disquisitio historico-dogmatica

REALISMO ET NOMINALISMO,

qüatenus vim habüeeint in

pbaecipüis placitis

IHEOLOQIAE SCHOLASIIOAB,

inde ab ANSELMO rsauE ad GÜLIELMÜM ab occamo.

Srt? f

DISQUISITIO HISTOHICO-DOGMATICA

de

REALISMO ET NOMINALISMO

quatenüs vm habtrbbim in
pkaeciptjis placitis

theologiab soholastioas,

inde ab ANSELMO usauE ad GULIELMUM ab ocoamo.

quod,

ANNUENTE SUMMO NUMINE,

EX AUCTOKITATE EECTOSIS JIAGNmCl

C^ERARDI JOHANNIS MULDER,

math. mag. phil. nat. et med. doct. et peop. obd.
heo non

amplissimi SENATUS ACADEMICl consensu

et

nobilissimae EACULTATIS THEOLOGICAE decketo,

S

summisquh in THEOLOGIA honoribus ac puivilegiis
IN ACADEMIA RHENO-THAJECT IK A

bite et legitime coksequehdis,

PUBLICO AC SOLEMNI EXAMINI 8UBMITTET

ALLARD PIERSON,

Amstelaedamensis.
d. vm m. febr. anni mdcccliv, hora I.

trajecti ad ehenum,

apud KEMINK et EILIUM, typogr.

mdcccliv.

-a

^^ jMamiïijflMifa oMaijAs/i

g ïT.ïiïi a-S: si^tï.p-ma.i. -

t .'îAja^ÂCŒat «nsÄsiSTtr ^gj^Kaa . ■ r

'' '«J^rWa 6A aîMiïSOîSoB AÎQûlOâ'H^.jé^iiS

ff/f

rliiifriîMl

PARENTIBUS

OPTIMIS CARISSIMIS

sacrum.

! f

■•■J»!'-

•t.- ,

itÈÊm

PRAEFATIO.

Est sane qnod laeter me adspicere finem eurriculi

academici, quod ante hos quatuor et dimidium annos

forti animo ingressus sum. Gestire enim anhyius solebat,

^d sco^um mihi 'proposiium, hand prorsus indigne per-

quot;oenire. Longius, initio saltern, esse videhatur ad calcem

decurrere; nec me habebam umquam voti compotem fore.

'-eologiae scholas frequentans, Professores audiens de

^uinmis argumentis agentes, non tar de cupiditas animum

quot;i-ncessit ea cognoscendi, quae Theologiae studiosum scire

oique cognoscere oportet. Omnia quae cum in scholis,

turn in musaeo meo docehar, maximi erant momenti; idque
p-ff

dj crunt, ut surnmo Theologiae studii amove imhutus,
• midta audientem multaque legentem, numquam tarnen
satis audivisse, nec satis legisse putarem. Theologicarum
^^fo disciplinarum encyclopaedia, pro virium imhecilli-
magna indigestaque moles 'saepius mihi visa est.

quam niinirum funditus cognitam habere, summis tan-
iummodo ingeniis, me longe superioribus, contingai. Qua
de caussa id inprimis spectaham, ut unam illius encyclo-
paediae mihi eligerem diamp;ciplinam, cui operam navare
possem. Omnium una me alliciebat, mihique arridebat
disciplina, quae dogmatum historiam cognoscere studef.
Humani nihil a me alienum esse ducens, universe histo-
riam iterum iterumque adire, magnae a teneris mihi erat
animi voluptati; historiam dico, quippe quae omnia hu-
mana nobis tradat, atque id efficiat, ut in remotissimorum
populis quorumque saeculorum mediis versemur. Magni
vero, prae caeteris, illa facienda videbatur historiae pars ,
quae accuratam disquisitionem instituere amat de ratione,
qua mortalium genus gravissimas quasque quaestiones
secum animo volverit; qiiomodo autem fieri potuisset, quin
summa cum animi attentione hominem considerare cupi-
verim, de Christi religione atque docirina cogitan-
tem. Puto enim me egregium spectaculum oculis capes-
sere, quotiescumque indagem, religioseque investigem quid,
quaque aetate, cum Ecclesiae, tum Viris doctis de Chris-
tiana visum sit religione. Nee umquam me taedet, a
partium studio alienum, de placitis quaerere quae, pro
temporis ratione atque indole, sive propugnata sint, sive
reiecta. Animo collustrantem principia atque rationes di-
versissimas, quibus usa sit Ecclesia Christiana, ut verita-
tem, a Deo patefactam, penitus cognitam haheret, atque
ver am Christi religionis indolem magis magisque per-
sentisceret, me sperare confiteor fore ut ah optata illa
liberalitate non prorsus alienus fierem, quae varias patia-
tur sententias, nee nimis saeviat in errores, qui novi quidem

esse videntur, reapse tarnen cum antiquioribus falsis opi-
monibus quam arete cohaerent, liberalitatem significo, quae
aureum Uhd Paulli probe teneat: 'Ek [Jpovq yap yiyvé-

quot;^nam autem Realistas inter et Nominalistas idcirco
P^culiari animadversione dignissimam duxi, quod adhue-
usque multos viros doctos in duas dividere partes vide-
'^i^r. Utrum suo iudicio plane stet Theologia, an au-
^ioritaii externae ohtemperare debeat, quaestio est U
''^ßdio aevo, et nunc agitata. Utrum rationi humanae
^mnia dijudicatu permittantur, an omnis abrogetur au-
^toritas, et olim quaesitum est et nunc quaeritur. Utrum
'Wiiversalia cognoscamus, an de singidis tantummodo no-
bis constet, sub iudice adhucusque lis esse nonnullis vi-
detur. Banc ob rem igitur maximi miU fuit momenti
videre, qwamnam vim ifn praecipuis Theologiae medii
aevi placitis cum Nominalismus habuerit, turn Realismus.
Materies aderat, philosopha ratione exculta, quam tamen,
i^^eo^we ratioiie habita equidem considerarem, non
fuit ut omnia evolverem Scholasticorum opera; quo
^^t, spero, ut non nimis arrogans esse videar hoc
g nientum pertractandum mihi eliqens, quo studiorum

Viris doctis, avnl.
^ ' q^aiecumque sit, specimen proponam.

. , ^nbsp;qnQ^ laeter me hanc disquisitionem, pro

quot;i^i-n us, absolvisse; est quod gratias tribuam sincerissimas
omnibus, qm, ut aliquatenus saltern ad disputandum de
«C gramssima re, idoneus essem, magno miUfuerint au-
^^ ^^^^ fecordantes, publice confiteri mihi liceat,
9^antum Tibi debeam. Promotor aestumatissime, Vir
Vinhe, pro benevolentia, qua me excepisti; pro

libemlitate i qua in specimine conscrihendo, quoad fieri
potuerit. Tu me pati solehas mmm esse. Ne Tua amicitia
prorsus indignus esse videar; nee umquam sinat animus
meus, benevolentiae Tuae me immemorem fieri, quae
per omnem vitam academicam, atque inprimis mensibus
proximis mihi contigit. In verba enim magistri iurare
numquam a me poscebas; libero, quamquam pio, ani-
mo de veritate me quaerere, nonne id semper Tibi gra-
tum erat atque accepium? ütinam Tibi persuasum ha-
beas, — quod quoque Tuae curae, Tuaeque amicitiae
erga nos, dulcis sit remuneratio, — omnes Tuos disci-
pulos, Te, Vir Clarissime, et observare et diligere.

Neque aegre feras, Clarissime Bonman! me Te
compellare, Tibique gratias agere. Quo imbecilliores,
eheu, Tuae esse solerent vires, eo majoris, Tui nobiscum
colloquentis, ardorem juvenilem faciebam. Inanis esset
conatus, si eodem sermone elegantissimo, quem ex Tuo
ore semper nos audire, numquam sane erat quod mira-
remur, exprimere vellem, quod sentio. Verba inculta
ne spernas, obtestor; ducas enim me ex animo vereque
dicere: Senectuti, Tuaeque corporis imbecillitati Deus
adsit propitius. — Tibi par cat summa Ejus misericordia;
Tibi tuoque collegae auxilio sit Numen supremum, scho-
las quoque defuncti habentibus.

Est sane quod doleam me Viro Clarissimo gratias non
tribuere posse, cujus memoriam pie colimus. Eum enim,
qui gravis nobis erat magister, ita tamen gravitatem co-
mitate condire amabat, ut sincerus optimusque nobis esset
amicus, eum enim, qui pietate aeque ac doctrina in-
signis, regiam scientiae nobis viam monstrare solebat.

etiamnum aura vesci Deus noïuit.- Sit Uli terra lems,
heatae sint domus coelestes!

Est sane quod doleam me adspicere finem qui et
Tibivaledicere jubet. Vir Cl Op zoom er. Scientiae co-
piam meam augeri, me puros servare mores, animique
pietatem mefovere semper erat quod Tibi voluisti. ütinam
met aliquoties Tibi daleis sit recordatio. Grato enim animo
Tuum me praedicare discipulum numquam non juvabit.

Est sane quod doleam me adspicere finem. Longa
emm est ars, brevis vita; quod, si animo occurrit, tris-
ittia atque severitate me implet. Praeteriit aetas, quae
secuntate et alacritate cernitur; aetas, qua liiteris incum-
bere, scientiae operam navare maximopere juvat. Ecquis
ego sum, qui jam summos petam in Theologia honores'^
Praestaret ex integro me Scholas adire; praestaret secura
vita Academica, omnium una idonea, qua
utamur ut semper aliquid addiscamus, artibus et Utte-
ns instituamur, puerilemque nostram aetatem ad huma-
mtatem informemus. At graviora nos vocant. Omnia
i-nvitant, ut ad vitae usum conferamus, quae edocti simus.
P'''ogrediendum est. Brevioris vitae longior, ut spero,
pars superest, qua ita quoque litteras tractare debebo,
ad aliorum usum eas transferam. Haec tamen lae-
titiam mihi non afferunt. Amicorum enim meminisse,
l^orum familiaritate usus sum, tristis est voluptas. Quo
longiores tamen ab simus, eo religiosiores curemus ne um-
quam nos nostrüm invicem oblwiscamur.

Omnis vero voluptatis expers essem, Fos compellans.
Parentes Optimi Carissimil horam propinquam prospi-
ctens, quae a Vobis me seiunget, nisi probe scirem ma-

gnum Voids hune diem äff erve gaudium. Nec enim labon,
nee curae umquam pepercistis, dum fulius voti compos
jieret. Etsi satis magnam laeiitiam voluptatemque capie-
hatis eoi future meo verhi divini ministerie, ad quod me
rite informari vehementer cupiistis, Vos tamen maxima
cumidari gaudio intelligo, quod specimen ahsolverim, idque
Viris doctis proponam, ut mmmi in Theologia mihi con-
tingant honores. Non profecto huius loci est, omnia Ve-
stra enumerare beneficia, quorum nullius umquam immemor
fiam. Quidquid in me est — hoc enim publice polliceri
juvat — adhibebo ad pietatem illam, ad quam me infor-
mare studuistis, servandam, augendam; Piis parentibus
' Deus Optimus Maximus me dignum reddat ßium. Nec
Patris curae, nec sollicitudo Matris operam et oleum
perdant.

Omnibus praeceptoribus, amicis omnibus valedico. Va-
leaiis omnes, omnesque ametis iterum iterumque rogo.

CONSPECTUS.

introïtus.

Pag.

argümenti momentum....... 1.

CAPUT I.

be scholasticoeum peeiodo.

SECTIO I. Initjj periodi fades...........13.

II. Philosophiae Scholasticae indoles........20.

Ill- De Realismi et Nominalismi notione.......35.

• De Periodi Schoksticae divisione........47.

PERIODUS PRIMA.
a scoto ekigena ad johannem sarisb.

CAPUT II.

PüGNAE HISTORIA usque ad abaelardum.
Secuo ^I. Ush^^^s Maurus. Scotus Erigena........49.

» TTTnbsp;Berengarius. lanfrancus......59.

^11- Anselmus..................

IV. GuUelmus a Campellis. GuUelmua Camotensis. Gu-

lielmus a ConcWs.......: . . . . 85.

II. Gulielmus ab Occamo............268.

ERRATA.

Pag. 48 lege Tennemann; ah eo inde deleantar; lege desinif.
u 59 » Gerbertiis.
„ 128 » Hauréau.
, 189 « Sectio V.
. 256 quot; Caput V.

introïtus.

argumenti momentum.

Dubia nonnullis Theologiae videtur conditio. Diversae
sententiae aequo jure proponuntur, aequa fortuna pro-
pugnantur. Doctissimi Theologi non raro in diversas
partes abire solent; eorum autem quisque veritatis stu-
fliosum,' quisque integri animi et liberij sese profitetur.
^ec tantummodo de rebus minoris momenti, de prin-
cipiis etiam disputatur; et quum, nostris iiiprimis tem-
poribus, vernaculo sermone theologia tractari soleat,
coetus Christianorum clarioris auctoritate alicujus nomi-
ïiis nitens, saepius, quae ïheologos sejunxerant, referre
conatur. Quid unum semperque verum sit, hominibus
invenire non licere videtur; quum omnes tempus som-
^lamus, quo omnia in gratiam sint reconcilianda, quae
^unc divelluntur, Theologiam in tam infelici esse caussa
plus minusve omues querimur.

mm

Yerum, ubi non omnes exhaustae sint vires, qnibus,
quae dolemur, fortasse emendare liceat, tantummodo
queri nostrum non est. Quid? omnia fere tempora, om-
nes aetates, omnes, qui floruerunt viri, arte aut ingenio
praecellentes, frustra conarentur, ut optatam componerent
pacem inter Theologos, qui maxime inter se discedant!
Quid? tam indociles nos inveniret historia, optima ilia
magistra, ut nondum desperaremus, consensus atque uni-
tatis humanum genus, in re gravissima, unquam particeps
fore! Quid? Undevicesimo nostro liceret saeculo, quod
summa sapientia anterioribus saeculis recusasse videtur!

