/'/J

DE

VIRIS ILLTJSTRIBTJS

URBIS ROJLE.

A ROMULO AD C.ESAREM AUGUSTUM.

ALTERA ED1TI0

DENUO RECOGNITA ET EMENDATA CUI ACCESSERE XIV PARAGRAPH! DE MORIBUS ET INSTITUT1S POPULI ROMANI,

VARI/E ANNOTATIONES

ET

LEXICON LATIXO-BELGICUM.

LUGJJUNI-BATAVORUM ,

Apud J. W. VAN LEEUWEN. 1876.

~ÏHV ak MNDERBiïOEQERS WEERT,

Snelpersdruk van h. c. a. Thieme , te Nijmegen.

MORES ET INSTITUTA P O P U L I E O M A N I.

§ I. DE EEPUBLICA.

KiispuBLiCA dici solet imperium in quo, ad majorem omnium utilitiltem, primorum civium dominatu omnia tenentur. Tria Eomae erant genera servorum. Servus is erat, qui fuerat natus ex domïni aneilla et vocabatur varna; servus jure civlli, qui se venire fuisset passus; servus jure gentium, si bello captus aut sub basta ven-dïtus. Tria erant Uberonnn genera. Liberi erant vel in-genui, vel liberti, vel libertlni. Ingenuus, qui in libertate natus erat, ex liberis scilicet parentibus. Libertus, qui, cum esset servus, factus fuit liber. Libertlnus, qui ex libertis procreatus fuit. Eomulus divlsit urbem in duas partes: altera erat patricionnn; erat altera plebejorum. Tunc soli patricii magistratus obtinebant; postea jure eodem plebeji potlti sunt; multae tamen dignitates nun-quam concessa? sunt plebejis.

§ II. DE COMITIIS.

Populüs Eomanus divlsus erat in tres praecipue partes : senatöres, eqwtes, popülwn. Penes senatöres totms

MORES ET INST1TUÏA

Eeipublïcae summa adeo fuit, ut nihil unquam tieret incon-sulto senatu. Equïtes erant a senatu tum honore, turn opibus proxnui. Inter eos erant quoque senatorum filii, donee in senatores legerentur. Deriïque popülus erat, in quo omnes ii, qui neque senatores, neque equïtes. Comitia erant conventus populi Eomani ad ferendum de re alïqua suffragium; porro, quia populus modo in curias, modo in centurias, modo in tribus divïsus suffragium ferebat, inde fuere comitia cvriota, centuviatct et tribüta. Suum quibusque munus tributum; triphei de causa convocabantur: si creandus magistrïïtus, si fe-renda lex, si judicium ferendum. Latae in comitiis leges ab iis sortiebantur nomtna: hinc alia lex curiiïta, alia centuriata, alia tributa. In comitiis magistratuum, praeter cives, aderant candidati veste alba, qui scilicet pete-bant magistratum : diribitöres, qui per pontes quosdam transeunti populo darent tabïïlas, et cujusque sententi-am rogarent: custodes, qui cavebant ne quid, in col-ligendis suffragiis, fraudis fieret: praecönes, qui sen-tentiam singularum curiarum, aut centuriarum, aut tn-bmun dicerent, quique ex candidatis suffragiorum numero vincerent, palam renuntiarent. In comitiis judiciorum erant praeterea accusator, patröni, et cum amicorum copia reus sordïda veste, promissa barba, impexo capillo, et sqnaïïdo totius corporis habitu. Olim voce ferebatur suffragium. In comitiis deinde legum judiciorumque duae tabulae dabantur: in altera scriptum erat U. R. (nti rogas); in altera A {anUquo) , pro numero vero supe-riöre vel ferebatur lex, vel antiquabatur. Si par esset, nulla erat sententia, nisi de reis ageretur; illa enim centuria censebatur absolvere, qu® non condemnabat. Bina semper pro magistratibus habebantur comitia: primo ut eligerentur: quos vullis, ajebat qui praeerat, consüles, prcetöres fieri? denïque, postquam electio rata erat:

POPULI ROMANI.

vidtis, juhetisne ut Marcus Cicn-o et Gajus Antonius, quos consüles popülus designauit, consuldlum haheant ■? — Per Forum intelligebant Eomiïni, vel locum publicum in quo alïqua divendebantur, vel curiam, ilium scilicet locum in quo judicia exercebantur. — Rostra suggestum erat Eomse in foro, navium Antiatium rostris adornïï-tum, ex quo ad populum haberi concio consueverat.

§ III. DE MENSIBUS.

Singulokum mensium tres partes erant, a Calendis, Nonis et Idibus appellate. Calendae dicta^j sunt a verbo Graeco xaXsiv quod significat vocare, quia, eo die, pontifex vocatam plebem monebat, quot dies ad nonas superessent. Nonae diet® sunt, quod erant nonus retro dies ante idus. Idus autem appellatee a verbo iduare, hoc est dividere, quod mensem duas in partes divide-rent. Calendai primum mensis diem occupabant. Nona-vero mensibus Martio, Majo, Julio, et Octöbri, qui unlus et triginta dierum erant, septïmum; idus dectmum quintum occupabant. In relïquis, qui triginta, nona-quintum, idus deeïmum tertium. Itaque, die primo mensis, dicebatur calendis; secundo die, si mensis die septimo nonas habëret, sexto nonas dicebatur; si quinto, quarto nonas. Post diem vero nonarum, proxïmus dies appel-labatur octavus idus, et sic relïqui.

Sex Ma jus Nomis, October, Julius, et Mars;

Quattuor at relïquis; dabat Idus quilxbet octo.

MORES ET 1NST1TUTA

§ IV. DE VESTE.

Toga , quam superinduebant tunïcffi, erat lanea, tigïira ut plunmum semicirculari, aliquando quadrata. Puere in toga sinus duo breves, ita appensi, ut superior a dextro latere ad sinistrum oblique serperet. sicut bal-teus; inferior autem a medio fere corpore ad imam ferme togam defluëret. Toga praelexta propria fuit magi-stratuum, sacerdötum, sed maxime puerorum, ut et hullet aurea, et puellarum, donec nuberent. Huic limbus purpureus ad extrëmam oram circumlatus erat. Toga? supponebantur tunica; duw vel plures, quai cutem attin-gebat, dicta snbucüla, quae togam, tunica. Plebis tunicaquot; erat sine clavis; in eqüïtum turiïcis erant angusti clavi, in senatorum lati. Clavi autem illi erant purpu-rei quidam flores panno vel assïiti vel intexti. Pahna-ta tumca triumphantium fuit, a palmis in ea pictis dicta. Paludamentum, chlamys, lacerna, sagum mi-litaria erant indumenta, quae turiïcEe su2)erinduebantur. Paludamentum erat purpura, cocco, auröque distinctum sicut et chlamys. J'anüla ad arcendum frigus utebantur, sicut et stola muliëres. Caleeamenti duplex fuit genus: calceus sciKcet, qui totum pedem tegebat, et solea, qute tantummodo plantam.

§ V. DE CONVIVIIS.

Sciendum est, quattuor fuisse apud Eomanos sumendi cibi tempora: mane jentacülum, circa meridiem pran-dium, quod erat parcissimum; baud multo post, merendam ; sub horam nonam coenam, quae, quia eam sumebant cum amïcis, erat lautior. In usu fuit ut prin-

POPULI ROMANI.

cipio coenEe daretur schecla, in qua notatum erat. quse et quo ordine obsonia appöni debêrent. Accumbentes eoenabant; tres circa mensam ad summum lectuli insternebantur purpura, in quibus ad summum novem. Antëquam accumbürent, corpus lavabant, mutabant togam, soleas-que, ne inquinarent leetulos, ponëre in usu fuit.

§ VI. DE LUDIS.

Pluiiimi apud liomanos fuere ludi: alii circemes, qui in circo, et scenïci, qui in scena; alii sacri, qui in Deorum honörem, ut Megalenses, Cereales; votivi, qui ex vote; funëbres, qui in funëre; et lud\cri. qui exer-citatiönis causa. Ludi circenses, quos curabant consumes et prastores, septem fuere. Primo, cum csestibus, pugnis, fustibus, gladiis, pilis, hastis, etc., turn gla-diatörum certamen, turn pugna cum bestiis, tum etiam luctatio, cum alter alterum humi sternëre nitebatur. Secundo, cursus habebantur; tertio, saltatio aut in ajquo campo, aut ex inferiore loco in sublimius, aut ex sublïmi loco in inferius; quarto, disci ludus; quinto, pugna equestris; sexto, aurigatio, qua bigae quadrigeeve certa-bant; septimo, naumachia, cum in aqua forma navalis l'Ugna' erat adumbrata. Ainphitheatra forma semper erant circular! vel oblonga. Medius locus dictus est cavea et arena: hie enim locus sic dictus est, ouod valde de-pressus erat, et arena sparsus.

Ludi Megalenses fiebant in honörem magna; Deorum matris, id est Cybeles, quas Megale vocabatur a voce Grseca fisycUy, qua' magnam signifïcat. Cereales, in honörem Cerëris; Marliales, Apollinares, Consuales, in honörem Martis, Apollïnis et Consi dei; CapitoUni, ob

MORES ET INSTITUTA

Prima vero praestabat maxuue ceteris, turn numero, turn dignitiite, quod in ea clarissimi tribuni eligerentur. Cohors praeterea erat praetoria, quae ducem semper se-quebatur, ab ipso delecta vel ex amicissimis vel ex for-tissimis. No vein cohortes praetorias Augustus ad custodiam corporis adhibuit; illae cohortes imperatoribus deinde fuere perniciosae propter potestatem nimiam. Si quaeras, quet legiönes fuerint, dum summa rerum penes consules erat quattuor fuere legiönes, binae culque consuli: post socii ad Eomanas quattuor addere coaeti sunt. In bello secundo Puriïco legiönes viginti quin(jue per Italiam, Si-ciliam et Hispaniam habebant; in bello civlli Pompejus et Caesar habebant quadraginta; in Mutinensi Antonius et consules quinquaginta, etc.

Socii et in castris et in acie ita disposïti erant, ut liomanas legiönes utrimque tegërent, unde alares dicti. Sociorum duces non tribuni vocabantur, sed praefecti.

Hoc erat inter alam et cornu discrlmen, quod cornu de legionibus Eomanorum et sociorum diceretur saepe, ala de Eomanis raro, fere semper de sociorum turmis: ala enim, florente Eepublïca, sociorum equitatus fuit ut plunmum; sub Imperatoribus auxiliares copiar ala et alares dictae sunt.

g IX. DE MILITIBUS.

Quattuor fuere ordïnes milïtum. Primo, erant vefttes, -sive levis armatïïrae, ac proinde ad cursum expeditiöres: juniöres in vehles electi. Secundo, erant aetate proxTmi, hastdti ab hastis. Tertio, robore et annis paulo majöres, principes dicti, quia proelium inire solebant: scutati utebantur gladiis. Quarto, triarii, qui tertio ordme

POPÜU ROMANI.

pugnabant; ii vulgo natu maximi , et veterani milïtes : utebantur scuto, hasta et ense.

In singulis cohortibus , ut prius diximus , tres erant manipüli: unus hastatorum, alter principum , tertius triariorum, qui semper sexcenti; alii modo plures, modo pauciöres. Velïtes , quibus nullus dux erat, dispersi erant sequalïter in omnes manipulos hastalorum , principum, et triariorum. Levis armaturaï milïtes fuere ferentarii, rorarii, accensi, ut praesto essent supplendis legionibus ; deinde velïtes institüti; denïque in eorum locum suffecti antesignani, velüces , turn sagittarii et fundi tores; hi , quia nullis gravioribus armis impediti, prajludebant pugna3 telis , lapidibus , sagittis. Evocati erant milïtes emeriti; qui ab imperatoribus ad bellum precibus vel lit-teris evoeabantur; summa eorum fuere jura.

§ X. DE DUCIBUS.

Dücuji tres classes erant; alii peditibus, equitibus alii, alii omnibus prseerant. Peditibus centuriones et tribuni equitibus decuriönes et praefecti: omnibus legali et imperator. Prim® cohortis hffic praacipua digriïtas fuit, ut, qui in cohorte hastatorum erat centurio, primus hastatus, qui princïpum, primus princeps , qui triariorum , primi-pïlus diceretur: ipsius erat aquïlam tueri , eamque et flgere humi et humo veilere. In legiöne coliortes erant decern , in cohortibus sex centuriones. His a cohortium numero nomen indïtum , ita ut qui in decïma erant cohorte , decirni, qui in octava octavi dicerentur: qui autem prseerat, in legiöne videlTcet decïma, triariis, decimus pilus; qui principibus , decïmus princeps ; qui hastatis , decïmus hastatus appellabatur. H;ee autem pro-

MORES ET INSTITUTE

movendi milïtis erat ratio : gesserit quis aKquid forfïter, isque turn fuerit in decuna scilicet cohorte hastatorura secundus centurio , fiet primus hastatorum centurio, hoe est decïmus hastatus , turn decïmus princeps , turn vero decimus pilus , idque in eiïdem cohorte; qua explêta, ex decïmo pilo fiet nonus , turn octilvus , donee primum, si fortuna faveat, aut tribunatum assequatur.

Ut tribïïni legionem, centuriönes cobortes manipulosque ducebant; ita praefecti equïtum alam , et decuriones tur-mas et decurias. Ala erat centum equïtum aut quattuor centum ; turma triginta, decuria decem. Legati aut a seniitu dabantur imperatoribus , aut eligebantur ab ipsis imperatoribus; tres fuere vel quattuor: jura fuere de privatis causis cognoscëre, absente imperatöre , praeesse exercitui. Duo legatörum genera induxit Augustus, con-.sulares , qui universe prseessent exercitui, et prsetorios, qui legionibus singulis.

Imperator vel is erat, cui dabatur jus gerendi belli propriis auspiciis; vel is qui, profligatis magno prcelio bostibus, primum a militibus, deinde a seniïtu imperator appellabatur : tuncque ante redïtum decernebatur ipsi supplicatio , et aliquando triumphus. Signa fuere aquïla, lupus , minotaurus , equus , aper. Aquïla erat aureum aquïlsB simulacrum , basts praepilatse suffixum : signum erat unïus legiönis Eomiini® , unde per aqüïlas legiones numerabantur. Tempore Eomuli signa fuerant manipuli feni suspensi e perticis; postëri usi sunt hasta, in cujus vertice transversum erat ligneolum in modum crucis: turn ex illo ligneolo appensi orbiculi et clipeoli, supra quos manus eminebat; denïque in orbiculis positae turn Deorum, turn imperatörum imagines; fuerunt et pila. AddTta haic sunt ab imperatoribus : elephas , sphinx et draco. Vexilla proprie fuerunt equïtum : erant vela quae-dam in quadriitam formam effecta, quse ad hastam ,

POPULI ROMA.N1.

appendebantur: ex auro et purpura fiammarum instar intermixta erant, in iisque imperatörum noniïna inscribe-bantur.

§ XI. DE FOEMA ACIEI.

Apuu Eomanos aeies aut duplex fere fuit aut triplex , duplex, cum tota acies in duo cornua divlsa fuit, dex-trum et sinistrum ; triplex, cum inter duo cornua tertia acies media fuit, cum, verbi gratia, duae tantum essent aut plures legiones: tum Eomani in medio posïti, socii ad utrumque cornu. Sed aciëi vulgatae, quam descrïbit Livius, formam explïco.

Erat exercïtus quattuor legiünum, quarum duae Eoma-norum erant, totïdem sociorum. Legiönes Eomanae in medio collocabantur, illustrior ad dextram; duae sociorum in cornibus. Equïtes in turmas descripti, ad latera ita disposïti, ut socii cornu sinistrum tegërent, dextrum Eomani. In legionibus singulis triplex ordo fuit; unus hastatorum, alter 'prinópwn, tertius triariorum fuit. Prima frons hastatorum manipulos omnes, ex legionibus singulis decern, ex omnibus quadraginta habebat. Inter-jecto alïquo spatio, excipiebant hastatos totïdem princï-pum manipuli. Triarii denïque extrëmam aciem occupa-bant: ut inter legiönes, ita et inter ordïnes manipulosque erant aliqua spatia, in quibus nullo certo ordme dispersi erant velïtes.

Evocati vel pugnabant cum imperatöre, vel in mani-pulis, ut militibus animos addërent. Centuriönes in suis centuriis adstabant singuli. Tribüni, alii aliam in partem se inferebant, prout res poseebat. Legatorum haeo erant munia: duo mediam aciem regebant, duo utrumque cornu.

f

MORES Eï INSTITUTA

alter alteram. Imperator cohorte stipïïtus praetoria, tri-arios inter et principes consistebat, et inde omneni regebat exercïtum. Manipuli ita erant in quadrum disposïti, ut quadrüta quoque totlus legionis forma foret. Quo eom-posTti erant, omnes eo pugnabant ordlne.

§ XII. DE TEIUMPHIS.

Quando quis rem bene gesserat, continuo a militibus imperator appellatus, laureaias litteras ad senatum mit-tebat, quibus et imperatöris nomen et supplicatiönem deposcëret; turn vero , si libêret, senatus adlbat deorum templa, offerebat sacrificia, dabat epfuas, dies celebrabat festos, plures vel pauciöres, pro dignitate victöris et victoriae.

O vet Ho dicebatur vel a clamoribus festivis milïtum, vel ab ove, quae in ovatiüne, uti in triumpho taurus, im-molabatur. Qui nee dictator, nee consul, nee justum hostem, sed servum fugitïvum vicisset, huic concessa ovatio; ovans, murto coronatus, tibiis modulantibus, urbem ingrediebatur: equo vectus, nee ne, incertum est.

Triumphi haec pompa fuit; currum praecedebant tibi-cïnes, post mactandi boves, vittis sertisque redimïti: deinde rapta ex hoste spolia, domitarum gentium tituli, victarumque urbium imagines; turn capti hostium duces, principes, reges, vincti catënis: inde imperator curru sublïmis, veste triumphali insignis, coronatus 1 uro, laurïque ramum manu protendens, interdum cervis, non-nunquam leonibus vel elephantis, saepius quadrïgis albis vehebatur. Post currum liberi, amïci, afflnes, tum demum victor exercltus, equïtes turmatim et pedïtes suis quique ordinibus, laureati omnes, et triumphalia carmïna acci-

P0PUL1 RO.MANI.

nentes. Quisque relata fortitudïnis praemia ostentabat; alii armillas, hastas alii, pars coronas, nonnulli phaleras, galeas multi gerebant. Hac pompa ductus imperator in Capito-lium, Diis sacrifieabat; epulumque seniitus publïcis sump-tibus dare consueverat.

Capitolium fuit ten^lum in monte Tarpejo, Jovi sacrum : hujus in deauratiönem bis sexcenta talenta impendit Domi-tiitnus. Erant hoc in templo tres aedes: una Junönis, altera Minervae, tertia, quae media et pulclierrïma, Jovis erat.

§ XIII. DE SACEEDOTIBUS.

Pontiiïcom collegio praefuit pontifex maxtmus, cujus crat de iis omnibus, quae ad sacra pertinêrent,judicare. Hanc dignitiïtem Julius Caesar primus, turn cetëri, post ipsum, imperatöres pagani assumpserunt. Gratianus ponti-fïcem maximum appellari se vetuit.

ïlammes vel a pileo quo utebantur, quodque vocabatur flammeurn, vel a filo quo caput redimlti erant, dicti sunt. Erant praeterea feciales, quorum munus erat cavêre, ne in-justa bella susciperent Romani; Marlis, Panos, Cyhëles, Hercülis sacerdötes; alii, quos epulönes, quia epulis praeë-rant; alii, quos vocabant curiönes, quia ad singulas perti-nebant curias. Vestao templum ab iEnëa vel ab Ascanio conditum, Vest ales autem a Xurna Pompilio fuerunt insti-tïïtae, quoniam suum cuique munus descripserat. Lege porro cautum erat, ne qua patra aut servo, aut liberto nata, aut quavis corporis labe infïimis, aut annis vel sex minor, vel major decern, legeretur Vestalis. Maxïtuus iis honor habitus est: earum erat ignem sacrum alëre, qui, si casu exstin-gueretur, igne cielesti accendebatur, collectis solis radiis. Triginta annos Deae sacrario inserviebant.quot; Primo decennio caeremonias ritusque sacrorum ediscebant, secundo exerce-

MORES ET INSTITUTA.

bant, tertio dccebant alias ; tuncque fas erat, posïtis sacer-dotii insignibus, nubere. Si exstinctus ignis per incuriam, virgis rea caedebatur; si violatus pudor, sulfodiebatur viva. Erat caverna altissTma in qua stratus lectus, ardens lucerna; ac, ne rea continuo fame periret, panis, lac, et oleum: hue postquam demissa erat, et clausum ostium, altum erateo die per totam urbem silentium.

§ XIV. DE AUGURIBUS ET ARUSPICIBUS.

Ad augüres pertinuit ex cantu, volatuve avium, aut ex pullorum tripudiis , somniis , portentis, oraculis responsa dare. Quinque fuere genera auguriorum: primum e caalo naseebatur, tonitrua scilïcet et fulmina. Secundum aves, quarum alise ore canentes, Osctnes dietse, faciebant auspicia, ut corvus, comix, noctua; alias, voliitu dicte Pmepëfes, ut aquïlse, vultures, buteönes. Tertium genus, pulli videlicet. (Summo mane puls, vel offa objiciebatur pullis ; qui si ad oblatam escam non prosilirent continuo, si dissiparent alis, si, illa relicta, occinërent vel avolarent, omen erat infaustum; sin contra, optimum.) Quartum genus auguriorum ex qua-drupedibus, ut lupis , vulpibus , capris, asïnis, mustêlis, muribus, etc., naseebatur. Quintum, dirae ; ea scilïcet, quae preeter morem in domibus, agris, vel corporibus eveniunt, si, verbi gratia , fuerat conspecta mustëla, si mei a muribus corrosum, si vinum eöusum , si voces audltae , etc.

Ai-uspices vicfïmas considerabant, antequam jugularen-tur , et ubi dissecta erant ipsarum viscera. Ex vario mode quo sequebatur ductörem victima, sponte vel invïta, ex copi-üso vel pauco sanguine ; ex jecore bene aut male aiïecto, ex flamma pura vel fuliginüsa , eum cremabatur vicfïma, faustum conjiciebant vel infaustum augurium : sed, defi-ciente eorde , acerbissima quaeque ominabantur.

POPULI ROMANI.

Quce de MOR1BUS ET INST1TUT1S POPULI ROMANI annotanda super sunt, in decursu libri capitibus supposlla reperiuntur:

DE V I R I S I L L U S T R I B U S. URBIS ROM iE.

A ROMULO AD AL'GÜSTCM.

mprkii Exoaoiun. prolt; t. ke.\

ii.hivo sum

1, Proca, rex Albanorum , duos filios, jSTumitorem et Amulium , habuit. Nu mi tori, qui natu ¹) major orat, regnum relïquit; sed Amnlius , pulso ²) fratre , regna-vit, et, ut eum sobole privaret, Eheara Sylviam ejus fi-iiam Vestce sacerdötem fecit ³), quae tarnen geimnos Ro-rnulum et Eemum peperit. Quo cogriTto ⁴), Arnulius ip-sam in vincula conjêcit, parvulos alveo ⁵) imposïtos ab-jëcit in TibSrim , qui tunc forte super ripas erat effü-sus ; sed , relabente flumïne, eos aqua in sieco relïquit. Vastas turn in iis locis solitudïnes erant. Lupa , ut fa-ina tradïtum est, ad vagltum aceurrit, infantes lingua lambit, ubëra eorum ori adniüvit, matremque se gessit.

3. Quum lupa stopins ad parvulos veluti ad catulos

1

1

') natu abl. partis.

2

) 'pello.

3

^z) De Vestiialsclie maagden verbonden zich tot den ongi^lmw-den staat. Haar dienst duurde 30 jaren; na dien tijd konden zij trouwen. Zie § Xtll de Sacerdotibus.

4

) quocognito voor: ca re cognita.

5

') alveo (dativus) impcsilos voor: posi/os in alveo.

DE VIRIS 1LLUSTR1BUS.

reverteretur , Paustulus , pastor regius , rem animadver-tit, eos tulit in casam , et Accfe Laurentise conjügi cle-dit educandos ¹). Qui '²) adulti inter pastores primo lu-dTcris certaminibus vires auxere ³) , deinde venando sal-tus peragrare cceperunt, turn latrönes a rapïna pecorum arcërc. Quare lis insidiati sunt latrönes ■ a r^uibus ') Kemus captus est; Eomulus autem vi se defendit. Tune Faustulus, necessitate eompulsus, indieavit Eomülo, quis esset ejus avus , qu£0 mater. Eomtdus statim , armatis pastoribus , Albam properavit.

3. Interea Eemum latrönes ad Amulium regem per-duxerunt. eum aocusantes , quasi Numitoris greges in-festare solïtus esset; Eemus itaque Numitöri ad suppli-cium a rege tradïtus est: at Numïtor , considerato ado-lescentis vultu, haud proeul tuit quin ⁶) nepötcm agno-sceret. Nam Eemus oris lineamentis erat matri simillimus, ffitasque ⁷) tempori expositiönis eongruebat. Dum ea res ariiuium Numitoris anxium tenëret, repente Eomulus su-pervënit, fratrem liberavit, et, Amulio interfecto, avum Numitorem in regnum restituit.-f—

4. Deinde Eomulus et Eemus urbem in iisdem locis, ubi exposïti edueatïque fuerant, condiderunt; sed orta est inter eos contentio , uter nomen nova; urbi daret,

eamque regeret; adhibuere auspicia ⁸). Eemus prior sex _ ^

i) educandos. gerundivum, veit.; otn op'jcvoed te worden, of: om o]-' ta voeden, of i tor opvocdiuQ,

-) qui voor; ii.

ⁱ) augeo.

⁴) üs, dativus ora insidiari.

⁵) a quibus voor: el ah iis.

⁶) proeul fuil quin voor: proeul abfuil quin.

⁷) cetasque namelijk : van Remns.

quot;) auspicium. De heidenen letten op de vlucht en den zang der vogelen, om den wil*der goden te kennen. Zie § XIV dc Augu-ribus et Aruspicibus.

URB[S ROM^i.

vultures, Eomülus postea, sed duodécim , vidit. Sic liomulus, augurio ¹) victor, novam urbem E o m a m vo-cavit; et, ut earn prius legibus quam moenibus muniret, edixit ne quis ²) vallum transiliret. Quod ³) Eemus ir-rïdens transilivit; eum iratus Eomulus interfêcit, his inerepans verbis : »Sic deinceps malo afficietur quicum-que transiliet moenia mea.quot; Ita solus potltus est impe-rio Eomulus.

