEN. 9

		De verkoelende en verzagtende middelen, en de aderla- tingen vermeerderen de Koorts niet-, de reden leert mij dus, dat men met de aderlating en met de verkoelende en verzagtende middelen moet beginnen; waarna men, zon« der iets te vreezen te hebben tot de Buikontlastende mid- delen kan overgaan. En op creze wijze moe't men zig in de behandeling van elke ziekte gedragen; elke aanwijzing moet men afzonderlijk overwegen, en met de zwaarfte en meest dringende beginnen. Ten vijfde: Wanneer de ziekte van geen groot aanbe- lang is, �n dezelve zig niet door eenig klaarblijkend Symp- toom of toeval openbaart, dan is het beter zig van fterke en gevaarlijke middelen te onthouden, dan 'er eenige te geven. Men moet dan afwgcen, dat dezerve zig duide- lijker openbaaren, en intusfchen niet anders dan fchade- looze middelen geven, die geen nadeel kunnen doen, hoe- danige zijn de Lavementen.* 4 ~~1 g�...... -~~ » EERSTE HOOFDSTUK Van de Pathologie of ZIEKTENKUNDE, ±Jit gedeelte der Geneeskunde, het "Welk over de ziektens handeld, noemt men Ptthtlogia of ziektenkunda. Door ziekte verftaat men dien flaat van het Paard, waar bij de oefFening van eenige werkingen van het ligchaam of verloren of vermindert is. in de ziektens moet men in aanmerking neemen, de oor- zaak; de Symptomata of toevallen, de Diagnifis of keu- tekenen, de voorzegging, en de genezing. A 5 De



		der PAARDEN. It door eene ontftekings- ziekte is aangetast, niet genoeg voldoende zijn om zeker te weeten of de ontfteking des- zelfs zitplaats heeft in de Borst of in de Buik, en welk gedeelte van de Buik of van de Borst is aangedaan, dan moet men die ziekte tot de ontftekings-ziektens in het algemeen brengen, en de middelen tegen de ontfte- king aanwenden; het welk voldoende is. Dit is een groot middel en toevlugt in de Geneeskunde der Paar- den, vermits het veeltijds zeer moeilijk is, om zig van de zitplaats der ziekte volkomen te verzekeren. Men onderfcheid ook de ziektens ten aanzien der dee- len, welke door dezelve zijn aangetast, in ziektens van het hooft, ziektens van de Borst, en ziektcus van de Buik. Ten aanzien der tekenen, onderfcheid men dezelve in duidelijke of klaarblijkende ziektens, en in ziektens, die bijna klaarblijkende zijn, en in duistere of onzekere ziektens. Met betrekking tot den tijd, onderfcheid men dezel" ve in het begin* den voorrgang, den ftaat, het afnee- men en het einde der ziekte. Symptomata of toevallen in het algemeen. Waar uit men leert kennen, dat het Paard ziek it. i. Het Paard heeft afkeer van voedzel en verliest geheel en al den trek tot hetzelve. a. Het is lusteloos en laat het hooft hangen. 3. De Tong is droog. 4. Het hair rijst om hoog. 5. Het



		i* INWENDIGE ZIEKTENS 5. Het Paard buigd den rug of lenden niet, wanneer men het op die plaats drukt of nijpt. 6. De drek is droog en in meerdere ftukjes, of brokjes als gewoonlijk, even als Caftanjes, verdeeld, zomtijds over- dekt met een taaij flijm, 't welk men dikwils voor vet aanziet j en het welk men noerat Gra% fondu, dat is, een Paard, dat te moe gewerkt of gereden is; en waar van het vet gefmolten is. 7. De Pis heeft een roode kleur. 8. De Pis is raauw , en helder even gelijk fchoon water. p. Het hart klopt fterker dan gewoonlijk. 10. De klopping van het hart en van de flagaderen is al te flaauw en te zwak. 11. Het Paard regt zig op en gaat weder leggen, en kan geen ftand of legging vinden, die hem behaagd. 12. Dikwils bekijkt het zijne zijden, en veeltijds meer de eene, dan de andere zijde. 13. Zomtijds ontlast zig een geelagtig vogt uit de neus* gaten. 14. De gang of tred is waggelende. 15. Het gezigt is droevig en neerflagtig, en de oogen veeltijds traanende. 16. Moeijlijkheid in het ontlasten der pis, het welk men gewaar word, wanneer het Paard zig fcbikt om de pis te ontlasten. 17. Het Paard is opgezwollen, in een geftadige bewe» ging en ontlast winden. i3. Kloppingen in de zijden en moeilijkheid in het adem haaien.

