VEEARTSENIJKUISDIGE
HEELKUNDE,

DE KUNST , OM DE UITWENDIGE ZIEKTEN¹

DER PAARDEN EN VAN ANDERE HUTSDIE*

REN TE KENNEN EN TE GENEZEN ,

J. F. C. DIETERICHS,

OPPERVEE-ARTS Hf LEERAAR DER VEE-ARTS�NIJ KUNDEj
TE BEBLIJN , CORRESPONDEREND LID VAN HET KO-
NINKLIJK FR ANSCHE CENTRAAL-GENOOTSCHAP DER LAND-
HUrSHOUKUNDE , TE PARIJS;

KAAR DEKT TirEEDS!f , VERMEERDERDEN �tf VEHBB-*
TERDEK , DRV KUIT HET HOOODUITSCH VERTAALD ,

J. W. A. HART,

VEE-ARTS DER l^ste KLASSE AA'N 's RIJKS VEE-ARTSENIJ?»

SCHOOL , TE UTRECHT ,

VEE-ARTS DER l^ste KLASSE , TE DBAGTEN , IN DE

« PROVINCIE VRIESLAND,

MET EENE VOORREDE EN EENIGE AANTEEKENlNGEN ,.

D\. A. JYU M A N,

DIRECTEUR EN HOOGLEERAAR AAN 's RIJKS VEE-ART-'
SENIJSClioOL ENZ, , TE UTRECHT.

<*<� i~~.....~~ »=r»«<^=:«~~____h~~ui ---------

bij R. J. SCHIERBEEK,
18 2 7.

De beweegredenen, welke den schrijver tot hei
vervaardigen van dit Handboek hebben aange-
spoord , kunnen niet anders dan goedgekeurd
worden, daar, tot dus ver, een werk van de-
zen aard, hetioelk namelyk met een bepaald en
opzettelijk doel aan het heelkundig gedeelte der
Vee-artsenykunde is toegewyd, aan de beoefe-
naren dezer wetenschap ontbrak. Er bestaan
wel werken, insgelyks in vreemde talen geschre-
ven , die hunne grootere of geringere waarde
hebben, waarin over de handdadige kunstverrig-
tingen of operatien, het aanleggen van verban-
den enz. gehandeld wordt , als van la fosse ,
souitGEiATj scureger, en anderen, terwyl wy,
door de schryvers, die door den Heer diete-
riciis worden genoemd, sommige gedeelten der
Vee-artsenykundige Heelkunde, en enkele opera-
tien meer of minder uitvoerig vinden behandeld.
In de meeste vee-artsenykundige schriften wor-
den de uitwendige ziekten als voorwerpen der
heelkunde (Chirurgia), de inwendige als die der

geneeskunde (Therapia) voorgedragen; doch de-
ze kunnen geenszins aangemerkt tvorden als
geschikte handboeken voor het grondig aanleeren der
geheele Vee-artseny kundig e Heelkunde, zooals dit,
hettcelk naar eene stelselmatige orde en volgens
de hedendaagsche theoretische beginselen der ziek-
tekunde is ingerigt. Hierdoor is dan, ten op-
zigte van dit gedeelte der Vee-artseny kunde,
eene behoefte, door den bekwamen Schryver, groo-
tendeels vervuld, en hy heeft, door dezen zynen ar-
beid , aan het onderwys dezer tcetenschap eenen we-
zenlyken dienst gedaan. Het werk heeft in Duitsch-
land een goed onthaal ondervonden, daar de
eerste uitgave in 1822, en reeds in 1825 de
tweede vermeerderde druk is verschenen, waar-
van hier de vertaling in het Nederduitsch loordt
geleverd. Hetzelve bezit bovendien deze belang-
rykheid, dat men daarin de mededeelingen des
Schrijvers aantreft van de aanteekeningen om-
trent vele ziektekundige Voorwerpen , icelke hy ,
by het bezoeken der voornaamste Fransche en
Duilsche Vee-artseny scholen in derzelv�r verza-
melingen heeft gevonden.

Haar ik oordeelde, dal, by de aanvankelyke
wetenschappelyke beoefening der Vee-artseny kunde
in ons Vaderland, dit werk zoo wel tot eenen
leiddraad der heelkundige lessen aan onze School,
als ten nuttigen gebruike voor den Vee-arts
kon dienen, zoo heb ik de vertaling van het-

velve, onder myn opzigt, opgedragen aan twee
�myner meest gevorderde en bekwaamste kweekelin-
yen, namelyk j. w. a. hart, en g. kuistua,
thans ge�xamineerde Vee-artsen der l^ste Klas-
se, �| de eerste te Utrecht, geplaatst by
/s Rijks Vee-arlsenijschool, � de tweede te
Dragten , in de Provincie Vriesland. Zy
hebben zich van deze, inderdaad niet zeer ge-
makkelyke, taak, naar myn oordeel, zeer wel ge-
kweten. Ik -vind my evenwel verpligt hier by
te voegen, dat verscheidene hunner mede-ktvee-
kelingen daarvoor op dezelfde wyze berekend
zouden zyn getveest.

Omtrent het werk zelf heb ik weinig aan te
merken, hetwelk hier melding zonde verdienen.
Foor zoo ver als het voor het onderwys der
Kweekelingen aan de Vee - artsenyschool moet
strekken , komt zulks van zelf voor, wanneer
sommige zaken eene nadere toelichting en ver-
, dere uitbreiding behoeven, of wel eene by zondere
overweging vorderen, indien ons gevoelen van
dat des Schryvers , ten aanzien van eenige
onderwerpen, moge verschillen. Hier en daar
zal de Lezer eene enkele aanteekening, welke er
door. my is bijgevoegd, aantreffen: Den eenig-
zins onvloeibaren styl van den Schryver heb*
ben ivy niet overal kunnen wegnemen, doch
wy hebben, getracht dien , door het verkorten
«f omzetten der zinsneden , zoo veel mogelyk, te

verbeteren, nogtans, zooveel wy ons beicust
zyn, altyd behoudens de waarheid en den
geest van het oorspronkelyke. Voorts zyn de
latyhsche namen der geneesmiddelen, volgens de
Pharmacopoea Belgica, en ook de oude gebruikelyke
benamingen der scheikundige bereidingen er veelal
bygevoegd, de laatste, omdat ik volkomen instem
met het gevoelen van hen, die willen , dat men
�voor als nog de oude triviaal-namen voor het
receptereen zal blyven gebruiken, iets hettoelk ik
ook inzonderheid de Vee-artsen meen te moeten
aanbevelen.

Ik tvensch, dat deze onze pogingen ter bevor-
dering van Vee-artsenij kundige kennis in ons
land aan het bedoelde oogmerk mogen beantwoorden,

JJj rec ht den 15 September,
1827.

(Jfscboon de meeste Vee-arsenijkun-
dige schrijvers zich ook eenigermate met
de uitwendige ziekten der dieren hebben
bezig gehouden, zoo ontbrak het tot nu
toe nog aan een handboek, hetwelk tot
eenen leiddraad voor het heelkundig onder-
wijs kon dienen. Immers, ajhoewel woi<-
stein veel voor dit gedeelte der wetenschap
heeft gedaan, zoo is men evenwel, indien
wij eenige bijzondere gevallen, en voorts
dat geen, wat ammon, gohiek^havemann,
xafosse, tscheuun , viborg en eenige an-

deren mede gedeeld hebben , uitzonderen , nog
geen' stap verder gekomen, en zelfs het,
in het jaar J820 en 1821 verschenen, werk
over d.e yee-arsenijkundige heelkunde is
niets meer dan eene zeer gebrekkige ver-
zameling van zaken, uit andere schriften
genomen,

Jk vlei mij dus , door dezen mijnen o,n<
dernomen arbeid, eene behoefte te hebben
vervuld, en hoop , dat dit werk aan het
bedoelde oogmerk moge beantwoorden.

Ik heb het mij voorgenomen plan, zoo
als gedeeltelijk reeds vroeger in de vee -
artsenijkundige werken is aangeduid ge-
worden , en zoo als in de aanwijzing van den
inhoud wordt opgegeven, naauwkeurig ge-
volgd , zonder mij evenwel geheel onvoor-
waardelijk aan eenig leerstelsel te hebben
gehouden, maar ik heb de zaken zoo be-
handeld , als zij, naar mijn inzien, wezen-
lijk bestaan. Inzonderheid geldt dit ten
opzigte van het uitoefenende (practische} ge-
deelte , van de bijzondere [specielle) en werk-
dadige (operative) heelkunde.

Om het karacter der ontstekingen na-
der te bepalen, heb ik mij van de uitdruk-
king sijnocheus (sijnocha) en torpide {tor-
por�), in plaats van hi/perstenisch ste-

nisch en astfienisch bediend, welke uit-
drukkingen slechts als 'kunstbenamingen
Van denzelfden bestaanden ziekte - toestand
moeten worden beschouwd. De eersten
X kwamen mij; voor meer over een te komen
met de tegenwoordige gesteldheid der ge-
neeskundige wetenschappen. In het alge-
meen zijn deze benamingen ook reeds lang
in de geneeskunde ingevoerd en gebrui-
kelijk. Intusschen heb ik, tot meerdere dui-
delijkheid, de laatste en ook de zoodani-
ge niet achter wege gelaten, die een' en
denzelfden toestand beteekenen.

Het ontstekingachtig karakter, dat noeh
waar ontstekingachtig is , noch met eenen we-
zenlijken zwakheids-toestand gepaard gaat,
heb ik , uit dien hoofde, met de benaming
van eretisch (erethismus) bestempetd, daar
deze , in de voornaamste geneeskundige wer-
ken , voor dien toestand gebruikt wordt,
welken ik onder dezelve beschreven heb.
Daarentegen heb ik echter vele gebrekkige
benamingen van sommige ontstekingen, als
bijv. miitvurige, dwalende of wandelende,
Totachtfge enz. geheel weggelaten, om, door
de veelvuldige onderafdeelingen van de soor-
ten der ontstekingen, den leerling en den
iqzer niet op eenen dwaalweg te brengen.

; Ik geef dit Heelkundig Hankhoek aan
het oordeel van het publiek over, (aan het-
welk echter nog een belangrijk gedeelte,
namelijk de verloskunde der huisdieren,
ontbreekt, hetgeen ik naderhand, met een
daartoe betrekkelijk voorwerp , voornemens
ben in het licht te geven), en ik verzoek
tevens een' ieder, die grondige aanmerkin-
gen omtrent de behandeling van het een
of ander onderwerp der voorgestelde zaken,
kan aanvoeren, mij door daadzaken te wil-
len onderrigten , daar te groote toegevenheid
in het gebied der wetenschappen tot niets
anders leidt, dan dat men in zijne , eenmaal
aangenomene , meening voortgaat, en hart-
nekkig al het andere verwerpt; hierbij
wint echter de wetenschap niets.

Ik heb dit werk grootendeels voor mijne
leerlingen ontworpen en bewerkt, en naar
hetzelfde handschrift uitgegeven, volgens het
welk ik, sedert mijne aanstelling aan de
bier bestaande Vee-artsenijschool, onderwe-
zen heb. Vooral nogtans moet het ook zooda-
nige Vee-artsen welkom zijn , die geenszins
aan zulk eene grove empirie gehecht zijn ,
dat zij alleen voorschriften tegen deze of gene
uitwendige ziekte wenschen te bezitten, maar

die op den ingetreden loopbaan dezer we-
tenschap wenschen voort te gaan en nuttig
te zijn.

berlijn den i Mei i8aa.

VOOR DE TWEEDE UITGAVE.

~~�---------eot&xa--------a~~ j

JL/e eerste uitgave van dit werk is uit-
verkocht , waardoor ik de overtuiging heb
verkregen, dat hetzelve, door het publiek,
zeer goed ontvangen is geworden , en daarom
heb ik de tegenwoordige uitgave ten uit-
voer gebragt. Ook is dit werk als handboek
bij de voorlezingen aan eene der voornaam-
ste Duitsche Vee-artsenijscholen gebruikt.

Voorts zijn twee beoordeelingen van het-
zelve tot mijne kennis gekomen, waarme-
de ik zeer wel te vrede kan zijn.

De opsteller der eerste beoordeeling , wel-
ke ik, in het aift stuk der Salzburgischen

Medlzinisch - Chirurgischen zeitung van het
Jaar 1824 vond, heeft onder vele loftuitin-
gen , onderscheidene wenschen geuit, die ik
echter, ingevolge de strekking van mijn
werk, ciet alle vervullen kan.

cc Te vergeefs heeft namelijk deze Recensent
de kunstbewerking van het kwaadaardig
klaauwzeer der schapen, de inenting der
schaaps - pokken , iets over de tongblaar ,
over het mond - zeer , over de behandeling
der antrax- gezwellen enz. gezocht. »

Ik moet hierop antwoorden :

De kunstbewerking der klaauw-ziekte
is in het geheel niet als eene bijzondere ope-.
ratie te beschouwen , of beter gezegd, zij
komt bij dezelve, als zoodanig, in het ge-
heel niet voor, dat daarover eene bepaalde
beschrijving kan gegeven worden, daar toch
bij deze ziekte slechts al het ziekelijke wordt
weggenomen , opdat de goede �f slechte etter
zich behoorlijk ontlasten kan , en de genees-
middelen ter behandeling van de ziekte tot
het deel en de plaats kunnen komen , om be-
hoorlijk te werken. Bij eene zoodanige kunst-
bewerking komen dus de algemeene regelen
in aanmerking , welke bij de behandeling der
zweren worden opgegeven.

Paar het, bij de bewerking van dit boek ,

geenszins mijn voornemen was, om over d�
heerschende ziekten te handelen, zoo liet
ik ook de operatie, waarover gesproken
wordt, en , om dezelfde reden , ook de inen-
ting der schaaps-pokken weg , daar beiden ,
zonder eene volkomene en grondige behan-
deling van het onderwerp, waartoe zij be-
hooren , hier gevolgelijk weinig of in het ge-
heel geen nut doen zouden.

Insgelijks behoort de tongblaar, het mond-
zeer en de klaauw-ziekte hier niet, en ik
moet bekennen, dat dit alles beter in een
werk over de heerschende ziekten dan in
een heelkundig handhoek past.