ROMUllIS, UOMA\OH('gt;i BEX PRIMl'S.

5. Eomulus imagmem urbis magis quam urbem fe-csrat; deerant incola'. Erat in proximo lucus: hune asylum fecit. Eo statim multitüdo latrönum pastorum-que confugit. Quum vero ipse et populus uxöres non liabërent, legiïtos ad viclnas gentes misit, qui ⁴) socie-tatem connubiumque ⁵) peterent. Nusquam benigne legatie audita est: ludibrium etiam addïtum : aQuidni fe-mïnis quoque asylum aperuistis ? Id enim compar foret connubium.quot; Eomülus , a?gritudïnem ammi dissimulans , ludos parat: indlci deinde finitïmis spectaculum jubet. Multi convenere studio etiam videndas nova? urbis ⁶) . maxime Sabïni cum liberis et conjugibus. Ubi specta-culi tempus venit, eöque dedTta:¹ mentes cum oculis erant.

1

'J amjurium duidt hetzelfde aan als auspicium, met dit onderscheid, dat het auguriuvi geschiedde uit bepaalde vogelen en op eene daartoe bestemde plaats. Zie § XIV de Auguribus et Aruspicibus.

2

) quis voor: aliquis.

3

) quod (acil. valium) voor : sed id vallum.

4

) qui voor: ui ii.

5

^s) societatem connubiumque voor: socieLatem connuhii.

6

voor: studio etiam videndi novam urbem.

DE VIRIS ILLUSTRIBUS

turn , dato signo, virgmes raptae sunt: et hasc ¹) fuit statim causa ^ellorum.

6. Sabïni, ob virgmes raptas ²), bellum aclversus Eo-miïnos sumpserunt, et quum Romas appropinquarent, Tar-pejam vivgmem nacti ³) sunt, quae aquae causa sacro-rum hauriendae ⁴) descenderat. Ilujus pater Eomiinae prseerat arci. Titus Tatius, Sabinorum dux, Tarpejae optionem muneris dedit, si exercïtum suum in Capito-lium ⁵) perduxisset. Ilia petiit quod ^B) Sablni in sini-stris manibus gerebant, videlicet annulos et armillas. Quibus ⁶) dolose promissis, Tarpeja Sablnos in arcem per-duxit, ubi Tatius earn scutis obrui praecêpit: nam et scuta in laevis habuerant. Sic impia proditio celeri poena vindicata est.

J. Romulus adversüs Tatium processit, et in eo loco, ubi nunc Eomanum forum est, pugnam conseruit. Primo impetu vir inter Romanos insignis , nomine Hostilius, fortissimo dimïcans cecïdit; cujus ⁷) interïtu consternati Romani fugëre cceperunt. Jam Sablni clamitabant: »Vi-cimus perfïdos hospttes , irabelles bostes. Nunc sciunt, longe aliud esse virgmes rapere, aliud pugnare cum vi-ris. «Tunc Romulus arma ad caelum tollens Jovi aedem

1

^!) el hcec voor: et hoc fuit statim etc.

2

-) ob virgmes raptas, vert.: orgt;i de rjeroofde maagden of: om het rooven der maagden.

3

■') nanciscor.

4

*) voor: qu;e descenderat causa aquae sacrorum hauriendae. Causa door om en het gerundivum door den infinitivus te vertalen.

5

) Capitolium afgeli id van Caput -, bij het uitgraven, zegt men, der fundamenten werd een menscheuhoofd gevonden. Zie § XII de Triumphis.

6

') quibus voor; et fis.

7

quot;) cujus voor; ejus.

URB1S ROM/E.

vovit; et exercitus seu forte seu divinTtus restitit ¹). Prcelium itaque redintegratur ; sed rapte mul ie res, cri-nibus passis ²) , ausas sunt inter tela volantia sese in-ferre; et Iiinc patres , inde viros deprecate , pacem eon-ciliarunt.

S. Romulus cum Tatio foedus pereussit, et Sabinos in urbfim recepit. Centum ex senioribus elegit, quorum ³) consilio omnia agëret, quique ob sentlem setatem Senahis vocati sunt. Tres equïtum centurias eonstituit; plebeiti in triginta curias distribuit. His ita ordinatis , quum ⁴) ad CapraB paludem exercïtum lustraret, subïto coorta est tempestas cum magno fragore tonitribusque , et Romulus e conspectu abiatus est ⁵). Eum ad Decs abiisse vulgo credïtum est; cui rei ⁶) fidem fecit Froculus, vir nobT-lis. Orta enim inter patres et plebem seditiöne , is in concioncm processit et jurejurando affirmavit, Romülum a se visum augustiore forma ⁷) quam fuisset, eundem-que priecipere , ut seditionibus abstinêrent, et virtutem colerent. Ita Romulus pro Deo cultus et ⁸) Quirlnus est appellatus.

IVIIMA I'OMPIMtilS. ICO.gt;l.\\OHI gt;1 HKX SEt l VDl S

O. Successit Romulo Numa Pompilius, vir inclïta

1

') Deze gebeurtenis was een natuurlijk gevolg van het vertrou-iven , dat Romulus door die godsdienstige daad zijn troepen inboezemde.

2

') panda.

3

) quorum voor: ut eorum.

4

quot;) His ita ordinatis, quum voor: quum , his, ila ordinatis.

5

) Hij werd, zegt men, midden in den Senaat, vermoord.

6

) cui rei voor; ct huic rei.

7

) augustiore forma, een ablativus, afhangende van liet uitgelatene prarditum.

8

') colo.

DE VIRIS ILLUSÏRIBUS.

justitia et religione ¹). Is Curibus ²) ex oppïdo Sabino-rum, aceïtus est. Quum Komam venisset, ut populum ferum, religione molllret , sacra plurïma instituit ³). Aram Vestffi consecravit et ignem in ara perpetuo alen-Jum ⁴) virginibus dedit. Plamïnem ⁵) Jovis sacerdötem creavit, eumque insigni yeste et euruli sella adornavit. Duodecim Salios Martis sacerdotes legit, qui aucilia quaedam, imperii pignora e eaelo, ut putabant, delapsa, ferre per urbern , canentes et rite saltantes , solebant. Annum in duodecim menses ad cursum lunae descripsit; nefastos fastosque dies fecit; portas Jano Gemlno ⁶) aedificavit, ut esset index pacis et belli; nam apertus, in armis esse civitstem , clausus vero, pacatos circa ⁷) omnes popülos , significabat.

lO. Leges quoque plunmas et utiles tulit Xuma. Ut vero majorem institütis suis auctoritatem conciliaret, simulavit sibi cum Dea Egeria esse ⁸) colloquia nocturna, ejusque moriïtu se omnia , quae ageret, facëre. Lucus erat quem medium⁹) fons perenni rigabat aqua: eo saepe Numa sine arbitris se inferebat, velut ad congres-

1

) inclila justitia et religione, ablativus qualitatis.

2

) Curibus, ablativus van Cures, ium, naam eener stad.

3

) Vert.: instituit sacra plurima, ut molliret religione populum ferum.

4

) alendum, gerundivum: om gevoed, onderhouden te worden; of: om te voeden, te onderhouden.

5

) Flaminem. Een Flamen was een priester, die met den dienst eener bijzondere godheid belast was en daarom tot geen collegium (afgesloten gezelschap of vereeniging) behoorde. Zie § XIII. de Sacerdotibus.

6

quot;) Janus noemt men Geminus of Bifrons, en beeldt men at met twee aangezichten.

7

) circa hier adverbium: in het rond.

8

•) esse met eenen dativus; Sibi, in de beteekenis van; hebben.

9

) quem medium. Men vertaalt: rnedius lucus, het midden van het bosch.

URBIS ROMvE.

sum Deae: ita omnium ariïmos religiöne imbuit, ut fides et jusjurandum, non minus quam legum et poenarum metus , cives continérent. Bellum quidem nullum gessit, sed non minus civitati profuit quam Komtüus. Morbo extinctus, in Janieulo ¹) monte sepultus est. Ita duo deinceps reges, ille bello, hie pace, civitatem auxerunt. llomülus septem et triginta regnavit annos ²) , Nu ma tres et quadraginta.

tim.i n nos rii.n s atmi woiu «t rex tertiits.

11. Mortuo Nnuia, Tullus Hostilius rex creatus est. Hic non solum proximo regi dissimïlis, sed etiam Eomulo ferocior fuit. Eo regnante, bellum inter Albiïnos et Romanos exortum est. Ducibus Hostilio et Suftetio placuit, paucorum manibus fata utriusque popüli eom-mitti. Erant apud lïomanos trigemmi Horatii, trigemïni qüoque apud Albïlnos Curiatii. Cum iis agunt reges, ut pro sua quisque ³) patria dimïcent ⁴) ferro. Foedus ictum est ea lege, ut ubi victoria , ibi quoque imperium esset. Ttaque trigemïni arma capiunt, et in medium inter duas acies procëdunt. Consederant^r') utriuique duo exercïtus. Datur signum, infestisque armis terni ⁵) juvënes ma-gnorurn exercituum ammos gerentes concurrunt.

1

') Janiculum , een berg bij den Tiber, welke in het vervolg tot Rome werd getrokken.

2

) annos, accusativus op de vraag; /toe lang ?

3

) quisque , elk, namelijk: de Horatiërs van den eenen, de (Juriatiërs van den anderen kant,

4

) Het meervoudige: dimicent staat hier, achter quisque, voor het enkelvoud ; diraicel.

5

) terni, distributivum, drukt uit, dat er van heide zjdcn drie optraden.

DE VltUS ILLUSTRIBUS.

13. Ut ¹) primo coneursu increpuere arma , horror ingens ariïmos perstrinxit. Consertis deinde manibus, sta-tim duo KomSni alius super alium expirantes ceeiderunt: tres Albiini vulnerati. Ad casum Eomanorum conclama-vit gaudio exereïtus Albanus. Eomïïnos jam spes tota deserebat. Ünum Horatium tresCuriatii circumsteterant: is, quamvis integer, quia tribus impar erat, fugam simu-lavit, ut singulos , per intervalla secuturos , separatim aggrederetur. ²) Jam aliquantum spatii, ex eo loco ubi pugnatutn est, aufugerat, quum respiciens videt , unuin Curiatium haud procul ab se abesse. In eum mag-no impëtu redit; et, dum Albanus exereïtus inclamat Curiatiis ut opem ferant fratri, jam Horatius eum oe-ciderat. Alterum deinde , priusquam tertius posset con-sêqui, interfécit.

13, Jam singuli supererant ³), sed nee spe nee viribus pares. Alterlus erat intactum ferro corpus , et geminata victoria ferox ariïmus. Alter fessum vulnere , fessum cursu trahebat corpus. Nee illud prffilium fuit. Romiinus exultans male sustinentem arma confïcit, ja-centemque spoliat. Eomani ovantes ac gratul antes Horatium aceipiunt, et domum deducunt.-V' Princeps ⁴) ibat Horatius trium fratrum spolia prsc se gerens. Cui.⁵) obvia fuit soror, quae desponsa fuerat uni ex Curiatiis , visoque super humeros fratris paludamento sponsi, quod ipsa confecerat, fiere et crines solvere coepit. Movit ferocem juvënis ammum comploratio soröris in tanto

1

') Ut, zoodra als.

2

^s) Construeer: is, quamvis integer, simulavit, quia impar erat tribus, lugam, ut aggrederetur singulos , secuturos per intervalla, separatim.

3

) singuli supererant, vert,: van weerszijde één.

4

) Princeps. vert.vooraan, aan de spits.

5

) Cui voor: ei.

[JRMIS ROM.E.

gaudio publico : strict.o itaque gladio transfïgit puellam, simul earn bis verbis inerepans : »Abi bine cum imma-tïïro amöre ad sponsum , oblita ¹) fratrum, oblita patriae. Sic eat quaecumque Komfina ²) lugebit bostem !quot;

14. Atrox id visum est facïnus patribus pleblque ³); quare raptus est in jus Horatius et apud judïces condem-natus. Jam accesserat lictor ⁴) injiciebatque laqueum. ïum Horatius ad populum provocavit. Interea pater Horatii senex proclamabat, filiam suam jure caesam fuis-se , et juvënem amplexus , spoliaque Curiatiorum osten-tans orabat populam , ne se orbuni liberis ^s) faceret. Non tulit populus patris lacnmas, juvenemque absol-vit, magis admiratiöne virtutis, quam jure causae. Ut tamen caedes manifesta expiaretur, pater , quibus-dam sacrificiis peractis , transmïsit per viam tigillum, et filium capïte adoperto velut sub jugum misit: quod tigillum Sororium appellatum est.

1Ö. Non diu pax Albana mansit: nam Suffetius, dux Albanorum , quum invidiösum se apud cives vidëret, quod bellum uno paucorum certamïne finisset, ut rem corrigeret, Vejentes adversus Eomïinos concitavit ⁵). Ipse , ab Tullo in auxilium arcessïtus , aciem in collem subduxit, ut fortïïnam belli experiretur ac sequeretur. Qua

1

') obliviscor met den genitivus: frairum, patriae.

2

) quaccumquc Romana, vert.: elke Romeinscltc vrouw, die ...

3

) Construeer: facinus id visum est patribus plebique atrox. ■'j lictor. Do Lictoron waren gerechtsdienaars: zij moesten ,

4

op bevel van de Overheden , do misdadigers grijpen en straffen. De hoogste ambtenaren, de Vestalen en sommige priesters werden door twee, zes of twaalf Lictores voorafgegaan , die do bijlbundels fasces op den schouder droegen.

5

quot;j Construeer:... concitavit, ut corrigeret rem, Vejentes ad-versus Romanos.

DE VITUS TLLUSTrUBüS.

re Tullus intellecta , dixit, clara voce , suo illud jussu SufFetius faeere , ut hostes a tergo cireumvenirentur. Quo audito , hostes ternti victïque sunt. Postera die SufFetius (luum ad gratulandum Tullo venisset, jussu illlus qua-drlgis religatus est, et in diversa distractus. Deinde Tullus Albam propter ducis perfidiam diruit, et Albïinos Romam transire jussit.7'

Itf. Eoma interim crevit Albae ruïnis: duplicatus est civium numerus : mons Cailius urbi additus , et quo ¹) frec[uentius habitaretur, earn ²) sedem Tullus regia? ce-pit, iblque deinde habitavit. Auctarum ³) virium fidu-cia elittus, bellum Sablnis indixit ; pestilentia inseeuta est: nulla tamen ab armis quies dabatur. Credebat enim rex bellicösus , validiora militire quam domi esse juvenum corpora ; sed ipse quoque diuturno morbo est implicitus : tunc fracti simul cum corpore sunt spiritus illi feroces, nulllque rei deinceps nisi sacris opSram dedit. MemSrant, Tullum fulmme ictum cum domo conflagrasse. Tullus magna gloria belli regnavit annos ⁴) duos et triginta.

AM I S MAliriUS, ROMAXORt n REX tll ARTI S

1 J. Tullo mortuo , Ancum Marcium regem populus creavit. Numte Pompilii nepos Ancus Marcius erat, tequi-tate et religiöne avo simïlis. Tunc Latlni, cum quibus, Tullo regnante , ictum fcedus erat , sustulerunt amnios, et incursionem in agrum Romanorum fecerunt. Ancus,

1

') quo voor: ut eo.

2

) earn voor : cum, scilicet: montem.

3

') augeo, Auctarum virium is een genitivus objectivus, afhangende van fiducia. AucIk vires, vert.: vermeerdering van strijdkrachten.

4

■•j annos, accusativus op de vraag: hoe lang ?

URB1S RO.MyE.

priusquam iis bellum indiceret, legatum misit, qui ¹) res repetëret, eumque morem posten retinuerunt. Id autem hoc modo fiebat. Legatus , ubi ad fines eorum venit, a quibus res repetuntur , capïte veliito , ait : «Audi , Jupiter '²), audlte, lines liujus populi. Ego sum publïcus nuncius popüli Eomiini: verbis meis fides sit.quot; Deinde perïigit postuliita. Si non deduntur res , quas ex-poscit, hastam in fines hostium emittit, bellumque ita indicit. Legatus , qui ea de re mittitur , fecialis ³), ri-tusque belli indicendi jus fecicile, appellatur.

18. Legato Eomano res repetenti superbe responsum est a Latlnis ; quare bellum hoc modo iis indictum est. Ancus , exereïtu conscripto , profectus , Latmos fudit, et, oppïdis deletis , cives Romam traduxit. Quum autem in tanta hommum multitudine faeinora clandestïna fierent, Ancus carcerem in media ⁴) urbe ad terrörem increscentis audacise aedificavit; muro lapideo urbem circumdedit, et Janiculum montem , ponte sublicio in ïibërim facto, urbi conjunxit. Pluribus aliis rebus intra paucos annos con-fectis , immatüra morte praereptus , non potuit praestare qualem promiserat regem ^a), .

') qui voor; ut is.

-j Jupiter staat hier evenals het woord.- fines, dat aanstonds volgt, in den vocativus.

³) Fecialis. De Fecialcs waren priesters, die met het sluiten van plechtige verbonden, het vorderen van voldoening en het verklaren van den oorlog belast waren. Zij droegen een krans van gewijde kruiden, waardoor hunne personen onschendbaar waren. Zie } XIII de Sacerdotibus.

⁴) in media urbe, vert.; media urbs, hel midden der stad.

⁵) Vertaal: Rebus pluribus aliis confectis intra annos paucos, non potuit, prcereptus morte immatüra, praestare se regem (ta-lem) qualem (esse) promiserat.

DE VIRIS ILLUSTRIBIJS.

i/iiciijs TAimmisHJS ivusrrs romatïorum REX HÜIKTITS.

lO. Anco regnante, Lucius Tarquinius ex uibe Tarquiniis ¹) profectus, cum conjuge et fortüms omnibus Eomam commigravit. .Addïtur haec fabüla ; scilicet ei advenienti aqutla pileum sustulit, et super carpentum, ubi Tarquinius sedebat, cum magno clangöre volitanamp;j rursus capïti apte reposuit; inde sublimis abiit. Tana-quil conjux, auguriorum perïta regnum ei portendi intellexit: itaque virum complexa jussit eum alta sperare. Has spes cogitationesque secum portantes, urbem ingressi sunt, domiciliöque ibi comparato, Tarquinius pecunia et industria dignitatem atque etiam Anci regis familia-ritatem consecütus est, a quo tutor ³) libëris relictus, regnum intercépit, et ita administravit, quasi jure adeptus fuisset.

20. Tarquinius Priscus bellum cum Sabinis gessit, in quo bello equïtum centurias numero auxit ⁴), nomine mutare non potuit, deterntus , ut ferunt, Accii Navii auctoritiïte. Accius , ea tempeslate augur inclïtus , id fieri posse negabat ⁵), nisi aves addixissent; irïïtus rex, in experimentum artis, eum interrogavit, fierïne ) pos set, quod ⁷) ipse mente conceperat: Accius, auguiio acto, fieri posse respondit. Atqui boe , inquit rex, agi-tabam , an cotem illam secare novacula possem. Potes

') Tarquinii, orum, naam eener stad.

portendi, inf. praes. pass.

³) tutor, vert, quot;.-ois voogd.

4) augeo. Numero auxit, numero is een ablativus partis en bcteekent: in getal, of: wat het getal betreft.

^s) negabat, vert.: zeide, dat niet.

^e) ne , hier een vraagwoordje: of.

⁷) quod voor: id quod.

UUBIS ROM^E.

ergo , inquit augur ; et secuisse dicïtur Tarquinius Sablnos vieit, et filium tredeeim annorum, quod in proeiio hostem percussisset, praetexta et bulla ■¹) donavit ²) , unde ³) haec ^ftj ingenuorum ⁴) puerorum insignia esse , coeperunt.

21. Supererant duo Anci filü , qui , aegre ferentes se paterno regno ⁵) fraudatos esse regi paraverunt insi-dias. Ex pastoribus duos ferocissimos delïgunt ad patran-dum facïnus. li, simulata rixa , in vestibülo regiae tumultuantur. Quum eorum clamor periïtus in regiam pervenisset, vocati ad regetn pergunt. Primo uterque simul vociferari coepit et certiïtim alter alteri obstrepere. Quum vero jussi essent invTcem dicëre, unus ex composïto rem ordïtur; dumque intentus in eum se rex totus avertëret, alter eliitam ⁶) secürim in ejus caput dejécit, et , relieto telo , ambo foras se proripiunt.

SERVIUS TIILI.IUS, ROn.\KORITH REX SEXTUS.

'SIS. Servius Tullius matre nobïli, sed captlva, natus est. Quum in domo Tarquinii Prisci educaretur, ferunt

1

) praetexta. Zie § IV, de Vestibus. De bulla was een gouden of, bij arme lieden, lederen halssieraad, van binnen hol, in hetwelk een amulet of behoedmiddel tegen tooverij besloten was, en dat door vrijgeborene kinderen op, de borst gedragen werd.

2

') doi.are aliquem (filium) aliqua re (praetexta et bulla); iemand met iets begiltigen.

3

) unde voor; et inde.

4

) Zie § 1. de Republiea.

5

') paterno regno is een ablativus, afhangende van fraudatos_t hereofd.

6

^s) elfero.

DE vmis 1LLUSTRIBLIS.

prodigium visu eventuque ¹) mirabïle aeeidisse. Flaminae species pueri dormientis caput amplexa est. Hoe viso , Tanaquil summam ei dignitatem portendi intellexit ; conjügi suasit ²), ut eum non secus ae liberos suos edu-caret. Is , postquam adolêvit, a Tarquinio gener ³) as-sumptus est; et quum Tarquinius oeeïsus esset , Tana-quil, celata ejus morte, populum ex superiors parte sedium allocïïfca ait, regem , gravi quidem sed non le-tali vulnëre accepto, petere ut, interim dum conva-lesceret, Servio Tullio audientes essent. Servius Tullius quasi preeario regnare ccepit , sed recte imperium ad-ministravit.

5Ï3. Servius Tullius alïquod urbi decus addëre voluit. Jam tum inclïtum erat Diiïnte Ephesiae fanum. Id ⁴) commuriïter ⁵) a civitatibus Asue factum , fama ferebat. Itaque Latinorum popïïlis suasit, ut et ⁶) ipsi Eomse ⁷) ianum Dianae eum populo Romano sedificarent. Quo facto, bos miraj magnitudïnis cuidam Latino nata ⁸) dieïtur , et responsum somnio datum , ⁹) eum populum summam imperii habiturum, cujus civis bovem illam immolasset. Latïnus bovem ad fanum Dianse deduxit, et causam sa-cerdöti Eomano exposuit. Sacerdos callïdus dixit, eum debëre prius vivo flumme manus abluëre. Dum Latmus ad Tibërim descendit, sacerdos bovem immolavit. Ita imperium civibus , gloriamque sibi comparavit.

«4. Servius Tullius filiam alteram ferocem , mitem

1

') visu eventuque. ablat. partis.

2

-) suadeo.

3

') gener, als , of: tol schoonzoon.

4

^A) id namelijk; fanum.

5

) communiter behoort bij factum.

6

; et voor : etiam.

7

) Romae, de genitivus op de vraag: waar ?

8

'j nata voor; nata esse.

9

) datum voor: datum esse.

URB1S HOMiE.

alteram habebat. Duo quoque ïarquinii Prisci filii longe d ispares moribus erant ; Tullia ierox Tarquinio miti nup-serat ¹); ïullia vero mitis Tarquinio feroci; sed mites, seu forte, seu fraude , perierunt: feroces morum simili-tüdo conjunxit. Statim Tarquinius Superbus a Tullia in-citatus , advoeato senatu , regnum paternum repetere clt;igt; pit: qua re audita , Servius , dum ad curiam contendit, jussu Tarquinii gradibus dejectus , et domum refugiens, interfectus est. Tullia carpento vecta , ²) in forum pro-peravit, virum e curia evocavit, et prima regem salu-tavit: a quo ³) jussa de turba decedëre , quum domum redirat, viso patris corpore , muliönem evitantem , super ipsum corpus carpentum agëre praecëpit. ⁴) Unde vieus ille Sceleralus dictus est. Servius Tullius regnavit an-nos ^ft) quattuor et quadraginta.

T.1K«il KIIPEHBIK, ROMA\OKrM »EX

SEPTIMUS ET I I.Tim s,

35. Tarquinius Superbus regnum sceleste occupavit. Attamen bello strenuus hostes doinuit. Urbem Gabios ⁵) in potestïltem redégit fraude Sexti filii. Is , quum in-digne ferret, earn urbem a patre expugnari non posse , ad Gabinos se contülit , erga se patris saevitiam sitnïïlans. Benigne a Gabïnis exceptus est, et pauliltim eorum be-

1

') nubo.

2

) veho.

3

) a quo voor: cl ab co (namelijk: rerje).

4

) Vert:... praecepit corpore patris, quum rediret domum, viso, mulionem evitantera (corpus), agere carpentum super corpus ipsum, vert.: recht over het lichaam.

5

^s) Gabii, oruni, naam eencr stad in Latium.

DE vmis ILLUSTRIOUS.

nevolentiam fictis blanilitüs ad se alliciendo , dux belli electus est. Turn e suis unuin ad patrem mis it scisei-tatum ¹), quidnam se ²) facëre vellet. ³) Pater nuncio filii nihil respondit, sed in hortum tvansiit; ibïque inaui-bulans, sequente nuncio, altissima papaverum capita ba-cülo decussit. Nuncius fessus exspectando ⁴) redlit Ga-bios. Sextus , cogriito silentio patris simul ac facto ⁵), intellexit, quid vellet pater. Primöres civitatis intcrêmit, patrïque urbem sine ulla dimicatiüne tradidit.

26. Postea Tarquinius Superbus Ardeam urbem op-pugnavit. Ibi , Tarquinius Collatlnus , soröre regis na-tus ⁶) , forte coenabat apud Sextum Tarquinium cum nliis juvenibus regiis. Incïdit forte de uxoribus meutio ; quum unusqnisque suam laudaret conjugem , placuit ⁷) experiri. Itaque equis Eomam petunt; regias nurus in convivio et luxu deprebendunt. Pergunt inde Collatiam. Lucretiam, Collatlni uxörem , inter ancillas in lanificio inveniunt. Illa autem virtïlte ac veiiustiïte ceteris praestare judicatur. Paucis interjectis diebus , Sextus Collatiam rediit, et Lucretiae vim attülit. Quae, postero die, advocatis patre et conjuge, rem exposuit, et se cultro, quem sub veste texerat, occldit. Conclümant vir paterque , et in exitiuin regum conjurant.

Tarquinio Eomam redeunti clausae sunt urbis portae , et essilium fuit indictum. —.