			Ge-



			$f INWENDIGE ZIEKTENS

		TWEEDE HOOFDSTUK* � ONGENEESLIJKE ZIEKTENS. )31' e e n e n in de Nieren. Waterzugt van de Borst. Waterzugt in den onderbuik. �en Hernia of Breuk, of een beklemming der Darmen. De Bezoard, of kalkagtige aangroeing van fteea in de ingewanden.. Een geborfte Maag. Een gefcheurd of geborften'Middenrif (diapbragnia'). Een kwaade Hinkende adem. Eene met fchuimend vogt bezetten mond. Een verouderde verzweering in de Long. De onderkaak, zodanig vast toegeflooten, dat men' de- zelve niet kan openen. SyMPTOMATA Of TOEVALLEN VAN ONGENEESLIJKE ZIEKTENS. De Toevallen, <?/Syinptomata van den fteen in de Nieren. Het Paard kijkt telkens naar zijn rug, buigd de Lende- nen door de pijnen, welke het aldaar gevoelt, gaat all� oogenblikk�n leggen en zig weder oprigten, en ontlast telken reife een weinig pis. Toevallen van de Waterzugt in de Bont. Het Paard gaat alle oogenblikk�n leggen en zig weder optigten, dan op de eene, dan op de andere zijde, en heeft eene groote moeilijkheid in het ademhalen. Tee- I



		der PAARDEN. 15 Toevallen van bet Water in den onderbuik. De zijden zijn in eene gefladige beweging, even als of het Paard dampig was; het Paard heeft moeite om adem te haaien, vermits het water, 't weik in de holligheid van den Buik bevat is, opklimt en drukt tegen het Diaphrag- ma of Middenrif, waar door de holligheid van de Borst vermindert en de Long gedrukt word. De Buik is opge- zwollen en gefpannen; en het Paard weet niet op welke zijde het zig zal houden, wanneer het nederligt. Toevallen eener Hernia of Breuk, dat is, eene be- klemming der darmen. Het Paard is rusteloos in eene gefladige beweging, houd zig op den rug, waar 'er het gaat leggen, men ont- dekt eene verffapping in den Balzak, waaneer men de band aan hetzelve brengt. Toevallen eener geborfle Maag. Het Paard rekt den ftrot of keelgat uit, en werpt het voedzel door de neusgaten uit. Toevallen van de Bezoard; of 'kalkagtige aangroeijing , in de Ingewanden Het Paard draaid.zig bij tusfchenpozingen om en kijkt van tijd tot tijd naar zijn Buik. Toevallen van bet geborfle Diaphragma of Middenrif De Buik en Borst zetten uit en verheffen zig te gelijker «ijd op zodanige wijze, dat men bijna zoude geloven, dat die twee hotligheden niet dan een eeuige uitmaken. T$e*



		�6 INWENDIGE ZIEKTENS Toevallen van etnen met fchuim of mos bezetten Mond. Het Paard heeft groote kloppingen in de zijden, de oogen ftaan doorgaans zeer wild. Toevallen van eene vertuderde verzweering in de Long. Het Paard ontlast door de Neusgaten eene Bloedige somtijds roodagtig en vloeibaare Etterftoffe. ALGEMEENE GENEESMIDDELEN Welke vrij algemeen te pas komen in alle geneesiijke Ziektens. Het hooij en ftroo onthouden, en het Paard op wie water zetten, dat is te zeggen, het laauw water geven, waar in men zemelen heeft laaten kooken ; aderlatingen doen en verzagtende Clijfteren zetten, dranken geven, die bereid zijn uit verzagtende planten , hoedanige zijn de Malva of kaasjesbladen, de Bifmalva of Altbea , de heemst, de Parietaria of glaskruid, de Mercurialis of Bingelkruid, de Branca Urfina of Beerenklaauw, de jigrimonia of Leverkruid, de LacJuca Salade of Latouw, enz. het Paard warm en wel gedekt houden. Ik noeme alhier deze algemeene Geneesmiddelen op, om dat ik in de behandeling der ziektens dikwils naar dezelve zal te rug wijzen, en mij daar door veeltijds zal kunnen ont- houden , om de eene na de anderen �p te noemen. Gelijk de ontfteking-ziektens de meest gewoone, en de meest bekende ziektens zijn, zoo zal ik nu iets van ds Infiamma�e of ontfteking in het algemeen zeggen, om daar door deze ziektens» des te gemaklijker te leeren kennen en geueezen. DER-



	der PAARDEN.
	der PAARDEN.	H
		H

DERDE HOOFDSTUK, Fan Je Inflammatie of OntPeking. *\_Je* Inflammatie of ontfteking is eene verftopping in d� Bloedvaten, v�rzeld met pijn, hitte, fpanning en zom- tijds met koorts. � i Drie trappen onderfcheid men in de ontdeking i de eer- fte, welke men Pblogofis noemt, is die, waar bij alleen- lijk eene enkele verftopping van bet Bloed in de alletfijn- fle of haairvvijze vaatjes plaats heeft. De tweede, Welke men Phkgmone noemt, is, wanneer het Bloed in te groote hoeveelheid de vaten doet ujtzee- ten, de mondjes der watervaten doed verwijderen en in derzelver holligheid doordringd. � - De derde, welke men eigentlijk Inflammatie of ontfl�- king door ovedoping of uitftoning noemt, is wanneer hec Bloed door al te groote menigte en aandrang de vaten verwij- dert, verbreekt, en het Bloed uit dezelve word uitgeflor�» Oorzaaken, Hi«r moet men zig herinneren» 't geen ik hier bovea gezegt heb, /prekende van de omloop van het Bloed* Het Bloed word naar alle de dpelen van hec Ligchaara gevoerd door de flagaderen; naa ;zeer veele verdeelingen eindigen de flagaderen in allerfimfte takjes, gelijkende na de haairen van het hoofd, welke ook om die reden genoemd worden, ExtremitatesCapi�aref, fai ij, hairwijze uiteitj» B dens\|