De antrax- builen of antrax - gezwellen
zijn geenszins de ziekte zelve, maar toeval-
len of voortbrengselen der antrax - ziekten.
De geneeswijze derzelve behoort dus ook in
de verhandeling over deze geheele ziekte,
en gevolglijk in de leer der heerschende
ziekten , daar de enkele behandeling der toe-
vallen eener ziekte eenzijdigheid zoude te
weegbrengen, en het werk daardoor veel te
uitgebreid zoude zijn geworden: daar ik
dan insgelijks in hetzelve bijv. de worm-ziek-
te had moeten voordragen , dewijl . hierbij
ook gezwellen en verzwerihgen aanwezig
Zijn. Het zal intusschen geen' bekwamen

Vee-arts in den zin komen, de voortbrengse-
len ( de gezwellen en zweren) dezer ziekte
alleen heelkundig , dat is , slechts uitwendig
te behandelen.

Miste de Heer Recensent het opensnijden
van den achterbuik, bij de opgeblazenheid
van het rundvee, zoo is zulks buiten mij-
ne schuld , en ik verwijs dienaangaande naar
§. 68. bladz. 53g. der eerste uitgave.

Dolle honden en dieren, door dolle hon-
den , gebeten, heb ik, na de bekendmaking
van de waarnemingen van marochetti niet
onder mijne behandeling gehad, en kan daar-
om hierover niets bepaalds zeggen.

Om draaijende schajaen te branden had
ik slechts zeer weinig gelegenheid, ( Zie
bladz. rr. van het derde deel). De wijze van
neirac heeft intusschen reeds opgehouden
haren roem te handhaven.

De werken van greve , welke mij worden
aanbevolen, kende ik reeds lang, toen ik
mijn werk uitgaf; dezelve hebben voor
mij weinig waarde, daar zij, naar mijn
inzien, te veel zaken bevatten, die elkan-
ianderen wederspreken en ounaauwkeu-
rig zijn.

De hoeveelheid van bloed, welke behoort
te worden afgetapt, kan, bij eenen zieke-

lijken toestand, overeenkomstig denzelven ,
slechts betrekkelijk zijn*. Hierover is bij
de kunstbewerking van het aderlaten vol-
doende gehandeld geworden.

■WOHLERS aanmerkingen "over de etter-
dragten " stem ik daarom des te minder
toe, dewijl ik van het tegendeel overtuigd
ben. Waarom zou , voor het overige , ook
de dragt juist aan de linker en niet aan
de regter zijde des diers gezet worden ?
Maar aan beide zijden doet zoodanige et-
terdragt niet die uitwerking, welke eene
8 tot 12 duimen lange dragt bij het rund-
vee , in de lengte door den kossem getrok-
ken , en tot tusschen de voorbeenen afloo-
pende, daarstelt. Hier toch heeft eene veel
grootere ruimte tot uitzetting plaats.

Den Heer Recensent zal het ook genoeg-
zaam bekend zijn, dat bij liet miltvuur,
de borst-ingewanden gewoonlijk bij voor-
keur aangedaan worden , waarom de etter-
dragten met het meeste voordeel in den borst-
lap of kossem geplaatst worden, en er
kunnen hier zelfs twee dragten getrokken
worden.

In het i5'9*^u en i6o^sl8 deel van de Leip-
z'fger Literatur - zeitung van het jaar i824,
was de tweede Recensie geplaatst, die

mij e«hter eerst m de handen vielf toen
tii vellen dezer qitgave reeds afgedrukt
waren. De Heer Recensent heeft mijn
werk zeer naauwkeurig nagegaan, hetgeen
ik wenschte, en waarvoor ik zeer dank-
baar ben. Bijna aan het eind is hij van
zijn pad afgeweken, daar ook deze Ree.
de voortbrengselen der anthrax -ziekten in
een heelkundig handboek hoopte behan-
deld te vinden.

Wat zal toch eigenlijk de beschrijving
van een �nkel toeval eener ziekte voor
nut aanbrengen, wanneer al het overige,
overeenkomstig de strekking van het werk ^
ontbreken kan ? ,

De Heer Recensent " verlangt immers
alleen onderrigting omtrent de, uitwendig
aan het dierlijk ligchaam zigtbaar wor-
dende, uitwerkingen van het anthrax -gif,
als het ontstaan (?) van de tongblaar,
het kwaadaardig klaauwzeer en dergelijke
ziekten meer. "

Hetgeen de Heer Recensent over de ge-
breken der Vee-artsenijscholen zegt, hier-
omtrent stem ik volkomen met hem in. Over
dit stuk hebben zich reeds hier en daar
meerdere stemmen doen hooren, bijv. in de
&' uitgave van h�t Conversations Lexicon,

op bet artikel « Thierartzeneikunde» en
bet zoude nuttig zijn, wanneer eenmaal
diegene, welke zich met de regeling van
zoodanige inrigtingen bezig moeten houden
dit ter harte namen. Doch gewoonlijk
zijn deze, helaas !, ( men zie het gemel-
de artikel ) ook menschen-artsen, en wan-
neer deze hierbij ook Vee - artsenijkund�gen
raadplegen, zoo verkiezen zij'hiertoe somwij-
len zoodanige personen , door welke zij op
den dwaalweg gebragt worden, of van
wie zij niets bruikbaars erlangen.

De belofte, bij mijne eerste uitgave ge-
daan , om eene verloskunde met een daar-
bij behoorend voorwerp te geven, heb ik
volbragt. Dezelve bevindt zich in mijn
Gest�ts-und z�chtungskunde. (*) Insge-
lijks heb ik een hufbeschlagskunst, (-J-) zoo-
als het op Bladz. 6o5. der eerste uitgave
beloofd was geworden, aan bet publiek
medegedeeld, waardoor ik de berisping
meen te ontgaan , welke mij in deze beoor-
deeling zoude treffen.

In het werk over het hoefbeslag zal

~~■-**-""***-^t-^ji"�**^:iil" ■■ i~~ ~~.....-■ �~~

(*) Berlin i8a4.
(f) Berlin i8₂5.

men vinden, dat ook ik de kennis van
het hoeibeslag als een zeer gewigtig deel
der vee -artsenijkundige heelkunde beschouw.
Wat ten laatste het besluit dezer reeen-
sien aangaat, zoo beroep ik mij op dat-
geen , wat ik in mijne voorgaande voor-
rede , en, in het bijzonder, in het laat-
ste gedeelte van dezelve gezegd heb; en
dit zal dan, voor het tegenwoordige., wel
genoeg zijn.

Ik zeg de beide Heeren Recensenten ver-
pligtenden dat�k voor de, mij medegedeelde,
aanmerkingen, en verzoek hen nadrukke-
lijk , in het vervolg mijne werken, wat de
zaken zelve aangaat, zonder verschooning
en streng te beoordeelen, zooals ik, te
dezen opzigte, in de voorrede der eerste
uitgave, mijnen wensch heb te kennen ge-
geven. Trouwens hierbij kan het geheel
winnen (*).

(*) Den berisper, welke meent, dat de driesnedige
en vierhoekige hechtuaalden, op grond dat de Zadel-
en Schoenmakers van dezelve , bij hun werk, ge-
bruik maken , boven de , door mij aanbevolehe,. twee-
snedige hechtnaalden , de voorkeur verdienen , acht
ik de moeite niet waardig te antwoorden.

Ik heb deze uitgave nog met eenige
bijvoegselen en verbeteringen verrijkt, wel»
ke bijzonder voor de uitoefenende heelkun-
de van belang zijn. De opmerkzame lezer
zal dezelve wel aantreffen; � voor ande-
ren , welke sleehts een enkel hoofdstuk
uitkiezen mogten, schrijf ik dit werk vol-
strekt niet, daar het geheel dan ten min-
ste twee malen zoo dik had moeten wor-
den. Ik hoop dat ook deze nieuwe uit-
gave wederom zeer welkom moge zijn.

B E rl u N in November
1824.

JL/e Vee-artsenijkundige Heelkunde (Ch'f/irgia
feterinarid) bezit eene aanmerkelijke uitgebreid-
heid. � Zij bevat al die ziekten in zich, bij
welke j onder de overige verschijnselen, de
gebreken der uitwendige gedaante van e�nig
deel des dierlijken Jigchaams _i de voornaamste
uitmaken , tin tdt welker genezing de uitwen-
dige aanwending van geneesmiddelen of van
werktuigelijke hulp gevorderd wordt.

Deze wetenschap is van groot aanbelang
�n een' wijden omvang. � De meeste ziekten ,
inzonderheid die der grootere landhdishoude-
lijke dieren, beho�ren onder haar gebied (bijv.
beleedigingeft van de uitwendige ligchaatns dee-
len, als de nekbuil, de zadeldrukking, het
vernagelen , kneuzingen en beleedigingen van �en
hoef, der ledematen, enzi.) �n tord�re� e�ne

heelkundige behandeling. Vele dezer ziekten
komen aan de ledematen voor, en dikwijls ma-
ken deze , bij gebrek eener doelmatige behan-
deling , het dier onbruikbaar.

De ziekten, welke eene heelkundige behandeling
vorderen, hebben niet altijd en alleen derzelver
grond in werktuigelijke beleedigingen des ligchaams;
derzelver aard. berust ook op de veranderlijk-
heid der krachten van het dierlijk ligchaam, op
invloeden, welke in het algemeen op het
dierlijk organismus nadeelig werken, en op
vele andere omstandigheden, die wij ver-
volgens zullen leeren kennen, en welker uit-
werkingen zich veelvuldig als uitwendige ziek-
ten openbaren. Om deze redenen zijn het niet
alleen enkele bekwaamheden, bijv. in het ont-
mannen , het angliseeren enz., welke den Heel-
kundigen Vee-arts uitmaken, die, wanneer de
natuur of het beloop der ziekte van den ge-
woonen weg afwijkt, in twijfel en verlegen staat,
daar hij alsdan niet weet, hoe te handelen.
Neen, � hij moet niet alleen met de geheele
Vee-artsenijkundige heelkunde, maar ook met
al de overige deelen der Vee-artsenijkunde
bekend zijn. Het onderscheid trouwens tusschcn
Arts en Wond-arts is hier geenszins als wen-
schelijk te beschouwen; doch bovenal moet
hij met de zamenstelling des dierlijken ligchaams ,
hetwelk het voorwerp der heelkundige behande-
ling is, [Zoolomie) en met de vemgtingen van

tfeszelfs bijzondere deelen, zd� wel in den ge-
bonden als ziekelijkdn staat, (Physlologle �d
Pathologie) naauwkeurig bekend zijn, ten einde
daar door den gezonden van den zieken toestand
behoorlijk te kunnen Onderscheiden. Verder
moet hij de noodige vaardigheid bezitten % welke
tot het doen van de heelkundige handverrigtin-
gen, ter genezing der uitwendige ziekten der'
dieren, tereischt worden, alsmede niet de prak-
tische aanwending der handgrepen, volgens d�
Verschillende wijzen der kunst, bekend en in
staat zijn dezelve uit te voeren* Maar bovenal
behoort hij een duidelijk< Zeker, en spoedig over-
zigt te kunnen nemen omtrent hetgeen iil buiten-
gewone en zeldzame gevallen te doen en te ver�
figten valt; weshalve hij zich tegenwoordigheid
Van geest moet zoeken eigen te maken.

De juiste praktische aanwending (Routine")
der verschillende handgrepen en kunstverrigtin-
gen wordt verkregen en aangeleerd ^ door �ene
Welberadene, vrijmoedige en dikwijls herhaalde
behandeling van dezelfde en gelijksoortige
ziekten.

De Heelkundige Vee-arts moet ook, uit dien
hoofde, met al de takken der Vee-artsenijkunde
bekend zijn, om zoo wel de terugwerkingen der
heleedigde deelen, bijv. van bloedvaten *
tan wonden, waarbij somwijlen eene smet-
stof in het ligchaam wordt overgebragt, op de¹overige deelen te kunnen kennen, verklaren ert
Aa �?e-

behandelen; als mede , ten einde zoodanige on-
geregelde werking der dierlijke levenskrachten te
Ictinnen beoordeelen , welke uitwendige gebreken
of ziekten van den vorm, als bijv. verzweringem,
ten gevolge hebben.

Alhoewel men de geheele Vee-artsenijkunde,
uit hoofde van derzelver grooten omvang, en
ten einde een duidelijker begrip aangaande de
bijzondere ziekten te erlangen, alsmede om het
onderwijs gemakkelijker te maken, reeds in in-
wendige en uitwendige Vee - artsenijkunde
[Therapiu en Chirurg ia~) heeft verdeeld, zoo
is het echter noodzakelijk de laatste, om een
beter overzigt te verkrijgen, nader in onder af-
deelingen te doen vervallen. Men verdeelt de-
zelve daarom :

I. In algemeene Vee-artsenijkundige Heel-
kunde , {Chirurgia p^eterinaria generalis.)

IL In bijzondere Vee-artsenijkundige Heelt
kunde, {Chirurgia Veterinaria specialist)

III. Inde operative Vee-artsenijkundige Heel-
kunde of de leer der heelkundige kunstverrigtin-
gen , (Chirurgia Veterinaria operativa.)

I. De algemeene Vee-artsemjkundige Heel-
kunde of de leer der algemeene Heelkundige ge-
neeskunde bemoeit zich slechts in het algemeen.
met de uitwendige ziekten, en gevolgelijk met
de kennis der ziekteverschijnselen, derzelver be-
hoorlijke rangschikking , naar orde en geslacht;
doch zij beschouwt dezelve slechts uit

een algemeen oogpunt. Zij handelt dus over vele
ziekten van eeneen dezelfde klasse of geslacht,in het
algemeen; zij bemoeit zich verder met den aard
der ziekten, met betrekking tot derzelver oor-
zaken ih het algemeen, en met de algemeene re-
gelen of wijze om dezelve te genezen. Zij
maakt den grond uit der bijzondere Vee-artse-
mjkundige Heelkunde*

E�ne verdere verdeeling dezer algemeene leer
berust- op het wezen der ziekte zelve, al?
den eenigen grond , waarop het mogelijk
is eene juiste verdeeling te vestigen. Er doet
zich slechts eene zwarigheid tegen zoo-
danige verdeeling op, welke gelegen is in de
zamenstelling of vereeniging (compositie en com^-
plicatie) der ziekelijke verschijnselen.