Nec temerarii, neque immodesti videamur, quum,
eadem ipsa temporis nostri indole, spem foveamus, ad-
versus conatus, quos historia inanes fuisse docet, etiam-
nunc nobis adesse quae incertae Theologiae conditioni
medicinam afferre possint. Quaenam enim celeberrimae
nostrae aetatis tamquam nota characteristica jure ha-
betur ? Paucissimis verbis huic, ni fallor, quaestioni
respondere possumus, si modo attendamus omnes, qui
nunc floreant, Viros doctos ab inani ilia vanaque phi-
losophia redire, quae non scrutari nec indagare, sed po-
tius a priori, quae vera sint constituere amet, atque
sese ad veram philosophiam convertere, quae in quaerenda
veritate cum historiae, turn experientiae rationem habeat.
Sic physici, ipsa natura consulenda, ipsius secreta nobis
révélant; philosophi politici et anterioris et hodierni
temporis cognoscenda conditione, vitae ac saluti civitatis
consulere conantur.

En, ex ipsa aetatis indole studioque nobis conspi-
cuum, nisi egregie fallor, quomodo optime Theologiae
quoque consulere possimus. Theologiae historiae studium,

nimis adhuc neglectum, in Incem prodeat, magis ma-
gisque sese commendet. In omni autem theologiae his-
toria pertractanda nulla pars tanti mihi habenda videtur,
nee illius ponderis, quam ilia quae de dogmatum agit
historia. Dogmata enim, quae procedente tempore, in
Christi Ecclesia invaluerunt, si accuratius nobiscum in
animo consideramus, totius Theologiae tamquam com-
pendium habebimus, unde omnia ipsius fata facile cognos-
cere, sponte explicare possimus. Historia autem dogma-
tum minime variorum placitorum, quae inter se non
arcte cohaereant, longa est ac molesta enumeratio, sed
licet dogmata per vices sibi successerint, intimae vitae
Christiani, quatenus de summis rebus cogitet, docta est
expositio. Quae expositio qua de caussa tam magni
facienda sit, sponte apparpbit.

Duo nimirum mihi videntur adesse scopuli, quibus
theologus facile illidi possit, nec raro illidatur, quorum
unum habeo Scepticismum, alteram Panatismum. Quae
supra monui, multi Theologi saepius secum volvunt;
audiunt doctores variam profiteri doctrinam, audiunt
sectatores inani voce sonare; adspiciunt campum, quo
pauci adhuc certantes supersunt, quem longe plures,
defesso animo, deseruerunt.

T/ hrwnbsp;adspectu illo defecti, quaeruntquot; nec

responsum expectantes, omni mente in scepticismum sive
extremum, sive moderatiorem se conjiciunt. Historiam
vero dogmatum quum consulant, qui dubitatione aestuare
Videntur, eorum animi tranquillentur, dolorem metumque
•^eponant, necesse est. Luce clarius enim iis erit, per
llt;^ngum temporis intervallum humanum genus, licet
vulneribus tamquam oneratum, acerrimis defatigatum

1*

pugnis, pedetentim, magis magisque ad veri bonique
cognitionem progressum fuisse; manifestum erit errores
et falsas opiniones, veluti nubes, solis ortu, luce veri-
tatis extabuisse, — quid? earn ipsam veritatem numquam,
nisi atra praecedente nocte, apparuisse.

Alter autem adest scopulus, aeque vitandus. Nonnulli
enim, quum dubitationem omnem fugere velint, Scyl-
lam elapsi, Charybdi occurrunt; fanatice sententiam de-
fendunt atque veritatem, quam se ipsos invenisse putant.
Alteram partem audire strenue recusant. Delendum quid-
quid huic veritati vellet esse contrarium. Penes nos,
ita dictitant, salus Ecclesiae, judicium veritatis; nostro
arbitrio omnia permittantur. — In summo revera peri-
culo est qui qualemcunque sententiam, a se inventam
habeat. Ille, nisi summa prudentia praeditus, fanaticus
fiat necesse est; aliorum enim sententiis, liomines felici-
ores, meliores inprimis, reddere frustra conatis, nova
haec sententia ut ipsi inventori videtur, humano generi
proderit. Talis autem novae sententiae auctor quum
dogmatum consulat historiam, plerumque eam jam ab
aliis expressam reperiet; quaenam illi jam antea fuerint
opposita, sponte videbit. Yidebit et rationem, qua ejus-
dem sententiae sectatores jam mul tos ante annos cum
adversariis certaverint, sequelas cognoscet inde exortas,
quo melius utrum illi doctrinae unice fides sit habenda,
dij udi care poterit.

Quum contra revera novam professas fuerit doctrinam,
historia eum, aliorum exemplis, ' docebit, quidquid no-
vum, licet docte et ingeniöse inventum, in Theologia
proponatur, non continuo accipiendum, non nisi magna
cautione salutandum esse. Ex his autem quae nunc de

liistoria indaganda monui, minime duos tantummodo
fructus percipi posse volui. Multis nominibus banc
Tlieologo optimae frugis fore indagationem, multi alii
satis probarunt. Idcirco equidem haec duo attigi, quo-
niam ad ea, de quibus nunc acturus sum, maxime per-
tinere mihi videbantur.

Histonae dogmatum quum partem mihi eligere cupe-
quam paullo accuratius indagarem, vix aut ne
quidem verbis exprimere licet, quantopsre ductus
^Di ad illius periodi studium, quae vulgo dicitur
Sckolastica. Scholastica nimirum periodus, quae medii
aevi maxitnam partem amplectitur cum philosophiam, tum
theologiam, omnium uiia idonea mihi videtur ad Chris-
tianismi vim illustrandam ac efScacitatem, quam in toto
homme habere possit. Primis enim saeculis postquam
Christi religio in mundo invaluerat, nimium aderat
discrimen Christianos inter et Étlmicos. Tenues erant
vires coetus ex liostili Paganisme orti, contra eos tamen
qui novum Dei cultum vehementer oppugnabant, Chris-
tian! se defendere debuere. Eorum fides ne infirmaretur,
vires ne debilitarentur, primis illis Christi sectatoribus
fere curae erat. In mediis persecutionibus
^^ primis ipsorum interfuit ut animos nemo immi-
nueret, nec a fide detraheret Christo habita. Ne ulli
igitur mirum videatur, quodsi religiosum principium nimis
IIS excultum sit, nec Christianismum ad omnes animi
facultates pertinere passi sint. Postea quam Constanti-
persecutionibus finem posuit, Ecclesia nimis occupata
erat in catholica fide magis magisque constituenda, in
erroribus oppugnandis, in religione propaganda, quam ut
lUa, de qua ipse auctor dixerat: cßoix krh.... K^m ^^

— 6 —

Kxßou(jCi ywn ivsKpvpev itg ói^svpov (nxrx rploi, sag ou
ßMvj oKov 1), jam nunc operi sufEcere potuisset.

Multa post saecula, rebus Ecclesiasticis instauratis
tempus ortum est, primae aetati haud dissimile. Dis-
crimen quod obtinuit Reformatos inter et Eomano-Ca-
tliolicos ejusdem plane generis et indolis erat, ac id quod
jam antea Ethnicos sejunxerat a Christianis. Lites acer-
rimae iterum Ecclesiam veluti lacerabant; persecutiones
rursus imbecillos fatigabant coetus, ita ut nihil Protes-
tantibus magis cordi esse potuerit, quam strenue et fide-
liter, in iis quae Evangelium revera continere credebant,
perseverare. Neque eos igitur poscas Christianismum
tamquam totius vitae ^u/xjjy proponere. — Accedit quod,
post periodum, quae vulgo appellatur scholastica, sacra
et profana prorsus nimis accurate distinguerentur.
Quae distinctio nec postea, nec vel nostris temporibus
sublata videtar, unde principium Christianismi nunc
unice fere ad religiosum hominis sensum referri cuiquam
sponte patebit. Ex his igitur, quae nunc monuimus, con-
ficere possumus, Christianismum, primis et recentioribus
saeculis, religionis quidem vitaeque ratione habita, nostra
■ interesse; contra vero, quum Theologiae inprimis dogma-
tum historiam attendere velimus, non nobis ejusdem esse
momenti, ac scholasticam, quam dicunt, periodum. Quod
non temere contendimus. Scholasticismi nimirum nota
characteristica in eo cerni mihi videtur, quod Ecclesia
placita Christiana, quae ipsa in lucem protulerat, philo-
sopliorum scholis permiserit. Neque inferioribus tantum-
modo scholis ubi de triviï et quadrivü disciplinis ageba-

1) Mattli. XIII: 33.

tur, sed etiam in litterariis universitatibus simul cum nova
philosophia ortis. Theologia Christiana adhuc quidem pri-
vatis institutis inforraata, Patrum Ecclesiae tantummodo
scriptis tamquam disciplina exposita erat ; quam nunc autem
doctores, ut primum Parisiis, sic deinde ubicumquefere,
publice tractabant; varia Christianae religionis placita in
absolutum redigerunt; in diversas Yiri docti
abiere partes, nec in indaganda veritate fidei tantummodo
rationem habebant. Quodcunque dogma fide sane essent
amplexi, intelUgere imprimis studebant. — Ipsam veritatem,
qualis codice sacro contineatur, et ab Ecclesia credatur,
intima animi conscientia cognoscere conabantur, eoque
fidem, quantum fieri posset, adnbsp;efferre. Quem autem

conatum non a singulis viris egregiis, sed a multis Ec-
clesiae doctoribus, per longam temporis periodum, immo
certa quadam methodo, ita fuisse institutum ut numquam
fides impugnaretur, semper contra, tamquam verissima
poneretur sumptio, caussa videtur, ob quam Theologia
scholastica, quod ad dogmatum historiam, maximi mo-
menti jure habeatur. Subinde animadvertendum catho-
licam fidem multis disputationibus fuisse fundamento;
quae tamen nunquam de totius, multo magis autem
de singularum Theololt;nae partium ratione habebantur,
ut jam recte monuit doctissimus vir Baurl). TJnde
esplicandum videtur philosophiam Scholasticorum con-
stitutam doctrinam haberi non posse, sicut Platonis
aliorumque. Hac enim, de qua nunc agimus, aetate phi-
losophia et theologia prorsus eadem habebantur. Theo-
logus nimirum nihil aliud spectabat, quam philosophus.

1) Vid.: DogmengescMchle.

Dei indagare naturam, rationem cognoscere, quae Deum
intercedat et universum, omnes simul studebant, cona-
bantur omnes. — Haec altera hujus periodi nota videtur
characteristica. Recentioribus, ut antiquissimis Christi
Ecclesiae temporibus, philosophia cum vera theologia
nihil commune habuisse, philosophia enim per se exculta,
patefactionis principia facile negligere potuisse videtur.
Humani intellectus et universi in sensus cadentis tan-
tummodo rationem habeat philosophia necesse fuit. Medii
aevi autem philosophia ab omni parte Christiano fun-
damento nititur positivo ; quo totam prorsus philosophiam
immutari sponte apparet. Hominis intellectus uec minus
universi cognitio, inferiorem, in philosophia medii aevi,
obtinet locum. Eorum leges, quod ad principia, nihil
omnino valent. Divina auctoritas, patefacta veritate no-
bis cognita, suprema habetur lex, quae omnibus ratioci-
niis moderatur, nee contra se quidquid statuere homines
patitur. Per ficlem ad intellectum tum theologiae, tum
philosophiae summa est sententia.

Nisi autem a proposito abire velimus, quominus haec
ulterius explicemus nunc impedimur. Conferantur omnino
quae egregie scripsit summus philosophus Hegel i).

Ex iis tamen quae diximus satis, ut spero, apparet
cujusquam, historiae dogmatum cognoscendae cupidi, Scho-
lasticae periodi maximum interesse, omniumque litium,
quae tunc animos divulsere. •

Quarum autem nulla tanti esse momenti mihi videtur
quanti illa, quae Realistas inter et Nominalistas obti-

1) Vid. : Geschichte der filosofie, Tom XV.

nebat. Primum, quod cum totius periodi indole arctissime
esset conjuncta, deinde quod non ad illa remotiora tantum-
modo tempora spectet, at vero recentiori aetate viguisse,
et 'vel adhuc usque vigere dici possit. Hic autem paucis
siguiiicare liceat quae in specimine meo uberius illustrare
conabor.

Dissensio Eealistas inter et Nominalistas cum totkis
penodi indole coniuncta erat. Scholasticis, quum verita-
l'^iQ nee quaererent nec probare coTiarentur, tantummodo
intelligere vellent quae, sine ullo errore, Ecclesia con-
stituent, placita, cogitandi ratione et metliodo inprimis
opus erat. Qua ex methodo omnes ratiocinationes, dis-
ceptationem qualemcunque procedere , minine eos fugit.
Neque aliter fieri potuit, quam ut duas et diversas
quidem ingredirentur vias, quarum prima pïaesertim con-
tinuo patuit.

Arte dialectica enim veritatem, ab Ecclesia acceptam,
exponere, subinde explicare viri docti illius temporis
studebant. Quomodo autem id aggressi sunt? Duo-

•»nbsp;DO

DUS modis iuitium facere potuerunt, ab ipsa veritate
tamquam data materia; deinde ab aeternis, ut fereban-
tur, mtelligentiae principiis. A quibus principiis quodsi
inceperunt, omnia quae necessaria in intellectu reperi-
untur, revera etiam adesse statuerent, omnino necesse
erat. Nihil Individuum in intellectu inveniri quis-
quam agnoscit; universales igitur nobis insunt notiones,

c. ut solitis hujus aetatis vocibus utar, deitas, hu-
^anitas, caetera; ab universalibus ad singula proce-
endum. Constabat igitur universalia non tantum in
i'ïtellectu, sed in natura omnino adesse. Haec autem

Vla *

qum continuo pateret, nullus dubito. Nihil enim

aptius, nihil penso huic periodo imposito magis con-
gruum, quam in dialectice ratiocinando ex ipsa hominis
intelligentia, tamquam cognitionis foute haurire; e quo
autem hauriri non potest, nisi universales notion es nobis
inditae, ipsi veritati respondeant.