		18 INWENDIGE ZIEKTENS dens ; Elk hairwijze uiteinde of hairwijze vaatje verdeeld zig in twee armen of takjes; de eene, die een vervolg is van een bloedvoerende flagader, en die het begin maakt van een bloedvoerende ader; de andere is het begin van een watervat. Deze hairwijze uiteindens of vaatjes zijn de eigentlijke zitplaats der ontfteking; en het flilftaan of te- genftand van het bloed in deze kleine vaatjes is 'er de oorzaak van. Het flilftaan van het bloed in deze uiterfte verdeelingen, word veroorzaakt door de moeilijkheid welke hetzelve on- dervind om'er door te kunnen gaan: deze moeilijkheid, welke het bloed vind om in deze hairwijze uiteindens te kunnen doorgaan, word veroorzaakt; of door een gebrek in het bloed zelfs, of door een gebrek in de vaten, of door een gebrek in het bloed en in de vaten beide te gelijk. i. Het gebrek in het bloed word veroorzaakt, of door verdikking van hetzelve, of door fcherpheid, of door eene al te groote hoeveelheid, of door eene verdun- ning van hetzelve. Wanneer het Bloed al te dik is, heeft het veel moeite om door de hairwijze uiteindens der Vaten door te gaan.: de omloop van hetzelve word aldaar vertraagt, en maakt eeuen fterken aandrang, waar door de uiterfte verdeelin- gen der flagaderen in ��n getrokken en toegefloten wor- den , waar door de wijdte van dezelve vermindert en het bloed als genoodzaakt word zlg t� verzamelen en op te hoopen; en hier uit ontftaat de ontfteking. Wanneer 'er eene Pletbora of Bloedrijkheid plaats heeft, word het bloed in eene al te groote hoeveelheid fn de hairwijze uiteindens gevoert, zodanig, dat hetzelve door de aderen niet kan opgenomen worden, waar door het



			Dek PAARDEN, lp

		het aldaar word opgehouden en vergaderd, de vaten doof hetzelve uitgerekt en alzo de ontfteking voortgebragt word. Wanneer het bloed te veel verdunt is, dan beflaat het- zelve eene meerdere plaats; doet de vaten uitrekken, word opgehoopt in de hairwijze uiteindens, en brengt dezelve uitwerkzelen voort, als de Piethora, of bloedrijkheld eii de verdikking van het bloed: zie daar, de drie oorzaaken waar door de omloop van het bloed word geftremt of te- gengehouden. Deze drie oorzaaken hebben ieder op zig «elven, andere ondergefchikte of aanleidende oorza?ken. ) De verdikking van het Bloed word veroorzaakt van eene al te gtooterust, of van eene al te fterke beweging vaa het Paard: wahneer het Paard geene beweging of werking doet, word het bloed minder verdeeld en word verdikt! wanneer hetzelve al te fterke beweging doet dan ontftaat 'er een groot verlies van de weiagtige zelfftandigheid van het bloed, en 'er blijft niet anders dan de gro* vere deelen van hetzelve over; en van daar de ver- dikking van het bloed. De verdikking van het bloed kan ook nog veroorzaakt worden door eene kwaade fpijsrer- teering en van flegt voeder; door de fpijsverteering word alsdan eene kwalijk bereide, lij merige en dikke Cbijl voort- gebragt, welke deze eigenfchappert en aart aan het bloed mededeelt en hetzelve doed verdikken. 2. De Pletbora of al te groote hoeveelheid van het bloed word veroorzaakt door te groote hoeveelheid van wel bereid en verteert voeder, en een al te groote rust, dat is, te weinig beweging. Als dan word 'er meer doof het voedzel herrfeld dan 'er door de beweging verloren word. 5» De verdunning van het bloed word veroorzaakt B 2 doof