2. De bijzondere Vee-artsenijkundige Heel�-
kunde bevat in zich de bijzondere eigenschap^
pen, welke iedere ziekte bezit, voor zoo vep
dezelve of het deel, waarjn zij plaats
vindt, verandering of wijziging ondergaat. Zij,
handelt over de enkele gevallen in het bijzon-
der, ten einde de kenteekenen, de oorzaken
geneeswijze enz., overeenkomstig iedere bijzondere
ziekte, te beoordeelen, te vergelijken en te be-
handelen. Zij bemoeit zich dus met iedere
ziekte op zich zelve.

3. De operative Vee-artsenrjkundige Heel-
kunde of de leer der Heelkundige kunstmatiger
verrig�Dgen, welke aan de ligchamen der die-

j?en te pas komen , bepaalt zich geheel en alleea
tot de uitoefening dei" handgrepen, welke tot
de Heelkundige Vee-artsenijkunde behooren.

De algemeene Vee- ariseuijkundige Heelkunde
Staat in een zoo naauw verband met de alge-
meene geneeskunde der dieren, dat zij, in vele
opzjgten, niet van elkander kunnen worden ge-
scheiden , en daarom zal het ook noodig zijn,
het belangrijkste leerstuk van beiden, namelijk
dat der ontstekingen , bier vooraf te laten gaan.

�x<w>:«& <■

Het Leerstuk der Ont-
stekingen.

\_/.nder den naam van ontsteling (inflammatio)
verstaat men gewoonlijk dien toestand van eenig
'�jL deel des dierlijken ligchaams, -waarin buiten-
gewone roodheid, pij o , verhoogde warmte en,
zwelling waargenomen worden. Deze benaming
is slechts een kunstwoord [nomen technicum) ,
daar wij eigenlijk niet weten , wat ontsteking is;
doch wij verstaan hier onder altijd eenen zieke-
lijken toestand, waarbij de vormdrift in het dier-
lijk ligchaam, in derzelver aard, van hare regel-
matige werking afwijkt, welke in het begin altijd
met eene vermeerderde opwekbaarheid van
het slagaderlijk , vaatgestei des ontstoken deels
gepaard gaat.

Het een of ander dezer opgegevenc verschijn»
selen kan somwijlen schijnbaar ontbreken, daar
het zich niet volkomen duidelijk openbaart, (zoo
als bijv. de roodheid in eene, met haren be-
dekte , donkere huid; de zjwelling, bij ontsta -
king der deelen , welke in den hoef bevat zijn) ;
bij een naauwkeung onderzoek zal men echtep
al de genoemde verschijnselen, het eene meer
het, andere minder, duidelijk waar kunnen ne-
men. Deze verschijnselen verschillen nogtans aan-
merkelijk , naar het onderscheid der werktuigen,
welke door ontsteking zijn aangedaan. Zoq
hebben er, bijv. andere verschijnselen plaats, bij
de ontsteking der weioliezen, andere bij do
ontsteking der slijmvliezen , andere bij de ont-
steking der beenderen, enz.

Daar echter de toestellen , en stelsels van werk-»
tuigen uit meerdere en verschillende deelen zijn,
te zamengesteld , zoo kunnen ook in deelen, welke
uit meerdere bijzondere werktuigen bestaan , ver-»
schillende en zelis zaniengestelde verschijnselen
voorkomen,

De ontsteking heeft de grootste overeenkomst
jnet de koqrts, waarom Eeil zegt, dat zij eene
plaatselijke koorts is, en dat de ontsteking de-
zelf-

sselfde ziekelijke gesteldheid daarstelt in de va-
ten van een bijzonder deel, welke de koorts voor
het geheele vaatgeslel uitmaakt. Zij is de grond-
oorzaak van alle plaatselijke ziekten; want, zon-
der ontsteking, ontstaat bijna geene plaatselijke
ziekte, of zij komt met dezelve te voorschijn
en vergezelt haar, of zij is er een gevolg
Van. De ontsteking komt in al die deelen
voor, waarin zich vaten en zenuwen bevinden,
dus ook in de beenderen. De beenontsteking
heeft ook al de verschijnselen , die tot het wezen
der ontsteking behooren, gemeen met die,
Welke in de zachte deelen plaats vinden.

Kenteehen. Tot de wezenlijke verschijnselen
der ontsteking behooren :

U, De roodheid. Zij ontstaat door het in-
dringen van bloed in de haarvaten van de op-
pervlakte des ligehaams of van het ontstoken
deel, welke, in den gezonden toestand, slechts
weinig bloed of alleen bloedwei voeren. Dit
indringen is een gevolg van de meerdere werk-
zaamheid der vaten .van het aangedane deel,
waar door de fijnere of haarvaten verwijd of
uitgezet worden, en de roodheid wordt dui-
delijker, naar mate dat het deel of werktuig
prikkelbaarder en vaatrijker is, � Men neemt
de roodheid alleen waar op eene witte huid of
A 5 aan

aan deelen, welke van haar ontbloot zijn, (bij
witte Paarden , Schimmels, Isabellen , bij bonte
Paarden, bij bonte en witte Koeijen, bij Schapen,
enz.); verder aan het inwendig bekleedsel der
ueusholligheden, van den mond, der darmope-
nmg, der scheede, aan het bindvlies des
oogs, aan witte uijers, aan den kroonrand en
de witte lijn van de hoeven der paarden, en
aan alle deelen, welke van haren en huid ont-
bloot zijn, enz. ; bij eene donkere huid en don-
kere haren, daarentegen, kunnen alleen de
overige verschijnselen aanduiden, of er ontste-
king aanwezig is , of niet.

Aan haarlooze of met weinig haar bedekte
ligchaams deelen, als aan de lippen, de oog-
leden , den koker, den balzak, den aars, het
haarlooze gedeelte onder den staart, de scheede-
enz., bij paarden, neemt men , bij de ontste-
king, in plaats der roodheid , eene eigene glans.
der deelen waar.

De roodheid van een ontstoken deel is niet
overal gelijk. In het midden, van waar de ont-
steking zich verspreidt, of waarop de oorzaak
het eerst gewerkt heeft, neemt men de rood-
heid
*..-■'■■

heid het duidelijkst waar , terwijl zij, naar den om-
trek toe, minder wordt. Zulks zien wij duide-
lijk bij de ontsteking van het neusvlies der
paarden , indien er naderhand zweeren op het-
zelve ontstaan , als ook aan de witte urjers der
koeijen, v��r het uitbotten der koepokken,
enz. , of wel aan het ligchaam der schapen,
v��r dat de natuurlijke of ingeente schaaps-
pokken uitkomen. Verder is de roodheid, naar
den trap, den aard en het karakter der ont-
steking verschillende, en, dien ten gevolge ,meer
of minder zigtbaai*.

De pijn ontstaat door verhoogde gevoelig-
eid 'sensibiliteit} van het ontstoken deel, voor
uitwendige prikkels; zij vermeerdert, naar mate
de overige verschijnselen, als de roodheid,
enz. toenemen, en verschilt, voor het overige,
naar mate het dier of zelfs sommige deeleu
des ligchaams voor uitwendige indrukken meer
of minder gevoelig zijn. Wij kunnen bij de
dieren, slechts eenen geringen, eenen ster-
leren en een zeer hevigen trap van pijn
aannemen. Deze verschillende trappen van pijn
kunnen aanhoudende of tusschenpoozende zijn,
en dezelve worden alle, door de verhoogde
gevoeligheid des zieken diers, kenbaar.

De pijn is in de vaste deelen gewoonlijk ster-
ker , dan in de nabij gelegene zachte deelen.
Zulks is niet zoo zeer gelegen in de verschil-
lende betrekkingen der levenskracht, waarin
deze deelen tot elkander staan, als wel in de
drukking en, spanning, welke de harde ge-
zwollene op de gevoelige zachte deelen vor-
.oorzaken. Om deze reden zijn beleedigingen
en ontstekingen der deelen, in den hoef bevat _rzoo pijnlijk, vermits de weeke, gevoelige deelen
zich hier juist tusschen twee harde ligchamea
bevinden, daar de hoef trouwens , bij het ne-
derzetten op den bodem, tegen de weeke
deelen drukt, terwijl deze geene ruimte vinden _yom zich uit te zetten of te wijken.

De vermeerderde warmte in eenig ontstoken-
deel wordt, door de verhoogde of versterkte
werkzaamheid van het vaatgestel, en door de
verhaaste beweging des bloeds in het ontsto-
ken deel zelf, ontwikkeld, ofschoon de tempe-
ratuur niet hooger is, dan van het bloed,
dat zich in het hart en de groote vaten der
borst bevindt. De warmte is evenwel bij de
ontsteking van een deel der ledematen, bijv.
van den ontstoken voet, met betrekking tot

den gezonden, altijd aanmerkelijker, dan bij
ontstekingen aan den romp.

Verhoogde warmte ontstaat, in het algemeen,
ook daar, waar de werking der levenskracht
verhoogd of versterkt is. In de beenderen houdt
zij dikwijls zeer lang aan. Zij verschilt naar de
oorzaken, waaruit zij ontstaan is, naar het deel,
waarin dezelve plaats vindt, naar de bijzondere
gevoeligheid en de gesteldheid des diers, en
eindelijk naar den trap , den aard, en het ka-
rakter der ontsteking.

De zwelling ontstaat door den zamenloop
van meerdere ziekelijke uitwerkingen. Door het
indiingen van bloed in de fijnere haarvaten,
welke anders alleen bloedwei voeren, worden
deze verwijd ■, en het deel verkrijgt daardoor
«enen grooteren omvang. Deze verwijding
dtr haarvaatjes geschiedt gewoonlijk na
voorafgegane of nog aanwezige oorzaken,
zeer spoedig, en, in het laatste geval,
des te schielijker, naar mate de voortdu-
rende oorzaak der ontsteking sterker is. Bij
de ontsteking heeft er altijd eene versterkte
voedingskracht, eene vermeerderde afscheiding
van vezelstof (plastische lympha) plaats. Deze
vezelstof wordt tusschen en op de vezelen, in
het celweefsel, uitgestort, en legt den grond

t�t nieuwe voortbrengselen of gezwellen, welke
blijven bestaan.

De zwelling heeft in de zachte deelen ster-
ker plaats, dan in de harde ; doch men neemt
dezelve ook zelfs bij de ontsteking der beende-
ren Waar; zij ontstaat hier evenwel langzamer»
Sterker is de Zwelling bij de sponsachtige been-
deren en in de beeu-einden, dan in de Vaste
beenderen. � Op deelen, welke met haar be-
zet zijn , rigten de haren zich op, naarmate de
zwelling sterker of geringer is. De vermeerderde
warmte, als verschijnsel der ontsteking , brengt
voorzeker ook veel toe tot de uitzetting der be-
werktuigde deelen.

De hardheid, welke men bij de zwelling waar-
neemt , schijnt in den eersten opslag, met de
uitzetting te strijden; doch dezelve moet ver-
klaard worden uit de vermeerderde kracht
van zamentvekking der kleinere vaten, en uit de
spanning des ontstoken deels , veroorzaakt door
de uitzetting of verwijding der vaten en vezelen.

De hardheid bij zoodanige ontstekingachtige ge-
zwellen bestaat alleen voor het gevoel. Eigenlijk
beslaat er geene hardheid, maar deze zwellin-

gen zijn zeer veerkrachtig ₉ en, om dezelve van
de .verharding te onderscheiden, behoeft men
er slechts met den vinger op te drukken, wan-
neer de zwelling voor denzelven wijkt, en, na
het ophouden der drukking, herstelt zich de
verdieping spoedig. Zoo kan men ook door
drukking, aan een haarloos ontstoken deel, de
roodheid doen verdwijnen, welke evenwel ook,
na het ophouden van dezelve, wederom te
voorschijn komt.

De slagaderen van een ontstoken deel klop-
pen sterker, dan die van een gelijk deel,
dat niet ontstoken is. De oorzaak dezer
sterkere klopping is> gelegen in de verwijding
der haarvaten en den vrijeren omloop des
bloeds in de fijnere vaten van het ontstoken
deel, om dat deze vaten, in den gezonden
toestand, alleen bloedwei voeren. (Zie § 10).

Vele ontstekingen gaan van koorts vergezeld,
Welke dan als eene uitwerking der ontsteking
(symtomatische koorts), moet beschouwd worden.
Zij kan door het toenemen der ontstekings toe-
Vallen voortgebragt worden; doch zoodanige
koorts kan al de verschijnselen Yan eene oor-

spronkelijke (idiopatische') koorts bezitten, en
kan ook in alle uitgangen eindigen, welke aan
de laatste eigen zijn.

Behalve de opgegevene verschijnselen, behoct-»
ren, om de aanwezigheid der ontsteking te
kunnen bepalen, hief nog toe eene verzwak-
te , gebrekkige of belette verrigting van
het deel of werktuig, waarin de ontsteking zich
heeft gevestigd. Bij ontstekingen van het schen-
kel-been, der voeten, enz. gaan de dieren kreu-
pel ; bij ontstekingen der afscheidende¹ Werktui-
gen , wordt de afscheiding verminderd of dezelve
houdt geheel op. Ontstekingen, welke niet
aan de oppervlakte des ligchaams, maar in de
dieper gelegene deelen plaats hebben, kunnen
alleen uit de belette of veranderde verrigtingen
der aangedane deelen, Uit den algemeenen
toestand des ligchaams, en uit de eigene ver-
schijnselen , welke ann bijzondere ontstekings-»
ziekten eigen zijn, gekend worden.

Is men omtre�t het bestaan of de zitplaats*
eener ontsteking aan de uitwendige ligchaams-
dcelen (voornamelijk, indien niet al de verschijn-'
selen gelijktijdig aanw ezig vya) in twijfel, zoo be-<

strtjlte men de deelen van denzelfden naam,
met eene pap van leem of klei, met water ver-
dund of soortgelijk middel i alsdan zal het
ontstoken deel spoediger droog worden, dan
hetwelk niet ontstoken is. Deze proef kan met
voordeel, vooral aan de beenen en voeten der
dieren, in het werk gesteld worden.

Over het verschil der Ontstekingen, met
opzigt tot derzelver oorsaken.