1

') sciscitatum is het eerste supinum.

2

) se heeft betrekking op Sextus, ilie onderwerp is van hot hoofdverbum; misit.

3

') vellet heeft tot onderwerp: paler.

4

*) exspectando . Gerundium in den ahl., afhangende van fes-sus op de vraag: waarvan? of waardoor^

5

) facto is het substantief factum, in den ahlat.

6

) sorore regis natus. Bij het part. natus , geboren wordt het woord, waarmede men de ouders aanduidt. in den Abl. geplaats

zonder praep.

7

) placuit, vert. ; men vond goed.

URBIS ROMJE.

JUW1ÜS BBUTtJS, BOMAXOBCM roXSlü. PBIMÏIS.

(Anno urbis condïtae 244.)

? quot; 27. Junius Brutus, sorore Tarquinii natus, quum ¹) eandem fortunam timëret in quam frater ineiderat, qui ob divitias et prudentiam , fuerat ab avunculo occisus, stultitiam finxit: inde Brutus dictus est. Profectus Delplios cum Tarquinii filiis, quos pater ad Apollmem muneribus honorandum miserat, baeulo sambuceo aurum inclïïsum Deo donum tulit ²). Peractis deinde mandatis patris, juvenes Apollmem consuluerunt, quisnam ex ipsis Eomae regnaturus esset. Kesponsum est ³), eum Roma» summam potestatem habiturum , qui primus ⁴) matrem oseularetur. Tunc Brutus, perinde ac si casu fuisset prolapsus, terram osculatus est, quod ea communis sit mater omnium mortalium.

2S. Expulsis regibus, duo consules ⁵) ereati sunt, Junius Brutus et Tarquinius Collatïnus, Lucretise marï-tus. At libertas modo parta ⁶), per dolum et proditiönem pasne amissa est. Erant in juventüte Romiina adolescentes aliquot, sodales Tarquiniorum. Hi de accipiendis nocte in urbem regibus ⁷) colloquuntur ; ipsos Bruti consulis filios in societatem consilii assümunt. Sermonem eorum ex servis unus excêpit, remque ad consules detulit. Scriptas ad

1

') quum. Construeer: finxit, quum timer et enz.

2

) donum tulit namelijk: aurum, inclusum baculo sambuceo of: clausum in baculo sambuceo.

3

) JRespondeo, onpersoonlijk gebruikt, en daarachter een accusativus {eum) cum infinitivo (habiturum, scilicet: esse).

4

) primus, het eerst.

5

) De Consuls waren te Rome de hoofden der Republiek. Hun gezag duurde slechts één jaar.

6

) pdrio.

7

) de accipiendis regibus, vert.; de accipiendo reges.

2

DE VIRIS ILLUSTRIBUS.

Tarquinium litterae manifestum ¹) facïnus fecerunt. Pro-ditöres in vincula conjecti sunt, deinde damnati. Stabant ad palum deligati ²) juvënes nobilissimi, sed prae ceteris liberi consulis omnium in se oculos convertebant. Consules in suam sedem procêdunt, missïque lictores nudatos vir-gis csedunt, securïque feriunt. Supplicii non spectator modo, sed et exactor erat Brutus, qui tunc patrem exult, ut consïïlem ageret. -

®9. Tarquinius deinde bello aperto regnum recupe-rare tentavit. Equitibus praeerat Aruns , Tarquinii filius; rex ipse cum legionibus ³) sequebatur. Obviam hosti consules eunt. Brutus ad explorandum cum equitatu ante-cessit. Aruns, ubi Brutum agnövit, inflammatus ira: »Vir ille est, inquit, qui, nos e patria expulit: en ille, nostris decoratus insignibus, magnifïce incédit. ' Tum concïtat calcaribus equum, atque in ipsum consulem⁴) dirïgit; Brutus avTde se certamïni offert. Adeo infestis ariïmis concurrunt, ut ambo, basta transfixi, ceciderint: fugatus est tamen Tarquinius. Alter consul Eomam trium-pbans rediit. Bruti collega) funus ⁵) quanto potuit appa-ratu fecit ^s). Brutum matronas ut parentem anno ⁷) luxerunl.

HOB.vnus roci.ES.

30. Porsenna, rex Etruscorum, ad restituendum

1) manifestum is geen onmiddolijke bepaling van facinus, maar van fcccrunt.

²) deligali is geen onderwerp, maar bepaling.

³) Zie § VIII de exeroitu.

⁴) in ipsum consulem, vert.; recht op den Consul aan. o) funus. Zie § VIII. de Funeribus.

quot;) construeer; fecit, apparatu (tanto) quanto (facere) potuit,

fanua Bruti collegae.

⁷) anno, abl.: voor een jaar, of: voor een rond jaar.

URB1S ROM.'l'

Tarquinios cum infesto exereïtu Romam venit. Prime impetu Janiculum cepit. Non usquam alias ante tantus terror Eomanos invasit; es agris in urbem demïgrant; urbem ipsam sepinnt prassidiis. Alia urbis pars muris, alia Tiberi objeeto ^¹) tuta videbatur. Pons sublicius iter pagne hostibus dedit, nisi unus vir fuisset, Horatius Cocles, illo cognoniïne, quod in alio proelio oculum ami-serat. Is pro ponte stetit, ²) et aciem hostium solus sustinuit, donee pons a tergo interrumperetur. Ipsa audacia ³) obstupefëeit hostes; ponte rescisso, ⁴) armatus in Tiberim desiluit, et incolïïmis ad suos transnavit. Memor tante virtütis civïtas fuit; et ei tantum agri ⁵) datum est, quantum uno die circumarari potuisset. Sta-tua quoque in Comitio ^rgt;) posïta. -f

m sirs m

31. Quum Porsenna Eomam obsidêret, Mucius, vir Eomanaj constantias, senütum adiit, et veniam transfugiendi petiit, necem regis repromittens. Accepta potestate, in castra Porsenna? venit. Ibi, in confertissima turba, prope regium tribunal constïtit. Stipendium tunc forte militibus dabatur; et scriba cum rege pari fere ornatu sedebat. Mucius ilium pro rege deceptus oeeïdit. Apprebensus et

') Tiberi objecto. Tiber objechis is de Tiber. die er voorgeworpen is, er voor ligt, er langs stroomt.

-) sisto.

³) ipsa audacia, enkel en alleen door zijne stoutmoedigheid.

⁴) rescindo.

⁵) tantum agri, geriit. partit. zooveel lands.

⁶) Comitio. Het Comitium was een ruim plein van het Rom. Forum voor de Curia Ilostilia, waar de Comitia (volksvergaderingen) oorspronkelijk alleen gehouden werden.

DE vmis ILLUSTRIBUS

ad regem pertractus, accenso ad sacrificinm foeïïlo dex-tram injëcit ¹); hoc supplicii ²) a rea ³) exïgens, quod in csede peccasset. Attonïtus miraculo rex, juvënem amo-veri ab altaribus jussit. Turn Mucins, quasi beneficium remunerans ait, trecentos, sni simYles, adversus eum conjurasse. Qua re ille terrïtus bellum, acceptis obsidi-bus, deposuit.

lt;1.1.1.IA V1R«0.

32. Porsenna Clffiliam , virgïnem nobïlem , inter ob-sides aeeëpit. Quum ejus eastra baud proeul ripa ⁴) Ti-beris locata essent, Clfelia, deceptis enstodibus, noctu egressa, equum, quem sors obtulerat, arripuit, et Tibe-rim trajêeit. Quod ubi regi nunciatum est, primo ille incensus ira Eomam legates misit, ad Claeliam obsïdem reposcendam. Eomiini eam ex ⁵) foedere restituerunt. Turn rex virgïnis virtütem admiratus, earn laudavit, ac parte obsïdum donare ^e) se ^T) dixit; permisitque ut ipsa, quos ⁶) vellet, legëret. Productis obsidibus, Claelia virgïnespue-rosqne elegit, quorum setatem ⁷) injurise obnoxiam ⁸) sciebat, et cum iis in patriam rediit. Eomani novam in femina virtütem novo genëre honoris, statua equestri,

1

*) construeer: injecit dextram foculo accenso ad sacrificiiim.

2

) supplicii, genitivus partitivus, hoe supplicii voor; hoe siip-■plicium.

3

') rea namelijk; dextra.

4

*) proeul ripa, vert.: ver van den oever.

5

^s) ex, volgens, overeenkomstig.

6

•) quos voor: eos quos.

7

') aetaiem, hier: jeugdige leeftijd.

8

¹'^gt;) obnoxiam scil.: esse.

URBIS ROM^E.

donavere. In summa ¹) via sacra fuit posïta virgo insïdens equo.

PUBLIim VABER11IS SPI BLIC OL*.

33, Tarquinius Colktinus se consulStu abdicavit, quod invïsum esset populo Tarquinii nomen. Itaque consul creatus est Publius Valerius, quo adjutore Brutus reges ejecerat. Hic tarnen, quia in locum Bruti mortui calterum consulem non subrogaverat, et domum in alto atque munïto loco habebat, in suspicionem regni aflfec-tati ²) venit. Quo cogmto, apud popülum questus est, quod de se tale aïïquid timuissent, et misit, qui ³) domum suam diruërent. Dempsit⁴) etiam secures^s) fascibus, eosque in popïïli conciöne submïsit, quasi major populi quam consulis majestas esset. G-ratum id multitudini spectaculum fuit: inde Valerio cognomen Publicólce datum est. Quum quartum consul fuisset, mortuus est adeo pauper, ut funeri sumptus deesset. Collectis a populo nummis est sepultus, et annuo matronarum luctu hono-ratus.

FABll TREC EXTi SEX.

34. Vexabantur incursionibus Vejentium *) Eomani.

1

') in summa via. Summa via: het hoogste gedeelte van den weg.

2

regni affectati. Regnum affectatum is: het trachten naar het koningschap.

3

^s) misit qui voor: misit hommes, famulos, qui of: ut iienz.

4

) demo.

») de securis, midden in de fasces, was het zinnebeeld van de macht der Lictoren. De Consule werden vergezeld doer 12 Lictoren.

•) Veji, orum, eene stad van Etrurië.

DE VIRIS ILLÜSTRIBU3.

Turn Pabia gens ¹) senatum adit. Consul Fabius pro gente loquitur, »Vos alia bella curate; Fabios hostes ²) Vejen-tibus date : istud bellum priviïto sumptu gerëre, nobis in animo est.quot; Cui gratife ingentes actie sunt. Consul e curia egressus, comitante Fabiorum agrnïne ³), domum rediit. Manat tota urbe rumor, Fabios ad ceelum laudibus effe-runt. Fabii postëro die arma capiunt. Nunquam exercïtus neque minor numero , neque ⁴) clarior fama et admiratiöne homïnum per urbem incessit. Ibant sax et trecenti mili-tes, omnes patricii, omnes unïus gentis. Ad Cremëram. flumen perveniunt. Is opportünus visus est locus corn-muniendo ⁵) praesidio ⁶). Hostes non semel ⁷) fusi, pacem supplTces petunt.

35. Vejentes ⁸) pacis impetratae ⁹) brevi ¹⁰) ptenituit.

L Itaque , redintegrate bello, inierunt consilium, insidiis ferücem hostem captandi. Multo successu Fabiis ¹¹) auda-cia crescebat. Quum igïtur palati ¹'²) passim agros popu-larentur, pecora a Vejentibus obviam acta sunt; ad quse. progressi Fabii, in insidias, circa ipsum iter¹³) locatas,

¹) gens beteekeni hier: de in verscheidene 1'amiliün verdeelde nakomelingschap van een zelfde stamhuis.

²) hostes, geen voorwerp, maar bijstelling.

') comitante Fabiorum agmine, deze ablat. absol. bepaalt het hoofdverbum: rediit.

ⁱ) neque... neque achter e#ne ontkenning te vertalen door; aut ... aut.

⁵) communiendo (praesidio) is de dativus van het gerundivum geregeerd door opportunus.

quot;) praesidio, ablat. op de vraag: waardoor'? waarmede?

⁷) non semel voor; saepius.

') Vejentes is de accusativus, geregeerd door poenituit.

⁹) pacis impetratae is de genitivus, insgelijks geregeerd door: poenituit.

quot;) brevi scilicet: tempore.

ⁿ) Fabiis, de dativus; bij de Fabicrs.

^lï) palati, een part. perf., te vertalen als een part. praesens.

¹³) circa ipsum iter, juist rondom dien weg.

URBIS ROM^E.

delapsi sunt, et omnes ad uimm ¹) perierunt. Dies, quo id factum est, inter nefastos relatus fuit; porta, qua profecti fuerant, Scelerata est appellata. Unus omnïno superfuit ex ea gente, qui, propter setatem impuberetn , domi relictus fuerat. Is genus propagavit ad Quintuni Fabium MaxTmum, de quo inferius mentionem factur¹ sumus.

AUMIS POSTHIIMIUS, DICTATOB').

36. Tarquinius ejectus ad Mamilmm Tusculïïnum generum suum confugerat. Quum ille , concitato Latio, Romanos gravïter urgéret, nova Komse digmtas creata est, qu;c Biclaiura appellata est, major quam consulatus. Tunc prjeterea creatus est magister equïtum, qui dicta-töri obsequeretur. Aulus Posthumius dictator factus, cum hostibus apud Eegillum lacum conflixit, ubi, quum victoria nutaret, magister equïtum equis frenos detrahi jussit, ut irrevocabili impëtu ferrentur; itaque ²) et aciem Latinorum fuderunt, et castra ceperunt. Tarquinius Cu-mas se contulisse dicïtur, in eaque urbe senio et segri-tudïne esse confectus.

1

) omnes ad unum, allen tot den laatste toe.

2

) itaque, hier voor: et ita, en zóó, op die wijze.

DE VIIUS ILLUSTRIBUS.

MEXERillJS AGB1PPA.

(Anno urbis condttae 261).

37. Menenius Agrippa concordiam inter patres ple-bemque restituit; nam, quum plebs a patribus secessisset, quod tribüta et militiam non toleraret ¹), Agrippa, vir facundus, ad plebem missus est; qui, introductus in ca-stra, nihil aliud quam hoe narrasse fertur: sOlim humani artus, quum ventrem otiosum ²) cemerent, ab eo discor-darunt, conspiraruntque ne manus ad os cibum ferrent, neque os aeciperet datum ³), neque dentes conficerent. At, dum ventrem domare volunt, ipsi quoque defecerunt, totumque corpus ad extrëmam tabem venit: inde appa-ruit, ventris haud segne ministerium esse, eumque ae-ceptos cibos per omnia membra disserere; quam ob rem cum eo in gratiam redierunt. Sic senatus et populus quasi unum corpus, discordia pereunt, concordia valent.quot;

38. Hac fabula Menenius flexit homtnum mentes; plebs in urbem regressa est. Creavit tarnen tribünos, qui libertatem suam adversus nobilitatis superbiam defenderent. Paulo post mortuus est Menenius, vir omni vita panter patribus ac plebi carus; sed post restitütam civium concordiam ⁴) carior plebi factus. Is tarnen in tanta pauper-tate decessit, ut eum populus collatis quadrantibus sepe-liret, locum sepulcro senatus publïce daret. Potest conso-lari paupëres Menenius, sed multo magis doeëre locupletes, quam non sit necessaria solïdam laudem cupienti nimis ansia divitiarum comparatio ⁵).

1

*) toleraret, vert.; nolebat tolerare.

2

*) otiosum soil.: esse.

3

*) datum namelijk: cibum.

4

) post restitütam concordiam. Concordia restituta: het herstellen der eendracht.

5

) vertaal: quam non necessaria sit cupienti laudem solidam, comparatio nimis anxia divitiarum.

UKIUS ROM^E.

QVIKCTIVS « \ AH S.

39. /Equi consulem Minucium atque exercitum ejus circumsessos ¹) tenebant. Id ubi ²) Eomse nunciatum est, tantus pavor, tanta trepidatio fait, quanta si urbeni ipsam, non castra, hostes obsidêrent. Quum autem in altero consule parum esse prassidii ³) videretur, dictatö-rem dici placuit, qui rem afflictatn restitueret. Quinctius Cincinnatus omnium concensu dictator est dictus. Ille, spes unica imperii Romani, trans Tibërim quattuor juge-rum ⁴) eolebat agrum. Ad quem missi legati nudum eum arantem offenderunt. Salute data invïeem redditaque, Quinctius togam propere e tugurio proferre uxorem Eaci-liam jussit, ut Seniltus mandata togatus audiret.

40. Postquam, absterso pulvëre ac sudöre, toga in-dütus processit Quinctius, dictatörem eum legati gratu-lantes consalïïtant; quantus terror in exercïtu sit, expo-nunt. Quinctius igitur Komam venit, et, antecedentibus lictoribus, domum deductus est. Postere die profectus, exereïtum Eomanum, caesis hostibus, liberavit. Urbem triumph ans ingressus est. Ducti sunt ante currum ho-stium duces, militaria signa prselata, secutus est exereïtus praeda onustus; epulae instructse ⁶) ante omnium domos. Quinctius sexto deeïmo die dictatüra, quam in sex menses acceperat, se abdicavit, et ad boves rediit triumphalis agricola.

1

') circumsedeo.

2

) ubi, zoodra, als.

3

^:,) praesidii, genitivus partitivus, afhangende van parum, vertaal: parvum praesidium, weinig hulp.

4

) quattuor Jugerum (gen. pliir. samentrekking vanjugerorum) genitivus qualitatis, ter bepaling van agrum. Een jugerum had 240 voet in de lengte en 120 voet in de breedte.

ÜK VIRIS ILLUSTRIBUS.

CA JUS MARCIUS CORIOLAWUS.

40. Gajus Marcius, gentis patrieise ¹), a eaptis Co-liölis ²), urbe Volscorum, ³) Coriolanus dictus est. Patre orbatus adbuc puer, sub matris tutëla adolêvit. Sortltus erat a natïïra nobtles ad laudem impetus; sed, quia doctrina non accesserat, iraj impotens, obstinatseque per-vicacise⁴) fuit. Quum prima stipendia facëre ccepisset adolescens, ⁵) e multis proeliis, quibus interfuit, nunquam rediit, nisi donatus corona aliöve ⁶) militari prsemio. In omni- vit® ratiöne nihil aliud sibi proponebat, quam ut matri placëret; quumque illa audiret filium laudari, aut corona donari vidêret, turn demum fellcem sese exi-stimabat. Ea oblectanda et colenda ⁷) satiari nonpoterat. Illa cupiente, uxörem duxit; illïus in tedibus cum uxöre habitavit.

48. Coriolanum post insignem victoriam, ejus opera maxïtne partam ⁸), Postbumius consul apud milïtes lau-davit; eum militaribus donis onerare voluit; agri ⁹) centum jugera, decern captlvos, totïdem ornatos equos, centum boves et argenti pondus ¹⁰) quantum sustinere potuisset, offerebat. Coriolanus vero nihil ex his omnibus accêpit, prseter unïus hospïtis captlvi salütem etequum. Consul factus, gravi annona advectum ¹¹) e Sicilia fru-

1

') gentis patricic; scilicet: vir, genitivus qualitatis.

2

) captis Coriolis. Capti Corioli, het innemen van Corioli.

3

) Do Volscen woonden in het zuidelijk gedeelte van Latium.

4

) dbstinataeque pervicacice, genitivus qualitatis.

5

) adolescens: als jongeling.

6

^ü) aliove voor: vel alio.

7

ea oblectanda et colenda voor: oblectanda et colendo cam.

8

) pario.

9

') agri, genitivus partitivus, afhangende van centum jugera: gelijk later in denzelfden zin argenti van pondus.

10

pondus, nameljjk: tantum, quantum sustinere potuisset.

11

ⁿ) adveho.

URB1S ROM^E.

mentum, magno pretio dandum¹) populo curarit, ut plebs agros non seditiönes coleret. Qua de causa damnatus , ad Volscos concessit, eosque adversus Eomanos concitavit. Imperator a Volscis factus, ad quartum ab urbe lapT-dem '²) castra posuit, et agrum Eomunum est populatus.y'

43. Missi sunt Eoma ad Coriolanum oratores de pace, sed atrox responsum retuierunt; iterum deinde missi, ne in castra quidem recepti sunt. Sacerdotes quoque, suis infulis ³) velati, ad eutn iverunt supplTces, nec magis anïmum ejus flexerunt. Stupebat seniitus, trepida-bat populus, viri panter ac mulieres exitium immtnens lamentabantur. Tum Veturia, Coriolani mater, etVolum-nia uxor, duos parvos filios secum trahens, castra ho-stium petierunt. Ubi matrem adspexit Coriolanus: »0 patria, inquit, vicisti iram meam, admötis matris meoe precibus, cui tuam in me injuriam condono!quot; Complexus inde suos, castra movit, et exercïtum ex agro Romano abduxit. Coriolanus postea a Volscis, ut prodïtor, occi-sus ⁴) dicitur. Matrönse vero Eomante per menses decern, lugubria quot;) induerunt.

1

') curaoit dandum, hij liet geven enz.

2

■) üp de Romeinsche heerwegen stond om do 1000 schreden (of 5000 Rom. voeten) een mijlsteen (milliare).

3

) infulls. hifula heette do voorhoofdsband der Vostaalsche maagden; ook noemde men zoo de banden en linten, waarmede liet hoofd van den priester, het a)taar en het oiïerdier omwonden werden.

4

) occisus scilicet; esse.

DE vmte ILLUSTR1BUS.

LUCIUS VIRG1IV1US, CEWTURIO. ')

44. Anno trecentesimo ab urbe condïta, ¹) pro ²) duobus consulibus, Decemviri ³) creati sunt, qui allatas e Graicia leges populo proponerent. Unus ex iis, Appius Claudius, virgihem plebejam ⁴) adamavit. Quam quum Appius non posset pretio ac spe pellicëre, clienti suo negotium dedit, ut earn, in servitütem deposceret; facile victurus, quum ipse esset et accusator et judex. Lucius Virginius, puelke pater, tune abërat militia; causu. Cliens igïtur virgïni, venienti in forum ⁵), injëcit ma-num, affirmans ⁶) suam esse servam; earn sequi se jubet; ni faciat, minatur, se cunctantem vi abstracturum⁷). 1'avïda puella stupente, ad clamörem nutrïcis fit concur-sus. Quum ille puellam non posset abdueëre, eam vocat in jus, ipso Appio judïce.

1

) ah urbe condita. Ab beteekent hier: sedert, na. Urbs con-dAta: het stichten der stad.

2

') pro, in de plaats van.

3

*) De Decemviri werden te Rome in het jaar 451 v. Chr. aangesteld, om de wetten te vervaardigen. Zij waren, gelijk hun naam aanduidt, tien in getal. Alle andere Overheidsambten hielden, bij hunne aanstelling, op. Zij hadden eene onbeperkte macht. Ook zij heetten decemviri te Rome, die tot den raad des Praetors behoorden en voorzaten bij de openbare verkoopingen: sub-hastationes.

4

) plebejam. De plebeji maakten den derden stand uit van het Romeinsehe volk. Zie § 1 de Republica.

5

'') forum. Het Forum te Rome, een groot plein, nabij den Tiber, waar de Comitia gehouden werden, de rechtbanken zitting hielden en het openbare spreekgestoelte (de Rostra) stond. Zie § II de Comitiis.

6

) affirmans (eam) esse servam suam.

7

^e) minatur se abstracturum (esse) vi (eam) cunctantem.

ÜRB1S ROM.t:.

45. Interea missi nuncii ad Virginiutn properant. Is prima luc6 Romam advSnit, quum jam civitas in foro espectatione erecta ¹) staret. Virginius statim in forum lacrymabundus et ci viinti opem implorans filiam suani dedücit. Appius, obstinlitum gerens ariïmum, in tribunal adseendit, et Virginiam clienti suo addixit. Turn pater, ubi niliil usquam auxilii ²) vidit: Quteso, inquit, Appi, ignosce patrio dolüri; sine ³), me filiam ultimo alloqui. Data venia, pater filiam in secrëtum ⁴) abdücit. Ab lanio cultrum arrïpit, et pectus puellae transfïgit. Tum ferro sibi viam facit, et respersus cruöre ad exercTtum profu-git, Concitatus exercïtus montem Aventlnum occupavit; decern tribïïnos ⁵) milTtum creavit; decemvïros magistratu se abdicare coëgit, eosque omnes aut morte, aut exsilio mulctavit; ipse autem Appius Claudius in carcere neca-tus est.

MARCUS FURlüS rAIULLUS.

40. Quum Marcus Furius Camillus urbem Palerios obsidëret, ludi magister plunmos et nobilissimos inde puëros, velut ambulandi gratia eductos , in castra Eoma-norum perduxit. Quibus Camillo trad itis, non erat dubium quin Falisci, deposito bello, sese Eomanis dedituri essent; sed Camillus perfidiam proditöris detestatus: »Non ad sinulem tui, inquit, venisti: sunt belli sicut et pacis jura: arma habemus, non adversus eam astatem, cui ⁶),

1

') erigo.

2

) auxilii, genitiTus partitiyus bij nihil.

3

') sino.

4

) secreturn scilicet: locum.

5

) trïbuni müiturn, zie § VIII. de Exercitu et § X de Ducibus.

6

j cui, dativus, geregeerd door parcifur.

30 DE VIRIS ILLUSTR1BUS.

•

etiam captis urbibus , parcttur, sed adversus armatos, qui castra Eomana oppugnaverunt.quot; Denudari deinde ludi magistrum jussit; eum, manibus post tergum revinctis, in urbem reducendum ¹) pueris tradïdit, virgasque iis dedit, quibus euntem verberarent. Statim Falisci quot;²), be-neficio magis quam armis victi, portas Eomanis aperu-erunt.

4'?. Camillus post multa in patriam merïta judicio popüli damnatus, exsulatum ³) abiit. Urbe egrediens, ab Diis precatus esse dicïtur, ut, sx innoxio sibi ea injuria fiëret, desiderium sui ⁴) facerent ingriitse patriae ⁵) quam-primum: neque multo postea res evênit. Nam Galli Se-nones Clusium, Etnirise oppidum, obsederunt. Clusini novo ⁶) bello exterrïti, ab Eomanis auxilium petierunt. Missi sunt Eoma tres legiïti, qui Gallos monërent, ut ab oppugnatione desistërent. Ex liis legiitis unus contra jus gentium in aciem processit, et ducem Senonum interfëcit. Qua re commöti Galli, petïtis in deditiönem legatis ⁷), nee impetratis, ad urbem venerunt et exereïtum Eomïi-

1

^]) rcducendum, gerundivum: om terurjrjevocrd ic ivorden, of; om terug te voeren.

2

) Falisci, de inwoners van Falerii.