		so INWENDIGE ZIEKTENS door zeer fterke bewegingen of werkingen en door eene al te groote beweging eu omloop van het Bloed. Men moet bij deze algemeene oorzaaken der ontfteking, ook de plaatzelijke oorzaaken voegen, welke de vooraf- gaande gefteldheden tot eene ontfteking zijn: zodanige zijn de verharde knobbeltjes in de long, waar door de bloedvaten gedrukt y derzelver wijdte vermindert worden, en alzo een gefteldheid tot ontfteking veroorzaaken; ver* zweringen in de Long, eene zwakke en tedere zamen' weefzel van dezelve, waar door dezelve geen veerkragt genoeg bezit om de omloop van het bloed te begunfti- gen, en aldus eene verftopping der vaten te weeg brengt. Eene al te groote aandoenlijkheid of prikkelbaarheid der d�elen, waar door de hairwijze uiteindens der vaten worden toegefloten en eene flilftand van het bloed iri dezelve veroorzaakt word. Uitwendige koude, waar door het bloed verdikt en de aderen toegefloten worden; groote en brandende hitte van de Zon, waar door het bloed verdunt word. Het gebrek iu de vaten word veroorzaakt door derzel- Ver drukking, door verftopping, door verfcheuring en door kneufing van dezelve. Wanneer de vaten gedrukt worden , gelijk door Ver- Hopte Klieren, dan is de omloop van het bloed niet vrij, het bloed word opgehoopt en verdikt,en veroorzaakt eene ontfteking in de bijgelegene deelen. Wanneer de vaten verftopt zijn door eenige prikkelende oorzaake, gelijk dit gebeurt bij ftekingen of kwetzuu- ren , verbrandigen , in het aanleggen van Qaufliea of brandende en korstmakende middelen, dan word de cmloop van het bloed geftrerat. Wan-



		'" K 'V. d e r P AA R D E N. ar Wanneer de vaten, door eenigerhande vogt, 't welk in derzelver holligheit verdikt geworden is, verftopt zijn, gelijk dit plaats heeft in de gezwellen, dan word de om- loop van het bloed verhindert. ( -- Wanneer de vaten van een gefcheurt zijn, dan zijn de- zelve niet meer gefchikt tot de omloop van het bloed, de uiteindens der verbrokene vaten trekken zig toe, en flui- ten alzo den doorgang van het bloed; hier van daan da ontfteking in de randen der wonden. Wanneer de vaten door een (lag of ftoot gedrukt en ge* kneust zijn, verliezen zij derzelver veerkragt, en zijn on- bekwaam tot die beurtelings werkende beweging ( ofcilla- lorius motui), waar door de omloop van liet bloed bevor- dert word. Deze oorzaak is zeer algemeen; want het ge- beurt zeer dikwils, dat de Paarden door outftekings-ziek- tens worden aangetast, ter oorzaake van de flagen, welke zij van de Sialknegts, of van de Jongens of knegts der HoefTmits gekregen hebben, daar deze veeltijds de Pas^ den op alle de deelen van het ligchaan onbedagtelijk flaan, op de minfte beweging, die zij maken. Toevallen, De ontfteking brengt fpanning, zwelling, pijn, rood, heiden hitte van het deel te weeg, en ook de Koorts, wanneer dezelve aanmerkelijk is. De ontfteking breagt eene verdikking voort van het Vogt, het welk zig aflcheidin de nabijgelegene deelen van de ontfteking; alzo brengt in eene Pleurtis, de ontfteking van de Long eene verdikking te weeg van het vogt der Longe pijpjes.. Door de hitte en de beurtelings werkende beweging d/w B 3 va-



			\J*
			\J*

		22 INWENDIGE ZIEKTENS vaten in de ontftokene deelen, worden de wateragtige dee- len der vogten verdreven, de grovere deelen derzelve worden verdikt, en maken knobbeltjes op de oppervlakte van de Long, men vind ze bijna altoos in de Longen der Paarden, die geftorven zijn aan eene kortborftigheid of aan eene verzvveering der Long. De ontfteking brengt dikwils de koorts te weeg, wel' ke, gelijk ik naderhand betogen zal, beflaat in eene za- menirekking van de hairwijze uiteindens der vaten. Kentekenen. De ontfteking der inwendige deelen , want het zijn deze alleen, waar van hier gehandeld word, kend men door de pijn, welke zig genoeg openbaart door de bewegingen, en de ongedurigheid van het Paard, door de groote Klop- pingen van het hart, dikwils ook door de Koorts, -de hoest en de moeilijkheid in het ademhalen, indien de ont- fteking de Long heeft aangedaan. Voorzegging. De ontfteking is min of meer gevaarlijk, naar maate van de deelen, welke door dezelve zijn aangedaan, en de uit- ) geftrektheid der plaats, welke zij beflaat. De ontfteking der inwendige deelen is gevaarlijker dan die der uitwendige deelen. Zij is gevaarlijker, wanneer zij zodanige deelen heeft aangedaan, die wezentlijk tot het Leven behooren, gelijk de Long, en wanneer dezelve eene zeer aanmerkelijke uit- geftrektheid van plaats bevat. D� ontfteking eindigt op vierderleija wijze; door Re- felutia of ontbinding, door verettering, door verftopping, en door gangrana o/ verftervirig. Zij