Incipi tamen etiam potuit ab Ecclesiae theologia, tam-
quam a data materia; nec mirum sane, adversus Eealistas
Nominalistas exstitisse, quippe qui a singulis initium
fecerint, nec universalia pro alio habere potuerint, quam
cogitationis vanas distinctiones. Eealistae vero aeque ac
Nominalistae doctrinae catholicae fidem habebant, quam
ad intellectum ut eveherent strenue conabantur. Ratio
autem, qua usi sunt, diversa in eo maxime conspicua est,
quod Realistae ab intelligentia disquisitionem inchoantes
elaborarent, üt logices viam ingressi, reperirentur quae
fides antea docuerat; Nominalistae contra, ab iis, quae
empirice agnoscere debuissent, proficiscentes, dissolutiore
quodammodo animo ratiocinarentur, nec minus Christia-
nae veritatis confirmandae studiosi.

Utraque igitur ratio, -ut vidimus, cum totius periodi
indole arete erat conjuncta. Christi enim religio bar-
baros devincens non simul ad summum animi cultum
eos duceie potuit. Ecclesiae auctoritate primum Evaugelio
crediderunt barbari; deinde autem, ratione usi, habitam
fidem tractare cupiebant. Duae permanserint partes necesse
erat, quarum una nimirum veritatem qualicumque modo
conservare studebat, altera, quae in veri indagatione ar-
tem quodammodo adhibebat criticam. Dissensio enim
Realistas inter et Nominalistas, hac quidem periodo,
animos ita divulsit ut, exempli gratia, Godefriedus se
Roberti Melodensis discipulos contumeliose tractantem

defenderit animadvertendo illos nominalismum sectari,
//iGiïüK PKO NiHiLoquot; censendos esse i}.

Haec autem pugna non ad illa remotiora tantummodo
spectat tempora, at vero recentiore aetate viguisse, quin
vel adhuc vigere dici potest, ut quoque patet ex iis, quae
Vir Cl. J. H. Scholten in libro qui longe meas supe-
rat laudes, egregie monuit 2).

E dictis conficimus nullum profecto philosophum phi-
losophari posse, nisi de alterutro cognitionis principio
accurate profiteatur sententiam. Quod etiam affirmat histo-
ria, nos diserte docens Hobbesium, Cartesium, Leib-
nitzium prae caeteris, Lockium, Humium, alios, ne
recentiores enumerem, hac in re semper occupâtes fuisse 3).

1)nbsp;Ingenioss monet Dégérando Histoire comparée des systèmes de
PMlosophie: quot;La dialectique tint lieu de la philosophie entière, etl'instru-
quot;inent de la science fut pris pour la science elle-même. On croit voir
quot; dans les scolastiques de ce tems des artistes alisorte's par la construction

quot;et le jeu des machines,.....on croit voir un immense appareil de

quot;leviers se mouvant et s'agitant dans le vide.quot;

2)nbsp;Leer der Herv. kerk, Bd. Dl. I. biz. 207 : » Hetzelfde vraagstuk be-
treffende de objectiviteit der menschelijke kennis, was ook in de middeleeu-
wen de grootste spil, waarom de nominalistische en realistische verschil-
len zich bewogen. Moest aan de begrippen, die de rede zich vormt,
eene objectieve, reëele waarde toegekend worden, onafhankelijk van het
menschelijk weten, of slechts eene subjectieve, nominale waarde? Het
verschil van standpunt, ofschoon in den aanvang op kleingeestige en
spitsvondige wijze toegepast, was inderdaad aanmerkelijk, en van ver uit-
^^ende gevolgen op het gebied der godgeleerdheid en der wijsbegeerte....

quot;....... Volgens het realistische standpunt was dus de bovenzinnelijke

^«ïeld toegankelijk voor de menschelijke rede, terwijl het nominalisme
S^en andere kennis toeliet, dan die het gevolg was van eene physisch-
^iauelijke waarneming.quot;

Elements of the philosophy of the human mind, chap. 4. Leib-
e. g. omnino conferatur dissert, prelim, ad Marii Nizolii
quot;■quot;Dl de veris principiis, caet.; nec minus Duguald Stewart.

Hujus tarnen loci non est, liaec uberius explicare.
E specimine, ut spero, satis elucebit pugnam, de qua jam
verbo monuimus, maximi esse momenti. Illius enim
pugnae historiam, Theologiae tantummodo, quantum fieri
poterit, ratione habita percurrere conabor. Yariae sen-
tentiae, varia placita exponenda sunt ad quae cum rea-
lismi, tum nominalismi principia pertinere videntur.
A partium studio alienum egregios, qui medio floruerunt
aevo, viros singulos me contemplaturum, eorum doctri-
nam prudenter atque modeste examini submissurum fore
vehementer spero. Hujus libri lectores, si aderint, sem-
per in memoriam revocent, nihil nisi speciw.en iis pro-
poni. Ne a juvene exspectent quae Theologus, plurima
edoctus, praestare possit, Plenam hujus temporis histo-
riam accurate atque ex ipsis fontibus petitam enarrare
opus foret, cui nec me suflBcere, nec me parem credere
possem. Qua de caussa tarnen non aliud mihi elegerim
argumentum, arctioribus circumscriptum terminis, si quis
scire cupiat, breviter respondere possum, me sperare fore
ut hoc specimen quamvis theologicae disciplinae non in-
serviat, mihi ipsi tarnen maximopere prosit. Momenta,
quae supra monui, animum duxisse confiteor ad Scholas-
ticae periodi gravissimam pugnam, quod snmmam atti-
neat rerum, deliniendam.

Cum benevolentia igitur accipiantur quae diligenter
conscripsi, iterum iterumque rogo. Una, ad quam ad-
spiro laudem, haec est quod Yiri docti censeant, me de
dignissimis viris rebusque non prorsus indigne scripsisse.

CAPUT 1.

DE SCHOLASTICOKUM PEKIODO.

SECTIO 1.

Iniiii hujus periodi fades.

Antequam ad ipsum tractandum argumentum transea-
mus, temporis rationem cum historicam, turn philosopham
l^ïevi in conspectu ponamus necesse erit. Quae si negli-
gimus, Eeal. et Nom. pugnae neque indolem accurate
cognoscere poterimus, nec pretium, ut par est, aestumare.
Primum igitur perstringamus quae historia alferat ad hu-
jus temporis faciem depingendam i). — Notandum procul
dubio mihi videtur, genus humanum medio aevo adeo

1) In antecessum memoremus quae pulchre scripsit Dégérando. His
enim verbis hujus temporis elucet ratio. »En effet le propre de la philo-
sophie scolastique est d'avoir offert à son berceau toutes les rides de la
viellesse, et de s'être ensuite rajeunie, en quelque sorte, de jour en jour.quot;

inverso progressum esse ordine, ut ab eo inciperetur
quod humanitatis culmen haberent antiqui. Apud anti-
quos nimirum phantasia, poesis, pictura caet. graviora
antecesserunt philosophemata ; Logica et dialectica ars,
omnium eorum operum postrema excultae sunt. Eecen-
tiores vero populi e't a logica ét dialectica ab arte con-
tinuo initium fecere. Toti in abstrusis quaestionibus,
quae nec ad vitae usum, nec ad animi emendationem pro-
ficere potuerunt, non nisi pedetentim pergebant ad artes
liberaliores excolendas. Nam hujus temporis conditionem
admodum barbaram incultamque videbis, quum artes atten-
das et universum animi cultum. Neque est quod valde
miremur. Duae nimirum caussae adesse videntur. Una in
anteriori aetate latet. Patres Ecclesiae Ethnicis, ubi potue-
runt, adeo sese opposuerunt, ut quae ab his laudari so-
lerent, ab illis prorsus spernerentur. Ab artium cultu
maxime, a partium studio minime eos alienos fuisse,
admodum ridicule et facete probant quae de Gregorio
primo narrantur, cujus historiam nobis tradidit Johan-
nes Diaconus 1). Hic enim Papa diserte monet, se
barbariem numquam evitare, nec régulas e. g. Donati
servare posse, quas ut divini oraculi verbis moderentur
indignas censet; nec mite reprehendit Didierium Epis-
copum, qui grammaticam explióasse ferebatur. Grego-
rium enim quum audire velimus, non eodem ore, neque
eadem lingua Jovis et Christi extollere possumus laudes 3).
Neque in admonitionibus substitit 5 quin etiam Titi

1)nbsp;St. Gregorii papae vita auctore Johanne Diac: lib. 4. praeb. ad
lib. moral, deut. 16.

2)nbsp;Cf. Ep. 54. lib. II. S. Gregorii regislri Epistolarum.

Livii omniacunque, quibus potiri potuisset, exemplaria
ureuda jussit, qua re, Antonio auctore, de Ecclesia et
religione optime meruit i).

Aliud addamus exemplum. Zacharia papa, quidam
pontifex, quem nonnulli nullum alium nisi ipsum papam
ducunt, per longum tempus baptizandi formulam sic
recitasse dicitur : Ego te baptize in nomine Patria, et
Eilia et Spiritus sancti

Altera autem causa novorum populorum invasio jure
habetur. Gothi quamquam, Theoderico inprimis du ce,
jam Christianismo imbuti, nec tam duriores fuerunt ut
fuisse plerumque dicuntur; quamquam leges, ab iis con-
stitutae, quominus dira despotismi saevierit libido im-
pediebant, Longobardi tamen, Alboinus prae ceteris, om-
nem Italiam ignorantiae caligine implerunt. Deinde nullum
adfuit Eomanorum institutum quin a Barbaris deletum sit.
Illustrissimae illae scliolae Massiliae, Parisiis, Toleti,
aliae, pessumdatae sunt. Ex illa barbarie nonnisi pede-
tentim ad humanitatem redire potuit aevum. Yersus oc-
tavum autem saeculum illa incepit mutatio rerum, quam
Carolus magnus ad finem perducturus erat.

•A-ntequam vero hanc memoremus, débitas tribuamus
laudes Isidoro Hispalensi, qui jam anno 656 mortuus,
prae omnibus sui temporis .viris, doctrina et pietate excel-
luisse videtur. Maxima ejus operum pars de grammatica
agit; hanc enim artem, quum caeteras prorsus spernat,
optimae frugis habendam censet, quippe quae ad veram
vitam usui esse possit. — Uno fere saeculo post, Beda

1)nbsp;Cf. S. Anton: summ. p. 4. lit. 3. cap. 4. J 3.

2)nbsp;Ep. 134. Zacà. rev. et sanct. frat. Bonifacio coepisc.

Venerabilis fato defunctus est, in Brittanniae paite
septentrionali natiis. Nonnnlla Sacri Codicis in popula-
rium linguam vertisse, Tulgatam versionem cum Graeca,
Septuaginta cum texto Hebraico contulisse, nec minus
piorum, qui de Anglica. bene meriti essent Ecclesia,
virorum vitara conscripsisse narraturi).

Sed, ad Carolum Magnum redeamus.

Summus ille vir, aetatis emendandae cupidus. Petrum
a Pisa et Paulum Warnefriedum in suam accivit
aulam, qui cum Alcuino, aliisque nave e Scotia dilatis,
scholas condiderunt. Unum ex Caroli diplomatibus, quod
memoravit Haureau in egregio opere: De philosophia
scholastica, sic se babet: //Quia curae nobis est ut nos-
trarum Ecclesiarum ad meliora semper proficiat status,
obliteratam pene majorum nostrorum desidia satagimus
officinam, et ad pernoscenda artium liberalium studia
nostro etiam incitamus exemplo.quot; Tum vero episcopales
ortae sunt scholae, bene multae aliaeque in quibus a
coenobitis literae tradebantur. In palatü schola Al-
cuinus, J. Scotus philosophiam docebant, ibique
etiam primum dialectica ars informabatur. Post eos
Maunon floruit, qni Platonis Aristotelisque nonnulla
scripta in latinum vertisse dicitur, quod tamen non satis
probari potest. Illius autem «echolae philosophia ita in-
claruit, ut decimo saeculo nmpenaUsquot; vocata sit.

Haec tamen palatü schola non cuivis, sed imperato-
ris tantummodo domo patuisse videtur, doctoribusque,
imperatorem ubivis comitantibus, usque ad nonum fere

1) Cf- H. Gehle, deBedae Venerabilismta et scriptis. Lugd. Bat. 1835.
qui optime illius temporis refert rationem.

saeculum, quum tamen praecipue Parisiis haberetur i). Hoe
vero tempore inter artes dialectica, inter disciplinas musiea
habebatur, quod satis probat catalogus a Trithemo con-
fectus, ubi unum duove tantummodo scripta de Arith-
metica, Geometria, Astronomia memorantur, quum per-
mnlti recensentur libri qui musicam tractant. Infor-
mabatur nihilominus et trivium et quadrivium, de qua
distinctione verbo monere hic fortasse optimum erit,
luculenter manifesta in illo disticho:

Oramm loquitur, Dia verba docet, Mhet verba colorât,
Mus canit. Ar numerat, Geo pondérât. Äst edit astra.

I

Artes inter et disciplinas quaedam distinctio etsi jam Pla-
,toni Aristotélique quodammodo nota fuit, ut recte
monuit Isidorus Sevellensis, Philoni tamen Jndaeo
tribuenda esse videtur, licet multis nominibus différât ab
illa, quae medio aevo vulgo erat accepta. Nec audiendus
Brückerus^), Augustinum memorans hujus distin-
ctionis auctorem. A veritate autem non procul abesse
videtur Haureau, qui simpliciter Martianum Capel-
1am hujas divisionis statuit inventorem, quippe qui earn
secutus sit in libro conscribendo, nomen satis inusita-
tum prae se ferente : satyricon, sive de nuptiis inter
Philologiam et Mercminm et de septem artihns liberalibus.

Quamquam disciplinae honorem recuperassent, quo apud
antiques gavisi fuissent, Theologiae tamen adhuc man-
cipatae erant; cujus imperio, in dies magis, se subtra-
here conabantur. Marconis Polonis itinera, nec

1)nbsp;Cf. Haureau 1. 1. I. p. 16.