3

) exsulatum, het eerste supinum.

4

) sui , genitivus objectivus bij desiderium: het verlangen

naar hem.

5

) ingratae ■patriae, dativus: hij het ondankbaar vaderland.

6

) novo bello. De groote gestalte der Galliërs, hunne verbazende kracht, hunne -wapenrusting, van die dor overige volken verschillend, deed hen voorkomen als een nieuwe soort van vijanden.

7

^T) legatis. De Legaten waren de plaatsvervangers en voornaamste ambtenaren der stadhouders in de provinciën. Meestal benoemde hen de Raad, doch somtijds de Proconsul of Propraetor. Zij waren belast met het bevel over het leger en het bestuur der rechtspleging onder het oppertoezicht des Landvoogds. Ook bekleedden zij, bij afwezigheid, diens plaats.

URBI3 KOM/E.

num apud Alliam ¹) üuvium ceciderunt die decimo sexto Calendas²) Augusti: qui dies inter nefastos relatus, Alliensis dictus est.

t 48. Galli vietores, paulo ante solis occasum, ad ur-bem Eomam perveniunt. Postquam hostes adesse nuncia-tum est, juventus Kümiïna, duce Manlio, in arcem con-scendit; seniores vero, domos ingressi, adventum Gallo-rum, obstinate ad mortem ariïmo, exspectabant. Qui inter eos curules ³) magistratus gesserant, ornati honörum insignibus, in vestibulis tod hun, eburneis sellis insedere, ut, quum venisset hostis, in sua dignitate morerentur. Interim Galli, domos patentes ingressi, vident viros, ornatu ⁴) et vultus majestate Diis simillimos. Quum Galli ad eos, veluti ad simuliïcra, conversi starent, unus ex his senibus dieïtur, Gallo barbam suam permulcenti, scipiönem eburneum in caput incussisse. Irïltus Gallus eum oceldit. Ab eo initium csedis ortum est; deinde cetëri omnes in sedibus suis trucidati sunt.

4». Galli deinde impëtum facëre in arcem statuunt. Primo milïtem, qui tentaret viam, prsemiserunt. Turn nocte sublustri, sublevantes invïcem et trahentes alh alios, in summum saxum ⁵) evaserunt, tanto silentio, ut non solum custodes fallërent, sed ne canes quidem, sollicïtum animal, somno excitarent. Anseres non fefellere, quibus ⁶) in summa inopia Eomiïni abstinuerant, quia aves

1

') in het land der Sabijnen.

2

) Calendas, zie § III. de Monsibus.

3

) curules magistratus noemde men die waardigheden, welke het recht gaven, om op een ivoren zetel te zitten. Alleen de hoogste Overheidspersonen bezaten dit recht, namelijk; deAedi-les, de Praetors en de Consuls.

4

) ornatu is gelijk vultus majestale een ablativus partis bij simillimos.

5

) summum saxum, top van do rots. Op die rots stond de arx.

6

) quibus, ablativus bij abstinuerant.

DE VIRIS ILLUSTRIBUS.

erant Junöni saerae. Quse res Romanis salüti ¹) fuit. Nam-que clangüre anserum alarumque crepïtu excïtus Manlius, vir bello egregius, ceteros ad arma vocans, Gallos ad-scendentes dejecit: inde mos iste incessit, ut sollemni pompa canis in fürca suffixus ferretur; anser vero velut triumphans in lectica et veste stragula gestaretur.

50. Tune consensu omnium placuit, ab exsilio Ca-millum aceiri; missi ²) igïtur ad eum legati, ipséque dictator absens dietus est. Interim fames utrumque exer-cTtum urgebat: at, ne Galli putarent Eomiïnos ea necessitate ad deditiönem cogi , nmltis locis de Capitolio panis jactatus est in hostium statiönes. Ea re addueti sunt Galli, ut baud magna mercêde obsidiönem relinquë-rent. Pactum ³) est pretium mille pondo ⁴) auri ⁵). Non-dum omni auro appenso, Camillus dictator intervënit, collectis Eomani exercïtus reliquiis, auferri aurum de medio jubet, denunciatque Gallis, ut se ad prcelium expediant. Instruit deinde aciem ⁶), et Gallos inter-neciöne occldit. Ne nuncius quidem cladis relictus est. Dictator, recuperata ex hostibus patria, triumphans ur-bem ingressus est, et a militibus parens patriae urbis-que condïtor alter appellatus est. y

TAJITS LlflKlVS «TOI.O

51. Fabius Ambustus ex duabus filiabus majorem

1

Romanis saluti, dubbele dativus bij fuit, in de beteekenis van verstrekken.

2

) missi nam: sunt.

3

'f paciscor.

4

*i mille pondo is onverbuigbaar, doch staat voor den genitiyus.

5

') auri, genitivus partitivus, afhangend van mille pondo.

6

^e) Zie § XI de Forma aciei.

UP. P.IS ROM.'E

Aulo Sulpitio, patricio , minorem Licinio Stolöni, plebe-jo, conjugeni dedit. Aulus Sulpitius tribïïnus milïtum ¹) erat potestüte consulïïri. Quum olim in ejus domo duaj soröres , Fabii filia-, inter se tempus sermonibus tererent, forte incïdit ut Sulpitius de foro ^a) domum se reciperet, et ejus lictor ²) forem, ut mos est, virga pereuteret. Minor Fabia moris ejus insuêta id ³) expavit: risui soröri tuit ⁰) miranti, sorörem id ignorare. Confüsam earn quum pater vidisset, seiscitanti ^fi) confessa est earn esse causam dolöris, quod viro plebejo junnta esset. Consolatur filiam Ambustus, polliceturque, eosdem honöres dorai propediem dsuram⁴), quos apud sorörem videat. Inde consilia inire ccepit cum genëro, qui, ubi tribunatum plebis aggressus est, legem tulit, ut alter consul ex plebe crearetur. Lex, resistentibus patribus , lata tamen est, et primus Licini-us Stolo consul e plebe factus ⁵).

3

1

') Zie § VUl de Exemtu cn § X de Duoibus. Het volgende: pot estate consnlari is bepaling van tribun us.

2

J lictor van ligare, omdat zij, als gerechtsdienaars, den schuldige boeiden. Zij droegen op hunno schouders bundels van roeden, waaruit een bijl stak, zij vergezelden de hoogste overheidspersonen , verwijderden het volk, sloegen met hunne bundels op de deur dergenen , tot wie do Magistraat zich begaf en voerden de str at vonnissen uit. I't Lictoren gingen den Dictator, 12 den Consul, 0 den Praetor vooruit.

3

quot;) id, accusativus n. g., hangt af van expavit, hier transitief gebruikt: werd hiervoor (ld) bevreesd.

4

') visuram scil: earn visuram esse propediem domi honores eosdem , quos etc.

5

^a) factus scilicet, est.

DE V1R1S ILLUSTfUBUS.

TITl'S MAKE.UTS TO»lt;tl'ATIIS.

558. Titus Manlius ob ingenii et linguae tarditatem a patre rus relegatus fuerat. Quum audisset, patri diem dictum esse a Pomponio tribune plebis, cepit consilium rudis quidem et agrestis anuni, sed pietate laudabïle. Cultro succinctus mane in urbem, atque a porta confe-stim ad Pomponium pergit. Introductus cultrum stringit, et super lectum Pomponii stans, se eum transfixurum !) minatur, nisi ab incepta aecusatione desistat. Pavtdus tribünus , cj[uippe qui cemëret ferrum ante oculos micare, accusatiönem dimlsit. Ea res adolescenti honöri fuit. quod ammum ejus acerbïtjis paterna a pietate non avei-tisset, ideoque eódem anno tribunus miKtum factus est.

53. Quum postea Galli ad tertium lapidem tran^ Aniënem ¹) fluvium castra posuissent , exercitus Eomanus ab urbe profectus est, et in citeriore ripa fluvii constï-tit ²). Pons in medio erat: tunc Gallus eximia corporis magnitudme³) in vacuum pontem processit, et quam maxima voce potuit: ))Quem nunc, inquit, Eoma fortis-simum habet⁴), is procêdat ad pugnam, ut eventus ostendat, utra gens bello sit melior.quot; Diu inter primöres juvenum Komanorum silentium fuit. Turn Titus Man~ lius ex statione ad imperatorem pergit: »Injussu tuo, inquit, imperator, extra ordmem nunquam pugnave-

1

-) Auto. enis, rivier, die zich ontlast in den Tiber.

2

) consisto.

3

) eximia magnitudinc, ablat. qualitatift.

4

) quern nunc Roma fortissimus habet voor ; fortissimus, quern nunc Roma habet.

uRBis boma:

rim '), non si vel certa mihi victoria videatur. Si tu permittis , volo isti belluas ostendere , me ex ea familia ortum esse , quas Gallorum agmen ex rupe Tarpeja olim deturbavit.quot; Cui imperator: »Macte ammo, inquit, Titi Man li, esto : perge, et nomen Romünum invietum prse-sta ¹).quot;

54. Armant deinde juvënem aequales; scutum capit, Hispano cingïtur gladio , ad propiorem pugnam habïli.

Exspectabat eum Gallus slolïde laitus , et linguam ab irrlsu exserens. Ubi constitere inter duas acies , Gallus ensem cum ingenti soriïtu in arma Manlii dejëcit. Man-lius vero insinuavit sese inter corpus et arma Galli, at-que uno et altëro ictu ventrem transfödit: jacenti deinde torquem detraxit, quem cruöre respersuni collo cir-cumdedit suo ²). Defixerat pavor eum admiratiöne Gallos. Eomüni alacres obviam milïti suo progrediuntur, et gra-tulantes laudantesque ad imperatörem perducunt. Manlius inde Torquati ³) nomen aecëpit.

55. Idem Manlius, postea consul factus bello Latino, ut⁴) disciplïnam militarem restituëret, edixit, ne quis extra ordTnem in hostes pugnaret. Forte filius ejus ac-cessit prope statiönem hostium. Is qui Latino equitatui prseërat , ubi consiïlis filium agnövit: »Visne ⁵) , inquit,

1

^J) Construeer: et praesta, nomen Romanum (esse) invietum.

2

') Construeer: detraxit jacenti torquem, quem respersumcruöre circumdedit collo suo. De woorden: jacenti en collo staan in den dativus, geregeerd door verba met praeposities samengesteld: detraxit en circumdedit.

3

) Torquatus van torque ornatus: met een halsketen versierd.

4

; ut , construeer: edixit , ut restitueret disciplinam militarem ne quis etc. t

5

j visne, ne blij ft onvertaald en dient alleen , om aan te duiden, dat het voorstel vragend is.

DE VIRIS ILLUSTRIBUS.

congrëdi mecum , ïit singularis prcelii eventu cernatur, quanto eques Latmus Eomiïno equïti prfestet?quot; Movit lerocem anïmutn juvenis seu ira, seu detrectandi ¹) cer-taniïnis pudor. Oblltus itaque imperii paterni ²) , in cer-tiimen ruit; Latinum ex equo excussum transfixit, spo-liisque lectis , in castra ad patrem venit. Extemplo filium aversatus consul milTtes classico advocat: qui postquam frequentes convenere : »Quandoquïdem , inquit, tu , fili, contra imperium consulis pugnasti, oportet ut disciplï-nam pcena tua restituas. Triste exemplum , sed in po-sterum salübre juventüti eris. I, lictor, delTga ad palum.quot; Metu omnes obstupuere; sed postquam , cervïce caesa. plurïmus cruor fusus est, in questus et lamenta erupere ³). Alanlio Komam redeunti seniores tantum obviam exierunt; juventus et tune eum et omni deinde vita exsecrata est.

PUBMUS DFXIUS.

36. P- Decius sub Valeric consüle tribunus milïtum tuit. ««iuum exereïtus Eomixnus in angustiis clausus esset , Docius conspexit edïtum collem, imminentem hostium castris. Accepto prsesidio , vertïcem occupavit, hostes ter-ruit, et spatium consuli dedit ad subducendum agmen in sequiorem locum. Ipse intempesta nocte per medias⁴) hostium custodies somno oppressas incolumis evasit. Quare ab exereïtu donatus est corona civïca ⁵), quas dabatur ei, qui obsidiöne ciyes liberasset. Consul fuit bello Latino cum Manlio Torquato. Tune, quum utrlque consuli somnio

1

) detrectandi certaminis voor: detrectandi certamen.

2

^!) imperii paterni, genitivus, geregeerd door obliviscor.

3

i erumpo. •

4

) per medias hostium custodias, zie cap. 18. vin media urbequot;.

5

^s) De corona civica was een krans van eikenloof.

UlïBIS liOM.lv

obvenisset¹) eum popülum victörem fore , cujus dux in proelio cecidisset, convënit inter eos, ut is, cujus cornu in aeie laboraret, Diis se Manibus ²) devovéret. Inclinante sua parte, Decius se et hostes Diis Manibus devovit. Armatus in equum insiluit, ac sese in medios liostes immlsit. Corruit obrutus telis, et victoriam suis reliquit.

VAIiERIUS t'ORVUS.

5 ï. Bello G-allïco , quum Eomïini in stationibus quiëti tempus tererent, Gallus quidam, magnitudïne atque armigt; insignis, ante alios progressus est; quatiensque ³) scutum hasta , quum silentium feeisset, unum e Eomanis per interprëtem provocavit, qui secuiu ferro decernëret. Marcus Valerius erat tribïïnus milïtum , adolescens, qui. prius seiscitatus consulis voluntiïtem , in medium armatus proeessit. Tune res visu ⁴) mirabïlis accidisse fertur: nam, quum jam manum conserëret Valerius, repente in galea ejus corvus insëdit, in hostem versus. Ales non solum captam semel sedem tenuit, sed quotiescumque certamen iriïtum est, levans se alis , os oculosque Galli rostro et unguibus appetiit. Hostem terntum talis prodigii visu , oculisque simul ac mente turbatum , Valerius obtruncat. Corvus e conspectu eliïtus ^s) , Orientem petit. Inde Valerius Corvus dictus est; postëri vero Corvïni nomen ac-ceperunt.

1

') obvenisset staat onpersoonlik:, gelijk later: convenh.

2

-) Manibus. DU rnanca waren de zielen der afgestorvenen. die men als hoogere wezens, als goden vereerde: goddelijke schimmeri-

3

J quatiensque, construeer: et quum, quatiens hasta scutum, feeisset silentium. »

4

} visu is het tweede supinum.

'■') effero.

DP; quot;VJ^RIS ILLUSTRiBUS.

58. Valerius Corvus annos ¹) tees et viginti natus consul ereatus , Samnites ²) bis prcelio fudit. Non alius dux milïti carior fuit. quia nullus milïti familiarior. Omnia inter infïraos iniKtum muni a liaud gravate oblbat. In ludo etiarn militari, quum velocitütis viriumque cer-tamïna inter se „ïequales inlbant, Valerius ipse cum iis certabat, neo que'^uam aspernabatur, parem qui se of-ferret gt;)'! Semper copiis et eödem vultu, seu vincf^et, seu vinceretur. Quum postea in exercïtu orta esset gravis seditio, parsque milltum a ceteris defecisset, et duceni sibi creasset, adversus eos Valerius dictator missus est: qui, ubi in conspectum venit, benigne milTtes allocutus, estemplo omnium iras permulsit, seditionemque com-pressit: adeo homïnum anïmos conciliat mansuetlido ver-borumquè eomïtas!

«PrRIUS POSTHUMIUS.

(Anno urbis oondltae 433.)

SO. Spurius Posthumius consul, quum bellum adversus Samnites gerëret, a Pontio Theleslno, duce bostium , in insidias inductus est: is namque simulatos transfugas misit , qui Eomanos monêrent Luceriam , Apulia3 urbem, a Samnitibus obsideri. Non erat dubium quin Eomiini Lucerlnis, bonis ac fidelibus sociis, opem ferrent. Luceriam ³) duse via? ducebant ; altera longior et tutior ; altera

1

!) annos tres etc. accusativus, op de vraag ; hoe oud ? bjj het participium: natus.

2

) Samnites, een groot en machtig volk in Beneden-ltalië.

3

) Luceriam, accusativus van den naam eener stad op de vraag: waarheen ?

ÜRBIS ROM-E.

brevior et pevieulosior. Pestinatio breviorem elegit. Itaque, quum in insidias venissent, qui locus Furcülce Caudince ¹) vocabatur , et fraus hostïlis appamisset, retro viam , qua venerant, repetunt. Hanc vero hostium pricsidio clausani inveniunt: sistunt igïtur gradum , et, omni spe evadendi adempta, intuentes alii alios, diu immobïles silent; tandem erumpunt in querelas adversus duces , quorum teme-ritate in euin locum fuerant adducti. Ita noctem, tuifi cibi ²) turn quiëtis immemores , traduxerunt.

60. Nee Samnltes ipsi, quid sibi faciendum ³) in re tam beta, sciebant. Pontius accltum patrem Herennium rogavit, quid fieri placëret. Is, ubi audlvit inter duos saltus clausum esse exereïtum Komanum, dixit aut omnes esse occidendos, ut vires frangerentur, aut omnes dimit-tendos esse incolümes , ut beneficio obligarentur. Neutra sententia accepta fuit. Interea Eomani, necessitate victi , legïïtos mittunt, qui pacem petant. Pax concessa est ea lege , ut omnes subter jugum traducerentur. Itaque palu-damenta consulibus detracta, ipsïque primi subter jugum ⁴) missi , deinde singïïlae legiones ⁵) , circumstabant arrrmti hostes exprobrantes illudentesque. Eomanis e saltu egressis lux ipsa morte tristior fuit; pudor fugere colloquia et ccetus homïnum cogebat. Sero Eomam ingressi sunt, et se, in suis quisque ⁶) ajdibus , abdiderunt.

1

') Turculcc Caudince, eene bergengte nabij Caudium, eene stad iti het land der Samnieten.

2

) cibi, een genitivus , gelijk quietis, geregeerd door immemores.

3

) faciendum scil: esset.

4

) subter jugum. Onder hel juk doorgaan werd, bij de Ouden, voor de grootste schande gehouden. Men stak twee spiesen in den grond, legde daarover eene derde en liet er de gevangenen onder doorgaan.

5

) legiones, zie § VlII de exercitu.

6

) quisque, bij quisque enz. staat het gezegde somtijds in het meervoud.

DE VIRIS ILLUSTRIOUS.

01. Deliberante senatu de pace Caudina, Posthumius sententiam dicërejussus : »Turpi sponsione, inquit, qua ine obstrinxi, non tenetur populus Eomanus , quando ¹) ejus injussu facta est; nee quidquam ex ea ²), prater corpus meum , debetur Samnitibus. lis dedite me nudum vinctumque: in me unum saeviant; exsolvam religiöne ³) populum.quot; Senatus banc ariTmi magnitudïnem admiratus , Posthumium laudavit, ejusque sententiam secütus est. TradTtus est igTtur Posthumius fecialibus , qui eum ad Samnltes ducêrent. Vestis ei detracta , manus post tergum vincta' sunt; quumque appantor, verecundia maje-statis ⁴), Posthumium laxe vinoiret ⁵) ; »Quin tu, inquit ipse Posthumius, addticis lorum, ut justa fiat deditio?'' Turn , ubi in coetum Samnitium venit, facta deditione . Posthumius feciïïlis femur , quanta potuit vi, genu per-cussit, et clara voce ait, se Samnltem civem esse, ilium vero legatum; fecialem a se contra jus gentium violatum ; eo justius helium adversus Samnïtes fore. Accepta non tuit a Samnitibus ista deditio , Posthumiusque in castra Romana invioliïtus rediit.

i-rcius PAPIRU* CURSOR

63. Lucius Papirius, quum dictatorem se adversis ominibus contra Samnïtes profectum esse sensisset, ad

1

) quando, hier; omdat,

2

^I) ex ea, soil; sponsione.

3

') religiöne, ablativus bij exsolvam , om de beteekenis: losmaken, bevrijden.

4

) verecundia majestatis, genit. obj.: uit eerbied voor'.

5

) vinciret. Men bond hun, die men aan den vijand overleverde , de handen.

URB1S ROMyE

auspicia repetenda Eomam regressus est; ac prius Quinto Fabio , magistro equïtum ¹) , edixit ut sese loco tenêret, neve, absente se, manum cum hoste consereret. Pabius, post dictatoris profectiönem , opportunitate ductus, acie cum Samnitibus conflixit. Neque melius res geri potuisset, si adfuisset dictator. Non miles duci, non dux militi defuit. Viginti milia hostium eo die ctesa traduntur. Haud multo post, dictator advënit plenus irarum , multaque miriïtans. Statim, advocata conciöne, spoliari magistrum equïtum, virgasque ac secures expediri ²) jussit. Tum Pabius milïtum tidem implorare ccepit. Clamor in tota conciöne est ortus; alïbi preces, alibi mime audiebantur. Itaque res in posterum diem est dilata.

63. Magister equïtum noctu clam ex castris Eomam profïïgit: quem dictator ipse secütus est. Vocato seniïtu, iterata contentio est; prehendi ³) Pabium Papirius jussit. Tum Fabii pater ad populum provocavit. Populus Eo-manus ad preces et obtestatiönem versus ⁴) , oravit dic-tatörem , ut veniam adolescentie; Pabii daret. Ipse ado-lescens ejusque pater procumbere⁵) ad genua dictatoris, iramque deprecari. Tot precibus cessit Papirius. Is fuit vir non ammi solum vigöre, sed etiam corporis viribus excellens. Preecipua pedum pernicïtas inërat, quse illud Cursor is cognomen dedit. Idem comis et jocorum studiosus. Quodam die inambulans ante tabernaculum, pra¹-

1

') magister eqnilmn. Aldus heette de bevelhebber der ruiterij en plaatsvervanger van eenen Dictator. De cjuitcs maakten eerst de ruiterij der legioenen uit; door C. Gracchus werden ze tot eenen bijzonderen stand (de ridderstand) verheven.

2

-) expediri : losmaken.

3

) prehendi , inf. praes. pass.

4

) verto.

5

) procumbere, ml'initivus historicus, evenals deprecari. Beide infinitivi zijn als tempora ■fnuta te vertalen.

DE VIRIS ILLUSTRIBU3,

törem Pncnestïnum, qui per timorem segnius ^ suos in prcelium duxerat, vocari jussit, et postquam eum gravitex* increpuit: »Lictor, expedi, inquit, secures et, quum pratörem vidisset metu mortis attoriïtum: sAgedum, lictor , inquit, exscinde radieem hanc incommödam am-bulantibus.quot; Deinde prajtorem , muleta dicta, diraïsit.

PUBIjIIJS VALERIUS I.KV1\US.

(Anno urbia condïtae 471.)

64. Tarentïnis ¹), quod Eomanorum legatis injuriam fecissent, bellum indictum est. Quibus auxilio ²) venit Pyrrhus , rex Epirotarum, qui genus ab Achille ducebat³). Contra Pyrrhum missus est consul Lsevinus, qui, quum exploratöres regis cepisset, jussit, eos per castra Eomana circumdüci, tumque incolümes dimitti, ut ea qu® vidis-sent, Pyrrho renuntiarent. Mox commissa pugna, quum jam hostes ⁴) pedem referrent, rex elephantos in Eomanorum agmen agi jussit; tuncque mutata est prcelii for-tüna. Eomanos vastorum corporum moles , terribilisque superadstantium armatorum species turbavit. Equi etiam ad conspectum et odörem belluarum exterrïti, sessöres aut excutiebant, aut secum in fugam abripiebant. Nox prcelio finem fecit.

1

) Tarentini, inwoners van Tarentam, eene Grieksclie volkplanting in Beneden-Italië.

2

) quihus auxilio, beide woorden staan in den dat. bij: venire: iemand ter hulp komen, alicui auxilio venire.

3

) qui genus ab Achille ducebat: die zijn geslacht afleidde van Achilles, of; afstammeling van Achilles was.

4

) hostes scil: Tarentini.

URB1S ROM.®.

65. Pyrrhus captlvos Eomiïnos in summo honöre ha-buit ; oceïsos sepeliri jussit: quos quum adverso vulnere et truci vultu etiam mortuos ¹) jacëre cerneret, manus ad cselum tulisse dieïtur cum hac voce: »Ego talibus viris brevi orbem terrarum subegissem.quot; DeinJe ad urbem Romam magnis itineribus²} contendit; omnia igne et ferro vastavit; ad vieesïmum ab urbe lapïdem castra posuit. Pyrrlio obviam venit Lftvïnus cum novo exercïtu. Quo viso , rex ait, sibi³) eandem adversus Eomanos esse fortunani, quam Herculi adversus hydram , eui tot capita renascebantur, quot prEecïsa fuerant: deinde in Campa-niam⁴) se recëpit. Missos a senatu de redimondis captlvis legiitos honorifice exeëpit; captlvos autem sine pretio reddidit, ut Ebmani, jam ipslus cogmta virtute, co-gnoscërent etiam liberalitatem.

66. Erat Pyrrho, utpote magno et forti viro, mitis ac placabïlis animus : solet enim magni anïmi comes esse dementia. Ejus humanitatem experti sunt Tarentïni. li scilicet, quum sero intellexissent se pro socio domïnum accepisse, sortem suam liberis vocibus conquerebantur, et de Pyrrho multa temëre effutiebant, maxime ubi vino incaluerant. Itaque arcessïti ad regem sunt nonnulli, qui de eo proterve locüti fuerant in convivio; sed pericnlum simplex confessio culpa; depulit. Nam , quum rex percon-tatus fuisset an ea, qua; ad aures suas pervenerant, dixissent? »Et hsee diximus, inquiunt, rex; et, si merum haud defecisset, longe plura et graviora dicturi fuissemus.quot;

1

') etiam mortuos: nog na hun' dood.

2

) magnis itineribus: met groote dagreizen.

3

') sibi is evenais Herculi een dativus bij esse, in de beteekenis van: hebben.

4

) Campania, landschap van Italië.

DE VIRIS 1LLUSTRIBUS.

Pyrrhus, qui malebat vini, quam honiïnum, earn ¹) cul-pam videri²) subrïdens eos dimisit.