		der PAARDEN. 3 Zij eindigt door ontbinding of oplosfing, wanneer de ftoffe, der ontfteking de gewoone weg der omloop weder- om hervat; deze is de allerheilzaarofte weg. Wanneer de-, zelve plaats heeft, dan verminderen de pijn, de fpanning, de hitte, de koortsen alle de overige toevallen; doorgaans gefchied dit in den tijd van zeven dagen. Wanneer de toevallen na den agtften dag blijven aanhou- den, dan moet men de verettering verwagten; de ver-r meerdering der toevallen geeft dezelve te kennen; en de- ze is de heilzaamfte weg na de Refolutio* of oplosfing. De ontfteking gaat over en eindigt in eene Objiru&io of verftopping, wanneer het meest weij- of water-agtig ge, deelte van het bloed door de hitte van het ontftokene deel verdreven zijnde, het dikker gedeelte van het bloed zig ftremt, de vaten verftopt en knobbels of verhardingen maakt. De Gangrana is eene verfterving vaa het deel, en deze is het allerongelukkigfte uiteinde der ontfteking. Mea moet voor dezelve bevreest zijn, wanneer de toevallen naar verloop van negen dagen blijven aanhouden of zelfs vermeerderen zonder eenig teken van verettering. Men ontdekt dat de gangrana of verfterving gekomen is, wan» neer de huid verflapt, verflenst en zwart begint te worden. Genezing. 1. De verdikking en ophoping van het bloed in da bloedvoerende vaten vordert, dat men de hoeveelheid van hetzelve vermindere door aderlatingen en door den Le- vensregel. 2. De al te groote verdunning en uitzetting van het bloed verevent dat men de hitte en de beweging van hec B 4 bloed.



		94 INWENDIGE ZIEKTENS bloed doed bedaareo door temperende, bedarende en ver- koelende middelen. �'.... , 3. De Spanning der deelen vordert, dat men dezelve doe verminderen door weekmakende middelen. 4. De beiemmerde doorftraling van het bloed vereischt, dat men de omloop van hetzelve berftelie door ontbinden- de en verdunnende middelen. Men mqet als dan terflond eene aderlating doen, erj de aderlatingen herhaalen naar maate van de hevigheid van het gebrek en de fierkte of kragten van het Paard. De aderlatingen zijn nuttig in de beginzek'n; zij zijn minder nuttig in den gevorderden (laat en veeltijds fchadelijk in het einde der ziekte, vermits de fpanning, welke de fpiervezelen ondergaan hehben, en de aderlatingen, die voor afgegaan zijn, aan dezelve hun-. rje veerkragt hebben doen verliezen., 5. Men moet het Paard den zoogenaamden blanken le« vensregel doen honden, dat is te zeggen, bijna geen hooij aan hetzelve geven, en hetzelve bij zemelen en zemel-wa- ter houden; aan hetzelve afkookzels, bereid uit verzag» tende weekmakende en verfrisfende kruiden , ingeven, als bij voorbeeld, van de wortels van kaasjes bladeren en van de Altbea of heemstwortel, de wilde Cichorei, de bladeren van Ferbafcum of wollekruid, van de Branca vrfina of beerenklaauw, ie Parietaria of muurkruid, de Latouw, de Mercurialh of Bingelkruid, de Zuring, enz. Men moet vooral de Lavementen niet vergeeten, die uit dezelve kruiden bereid, het dikke gedarmte zuiveren- de, tevens tot een inwendig bad en ftoving verftrekken, en onbegrijpelijk veel toebrengen tot vermindering van de pntfteking. Op he: afnemen of einde der ziekte ka,n men een af- trekzel geyen v?n Meukten- en familie - Bloemen en van. ..,;■' Vlier-



		der PA ARDE N. j�s Vlierbloemen, welke verzagtende en te gelijk een weinig ontbindende en weekmakende zijn. Indien de uitwendige deelen door ontfteking zijn aan- gedaan , moet men zig terftond toeleggen, om het ontfto- kene deel te doen ontfpannen en week te maken, ten einde aan de vaten derzelver buigzaamheid weder te ge- ven, en daar door AtRefolutie of oplosfing en ontbinding te begunftigen. Om die reden moet men het deel ftooven met verzagtende en weekmakende afkookzels, waar van ik zoo even gefproken heb; of wel anderzints Pappen uit melk en kruim van Brood bereid op hetzelve aanleggen, en dezelve dikwils vernieuwen, vermits door de hitte van het ontftokene deel de Pap verdroogt en de melk fcherp en zuur wort, die ook daar door deszelfs verzagtende kragt verliest en fcherp of prikkelende word. Men moet altoos de Plijfters en vette en olieagtige fmeerzels vermijden, om dat de poren van de huid door* dezelve verftopt, de uitwaasfeming belet, de hitte ver- meerdert, de ver�'ttering begunftigd, en de oplosfing of ontbinding verhindert word. Wanneer de Refohtie, cf ontbinding begint te komen, het welk men door de vermindering der toevallen gewaar word, dan moet men dezelve tragten te bevorderen door Ijet een of ander zagt ontbindend middel, gelijk de Plij- fter uit de vier oplosfende meelen, in wijn gekookt, of met het merg of poeder van den heemst-wortel, befprengt met een weinig van het wond-water, of men moet het deel ftooven met een weinig Campher Brandewijn of met Brandewijn met Spaanfche zeep. Indien, niettegenftaande alle deze geneesmiddelen, de- toevallen blijven aanhouden en men de oplosfing niet kan te weeg brengen, dan moet men de vereuering tragten te B 5 be-