2)nbsp;Hist. crit. phil. t. III. p. 957.

minus quae de monachis memorabantur, in septentrionaiis
Asiae locis disertis Christi religionem propagantibus, alia,
cognitionem mundi adhuc detecti maxime amplificabant.
Acus magneticae nautarum, telescopiorum, pulveris pyrii
inventio novas naturae vires revelare videbatur. übivis
aperiebantur scholae, ubi singulae, sicut medicinae,juris,
informarentur doctrinae. Quomodo vero de medii aevi
literarum studio judicandum sit, docte indicant verba
Alexandri v. Humboldt i). Astronomia e. c. fere
omnis in Astrologiam abiit; qui hujus artis periti erant
haruspicibus haud dissimiles habendi sunt, ut Mur at ori,
in libro : scriptores renm Italicanm, passim ostendit 2).
Poëtarum hujus temporis carmina longe distant ab iis quae
antiquorum cecinit musa, nec raro admodum claudicant.
Oratio pedestris subtilibus atque inanibus grammaticis se
subjecit regulis et prima fecit conamina in historia con-
scribenda, in legibus colligendis. — Architectura a pris-
cis legibus antiquae puritatis magis magisque deflexit;
simplicioris pulchritudinis locum vana occupabant orna-
menta. Mercatura autem floruit; ejus conata in dies
augebantur. Artes quaestuosae, venia a magistratibus
concessa, sedulo excolebantur. Jure feodali favente,
agricultura rudes emollivit mores, nec qui a servis liberi
facti essent sivit esse feros. Aderant Papae, novum animi
cultum tuentes, ut InnocentiusIV (Saec. 13) licet
disciplinae juris, prae caeteris nimis excultae, invidiosus

1)nbsp;Kosmos II: Alchymie, Zauberkunst und mystische Fantasien, durch
scholastische Dialectik jeder dichterischen Anmuth entblösst verunreinigen
im Mittelalter die wahren Resultate der Erforschung.

2)nbsp;Cf. T. VIII. 83, 338. IX. 660 alibi.

esset; porro, Urbanus IV, qui Thomam Ä^nina-
tem Romae docere curavit. Clemens IV Baconi
praestitit. Innocentius V orator habebatur et meta-
physicus minime contemnendus; Johannes XXI librum
de logica conscripsit, qui admodum inclaruit. Neque
amplius reges literarum studia, spernebant. Prederi-
cus II magistrum suum scrinii epistolarum nonnulla
antiquorum, quin Aristotelis fortasse, opera vertendum
curavit. Thomasnbsp;Vincentius

^quot;oh Sancti benevolo utebantur hospitio. Aegidius
^oLoma Philippi Temerarii informabat filium, et uni-
verse Franco-Gallica aula academiae, Parisiis conditae
donis favebat munificentissimis.

Hujus autem paparum, imperatorumque tutelae, libros
in dies magis augeri optimus erat fructus; ita ut qui
pnmum Aristotelis organo,nbsp;Areo.agitae

scnptis operam dederint, primi haberi possint Scholastici.
Aec neghgamus Hc jam verbo memorare multos id tempo-
ris, Maurorum disciplinas Tolosae et Cardovae adire solere;
Arabumque philosophiam, de qua infra uberius videbi-
mus, quam plurimum valere, Avicennae et Averrhoïs
scnptis in linguam Latinam conversis. Omnium unum
in memoriam revocemus Mosen Maimonidem, cujus
etiam opera, Maurorum innotuit doctrina, et qui inter
Judaeorum maximos philosophos jure habetur. Quam-
quam Piatonis scripta, et Prodi libri explicabuntur,
Aristotelis tamen fortuna prosperrima erit. Hic enim
non tantum e versionibus, sed etiam ex ipso textu in-
notescebit.

quot;Vereor ut nimis brevis sit hujus temporis conspectus:
quoniam vero ad ipsum argumentum pertractandum no-

2*

bis properandum est, bis prolegoraenis diutius subsistere
non licet; spero tarnen fore ut ex liistoricis, quae attuli,
initii inprimis hujus aetatis indoles catenus elucescat,
quatenus opus erit, ad ipsius Scholasticismi rationem
recte intelligendam. De nullius enim qualiscumque pe-
riodi philosophia umquam judicarc poterimus, nisi et
ejus artium disciplinarumque conditionem animadverta-
mus. Sed de ipsa philosophia scholastica jam videamus.

SECTIO IL

PJdlosophiae Scholasticae Indoles.

Quod nomennbsp;attinet, Petronum Latinorum

primum hac voce usum esse, in praefatione ad librum
Tribbechovii, de doct. scholast., testatur Haureau.
Postea a Quintiliano usurpata est ut ejus temporis
rhetores designarentur, Serapioni etiam tributa, tam-
quam honorifica appellatio.

Continuo post scholas medii aevi apertas omnes, qui
juventutem docerent. Scholastici vocati sunt. Quo factum
est ut, recte monente Haureau, singulae eorum dis-
cip]inae hoc nomine significarentur, ut exempli causa:
theölogia scholastica, historia, philosophia scholastica.
,/Ita fere usus,quot; ut scribit L.Danaeus, //communisque
ratio loquendi jam obtinuit, ut qui inter pontifices ho-
mines se in religione profitentur aliorum doctores, citra
con Vitium, aut contumeliam ullam, vulgo Doctores Scho-
lastici vocentur. Quam appellationem nec ipsi dedignan-
tur, nec habere per se ullam probri significationem omnes,

J

facile concedunt.quot; Sed haec minoris sunt momenti. Ipsius

philosophiae indoles longe severiorem postulat indaga-
tionem.

Nostrum autem nemo habehit hic jam historiam nar-
rare quae vix aut ne vix quidem a fatis Eealium No-
imnaliumque pugnae divelli potest ; quod tamen quum
ere omnes concédant, minime impedit quominus Scho-
asicismi rationem separatim consideremus. Quaeritur
fuerit ^^^^^^^ ^^^nbsp;philosophiae, tum theologiae

meliusnbsp;moyens. Huic quaestioni nullo modo

responderi posse videtur, quam ipsius Ansel mi
ver is. Innbsp;. ^^^^ ^^^^ ^^^^^ ^ ^^ legimus :

//sicut rectus ardo exigit ut profunda Christiana'l fidei
CTedamus, priusquam ea praesumamus, ratione discutere:
ita negligentia mihi videtur, si postquam confirmati su-
mus in fide, non studemus quod credimus, intellige-
requot; 1). His egregie conveniunt quae jam ante Ansel-
mum dixerat Scotus Erigena: //Non alia fidelium
animarum salus est, quam de uno omnium principio
quae vere praedicantur, credere; et quae vere credun-
tur, intelligerequot;3). Ex his jam satis elucet quae si-
gnificare volui, Scholasticos nempe id in primis studuisse
Ut Ecclesiae intelligerent placita. Nova haec yvSnric
omnis hujus theologiae scopus erat et finis. Nec sane
rnirandum est hunc finem eos sibi proposuisse. Nullum
enim discrimen adesse posse sumserunt ea inter, quae
humanus doceat intellectus, et fidei placita. Sapientiam,

1) Conferantur etiam : prolog, c. I. de in earn, verbi c. 2. Quae autem
illustrantur per ilkd dementis Alexandrini: Sirom. Vll. c. 10. 3.
yJÖTi; linâSec^cs räv Six tt^utews napsdri/ji/jiùuv lux'jpà xm ßißatog.

Ue div. nat. II. 61. cf. de praed. p. 129.

illam Scotus Erigena dicit virtutem, //qua contem-
plativus animus sive humanus, sive angelicus, divina,
aeterna et incommutabilia considérât.quot; Hominis igitur
intelligentiam divinae veritatis, ab eo sicut a caeteris,
quoddam habebatur speculum. //Omnequot; ut ejusdemScoti
verbis utar //omne, quod intelligitur et sentitur, nihil aliud
est, nisi non apparentis apparitio, occülti manifestatio.quot;
Haec autem rerum divinarum cognitio minime, ut apud
Gnosticos, paucis tantummodo propria habebatur, nam
veram philosophiam veramque religionem verba ejusdem
prorsus significationis habebant. Wee minus quam
An s el mu s, caeteri acquiescere potuerunt in veritate,
fide tantummodo amplectenda. //Naturaliter,quot; ut Tho-
mas Aquinas in libro: contra gentiles i) scribit, //natu-
raliter inest omnibus hominibus desiderium cognoscendi
caussas (quae Aristotelis respondent verbis.) ....
Nec sistit inquisitio, quousque perveniatur ad primam
caussam et tune perfecte nos scire arbitramur, quando
primam caussam cognoscimus. Desiderat igitur homo
naturaliter cognoscere primam causam, quasi ultimum
finem. Prima autem omnium causa Deus est. Est igitur
ultimus finis hominis cognoscere Deum.quot; Quantum au-
tem hominis intellectui ad Deum cognoscendum tribue-
retur, perspicue docent, quae scripsit Eaymundus e
Sabmda^)-. //Duo sunt libri nobis dati a Deo, scili-
cet liber universitatis creaturarum sive liber naturae,
et alius est liber sacrae scripturae. Primus liber fuit
datus homini a principio, dum universitas rerum fuit

1)nbsp;25, 6; 8.

2)nbsp;Theol. Nat. Proslog.

Condita, quoniam quaelibet creatura non est, nisi quae-
dam littera, digito Dei scripta, et ex pluribus creatnris,

sicut ex pluribus litteris componitur liber..... Sed

tamen primus liber est omnibus communis, sed liber
scripturae non est communis, quoniam solum clerici
legere sciunt in eo. Primus liber non potest falsificari

.....primus est nobis connaturalis, secundus super-

uaturalis.quot; Hoc autem intelligendi studium, ut jam vi-
dimus, religioso nitebatur fundamento; licet non omnes
bis pul cris Johannis Scoti assensi sint verbis: //sed
haec altius ac verius cogitantur, quam sermone profe-
runtur, et altius ac verius intelliguntur, quam cogitan-
tur, altius ac verius sunt quam intelliguntur, Omnem

siquidem intellectum superant.....omnes tamen

codicem sacrum tamquam fidei normam verebantur. Ne-
que alia ratione sese inventuros putabant veritatem, quam
quae a Deo jam esset patefacta. Yera enim auctoritas,
secundum eos, rectae rationi non obest, neque recta
ratio verae auctoritati. //Ambo siquidem ex uuo fonte,
divina videlicet sapientia, manare dubium non est.quot;

Sed de ipsa Scholastica universe philosophia am-
phus inonere non licet; longe melius erit de uno hujus
aetatis videre doctore; cujus doctrinam Scholasticam ra-
tionem plane referre contendimus. De Abaelardoi) ni-
mirum nunc paullo accuratius dicamus. Reponit fortasse
quis, Abaelardum nimis ab Ecclesia aberrasse, quam ut
hujus theologiae specimen haberi posset. Quum tamen
a partium studio alieni ejus doctrinam cognoverimus,

1) Vide: Remusat, Abelard; Eeal-Fmcyclopaedie, quam edidit
Herzog, in voce, aliosque infra laudandos.

AbaeTardiim non tantum non haereticum censeri posse,
sed enm eandem omnino viam ad veritatem cognoscen-
dam ingressnm fuisse ac omnes, qui vere Scholastici
dicantur, doctores, sponte apparebit. Accedit quod Abae-
1 ardu s neutram sui temporis partem secutus sit. Ille
enim neque inter ßealistae, nec Nominalistae doctrinae
sectatores est recensendus, ut infra ulterius exponemus.
In Abaelardo igitur, quantum fieri liceat, theologiam
medii aevi a philosophia sejunctam considerare poteri-
mus, quum in aliis Scholasticis audiendis semper sit
quaerendum, utrum Realistae habeantur, an Nominalistae.
Postremo, hanc pb causam Abaelardum ad theolo-
giam hujus aevi illustrandam idoneum censuimus, quippe
qui Bernardum Clarevallensem mysticum, adversa-
rimn habuerit. Ex illo enim mysticismi et scholasti-
cismi discrimine, quod apud utriusque auctores, aut sal-
tern patronos satis acutum animadvertimus, illius quidem
judicandi levitas, hujus autean vera indoles conspicua
erit. De singulis autem videamus.

Petrus Abaelardus prope Set. Nizarem anno 1079
natus, non Marti, sicut pater voluerat, sed Min er va e
se dédit. Omnes scholas adiit clariores. Parisiis inpri-
mis in litteras incubuit, et Guiielmo a Campellis usus
est magistro. Postquam ipse inceperat sententiam pro-
fiteri, novis dubiisque verbis Ecclesiam ofiendisse vi-
detur. Bern ardus Clarevallensis, omnium ejus adver-
sariorum primus, eum damnari curavit. Yersus vitae
finem, animo infelici amore, odio multitudinis defesso,
in Cluniacensi abbatia ultimos degit dies, et apud Pe-
trum Yenerabilem, cujus de Abaelardo post ejus
mortem, anno 1142, testimonium in omnibus viri meritis

recte ponderandis, minime negligeudum videtur i). De
ipsis autem viri principiis diserte agamus. Mihi ipsi
habeo quod gratuler, non opus esse ut, me tantum ju-
dice, Abaelardum summum proponam tlieologum.
I^aetor sane, Viros Clarissimos hac in re mihi assen-
tientes habere. Hase enim, ut aliquos tantmnmodo me-
morem, in egregio opere : Kirchengeschichte, Cousin,
in praeclara praefatione ad Abaelardi opera, quae ipse
edidit, Arnold, in libro: Kirchen md Ketzerhisto-

5 eum prae caeteris excellentem agnoscunt. JSTo-
strum autem erit indicare, quatenus Scholasticus revera
vocandüs sit philosophus. Ab Ecclesia nimirum Catho-
lica orthodoxa perniciosus habetur haereticus. Nec Ec-
clesiae ita visum esse miror. Nec dissentiremus ab Ecclesiae
sententia, sin arctissime cohaerere, quae antea quidem di-
vulsa viderentur, certum nobis esset. Neque enim de
Abaelardi, nec de Ecclesiae sententiam ferrepoterimus
theologia, nisi quae egregie monuit Cousin in prae-
fatione jam supra laudata, probe teneamus.