Eigenlijdige (idiopatische) ontstekingen
zijn zoodanige , welke in het deel ontstaan , waar-
op de oorzaak onmiddelijk gewerkt heeft.
Alle werktuigelijke oorzaken of beleedigingen,
welke op eenig deel derzelver vermogen heb-
ben uitgeoefend, de werking der koude damp-
kringslucht op het sterk verwarmd ligchaam
des diers enz., brengen dezelve voort.

Medelijdige ( sympatische ) ontsteking
wordt genoemd, wanneer, door de werking eenej?
schadelijke oorzaak, in eenig deel des ligchaams,
ontsteking wordt voortgebragt, ten gevolge waar-
van een ander deel, door medelijdige aandoe-
ning, insgelijks in denzelfden toestand gebragt

wordt. Wanneer bijv. een Paard zich een nagel
in den voet treedt, zoodat deze door den
hoef tot in de zachte deelen des voets of
zelfs door de buigende pees van het hoef been,
of wel tat in het hoefgewricht dringt, dan
kunnen hierdoor koorts, de mondklera, zelfs
longontsteking ontstaan. Al deze gevolgen na
zijn als medelijdige (sympatische'), of ook wel
als toevallige (symtonialisc/ie) uitwerkingen te
beschouwen.

Bijzondere of eigenaardige ontstekingen
(jnjlammatio specialis). Deze hangen af van
oorzaken van een eigen aard (sui generls), welke
slechts deee en geene andere soort van ontste-
king voortbrengen. Hiertoe behooren de koe-
en schaapspokken, het klaauwzeer der scha-
pen, de worm, de mokverzwering bij het
Paard, voorts in het algemeen roosachtige ont-
stekingen en de zoodanige, welke , ter oorzake
eener, door verwonding aangebragte , smetslofi'e
of van een vergift worden voortgebragt.

De ontsteking met neiging tot versterf (in-
flammatio gangraenescens). Hieronder ver-
staat men die ontstekingen, welke zich, na

derzelver ontstaan, spoedig uitbreiden en in
het vuur overgaan. Zij onderscheiden zich door
de algemeene verschijnselen van zwakheid en
verlamming van de werkzaamheid der dierlijke
bewerktuiging; zij ontstaan voornamelijk door
den nadeeligen invloed van den dampkring op
het ligchaam. De verschijnselen dezer ont-
stekingen zijn hevig en hebben een schielijk
beloop. Hiertoe behooren zoodanige ontste*-
kingen, welke bij de antrax-ziekten, als het
miltvuur, en bij rotkoortsen enz. voorkomen.

Van meer aanbelang voor den praktischen
Vee-arts is de verdeeling der ontstekingen naar
derzelver aard, of namelijk het werk vermogen
van de hoofdstelsels, als der gevoeligheid, prik-
kelbaarheid en het herstellingsvermogen, (re-
productie) in het ligchaam versterkt of ge-
zonken zij, alhoewel men hieromtrent niet
altijd de juiste grenzen kan bepalen , daar, bij
de ontsteking van eenig deel, gelijktijdig meer-
'aere stelsels van werktuigen, door medelijden
aangedaan, en wederkeerig aan' elkander on-
dergeschikt kunnen worden.

Dien overeenkomstig worden de ontstekingen
Verdeeld:

1. ~�n ontstekingen met gelijktijdige verhoogde
werkzaamheid in al de hoofdstelsels der levens -
verrigtingen, voornamelijk echter der prikkel-
baarheid , waarbij tevens het werk vermogen
(k'rfetgl�} versterkt is. Een zoodanigen toestand,
�ioemt men eene ware ontst�kingachtige gesteld-
heid (synocha) (*), werkzame ontsteking, (in-
flammatio sthenica').' Deze soort van ontste-
king doet zich kennen door ongemeene hard-
heid en spanning van bet ontstoken deel. Men
neemt hierbij eene sterke klopping in het ont-
stoken deel waar, en deze is ook inderdaad
sterker, zelfs in de grootere takken der slagaderen ,
Weike dienen , om dit deel van bloed te voorzien.

Is de ontsteking oppervlakkig, bijv. in
een deel, dat door eene witte huid bedekt
of van huid ontbloot is , zoo bezit dit deel eeue
hoog roode of donker roode kleur. Is de huid
donker van kleur en met weinig of kort en
fTjn haar bezet, zoo heeft het deel een glan-
zig aanzien. Doet de ontsteking een deel aan.,
dat tot afscheiding dient, zoo houdt de afschei-
ding op en deszelfs vochtige oppervlakte wordt
droog. Het dier geeft bij het betasten van het
ontstoken deel hevige pijn te kennen.

(*) Synocha noemt men eene aanhoudende koorts met
vermeerderde warmte en droogheid der huid , eencn ha'r-
den en vollen pols, waarbij de ademhaling verhaast is.

Het bloed, dat bij deze gesteldheid ontlast
wordt, stolt spoedig en wordt zeer vast. Het-
zelve bezit, met betrekking tot gezond bloed,
weinig water (jserurn). Daarentegen is het
gestolde roode gedeelte des bloeds of de bloed-
koek (cruor) met eene, meer of minder dikke,,.,
spekkorst overdekt. Dezelve heeft eene witte.-,
naar het gele overhellende, kleur, en is meer-
malen zoo vast van zamenhang, dat zij, bij het
doorsnijden , aan het mes weerstand biedt % zelfs
laat dezelve zich dikwijls uitrekken, totdat zij,,
©ven als gelei, kort afbreekt.

D�ze spekkoorts is niets anders dan de vezel-
stof des bloeds, (plastische of stolbare lympha)
welke wij, bij dieren, die aan eene hevige ont-
stekingsziekte gestorven zijn, in het hart, des-
zelfs boezems en in de groote vaten vinden,
en welke, dikwijls de inwendige gedaanten van
het hart en dezer vaten, zelfs zooals d�ze ,
laatste zich in takken verdeelen , aanneemt.

Vele schrijvers hebben zoodanige, bij Paarden , in

het hart en de groote vaten, na den dood, gevonden,

plastische lympha, voor polypen (polypus con-

dis) gehouden. Zij komen alleen bij doode, doch

niet bij lerende Tairden en andere dieren, in
deze gedaante, voor.

Deze soort van ontsteking komt gewoonlijk
bij sterke, goed gevoede, jonge en vlugge die-
ren voor, inzonderheid na beleedigingen en
heelkundige kunstbewerkingen. Ook verschijnt
dezelve het meest bij eene zeer koude en zui-
vere lucht. Zij wordt daarentegen, bij eenen
VOchtigcn, kouden 'of buitengewoon warmen
dampkring, door slechte stallen, door slechte
of bedorven voederstoffen, ook door werk-
tuigen) ke oorzaken, die nadeelig op het ligchaam
Werken, in derzelver aard en karakter ligte-
lijk veranderd, en kan, onder zulke omstan-
digheden, gemakkelijk eene andere gedaante aan-
nemen. Het beloop dezer ontsteking is schielijk.

9. In ontstekingen, waarvan het karakter in
Verhoogde gevoeligheid (.sensibiliteit') met een
verminderd werkvermogen gelegen is, b j
welke het stelsel der pi�kkei�darheid en
van het herstellingsvermogen door dat der ge-
voeligheid meer of minder onderdrukt worden.
Men noemt eene zoodanige verhouding bij ontste-
kingen prikkcIbarc,ook onmiddelijkc(�&>ec�e) zwak-
huid

I lieid," » nf ike asthenie, zenuwachtige ontsteking,
�ntslckin:; met verhoogde gevoeligheid en ver-
zwakt werkver.coge 1, (erethismus,.

De pijn is bij deze soort der ontsteking of
bij dit ontstekingskaiakter buitengewoon hevig,
en heeft boven al de overige verschijnselen de
overhand. De hardheid, zwelling en roodheid
zijn hierbij geringer, dan bij de ontsteking, in
§ 22 beschreven. De klopping is in het ont-
stoken deel niet zoo duidelijk voelbaar en
minder krachtig, maar schielijker. Het schijnt _tdat het zenuw-, en zenuwknopen-stelsel hier
voornamelijk en wel bij voorkeur in derzelvcr
verrigtingen gestoord zijn. Het beloop bij deze
soort van ontsteking is langzaam, meestal sle-
pend en gaat niet aelden met koorts uit
medelijdende gevoeligheid gepaard. In het be-
gin dezer ontstekingen stolt het bloed nog,
maar de spekkorst en bloedkoek (cruor) missen
derzelver vastheid en taaiheid. De bloedwel is
daarentegen vermeerderd en op de spekkorst
bevinden zich vele blaasjes. In sommige ge-
Vallen wordt de bloedkoek weinig te za�nenhan-
gende en brokkelig bevonden.

Deze ontstekingstoestand komt niet zoo me-
B 4 wig-

nigvuldig voor. als de ware ontstekingen, waar- ₀nit zij echter dikwijls ontstaat. Zij kan trouwens
ook eigenlijdig voorkomen, en dezelve doet, bij
de grootere huisdieren, meestal zeer gevoelige
deelen aan, als de oogen, of znlke deelen,
welke daartoe, uit hoofde van derzelver bijzon-
dere inrigting, aanleiding geven, zoo ais bijv. de
hoeven. Insgelijks hellen gestoken wonden in
peesachtige uitbreidingen, en wonden der ge-
wrichten tot dit ontstekingskarakter over. Ook
worden zeer jonge dieren, bijv. veulens en
eenige rassen van honden, bij voorkeur, door ont-
stekingen van dezen aard aangedaan.

5. In ontstekingen , waarbij de levenskrachten in
al de hoofdstelsels van het dierlijk ligchaam ge-
zonken zijn, doch waarbij, in sommige geval-
len , eene verhoogde herstellingskracht niet kan
ontkend worden, die zich door eene bovenma-
tige zwelling, zonder vastheid der vezel, en door
welige uitgroeijing der zelfstandigheid doet ken-
nen. Het karakter dezer ontsteking bezit een'
tegenovergestelden aard van de ontsteking met
versterkte levenswerkzaamheid, en men geeft
aan dezen toestand den naam van middelrjke of
indirecte zwakheid of asthenie � van asthenische,
rotachtige of iypheuse ontsteking, ook van ontste-
king met den toestand van slapheid en gevoelloos-
heid (jtorpor), § 3 o.

De ontsteking van dezen aard' is of'gevolgelijk
(deuleropatiscfi), dat wil zeggen, zij is het ge-
volg van eene ware ontsteking met versterkte
levenswerkzaamheid, enz;; of dezelve is oor-
spronkelijk (protopatisc/i) , wanneer zij na eene
algemeene voorbeschiktheid ontstaan is. In het
eerste geval is hierop toepasselijk hetgeen in
§ 3$ gezegd is; in het tweede vloeit dezelve
voort uit bestaande ziekten of onevenredighe-
den-in de ligchamelijke of werkttiigehjke en dyna-
mische krachten. Zet men, bijv. bij Paarden,
die aan eene rotkoorts lijden, etterdragten, of
maakt men aan verschillende deelen des lig�
chaams insnijdingen, zoo zullen de wonden niet
alleen een slap, werkeloos en rotachtig aanzien
aannemen, vermits het geheele ligchaam in de-
zen toestand verkeert, maar zij zullen ook ligt
tot versterf overgaan.

De verschijnselen moeten ons hier omtrent het
karakter der ontsteking een juist denkbeeld ge-
ven en ter onderscheiding dienen. In het
zieke deel neemt men, in plaats van pijn,
doorgaans gevoelloosheid waar, of het dier
geeft alleen bij tusschenpoozen teekenen van pijn
te kennen, en deze is nu sterker dan geringer;
daarentegen openbaart zich de pijn duidelijker
B 5 in

in de nabij gelegene deelen. Het zieke deel i*
aanmerkelijk gezwollen, vermits de vaten , welke
tot verlamming overhellen , te sterk afscheiden
en dikwijls eene aanmerkelijke ophooping van
stoffen in. het celweefsel te weeg brengen. Ge-
woonlijk is de zwelling [niet zeer veerkrachtig,
maar wijkt meer of minder voor de drukking
met den vinger, terwijl de ontstane indrukken
langzaam wederom worden aangevuld. Zooda-
nige gezwellen noemt men ook waterzuchtige
gezwellen, koude gezwellen, (oedema).

Bij eene witte huid, en aan de haarlooze deelen
is de kleur gemengd , het ontstoken deel miskleu-
rig, donker rood' en het bezit zelfs onderschei-
dene kleuren. Is een afscheidingswerktnig doop
deze ontsteking aangedaan, zoo is de afscheiding
vermeerderd, voornamelijk dan , wanneer zij uit
eene algemeene voorbeschiktheid ontstaan is, en
zij gaat dan ligtelijk in het vuur (§ 5o) of den
dood over, zoo als dit bij de algemeen heer-
schende Paarden-ziekte, ih het jaar i8o5 , hets
geval geweest is. Bij oude en slecht gevoede
dieren ontstaat zij het menigvuldigst.

De gewone of mindere trap dezer ontsteking
is die, welke men gemeenlijk met den naam
van asthenische ontsteking bestempelt; den hoog-
sten trap noemt men het koude vuur (sphacelus)*
liet bloed, dat uit de aderen ontlast wordt, is,

naar den trap der ontsteking, verschillende,
dikwijls stolbaar, p^aP~ of teeraehtig; de
bloedwei is meestal flokachtig en scheidt arich
dikwijls geheel niet van den bloedkoek af. In
een'minderen trap plaats hebbende ,^is deze ont-
steking slepend (chronisch) in derzelver beloop ;
in een meer hevigen trap is haar beloop schielijk
en zij gaat spoedig tot plaatselijk versterf of den
dood over.

f^erdeeling der Ontstekingen, naar het
deel , waarin zij vooekomen.

Deze verdecling verdient insgelijks in aanmer-
king genomen te worden, daar dit voor den
praktischen Vee-arts van groot gewigt is. Zoo
bestaan er bijv. ontstekingen der oogen, der
keel, der luchtwegen , der longen en van andere
deelen des ligchaams. Deze regelen zich alle
naar de opgegevene hoofdsoorten. De bijzon-
dere gevallen behooren intusschen tot de bij-
zondere Heel- en inwendige Vee-artsenijkunde.