			%6 INWENDIGE ZIEKTENS

		bevorderen , indien de ontftekieg uitwendig is, door PJijfters, zalven, en andere gepaste middelen. Indien de Onifteking tot Qangvana of verfterving, of tot verharding overgaat, dan moet men zodanige behande- ling aanwenden , als waar van ik in mijne verhandeling over de uitwendige gebreken gefproken heb. VIERDE HOOFDSTUK, VAN DE KOORTS IN HET GEMEEN. JLJe Koorts beftaat in de menigvuldigheid der zamentrek- kingen van het hart, en in eene wanorder der natuurlijke werkingen. Men ra�et, ten einde een des te beter beg'Hp te vormen van de oorzaake dezer menigvuldigheid, opmerken Vooreerst; dat de werktuigkundige bewegingen, die in het Ligchaam van het Paard gefchieden, aau zekere rege- len onderworpen zijn, welke door de Natuur aan dezel- ve zijn voorgefchreven, ten einde het oogmerk te berei- ken , welke zij zig heeft voorgefteld. 2. Dat deze bewegingen eene opwekkende oorzaak, hebben; bij voorbeeld; de Motus Periftalticut, of Worms- wijze beweging of werking der darmen, word veroorzaakt door de indrukzelen of aandoeningen, welke de voedzels op de darmen maken: en het is de natuur, welke deze wet heeft ingefteld om door dezelve de drekftoffen buiten het Ligchaam te drijven. , 3. Dnt deze bewegingen geregeld zijn volgens de be- hoeften der Natuur, en naar de hoedanigheid der oorzaa- ke,



		der PAARDEN. �f ke, welke dezelve verwekt. Naar de behoeften dei* Na- tuur, bij voorbeeld, wanneer naar het hart of naar dff Long eene groote hoeveelheid van bloed toevloeit, dan- hebben deze twee werktuigen groote en menigvuldige za- mentrekkingen nodig, om daar door de groote hoeveelheid van het bloed, het welk in derzelver holjigheid bevat is, voor te drijven. Naar de hoedanigheid der oorzaake, Welke dezelve verwekt; bij voorbeeld, wanneer hetBloed, welke naar het hart toevloeit, lijmerig, taaij, dik en kwa-. lijk bereid is, dan zal hetzelve aan de wanden van het hart verdikken, zig vast hechten en, om zoo te fpreeken, aan dezelve als vast gelijmt worden; het zal eindelijk al- daar flerke aandoening en indrukzelen maken, waar door het hart als gedrongen word, om groote en fterke zamen- trekkingen te doen, om hetzelve te bewerken, te voimaa. ken, en uit deszelfs holligheden uit te drijven. 4. Dat de Bewegingen van het hart afhangen van de aandoening en indrukzelen, welke het Bloed op het hart zelve maakt. 5. Dat deze indrukzelen afhangen van de hoeveelheid cf van de hoedanigheid van het Bloed, ^rt welk naar het hart gevoerd word. Van de hoeveelheid; wanneer de uitgezetheid en groote van het bioed al te aanmerkelijk is, gelijk in de Pletbora of Bloedrijkheid, of wanneer het Bloed eeaige tegenftand in den omloop vindende, genoodzaakt is naar het hart te rug te vloeien. Van de hoedanigheid; gelijk wanneer hetzelve al te heet is, of wanneer hetzelve met zoute, fcherpe deelen of on- rijne ftoffen bezet is, ter oorzaake van eenige naar binnen gedrevene ftjffen , of van eenige beleite ontlasting; of wanneer hetzelve met eenige taaije, fiijmige of lijmerige ftjf.





		«3 INWENDIGE ZIEKTENS floffen, door een gebrek in de fpijsverteering voortkomen, de, bezet is. In alle deze gevallen maakt het bloed fterke aandoeningen op het hart, het word daar door genood- zaakt grootere en (lerkere bewegingen te maaken; hier van daan de grootheid en menigvuldigheid der zamentrekkingen der flagaderen. En deze gefteldheid. van het hart noemt, men Koorts. Dit nu vast gelteld zijnde, ziet men reeds, dat de oor^ zaak van de Koorts al dat geen is, het welk de bewe» ging van het hart kan doen vermeerderen: wel nu, de oor- Zaak van de beweging van het hart is de aandoening, welke Jiet bloed maakt op de wanden van de poren en hollighe. den van het hart. De oorzaak van deze aandoening is of de hoeveelheid of de hoedanigheid van het Bloed; de hoe- veelheid, wanneer de uitgezetheid van het Bloed al tet aanmerkelijk is, gelijk in de Pletkora of bloedrijkheid; pf wanneer hetzelve eenigen tegenftand in deszelfs loop vindende, gedwongen word om naar het hart te rug te vloeieu; of wanneer hetzelve, zonder juist in een al te groote hoeveelheid te zijn, alleenlijk uitgezet en verdunt is, en even zoo veel plaats befiaat, als af hetzelve door, de hoeveelheid fchadelijk was. De hoedanigheid, wanneer hetzelve fcherp, heet, lij- merig, taaij en flijmagtig, flegt bereid en bewerkt, en mee Qnreine doffen bezet is. Het b'oed vloeit in eene groote hoeveelheid in het hart door hevige bewegingen, gelijk in het fterk loopsn en, draaven en bij groote vermoeijingen. Het tyloed is als dan in eene groote beweging, en word met fnelheid en in, overvloed naar het hart gevoerd; Ten tweede; in de ontftekingen, de pijn, de drukking en de verfcheuring der vaten. Jn dit geval, word het � bloed,