6Ï. Pyrrhus igïtur, quum putaret, sibi gloriösum fore pacem et foedus cum Eomanis post victoriam facëre, Romam misit legïitum Cineam ³), qui pacem Eequis con-ditionibus proponeret. Erat is regi familiaris, magnüque apud eum valebat gratia, üieëre solebat Pyrrhus, se plures urbes tine® eloquentia, quam armorum vi, ex-pugnasse. Cineas tarnen regue ambitiöni baud obseque-batur: nam, quum in sermöne Pyrrhus ei sua consilia aperuisset, dixissetque, se veile Italiam ditiöni sua3 sub-jicëre , respondit Cineas : »Superatis Romanis , quid agëre destïnas, o rex ?quot; Itali® viclna est Sicilia, inquit Pyrrhus, neque eam difficile erit armis occupare.quot; Tune Cineas: »Occupata Sicilia, quid postea acturus es?quot; Rex, qui nondum Cine® mentem perspiciebat: »In Afneam, inquit, trajieëre mihi anïmus est.quot; Pergit Cineas: »Quid deinde, o rex?quot; ))ïum deiiïque, mi Cinea, alt Pyrrhus, nos quiêftquot; dabimus, duleïque otio fruemur. Quin, tu . respondit Cineas, isto otio jam nunc fruëris?quot;

68. Romam, ut dixi prius, venit Cineas, et domos prineïpum cum ingentibus donis circumïbat. Nusquam vero receptus est. Non a viris solum, sed et a mulieribus spreta ejus munëra. Introductus deinde in Curiam⁴). cum regis virtïïtem propensumque in Romanos ariïuium

1

') eam (culpam) voor: id, het gebeurde.

2

'■') Construeer: Pyrrhus, qui malebat eam culpam videri (culpam) vini, quam hominum, dimisit subridens eos.

3

) Cineas was een leerling van den beroemden Demosthenes.

4

■*) Curia. Het gebouw, waarin de Curiiin (zekere afdeeliugeu des Rom. volks) of andere genootschappen tot gemeenschappelijke beraadslaging of godsdienstplechtigheden vergaderden; vergaderzaal. Er waren te Rome verscheidene Curia;, maar de voornaamste was de Curia Hostilia, door koning Hostilius gebouwd, voor welke de Rostra, het spreekgestoelte, stond.

URBIS ROM.E.

verbis extolleret, et de conditionuin sequitate dissereret, sententia senatus ad pacem et fcedus faciendum inclina-bat; turn Appius Claudius , senex et cascus, in Curiam lectiea deferri se jussit, iblque gravissima oratiöne pacem dissuas.it. Pyrrho igïtur respondit senatus , eum, donee Italia recessisset, pacem eum Eomiinis habere non posse. Vetuit quoque senatus, captïvos omnes, quos Pyrrhus reddiderat, ad veterem statum redire, priusquam bina ¹J hostium spolia retulissent. Quare legatus ad regem re-versus est: qui '²) , cum Pyrrhus quajsivlsset, qualem ipse Eomam comperisset, respondit, urbem sibi templum, senatum vero consessum regum esse visum.

lt; AJUS FABRIfUVS.

69. Cajus Fabricius unus fuit ex legatis, qui ad Pyrrhum de captïvis redimendis venerant. Cujus postquam audlvit Pyrrhus magnum esse apud Eomanos nomen, ut viri boni et bello egregii, sed admodum pauperis , eum prffi ceteris benigne habuit, eïque munëra atque aurum obtulit. Omnia Fabricius repudiavit. Postero die, cum Pyrrhus eum vellet exterrëre conspectu sublto elephanti, imperavit suis, ut bellua post aulaeum admoveretur Fa-bricio secum colloquenti. Quod ubi factum est, signn dato, remotüque aukfo, xepente bellua stridörem hor-rendum emïsit, et proboseïdem supra Fabricii caput sus-pendit. At ille placklus subrïsit, Pyrrhöque dixit : »Non me hodie magis tua commovet bellua , quam heri tuum aurum pellexit.quot;

;o. Fabricii virtutem admiratus , illum secreto Pyr-

') bina, elk twee.

'') qui slaat terug op: legatus (Cineas).

40 DE VtRlS ILLUSTEUBUS.

rlius invitavit. ut patriam deserëret, secumque vellet vivëre, quarta etiam ¹) regui sul parte oblata. Cui Fa-bricius respondit: »Si me virum bonum judïcas, cur me vis corrumpëre ? Sin vero malum, cur me ambis ?quot; Anno interjecto, omni spe pacis inter Pyrrhum et Romanos conciliandoe ablata, Fabricius consul factus , contra eum missus est. Cumque viclna ²) castra ipse et rex habërent, medïcus regis nocte ad Fabricium venit, eïque pollicïtus est, si prsemium sibi proposuisset, se Pyrrhum venëno necaturum. Hune Fabricius vinctum redüci jussit ad do-mïnum, et Pyrrho dici, quae contra caput ejus medicus spopondisset ³). Tune rex commötus exclamasse fertur : »Tlle est Fabricius,'qui difficilius ab honestate. quam sol a suo cursu, posset averti.quot;

ïl. Cum Fabricius apud Pyrrhum legatus esset, Cineam audlvit narrantem, esse quendam Athênis, qui se sapieu-tem profiteretur, eundemque dieëre , omnia quee facere-mus, ad voluptatem esse referenda. Tune Fabricium exclamasse ferunt: »Ut mam id hostibus nostris persua-deatur, quo ⁴) facilius vinei possint, cum se voluptatibus dederint!quot; Nihil magis ab ejus vita fuit aliënum quam voluptas et luxus. Tota ejus supellex argentea salïno uno constabat, et patella ad usum sacrorum , tamen ipsa ⁵) corneo pediculo sustinebatur. Comedebat ad foeum radices et herbas , quas in agro repurgando avulserat ^s), cum legati a Samnitibus ad eum venerunt ⁶). Quibus multam

1

) efium: zelfs.

2

) vidua, bepaling van het gezegde: haberent.

3

) spondco.

4

quot;) quo : ut co.

5

) quee tamen ipsa, vert: welke echter nog.

6

) cum legati.,. venerunt. Deze tievenzin bepaalt het hoofd verbum comedebat.

URBIS ROM/K.

sibi pecuniam ofi'erentibus respondit: »Quamcliu cupidita-tibus imperare potero, nihil mihi ista pecunia opus erit: banc ad illos reportate, qui ea indigent.quot;

ÏI8. Gajus Fabrieius cum Eufïno , vironobïli, simul-tatem gerebat ob morum dissimilitudmem ; eum ille pecuniae contemptor esset, hic vero avarus et furax existimaretur. Quia tarnen Eufïnus egregie fortis ac bonus imperator erat, magnumque et grave bellum imminêre videbatur, Fabrieius auctor fuit, ut Eufïnus consul crearetur. Cumque is deinde Fabricio gratias agëret, quod inimicus se ¹) consulem fecisset: »Nilnl est, inquit Fabrieius, quod ²) mihi gratias agas, si malui compilari quam venire ³).quot; Eundem postea Fabrieius Censor ⁴) factus seniitu movit, quod argenti facti ⁵) decem pondo habëret. Fabrieius omnem vitam in gloriüsa paupertate exëgit, adeöque inops decessit, ut, unde dos filiarum expediretur, non reliquerit. Senatus patris sibi partes desumpsit, et, datis ex commïini Eerario dotibus , eas collocavit.

M.IK1UH ruins.

73. Manius Curius contra Samnltes profectus, eos ingentibus proeliis vicit. Komam regressus, in conciöne

1

') sc scil: Uufinum.

2

1 nihil est quod, vert: er is geen reden dat.

3

) vsneo, ü of ivi, venitum, ire: verkocht worden.

4

) Censor van censeo, ik schat. De Censors waren twee ambtenaren van den eersten rang. Hunne voornaamste verrichting-was , de burgers te tellen , hun vermogen te schatten en daarnaar elks aandeel in de belasting te bepalen; vervolgens moesten zij lichting voor den krijgsdienst houden en waken voor de zeden.

5

) argenti facti genitivus partitivus, afhangende van decem pondo (onverbuigbaar).

DE VIR1S ILLUSTRIBUS.

:iit : «Tantum agri ¹) cepi, ut solitmlo futïïra esset, si tantum hommum non eepissem : tantum porro homïnum cepi, ut fame perituri essent, si tantum agri non eepissem.quot; Ex tam opulenta victoria ditari noluit, adeo ut , cum a malevolia interversas pecuniae ²) argueretur , gutto ligneo , quo uti ad sacrificia consueverat, in medium prolato, juraverit, se nihil amplius ex prteda hostïli in domum suam intulisse. Samnitium legiïtis aurum offeren-tibus, cum ipse rapas in foco torrêret: »Malo , inquit, haec in fictilibus meis esse , et aurum liabentibus imperare.quot;

Agri captïvi septêna ³) jugera populo viritim divïsit; cumque ei senïïtus jugera quinquaginta assignaret , plus accipere noluit quam singulis ⁴) fuerat datum; dixitque hunc malum esse civem, cui idem quod aliis ⁵), satis esse non posset.

74. Postea Curius , consul creatus , adversus Pyrrhum missus est; cumque ea de causa delectum habêret , et juniores tsedio belli ⁶) nomïna non darent, conjectis in sortem omnibus tribubus , primum nomen urna extractum citari jussit. Cum adolescens non respondëret, bona ejus haste ⁷) subjëcit. Tune ille ad tribïïnos plebis cucurrit, de injuria sibi facta gravïter querens , eorumque opem implörans. At Curius et bona ejus et ipsum queque

1

) agri, gelijk hominum, een genit. pavtit ^ afhangende van tantum.

2

) interversae pemnice, genitivus bij de verba van aanklagen, haschuldigcn (argueretur); vert: van het achterhouden van geld.

3

) septena , een distributivum, te vertalon hier als een cardi-nale: septem.

4

singulis, een distributivum: aan elk in het bijzonder.

5

) Construeer: cui idem ^ quod aliis (satis esset), satis esse non posset.

6

») lel li, genitivus objectivus bij taedio.

7

') hasfae. Bij verkoopingen of veilingen en verpachtingen stond een spies.

URBIS ROM.K

vendïdit, dixitque, non esse EeipublTcïB opus eo cive, qui parêre nesuret: neque tribïïni plebis adoleseenti auxilio fuerunt; posteuque res in consuetudïnem abiit , ut, delectu rite acto, qui militiam detractaret, in ser-vitütem veniret. Hoc terrors ¹) eeteri adaeti ²), nomma promptius dederunt.

75. His copiis Curius Pyrrhi exercTtum cecïdit ³), deque eo rege triumphavit. Insignem ⁴) triumphum fecerunt quattuor elephanti cum turribus suis, turn primum Eoma; visi. Eex victus in Epïrum reversus est; sed, relicto Tarenti '') prassi'dio, fidem sui redïtus fecerat. Itaque. cum bellum renovaturus putaretur, Manium Curium iterum consulem fieri placuit; sed inopinata mors regis Romanos metu ⁵) liberavit. Pyrrhus enim, dum Argos oppugnaret, urbem jam ingressus , a juvene quodam Argïvo Ifincea levTter vuineratus est: mater adolescentis, anus paupercula, cum aliis mulieribus, e teeto domus prcelium spectabat; qute cum vidisset Pyrrhum in auc-torem vulneris sui magno impêtu ferri, pericülo sui tilii commöta, protïnus tegïïlam corripuit, et utraque manu libratam⁶) in caput regis dejëcit, quem mente lapsum miles quidam subTto obtruncavit.

4

1

') Hoe terrore, vort; door vrees hiervoor.

2

) adigo.

3

) caedo.

4

) insignem, bepaling van het gezegde: fecerunt.

5

'') metu, ablativus om liberavit, verlossen, bevrijden.

6

) el utraque manu libratam etc., vert : earn (tegulam) utraque mann libravit el in capit regis dejecit.

DE V1R1S ILLUSTKIBU3.

PR 1 MUM BELLUM PUNICUM.

APPIIIS « LAI DIIS CAIDEX.

(Anno urbis conditie 489).

J6. Appio Claudio consule, coeptum est primum ad-versus Pcenos bellum. Cum Messanam, Sicilian urbem, Garthaginienses et Hiëro, rex Syracusanorum , obsidérent, Appius Claudius ad Messanam liberandam missus est. Primo consul ad explorandos hostes nave piscatoria trajécit fretum, inter Italiam et Siciliam interjectum. Ad quern venerunt nuntii ab Hannöne, Poenorum duce, hortantes ad pacem conservandam. Cum vero consul nullam eondi-tionem admitteret, nisi Poeni ab oppugnatiöne desistêrent, iratus Hanno exclamavit, se non passurum esse, Eomanos vel manus in mari Siculo abluere ¹). Nee tamen potuit prohibëre, quin ²) Appius Claudius in Siciliam legiönem traduceret, et Pcjcnos Messana expellëret. Deinde Hiero apud Syracusas victus est. Qui eo periculo temtus, Ro-manorum amicitiam petiit, et in eorum societate postea constanter permansit.

Construeer; Hanno iratus exclamavit se non passurum esse Romanos vel (zelfs) abluere manus in mari Siculo.

') quin, dat, achter een verbum, dat verhinderen beteekent.

URB1S ROMvE.

CAJUS Dl IMIS.

J J. Cajus Duilius Pcenos navali proelio primus devicit. Is, cum vidêret naves Eomanas a Punïcis velocitüte superari, manus ferreas, quas corvos vocavere, instituit. Ea machina Eomiinis magno usui ¹) fuit; namque injectis illis corvis, hostllem navern appreliendebant, dein , super-jecto ponte, in earn insiliebant, et gladio, velut in pugna terrestri, dimicabant: inde Eomiinis, qui robore prsesta-bant, faeïlis victoria fuit. Inter pugnandum triginta hostium naves captae sunt, tredëcim mersas²). Duilius victor ^s) Eomam reversus est, et primus navalem trium-phum ³) egit. Nulla victoria Eomiinis gratior fuit, quod jam invicti terra, mari etiam plurimum possent. It a que Duilio concessum est, ut per omnem vitam , praslucente funilli et prajcinente tibicïne , a ccena publïce rediret.

ÏS. Hannibal, dux classis Puriïcae, e navi, qua:; jam capienda erat, in scapham saltu se demïsit, et Eoma-norum manus efiugit. Veritus autem, ne ⁴) in patria classis amissaj ⁵) pcenas daret, civium offensam astutia avertit: nam ex ilia infellci pugna, priusquam cladis nuntius domum perveniret, quendam ex amlcis Cartha-ginem misit, qui Curiam ⁶) ingressus , » Vos , inquit, consulit Hanmbal, cum dux Eomanorum magnis copiis maritïmis instructus advenerit, an cum eo confligüre debeat ?quot; Acclamavit universus seniitus : »]Sron est dubium, quin ⁷) confligendum sit.quot; Turn ille: »Pecit, inquit, et

1

') Romanis mayno usui, dubbele dativus bij sum , verstrekken.

2

) mergo.

3

) triumphum, zio § XIl, de Triumphis.

4

^s) ne, achter veritus (van vereor) etc., zooveel als: ut.

5

) classis amisso;, genitivus objectivus bij pvnas beboorend.

6

) curiam. Zie cap. 68.

7

^a) quin: of, achter: non est dubium , non dubito etc.

DE VmiS ILLUSTRIOUS.

victus est.quot; Ita non potuerunt id damnare, quod ipsi faciendum fuisse judicaverant. Quo igitu r dole , victus Hannibal crucis supplicmm effvïgit: boe etënini pcense genere dux , re male gesta, apud Pcenos afficiebatur.

AULUS ATIMI'S lt; \I. VTlVtJS.

S9. Atilius Calatinus consul paucis navibus magnam Pcenorum classem superavit; sed postea, cum temëre exereïtum in vallem inlquam duxisset, ab hostibus cir-cïimventus est. Romanos eximia virtus Calpurnii, tribuni milïtum ¹) , servavit. Is enim ad consulem accessit, elque : aCenseo, inquit, jubeas ²) milites trecentos ire ad banc rupem . inter* medios bostes edit am atque aspeiam ■ eamque occupare. Futurum enim profecto est, ut bostes properent ad occursandum nostris militibus , atque hoc mode circa eam rupem atrox pugna fiat ³), at tu interea tempus habebis exereïtus ex loco infesto educendi. Alia, nisi heec, salutis via nulla est⁴).quot; Kespondit consul: gt;Fidum quidem ac provïdum hoc consilium videtur; sed quisnam erit, qui ducat trecentos illos miKtes ad eum locum?quot; »Si alium, inquit Calpurnius, nemmem reperias, memet ad hoc consilium perficiendum uti poteris. Hanc ego pro te et Kepublïca ariïmam voveo.quot;

SO. Consul tribüno gratias egit, et trecentos milïtes dedit. Quos Calpurnius admonens, quern in locum dedu-cëret, et quo eonsilio : Moriamur , inquit, commilitönes,

1

tribuni militum. Zie § VIII. de Exercitu amp; § X. de Ducibus.

2

²) Censeo jubeas voor: Censeo ut jubeas.

3

³) fiat. Futurum enim profecto est ut. ., properent. .. atque... fiat...

4

⁴) Construeer. Via alia salutis nulla est, nisi heec (via).

URB1S RO.VLt'.

et morte nostra eripiamus ex obsidione circunu'enlas legiones.quot; Omnes nulla spe evadendi. sed amöre laudis accensi proficiseuntur ¹). Ifirati sunt primo liostes , earn milïtum manum ad se venire. Deinde , ubi cogriitum est eos ad illam rupem occupandam iter intendere , adversus illos anna verterunt. Eomani repugnant: tit prceliuni diu anceps : tandem superat multitïïdo. Trecenti omnes perfossi ²i gladiis aut missilibus operti cadunt. Consul interim, dum ea pugna fit, se in loca edïta et tuta subdücit.

Ht. Virtuti par fuit Calpurnii fortuna: sic enim evênit ut, cum multis locis saucius factus esset, nullum tarnen in capïte vulnus accipëret. Inter mortuos multis confossus plagis, sed adhuc spirans, inventus est. Con-valuit, sapéque postea operam Eeipublic» strenuam navavit. Cui merces egregii facinoris ³) data est corona civTca ⁴), qua ⁵) nulla nobilior corona fuit in proemium virtütis bellïcae apud populum terrarum princïpem, et qua' ab universo exercïtu servato decerni solebat. Quod ad⁶) milïtes trecentos virtütis spectataj, ii perdiu ab Eomanis desiderati sunt. Variis Eomani milïtes donabantur corönis. Corona obsidioniïlis⁷) ei tiibuebatur , qui urbem obsidione liberarat, corona e a s t r e n s i s ⁸) ei,

Construeer: Omnes proficiscuntur accensi spe nulla evadendi, sed amore laudis.

'} perfodio.

³) egregii facinoris, genitivus objectivus bij merces: lot bc-looning.

⁴) De Corona cioica was een krans van eikenloof.

⁵) qua is het tweede lid der vergelijking en staat, om de uitlating van quani , in den ablat.

⁶) qicod ad, vertaal: wat aangaat, of: wat betreft.

^T) De Corona ohsidionalis , of: graminca was een krans van gras, binnen eene belegerde stad gegroeid.

⁸) De Corona castrensis, of: vallaris was een gouden kroon, in de gedaante van een' lagerwal.

DE V1R1S ILLUSTRIBUS.

qui primus in castra bostium penetraverat. Corönam c i v i cam is accipiebat, qui civem fecerat incolumem ; corünam m u r a 1 e m ¹) , qui moenia primus impugna-verat. Corona classtca²) donabatur , qui mari vice-rat; corona naviili ³) , qui primus in navem bostium insiluerat.

MABCIIS ATILIUSJKEGULUS.

82. Marcus Eegulus Pcenos magna clade alfecit. Tune ad eum Hanno , dux Cartbaginiensis , venit quasi de pace acturus, sed revera ut tempus traberet, donec novae copiffi ex Africa advenirent. Is ubi ad consulem accessit, esortus est clamor , auditaque vos : idem buic faciendum esse , quod paucis ante ⁴) annis Cornelio Eomano a Poenis factum fuerat. Cornelius vero per fraudem veluti in colloquium evocatus, a Poenis comprebensus fuerat, et in vincula conjectus. Hanno timêre jam incipiebat, sed peri-culum callTdo dicto avertit. »Hoc vos, inquit, si fece-ritis, nibïlo eritis Afris meliores.quot; Consul tacëre jussit eos qui par pari relatum volebant, et conveniens gravitati Eomana; responsum dedit: »Isto te metu⁵), Hanno, fides Eomtïna libërat.quot; De pace non convënit⁶) , quia Pcenus serio non agebat, et consul victoriam quam pacem malebat.

1

De Corona muralis was een gouden kroon, met torens en ■muurwerk versierd.

2

²) De Corona classica was een gouden kroon met scheepssnebben versierd.

3

³) De Corona navalis verschilde in vorm van de Cor. Class, niet.

4

⁴) ante, adverbium.

5

⁵) isto te metu, geregeerd door; liberare (aliquem aliqua re.)

6

') convënit staat onpersoonlijk.

URBIS ROM/E.

83. Regulus deinde in Afncam primus Eomanornm diicnm trajëcit. Clipeam urbem et trecenta castella ex-pugnavit; neque cum hominibus tantum , sed etiam cum monstris dimicavit. Nam, cum apud flumen Bagradam castra habêret, angnis mirte magnitudïnis ¹) exercïtum Romanum vexabat; muitos milttes ingenti ore corripuit, plures caudte verbere elïsit; nonnullos ipso pestilentis halïtus afflatu esanimavit. Neque is telorum ietu per-tbrari poterat; quippe qui durissima squamarum lorlca omnia tela facile repelleret. Confngiendum fuit ad luachï-nas , et, advectis ²) balistis, tamquam arx qusedam ruunïta, dejiciendus hostis fuit. Tandem saxorum pondëre oppressus jacuit, sed cruöre suo flumen et viclnam regiönem in-fêcit, Eomanosque castra movére coëgit. Corium belua: centum et viginti jjedes ³) longum Eomam misit Regulus.

84. Regülo ob res bene gestas imperium in ⁴) annum proximum prorogatum est. Quod ubi cognovit Eegïüus , scripsit senatui villïcum suum in agello ⁵), quem sep-tem jugerum ⁶) habebat, mortuum esse, et servum aufu-giendi occasiünem nactum ⁷), instrumenta rustïca abstu-lisse; ideöque petere se, ut sibi successor in Afncam mitteretur ne, deserto agro, nihil quidquam superesset, unde uxor et liberi alerentur. Senatus , acceptis littëris,

1

') mircn magnitudinis, een gcnit. qual. ter beschrijving van unguis.

2

) aclveho.

3

) pedes, in den acousat. bij een adj. van uitgebreidheid: longum.

4

*) in: tot

5

) in agello etc. (Jonstr.: in agello septem jugerum, quem habebat.

6

) septem jugerum (gen. plur. voor ; jugerovum), genit. qua-litatis. Een jugerum had 240 voet in de lengte en 120 voet in de breedte.

7

) nanciscor.

DE V1R1S 1LLUSTRIBUS,

res quas Eegulus amiserat, publTca pecunia redüni jussit; agellum eolendum ¹j locavit, et alimenta conjugi ao liberis praebuit. Eegulus deinde crebris prceliis Cartlia-giniensium. opes contudit, eosque ad pacem petendam coëgit; quam cu'm noliet, nisi durissimis conditionibus , dare, illi a Lacedtemoniis auxilium petierunt, qui multum terra marique pollebant.

85. Lacedaimonii Xantippum, virum belli peritissimum, Carthaginiensibus mis^runt, a quo Eegulus victus est ultima pernicie. Duo tantum milia hommum ex omni Eomüno exercïtu remanserunt; Eegulus ipse captus , et in carcerem conjectus est. Deinde Eomam de permutandis captivis missus est, dato jurejurando ut , si non impe-trasset, rediret ipse Carthagmem. Qui, cum Eomam venisset, induetus in senatum, mandata exposuit, et jDrimum ne ²) sententiam diceret recusavit, causatus ³) se, quoniam in hostium potestatem venisset, jam non esse senatorem ⁴j. Jussus tamen sententiam aperire, ne-gavit esse utile captlvos Painos reddi, quia adolescentes essent et boni duces . ipse vero jam confectus senectïïte. Cujus cuai valuisset auctontas, captïvi retenti .sunt.

86. Eegulus deinde, cum retineretur a propinquis et amlcis, tamen Carthagmem rediit. Neque vero tunc igno-rabat, se ad crudelissimum hostem et ad exquislta sup-plicia proficisei, sed jusjurandum conservandum putavit. Eeversum⁵) Carthaginienses omni cruciatu necaverunt:

1

) agrum eolendum. Bij locare enz. staat het gerundivum, om de handeling aan te duiden , die door het voorwerp ondergaan moei worden. Zie Cap. 46. nreducendum.quot;

2

) ne achter: recusare, te vertalen door: te, of: om te.

3

) causatus, te vertalen als participium prajsens.

4

) senatorem. Regulus had , als gevangene, het burgerrecht rerloren.

5

) reversum (scil. Regulum) is voorwerp van necavervnl, gelijk: eductum van coëgerunt.

UKB1S ROM/E.

palpebris enim resectis, aliquandiu in loeo tenebricoso tenuerunt; deinde, cum sol asset altissimus, repente eductum intueri ca?lum coëgerunt: postremo in arcam ligneam incluserunt, in qua undïque clavi prasacüti eminebant. Ita, dum fessum corpus, quocunque inclinaret, stimülis ferreis eonfoderetur, vigiliis et dolors continuo exstinctus est. Hie ¹) fuit Atilii Eeguli exitus ipsa quoque vita, licet per maximam gloriam diu acta -), clarior et illustrior.

APPII S i l.ll lgt;l| S PULCHEK.

H J. Appius Claudius, vir stultiu lemeritatis , consul ²) adversus Poenos profectus est. Priorum ducum consilia palam reprehendebat, seque , quo die ³) hosteni vidisset, bellum perfecturum esse jactitabat. Antequam navale l^roelium committeret, auspicia ⁴) habuit; cumque pul-larius ei nuntiasset, pullos non exire e cavea neque vesci, irrldens jussit, eos in aquam mergi, ut saltem bibërent, quoniam comesse ⁵) nollent. Quo facto, mil i-tum ariïmos vana religio incessit. Commisso deinde prcelio, magna clades a Eomanis accepta est: quorum octo milia cassa sunt, viginti milia capta. Quare Claudius a populo coudemnatus est; quod quidem calamitati fuit⁶) etiam

1

) Hie, vertaal: /ioc.

2

') consul: ais Consul.

3

; quo die voor: eo die quo. Ablativus van tijdsbepaling.

4

J auspicia. Zie § XIV. dc Auguribus et Aruspicibus.

5

) comesse voor: comcdere.

6

^r) fuit met een dubbelen dativus: verstrekken.

DE VIRIS ILLUSTRIBUS.

Claudiie , consulls soröri; nam , cum ilia , die quodam , a ludis publïcis ^ rediens , turba premeretur, cumque disisset: »ütïnam frater meus viveret, classemque itërum dueeret!quot; (signiftcans , optare se , ut major ¹) civium frequentia minueretur) ob istam vocem impiara datn-nata est.