Dicit enim 8) : philosophiam medio aevo pugnam esse
Christianismum ipsum inter, et formam aliunde sum-
Omnino huic philosophiae duo insunt principia,
^ luvicem repugnantia. Hominis intelligentia nempe

Abaelardi vita scire cupit, adeat : Gervaise, Vie
^ Abélard et de Heloïse, qui nimis fortasse ejus extulit laudes ;
^^erichs, de Ab. doet. dogm. et moral.. Jen. 1727. Goldhorn,
e sumiwis principiis Theol. Ab., lips. 1836. Victor Cousin,
euvres inédits «^'Abe'lard. Le'wald, de opp. Ab. quae Cousin ed.
i^cidelberg. I839. Carière, Ab. re Hel. 1844.
2) Bd.I. Bacb 2. Cap. 5! § 7.

On pourrait avec une parfaite vente', définir, la philosophie.du
quot;loyen-age : la lutte du fond Chrétien avec une forme étrangère.

eadem prorsus fruitur auctoritate, ac scriptura sacra. Quam
ut tollerent discrepantiam quotquot conata instituerint
Ecclesiae doctores, omnia eo duxerunt ut alterutrum
negaretur. Haec pugna inAbaelardo quoque conspicua
est. Sed eum ipsum au diamus. //Nihil esse credendum
nisi prius intellectum,quot; statuit. Sic enim argumentatur :
//Si enim cum persuadetur aliud ut credatur, nihil est
ratione discutiendum, utrum ita scilicet credi oporteat
vel non: quid restât, nisi ut aeque tam falsa quam vera
praedicantibus acquiescamus.quot; Memorentur etiam verba ,
in quae postea vehementer saeviit Bernhardusi):
//Vix enim qui leviter credit, firmus in fide permansit:
nec quod levitate geritur, stabilitate firmabitur. Unde et
in Ecclesiastico scriptum est: Qui credit cito, levis est
corde, et minorabitur. Cito enim sive facile credit, qui
indiscrete ac improvide his, quae dicunt, prius acquiescit,
quam hoc, ei quod persuadetur ignota ratione, quantum
valet discutiat, an scilicet adhiberi ei fidem conveniat.quot;
Temere sane loquitur Abaelardus, suo ingenio nisus,
et omnem qualemcumque auctoritatem spernere videtur.
Nec suae audaciae inscius est. A teneris enim se in
dialectica occupatum fuisse narrat, unde nihil sibi latere
posse conficit. Ne putes autem Abaelardum secun-
dum principia ratiocinatum esse, quae ipse posuerit.
Quod si fecisset, magna révéra clade Ecclesiam af-
fecisset. Sed alteram quoque audiamus sententiam,
qua audita, Abaelardum non plane sibi constare»
licet concedatur necesse sit, tamen de Bernhardi
controversia judicare poterimus. Addit Abaelardus

1) 1. 1. p. 1060.

diserte i), » In quo quidem opere si culpis meis exi-
gentibus a catholica, quod absit, exorbitavero intel-
ligentia vel locutione : ignoscat ille mihi, qui ex in-
teutione opera pensât, parato semper ad satisfactio-
nem, de maledictis vel corrigendis vel delendis, cum
quis me fidelium vel virtute rationis vel auctoritate
scripturae correxerit. Non enim iguorantia haereticura
facit, sed superbiae obstinatioquot;. Horum autem vim ener-
vare studuerunt nonnulli 2) animadvertendo, Abaelardo
fidem non esse habendam. Quamobrem, quaeso, ei tan-
tummodo crederimus rationi, non vero ei scripturae
auctoritatem tribuenti? Quoniam alterum alteri répu-
gnât? Ne igitur omnem Scholasticorum theologiam,
Christiano fundamento niti positivo, concedamus ! De
hac enim non aliter, quam de illis judicandum est. Om-
nis scholasticismus, sicut Abaelardus, fidem numquam
debilitari posse ita sibi persuasum habuit, ut ab omni-
cunque rationis principio initium faciendo, per dialecti-
cam viam, Veritas invenienda esset. Quum autem unius
alteriusve principii sequelae Ecclesiae theologiae oppu-
gnare subito viderentur, ad ipsam scripturae auctoritatem
continuo redire solebant, ne ab ipsa veritate deüecterent.
Sic Abaelardus, in Introductione, docte agere de dogma-
te Christiano, disertis verbis, ut vidimus, sibi vindicat,
libri vero tertii //Theologiaequot; initio, artem dialecticam
quae alterius, quam pro fide licet, procedat, vehementer
impugnat, acsi orthodoxorum doctorum unus esset.

1) Introd. 794.

Vid. e. c., diarium;
4te Heft.

Nunc tandem dijudicetur, utrum merito Bern har dus
de Abaelardo scripserit, necne, quae legimus in ep.
188 ad Cardinales: //irridetur simplicimn fides, evisce-
rantur arcana Dei, quaestiones de altissimis rebus teme-
rarie ventilantur, insnltatur Patribus, quod eas magis
sapiendas, quam solvendas censuerint. Omnia usurpât
sibi humanum ingenium, ficlei nil reservansT Nec sane
erat, quod Innocentium II certiorem faceret, in
Prancia novum vigere magistrum Theologum, //qui ab
ineunte aetate sua in arte dialectica lusit, et nunc in
scripturis Sanctis insanit.quot; Haec enim, ni fallimur, Bern-
hardi in Abaelardo vituperando culpa erat, quod non
meminerit huic theologo aeque ac omni Scholasticismo
eadem esse principia; quibus autem principiis doctrina
Ecclesiae numquam corrumpi posset. Sacrae scripturae
summa auctoritate tributa, theologis liberius de rebus
sacris philosophari licuit; inprimis quum hiijus temporis
methodus exegetica admoduin laxa esset. Abaelardus,
e. c. triplex Sacri Codicis interpretandi genus adhibuit:
historicum, morale, allegoricum. Quidquid enim ra-
tio doceret, quolibet modo, sacrae scripturae effatis
accommodari poterat. Nec tamen eum putetis aliquate-
nus semper hac scripturae nixum esse auctoritate; earn
nonnumquam aliquatenus rejecisse videtur. Quaestioni,
utrum Deus id. solum facere possit, quod aliquando
facit, affirmando respondit, licet ipse addiderit, hanc
opinionem //paucos aut nullos (habere) assentatores et
plurimis dictis Sanctorum et aliquantulum a ratione
dissentire (videri).quot; Quae autem Sacra Scriptura non
diserte docet, traditione Christiana amplificanda, illu-
stranda sunt. Evangelium quidem omnia continet //quae

ad verae justitiae forinam et ad aiiiinarum saluteinquot;
sufficient; Ecclesiae progressus ad ipsius //decus vel
salutis amplificationem;' inserviant, necesse est. Nullus
tamen alius fous veritatis, ex quo quum liaurimus,
numquam falli poterimus, habendes est, quam scriptura
sacra; quam, licet nonnulla continere viäeatur, sibi in-
vicem adversantiä,nequaquam tamen, sine magno damno,
negligere possumus. Nec tantum Codici Sacro summam
tribuit auctoritatem; Patres etiam Ecclesiae multum apud
eum valuerunt. Libro, quod nomen prae se fert : Sic et
Non Patres Ecclesiae omnibus in rebus inter se con-
venisse indicare studuit. Quae apud eos a se invicem
differre videantur, sicut in sacra scriptura, ex acciden-
tibus explicanda sunt. Minime igitur audiendus est
Clement, qui hunc librum ab Abaelardo nulla alia
mente scriptum esse putati), quamut eruditionem suam
ostentaret. Hic enim liber non separatim a Seholasticae
theoloo-iae indole considerari potest. Multo magis liber 3),

O

1)nbsp;Que pour faire une vaine parade de son erudition.

2)nbsp;Librum primus edidit Vir. CI. Cousin, qui in suae editionis praefa-
tione animadvertit: -Pour convertir les dogmes en démonstrations, il
faut d'abord en faire des problèmes, et il faut poser ces problèmes avec
le pour et le contre, avec des solutions contraires tirées d'autorités pres-
que égales, avant d'établir soi-même la veritable solution. C'est ce qu'a
fait A^bélard dans un ouvrage original et hardi qui réprésente et resume
toute sa methode théologique. Cet ouvrage est le fameux de et non.quot;
Quae egregie conveniunt cum effatis ipsius Aba elardi, p. 16 hujus ed.-
Hic igitur liber scholasticam spirat indolem, licet, medio aevo, semeltan-
tummodo laudetur a Guilielmo de Thierry, et in Praef. tom. IV.
Thesaur. nov. anecdot, dicatur opus «quod aliquando pubUci juris facerc
cogitaverat noster Dacherius, verum serio examinatum aeternis tenebris
potius quam luce dignum de virorum eruditorum consilio existimavit.quot;

— so-
sie et Non explicare mihi videtur omnem hujus aevi
rationem.

Quantum Abaelardus omnia, quae a scriptura dis-
cederent, tollere studuerit, ex iis quae de philosophis
monet, facile intelligimus i). //Hoc quippe loquendi ge-
nus philosophis quoque, sicut et prophetis familiarissi-
mum est, ut videlicet, ad arcana philosophiae cum
veniunt, nil vulgarihus verbis efficiant, sed comparatio-
nibus similitudinum lectorem magis alliciant....quot;p.1032:
//si quis autem me quasi importunum ac violentum ex-
positorem causetur, eo quod minus propria expositione
ad âdem nostram verba philosophorum detorqueam, et
hoc iis imponam, quod nequaquam ipsi senserunt, at-
tendat illam Caiphae prophetiam; quam Spiritus San-
ctus per eum protulit longe ad alium sen sum eam
accommodans, quam prolator ipse senserit.quot; Quod ad
haec etiam attinet, ab omni parte Scholasticus est.
Ethnicam enim philosophiam Christi religioni veluti
adaequare, totius hujus aetatis erat propositum.

Non opus erit ut diserte moneamus, Abaelardum
nec Eealistarum, nec Nominalistarum partes secutum
fuisse. Utinam ex ejus scriptis nonnulla tamen afierre
possemus, quibus, quod initio statuimus, ulterius pro-
baretur! Eealium et Nominalium refutatio invenitur in
libro : de generibus et speciebus, cujus auctorem Cl. Cou-

Saepius enim historia nos docet, philosophiam sive Theologiam qualem-
cunqne, oïiini tempore, répudiasse quae sua placita nimis aperte et ma-
nifeste indicassent. Ad Ahaelardi theologiam cognoscendam, quatenus
prae illa, quae id temporis florehat, eminuerit, omnino prologus animad-
vertatur.

1) Introd. p. 1024.

sin, Abaelardum fuisse censet. Cum eo tamen, quam-
quam non nisi dubitanter a summo viro discedere pos-
sumus, non facimus, post lectum Ei tt er um, qui omnia
C ou si ni argumenta accuratiori examini submittens, hune
librum Abaelardo tribuendum esse negat.

Unum inprimis argumentum nullius prorsus esse mo-
menta Uitterus satis probavit. Animadvertit enim Cou-
sin, Gulielmum a CampelUs auctoris magistrum vo-
can; quod minus recte monitum videtur. Gulielmus
emm non auctoris tantummodo, sed universe magister ap-
pellatur, quo titulo omnes fere illius temporis doctores
honorabantur. Accedit quod J o h a n n e s S a 1 i s b u r i e n s i s
Abaelardi doctrinam a conceptualismo accurate discernât.
Deinde hujus libri genus scribendi;, ut Eitt er us animad-
vertit, ab illo, quo Abaelardus uti solet, quam maxime
difiert. Ex his aliisque, quae praetereo, argumentis
conficiendum censet Eitterus hune, qui dicitur de ge-
nmbns et speciebus, librum, ineunte saeculo duodecimo
^bsolutum fuisse, atque hujus saeculi placita inprimis
spectare. Utrum vero Joscelinus libri, de quo nunc
Vmus, auctor habendus sit, non possumus dijudicare.

^ec tamen Eitteri expositio minime neglia-enda mihi
visa est n •nbsp;. •

' Hiiippe quae impediat, quominus Cousinum

equamur, nonnulla ex libro : de generibiis et speciebus
^ em, ad Abaelardi, quam hac de re protulit,

sententiam illustrandam i).

^^Haec autem sufBciant ad Scholasticae periodi in-
cognitionem. Superest ut causam quaeramus, quae
ejus ortum satis explicet, deinde libéré profiteamur,

I) Conferantur tamen quae infra de eodem libro dicturus sum.

cujusnam momenti haec Scholasticorum theologia ha-
ben da sit.

Quod cmisam attinet, probe tenendum videtur scitum
illud Viri Clarissimi Opzoomer, statuentis, in rebus mo-
ralibus nihil per se existere i). Quod cum universe valeat,
tum inprimis in philosophiae ac theologiae historia pertra-
ctanda. Omnia enim hic it^ arctissime conjuncta sunt,
ut quaeque periodus, quaeque schok e praecedenti ex-
plicari debeat. Lex enim quae causam inter et sequelam
obtinere solet, hic quoque viget. Exemplum e vita com-
muni petere liceat, quod nisi egregie fallor, optime, quod
mihi volo* illustrare poterit. Vir ven. Heldring in
memoria sua de Asylo, quod mulieribus aperuit, quae
mores emendare cuperent, passim monet illas, quae om*^
nibus libidinibus deditae, ex dissoluta conditione ad vitam,
Christi amore virtutisque studio informatam, sese con-
verterint, illas, dico, in disputatione quidem de gravis-
simis Christianae religionis placitis saepe quam maxime
esse occupatas, ab institutenda vita vero sua ex ejus prae-
ceptis aliénas; ita ut initio saltem Christi religio, quam
cognitam habeant, ad earum mores animosque mutandos
nullius prorsus sit efficacitatis. Itaque dissoluta harum
mulierum vita optime comparanda mihi videtur cum bar-
bara populorum conditione, qui, medii aevi initio, Chri-
stianae doctrinae fidem habuerunt. Inculti enim accepe-
runt quod maxime erat excultum. Liferiores illi quod qua-
licunque re facile sublimius, rudes et asperi illi quod
divina spirabat, fidem habuerunt. Nec valde miramur
sane eorum animos ad divinum illud accipiendum non

1) Cf. ejus diatribe: De Staatkunde van Edmund Burke, pag

continuo fuisse icîoneos. Mutatio, quam subierunt, nimis
magna erat, nimis inexspectata; èadem fortuna, ac illae,
de quibus supra egimus, mulieres, uterentur necesse erat ;
quod et historia perspicue testatur. Partim enim hi po-
puli in abstrusis de placitis Christianis quaestionibus
versabantur, partim a vitae communis institutione alieni,
nil

melius faciendum putabant, nec citius, quam pro sa-
cris Christianis bellum suscipere: accedit qaod scholastici
plurimi, juvenes, vitam degissent nimis libidinosam.