Oorsalen der Ontsteking.

De oorzaken worden gewoonlijk verdeeld:

js. in.naaste oorzaak (causa proxima),

2. in zoodanige oorzaken , welke als voorbe-
scbiktbeid tot een zekeren ziekte-vorm, in het

- ligcbaam aanwezig zijn of bet ligcbaam tot ziekte
voorbereiden (causae praedisponentesi)

3. In toevallige of gelegenheid-^gevende oor-
zaken {causae oceasionales},

%%■■ De naaste oorzaak der ontsteking, zonder
welke zij niet bestaat, is met het wezen
der ontsteking een en hetzelfde, en beteekent
niets anders dan d� ontsteking zelve. Zoodanige
benaming of verdeeling der oorzaken mag voor
den ziektekundigen eenige waarde hebben , doch i
zij. bezit geen praktisch nut.

2; De voorbereidende oorzaken schijnen in;
een bijzonder verband met het karakter of het
soort der ontsteking te staan, en dezelve ziju
altijd in de eigene voorbesohiktheid en in de
individuele gesteldheid des ligchaams en van
deszelfs deelen gegrond. Jonge, krachtvolle en
goedgevoede dieren hellen bijv. meer over tot
ontstekingen , waarbij de prikkelbaarheid en het
werkvermogen [energie) verhoogd zijn, dan
oude en zwakke dieren, waarbij het tegenover-

igestelde plaats heeft. Ook bezitten sommige
werktuigen eene bijzondere voorbeschiktheid tot
ontsteking, zoo als bijv. alle vliezige organen-,
■als de darmen, het buikvlies, het borstvlies, enz.

Tot de voorbeschikkende oorzaken behooren
ook alle dynamische gebreken, welke in het
ligchaam plaats hebben, waarbij eene onregel-
matige verhouding der krachten aanwezig is,
als jicht en rheumatismus bij de Honden, de
droes bij Paarden, enz. Verder , gebreken der
bewerktuiging, en, over het algemeen, eene
gebrekkige vorming des ligchaams of van een
Van deszelfs deelen, waardoor alsdan de grond
gelegd wordt tot de voorbeschiktheid der ont-
steking. Zoo is bijv. in de slapheid of gebrekkige
vorming van het sprong-g�wricht de grond gelegen
tot ontsteking der gewrichtsvlakten, van
de gewrlchtshraakbeenderen of van sommige
beenderen van hetzelve, en ten gevolge hier-
van , tot de spat of uitwassen en zamengroel-
j/ngen dezer beenderen onderling. � Eene
zeer koude en zuivere lucht ontwikkelt eindelijk
ook de voorbeschiktheid en geeft aanleiding tot
ontsteking.

5. Van liet meeste gewigt voor den prakti»

schen Vee-arts zijn de toevallige of gelegenheid-
gevende oorzaken. Zij worden verdeeld in:

a. fVerhtuigelijhe en

b. Scheikundige gelegenheid-gevende oor-
zaken.

Tot de werktuigelijke gelegenheid-gevende oor-
zaken behooren alle vreemde ligchamen, die op het
dierlijk ligchaam werken, hetzelve verwonden, druk-
ken, scheuren en kneuzen, welke echter, naar hunne
verschillende werkingen, onderscheidene ontste-
kings-karakters kunnen voortbrengen. Kneuzingen
bijv. geven aanleiding tot ontstekingen met het ka-
rakter van zwakheid en ongevoeligheid, en wan-
neer dezelve hevig zijn, veroorzaken zij zeer
ligt het vuur of vernietiging des levens in het
gekneusde deel. Gesnedene wonden en zuivere
scheidingen van den zamenhang veroorzaken ont-
stekingen, waarbij de werking der levenskracht
versterkt is, en , na gestokene wonden, ontstaan
ontstekingen, waarbij de gevoeligheid voorname-
lijk verhoogd is. Sterke kracht inspanningen , snel
loopen, te veel voedzaam voeder, bij gebrek
aan beweging, behooren insgelijks tot de gelegen-
heid-gevende oorzaken.

De scheikundige gelegenheid-gevende oorzaken
zijn insgelijks menigvuldig; zij kunnen, overeen-
komstig derzelver scheikundige bestaaddeelen , ver-
schil-

schillende uitwerkingen daarstellen , en das ook
Verschillende karakters van ontsteking voortbren-
gen , die plaatselijk blijven, maar ook algemeen
worden kunnen. Daartoe behooren de werking
des vuurs of der hitte , bijv. verbrandingen door
kalk, op het oogenblik dat dezelve gebluscht
wordt, en, door eene tegenovergestelde werking,
�de koude, de zameng«drongen zuren, bijv. op
beenderen, insgelijks het zuurstof-gaz ; � verder
sterke wijngeest, terpentijn-olie, en alle bijtende
en scherpe zelfstandigheden, � vervolgens de
dierlijke, plantaardige en delfstoffelijke vergiften,
alsmede dierlijke smetstofFen. Deze kunnen alle
insgelijks zoodanige ontstekingen voortbrengen. De
opgenoemde oorzaken kunnen echter ook ver-
schillend werken, naar mate zij op het een of
ander ligchaamsdeel meerderen invloed hebben.

Uitgangen der Ontsteking.

Uitgangen noemt men die onmiddelijke gevolgen
eener plaatselijke ontsteking, welke, door de le-
vensverrigtingen , daarbij plaats hebbende, voorl-
gebragt of veeleer de uitwerking der ontsteking
zelve zijn. De ziekelijke verschijnselen worden
veranderd; er ontwikkelen zich ook nuuwe, bij
het verder beloop der ontsteking, welke zich
dan gelijkvormig vertoonea en tot eigene ziekte

'toestanden aanleiding geven of dezelve bepalen.
Deze uitgangen zijn : de verdeeling, uitstorting ,
te zamengroeifing, ettering, vleeschwording
(gramdatio~) en liet vuur.
t

De verdeeling is de meest wenscbelijke uit»
gang, welke men van eene toevallige ontsteking
kan verwachten, zij mogen door de geneeskrach-
ten der natuur of door de kunst zijn voortge-
bragt. Zal er eene volkomene verdeeling plaats
hebben, zoo moeten er geene gebreken van
het bewerktuigd zamenstel, door de oorzaken ,
noch door de ontsteking zelve voortgebragt,
aanwezig of voorafgegaan zijn. Daar, waar
werktuigelijke beleedigingen , aanzienlijke uitstor-
tingen of verlies van zelfstandigheid met de
ontsteking te gelijk aanwezig zijn, kan geene
volkomene verdeeling plaats vinden.

Bij de verdeeling nemen zoo wel de algemeene
als plaatselijke verschijnselen langzaam en meer
of minder gelijkmatig af, naar mate dat de oor-
zaken der ontsteking veranderd of geheel weg-
genomen worden, en wel zonder aanzienelijke
ontlastingen, hoedanige evenwel bij ontstekingen
van eene groote uitgebreidheid, alsmede van

inwendige deelen, bijv., door een bezinksel i�
d� pis enz., worden waargenomen;

De verschijnselen der ontsteking moeten niet
plotseling verdwijnen, gelijk tevens het verdwij-
nen van enkele verschijnselen, terwijl andere
nog voortduren, andere uitgangeu der ontsteking
doet vermoeden. Het ontstoken deel keert lang-
zaam tot deszelfs vorigen gezonden toestand te-
rug, zocdat, zal de verdeeling volkomen kun-
nen worden genoemd, �r noch eenig plaatse-
lijk werktuigclijk gebrek, noch eene verstoring
der verrigting des deels moet overblg'ven.

Bij de v�rdeeling houdt d� ziekelijke werking
der levenskracht , welke in de aangedane deeleri
plaats heeft, op; de doorzweting of uitstortin-
gen in het celweefsel, of in de zelfstandigheid
der werktuigen , houden op , terwijl de opslorping
daarentegen versterkt wordt; in ��n woord, d�
werkzaamheid der vaten en van het zenuwgestel
is weder tot derzelver gezonden staat terug
gekeerd.

Uitstortingen van we�achtige vochten, welke
l Di G groo-

groote overeenkomst niet de bloedwei hebben*
en zoodanige, die , door bijzondere werktuigen.
des dierlijken ligchaams, in de verschillende
trappen en soorten van ontstekingen, worden
afgescheiden, welke eene meer of mindere vast-
heid aannemen, en eenigermate overeenkomen,
met de vezelstof of stolbare lympha, zijn meest-
al de uitwerkingen of uitgangen der ontstekingen:
in vliesachige deelen; het duidelijkste voorbeeld
leveren ons hieromtrent de weivliezen der borst-
en buiksholligheid enz. op. Men ziet, na de
ontstekingen der longen en van het borstvlies,
aanmerkelijke uitstortirgen van de genoemde
weiachtige vloeistoffen, en men neemt daarbij
niet zelden die-, naar zuivere stolbare lympha
gelijkende, dradige , celachtige zelfstandigheid
(welke wezenlijke vezelstof is) van -een geelach-
tig witte hoedanigheid, in de borstholte waar.
Insgelijks ziet men hetzelfde bij koe�jen , welke,
spoedig na het afkalven , aan eene ontsteking van.
het buikvlies of van den draagzak sterven.

Zoodanige vloeistoffen of vochten worden nog-
thans ook, bij een'hoogon trap van ontsteking,in
het celweefsel afgescheiden , zoo als wij dit reeds
vroeger gezegd hebhen, en geven aanleiding tot
watefzuchtige gezwellen. Deze afscheidingen wor-
den dikwijls door eene verkeerde behandeling,

of "door de veronachtzaming van ontstekingen ntek
eene versterkte levenswerkzaamheid Voort gebragt.
Voor bet overige brengt, in zulke gevallen , elk
bijzonder verschillend werktuig eigenaardige vloei-
stoffen voort; zoo scheiden de slijmvliezen van,
den neus, der keel en van de darmbuis enz. eene
slijraige vloeistof of slijm af, de ontstoken beurs-
banden en gewrichtsvlakten eene klonterige, ge-
leiachtige , naar etter of dikwijls ook naar ge-
stold eiwit gelijkende stof. Anders is het gele-
gen met de weivliezen, zoo als wij reeds gezien
hebben, die, naar den aard en het karakter der
ontsteking, alleen weiachtige vloeistoffen , of de
gemelde draadachtige zelfstandigheid, of stolbare
lvmpha afscheiden, en in de beide laatste geval-
len aanleiding geven tot zamengroeijingen, welke,
in het eerste geval, een' losseren, en, in het
tweede, een' vasteren zamenhang bezitten*

Aaneengroeijingen, door Ontstekingen ver-
oorzaakt, komen veelvuldig voor. Zij geschie-
den of van zelve , of toevallig , of de deelen wor-
den opzettelijk , volgens de regelen der heelkunde,
Vereenigd, opdat zij door de werking der ont-
steking te zamen zullen groeijen. Wij nemen
zeer dikwijls aaneengroeijingen van nabij elkan-
der gelegen deelen waar, zooals bnv. van de
longtn met het ribben vlies, insgelijks van den
C 2 zaad-

zaadstreng met het scheede-vlies, der ballen met
hetzelfde vlies Qunlca vagirialls testis et fw
TiicuW) enz.

De aaneengr�eijing der longen met het
ribbenvlies geschiedt van zelve, wanneer
het een of ander der beide deelen ontstoken is.
Het ribbenvlies (pleura costarum) wordt mede-
lijdend aangedaan, wanneer de longen en het
longen-vlies {pleura pulmonurn') in ontstekiug
verkeeren ; en deze aaneengroeijingen geschieden
niet zelden, doordien beide tot een en hetzelve
wei-vlies behooren, en mede uit hoofde van en
overeenkomstig den aard dezer vliezen, waarin
reeds op zichzelve, bij derzelver ontstekingen,
eene neiging tot doorzweetingen en zamengroeijing
(door de zoogenaamde adhaeswe ontsteking),
plaats vindt, terwijl dezelve ook een groote geneigd-
heid tot vermeerdering van de omvang bezitten.

Bij been-breuken wordt er beenstof (callus')
gevormd, welke tot aaneengr�eijing der geschei-
den been einden dient.

De zaadstreng groeit bij Paarden dikwijls met
den scheede-rok te zamen; welke vereeniging
niet zelden het gevolg is der ontmanning met
klemhoutjes , vooral , wanneer men, bij het weg-
nemen dezer houtjes, er niet op bedacht is, om
den zaadstreng behoorlijk van deszelfs nieuwe
verceniging wederom los te maken. Ook ont-
sta»

staan deze aaneengroeijingen toevallig _t het gee»
tevens het geval is bij de aaneengroeijingen Yan
den balzak met den scheede-rok, door toevallige
werk.tt'gehjke oorzaken ,. als stoten, slaan, enz.
Zoo ontstaan insgelijks, volgens dezelfde wetten,
opzigtelijk het beloop en de uitgangen der ont-
steking, veelvuldige aaneengroeijingen der been-
deren , gelijk zulks bij den zoogenaamden spat met
de schuitvormige beenderen, het piramiedswijze
beentje, het hoofd van het griffelbeen en de g�-
wrichtsvlakte van het pijpbeen of scheenbeen dikwijls
het geval is. Op dezelfde wijze ontstaan er zoo -
danige aaneengroeijingen tusschen de griffelbeen-
deren (buitenste en binnenste nahands-beende-
ren) met het pijp- of scheen-been, verder van,
het koot- met het kroonbeen, bij. �den zooge-.

�iaamden overhoef enz.

Opzettelijk intusschen vereenigen wij de toeval-»
lig of willekeurig gescheiden deelen met eikanderen ,..
zoodat de tegen over elkander staande vlakten
in naauwere aanraking k�men , zonder dat een.
derde of vreemd ligchaam de aanraking in den
weg staat. Bij elke ontsteking in een anders,
gezond ligchaam of deel zweet stolbare lympha.
door, welke bij de dieren gewoonlijk reeds bin-,
nen vier of vijf uren, doch meermalen ook later,,
de gescheiden ontstoken opjiervlakten bedekt �
C 5 ecBigr-

eenigzius geleiachtig en kleverig is , en die, wan-
neer twee, in een* gelijken trap ontstoken, dee-
len tot eikanderen gebragt en in naanwkeurige
aanraking kunnen worden gehouden , de eigen-
schap heeft beide de oppervlakten te verecnigen»
Deze doorgezweete stolbare lympha wordt vast
en bewcrkluigd ; dat wil zeggen: zij vormt tus-
schen de deelen,'welke gescheiden zijn geweest,
eene vaste zelfstandigheid, overeenkomende met
het maaksel dezer deelen, waarin vaten en ze-
nuwen worden voortgebragt, en welke in staat
is beide de oppervlakten, op de naauwkeurigste-
Wijze, te verbinden.