CAJUS MTATIIS

SN. Gajus Lutatius consul finem primo bello PunTeo imposuit. Cui in Sieiliam advenienti nuntiatum est, maximam classem Pcenorum ex Africa venire: erant autem quadringentse naves onustoe commeatu ²), quem ad exercïtum portabant , cui in Sicilia prseerat Hamilcar Carthaginiensis. Classis dux fuit Hanno , nobilis Pcenus, cui antmus erat, naves onere³) levare , easque deinde acceptis ab Hamilcare delectis viris complëre. At Lutatius optimum ratus ⁴) praevertere Hannönis adventum, et cum elasse gravi suisque oneribus impedïta confligere, adversus eum ad iEgates insülas cursum intendit: nee longa fuit victoriEe mora; nam omnes Carthaginiensium naves brevi aut captae, aut depressse sunt. Ingens fuitprseda; Pceni victi pacem postularunt, qua3 iis hac conditiüne concessa est, ut omnibus insulis , qute sunt inter Italiam et Afncam, decedërent, et certum populo Komano vectïgal per viginti annos penderent.

1

) major, vertaal den positivus met satis of nimis.

2

') commeatu, ablativus om: onustce: beladen.

3

) onere, ablativus om: levare: bevrijden, gelijk: acceptis de lectin uir'is om: complcre: vullen.

4

) reor. Dit part. perfectum als praesens te vertalen.

URB1S ROM/E

SECUNDUM BELLUM PUNJGUM.

«11 IXTCW MAXlMtS.')

(Anno urbis comlitae 535.)

Hi). Hannïbal , Hamilcaris filius , vis novem annos ²) natus , a patre aris admotus , odium in Eomanos perenne juravit. Qua; res maxime videtur concitasse secundum bellum puriïcum. Nam, Hamilcare mortuo, Hannïbal causam belli quserens , Saguntum , urbem Eomanis fcedevatam , evertit. Quapropter Eoma ³) missi sunt Carthagïnem legiïti, qui populi Eomani querimonias deferrent, et liannibalem, mali auctorem, sibi dedi postularent. Tergiversantibus Poenis , Quintus Fabius , legatiönis princeps, sinu ex-toga ⁴) facto ; »Hic ego , inquit, porto bellum pacemque ; utrum ⁵) placet sumïte.'' Pcenis bellum succlamantibus , Fabius , excussa toga , bellum dare se dixit. Pceni acci-pere se, et quo ⁶) acciperent, eodem ammo se gestures, responderunt.

^J) Quintus Fabius Max. was afstammeling van liet geslacht der Fabiussen, dat op eigen kosten den oorlog tegen de Veji ondernam. Zie cap. 34.

²) annos. Accusativus, bij het particip. nalus, op de vraag;

hoe oud •?

³) Roma. Ablativus op do vraag: vanwaar?

⁴) torja. Zie § IV. de Vestibus.

⁵) utrum. Neutrum van uier.

⁶j quo scil: animo.

DE YlUlö 1LLUSTRIBUS.

oo. Hanmbal, superatis Pyrensei et Alpium jugis ; in Italiam venit. Publium Scipiönem apud ïiclnum ¹) amnem ; Semproniuni apud Trebiam, Flaminium apud Trasimé-num ²) profligavit. Adversus hostem toties victörem missus Quintus Fiibius dictator HannibSlis impëtutn mora ³) fregit: namque pristmis edoctus cladibus, belli rationem mutavit. Per loca altissima exercïtum ducebat, neque ullo loco ⁴) fortüna; se committebat ; castris nisi quantum necessïtas eogëret, tenebatur miles. Dux neque occasion! rei bene gerendee deerat, si qua⁵) ab hoste daretur , neque ullam ipse liosti dabat occasiönera. Fm-mentatum ⁶) exeunti Hannibali opportuuns adërat, agmen carpens, palantes excipiens. Ita ex levibus prceliis superior discessit, militemque minus aut virtutis suaj, aut fortune ⁷) jam pcenitêre ccepit.

»1. His artibus Hannibalem Fabius in agro Falerno ⁸) incluserat; sed ille callïdus, sine ullo exercïtus detrimento, se expedivit. Isempe multorum anda sarmenta boum cornibus alligavit, eaque principio noctis incendit. Metus fiammaj relucentis ⁹) ex capïte boves furore veluti stimu-latos agebat. Hi ergo, accensis cornibus, per montes, per silvas hue illuc discurrebant. Komani, qui ad specu-

1

^v) do Tessino en de Trebia zijn rivieren in Gallia Cisalpina, welke zich in den l'adus (Po) uitstorten.

2

) Het moor Trasimene in Toscane.

3

') mora namelijk: differendo helium.

4

*) ullo loco. Zoo er oen adj. of pron. bij loco of locis staat, wordt de praep. in dikwijls weggelaten.

5

) qua voor: aliqua, soil :• occasio.

6

) frumentatum, het eerste supinum, achter een verbum van beweging; exeunti.

7

') militemque virtutis succ aut fortunes. Deze naamvallen worden geregeerd door poenitet (aliquem alicujus rei).

8

) Falernum, berg en landstreek in Campanië.

9

) fl anima- relucentis, genit. objectivus. af hangende van metus.

ÜRB1S FiOM.-K.

landum concurrerant, miraculo attoriïti constiterunt; ipse Fabius insidias esse ratus, milltem extra valium egredi vetuit. Interea Hanriïbal ex angustiis evasit. Dein, ut Fabio apud suos erearet invidiam , agrum ei'us, omnibus circa ^ vastatis, intactum rellquit; 'Fabius vero omnem ab se suspiciönem propulsavit hoeee modo; eun-dem agrum vendidit, ejusque pretio eaptïvos Eomiïnos redëmit.

»2. Haud tarnen grata erat Eomanis Fabii cuncta-tio; eumque, pro¹) cauto timïdum, pro eonsiderato se-gnem vocitabant. Augebat invidiam Minucius, magister ²) equftum, dictatörem criminando, ilium in ducendo belle tempus terëre, quo³) diutius in magistratu esset, solus-que et iiom.T et in exereïtu imperium habëret. His sermonibus accensa plebs dictatöri magistrum equTtum imperio aquavit. Quam injuriam aequo ammo tulit Fabius , exercitumque suum cum Minucio divïsit. Cum po-stea Minucius temere prcelium commisisset, ei periclitanti auxilio venit ³) Fabius. Cujus subïto adventu compressus Hannïbal receptui cecmit, palam confessus, ab se Minu-cium, a Fabio se victum esse. Eum quoque ex acie red-euntem dixisse ferunt: »Nubes ista, qua? sedêre injugis montium solebat, tandem cum procella imbrem dedit.quot; Minucius periculo liberatus Fabium, cni salütem debe-bat ⁴), patrem appellavit, eique deinceps parêre non abnuit.

lt;)3. Postea Hannïbal Tarento per proditiönem potltus est. In eam rem tredëcim fere juvënes Tarentlni conspi-

1

) pro: in plaats van.

2

magister' equitum. Zie Cap. 36.

3

■') quo voor: ut eo.

4

débere aliquid alicui.

DE VIRIS ILLUSTRIBUS.

raverant. Hi nocte per speeiem ¹) venandi urbe egressi, ad Hannibalem, qui baud procul oastra habebat, venerunt. Quos laudavit Hannibal, monuitque ut redeuntes pascentia Carthaginiensium peeora ad urbem agërent, et pvsedam ²) veluti ex hoste factam, prsefecto -et custodibus portarum donarent. Id interum saepiusque ab lis factum: eöque consuetudïnis ³) adducta res est, ut, quocumque noctis tempore dedissent signum, porta urbis aperiretur. Tune Hannibal eos media quadam nocte cum decern milibus liomiinum delectis secïïtus est. übi portee appropinquarunt, nota juvenum vox vigïlem excitavit. Duo primi infere-bant aprum vasti corporis ⁴) Vigil incautus , dum belua; magnitudmem miratur, venabulo occlsus est. Ingressi Pceni cetëros vigïles sopïtos obtruncant. ïum Hannïbal cum suo agmïne ingredïtur; Eomüni passim trucidantur, Livius Salinatoi', Eomanorum prai'fectus ^s), cum iis qui csedi superfuerant, in arcem confugit.

94. Profectus igïtur Fabius ad recipiendum Taren-tum, urbem obsidiöne cinxit. EomSnos plurimum adjüvit res levis momenti. Pra'fectus prtesidii Tarentïni mulierem adamabat, cujus frater in exereïtu Fabii erat. Miles, jubente Pabio, pro perfuga ⁵) Tarentum transiit; ac per sorörem prsefecto consiliatus, eum ad tradendam urbem perpulit. Fabius vigilia prima accessit ad eam partem muri, quam praefectus custodiebat. Eo adjuvante, Komani muros conscenderunt. Inde, proxima porta refracta, Fa-

1

') per speeiem: onder voorwendsel.

2

) praedam veluti ex hoste factam, is geen voorwerp , maar bepaling.

3

¹) eo consuetudinis: tot dien trap of graad van gewoonte.

4

) vasti corporis, geuit, qualitatis bij aprum.

5

) pro perfuga: als overlooper.

URBIS ROM/E.

bius cum exercïtu intravit. Hannibal, audita Tarenti op-pugnatiöne, ad opem ferendam festinavit: cumque ei fuisset nuntiatum, urbem captain esse: »Et Eomïini, inquit, suum Hannibalem babent; eadem, qua eeperaraus, arte Tarentum amisimus.quot; Cum postea Livius Salinator coram Pabio gloriaretur, ■ quod arcem Tarentinam reti-nuisset, diceretque, eum sua opera ïarentum recepisse: »Certe, respondit Fabius, Tarentum ego nunquam re-cepissem, si tu ipse non perdidisses.quot;

Oö. Quintus Pabius jam senex filio suo consïïli le-gatus ¹) fuit; cumque in ejus castra olim veniret, fiüus obviam patri progressus est; duodëcim lictüres pro more antelbant. Equo vehebatur senex, nee, appropinquante consule, descendit. Jam ex lictoribus ²) undëcim verecun-dia paterna.' majestatis ³) taeïti prseterierant. Quod cum consul animadvertisset, proximum lictürem jussit, in-clamare Fabio patri, ut ex equo descendëret. Pater tum desiliens: «Non ego, fill, inquit, tuum imperium con-tempsi, sed experiri volui, an scires consulem agere.quot; Ad summam senectütem vixit Pabius Maximus, dignus tanto cognomme. Longe cautior quam promptior ⁴) habitus est, sed insïta ejus ingenio prudentia bello, quod tum gerebatur, aptissima erat. Nemïni dubium est, quin ⁵) ille rem Eomanam cunctando restituerit.

1

') legalus. Zie Cap. 47.

2

) lictores. Zie Cap. 51.

3

) paternae majestatis, genit. object, bij verecundia.

4

) Longe cautior quam promptior. Om te kennen te geven, dat eene eigenschap, meer dan eene andere, op een substanti-viim toepasselijk is, gebruikt men twee comparativi of den po-sitivus met magis.

5

) quin : of, achter dubium est.

DE VIRIS ILLUSTRIBUS.

PACMJS KMII.II S ET TERE\TI11S V.1BRO.

96. J-lanriïbal in Apuliam pervenerat. Ad versus eum Eoma profecti sunt duo cons files, Paulus yEmilius et Terentius Varro. iEmilio soller.s Fabii cuuctatio magis placebat. Varro autem, ferox et temerarius, aeriora se-quebatur consilia. Ambo apud vicum, qui Cannae ap-pellabatur, castra posuerunt. Ibi insltam Varröni temeri-tiïtem fortuna alïquo levium prcaliorum successu aluei at: itaque , invito collega, aeiem instruxit, et signum pugnse dedit. Victus casusque est Eomïïnus exercltus. Nusquam graviore vulnëre afflicta est Eespublïca. Paulus yEmilius telis obrutus cecTdit. Quem cum media in pugna opplê-tum cruöre conspesisset quidam tribïïnus milTtum; ))Cape, inquit, hunc equum , et fuge , iEmïli.quot; «Quin tu potius, respondit iEmilius, abi, nuntia patribus ut urbem mu-niant , ae, priusquam hostis victor adveniat, praesidiis flrment: tu patere ¹) memet hac in strage milïtum me-orum expirare. »Alter Consul eum paucis equitibus fugit.quot;

97. Hannibali victöri cum ceteri gratularentur, sua-derentque ut quiëtem ipse sumeret, et fessis militibus daret, unus ex ejus prajfectis, Maharbal nomine, haud cessandum ratus '²), Hannibalem liortabatur ut statim Bo-mam pergëret, die quinto victor ³) in Capitolio epulatu-ras. Gumque Hannibali illud consilium non probaretur ⁴), Maharbal adjëcit: »Vincëre quidem seis, Hannïbal, sed victoria uti nescis. «Mora hujus diêi ultro credïtur salüti

1

') patior.

2

) haud cessandum (soil, esse) ratus (reor). Vert. het part. perf, als; praes.

3

') victor, bepaling van het gezegde: epulaturus.

4

) probari alicui: door iemand goedgekeurd worden.

UPvBIS ROM E

fuisse urbi et imperio. Postëro die , ubi primum illuxit, ad spolia legenda Pceni insistunt. .Tacebant tot Romano-rum milia, ut missi fuerint Carthagïnem tres modii anulorum, qui ex digTtis equïtum et senatörum detract! fuerant. Dein Hamübal in Campaniam divertit, cujus deliciis et ipse et exercïtus ardor elanguit.

OS, Nunquam tantum pavöris Eomaj¹) fuit. quantum ubi aeeeptcB cladis nuntius advênit. Xeque tarnen ulla pacis mentio facta est: immo Varröni calamitatis auctöi'i obviam itum est, et gratia; ab omnibus ordinibus actte, quod de Eepublïca non desperasset: qui ²), si Cartha-giniensium dux fuisset, temeritatis pcenas quovis supplieio dedisset. Dum Hannibal Capuaï segmter et otiöse agëret, Eomiïni interim respirare eceperunt. Anna non erant : detracta sunt templis et porticibus ³) vetera liostiuni spolia. Egebat serarium : opes suas libens in medium protulit Senïitus , patrumque exemplum secüti sunt Equï-tes. Deërant milïtes: nomma dederunt quidam adhue prffitextati ⁴) , id est, juniores annis septendëcim , qui satis virium ⁵) ad ferenda arma habere videbantur: empti sunt publTce armatlque ^fi) servi. Id magis plaeuit quam captïvos , licet minore pretio , redimere.

99. Cum Hannibal redimendi sui copiam ⁶) captlvis Eomanis fecisset, decern ex ipsis Eomam ea de re missi

1

) Romcv, gfinit. op de vraag: waar?

2

) qui scil: Varro.

3

) porticibus. Bijna alle open bare gebouwen, Gymnasium, badplaats . schouwburg enz. en gewoonlijk de palaizen der aanzien -lijken waren van een zuilengang of porlicus voorzien.

4

) prcetextati. Zie § IV. de Vestibus.

5

) satis virium , genit. partitivus.

6

¹) redimendi sui copiam: verlof' om zich vrij te koopen,redimendi voor .• redimendorum, want sui is gen. plur.

DE V1R1S 1LLUSTRIBUS.

sunt; nee pignus aliud fidei ab iis postulavit Hannibal, quam ut jurarent, se , si non impetrassent, in castra redituvos. Senatus eos non censuit rediaiendos (cum ¹) id parva pecunia fieri potuisset), ut militibus Eomanis in-BÏtum esset aut vinoere aut mori. Unus ex iis legatis e castris egressus, velut aüquid oblïtus ²) , paulo post reversus fuerat in castra, deinde comités ante noctem fuerat assecütus. Is ergo , re non impetrata ³), domum nbiit; reditu enim in castra se liberatum esse jurejurando interpretabatur. Quod ubi innotuit, jussit Senatus ilium comprehendi, et vinctum dedüci ad Hannibalem. Ea res Hannibalis audaciam maxime fregit , quod Senatus popu-lusque Komanus, rebus afflictis, tam excelso essent animo ⁴j.

MARCUS CL.AIIDI11S MAHCELMjS.

lOO. Claudius Marcellus Prsetor ⁵) Hannibalem vinei posse primus docuit. Cum enim ad Nolam Hanriï bal acces-sisset spe urbis per proditiönem recipiendie , Marcellus , instructa ante urbis portam acie, cum eo conflixit, et Pcenos fudit. Pulsus Hannïbal exereïtum ad Casilïnum,

') cum: ofschoon.

'-) ohliviscor.

³) rc non impetrata. Los dezen abl. absol. op met; quamvis of iicet.

⁴) excelso animo, ablat. qualit. bjj senatus populusque Ro-manus.

⁵) Prwtor. Do naam van eenen ambtenaar, aan wien de geilede rechtspleging werd opgedragen. De Prators volgden in rang op de Consuls en de Pr. urbanus was onder hen de aanzienlijkste De Toqa Prcntexla, de sella Curulis en (i Lictoren waren de onderscheidingsteekenen der Praitors.

URB1S ROMü.

Campania: oppidulum , perdusit. Parvum erat in eo pra-sidium, et tarnen penuria frumenti efficiebat, ut nimis multi hoiumes esse viderentur. Hannibal primo verbis benignis ad portas aperiendas cives allieëre : deinde, cum in fide Eomana perstarent, moliri portas et claustra refringere parat. Turn ex urbe ingenti cum tumultu erumpunt cohortes dua¹ intus instructse, stragemque Poenorum faciunt. Pudor Hannibalem ab incepto a ver tit. Itaque , relicto circa Casilïnum prsesidio, ne omissa res videretur, ipse in hiberna Capuam ¹) concessit, partem-que majorem biemis ab exercïtu in tectis conterendam cur a vit ²).

lOl. Mitescente jam Heme, Hannibal Casilïnum rediit, ubi obsidio continuata oppidanos ad ultTmum inopiae ad-duxerat. Mareellum cupientem obsessis ferre auxilium Vulturnus amnis inflatus aquis ³) remorabatur; Gracchus vero , qui cum equitatu Eomiino Casillno assidebat, farre ex agris undïque convecto complüra dolia implevit, deinde nuntium ad magistriitum Casilïnum misit, ut exciperet dolia , qufe amnis deferret. Insequenti nocte dolia medio ⁴) missa amne defluxerunt. iEqualïter inter omnes frumentum divlsum : id postëro quoque die ac tertio factum est. Ee detecta ^s), Hannibal, injecta catena per medium flumen , dolia intereepit. Turn nuces a Eomanis sunt sparsas, quae aqua defluente Casilïnum deferebantur, et cratibus exci-piebantur. Eo commeatu sociorum necessïtas aliquandiu sublevata est.

103. Postremo ad id ventum est inopiae ⁵) ut Casi-

1

) Capua, voornaamste stad van Campaniê.

2

) conterendam curavit. Zie Cap. 42. »da7idum curavit''.

3

; aquis, ablat. partis bij inflatus.

4

) medio amne: midden door den vloed.

5

*) inopia;, genit. partitivus bij liet pron. nentrnm: id.

DE VIRIS ILLU3TRIBU3.

linütes lora manderent detractasque seutis ¹) pelles, quas fervid a molliebant aqua ; nee muribus aliove animali abs-tinuerunt. Quidam ex bis avarus mm-etn captum. maluit ducentis denarüs ²) vendere quam eo ipso vesei, lenien-dan famis gratia. Utrïque , venditöri sciiïcet et emptöri , sors menta obtïgit; venditöri etënim fame consumpto non licuit sua pecunia frui; emptor vero cibo comparato vixit. Tandem Casilinates quodlibet herbarum radieumque genus infïmis aggeribus ³) muri eruerunt; et, cum hostes locum exarassent, incoke rursus raporum semen injecerunt. Miratus Hanmbal exclamavit: »Ergöne⁴), usque dum ea naseantur, ad Casillnu-n sessurus sum?quot; Et qui nullam antea pactiönem auribus admiserat, tum demum a-quas deditiönis conditiönes non repudiavit.

lO». Postea , cum Sicilia a Eomanis ad Poenos defe-cisset, Marcellus , consul creatus , Syracusas, urbem Siciliai nobilissimam, oppugnavit. Diuturna fuit obsidio, nee eam , nisi post tres annos, cepit Marcel lus. lieru con-fecisset celerius , si vir quidam, doctrïnacommendandus, ea tempestate Syracïïsis non atfuisset. Is erat Archimedes, rairabïlis inventor machinarum , quibus omnia Eomanorum opera brevi disturbabat. Captis Syracïïsis , Marcellus, eximia liomlnis doctrïna delectatus , ut capïti illlus par-ceretur edixit. Archimedes idem , dum in pulvere quas-dam formas describeret attentius , -patriam suam captam esse non senserat. Miles quidam prtedandi causa iu domum

1

') seutis, dativus, dooi' het samengestelde verbum detmetas-geregeerd.

2

) ducentis denarüs, ablativus van den prijs. De zilveren denarius wordt gewoonlijk op 30 et., de gouden op ongeveer 5 gulden berekend.

3

) infïmis aggeribus, dativus, geregeerd door liet samengest. verbum eruerunt; infimus agger: het onderste van dam of muur.

4

*) eryone. Ne duidt aan , dat het voorstel vragend is.

URB1S HOM.'E.

ejus irrïïpit, et minantis voce ¹), qui.snam esset eum interrogavit. Archimedes , propter cupiditatem illud in-vestigandi quod requirebat, non respondit. Quapropter a milïte armato obtruncatus est. Cujus mortem segre tulit Mareellus, sepulturneque curam habuit.

104. Marcellus, recepta Sicilia, eum ad urbem²) venisset, postulavit ut sibi triumphanti ³) Komam inire iicëret. Id non impetravit, sed tantum ut ovans ⁴) in-grederetur. Pridie injussu seniitus in monte Aibïino triumphavit; inde ovans multam prse se prasdatn in urbem intulit. Cum simulaero oaptarum Syracusarum peiiiita sunt multa urbis ornamenta nobiliaque signa, quibus abundabant Syraeüsaj ; qute omnia ad sedem ⁵) Honoris ⁶) atque Virtütis contulit: nihil in suis axlibus, nihil in hortis posuit. Insequenti anno iterum adversus Hannibalem missus est. Tumulus erat inter Puriïca et Eomilna castra, quera occupare Marcellus cupiebat : at prius locum ipse explorare voluit. Eo cum paucis equitibus profectus est; sed in insidias delaj^sus est , et lancea transfixus occubuit. Hanhibal inventum Marcelli corpus magnif ice sepelirijussit.

1

■) minantis voce: met den toon van een' dreiyende, of: op dreigenden toon. 4

2

quot;) cum ad urbem scil: Romam.

3

) triumphanti. Zie § Xll de Triumphls.

4

) ovans. De Ovalio was oen zegepralende intocht, doch minder luisterrijk dan een Triamphus. Zie g Xll. de Triumphis.

5

⁴_) cedem. Jien cedes was een kleine tempel, dikwijls slechts eene nis met een godenbeeld. Was zulk een cedes sacra door de Augures ingewijd, dan noemde men het templum.

6

) Honoris. Gelijk de honor, werden bij de ouden ook de virtus, de pietas en meer andere afgetrokken denkbeelden verzinnelijkt en als godheden vereerd.

DE VIRIS ILLUSTRIBUS.

lt;1.1 III I IS NKKO ET MARCUS MVIIS SALI X ATOK.

105. Hasdrubal ¹) , frater Hannibalis, ex Hispania profectus cum ingentibus copiis, in Italiam trajicere parabat. Actum erat ²) de imperio Eomiïno , si jungere se Hannibali potuisset. Itaque Koma profecti sunt duo con-süles; Claudius Nero et Livius SalinStor; hic in Galliam Cisalpïnam , ut Hasdrubali ab Alpibus descendenti occur-reret; ille vero in Apuliam , uc Hannibali se opponëret. Fuerant Livio ³) eum ITerüne vetëres inimicitiae ; verum-tamen , ubi ei collëga datus est, injuria,' quam gravis-simam⁴) acceperat oblïtus est, et amicitiam eum eo junxit, ne propter privatam discordiam Eespublïea male administraretur. Ea gratiae reconciliatiüne⁰) Isetus, digre-dientes in provincias consules prosecïïtus est Senatus. li porro id in mente habebant, ut uterque in sua pro-vincia bostem continêret, neque conjungi aut conferre in unum vires pateretur.

IOC. Inter htec Hasdrubal Italiam ingressus ; quattuor equïtes cum litteris ad Hannibalem misit, qui capti ad Nerönem sunt perducti. Consul, cogriïto Hasdrubalis con-silio , audendum aliquid improvisum ratus, cum delectis copiis profectus est nocte, et inscTo Hannibale , pene totam Italiam emensus⁵!, sex dierum spatio ad castra Livii pervênit; amböque, collatis signis , Hasdrubalem apud Senam vicerunt. Ctesa sunt eo proelio quinquaginta sex

1

^ Hasdrubal. Deze Hasdrubal, bijgenaamd Barca of Barcas, was de zoon van Hamiloar. Men gaf hem den bijnaam: Barca of Jiarcas . om hem van zijn naamgenooteu te onderscheiden.

2

) actum erat , vert.: actum faisset.

3

) Livio is de dativus bij sura in de beteekenis van hebben.

4

) injuria; quam gravissimam, vert: injuria; gravissinue quam

5

) emetior.

URBIS ROM.E.

liostium milia. Ipse Hasdrïïbal, ne tante cladi superesset, concitato equo , se in cohortem Eomanam immlsit, iblque pugnans cecïdit. Nero ea nocte , quoe pugnam secuta est, pari celeritïite qua venerat, in castra sua rediit, ante-quam Hannibal eum discessisse sentiret. Caput Hasdmbalis, quod servatum cum cura attulerat, projïci ante hostium statiönes jussit. Hannibal, viso fratris occlsi capïte, dixisse fertur : »Agnosco fortunam Garthagmis !quot;

im bi.u s rou\i;!.irs iimo \rair\\i s,

tor. Publius Cornelius Scipio ¹) nonduin annos pue-ritite egressus, patrem singulari virtïïte servavit. Cum is in pugna, apud Ticlnum contra Hannibalem com-missa, graviter esset vulneratus, et in hostium manus jamjam venturus esset, filius , interjecto fortïter corpore Pcenis irruentibus se opposuit, et patrem imminenti pericïïlo liberavit. Qute pietas Seipiöni postea/Edilitatem²) petenti favörem populi conciliavit. Cum obsisterent Tribïïni

1

') Scipio betookent: slok. Het gcslacht Cornelia ontving dien bijnaam, omdat eon zijner leden tot leidsman verstrekt had aan zijnen blinden vader.