Quaerenti autem cujusnam momenti haec Scholasti-
corum theologia habenda sit, respondemus. earn in tota
Christianorum dogmatum historia omnino necessariam
fuisse, nunc autem, inprimis quod ejus attinet metho-
dum et rationem, nullius esse pretii. Ante omnia Scho-
lasticorum animadvertatur simplicitas, qua humani intel-
lectus, ope per viam dialecticam, veritatem inventuros,
quid absolute verum sit, cognituros sese putarent. Pugnam
acerrimam, quae fidem inter et intellectum nonnumquam
obtinet, nondum experti erant. Hac contra periodo
praeterlapsa, acute distinguebatur inter ea, quae ratio
et quae Ecclesia docet. Quae cum invaluisset distin-
ctio, ab opere, quod sibi imposuerat, Scholastica theolo-^
gia desistere cogebatur. Hujus distinctionis auctor fuit
GulielmMs Oc camus, qui Ecclesiae auctoritatem nullo
modo vindicare potuit, quam rationi omnem certitudinem
denegando i). Spero fore ut Scholasticismi indoles ex

1) Summo jure igitur Ritterus (p. 161) scribere potuit: quot;In der
That wurde durch diese Nominalisten (W. v. Ockam c. s.) der völlige
Bruch zwischen Theologie und zwischen Filosofie eingeleitet, welchen wir
für keine von beiden Wissenschaften für vortheilhaft Ansehen können.quot;

3

dictis satis eluceat. Gravissimae, de qua tunc ageba-
tur, quaestionis nondum mentionem fecimus ; banc nnnirum
in 'specimine meo tractandam mihi proposui. In ante-
cessum autem inprimis iridicare studui, Scbolasticae pe-
riodo talem fuisse rationem, quae pugnae inter Eeales et
Nominales ansam dare deberet. Haec duo enim principia,
ut quae supra dixi, perspicuitatis causa, repetam, m
Scholasticorum studio vigerent necesse erat. Prius,quic-
qnid doceat ratio absolute (objective) verum est. Ita
stataerunt Eealistae. Alterum, quicquid doceat ratio non
universe (subjective) valet. Quae autem principia no-
strum erit indicare quatenus in theologia vim habuerint.
Sic ut spero, theologia Scholastica non rudis indigesta-
que videbitur moles inanium quaestionum, sed multo
xnac^is theatrum nobis erit, ubi per longam saeculorum
serLn summi theologi vires exercerent ad aeternam ve-
ritatem, quam nos etiam quaerimus, toto ammo ample-
ctandam. Et nobis enim, sicut illis, parum illa satis-
facit theologia, quae Codicem Sacrum, tamquam corpus
iuris habeat, quo omnes regulae legesque contineantur, quas
sequi ante omnia oporteat. Longe absit ista theologia.
Id contra mihi volo ut quaecumque Deus in Sacra Scri-
ptura patefecerit, nobis propria fiant, quatenus hac in
vita fieri possit. Idem ac Scholasticorum nostrmn est stu-
dium, licet non eodem nitamur principio. Eorum autem
conatus, etsi vani excesserint, nobis tamen indicent quae-
nam via vitanda, quaenam principia rejicienda sinti).

1) Constant igitur quae V. Cousin in praefatione 3am supra laudata
egregie monet = (pg- L^II sq.) .Ainsi marehe l'humanité, ellenavance
que sur des déhris. ... H f^^t que quelque chose subsiste du passe, n.

SECTIO III.

De Realismi et Nominalismi notione.

Gravissima in Scholastica cum theologia tum philoso-
phia quaestio, illa procul dubio jure habetur, de qua Eeali-
stae egerunt cum Nominalistis, quam nec brevius, nec
melius significare potero, quam verbis utens, quae inveni-
untur in praefatione ad Porphyrii Introductionem, sie
®ese habentibus : ccùtIx^ Trsp) yéuccvrs zzi sl^ccv, to [/Jv she
^'^^^TTjzsv, ehe kx) êvyJvxi? (piXoüg sTrmhzig xsTrsii, sirs
y-oi) vCpearijyJrûi ctw^äto fc-r/v gt;5 äucüßXTX, xx) Trorspov
X^piTToi, gt;} sj róïg izhô'/jToTç y.xi Trsp) txvtx vCpsurccroi
quot;^xpxiTT^iTOf/Mi Kaysiv ßx^uTXTYtg cvtri^g Ty,q roiavT^q Trpxy-
ßxtstxg, kx) xx^-zig [ym^avognbsp;ê^srxitsccg. Haec

prima quaestio est. Accedunt duae aliae, secundum or-
dinem a Porphyrie constitutum: Quod si genera et
species per se exsistant, quisnam eorum modus exsistendi?
Utrum exsistunt extra hominem necne? Ad quas quae-
stiones duplici modo responderi potest, vel cum Bealistis,
vel cum Nominalistis. Quinam Realistae, quinam vero
Nominalistae sint facile agnoscitur. Quum enim quae-
ritur, utrum universale per se, a rebus sejunctum, us-
quam extra nostram mentem adsit, ille, qui negando
respondebit, nominalisfa, qui aifirmando, realista haben-
dus est. Eealistae igitur, quum sibi constare velint, unam

lt;rop, ni trop peu, qui devienne le fondement de l'avenir et maintienne
à travers les renouvellements nécessaires, la tradition et l'unité du genre
humain.quot;

tantummodo statuant ova-ixv adesse et summam quidem,
ita ut genera et species hujus cvtrlxg partes habeantur.
Nominalistae contra unamquamque vocem alicui rei sin-
gulae vere existenti respondere, universalia tamen gt;/flatus
vocisquot; dicenda esse contendunt i).

Porphyrii autem sententia non nisi Boëthii ver-
sione innotuit, licet haec versio, ut Cousin monet, illius
mentem non accurate reddiderit. Quum enim Boëthium
audiamus, Porphyrius quaesiisset utrum, quod diffe-
rentia, acciäens, proprium vocatur, per se adsit necne.
Hic autem numquam inquisivit an species et genus,
multo magis an species revera exsistant et genera; an
igitur genus aliquod definitum, veluti humanitas adsit,
nulla singulorum hominum ratione habita. Boëthius
autem omnia confundens, viam aperuit, qua duo mi-
nantur pericula. Prius quidem quod, Boëthium se-
quentes, omnia abstracta pro vere existentibus suma-
mus, alteram vero, quod, ab eo discedentes, genera
omnesque species facile nihil aliud faciamus, quam res
nostra ipsa ratione distinctas 2).

Haec tamen Boëthii versio minime negligenda mihi
videtur, quippe quae, quamquam non ipsius Porphyrii
verba accurate referens, caeteris disputationibus fuerit
fundamento. Prima nimirum Scholasticorum periodo
Boëthius maximam habuit vim, cui dein successerunt
Martianus Cappella, et Cassiodorus. TJt melius
tamen mentem Porphyrii intelligamus, non solus

1)nbsp;Summo jure igitur Haureau in opere supra laudato scripsit:
On est réaliste quelques soient les artifices du language, quand on ne

part pas de l'individu, de l'atome Aristotélique.quot;

2)nbsp;Cf. Boëthius: opp. edit., Bas. 1546, pg, 8.

Boëthius audiendus ^st, at quoque R ab a ni attenda-
mus verba, qui commentarii intentionem tradidit: //Intentio
Porphyrii est in hoe opere facilem intellectum ad prae-
dicamenta praeparare, tractando de quinque rebus, vel
vocïbus, genere scilicet, specie, differentia, proprio et
accidente, quorum cognitio valet ad Praedicamentorum
cognitionem.quot; Eabanus quoque nos docet, suo jam
tempore, alios adfuisse, qui Eealistarum, alios qui Nomi-
nalistarum sectarentur partes. Ipse e Porphyrio duo
attulit argumenta contra Reales, quibus deinceps in omni
Scholasticorum philosophia saepius utebatur. His emm
ex omnibus, quae memoravi, satis patebit, an Por-
phyrii verbis et Eealiuminesse sententiam etNominahum.
Illius enim verba duplici modo intelligi potuerunti^

Atqui hujus de rebus et vocibus quaestionis 1 or-
phyrius, ut omnibus notum est, non auctor fuit. Nec
primum Scholastica periodo viri docti in duas abierunt
partes. In Graeca philosophia harum litium origo quae-
renda videtur. Plato nimirum et Aristoteles alter-
utri favit sententiae. Antequam igitur in hujus pugnae
historia explicanda pergamus, tum Platonis, cum
Aristotelis doctrinam, quatenus de hac quaestione
philosophati sint, perstringam necesse erit. Meae autem
conscius imbecillitatis, pro gravissima antiquorum phi-
losophia, me nihil nisi prima atque incerta daturum esse
lineamenta libenter confiteor. Quae cum ex Platonis
Aristotelisque, tum ex eorum, qui hisce de vins

1) Quae ex duplici ilia interpretatione quaestiones orirentur. »seraient,quot;
ut scite scripsit Cousin -appelées à soulever des diseussions mémorables,
à troubles l'Église et l'État.quot;

scripserurit, lectione collegi, quam perspicue fieri poterit,
lectoribus tradere studebo.

Disquisitio quid revera Plato de ideis divinis sen-
tiret, jam ab antiquo non majoris momenti quam dif-
ficultatis habebatur. Secundum Aristotelem ideae
Platonicae non conceptus tantummodo sunt, sed multo
magis/ömae, quae ab aeterno revera exsistunt extra pu-
ram intelligentiam, ex quibus formis naturarum fit collectio,
munchis archetypus ^oq^X^'^). Aristotelis de Platone
sententiam Tertullianus, plurimique doctores decimi-
tertii aevi et quartidecimi secuti pnt. Quam autem
reiecerunt, ut iam monuit Haureau, Plut ar chus,
Alcinthus, philosophi Alexandrini, Plotinus, Por-
phyrins, Jamblichus, Proclus, qui cum plurimis
Neo-Platonicis in: P/iileho, Piatonis theologiae summam
inesse statuit. Quintodecimo vero saeculo Bessarion,
Marsilius Picinus, aliique contra falsam, quae tunc
viguit, Piatonis interpretationem vehementer sese op-
posuerunt; quibus assensi sunt Charpentier, Ar-
nauld. — Marsilius Picinus nempe, ut alios silen-
tio praeteream, dialogum : // P a r m e n i d e sPhilosophiae
platonicae arcana continere putat. Addit autem, ab
omni partium studio quam maxime alieni simus,
necesse esse, ut hanc in Parmenide obtectam theologiam
inveniamus. Tiedemann contra in libro: Dialogo-
rum Piatonis argtmenta (p. 340), aliique hanc Picini

1) Cf. Aristotelis Metaphysica; cujus operis librum piimum et de-
cimum in lingnam rranco-Gallicam vertit Cousin, qui quoque omnia
notavit loca, ubi Aristoteles de Platonics agit doctrina. Haec autem
versio non tantum habere perspicuitatis mihi videtur, ac illa, a Viro Cl.
Schwegler édita, quae igitur inprimis consulenda est.

praejuaicatam opinionem fictam esse vanamque conten-
derunt. Sic medio aevo ea, quae Plato dixisset, in
occulto latere videbantur i)' Hanc ob causam pugnam,
quae de Piatonis doctrina inter viros doctos obti-
nuit, in memoriam revocavi, ut quam difficile sit recte
earn deûnire, amplius indicarem. Adhuc enim Iis sub
judice est, utrum Plato //officinam exemplarium forma-
rum,'' ut Charpentier admodum facete dixit, in ipsa
posuerit intelligentia divina, necne.

Ad banc quaestionem affirmando respondit Char-
pentier 2).

Mihi tamen, quodsi in gravissima re quid dijudicare
liceat, cum e dialogo: Timaeus, tum in libris : de
publica, Piatonis de theologia ejusque de ideis doc-
trina petenda videtur. Librorum nimirum //de Bepu-
Wicaquot; sexto, sub nomine ideae Boni, de summa essentia
dixit, quam in Timaeo mundi tamquam patrem de-
scripsit. Libro decimo subinde explicat, quid de ideis
censendum sit, quas rerum habet exempla {âpxérvTrx).
Omnium quorumque quae adsint. Deus unum tantum-
modo fecit exemplum, verbi causa unam humanitatis
ideam cui singuli homines respondent. Nam optime

Charpentiers) dicit: .Platonicae ideae secundum

suam perfectionem summam sunt in sola mente primi

Vlta^« cum jure J. Berger, GescMcMe der Heligionsfilo-
^ofle etc scribere potuerit: .Man erkannte, dass dasjenige, was man bis-
ter für Filisofie des Alterthums angesehen hatte, von der wahren Meinung
der Alten.....ganz sehr abwich.quot;

2)nbsp;FAudes sur le Timée de Platon, T. I. p. 6 sqq. Plato.nis cum
Aristotelis in univers, philos, comparatio, pars I. p. 196, Henri
Martin.

3)nbsp;1. 1. p. 212.

opificis Dei, nec hoe modo cadunt in existentiam rerum,
sed in hac tantum deprehenduntur per imaginem, quae
partibus materiae communicatur, et, in his adumbrata,
res singulas efHcit numero différentes.quot; Materies igitur
apud Platonem aeternae essentiae tamquam vTroxsiyJ-
vov est; quae, licet omnibus praedita formis (Wf;^;^?}
numquam suam mutare potest naturam. Sic divinae
ideae, quae eaedem sunt ac aeternae essentiae ad rerum
universitatem- sese habent, ut imitatio ad exemplum.
Quae ideae, generalissima, universalia vocatae revera ad-
sunt,-rebus tamen procreatis non veram existentiam ha-
bentibus; quamobrem Platonis mentem egregie reddi-
disse videtur Cousin monens, genera et species, post
quam cum rebus visibilibus sese conjunxerint, licet ab
iis non separata, omnino tamen separanda esse.