Het overige, dat hieromtrent te zeggen valt,
zal in het Hoofdstuk over de wonden worden,
voorgedragen.

De aaneengroeijing staat met de verharding in,
het naauwst verband. Er heeft bij beiden voor-
af eene doorzweeling der vezelstof plaats, welke
zich tusschen de vezels der weefsels nederzet en
hier tot eene bewerktuigde zelfstandigheid over-
gaat. Zij vormt dus eene nieuwe zelfstandigheid
tusschen de oude. De verharding bestaat dus
in eene uitstorting van stolbare lympha in het
weefsel der deelen (parenchyma), welke in eene
bewerktuigde stoffe is overgegaan. Het kentee-
fceo, dat eene ontsteking tot verharding is over-
ga

gegaan , bestaat daarin, d<tt al de overige ver-
schijnselen verdwenen zijn, terwijl de hardheid
alleen overblijft»

De ettering is insgelijks een gewigtige uitgang
der ontsteking, maar, in het algemeen , minder
gunstig te beschouwen dan de verdeeling. Wan-
neer de etterwording begint, is de ontsteking in
het etterende deel zelf* opgehouden, terwijl in-
tustchen de ontsteking nog in den omtrek kan
bestaan. De ettering kan echter ook, door het
/ terugkeeren der ontsteking , gestoord worden en
ophouden, doch er kan geene duidelijke en we-
zenlijke ettering, met eene wezenlijke onstekiug ,
in een en hetzelfde deel gelijktijdig bestaan.

De ettering is die werking in het dierlijk lig�
chaam, waardoor etter , in wonden, welke op de
oppervlakte van hetzelve plaats hebben, of, in de
weefsels der deelen, van zei ven (door eeniger-
hande gebrekkige verhouding tusschen de vaste
en vlacibare deelen J, in ctterzakken of in.
opene zweeren ontstaat.

Deelen , welke een los, celachtig maaksel be-
zitten , zijn vooral tot ettering geneigd , zoo als
bijv. de shj ui vliezen , het celweefsel, de klier�
C 4s aek-

achlige deelen. In dezelve moet men, bij ontr
stekingen, wanneer er geene mogelijkheid voor
de verdeeling bestaat, den uitgang door veret-
tering trachten te bevorderen.



			XI

die op den ingetreden loopbaan dezer we- tenschap wenschen voort te gaan en nuttig te zijn. berlijn den i Mei i8aa.

	DE SCHRIJVER.

		yooR-



			XIX

	men vinden, dat ook ik de kennis van het hoeibeslag als een zeer gewigtig deel der vee -artsenijkundige heelkunde beschouw. Wat ten laatste het besluit dezer reeen- sien aangaat, zoo beroep ik mij op dat- geen , wat ik in mijne voorgaande voor- rede , en, in het bijzonder, in het laat- ste gedeelte van dezelve gezegd heb; en dit zal dan, voor het tegenwoordige., wel genoeg zijn. Ik zeg de beide Heeren Recensenten ver- pligtenden dat�k voor de, mij medegedeelde, aanmerkingen, en verzoek hen nadrukke- lijk , in het vervolg mijne werken, wat de zaken zelve aangaat, zonder verschooning en streng te beoordeelen, zooals ik, te dezen opzigte, in de voorrede der eerste uitgave, mijnen wensch heb te kennen ge- geven. Trouwens hierbij kan het geheel winnen (*). Ik

(*) Den berisper, welke meent, dat de driesnedige en vierhoekige hechtuaalden, op grond dat de Zadel- en Schoenmakers van dezelve , bij hun werk, ge- bruik maken , boven de , door mij aanbevolehe,. twee- snedige hechtnaalden , de voorkeur verdienen , acht ik de moeite niet waardig te antwoorden.

		**2



			( "9 )

S 48. Gedurende de vorming van het likteeken % mag de natuur in hare poging tot heelen niet gestoord worden; men moet de wond bedek- ken, opdat de gevormde opperhuid niet worde afgewreven. Is de gevoeligheid te zeer ver- hoogd, zoo trachte men dezelve, door het ba- den met laauw water, met loodwater, en door het bestrijken met; zuivere vette oli�n, vette en slijmige middelen, te verminderen. De prikkeling van het haar kan men belet- ten , door de lange haren te zamen te vlechten, eu weg te binden, en door het korte haar af te scheeren. Men verbiude de wond niet te dikwijls, en belette de sterke bewegingen van het dier, (bijv. het rijden). � Voorts verhindere men» dat het dier zich aan de sluitende wond krabbe, bij- te of tegen ligchamen schure.

		�

	H 4 ■*			DER-
	H 4 ■*



			■«yxx^-xxx"

	TWEEDE HOOFDSTUK,

		Over de beenbreuken.

% 9³< f jij komen niet zeer dikwijls bij dieren voor, en worden zeldzaam genezen. Breuken der negs�peudereii bij paarden, welke door werk- tuigelijke oorzaken worden voortgebragt, zijn gewoonlijk gemakkelijk te herstellen. Bij do kleinere huisdieren, als honden en schapen, znn de beenbreuken gemakkelijker en met meer zekerheid, dan bn de grootere dieren te be- handelen , daar de laatste geene gesohikle ver- banden toelaten; terwijl honden en schapen zich veel rusiiger gedragen, gemakkelijk op ��iie plaats Wijven, eu het zieke deel eerder verschonen. De zwaarte van het deel beneden K 5 de



	( >9² ) klemde bi'eukcn, moeten de toevallen, welke daarbij ontstaan, worden gadegeslagen , en hier 'naar¹ regelt' zich alsdan ook¹ de behandeling. T�gen ontstekingen der darmen en van' het buikviies, wende men sterke aderlatingen," in- wendig versche lijn-olie aan , van ��n tot twee ponden, in ��ne gift, �ook afkooksels van slij~- mige middelen, als van lijnzaad, en kaasjes- kruid, met salpeter, dubbelzout, enz. Uitwendig wende men plaatselijk de koude aan, om de plaatselijke ontsteking , zoo mogelijk, weg te nemen. Men zette dikwijls eenigzins slijmige klistecren , om alle persing van het dier te verhoeden.

I - i		§ >⁴7-
		§ >⁴7-
31 I De leefregel. Men moet de dieren rust trachten te Verschaffen, en voor eene fiische lucht in den stal zorgen ; voorts verhoeden, dat geene vliegen �n'andere insecten dezelve veront- rusten of plagen. Toont het paard 'eetlust, zoo geve men het- zelve zeer weinig hooi, in den «omer gras, �n wanneer het aan zemel-voedering, lijn-koek- dranken, enz. gewend is, zoo geve men het- zelve deze; doch anders slechts zuiver water.

			TWEE-



		i - HANDBOEK'^J^fB' DER VEEARTSENIJKUISDIGE HEELKUNDE, OI DE KUNST , OM DE UITWENDIGE ZIEKTEN¹ DER PAARDEN EN VAN ANDERE HUTSDIE* REN TE KENNEN EN TE GENEZEN , BOOR *J. F.* C. DIETERICHS, OPPERVEE-ARTS Hf LEERAAR DER VEE-ARTS�NIJ KUNDEj TE BEBLIJN , CORRESPONDEREND LID VAN HET KO- NINKLIJK FR ANSCHE CENTRAAL-GENOOTSCHAP DER LAND- HUrSHOUKUNDE , TE PARIJS; KAAR DEKT TirEEDS!f , VERMEERDERDEN �tf VEHBB-* TERDEK , DRV KUIT HET HOOODUITSCH VERTAALD , DOOR *J. W. A. HART,* VEE-ARTS DER l^ste KLASSE AA'N 's RIJKS VEE-ARTSENIJ?» SCHOOL , TE UTRECHT , K N *G. HULSTRA,* VEE-ARTS DER l^ste KLASSE , TE DBAGTEN , IN DE « PROVINCIE VRIESLAND, MET EENE VOORREDE EN EENIGE AANTEEKENlNGEN ,. DOOI *D\.* A. JYU* M A N,* DIRECTEUR EN HOOGLEERAAR AAN 's RIJKS VEE-ART-' SENIJSClioOL ENZ, , TE UTRECHT. EERSTE DEEL. <*<� i~~.....~~ »=r»«<^=:«~~____h~~ui --------- g\|aj cotttttgeit; bij R. J. SCHIERBEEK, 18 2 7.



			VOORREDE*

		De beweegredenen, welke den schrijver tot hei vervaardigen van dit Handboek hebben aange- spoord , kunnen niet anders dan goedgekeurd worden, daar, tot dus ver, een werk van de- zen aard, hetioelk namelyk met een bepaald en opzettelijk doel aan het heelkundig gedeelte der Vee-artsenykunde is toegewyd, aan de beoefe- naren dezer wetenschap ontbrak. Er bestaan wel werken, insgelyks in vreemde talen geschre- ven , die hunne grootere of geringere waarde hebben, waarin over de handdadige kunstverrig- tingen of operatien, het aanleggen van verban- den enz. gehandeld wordt , als van la fosse , souitGEiATj scureger, en anderen, terwyl wy, door de schryvers, die door den Heer diete- riciis worden genoemd, sommige gedeelten der Vee-artsenykundige Heelkunde, en enkele opera- tien meer of minder uitvoerig vinden behandeld. In de meeste vee-artsenykundige schriften wor- den de uitwendige ziekten als voorwerpen der heelkunde (Chirurgia), de inwendige als die der



	f*

verbeteren, nogtans, zooveel wy ons beicust zyn, altyd behoudens de waarheid en den geest van het oorspronkelyke. Voorts zyn de latyhsche namen der geneesmiddelen, volgens de Pharmacopoea Belgica, en ook de oude gebruikelyke benamingen der scheikundige bereidingen er veelal bygevoegd, de laatste, omdat ik volkomen instem met het gevoelen van hen, die willen , dat men �voor als nog de oude triviaal-namen voor het receptereen zal blyven gebruiken, iets hettoelk ik ook inzonderheid de Vee-artsen meen te moeten aanbevelen. Ik tvensch, dat deze onze pogingen ter bevor- dering van Vee-artsenij kundige kennis in ons land aan het bedoelde oogmerk mogen beantwoorden, JJj rec ht den 15 September, 1827. A. JfUMAW.

		VOOR-



			VOORREDE DER EERSTE UITGAVE,

		(Jfscboon de meeste Vee-arsenijkun- dige schrijvers zich ook eenigermate met de uitwendige ziekten der dieren hebben bezig gehouden, zoo ontbrak het tot nu toe nog aan een handboek, hetwelk tot eenen leiddraad voor het heelkundig onder- wijs kon dienen. Immers, ajhoewel woi<- stein veel voor dit gedeelte der wetenschap heeft gedaan, zoo is men evenwel, indien wij eenige bijzondere gevallen, en voorts dat geen, wat ammon, gohiek^havemann, xafosse, tscheuun , viborg en eenige an- *4 de.



		vni deren mede gedeeld hebben , uitzonderen , nog geen' stap verder gekomen, en zelfs het, in het jaar J820 en 1821 verschenen, werk over d.e yee-arsenijkundige heelkunde is niets meer dan eene zeer gebrekkige ver- zameling van zaken, uit andere schriften genomen, Jk vlei mij dus , door dezen mijnen o,n< dernomen arbeid, eene behoefte te hebben vervuld, en hoop , dat dit werk aan het bedoelde oogmerk moge beantwoorden. Ik heb het mij voorgenomen plan, zoo als gedeeltelijk reeds vroeger in de vee - artsenijkundige werken is aangeduid ge- worden , en zoo als in de aanwijzing van den inhoud wordt opgegeven, naauwkeurig ge- volgd , zonder mij evenwel geheel onvoor- waardelijk aan eenig leerstelsel te hebben gehouden, maar ik heb de zaken zoo be- handeld , als zij, naar mijn inzien, wezen- lijk bestaan. Inzonderheid geldt dit ten opzigte van het uitoefenende (practische} ge- deelte , van de bijzondere [specielle) en werk- dadige (operative) heelkunde. Om het karacter der ontstekingen na- der te bepalen, heb ik mij van de uitdruk- king sijnocheus (sijnocha) en torpide {tor- por�), in plaats van hi/perstenisch ste- niscfo



		X ; Ik geef dit Heelkundig Hankhoek aan het oordeel van het publiek over, (aan het- welk echter nog een belangrijk gedeelte, namelijk de verloskunde der huisdieren, ontbreekt, hetgeen ik naderhand, met een daartoe betrekkelijk voorwerp , voornemens ben in het licht te geven), en ik verzoek tevens een' ieder, die grondige aanmerkin- gen omtrent de behandeling van het een of ander onderwerp der voorgestelde zaken, kan aanvoeren, mij door daadzaken te wil- len onderrigten , daar te groote toegevenheid in het gebied der wetenschappen tot niets anders leidt, dan dat men in zijne , eenmaal aangenomene , meening voortgaat, en hart- nekkig al het andere verwerpt; hierbij wint echter de wetenschap niets. Ik heb dit werk grootendeels voor mijne leerlingen ontworpen en bewerkt, en naar hetzelfde handschrift uitgegeven, volgens het welk ik, sedert mijne aanstelling aan de bier bestaande Vee-artsenijschool, onderwe- zen heb. Vooral nogtans moet het ook zooda- nige Vee-artsen welkom zijn , die geenszins aan zulk eene grove empirie gehecht zijn , dat zij alleen voorschriften tegen deze of gene uitwendige ziekte wenschen te bezitten, maar die



		�

	VOOR REDE VOOR DE TWEEDE UITGAVE.