2

) /Edilitalem. De /Miles Curxdes hadden het opzicht over de openbare gebouwen, alsmede over den koop en verkoop op do markten. Zij straften woekeraars en zoodanige verkoopers, welke te kleine maat of te licht gewicht gebruikten. Het toezicht bij brand en lijkstasiën, de aanvoer en uitdoeling van graan, de openbare spelen en vele andere werken , als waterleidingen, kanalen enz. waren hun toevertrouwd. Zij onderscheidden zich door do toga prcetexla en het recht om de Sella Curulia te gebruiken van de JEdïles Plebis, die dezelfde ambtsbezigheden verrichtten.

DE V1R1S 1LLUSTR1BÜS.

plebis ¹) negantes hujusce pietütis ratiönem habendam esse, quod nondum legitïma ad petendum te tas '²) esset: »Si me, inquit Seipio , omnes Quirïtes ³) vEdlïem facëre volunt, satis annorum habeo.'' Tanto inde favöre ad suf-fragia ituin est, ut Tribüni ineepto destiterint.

ION. Post cladem Cannensem, Eomani exercïtus reliquiae Canusium perfugerant cumque ibi ïribuni milï-tum ⁴) quattuor essent, tarnen omnium consensu ad Cor-nelium Scipionem admodum adoloscentem summa imperii ⁵) delïita est. Tune Scipiöni nuntiatum est, nobïles quosdam juvenes de Italia deserenda conspirare. Statim in hospitium Metelli, qui conspiratiönis erat princeps , se conlulit Seipio; cumque revêra concilium ibi juvenum, de quibus allatum erat, invenisset, stricto super capita consultan-tium gladio : ))Jurate, inquit, vos neque Eempublïcam popuii Eomani deserturos, neque alium civem Eomanum deserere passuros: qui non juraverit, in se liunc gladium striotum esse sciat. »Haud secus pavïdi, quam si vic-törem Hannibalem cernerent, jurant omnes, custodien-dosque semetipsos Scipiuni tradunt ^fi).

109. Cum Eomani duas clades in Hispania accepis-sent, duóque ibi summi imperatöres cecidissent, placuit

1

■) Tribuni plebis. Zij waren aangesteld, om het Plebs tegen de aanmatiging der Patriciërs te besehermen.

2

) Adas. Een Aedilis moest, gelijk men meent, 37 jaren oud zijn.

3

Quirites. Deze naam der Romeinsche burgers is^ volgens liet algemeenste gevoelen, ontleend aan de Sabijnsche stad Cures, wier inwoners zich , tijdens de regeering van Romulus, tendeele met de Romeinen vereenigden. Anderen leiden het woord af van: quiritare of quiritari: ergens over klagen.

4

) Tribuni niilitum. Zie § X. de Dueibus.

5

) summa imperii, het oppergebied.

URB1S ROMyE.

esercïtum augeri, eoque proconsülem ¹) mitti; nee tamen quem mittërent satis constabat. Qua de re indicta suut comitia ²). Primo popïïlus exspeetabat, donee qui se tanto dignos imperio crederent, noniina protiterentur; sed nemo audebat illud imperium suseipere. Mssta itaque civitas erat et prope consilii inops. Subïto Cornelius Scipio quattuor et viginti ferme annos natus, professus est se petëre, et in superiore, unde conspïci posset, loco con-stïtit; in quem omnium ora conversa sunt. Deinde ad unum omnes Scipiünem in Hispania proconsülem esse jusserunt. At, postquam animorum impetus resêdit, populum Komanum coepit facti pcenitëre. yEtati Scipiönis maxime diffidebant. Quod ubi animadvertit Scipio , advo-eata conciöne , ita magno elatöque ariïmo disseruit de bello , quod gerenduin erat, ut populum cura liberaverit, necnon spe certa aminos impleverit.

HO. Profectus igïtur in Hispaniam Scipio , Cartha-gïnem novam, quo die venit ³) , expugnavit ⁴). Ibi con-gestse erant totius pene Afrïcas et Hispaniee opes, quibus potitus est. Inter captïvos ad eum adducta est eximia-formse adulta virgo. Postquam resclvit, eam illustri loco inter Celtibëros natam, principïque ejus gentis adolescentulo ⁰) desponsam fuisse, arcessitis parentibus et sponso earn reddidit. Parentes virgïnis , qui ad eam redimendam satis magnam auri vim attulerant, Scipiünem orabant, ut id ab se donum recipëre vellet. Scipio aurum poni

1

') Proconsülem. De Proconsul bestuurde gewoonlijk zoodanige landen , waar de tegenwoordigheid van een leger noodzakelijk was.

2

) Comilia. Zie § II. de Comitiis.

3

) quo die venit voor: eo die qno venit.

4

) Scipio was vergezeld van den Consul Laelius, Nepos (C.), die hem in Spanje en in Afrika volgde. Hij was beroemd om zijne deugden en zijne vriendschap met Scipio den Afrikaner.

DE VI RIS ILLÜSTRIBUS.

ante pedes jussit, vocatoque ad se virgmis sponso ; »Super dotem , quam accepturus a soeero es, beec tibi, inquit, a me dotalia dona accêdantaurumque toilers ae sibi sponsum babëre jussit. Ille domuni reversus , ad referendam Scipiöni gratiam, Celtibëros Komanis con-ciliavit.

111. Deinde ScipioHasdrubalem ^ victum exHispania pepulit. Castris hostium potitus, omnem prsedam mili-tibus concessit: captivos Hispanos sine pretio domum demïsit; Afros autem venire jussit. Quos inter erat puer adultus regii generis , forma insigni ¹) , quem percontatus est Scipio , quis et cujas esset, et cur id aetatis ²) in castris fuisset ? respondit puer; »Nu raid a sum; Massïvam populïlres vocant; orbus a patra relictus, apud avum maternum, Numidiaj regem , educatus sum ; cum avun-cülo Masinissa³) , qui nuper subsidio Cartbaginiensibus venit, in Hispaniam trajêci , prohibïtus propter Mtiltem a Masinissa, nunquam ante prcelium inii. Eo tarnen die, quo pugnatum est cum Eomanis , inscio avunculo , clam armis equöque sumpto, in aciem exii : ibi prolapso equo , captus sum a Eomanis.quot; Scipio eum interrogavit, an vellet ad avuncülum reverti ? Id vero cupere se dixit puer, efiusis prse gaudio lacrïmis. Tum Scipio eum anülo aureo simul et equo pbalerato donavit, ac vocatis, qui tuto deducerent, equitibus ⁴) , dimïsit.

113. Cornelius Scipio non mode verain ariimi ma-gnitudinem pree se tulit, verum etiam honores immerïtos

1

) forma msigni, ablativus qualitatis.

2

) id aetatis: op dien leeftijd.

3

Masinissa, koning van Massilië in Numidië.

4

j equitibus. Zie S X. de Ducibus.

UR li IS RO.M.'E

se dedignari ostendit. Quis satis miretur illlus benefieen-tiam erga virgmem captivam , quam parentibus reddidit ingenti pecunia donatam; erga Hispanos , quibus domum revertendi copiam fecit; erga Massïvam , quem , sorte illlus commotus , ad avuncülum libenti ammo dimlsit ! Cum idem Scipio sese erga Hispanos clementer admodum gessisset, circumfïïsa multitude eum regem ingenti consensu appellavit; Scipio contra , silentio per prseconem ¹) faoto, dixit: »Nomen imperatöris , quo mei milïtes me appellarunt, mihi profecto maximum est; regium nomen, alibi magnum , Eomse intolerabïle est. Si id amplissimum judicatis , quod regale est, vobis licet existimare, regalem in me esse ariimum ; sed oro vos ut a regis appellations abstineatis.quot; Sensere etiam '²) barbari magnitudmem ariïmi, qua Scipio id aspernabatur, quod ceteri mortales admirantur et concupiscunt. Quid mirum igïtur, si dueem factis tam egregium , tamque modestia commendandum, in deliciis habërent singuli ?

11 Ji, Scipio , recepta Hispania, cum jam bellum in ipsam Afrïcam transferre meditaretur , conciliandos prius regum et gentium ariïmos existimavit. Syphacem , Mau-rorum regem , primum tentara statuit. Eum regem totius Africse opulentissimum summaj utilitati sibi fore sperabat. Itaque legatum cum donis ad eum misit. Syphax amici-tiam Romanorum se accipere annuit ; sed fidem nee dare nee accipere, nisi ipso coram duce Eomano , voluit. Scipio igïtur in Afrïcam trajêcit. Porte incidit, ut eo ipso tempore Hasdrubal ad eundem portum appelleret,

1

') prcBConem. De prcecones waren openbare uitroepers oi herauten, die het volk of den Senaat bijeenriepen , de stemmen in de Comitia en do namen der overwinnaars in do spelen oplazen en bij de meeste openbare handelingen tegenwoordig waren.

2

) etiam: zelfs.

-DE VlfUS ILLUSTRIBUS.

Syphücis amicitiain panter petiturus. Uterque a rege in hospitium est invitatus. Coenatum ^ simul apud regeni est, eodemque leoto Scipio atque Hasdrubal aecubuerunt. Tanta autem inerat eomïtas Seipioni, ut non Syphacem modo , sed etiam hostem infensissimum Hasdrubalem sibi conciliaverit. Scipio, foedëre icto cum Syphace, in Hi-spaniam ad excercïtum rediit.

114. Masinissa quoque amicitiam cum Scipione jun-gere jam dudum cupiebat. Quare ad eum tres Numidarum principes misit, ad tempus locumque colloquio statuendum. Duo pro obsidTbus retineri a Scipione voluit, remisso tertio , qui Masinissam in locum constitutum adducëret. Scipio et Masinissa cum paucis in colloquium venerunt. Ceperat jam ante ¹) Masinissam ex fama rerum gestarum admiratio viri ²), sed major prsesentis illlus veneratio cepit: erat enim in vultu multa majestas , accedebant promissa ctesaries , habitusque corporis non cultus inun-ditiis, sed virllis vere ac militaris , et florens juventa. Prope attomtus ipso congressu Numida gratias de filio fratris remisso agit ³) , affirmat, se ex eo tempore earn qu£esivisse occasiönem , quam tandem oblatam ⁰) non omiserit; cupere se ⁴) illi populoque Eomïïno opëram navare. Laitus eum Scipio audlvit, atque in societateni libens recepit.

115. Scipio deinde Eomam rediit, et ante legitimam

1

) anla, hier adverbium.

2

1 viri, genitivus objectivua , evenals: praesentis Hints,

3

t) gratias de filio, enz. Zie het verhaal in cap. III.

4

•gt;) cupere se. Ook deze acc. c. inf. hangt van het voorafge-noemde verbum; affirmat af.

URB1S ROJVLE.

setatem consul factus est. Ei Sicilia provineia ¹) deereta est, permissumque ut in AfrTcam inde trajicëret. Qui, cum vellet ex fortissimis peditibus Romanis trecentorum equïtum numerum complére, nec posset illos statim armis et equis instruere, id prudenti consilio perfecit. Trecentos iuvenes ex tota Sicilia nobilissimos simulque ditissimos elegit, quasi eos ad oppugnandam Carthagmem secum ducturus, illosque jussit quam celerrime anna et equos expedire. Edicto imperatöris paruerunt juvunes : sed longinquum et grave bellum reformidabant. Tunc Scipio remisit illis istam expeditionem , si arma et equos militTbus Eomiinis vellent tradere. Lteti conditiönem ac-ceperunt juvenes Siculi. Ita Scipio sine publïca impensa, suos instruxit ornavitque equïtes.

116. Tunc Scipio ex Sicilia in Afncam vento secundi profectus est. Tantus erat milïtum ardor, ut non ad bellum duci viderentur, sed ad certa victoria3 prsemia. Celerïter naves e conspectu Siciliio ablatas sunt, con-spectaque brevi Afncai litora. Exposttis copiis, Scipio in proximis tumulis castra metatus est. Ibi speculatores hostium in castris deprehensos et ad se perductos , nec supplicio affëcit, nec consilia aut vires Pcenorum ab iis percontatus est; sed circa omnes Romïini exercïtus mani-pulos ²) curavit deducendos ³) ; dein interrogavit, an eii satis considerassent, quae jussi erant speculari; turn , prandio dato, eos incolümes dimïsit. Qua sui fiducia prius anïmos hostium, quam arma contudit vir ille prajstantissimus , cui sirmlem quemquam vix reperias.

117. Scipiöni in Afncam advenienti Masinissa se

1

') Provincia was een ovenvonnon gewest, dat door een landvoogd bestuurd werd.

2

) manipulos. Zie § XI. de Forma aciei. en §IX.dc Mïlitibu*.

3

) curavit deducendos. Zie cap. 4'2. ndandum curavilquot;.

DE VIRIS ILLUSTRItiUS,

conjunxit cum parva equïtum turma. Syphax vero a Komanis ad Pa3nos defecerat. Hasdrubal, Poenorum dux, et Syphax , rex Maurorum , Scipioni sese opposuerunt : at Seipio utriusque castra una nocte permpit et incendit. Syphax ipse captus est, et vivus ad Scipiönem pertractus. Quem cum in castra Eomana addüci nuntiatum esset , omnis , velut ad spectacHlum triumphi, multitude) effüsa est: prtecedebat is vinctus , sequebatur prineïpumXunii-darum turba. Movebat omnes fortüna viri, cujus amici-tiam olim Scipio petierat. Eegem aliosque captïvos Eomam misit Seipio : Masinissam, qui egregie rem Eomanam adjuverat, aurea corona donavit.

11S. Haac clades Carthaginiensibus tantum terroris intulit, nt Hanuibalem ex Italia ad tuendam patriam revocaverint: qui frendens gemensque ac vix lacrïmis tempSrans , mandatis paruit. Eespexit sajpe Italise litora, semet accüsans , quod exereïtum victörem, statim a pugna Cannensi, Eomam non duxisset. Jam Hannibal pervenerat Zamam (quae urbs quinque dierum spatio ¹) a Carthaglne abest): inde nuntium quendatn ad Scipiönem misit, ut colloquendi cum eo potestas sibi daretur. .Colloquium haud abnuit Scipio. Dies locusque constitmtur. Itaque simul congressi sunt duo clarissimi illïus setatis duces. Steterunt aliquandiu mutua admiratiöne perculsi. Cum vero de conditionibus pacis inter illos non convenisset ²), ad suos se receperunt, renuntiantes armis rem esse diri-mendam. Prcelium igTtur commissum est, victusque Hannibal cum quattuor tantum equitibus fugit.

119. Carthaginienses metu concitati, ad petendam

1

) spatio. Indien de afstand door de woorden spatium of in-tervatlum (met een genitivus) is uitgedrukt, staan deze woorden altijd in den abl.

2

•²) convenisset staat onpersoonlijk.

URB1S ROM^:.

pacein mittunt triginta seniorum principes : qui ubi ¹) in castra EomSna venerunt, more patrio proeubuere. Conveniens oratio tam. humili adnlatiöni fuit. Veniam civitati petebant, non culpam purgantes, sed initium culpiK in Hannibalem transferentes. Victis leges imposuit Seipio. Legati , cum nullam conditionem reeusarent , Eomam profecti sunt, ut ea qu;ij a Scipiöne fuerant con-cessa, patrum '²) ac populi auctoritate coufirmarentnr. Hocce modo pace terra marlque parta , Seipio , copiis in naves imposïtis, Eomam reversus est. Ad quem adve-nientem concursus ingens plebis factus est. Effusa non ex urbibus modo , sed etiam ex agris turba vias obsidebat. Seipio, inter gratulantium plausus, triumpbo omnium clarissimo , urbem est invectus; primus nomine gentis a se devictas nobilitatus est, Africanusque appellatus.

iao. Hannibal a Scipione vietus, suisque invisus, ad Antiocbum, Syria? regem , confugit, eumque hostem Eomiinis fecit. Missi sunt Eoma legati ad Antiochum, in quibus erat Seipio Africiïnus , qui cum Hannibale collo-cïïtus , ab eo qusesïvit, quem crederet maximuui extitisse imperatörem? Eespondit Hannibal Alexandrum, Macedonum regem , maximum sibi videri , quod parva manu innu-merabïles exercitus fudisset. Interroganti deinde Scipiöni quem secundum poneret; »Pyrrhum, inquit, quod primus ³) castra metari docuit, et nemo elegantius quam ille , loca copit et praesidia disposuit.quot; Interrogatus demum quem tertium dueëret, semetipsum dixit. Turn ridens Seipio: »Quidnam igitur , inquit, diceres si me vicisses ?quot; »Me vero , respondit Hannibal, ante Alexandrum , ante Pyrrhum, et ante cetëros omnes posuissem.quot; Ita , im-

1

') übi, zoodra als.

2

) palrum beteekent; dc senatoren.

3

) primus, vert: het eerst.

DE ViRlS ILLUSTR1BUS.

proviso hoc assentationis genere, Scipionem a grege im-peratorum , velut insestimabïlem, seeernebat.

121. Decreto adversus Antiochum ¹) bello, Syria provincia Lucio Scipiöni obvénit. Cum autem parum in eo putaretur esse ariïmi ^a) , parum eonstantia;, senatus belli hujusce gerendi curam mandari voluit collega; ejus, Cajo Lselio. Surrexit tune Scipio Africïinus , frater major Lucii Scipiönis , et illam familiaj ignominiam deprecatus est ²): dixit, in fratre suo summam esse virtütem , summum consilium ; seque ei legatum fore promïsit. Quod cum ab eo fuisset dictum , nihil est de Lucii Scipiönis provincia commutatum : itaque frater natu major, minori legatus, in Asiam profectus est, et tamdiu eum con-silio operüque adjüvit, donec ipsi triumpbum simul et prseclarum cognomen Asiatïci peperisset. Inde judicare licet, Cornelium Scipionem non modo virtïïte bellïca, sed etiam eximiis animi dotibus eminuisse'.

18«. Eodem bello filius Scipiönis African! captus fuit, et ad Antiochum deductus. Benigne et comïter adole-scentem rex babuit, quamvis ab ejus patre tune finibus imperii pelleretur. Cum deinde pacem Antiöchus a Ro-manis peteret, legatus ejus Cornelium Scipionem adiit, eïque sobolem sine pretio redditurum regem dixit, si per eum pacem impetrasset. Cui Scipio respondit: »Abi, nuntia regi, me pro tanto munere gratias agëre ; nunc autem aliam gratiam non possum referre , quam si ei . suadeam ut bello absistat, nullamque pacis conditiönem reeüset.quot; Pax non convënit: Antiöchus tarnen, qui

1

) Antiochum, namelijk: Antiöchus 111, bijgenaamdéc Groote, opvolger van zijn broeder Seleucus Ceraunus op den troon van Syrië.

2

) deprecari: door bidden van zich zoeken af te wend,en.

UPiBfS ROM/K.

Seipiönem non mirari non poterat ^ , filium ei remlsit, tantlque viri majestatem venerari, quam dolorem vindi-eare, maluit.

133. Victo Antiocho , cum prsedte Asiatïcte ratio a duobus Scipionibus reposceretur, A.fricanus prolatum a fratre discerpsit libi-uin , quo aceeptte et expenste summae continebantur , indignatus scilicet, ea de re dubitari. quae sub ipso legixto administrata fuisset, et ad eum raodum verba fecit; »Non est quod ³) quseratis , Patres Conscripti ⁴), an parvam pecuniam in Eerarium retulerim, i^ui antea illud Puriico auro repleverim, neque mea in-nocentia potest in dubium vocari. Cum AfrTcam totam potestati vestrte subjecerim , nihil ex ea prajter cognomen retuli. Xon igitur me Pumc£e, non fratrem ineuni Asiaticas gazte avarum reddiderunt; sed uterque nostrum magis invidia quam pecunia est onustus.quot; Tam constan-tem Scipiönis defensiönem universus Seniitus comprobavit.

12-1. Deinde Scipioni Africano duo Tribïïui plebis diem dixerunt, quasi prseda ex Antiocho capta ferarium ^r')

non mirari non poterat. Twee ontkennende woorden in «lenzelfden zin vernietigen elkander in het Latijn, oven als in onze taa!. Non possum non: ik moet, ik voel mij gedrongen.

-) svh ipso legato, vert: terwijl of tijdens hij (Scipio Africanus) legaat ivas.

³) non est quod, vert: e'r is geen reden , om ...

⁴) Patres Conscripti. Mot dezen titel werd de Romeinsche Senaat aangesproken. Het beteekent volgens sommigen: bijeenverzamelde Senatoren, volgens de meesten echter beteekent; patres. de benatoren vóór den tijd van Brutus, en Conscripti, diu door dezen Consul tot die waardigheid verheven waren. zoodat et tusschen de beide woorden , door verloop van tijd , zou weggevallen zijn.

) aerarlum, de openbare schatkist, welke zicii in deu tempel van Saturnus bevond en van de schatkist des keizers, Fiscus. moet onderscheiden worden.

ij

ÜE VIRIS 1LLUSTRIBUS.

fraudasset. Ubi dicendse causae dies advênit, Scipio magna homïnum frequentia in forum est deductus. Jussus cau-sam dicere, sine ulla crimmis mentione, magnifïcam oratiönem de rebus a se gestis habuit. »Hac die, inquit, Cartliagïnem vioi : eamus in Capitolium , et Diis suppli-cemus.quot; E foro statim in Capitolium adscendit. Simul universa concio ab accusatoribus defêcit, et secüta Sci-pionem est; nee quisquam prseter prsecönem , qui reum ex rostris ¹) citaverat, cum tribïïnis mansit. Celebratior is dies fa vore homïnum fuit, quam quo triumphans de Syphace rege et Carthaginiensibus urbem est ingressus. Inde, ne amplius tribunitiis injuriis vexaretur, in Liter-nïnam ²) villam concessit, ubi relïquam egit setatem sine urbis ³) desiderio.

185. Gum Scipio Africanus Literni degëret, com-plüres praidonum duces ad eum videndum consulto vene-runt. Quos Scipio ratus ad vim sibi faciendum venire, prsesidium servorum in tecto ⁴) collocavit, aliiique festi-nanter paravit, quae ad eos repellendos opus erant. Quod ubi prtedones animadverterunt, abjectis armis, januaj appropinquant, nuntiantque, se non vitae ejus hostes , sed virtïïtis admiratöres venisse, conspectum tanti viri expetentes; proinde ne gravaretur ⁵), se spectandum prsebêre. Id postquam audivit Scipio, fores reserari eosque

1

1) rostris. Het spreekgestoelte op hot Forum to Rome werd, in het j. d. s. 416, met de snebben der op de inwoners van Antium veroverde schepen, versierd en ontving vandaar den naam rostra van rostrum : scheepssnebbe.

2

) Literninam villam, landgoed van Scipio bij Liternum, eene stad in Campanië.

3

) urbis, genitivus objeotivus.

4

tectum van; lego eigenlijk: het dak, staat hier voor het geheele huis.

5

ne gravaretur. Bij den modusoptativus wordt niet altijd door ut' uitgedrukt.

URBlïi UOM/L.

introduci jussit. Illi postes janute, tamquam religiosissiraam aram, venerati, eupïde Scipiönis dextëram apprehenderunt, ac diu deosculati sunt; deinde , posïtis ante vestibulum doms, laeti quod Scipiönem vidêre sibi contigisset, domum leveiterunt. Paulo post mortuus est Scipio , moriensque ab uxore petiit, ne corpus suum Eomam referretur.

MTIIJS SÏ'IPIO ASI vncil*.

120. Lucius Scipio, frater Africani , infirmo erat corpora ; consul tarnen , legato fratre ^ , contra Antio-chum, de quo prius ²), missus est. Cum in Asiam ad-venisset, ad duo ferme milia ab hoste castra posuit. Antiochus prior aciem instruxit, nee Scipio detrectavit certarnen. Cum autem duee acies in conspeetu essent , coorta nebula caligïnem dedit, quae nihil prorsus Eomanis, pluiïmum vero nocuit turmis regüs; namque humor gladios aut piia Romanorum non hebetabat; arcus vero quibus Antiochi milTtes utebantur, arcus fundasque et jaculorum amenta emollierat, Itaque fusus est regis exereïtus fugatusque. Ipse Antiochus , cum paucis fugiens, in Lydiam concessit. ïum Asias urbes victöi'i se dedi-derunt. Lucms Scipio Eomam reversus, ingenti gloria triumphavit, et Asiatïci cognomen aeeëpit.

l-J*. Postea Lucius Scipio simul cum fratre accusatus est acceptas ab Antiocho pecuniss, et quamvis conten-dëret, omnem prsedam in serarium fuisse illatam , dam-natus tarnen est; jamque in earcerem deducendus erat. lunc Tiberius Gracchus, licet Scipiönis inimïcus , dixit,

') lcrjato fratre, ablativus absolutus. de quo prius, scil: locuti sumus.

DE VITUS 1LLUSTRIBUS.

sibi !) quidem esse cum Scipióne simultatem , nee se quidquam gratise quffirendse causa facëre ; sed non pas-sïïrum ¹) , Luoium Seipiönem in carcëre atque in vin-culis esse , jussitque eum dimitti. Gratise ingentes a Senütu actse sunt Tiberio Graccbo , qviod Eempublïcam privatis simultatibus potiörem habuisset. Missi deinde qufestores ²) in domum Scipiönis , nullum pecunite regia' vestigium repererunt. Lucio Scipiöni collata est ab amïcis et propinquis ea pecunia qua multatus fuerat; banc vero Scipio noluit accipëre.

PUBMIIS IPIO KASK A.

I2S. Publius Scipio Nasïca fuit patrui³) Scipiönis Africani filius. Cum olim adolescens iEdilitatein petëret, manum cuiusdam civis Eomani rustïco opere duratum, more candidatorum ⁴), apprehendit; jocansque eum in-terrogavit, num manibus solïtus esset ambulare. Quod intempestïve dictum a circumstantibus exceptum ad po-pulum manarit, causamque repulsse Scipiöni attulit. ïTamque omnes rustïcae tribus ⁰) paupertatem sibi ab eo exprobratam judicantes , plane contumeliösi ejus dicterii

1

^T) passurum scil; se.

2

i quaestores. Zie cap. 132.

3

quot;) patrui. Cneus Scipio, de vader van Scipio Nasica, was broeder van Publius Scipio, don vader van Scipio , den Afrikaner. Nasica was bijgevolg volle neef van den Afrikaner.

4

) canditatorum. Zij , die naar een ambt stonden, boetten candidati, wegens de toga Candida, door hen gedragen.

'■) rusticae tribus. Er waren tribus urbanae en tribus rusticae. De laatste , uit landeigenaars bestaande , genoten hooger aanzien dan de eerste.

URBIS ROMÜ.

poenas expetendas censuerunt. Quöb repulsa nobïlis ado-lescentis ingenium ab insolentia revocavit, eumque postea commendandum ac utïlem fecit civem.