Exemplum autem, quo ipse usus est Plato i) affe-
ramus, ut rem amplius illustremus. Oculus lucem re-
cipit, ac de luce testatur, minime tamen ijjsa lux est,
nec ejus auctor. Helios autem luce omnia perfundit,
omnibusque colorem praebet et formam visibilem. Sic
Idea causa boni. Per eam tantum discrimen adest bo-
num inter et malum. Ut oculus de luce, sic de Idea
mens testatur. Ut, occidente sole, omnes evanescunt
colores, omnesque visibiles formae, sic, idea in mundo
adesse cessante, omnis boni malique notio una cum
ea tolleretur. — Idea igitur revera adest extra facul-
tatem, qua eam cognitam habemus. Qui solem aut
lucem cognoscere cupiat, non oculi indagationem adibit,
neque igitur ad ideam, ad veram essentiam inspicien-

1) Cff. ante omnes Heusdenii Iniiia Platonis philosophiae.

dam, muudns visibilis consulatur. Idea omnia quidem
procreavit ; quid autem procreaverit non conditio est, sine
qua ipsa non exsistat. Huic respondet distinctio, quam
tecit Plato inter varios cognoscendi modos, quos ap-
pellat : ah^y^^ig ^ sive ït/Vt;? , ^idmx, vo^^aig. No-
tiones autem, quas vóy,lt;nq informat, minime a rebus
visibilibus abstrahuntur, multo magis nostro ingenio
propriae sunt, ataue de iis, quae experientia cognoscun-
^ur, judicare debent.
Alia Aristoteli erat sententia. Non eodem acPlato-
principio, ejus nititur pliilosophia; neque ex ideis supra
^undum elatis, aeternis, divinis cognitionem petit, sed
i'erum, qua late patet, universitate. P1 a t o n e omnium,
quae viderit, aeternam essentiam tamquam normam lia-
bente, nulla Aristoteli talis adesse potuit^orma. Quid
a'lsit, tanhimmoclo apud eum quaeritur. Empirice igitur
procedit. De distinctione ideas inter et ea quae exsistunt
scribitAristotelesi) , // aTOTTOV d'ay (pxvsl-y) kS^v siriq è'/M(rTcp

Soto toî/ t/ vjv sheer htm yàip ax) Txp hslvo
ohj tcç t/ y,v sJvxi quot;ttttcp 'kspov. mlroi ri kc^Kvsi
vZy slvxi hix svûv:; r/ sJvxr, àX'/M [Av où f/Jvov
«AAà KÛÙ 0 Xóyo? o xvtoç âvrùv, âg Si^Acv za) hrZv
^^yifiévxv où yxp xxrxnbsp;svto b) slvoii nx) h'hi

«AAo ItîTXi, f/ç xttsipov ahiv to yJv yxp hrxi ri ^v shcci
Ivoç^nbsp;tû ev, mrs ax) iii èmvc^v ô xvtog scttxi

^iyog ; èV; (jih oZv stt) tSjv xpûrccv kx) nxê' xùrx Ksyoï^évuv
hx7tcp shxi kx) ekx(ttov ro xùto kx) h èa-ri, ^^KovT
Kinc etiam sequitur Aristotelem res quae exsistunt,
ex ideis procreatas esse, negare. Capite septimo nimi-

1) Metaph. Ub. VIL c. 6 J 16 sqq.

rum pergit, verbis, quae sic, ut spero, non male reddemus :
Omnia quae procreentur, alia natura, arte aut fortuna
alia, fiunt. Quod autem procréât ejusdem naturae est
ac quae ex illo procreantur. Ita homo gignit hominem.

Ideae igitur nihil omnino procréant, quum universalia
non tamquam essentia exsistant, nec principia esse pos-
sint i). Non tantum a mundo visibili toto uno, sed a
singulis partibus cum Aristotele initium faciendum
est. Bene tamen teneamus, Aristotelem non tam Pla-
to ni s adversarium, quam discipulum fuisse, licetmultis
nominibus, a magistro discederit. Quum ^nim Aris-
toteles annos decem et septem natus, AUenas se
contulisset, philosophiae scholisque Platonicis totum
se dedit; numquam vero, quod nonnulli dictitant, Pla-
toni aemulatus est. Quae idcirco inoneo, quoniam non
ita acute inter ambo praeclaros viros distinguendum mihi
videtur, ut nulla omnino inter eorum placita obtineat
similitudo. Aristotelis autem philosophiam tantum-
modo veluti perstringere potuimus, quia minus etiam
quam Piatonis, me quidem judice, theologi medii
aevi illam intellexerunt doctrinam; deinde quoniam Re-
alismus magis sibi constitit, quam Nominalismus, quem
alium dicimus undecimo saeculo, alium quarto decimo,

ut infra videbimus.

Haec, quam breviter explicuimus, cum PI a ton is,
tum Aristotelis doctrina, magnam procul dubio ex-
seruit vim in periodi Scholasticae Theologiam. Longe
tamen majoris fuisset momenti, quodsi ab initio inde
magis innotuisset. Scholasticis enim omnia Academici

1) Conferantur enim libri laudati capita VIII, X, XIII, XIV, XVI.

et Peripatetici scripta adire non continue contigit. Per
longum nimirum tempus, primas tantummodo partes Aris-
totelis libri, qui Org anon vocatur, cognoverunt. Ar-
tem dialecticam maximam partem hausernnt e Boëthii
commentationibus. Tertiidecimi primum saeculi initio
caetera Aristotelis scripta magis magisque divulga-
bantur. Praeter tractatus de logica, vêtus versio, cu-
jus auctor Victorinus fuisse videtur, Porphyrii
Isagogen i^ l^cem posuit. Quae quum vera sint, non
diserte sententiam refutare opus est eorum, qui tantum
Aristotelein Scholasticis philosophis notum fuisse
dicant. Piatonis enim fortuna ex uberioribus fontibus
IIS affluit. Ne alios Ecclesiae Patres memorem, unus
tarnen laudandus est Augustinus (piXoTrxdrccv. Saeculo
^Qdeciino et duodecimo PI a ton is placita longe majo-
gt; quam Aristotelis habuerunt auctoritatem. Ti-
^^eus sedule legebatur; et tertio decimo saeculo, Ara-
l^um scriptis omnia Piatonis innotuernnt opera.

Quum de singulis viris, temporibusque viderimus, de
varia Aristotelis et Platonis fortuna accuratius
^oustabit. Sufficiant quae diximus ad probandum, ip-
Graeciae philosophos non nisi per versiönes et
coinmentationes, Scholasticae imperasse doctrinae. Boë-
^■liius igitur quodammodo vinculum haberi potest, quo
^ntiquiora et recentiora tempora conjuiïgebantur. Ille
eniin, Christianus aeque ac Latinus, ut Cousin recte
ea ex graeca vertit philosophia, quae barbaram
^^ristianorum conditionem quodammodo informare pos-
sent. Eo autem quod versionibus plerumque usi sunt
Scholastici, quum admodum paucis liceret ipsum co-
dicem Graecum inspicere, factum est ut longe minus

adsit discrimeu Platonem inter et Aristotelem,
quam deinde inter Eeales obtinuerit et Nominales;
quod etiam animadvertisse videtur, quem jam supra
laudavimus. Charpentier, Aristotelis scripta nul-
lum continere locum probare conatus, ubi universalia
puros vocet conceptus, quem sequitur Haureau. Nova
igitur quaerenda est formula, quae non tam PI atom s
Aristotelisque doctrinae, quam Eealium et Nomina-
lium respondeat sententiae. Quam ut inveniamus, quo-
dammodo usui esse possunt, quae in fine Salaberti
libri If Nominalisme venge ' minime rejicienda, legimus de
magnis duabus Scholasticorum scholis: //Bli doctores quot;
Nominales dicti, qui non multiplicant res principales
significatas per termines secundum multitudinem termi-
norum; Reales qui contra res multiplicandas esse con-
tendunt secundum multitudinem terminorum. Verbi caussa
Nominales dicunt quod deitas et sapientia sunt res
una et eaedem omnino, quia omne, quod est in Deo,
Dens est; Reales autem dicunt quod sapientia divina
distinguatur a deitate.quot; Quaeritur fortasse quomodo ita
temere Scholastici graecae illi philosophiae sese dederint,
ut fere omnes ex ea penderent. Quod Platonem at-
tinet, quem secuti sunt Eealistae, optime respondebimus
cum Viro Cl. Cousin i), Christianismum probente vi-

cuisse, faventibus ideis Platonicis.
o '

1) (Pg. LXXIV): quot;Le christianisme est ne' et s'est forme' sous le règne
de la doctrine platonicienne; les pÈres Grecs sont en général platoniciens,
et St. Augustin le re'presentant et l'oracle de l'Église latine. St. Augu-
stin est enthusiaste de Platon, et tous ses e'crits respirent et répandent
l'idealisme.quot;

Quamquam enim Eittero facile concedimus, singula
Platonis placita Ecclesiae doctrinae nonnumquam ma-
xime repugnare, amimadvertimus tamen, omnem hujus
philosophi rationem Christianae Theologiae favere, ita
ut qui Ecclesiae fideles essent filii, plerumque etiam,
magis minusve Platonis sectatores jure haberentur.
Quid? vel ob eam ipsam, quae Academiae inter et Ecclesiae
dogmata obtinuit, discrepantiam, libere et sine metu ut a
vera via aberrarent, Plato.nem au dire ausi sunt. Aris-
totelica philosophil magis tamquam methodo utebantur
Scholastici, qua ad theologiae studium melius praepa-
xarentur. Organon enim ante omnia cognoscere stude-
bant. Accedit, quod jam Boëthius, Cassiodorus,
Johannes Damascems magni eum fecissent; nec ani-
madvertere neglexerunt apud Arabes hanc philosophandi
rationem cum°doctrina religionis positiva optime conve-
ûisse. üterque igitur, Aristoteles Platoque omni

Scholasticorum studio, nedum adversabantur, sed perquam

utiles erant; ita ut eorum vim et auctoritatem quum
tollas, philosophia, nec minus hujus aevi theologia vix
aut ne vix quidem cogitari possit. Nec huic sententiae
répugnât, quod versus rerum Ecclesiasticarum instaura-
tionem,-theologia ita fuerit inquinata ut, veluti Augiae
stabula, lueretur necesse esset i).

1) Hac efde re, ut universe, valent verba Kitterii (p.99) quae ob
sirnmam eorum sapientiam sUere nequeo: quot;Es ist nicht anders mit allen
menschlichen Einrichtungen; eine Zeit lang wirken sie hülfreich m dem
Geiste, in welchen sie emporgekommen, nachher, so fester sie sich em-
gericbtet haben, um so hartniicMger woUen sie sich behaupten, und
gegen die Bestreitungen, welche über sie hinausgehen, wirken sie auch
als eine hemmende Kraft.quot;

Antequam tamen ad ipsum argumentum tractandum
transeamus, verbo memorare simulque refutare senten-
tiam liceat, quae, quum vera esset, a proposito facile me
dissuaderet. Putat enim Bitterns i) Eealium et Nomi-
nalium litem minime ad praecipuas hujus periodi perti-
nuisse quaestiones. Ipsi cum temporis indole et ratione haec
duae scholae non cohaesisse videntur, nec cum philosophia
de .Deo commune quid habuisse. Quanti Hitter um faciam,
quippe qui de philosophiae historia optime meritus sit,
non opus est ut diserte dicam. Quicumque egregiutn
ejus opus gt;/GescJdcUe der pJdlosophie'quot; attente legerit,
neque insignis doctrinae laudem, neque iucundae perspi-
cuitatis profecto ei recusabit.

Quomodo tamen summus ille vir, qui simul philosophi
nomen jure sibi vindicat, haec, quae memoravi, scribere
potuerit, me non intelligere, ex intimo animo confiteor.
Nam argumentum quod attulit, ut suam probaret sen-
tentiam, numquam, nisi omnia me fallunt, in philoso-
phiae tractanda historia valet. Ita fere ratiocinatur :
Scholastici quum de ,placito aliquo agerent Christiano,
in una aliave proferenda sententia, se ex alterutro,
Nominalium aut Realium, pependisse principio, num-
quam agnoverunt; acsi ullus, me hercle, theologus in
Kantii, aliusve cujusdam philosophi schola informatus,
se id quod sentiat, sentire dixerit, quoniam philosophus,
quem habuit magistrum, ita eum docuerit, nec aliter.
Posteritati tantummodo, si quid video, plerumque con-
tingit de principiis, quibus theologia cujusnam tempo-
ris nixa sit, dijudicare. Licet Scholastici nullius prorsus

1) Pg. 133.

philosophiae sibi conscii fuissent auctoritatis, vel sie ta-
rnen singulorum, quae docuerint, dogmatum originem
in Piatonis, vel Aristotelis, sive magis inEealista
vel Nominalista doctrina quaerere possumus, atque non-
numquam debemus; nisi forte contrarium nominatim
indicassent. — In hac autem Eitteri opinione refutanda
âiutius occupatum esse, non licet, quum totum speci-
men, praeter alia, id in primis sibi velit ut Eealium
Nominaliumque doctrinae, in Theologiam, indicet vim

et efficacitatem.

SECTIO IV.

Be Periodi Scholasticae divisions.

Scholastica philosophia in tres universe dividi solet aeta- ,
tes. Hujus divisionis auctor est Lambertus Danaeus,
quem secuti sunt Aestedius, Hornius, Bruckerus.
Scribit enim Danaeus: //Ipsius Theologiae scholasticae
triplex aetas est observanda.— Veteris scholasticae Theo-

ogiae initia a Lanfranco Papiensi.....coeperunt;

sed ea durasse postea videtur usque ad Alberturn

^lagnum pene per annos 200......Media scholastica

coepit ab Alberto Magno (1220) et durât usque ad
Igt;urandum de Sancto P or ci an o qui vixit 1330......