			SH PAARDE», 2$i

		bloed, doordien de omloop niet vrij is, genoodzaakt zig op te houden, en word in eene groote hoeveelheid naar het hart gevoert. Ten derde; in de Prikkelingen en zeer hevige pijnen; als dan heeft 'er eene krampagtige toefluiiing in de deelen plaats, waar door de wijdte der vaten vermindert, de om- loop verhindert en het bloed genoodzaakt word, zig in het hart op te hoopen en te verzamelen¹. Aldus, moei het bloed, bij eene ontfteking der nieren, der Pislijders, van de Blaas, der Long, van het Borst- Vlies en van alle de ingewanden, in eene groote hoe- veelheid naar het hart gevoerd worden , hetzelve tot flerk� en menigvuldige zamentrekkingen aanzetten en aldus de Koorts voortbrengen. j Desgelijks j ook, wanneer men aan een Paard, het welk verhit is, koud drinken geeft, dan doet die fchielijke koude de hairwijze uiteinden der vaaten zamentrekken en zig toefluiten en veroorzaakt de Koorts. Het bloed word taaij, Hjmerig, flijmagtig en kwalijk bereid wanneer een Paard flegt voeder gegeten heeft, ge- lijk befchimmeld en bedorven hooij. Wanneer de fpijs- verteering kwalijk gaat, wanneer de maag deszelfs werkin- gen niet naar behooren verrigt, wanneer 'er eene opho? ping.van kwaade fappen in de eerde wegen plaat* heeft. In alle deze gevallen word de Chijl niet wel bewerkt, en is Lijmagtig, flijmig en taaij; dezelve vermengd zig aldus met het bloed en deeld aan hetzelve deze kwaade ei- genfchappen meede; tot aan het hart gevoert zijnde, maakt het fterke aandoeningen op deszelfs wanden, waar door het gedrongen word groote en menigvuldige bewe- gingen te doen, en brengt aldus de Koorts voort. Het bloed word fcherp heet en met zouten en onreine dee-



		3» INWENDIGE ZIEKTENS deelen beiaden, wanneer men eenige uitwendige ftoffe naar binnen gedreven heeft, gelijk wanneer men de fchurft zonder eenige voorbereiding geneest door fterk� �en korstfflakende middelen, waar door de uitwerpende fouisjss en poren van de huid toegefloten worden, en de lrofFe van het fchurft onder de Ma%fa* van het Bloed te rug gevoert word ; of wanneer men een Paard, dat warm en heet gelopen is, aan eene fchielijke koude btoot field, .waar door de poren van de huid toegefloten, het uitwa- zemend vogt geftremd en tegengehouden word, en alzo hetzelve doet te rug vloeien onder de Masfa van het bloed. ' - ! Deze fcherpe en onreine deeltjes, met het bloed ver- mengd zijnde; maken eene prikkeling op de wanden van het hart, zetten Hetzelve aan tot fterke en menig- vuldige zamentrekkingen, en brengen de Koorts voort. Sijmptomata of Toevallen. De uitwerkingen van de Koorts in het algemeen, zijn «er weinige in getal. � Voor eerst; de menigvuldige kloppingen van het hart, en van de flagaderen. Ten tweede; de lusteloosheid, magteloosheid, de oogen neerflagtig of droevig en het hooft naar de grond hangende. Ten derde; het gebrek van «Ie Spijsverteering, en een gebrek in de fappen van de Maag; hier van daan ook het gebrek in de vogten en van de afgekleinsde fappen. Ten vjerde; de hitte. Ten vijfde; de uitwerkingen der ziekte zelve, welke de Koorts veroorzaakt. Ken»



		bek PAARDEN» 3* Kentekenen. Men ontdekt de koorts, door de fterke klopping der flagaderen; de Pols is fnel, groot, vol en gefpaanen. Men voelt de klopping van het hart, als men de ban4 op dkn ftreek der Ribben legt, welke tegen over het hart is. De klopping der flagaderen word men .gewaar, wan- neer men de hand op de Artcria Maxiliarn of kske* beens flagader legt, beneden den hoek va» het agterfte I gedeelte van den onderkaafc, of wel in de Liesfen op de i Jrteria Cruialis bij den uitgang uit het Bekken. Dikwils kan men ook de klopping van de Arteria Ahta, of groote flagader, voelen, wanneer- mengde hand op den rug legt. Vwzeggingt De Koorts op zig zelven befcbouwt, is niet gevaar* lijk, maar het gevaar hangt af van de ziekte, welke d« Koons veroorzaakt of vergezeld. Cenezing. In 't algemeen, vereischt ds Koons, een goede Leef- regel, om dat de Maag door de Koorts verzwakt, de voedende fappen bedorven, en de kragten tot de fpij. Tertgering verzwakt worden. � Men moet het Paard op wit water zetten, hooij, ftroot "■*n haver aan hetzelve onthouden} zemel «water laaten drinteen en het aanzetten, om zig neder te leggen, door het op goed fb�firoo te zetten, 2. Mea