I25gt;. Dum Hanmbal Italiam devastaret, responsum ab oraculo editum esse ferunt: »Hostem Italia pelli vincl(|ue posse, si mater Idéea ') a Pessinunte ~j liomatn advecta foret, et hospitio apud civem optimum reciperetur.quot; Legati ea de re ad Attalum , Pergami regem, missi sunt. Is legates comiter acceptos ¹) Pessinuntem deduxit. Qua-rendus deinde tuit vir, qui earn rite hospitio exciperet. Publium Scipionem Nasicam Senatus judicavit virum esse in tota ei vita te optimum. Idem consul, imperatöris nomen a militibus , et triumphum ²) a Senatu oblatum lecusavit, dixitque, satis gloricü sibi in omnem vitam eo ipso die quajsïtum esse , quo vir optimus a senatu judi-catus fuerat; hoe titölo , etsi nee consulatus , nee triuin-plius adderetur, satis honoratam Publii Sijipiönis NasTca' imagmem ^s) fore.

130. Sciijio Nasica censor factus, gravem se ac sevërum prsebuit. Cum Equïtum censum agëret, equitem quendam vidit obëso et pingui corpore, equuni vero eju.gt; strigösnm et macilentum. »Quidnam causie est , inquit

1

acceptos vert: accepit et...

2

) triumphum. Zie S XII. de Triumphis.

DE VITUS 1LLUSTRIBU3.

censor, cur sis tu quam equus pinguior ?quot; »Quoniam, respondit eques , ego me ipse euro , equum vero curat servus.quot; Minus verecundum visum est responsum; ita-que gravïter objurgatus est eques , et multa damnatus. Idem Scipio NasTca cum Ennio poëta vivebat conjunc-tissime. Cum ad eum venisset, elque ab ostio quserenti ancilla dixisset, Ennium domi non esse, Nasïca sensit, illam heri jussu dixisse , qui intus erat. Paucis post ¹) diebus, cum ad Nasïcam venisset Ennius, eumque a janna qufesivisset, exclamavit ipse NasTca, se domi non esse. Tum Ennius: »Quid igïtur! inquit , nonne co-gnosco vocem tuam ?quot; Hic Nasica: «Homo es impudens, ait: ego, eum te quaererem, ancillse tuse credtdi, te domi non esse; tu non mihi credis ipsi.quot;

MARCUS PORCIIS TATO

131. Marcus Porcius Cato , ortus municipio ²) Tu-scülo , adolescentulus ³), priusquam honoribus operam daret, rure in prsediis paternis versatus est; deinde Romani demigravit, et in foro ⁴) esse ccepit. Pri-mum stipendium meruit, septendëcim annos ⁵) natus , Quinto Fabio consule, cui postea semper adhajsit. Inde

1

') post, hier adverbium.

2

) municipio. Muincipia waren; met de Romeinen verbondene Republieken , die deels de Romeinsche wetten aangenomen hadden , deels volgens eigene wetten leefden. Allen hadden hunne eigene overheden en raadslieden: decuriones.

3

) adolescentulus, te vertalen als bepaling van het rjezecjdo.

4

) foro. Zie § II de Comitiis.

5

) annos. Om iemands ouderdom aan te duiden, gebruikt men het participium natus, met het nomen van den tijd in den ac~

cusalivus.

L'RBIS RONf.E.

castra secütus est Clandii Nerönis , ejusque opera magni sestimata est in proelio apud Senam, quo cecTdit Hasdru-bal '), frater Hannibalis. Ab adolescentia frugalitatem temperantiamque eoluit. Pellibus hffidlnis pro stragula veste utebatur ; eodem cibo , quo milïtes , vescebatur : aquam in bellïeis expeditionibus potabat; si nimio Eestu torqueretur, acetum ; si vires deficerent, paululum vi-liöris vini.

1358. Cato Scipioni Afrieano Quaestor ²) obtlgit, et •■um eo parum amice visit- Nam parcimonia* amans, baud probabat sumptus, quos Scipio faciebat. Quare, eo relieto, Rimani rediit, iblque Scipiönis vitam palam et aperte reprehendit, quasi miiitarem disciplïnam corrumperet. Dietitabat, ipsura cum pallio et crepldis solTtum ambulare in gymnasio , palsestras ³) operam dare , milïtum licentias indulgëre. Quod crimen non verbo sed facto diluit Scipio. Nam, cum ea de re legati Roma Syracüsas missi essent, Scipio exercitum omnem eo convenire et classem expediri jussit, tamquam dimicandum eo die terraque marïque cum Cartliaginiensibus esset; postridie, legatis inspec-tantibus , pugnas simulacrum prasbuit. Tunc armamentaria, horrea, omnemque belli apparatum oculis eorum sub-jêcit. Eeversi Eomam legati, omnia apud exercitum Scipiönis prfeclare se habere renuntiarunt.

133. Eadem asperitate Cato matronarum luxum in-

') cecidil Hasdrubal. Zie Cap. 105 en 106.

²) Quwslor. De Qucestors waren met do ontvangst on het beheer der geldmiddelen belast, ook hadden zij het opzicht over do staats-archieven, bewaarden de vaandels en den oorlogsbuit enz. Na hunne aftreding werden zij naar de provinciën gezonden.

³) palcestra. l'.enc opene plaats voor lichaamsoefeningen^ met bedekte gaanderijen omringd. Hier beteekentpaicwrtra: uw-slelnn , de worstelkunst.

DE VlIUS [LLUSTRlüUS

sectatus est. Scilicet in medio arclore ¹) belli Punïci, ₍ Oppius , tribunus plebis , legem tulerat, qua muliëres llouwna; vetabantur, ne plus auri ²) quam .semunciam habêrent, ne versicolore uterentur vestimento , ne qua-drïgis per urbem veherentur. Confecto autem bello , et flovente Eepublïca , matrünas prisfïna ornamenta sibi reddi enixe postulabant; omnes vias ui-bis obsidebant, virosque ad forum descendentes orabant, ut legem Oppiam abro-garent. Quibus acerrime restïtit Cato his propemodum verbis: «Quid causa? ³) est, cur sic treptdent muliëres? Num de redimendis seu patre, seu marïto , seu libëris agïtur V Sic tumultuantur, quod pedibus nunc ambulare deceat, quod gemmis ⁴) earêre. Quarum nisi fastum coer-ceamus, privatEe cujusque rei clades publïcEE ruinam af-fëret. ^ft)quot; Eepugnante tamen Catöne , lex fuit abrogata.

134. Cato creatus consul, in Hispaniam adversus Celtibêros profectus est: quos acri ijroelio vicit, et ad deditiönem compulit. Eo in bello Cato cum ultïmis mi-lïtum, parcimonia, vigiliis et laböre certavit, nee in quemquam gravius severiusque imperium exercuit, quam in semetipsum. Cum Hispanos ad defectiönem pronos vi-déret, cavendum ⁵) judicavit, ne deinceps rebellare possent. ld autem effecturus sibi videbatur , si eorum muros diruëret. Sed veiïtus ne ⁶), si id universis civitatibus im-peraret commüni edicto , non obtemperarent, scripsit ad singülus separatim, ut muros diruërent, epistolasque

1

) in medio ardora belli Punici: in het heetste van den Putti-schen oorloy.

2

) auri, gonit. pai titivus achter phjs.

3

) ca ii see. genitivus partitivus bij liet pron. neutrum: (jtiid.

4

) gemmis. ablativus, geregeerd door careve.

5

) cavendum , het gerundivum hier onpersoonlijk gebruikl.

6

) ne, achter do verba van vreezen, te vertalen door: dat. i

UatilS HOiLE.

omnibus simul eodemque die reddendas curavit ¹). Cam unaquaeque sibi soli imperari putaret, universal parue-runt. Ciiio Eomam reversus de Hispania triumphavit.

13o. i'ostea Cato censor factus , severe admodum ei prasfuit potestati. Nam, et in complüres nobïles animad-vertit et imprimis Lucium Flaminium, virum eonsu-lïïrem, senatu movit. Cui inter alia facinora hoc objëcit. Cum esset in Gallia Plaminius , nmlierem , cujus araöre ardebat, ad coenam vocavit, elque forte inter cccnan-dum dixit, muitos capïtis damnatos in vinculis esse, quos seouri percussurus esset. Turn illa negavit, se unquam vidisse quemquam secüri ferientem, et pervelle id vidêre. Statim 1 laminius unum ex bis , qui in careere detine-bantur, adduei jussit, et ipse secïïri percussit. Tam ex-secrandam feritatem eo severius castigandam putavit Cato, quod cum probro privato conjungëret imperii dedëcus. Quid enim crudelius quam inter pocüla et dapes ad spectaculum perditas mulieris humanam victïmam mac-tare , et mensam cruöre respergere ?

130« Cum in Senatu de tcrtid Puriïco bello ageretur, Cato jam senex delendam CarthagTnem censuit, nega-vitque , ea stante. salvam esse posse liempublïcam. Cum autem id, contradicente Scipiöne Nasïca, non facile Patribus persuadêret, deinceps , quoties de re alïqua sententiam dixit in Senatu, addTdit semper : ))Hoc censeo, et Carthaginem esse delendam.quot; Tandem in Curiam olim intulit ficum preecöcem , et excussa toga effüdit. Cujus. cum pulcliritudmem Patres admirarentur, interrogavit eos Cato , quandonam ex arbore lectam putarent ? lllis ficum recentem videri affirmantibus: sAtqui, inquit, tertio abhinc die scitote decerptam esse Carthagme; tam

1

) reddendas curavit: hij liet ter hand dellen.

DE VtmS ILLUSTRiBUS.

prope ab hoste absumus ^!quot; Movit ea res Patrum anïmos, et bellum Carthaginiensibus in dictum est.

137. Fuit Cato , ut senator egregius, ita bonus pater. Cum ei natus esset filius, nullis negotiis, nisi publicis, impediebatur, quomïnus ¹) adesset matri, infantem abluenti et fasciis involventi. Illa enim proprio lacte tilium alebat. Ubi alt quid intelligere potuit puer, eum pater ipse in litteris instituit, lieet idoneum et erudltum domi servum habêret. Nolebat enim servum filio maledicere, vel aurum vellicare, si tardior ²) in discendo esset; neque etiam filium tanti beneficii , hoe est: doctrirue , debitö-rem esse servo. Ipse itaque ejus ludimagister, ipse legum doctor , ipse lanista fuit. Conscripsit manu sua , gran-dibus litteris , historias , ut etiam in paterna domo filius ante oculos proposïta habêret veterum institüta et exempla.

13S. Cum postea Catonis filius in exercïtu Pompilii tiro³) militaret, et Pompilio visum esset, unatn diaüttSre legiönem ^s), Catönis quoque filium dimïsit; sed cum is, amöre pngnandi , in exercïtu remansisset, Cato pater ad Pompilium scripsit, ut si filium pateretur in exercïtu remanêre, secundo eum obligaret militias sacraraento ⁴),

1

) quominiis voor: ul eo minus wordt, bij eenige verba van verhinderen, in plaats van ne gebruikt.

2

tardior. Als het tweede lid der vergelijking wordt uitgelaten , kan men den eomparativus vertalen door: tamelijk, nog al, al te.

3

) tiro, te vertalen als bepaling van het gezegde. Tiro heet eigenlijk de jongeling, die de toga virilis heeft aangenomen.

Vandaar , tirones: jonge of pas geworvene soldaten.

4

) sacramento. Den soldatenced namen de Tribunen hunnen onderhoorigen af; hij moest aan eiken nieuwen veldheer vernieuwd worden.

URB1S UOMrË.

quia, priöre amisso, cum hostibus jure pugnare non poterat. Exstat adhuc Catönis i)atris ad filium epistola , in qua scribit, se audivisse eum missum factum esse a Pompilio imperators, monetque eum, ut caveat ne proelium ineat. Negat enim jus esse, qui miles non sit, eum pugnare eum hoste. Qua; quidem litterEe satis indicant, Catonem sacramenti cujuslTbet observantissimum exstitisse.

139. Agricultïïra ^ plunmum delectabatur Cato, malebatque agrorum et pecorum fructu , quam fenfire , ditescere. Cum ab eo quaereretur, quid maxime in re familiari expediret, respondit: »Bene pascere.quot; Quid secundum ? »Satis bene pascere.quot; Quid tertium ? »Male pascere.quot; Quid quartum ? »Arare.quot; Et cum ille, qui qusesierat, dixisset: ))Quid fenerari ?quot; Turn Cato : «Quid, inquit, hominem occidere?quot; Scripsit ipse, villas suas ne tectorio quidem fuisse perlïtas ¹), atque postea addïdit: »Neque mihi tedificatio, neque vas , neque vestimentum ullum est pretiosum : si quid est, quo uti possim, utor ; si non est, facile careo. Suo quemque uti et frui, per me ²) licet. Mihi vitio quidam vertunt, quod multis egeam ; at ego illis vitio tribuo , quod .nequeant esrêre.''

140. Inj uriarum patientissimus fuit Cato. Cum ei causam agenti protervus quidam pingui saliva, quantum poterat attracta , in frontem mediam ³) inspuisset, tulit hoc lenïter : »Et ego , inquit, vir nequam , affirmabo , falli eos , qui te negant os ⁴) habere.quot; Ab alio homine

1

) perlino.

2

) per ma: ival mij betreft.

3

) in frontem mediam, zie Cap. 18: Din media urhcquot;.

4

) os beteekent in het Latijn ook: onbeschaamdheid. Men lette op de woordspeling.

DE V1R1S 1LLUSTR1BUS.

improbo contumeliis proscissus ¹) : »inu|ua, inquit, tecum niihi est pugna: tu enirn probra facile audis , eu dicis libenter; mihi vero et dicêre ingratum, et audire in-solïtum.quot; Dicere solebat, acerbos inimicos melius de quibusdam merëri quam eos amïcos , qui dulces videan-tur; illos enim Siepe verum dicere , hos nunquam. Per-paucos bodie reperias conviciorum patientissimos; quo-modo ea ulcisci possint, secum usque meditantur, nedum ²) sint eorum immemores.

141. Cato ab adolescentia usque ad extrémam setateni inimicitias, EeipublïcsB causa, suscipere non destïtit. Ipse a multis accusatus , non inodo nullum venit in dis-crimen existimatiönis suas, sed, quoad vixit, virtïïtum laude crevit. Quartum et octogesïmum agens annum , ab inimlcis capital! crimïne accusatus, suam ipse causam peroravit, nec quisquam, aut memoriam ejus tardiorem ³), aut liitëris firmitatem imminütam, aut os hsesitatiöne impedïtum fuisse , animadvertit. Non ilium enervavit, nec afflixit senectus : ea ffitiite aderat amïcis , veniebat in seniïtum frequens. Grajcas etiam litteras didTcit. Quando obreperet senectus, vix intellexit. Sensim sine sensu setas ingravescebat, nec subïto fracta est, sed diuturnitate quasi exstincta. Annos quinque et octoginta natus excessit e vita.

') proscindo.

-) nedum: laat slaan dan. Um lt;len conjunctivus sint uil te loggen, moet men, achter het adverbium nedum, do conjunctio ut denkon.

³) tardiorem. Zie Cap. 137. »tardior\

URfUS ROM.E.

TiTi s tti ivr rn s n. vmvu s.

142. Titus Quinctius Plaminius , ejus qui apud ïra-simënum periit, filius , consul missus est advevsus Phi-lippum ') , Macedonum regem, qui Hannibalem pecunia, et copiis juverat, Atheniensesque , popüli Eomiini socios, armis lacessiverat. Contraxerant autem bellum cum Philippe Athenienses haudquaquam digna causa. Duo juvenes Acai mines non initiati. templum Cereris quot;) cum cetera, turba ingressi sunt. PacTle eos sermo prodïdit. Perducti ad Antistïtes templi, etsi manifestum foret, eos per en-örem ingressos ³) , tamquam ob infandum scelus inter-tecti sunt. Acarnanes suorum nece commöti, ad vindi-candos illos auxilium a Philippo petierunt, qui terram Attïcam igne ferröque vastavit , urbes complüres cepit , Athënas ipsas oppugn avit.

143. Plaminius, exereïtu conscripto, maturius quam solTti erant priores consules profectus in Grseciam ma-gnis itineribus contendit. Tune caduceator ab rege venit. locum ac tempus colloquendi postulans. Plaminius victoria? quam pacis avidior, tamen ad constitutum tempus venit in colloquium , postulavitque ut Philippus omni örascia decederet. Accensus indignatiöne rex exclamavit;

') rhilippum. Uezen Philippus, opvolger van Demetrius 111. moet men niet verwarren mot Philippus IJ, vader van Alexander, den Groote,

²) Cereris, genit. van Ceres, de godin van den landbouw en der vruchtbaarheid. i)e Grieken vereerden haar onder den naam van Demeter of Deo.

') ingressos, soil.; esse.

quot;*) caduceator: een vredebodc, een parlementair, die een herautstaf (caduceus) voor zich uitdroeg. Deze staf was met twee slangen omwonden, wier koppen, als zinnebeeld van vrede, naar elkander gewend waren.

DE VIRIS ILLUSTRIBUS.

»Quid victo imperares gravius , Tite Quincti?quot; Et cum quidam ex circumstantibus labörans oculis adjecisset, aut bello vincendum , aut melioribus ^ parendutn esse : »Ap-pïiret id quidem , inquit Philippus , etiam ctecoquot; jocans in ejus valetudïnem oculorum. Erat quippe Philippus dieacior natüra ²), quam regem decet, et ne inter seria quidem satis risu ³) teraperans. Dein, re infecta, se ex eolloquio proripuit. Quem Flaminius bis proelio fudit, castrisque exuit.

144. Quinctius Flaminius Graecite veterem statum reddidit, ut legibus suis vivëret, et antïqua libertate fraeretur. Adërat ludorum Isthmiorum⁴) tempus, ad quod spectaculum Graecia universa convenerat. Turn prseeo mediam in arênam ^s) processit, tubaque silentio facto, haic verba pronuntiavit : sSenatus, populusque Eomanus, ct ïitus Quinctius Flaminius imperator, Philippe rege et Macedoriïbus devictis , omnes Grfecite civi-tates liberas esse jubent.quot; Audita voce praeconis, majus gaudium fuit, quam quantum hommes possent capëre ; vix satis credebat unusquisque se audivisso; alii alios intuebantur mirabundi. Eevocatus prtcco, cum singulL non audire tantum , sed vidëre etiam libertatis su;e nun-tium avërent, itërum pronuntiavit eadem. Tum tantus clamor exortus est, ut memorent, aves quse supervola-bant, attoriïtas paventesque decidisse.

145. Quinctio Flaminio triumphus ⁶) a Seniïtu ultro

') melioribus namelijk: conditionibus.

'^l) nalnra, ablativus partis risu, ablativus partis.

•') ludorum Isthmiorum. Dezo feestspelen, ter eere van Nep-tunus, heetten: Isthmische, omdat zij gevierd werden op do landengte (isthmus) van Corinthe. Zij hadden, om de vijfjaren, plaats.

⁵) mediam in arenam. Zie Cap. 101. «medio amne.quot;

⁶) triumphus. Zie § XII. de Triumplns.

URBIS RÜMA;.

decrëtus est. Postea , cum Prusias , Rilhynke rex , legates Kom am misisset, casu aeeïdit, ut legati apud Fla-ininiuin ccenarent ¹) , atque ibi , de Hannibale mentiöne facta, ex his unus diceret, eum in Prusite regno esse. Id postero die Plaminius ad Senatum detülit. Patres , qui vivo Hannibale , nunquam metu ²) vacui erant, legates in Bithyniam miserunt, in his Flaminium , qui Hanni-balem si bi dedi poscerent. A primo colloquio Flaminii, ad domum Hannibalis custodiendam, milïtes a rege missi sunt. Hanmbal septem exïtus e domo fecerat, ut semper alïquod iter fugae praaparatum babêret. Postquam ei fuit nantiatum, milïtes regios in vestibule esse, conatus est postïco oeculto fugëre. Ubi vero id quoque obseptum sensit, et omnia clausa esse , hausto , quod sub anüli gemma babebat, venêno absumptus est.

Li:€ IlIS PAVL.VS MEDOMi l N.

(Anno urbis conditio 582).

146. Paulus ÏEmilius ejus ³) qui ad Cannas cecïdit, filiu.s erat. Consul sortltus ⁴) est Macedonian! provinciam , in qua

') ccenarent. üo hoofdmaaltijd der I(omeincn, het avondeten (coena;, liad tegen 4 ure na don middag plaats. Een uur te voren werd het bad genomen. De maaltijd eindigde met het nagerecht. Zie g V de Conviviis.

-) mela, ahlativus, geregeerd door vacuus; lcdiy, vrij. ³) ejus. Paulus ^Emilias, die in dan slag bij Camiiüsneuvelde, was ambtgenoot van Terentius Varro. Zie Cap 9ü.

sortitus est. üe proviridce waren prcetoriae en consulares, die beiden volgens de beschikking van den Senaat, door het (of (sortilio) of volgens eenc overeenkomst (coniparatio). verdeeld werden.

DE VIRIS ILLUSTRIBUS.

Perseus ') , Philippi filius, paterni in Eomïinos odii heres, hellutn renovaverat. Cum adversus Perseum profecturas esset, et domum ad vespërum rediret, filiam suam, quas tune erat admodum parva , deosculnns, forte animadvertit tristiculam : quot;Cur , inquit , filiola mea , cur tristis es ?quot; Illa autem respondit mcerens : quot;Perse periit, pater, (porro erat recens mortua catella eo noiriïne.)quot; Tum ille arctius puellam complexus ; quot;Acoipio omen, inquit, filia mea,quot; Ita ex fortuïto dicto quasi spem certam clarissimi trium-phi ammo prsesumpsit. Ingressus deinde Macedoniam, recta ad hostem perrexit.

14J. Interea dum utraque acies in conspectu erat, Sul-picius Gallus, tribïïnus milïtum , Eomanum exereïtum magno metu liberavit. Is enim, cum luna; defectiönem nocte sequenti futuram prajsciret, ad conciönem vocatis militïbus dixit: quot;Nocte proxuna , ne quis id pro portento aceipiat , ab hora seeunda ¹) usque ad quartam luna de-fectura est. ld , quia natural! ordïne et certis fit tempo-ribus , et sciri ante et pi'fedlci potest. Itaque , queraad-modum nemo miratur, lunam nunc pleno orbe, nunc; senescentem exiguo cornu fulgëre , sic mirum non est earn obscurari, quando umbra terra conditur.quot; Quapropter Eomiïnos non movit illa defectio; Macedones vero eadem, ut triste prodigium , terrnit.

1

) ab hora secunda etc. De Romeinen stelden, in hunne tijds-verdeeling, twaalf uren voor den dag en twaalf uren voor den nacht en begonnen de dag-uren te tellen* op den tijd, die beantwoordt aan het zesde uur des morgens bij ons. »Ab hora secunda usque ad quartamquot; des nachts (imocte proxirnaquot;) was alzoo naar onze rekening, van acht tot tien uren 'savonds. Ook verdeelden de Romeinen de uren van den nacht in vier gelijke dee-len, van drie uren elk, en noemden die: ile eerste nachtwake, de tweede nachhvake enz.

URBIS ROJLE

148. Paulus iEmilius cum Perseo acemme dimicavit tertio Nonas Septembres ^). Macedonnm exercïtus csesus fugatïisque est; rex ipse cum paucis fugit. Pugientes persecutus est iEmilius usque ad initium noctis ; turn se in castra victor recépit. Eerersum gravis cura angebat , quod filium in castris non invenisset. Is erat Publius Scipio , postea Africanus , deléta Carthagme, appellïitus, qui decimum septïmum tunc annum agens , dum acrius inseqüïtur hostes , in partem aliam turba abreptus fuerat. Media tandem nocte in castra rediit. Tum, recepto so-spïte filio, pater tanctc victoria gaudium persensit. Victus Perseus in templum confugerat, iblque in angulo obscuro delitescebat: deprebensus, cum filio natu maxTmo ad consulem perductus est.

149. Perseus pulla ¹) veste amictus castra ingressus est. Non alias ad ullum spectaculum tanta multitudo occurrit. Eex captïvus progrëdi prae turba non potërat, donee consul lictöres ²) misit, qui submovendo circum-fïïsos iter ad preetorium facërent. iEmilius, ubi audïvit Perseum adesse , consurrexit, progressusque paulum in-troeunti regi manum porrexit; introductum in taberna-eülum suo latëri assidëre jussit. Deinde eum interro-gavit, qua inductus injuria bellum contra populum Eomiïnum tam infesto ariïmo suscepisset ? Eex, nullo dato response, terram intuens, diu multumque flevit. Tum consul: »Bonum, inquit, ariïmum babe: populi Eomani dementia non modo spem tibi, sed prope certam fiduciam salïïtis preebet.quot;

1

,) pulla. In kommer en rouw droeg men eene toga pulla.

2

■') lictores. Zie cap. oi.

DE VIRIS ILLUSTRIBUS.

1 oO. Postquam Perseum eonsolatus est Paulus TEmi-lius, sermönem ad circumstantes Romanos convertit: »Videtis, inquit, exemplum insigne mutation's rerum humanarum. Vobis hasc prascipue dico , juvënes. Netriïnem ideo deeet, in quemquam superbe agëre: nee prtcsenti credere fortuntc.quot; Eo ipso die, Perseus a consule ad ccenam invitatus est, et alius omnis ei habitus est bonos, qui haberi in tali fortuna potërat. Deinde , cum ad consulem multarum gentium legati, gratulandi causa, venissent, Paulus iEmilius ludos ^ magno appariitu fecit, lautumque convivium paravit. Qua in re curam et dili-gentiam adbibebat, dicëre solïtus ¹) et convivium instruëre et ludos parare viri ejusdem esse, qui sciret bello vincëre.

151. Confecto bello, Paulus iEmilius regia nave ad urbem est subvectus. Complet® erant omnes Tibëris ripa; obviam effusa multitudïne. Puit ejus triumphus omnium longe magnificentissimus. Populus, exstructis per forum tabulatis in modum theatrorum, spectavit candïdis togis ²) amictus. Cunctis patebant omnia templa, qu;o sertis eorouata ture multo fumabant. In tres dies distributa est pompa spectaculi. Primus dies vix suffêcit transve-hendis³) signis tabulisque ; din secundo translata sunt arm a, gale® , scuta , lorlca;, pharëtrse , argentum atque aurum. Tertio die, primo statim mane ducëre agmen coepere tibicïnes, non festos sollemnium pomparum modos, sed bellTcum sonantes , quasi in aciem procedendum foret.

1

) solitus, te vertalen als part. prcasens.