*~~�---------eot&xa--------a~~* j JL/e eerste uitgave van dit werk is uit- verkocht , waardoor ik de overtuiging heb verkregen, dat hetzelve, door het publiek, zeer goed ontvangen is geworden , en daarom heb ik de tegenwoordige uitgave ten uit- voer gebragt. Ook is dit werk als handboek bij de voorlezingen aan eene der voornaam- ste Duitsche Vee-artsenijscholen gebruikt. Voorts zijn twee beoordeelingen van het- zelve tot mijne kennis gekomen, waarme- de ik zeer wel te vrede kan zijn. De opsteller der eerste beoordeeling , wel- ke ik, in het aift stuk der Salzburgischen Me-



			XIII

		Medlzinisch - Chirurgischen zeitung van het Jaar 1824 vond, heeft onder vele loftuitin- gen , onderscheidene wenschen geuit, die ik echter, ingevolge de strekking van mijn werk, ciet alle vervullen kan. cc Te vergeefs heeft namelijk deze Recensent de kunstbewerking van het kwaadaardig klaauwzeer der schapen, de inenting der schaaps - pokken , iets over de tongblaar , over het mond - zeer , over de behandeling der antrax- gezwellen enz. gezocht. » Ik moet hierop antwoorden : De kunstbewerking der klaauw-ziekte is in het geheel niet als eene bijzondere ope-. ratie te beschouwen , of beter gezegd, zij komt bij dezelve, als zoodanig, in het ge- heel niet voor, dat daarover eene bepaalde beschrijving kan gegeven worden, daar toch bij deze ziekte slechts al het ziekelijke wordt weggenomen , opdat de goede �f slechte etter zich behoorlijk ontlasten kan , en de genees- middelen ter behandeling van de ziekte tot het deel en de plaats kunnen komen , om be- hoorlijk te werken. Bij eene zoodanige kunst- bewerking komen dus de algemeene regelen in aanmerking , welke bij de behandeling der zweren worden opgegeven. Paar het, bij de bewerking van dit boek , geens-*



			XIV

		geenszins mijn voornemen was, om over d� heerschende ziekten te handelen, zoo liet ik ook de operatie, waarover gesproken wordt, en , om dezelfde reden , ook de inen- ting der schaaps-pokken weg , daar beiden , zonder eene volkomene en grondige behan- deling van het onderwerp, waartoe zij be- hooren , hier gevolgelijk weinig of in het ge- heel geen nut doen zouden. Insgelijks behoort de tongblaar, het mond- zeer en de klaauw-ziekte hier niet, en ik moet bekennen, dat dit alles beter in een werk over de heerschende ziekten dan in een heelkundig handhoek past. De antrax- builen of antrax - gezwellen zijn geenszins de ziekte zelve, maar toeval- len of voortbrengselen der antrax - ziekten. De geneeswijze derzelve behoort dus ook in de verhandeling over deze geheele ziekte, en gevolglijk in de leer der heerschende ziekten , daar de enkele behandeling der toe- vallen eener ziekte eenzijdigheid zoude te weegbrengen, en het werk daardoor veel te uitgebreid zoude zijn geworden: daar ik dan insgelijks in hetzelve bijv. de worm-ziek- te had moeten voordragen , dewijl . hierbij ook gezwellen en verzwerihgen aanwezig Zijn. Het zal intusschen geen' bekwamen . Vee--



			xrii

		mij e«hter eerst m de handen vielf toen tii vellen dezer qitgave reeds afgedrukt waren. De Heer Recensent heeft mijn werk zeer naauwkeurig nagegaan, hetgeen ik wenschte, en waarvoor ik zeer dank- baar ben. Bijna aan het eind is hij van zijn pad afgeweken, daar ook deze Ree. de voortbrengselen der anthrax -ziekten in een heelkundig handboek hoopte behan- deld te vinden. Wat zal toch eigenlijk de beschrijving van een �nkel toeval eener ziekte voor nut aanbrengen, wanneer al het overige, overeenkomstig de strekking van het werk ^ ontbreken kan ? , De Heer Recensent " verlangt immers alleen onderrigting omtrent de, uitwendig aan het dierlijk ligchaam zigtbaar wor- dende, uitwerkingen van het anthrax -gif, als het ontstaan (?) van de tongblaar, het kwaadaardig klaauwzeer en dergelijke ziekten meer. " Hetgeen de Heer Recensent over de ge- breken der Vee-artsenijscholen zegt, hier- omtrent stem ik volkomen met hem in. Over dit stuk hebben zich reeds hier en daar meerdere stemmen doen hooren, bijv. in de &' uitgave van h�t Conversations Lexicon,



	XVIII

op bet artikel « Thierartzeneikunde» en bet zoude nuttig zijn, wanneer eenmaal diegene, welke zich met de regeling van zoodanige inrigtingen bezig moeten houden dit ter harte namen. Doch gewoonlijk zijn deze, helaas !, ( men zie het gemel- de artikel ) ook menschen-artsen, en wan- neer deze hierbij ook Vee - artsenijkund�gen raadplegen, zoo verkiezen zij'hiertoe somwij- len zoodanige personen , door welke zij op den dwaalweg gebragt worden, of van wie zij niets bruikbaars erlangen. De belofte, bij mijne eerste uitgave ge- daan , om eene verloskunde met een daar- bij behoorend voorwerp te geven, heb ik volbragt. Dezelve bevindt zich in mijn Gest�ts-und z�chtungskunde. () Insge- lijks heb ik een hufbeschlagskunst,* (-J-) zoo- als het op Bladz. 6o5. der eerste uitgave beloofd was geworden, aan bet publiek medegedeeld, waardoor ik de berisping meen te ontgaan , welke mij in deze beoor- deeling zoude treffen. In het werk over het hoefbeslag zal men ~~■--""-^t-^ji"�*^:iil" ■■ i~~ ~~.....-■ �~~

		(*) Berlin i8a4. (f) Berlin i8₂5.



		AA ' , Ik heb deze uitgave nog met eenige bijvoegselen en verbeteringen verrijkt, wel» ke bijzonder voor de uitoefenende heelkun- de van belang zijn. De opmerkzame lezer zal dezelve wel aantreffen; � voor ande- ren , welke sleehts een enkel hoofdstuk uitkiezen mogten, schrijf ik dit werk vol- strekt niet, daar het geheel dan ten min- ste twee malen zoo dik had moeten wor- den. Ik hoop dat ook deze nieuwe uit- gave wederom zeer welkom moge zijn. B E rl u N in November 1824. F. DIETERICHS.



			INLEIDING.

		JL/e Vee-artsenijkundige Heelkunde (Ch'f/irgia feterinarid) bezit eene aanmerkelijke uitgebreid- heid. � Zij bevat al die ziekten in zich, bij welke j onder de overige verschijnselen, de gebreken der uitwendige gedaante van e�nig deel des dierlijken Jigchaams _i de voornaamste uitmaken , tin tdt welker genezing de uitwen- dige aanwending van geneesmiddelen of van werktuigelijke hulp gevorderd wordt. Deze wetenschap is van groot aanbelang �n een' wijden omvang. � De meeste ziekten , inzonderheid die der grootere landhdishoude- lijke dieren, beho�ren onder haar gebied (bijv. beleedigingeft van de uitwendige ligchaatns dee- len, als de nekbuil, de zadeldrukking, het vernagelen , kneuzingen en beleedigingen van �en hoef, der ledematen, enzi.) �n tord�re� e�ne LD. A heel-



		( » O heelkundige behandeling. Vele dezer ziekten komen aan de ledematen voor, en dikwijls ma- ken deze , bij gebrek eener doelmatige behan- deling , het dier onbruikbaar. De ziekten, welke eene heelkundige behandeling vorderen, hebben niet altijd en alleen derzelver grond in werktuigelijke beleedigingen des ligchaams; derzelver aard. berust ook op de veranderlijk- heid der krachten van het dierlijk ligchaam, op invloeden, welke in het algemeen op het dierlijk organismus nadeelig werken, en op vele andere omstandigheden, die wij ver- volgens zullen leeren kennen, en welker uit- werkingen zich veelvuldig als uitwendige ziek- ten openbaren. Om deze redenen zijn het niet alleen enkele bekwaamheden, bijv. in het ont- mannen , het angliseeren enz., welke den Heel- kundigen Vee-arts uitmaken, die, wanneer de natuur of het beloop der ziekte van den ge- woonen weg afwijkt, in twijfel en verlegen staat, daar hij alsdan niet weet, hoe te handelen. Neen, � hij moet niet alleen met de geheele Vee-artsenijkundige heelkunde, maar ook met al de overige deelen der Vee-artsenijkunde bekend zijn. Het onderscheid trouwens tusschcn Arts en Wond-arts is hier geenszins als wen- schelijk te beschouwen; doch bovenal moet hij met de zamenstelling des dierlijken ligchaams , hetwelk het voorwerp der heelkundige behande- ling is, [Zoolomie) en met de vemgtingen van d«s -



		t 3 ) tfeszelfs bijzondere deelen, zd� wel in den ge- bonden als ziekelijkdn staat, (Physlologle �d Pathologie) naauwkeurig bekend zijn, ten einde daar door den gezonden van den zieken toestand behoorlijk te kunnen Onderscheiden. Verder moet hij de noodige vaardigheid bezitten % welke tot het doen van de heelkundige handverrigtin- gen, ter genezing der uitwendige ziekten der' dieren, tereischt worden, alsmede niet de prak- tische aanwending der handgrepen, volgens d� Verschillende wijzen der kunst, bekend en in staat zijn dezelve uit te voeren* Maar bovenal behoort hij een duidelijk< Zeker, en spoedig over- zigt te kunnen nemen omtrent hetgeen iil buiten- gewone en zeldzame gevallen te doen en te ver� figten valt; weshalve hij zich tegenwoordigheid Van geest moet zoeken eigen te maken. De juiste praktische aanwending (Routine") der verschillende handgrepen en kunstverrigtin- gen wordt verkregen en aangeleerd ^ door �ene Welberadene, vrijmoedige en dikwijls herhaalde behandeling van dezelfde en gelijksoortige ziekten. De Heelkundige Vee-arts moet ook, uit dien hoofde, met al de takken der Vee-artsenijkunde bekend zijn, om zoo wel de terugwerkingen der heleedigde deelen, bijv. van bloedvaten * tan wonden, waarbij somwijlen eene smet- stof in het ligchaam wordt overgebragt, op de¹overige deelen te kunnen kennen, verklaren ert Aa �?e-



		( i ) behandelen; als mede , ten einde zoodanige on- geregelde werking der dierlijke levenskrachten te Ictinnen beoordeelen , welke uitwendige gebreken of ziekten van den vorm, als bijv. verzweringem, ten gevolge hebben. Alhoewel men de geheele Vee-artsenijkunde, uit hoofde van derzelver grooten omvang, en ten einde een duidelijker begrip aangaande de bijzondere ziekten te erlangen, alsmede om het onderwijs gemakkelijker te maken, reeds in in- wendige en uitwendige Vee - artsenijkunde [Therapiu en Chirurg ia~) heeft verdeeld, zoo is het echter noodzakelijk de laatste, om een beter overzigt te verkrijgen, nader in onder af- deelingen te doen vervallen. Men verdeelt de- zelve daarom : I. In algemeene Vee-artsenijkundige Heel- kunde , {Chirurgia p^eterinaria generalis.) IL In bijzondere Vee-artsenijkundige Heelt kunde, {Chirurgia Veterinaria specialist) III. Inde operative Vee-artsenijkundige Heel- kunde of de leer der heelkundige kunstverrigtin- gen , (Chirurgia Veterinaria operativa.) I. De algemeene Vee-artsemjkundige Heel- kunde of de leer der algemeene Heelkundige ge- neeskunde bemoeit zich slechts in het algemeen. met de uitwendige ziekten, en gevolgelijk met de kennis der ziekteverschijnselen, derzelver be- hoorlijke rangschikking , naar orde en geslacht; doch zij beschouwt dezelve slechts uit een



			( 5 )

		een algemeen oogpunt. Zij handelt dus over vele ziekten van eeneen dezelfde klasse of geslacht,in het algemeen; zij bemoeit zich verder met den aard der ziekten, met betrekking tot derzelver oor- zaken ih het algemeen, en met de algemeene re- gelen of wijze om dezelve te genezen. Zij maakt den grond uit der bijzondere Vee-artse- mjkundige Heelkunde* E�ne verdere verdeeling dezer algemeene leer berust- op het wezen der ziekte zelve, al? den eenigen grond , waarop het mogelijk is eene juiste verdeeling te vestigen. Er doet zich slechts eene zwarigheid tegen zoo- danige verdeeling op, welke gelegen is in de zamenstelling of vereeniging (compositie en com^- plicatie) der ziekelijke verschijnselen. 2. De bijzondere Vee-artsenijkundige Heel�- kunde bevat in zich de bijzondere eigenschap^ pen, welke iedere ziekte bezit, voor zoo vep dezelve of het deel, waarjn zij plaats vindt, verandering of wijziging ondergaat. Zij, handelt over de enkele gevallen in het bijzon- der, ten einde de kenteekenen, de oorzaken geneeswijze enz., overeenkomstig iedere bijzondere ziekte, te beoordeelen, te vergelijken en te be- handelen. Zij bemoeit zich dus met iedere ziekte op zich zelve. 3. De operative Vee-artsenrjkundige Heel- kunde of de leer der Heelkundige kunstmatiger verrig�Dgen, welke aan de ligchamen der die- A 3 rea-



	( 6 )

j?en te pas komen , bepaalt zich geheel en alleea tot de uitoefening dei" handgrepen, welke tot de Heelkundige Vee-artsenijkunde behooren. De algemeene Vee- ariseuijkundige Heelkunde Staat in een zoo naauw verband met de alge- meene geneeskunde der dieren, dat zij, in vele opzjgten, niet van elkander kunnen worden ge- scheiden , en daarom zal het ook noodig zijn, het belangrijkste leerstuk van beiden, namelijk dat der ontstekingen , bier vooraf te laten gaan.

		Het



			�x<w>:«& <■

		Het Leerstuk der Ont- stekingen. § i. \_/.nder den naam van ontsteling (inflammatio) verstaat men gewoonlijk dien toestand van eenig '�jL deel des dierlijken ligchaams, -waarin buiten- gewone roodheid, pij o , verhoogde warmte en, zwelling waargenomen worden. Deze benaming is slechts een kunstwoord [nomen technicum) , daar wij eigenlijk niet weten , wat ontsteking is; doch wij verstaan hier onder altijd eenen zieke- lijken toestand, waarbij de vormdrift in het dier- lijk ligchaam, in derzelver aard, van hare regel- matige werking afwijkt, welke in het begin altijd met eene vermeerderde opwekbaarheid van het slagaderlijk , vaatgestei des ontstoken deels gepaard gaat.