		&> INWENDIGE ZIEKTENS

	2. Men moet de hoeveelheid van het bloed verminde-* ten, en de vaten ontledigen en ontfpannen door aderla- tingen. ' 3. De Hitte en de fterke beweging vari het bloed matl. gen door verkoelende en verzagtende middelen ; ten dien einde geeft men aan hetzelve af kookzels, bereid uit de bla- deren van de Malva, de Alth�a, wilde Cichoris, Li. touw, Parietaria of glaskruid, Lijnzaad, enz. 4. De groove darmen 2uiver houderi, dezelve bevogcr- gen en verkoelen door verzagtende Lavementen� maar vooral, moet men zig toeleggen op de genezing van de ziekte, welke de oorzaak van de koorts is. XXXXXXXXXXXXXXX&XXXX VIJFDE HOOFDSTUK, ZIEKTENS van het HOOFD.

EERSTE Afr, DEELING. Fan de Vertigo, of Draaijingen en Zuizelingen in bet Hoofd. D e Fertigo of Draaij�ng in het hoofd is eene ziekte, waar bij het Paard even als wild, onbezuisd en zwijme- lend is , draait het hoofd van de zij de voorwaarts,* zomtijds houd het hetze] ve in den bak of krib, en drukt hetzelve tegen den muur, op eene wijze, dat het fchijnt, als of het moeite wilde � doen om voorwaards te willen gaan; de oogen �ijn fchitterende, het waggeld op alle zijn Leden, laat



			dek PAARDEN, 33

		laat zig nedervallen als een logge klomp, draait de oogen naar alle kanten, en drinkt nog eet niet, Men heeft re* den om te geloven, dar het gezigt belemmerd en ver- duistert is, vermits het dan aan de eene, dan aan de andere zijde, zig den kop ftoot, en telkens in gevaar is hetzelve te breeken. Oorzaaken. De oorzaaken zijn niet gemaklijk te ontdekken, maar bet is waarfchijnlijk, dat de Fertigo of draaijing in het hooft veroorzaakt word van de fterke klopping der flag- aderen, van het netvlies van het oog, en van de ver- ftopping in de herfenen. De klopping der flagaderen al te fterk zijnde, worden de vezelen der zenuwen, welke ztg over het netvlies van het oog verfpreiden, en die het werktuig van het gezigt zijn, fterk bewogen en ge- fchud; deze fchudding veroorzaakt eene draaijing, een verwarring en eene verduistering in het gezigt. De oor. zaak der al te fterke klopping der flagaderen beftaat ia eene verftopping der vaten van de herfenen, waar door het bloed in eene al te groote hoeveelheid word te rug gevoert in de flagaderen van het netvlies van het oog. Kentekenen. Het is gemaklijk deze Ziekte te kennen door de be- fchrijving, welke Sk zoo even van dezelve gegeven heb. Fo$rzegging. Het is eene ziekte, die voorkomt door eene verftop» C ping 3



		34 < INWENDIGE ZIEKTENS ping der vaten in de herfenen, en die gevolgelijk al- toos gevaarlijk Is. Oenezing. Men moet terftond de algemeene geneesmiddelen aan. wenden, het Paard op den witten drank zetten, alle vast voedzel aan hetzelve onthouden, en hetzelve op zooda- nige wijze vast maken, dat hetzelve zig aan het hoofd niet kan beledigen. Vervolgens moet men tragten de verflopping der her- fenen, welke de oorzaak der ziekte is, weg te neemen en te herftellen. Vooreerst; door aderlatingen die fpoe- dig en in eene groote hoeveelheid moeten gedaan wor- den en voor al agterwaards, dat is te zeggen, op bet vlakke van de Dye of bij den ftaart, ten einde daar door het bloed af te lijden naar de agterfle deelen, en daar door het hoofd te ontlasten. Men kan ook het hoofd omwinden met linne doeken, die doortrokken zijn met een verzagtend afkookzel. Men mo�t het rijkelijk van een afkookzel van verfris- fende en verkoelende Planten doen inzw�lgen, om het bloed te verdunnen en met, hetzelve te vermengen, es hetzelve aldus gemaklijker door de vaten te doen door- vloeien, en alzo te gelijker tijd, de al te groote uitzet- tingvan bet bloed, indien dit de oorzaak der ziekte is te doen verminderen. Ten dien einde iaat men zagtjes kookea-de wortels van de Nijmphaa, of water rofen, de bladeren van de Endivie, Porcelain, Latouw, wilde Ci- chorei i Borago of Bernafie, Buglofum of Osfetong, Ver- bafcum of Wollekruid, Parietaria of glaskruid, Mereu- rialis of Bingelkruid, en van de Maha of kaasjesblade- ren,