		( 8 ) s ...,-.■ Het een of ander dezer opgegevenc verschijn» selen kan somwijlen schijnbaar ontbreken, daar het zich niet volkomen duidelijk openbaart, (zoo als bijv. de roodheid in eene, met haren be- dekte , donkere huid; de zjwelling, bij ontsta - king der deelen , welke in den hoef bevat zijn) ; bij een naauwkeung onderzoek zal men echtep al de genoemde verschijnselen, het eene meer het, andere minder, duidelijk waar kunnen ne- men. Deze verschijnselen verschillen nogtans aan- merkelijk , naar het onderscheid der werktuigen, welke door ontsteking zijn aangedaan. Zoq hebben er, bijv. andere verschijnselen plaats, bij de ontsteking der weioliezen, andere bij do ontsteking der slijmvliezen , andere bij de ont- steking der beenderen, enz. Daar echter de toestellen , en stelsels van werk-» tuigen uit meerdere en verschillende deelen zijn, te zamengesteld , zoo kunnen ook in deelen, welke uit meerdere bijzondere werktuigen bestaan , ver-» schillende en zelis zaniengestelde verschijnselen voorkomen, /...:§ -ft. ■ De ontsteking heeft de grootste overeenkomst jnet de koqrts, waarom Eeil zegt, dat zij eene plaatselijke koorts is, en dat de ontsteking de- zelf-



			( 9 )

		sselfde ziekelijke gesteldheid daarstelt in de va- ten van een bijzonder deel, welke de koorts voor het geheele vaatgeslel uitmaakt. Zij is de grond- oorzaak van alle plaatselijke ziekten; want, zon- der ontsteking, ontstaat bijna geene plaatselijke ziekte, of zij komt met dezelve te voorschijn en vergezelt haar, of zij is er een gevolg Van. De ontsteking komt in al die deelen voor, waarin zich vaten en zenuwen bevinden, dus ook in de beenderen. De beenontsteking heeft ook al de verschijnselen , die tot het wezen der ontsteking behooren, gemeen met die, Welke in de zachte deelen plaats vinden. s <� Kenteehen. Tot de wezenlijke verschijnselen der ontsteking behooren : U, De roodheid. Zij ontstaat door het in- dringen van bloed in de haarvaten van de op- pervlakte des ligehaams of van het ontstoken deel, welke, in den gezonden toestand, slechts weinig bloed of alleen bloedwei voeren. Dit indringen is een gevolg van de meerdere werk- zaamheid der vaten .van het aangedane deel, waar door de fijnere of haarvaten verwijd of uitgezet worden, en de roodheid wordt dui- delijker, naar mate dat het deel of werktuig prikkelbaarder en vaatrijker is, � Men neemt de roodheid alleen waar op eene witte huid of A 5 aan



			*( ° )**

		aan deelen, welke van haar ontbloot zijn, (bij witte Paarden , Schimmels, Isabellen , bij bonte Paarden, bij bonte en witte Koeijen, bij Schapen, enz.); verder aan het inwendig bekleedsel der ueusholligheden, van den mond, der darmope- nmg, der scheede, aan het bindvlies des oogs, aan witte uijers, aan den kroonrand en de witte lijn van de hoeven der paarden, en aan alle deelen, welke van haren en huid ont- bloot zijn, enz. ; bij eene donkere huid en don- kere haren, daarentegen, kunnen alleen de overige verschijnselen aanduiden, of er ontste- king aanwezig is , of niet. § 5. Aan haarlooze of met weinig haar bedekte ligchaams deelen, als aan de lippen, de oog- leden , den koker, den balzak, den aars, het haarlooze gedeelte onder den staart, de scheede- enz., bij paarden, neemt men , bij de ontste- king, in plaats der roodheid , eene eigene glans. der deelen waar. § 6. De roodheid van een ontstoken deel is niet overal gelijk. In het midden, van waar de ont- steking zich verspreidt, of waarop de oorzaak het eerst gewerkt heeft, neemt men de rood- heid *..-■'■■



	( » )

heid het duidelijkst waar , terwijl zij, naar den om- trek toe, minder wordt. Zulks zien wij duide- lijk bij de ontsteking van het neusvlies der paarden , indien er naderhand zweeren op het- zelve ontstaan , als ook aan de witte urjers der koeijen, v��r het uitbotten der koepokken, enz. , of wel aan het ligchaam der schapen, v��r dat de natuurlijke of ingeente schaaps- pokken uitkomen. Verder is de roodheid, naar den trap, den aard en het karakter der ont- steking verschillende, en, dien ten gevolge ,meer of minder zigtbaai. $p....;., De pijn* ontstaat door verhoogde gevoelig- eid 'sensibiliteit} van het ontstoken deel, voor uitwendige prikkels; zij vermeerdert, naar mate de overige verschijnselen, als de roodheid, enz. toenemen, en verschilt, voor het overige, naar mate het dier of zelfs sommige deeleu des ligchaams voor uitwendige indrukken meer of minder gevoelig zijn. Wij kunnen bij de dieren, slechts eenen geringen, eenen ster- leren en een zeer hevigen trap van pijn aannemen. Deze verschillende trappen van pijn kunnen aanhoudende of tusschenpoozende zijn, en dezelve worden alle, door de verhoogde gevoeligheid des zieken diers, kenbaar.

		S8.



		( ) § 8. De pijn is in de vaste deelen gewoonlijk ster- ker , dan in de nabij gelegene zachte deelen. Zulks is niet zoo zeer gelegen in de verschil- lende betrekkingen der levenskracht, waarin deze deelen tot elkander staan, als wel in de drukking en, spanning, welke de harde ge- zwollene op de gevoelige zachte deelen vor- .oorzaken. Om deze reden zijn beleedigingen en ontstekingen der deelen, in den hoef bevat _rzoo pijnlijk, vermits de weeke, gevoelige deelen zich hier juist tusschen twee harde ligchamea bevinden, daar de hoef trouwens , bij het ne- derzetten op den bodem, tegen de weeke deelen drukt, terwijl deze geene ruimte vinden _yom zich uit te zetten of te wijken. § �r** De vermeerderde warmte in eenig ontstoken- deel wordt, door de verhoogde of versterkte werkzaamheid van het vaatgestel, en door de verhaaste beweging des bloeds in het ontsto- ken deel zelf, ontwikkeld, ofschoon de tempe- ratuur niet hooger is, dan van het bloed, dat zich in het hart en de groote vaten der borst bevindt. De warmte is evenwel bij de ontsteking van een deel der ledematen, bijv. van den ontstoken voet, met betrekking tot den



		( 13 ) t den gezonden, altijd aanmerkelijker, dan bij ontstekingen aan den romp. Verhoogde warmte ontstaat, in het algemeen, ook daar, waar de werking der levenskracht verhoogd of versterkt is. In de beenderen houdt zij dikwijls zeer lang aan. Zij verschilt naar de oorzaken, waaruit zij ontstaan is, naar het deel, waarin dezelve plaats vindt, naar de bijzondere gevoeligheid en de gesteldheid des diers, en eindelijk naar den trap , den aard, en het ka- rakter der ontsteking. S 10. De zwelling ontstaat door den zamenloop van meerdere ziekelijke uitwerkingen. Door het indiingen van bloed in de fijnere haarvaten, welke anders alleen bloedwei voeren, worden deze verwijd ■, en het deel verkrijgt daardoor «enen grooteren omvang. Deze verwijding dtr haarvaatjes geschiedt gewoonlijk na voorafgegane of nog aanwezige oorzaken, zeer spoedig, en, in het laatste geval, des te schielijker, naar mate de voortdu- rende oorzaak der ontsteking sterker is. Bij de ontsteking heeft er altijd eene versterkte voedingskracht, eene vermeerderde afscheiding van vezelstof (plastische lympha) plaats. Deze vezelstof wordt tusschen en op de vezelen, in het celweefsel, uitgestort, en legt den grond tot



			( '5 )

		gen zijn zeer veerkrachtig ₉ en, om dezelve van de .verharding te onderscheiden, behoeft men er slechts met den vinger op te drukken, wan- neer de zwelling voor denzelven wijkt, en, na het ophouden der drukking, herstelt zich de verdieping spoedig. Zoo kan men ook door drukking, aan een haarloos ontstoken deel, de roodheid doen verdwijnen, welke evenwel ook, na het ophouden van dezelve, wederom te voorschijn komt. § k& De slagaderen van een ontstoken deel klop- pen sterker, dan die van een gelijk deel, dat niet ontstoken is. De oorzaak dezer sterkere klopping is> gelegen in de verwijding der haarvaten en den vrijeren omloop des bloeds in de fijnere vaten van het ontstoken deel, om dat deze vaten, in den gezonden toestand, alleen bloedwei voeren. (Zie § 10). s �** Vele ontstekingen gaan van koorts vergezeld, Welke dan als eene uitwerking der ontsteking (symtomatische koorts), moet beschouwd worden. Zij kan door het toenemen der ontstekings toe- Vallen voortgebragt worden; doch zoodanige koorts kan al de verschijnselen Yan eene oor- spron-



			( 16 )

		spronkelijke (idiopatische') koorts bezitten, en kan ook in alle uitgangen eindigen, welke aan de laatste eigen zijn. S ^l5< Behalve de opgegevene verschijnselen, behoct-» ren, om de aanwezigheid der ontsteking te kunnen bepalen, hief nog toe eene verzwak- te , gebrekkige of belette verrigting van het deel of werktuig, waarin de ontsteking zich heeft gevestigd. Bij ontstekingen van het schen- kel-been, der voeten, enz. gaan de dieren kreu- pel ; bij ontstekingen der afscheidende¹ Werktui- gen , wordt de afscheiding verminderd of dezelve houdt geheel op. Ontstekingen, welke niet aan de oppervlakte des ligchaams, maar in de dieper gelegene deelen plaats hebben, kunnen alleen uit de belette of veranderde verrigtingen der aangedane deelen, Uit den algemeenen toestand des ligchaams, en uit de eigene ver- schijnselen , welke ann bijzondere ontstekings-» ziekten eigen zijn, gekend worden. § 16. Is men omtre�t het bestaan of de zitplaats* eener ontsteking aan de uitwendige ligchaams- dcelen (voornamelijk, indien niet al de verschijn-' selen gelijktijdig aanw ezig vya) in twijfel, zoo be-< strij-



			( if )

		strtjlte men de deelen van denzelfden naam, met eene pap van leem of klei, met water ver- dund of soortgelijk middel i alsdan zal het ontstoken deel spoediger droog worden, dan hetwelk niet ontstoken is. Deze proef kan met voordeel, vooral aan de beenen en voeten der dieren, in het werk gesteld worden. Over het verschil der Ontstekingen, met opzigt tot derzelver oorsaken. § ¹7- Eigenlijdige (idiopatische) ontstekingen zijn zoodanige , welke in het deel ontstaan , waar- op de oorzaak onmiddelijk gewerkt heeft. Alle werktuigelijke oorzaken of beleedigingen, welke op eenig deel derzelver vermogen heb- ben uitgeoefend, de werking der koude damp- kringslucht op het sterk verwarmd ligchaam des diers enz., brengen dezelve voort. § 18. Medelijdige ( sympatische ) ontsteking wordt genoemd, wanneer, door de werking eenej? schadelijke oorzaak, in eenig deel des ligchaams, ontsteking wordt voortgebragt, ten gevolge waar- van een ander deel, door medelijdige aandoe- ning, insgelijks in denzelfden toestand gebragt I, D. B wordt,



			( iS )

		wordt. Wanneer bijv. een Paard zich een nagel in den voet treedt, zoodat deze door den hoef tot in de zachte deelen des voets of zelfs door de buigende pees van het hoef been, of wel tat in het hoefgewricht dringt, dan kunnen hierdoor koorts, de mondklera, zelfs longontsteking ontstaan. Al deze gevolgen na zijn als medelijdige (sympatische'), of ook wel als toevallige (symtonialisc/ie) uitwerkingen te beschouwen. S '9- Bijzondere of eigenaardige ontstekingen (jnjlammatio specialis). Deze hangen af van oorzaken van een eigen aard (sui generls), welke slechts deee en geene andere soort van ontste- king voortbrengen. Hiertoe behooren de koe- en schaapspokken, het klaauwzeer der scha- pen, de worm, de mokverzwering bij het Paard, voorts in het algemeen roosachtige ont- stekingen en de zoodanige, welke , ter oorzake eener, door verwonding aangebragte , smetslofi'e of van een vergift worden voortgebragt. § 20. De ontsteking met neiging tot versterf (in- flammatio gangraenescens). Hieronder ver- staat men die ontstekingen, welke zich, na der-



		{ i9 ) derzelver ontstaan, spoedig uitbreiden en in het vuur overgaan. Zij onderscheiden zich door de algemeene verschijnselen van zwakheid en verlamming van de werkzaamheid der dierlijke bewerktuiging; zij ontstaan voornamelijk door den nadeeligen invloed van den dampkring op het ligchaam. De verschijnselen dezer ont- stekingen zijn hevig en hebben een schielijk beloop. Hiertoe behooren zoodanige ontste- kingen, welke bij de antrax-ziekten, als het miltvuur, en bij rotkoortsen enz. voorkomen. § 21. Van meer aanbelang voor den praktischen Vee-arts is de verdeeling der ontstekingen naar derzelver aard, of namelijk het werk vermogen van de hoofdstelsels, als der gevoeligheid, prik- kelbaarheid en het herstellingsvermogen, (re- productie)* in het ligchaam versterkt of ge- zonken zij, alhoewel men hieromtrent niet altijd de juiste grenzen kan bepalen , daar, bij de ontsteking van eenig deel, gelijktijdig meer- 'aere stelsels van werktuigen, door medelijden aangedaan, en wederkeerig aan' elkander on- dergeschikt kunnen worden. S 23. Dien overeenkomstig worden de ontstekingen Verdeeld: Ba 1,