Denique impurior quaevis doctrina.....publice.... m-

tioducta est...... Haec aetas habuit Joannem de

Hegno,..... Joannem Capriolum, Petrum de

Aliaco', Joannem Gersonem, GabrielemBielem,

et similes alios: ac tandem Eclcium ilium sophistam,

ac Genebrandum......quot; Cousin tamen alia utitur

divisione ; //1°. a saeculo XI™«—Xlllmum usque ad
universitatem Parisiis conditara, 2°. a saec. XIIF—XV°.
virilitatis aetas; 3°. a saec, XV™«. usque ad finem saec.
XVI^i. tempus ejus interitus.quot; Tennemannus alia pro-
cedit ratione, quatuor nimirum aetates discernendas esse
putans, virumque CI. Eousselot sibi assen tien tem ha-
bens.

Nec viri CI. Ceriseni divisio ipsius de rebus et vo-
cibus pugnae multum habere videtur, quo se commen-
det; ita ut multo magis cum Haureau faciamus, duas
tantummodo observante aetates; priorem quidem, quae
ab Al cui no initium facit, ab eo inde et ineunte sae-
culo tertiodecimo desierit; posteriorem,^ quae pertendit
usque ad G er s on em. Quas inter aetates magna nimirum
obtinet similitudo. Eadem, ut videtur, ratione coepta
ac finita est; quod tamen infra uberius explicandum erit.

Haec ita perspieua sunt ut diserta demonstratione non
indigeant. Luculentissime patebunt, ipsa pertractata hi-
storia.

PERIODUS PEIMA.

^ SCOTO EBIGETSTA AD JOHATSINEM SAUISB.

CAPUT II.

POGNAE HISTORIA USQUE AD ABAELARDUM.

SECTIO I.

Habanus Maurus. Scotus Erigena.

I

Habanus Maurus i) anno 774 sive 776 natus,
licet sacrae Scripturae interpretantae magnam dederit
operana, copioseque de universe scripserit, Isidorum,
Be dam que secutus, vel sic tamen minime suus fuisse
videtur, neque ejus mentionem diserte facere opus est.
Nominalista autem erat; quod satis patet ex libro de
Porphyrii Isagoga, qui, quamquam R aba ni adver-
sarii non nominatim designantur, jam multos, id tem-
poris in Realismi abiisse partes, nos certiores reddit;
inter quos Johannem Scotum Erigenam primum

1) Cff. K unstmann, Hrab. Magn. Maurus, Mainz 1841, N. Bach ,
Hrab. M: Zeitsckrifl f. d. Alterthummissenschafien, 1835.

fuisse satis constare videtur. Hic igitur summus phi-
losophus, Platonis flagrans amore, neque ullo Eealium
placito cedens, ante omnes laudandus est, quippe de
cujus doctrina quaeri possit.

Ut levins argumentum primum afferamus omnino ani-
madvertendum est JErigenae doctrinam realisticaui jam in
nominum mutatione, quibus Aristotelis designantur
praedicamenta, conspicuam esse ; ut jam monuit Haureau
Quae enim nomina apud hunc sic obvia:
, /fovuio!., TToty, TTca-ov, TrpéçTi, Ksïcrôxi, 'éx^iv, TTOV , TTOTI
TTpXTTSlV, TTXÔsTv.''''
apud illum leguntur:

//0Ù(TIX, TToiOTVjÇ, mUOTTjCT, TTpÔçTl, KSÏâoç, , TOTTOg,
xpôvoç, TTpXTTSlV, ttxôsïy.''''
Longe vero majoris momenti, ad eum révéra realistam
fuisse probandum , sunt verba, de div. nat. lib. I. c. XXIX :
//Nihil aliud esse video, in quo naturaliter inesse omix
possit, nisi in generibus et speciebus a summo usque
deorsum descendentibus, hoc est a generalissimis, usque
ad specialissima, id est individua, seu reciprocatim sur-
sum versus ab individuis ad generalissima.quot;

Quid autem ovaix apud eum signiflcet, non in occulto
latet. Nam //Essentia,quot; ut legimus de div. nat. lib. I,
c. XXII, //in omnibus esse videtur, sine qua esse non
possunt, et tamen per se suum locum obtinet. Quod
omnium est, nullius proprie est, sed omnium commune.
Et dum in omnibus subsistât, per se ipsum propria sua
ratione esse non desinit.quot; Addit omnia praedicamenta
veram habere essentiam, unde conficit: //Quidquid in omni
natura vel sensu corporeo percipitur, seu intellectu con-
sideratur, nihil aliud est nisi quoddam accidens incom-

prehensibile per se uniuscujuscunque essentiae, quae aut
per qualitatem, aut quautitatem, aut formam, aut mate-
riam, aut difierentiam quamdam, aut locum aut tempus
agnoscitur, non q^uide^i, sed qida est.quot;

autem Realium doctrinam in singulis ipsius pla-
citis reperiemus. Nec sane mirandum, tbeologum ita
^ensisse, qui non tantum PI a ton em pbilosophantem de
mundo habuerit maximi, atque Augustinum sedulo
sectatus sit, in primis vero Dionysium Areopagitam
diligenter legerit, quin etiam in Latinam con verterit
liûguam. Quaeritur fortasse, quisnam ille fuerit Diony-
sius Äreopagita? Rem non altius repetere licet, quam
^ Michaele, Orientis imperatore, quem omnia Dio-
^ysii manuscripta Ludo vico (le Débonnaire) tradidisse,
constare videtur. Sexti saeculi initio primum haec
Ecclesiae innotuerunt scripta, quorum tamen authentiam
^ypathius in dubium vocavit In libris de Nomi-
''^^ius divinis et de HïerarcUa Coelesti, multa inveni-
Uütur quae Alexandrinam spirant philosophiam. Ma-
^^mus, quem sicut Gregorium Nyssemm colebat
Skotus Erigena, in Areopagitae veluti arcana eum
introduxit; ita ut quodammodo ex Alexaridrmis, Are-
^Po^gita et Maximo pependisse dici possit. Nec ta-
'^eu ab eo laudem abjudicare possumus, multis capi-
tibus, prae omnibus, qui ejus tempore floruerunt, eum
®^celluisse3).

Grravissimum, quod scripsit, opus est: Tcsp) (pu(7£uv

1) Cf. des livres du Pseudo-Denys, par Léon Montet, 1848.
Cf. M. de St. Kené Taillandier: J. S. Erigena et la,
^^»e Scolastique, Strasbourg 1834.

ßspicTf^iov, (primum Oxoniae editum anno 1681) quae
Scoti divisio naturae deinde inclaruit. Attamen jam
Colebrook miram aliquam interesse similitudinem ani-
madvertit banc inter et illam disti^butionem, quae apud
nonnullos Indorum philosophes ex Sankhyae schola
profectos, invenitur; nisi forte quartum membrum exci-
piendum sit: //non naturans nec naturata.quot; Yiam
autem .adhuc frustra quaerimus, qua haec Indorum
philosophia ad Scotum Erigenam pervenerit. Prae-
stat igitur eum hujus divisionis verum auctorem habere;
quod non parum confert ad praeclari viri dignationem.
Haec vero hactenus. Videamus igitur utrum realistica
doctrina in ejus theologia conspicua sit ; quod jure fa-
ciemus, quum ipse veram religionem et veram philoso-
phiam easdem plane res habuerit.

Quamquam affirmat, nisi ipsa lux initium nobis pate-
fecisset, nostrae ratiocinationis studium nulli usui fore,
putat tamen, // animae purgatae per actionem, illuminatae
per scientiam, perfectae per theologiam motum, quo
semper circa Deum incognitum volvitur, ultra et suam
et omnium rerum naturam ipsum Deum omnino absolu-
tum ab omnibus, quae et dici et intelligi possunt, nec
non omnibus, quae nec dici nec intelligi possunt, et ta-
men quodammodo suntintelligere. Qualem autem Deum
esse censet? Priusquam huic gravissimae quaestioni
respondeamus, paucis exponamus necesse est, quid,
quum sibi constare velint, Eealistis de Deo sentiendum
sit. Eealistae, ut jam vidimus, in universalibus tantum-
modo essentiam adesse existimant, individua contra, pro-
prio sensu, non existere. Nihil autem taie universale est,
quod omnia amplectatur. Individua continentur speciebus,

species geueribus, genera autem eo, quod magis etiam sit
universale. Generalissimum quid esse debet quod, om-
nium rerum fundamentum, omnium principium sit. Illud
principium Deus habetur; unde sequitur primum, Deum
generalissimum esse, deinde eum solum veram haben-
dum essentiam.

Quum vero Deus solus exsistat, omnia quae extra
eum adesse videantur, revera in eo lateant necesse est ;
alioquin vera existentia non fruerentur. Deus igitur

Pantheïsticam de Deo notionem Realium doctrinae
propriam esse, ex dictis, credo, sponte patebit. Quod,ut
universe, sic quoque de Erigenae theologia valet. Sed
et eum ipsum audiamus. //Essentia ergo dicitur Deus,
sed proprie essentia non est, cui opponitur nihil, vttb?-
ou^iog igitur est, id est, superessentialis, item bonitas
dicitur, sed proprie bonitas non est, bonitati einm
malitia opponitur, vTspciyccêog, plusquambonus ei uTrepa-
yo'Jo'T^c, plusquambonitasquot; 1). Nec tantum omnes quali-

tates a Deo abjudicat, quod cum fecisset, tam sublimem
de Deo notionem habuisse dici posset, ut nullum
prorsus attributum ei satisfaceret, sed etiam Deum ne-
quaquam esse docet, exsistentiae nimirum non-exsistentia
opposita. Haec jam cum theïsmi principiis minime
conveniunt. Theïstae enim, si quid video, essentiam,
honitatem ceteraque attributa non a Deo sejungunt,
acsi iis per se existentibus, contrarium quid opponi
possit: multo magis autem omnes attributa Deo ita
propria esse ducunt, ut, his sublatis. Deus cogitari
öequeat. Neque in Beo bonitatem, aeternitatem esse,

1) m I. 16, p. 10.

sed Beufti ipsum bonum, aeternum, sapientem ferunt ;
Deo vero bono, sapienti, aeterno, Deum opponi ma-
lum, insipientem plane absurdum esset; nam Deas
Deus esse cessabit, suam naturam absolutam, perfectam
mutans. Illa igitur Dei definitio Realistica est, nec
minus Pantheïstica jure habetur. Qui enim Deum ex
attributis cognoscendum esse negat, scripserit necesse
est, eodem, quod supra laudavimus, capite : // Ratio vero
in hoe uni versaliter studeat, ut suadeat rectisque veri-
tatis indagationibus approbet, nihil proprie de Deo posse
dici, quum superat' omnium intellectum omnesque sensi-
biles intelligibilesque significationes, qui melius nesciendo
scitur, cujus ignorantia vera est sapientia.quot;

Unde sequitur nos non tantum Deum nequaquam cogni-
tum habere, sed ne extra res visibilesquot; quidem eum revera
adesse. Prustra enim quaeritur quid supersit, omnibus
Dei sublatis attributis, ut fecit Erigena, aliud at-
tributum contendens alii esse oppositum. Quod lucu-
lenter quoque apparet ex iis, quae libro tertio legimus:
'/Yidesne quemadmodum totius universitatis conditor pri-
mum in divisionibus obtinet locum? Nec immerito,
dum sit principium omnium et inseparabilis ab omni
diversitate quam condidit, et sine quo consistere condi-
tor non potest. In ipso enim immutabiliter et essentia-
liter sunt omnia, et ipse est divisio et collectio universalis

creaturae, et genus et species, et totum et pars.....quot;

Postquam deinceps monadis numerorumque rationem cum
illa comparavit, quae Deum inter et universum inter-
cedat , sic pergit : // Cum igitur totius universitatis divisio
ab ipsius causa et creatrice incipiat, non eam veluti pri-
mam partem, vel speciem debemus intelligere, sed ab ea

omnem divisionem et partitionem inchoare; quoniamomw«s
universitatis principinm est, et medium et fims^ Hunc
quoque librum tertium adeat, quicumque scire veht,
quid de primotdialium causarum serie, docuerit Urigena
quam //solus investigator sanctus Diony sius Areopagita
in libro de divinis nominibus, aptissimedisposuit.quot; Quum
vero omnes proprietates a Deo ita distinguantur, ut et
quot;superessentialis'' liabeatur, nec tamen dici possit extra

universum locum obtinere, nusquam reperietur Deus, nisi
in omnium, quotquot adsint, rerum conjuuctione. Simi-
lium igitur similitudo, dissimilitudo dissimilium est,
quot;haec omnia pulcra ineffabilique harmonia in una con-
cordiaquot; colligens. Quid plura? Johannem Scotum
eandem ac postea Spinozam, licet alïis verbis, profes-
sum esse sententiam vix aut ne vix quidem quisquam
facile negare poterit; inprimis quum eum aperte, am-
hagibusque remotis, quaerentem audias: //Num negabis
creatorem et creaturam unum esse?quot;

Ex hac autem, quam de Deo protulit, sententia, alia
âe rebus nimirum moralibus sequatur necesse est. No-
tionei enim de Deo, ejusque ratio ad universum arcte
cohaerent cum illis, quas de bono maloque foveamus.
Nec immerito recentiores dogmatici fere omnes a the-
ologia initium fecerunt, ut deinde ad anthropologiam
procederent. Quamquam oporteat ut Erigenam theolo-
gum fuisse Scholasticum meminerimus, quem semper
sibi constitisse exspectare non possumus, ea tamen
quae de peccato monuit, admodum egregie conveniunt
cum ejus de Deo doctrina, ita ut haec illis illustrentur,
quin etiam confirmentur. Nam cum Deum oppositorum
oppositionem, contrariorumque contrarietatem dixerit, pec-

catum,ut universe malum,revera adesse, censere non potuit.
Nec sane miramur eum, licet malum et negative et positive,
tamquam //perversum dominationis appetitum,quot; definiis-
set, scripsisse: //Multa praescit Deus, quorum non est
causa ipse, quia snhstaniialiter non suntT Quodsi enim
cum Eealista Engena Deus omnium rerum causa sic
habeatur, ut causa non sine effectu, neque eifectus sine
causa, factor non sine facto, nec hoc sine illo cogitari
possit: aut Deus ipsius mali auctor dicendus est, aut
species tantummodo mali adsit necesse est. Tertium non
datur. Deus vero mali auctor esse nequit, quippe quod
summae ejus perfectioni quam maxime adversetur; malum
igitur non adest, nisi specie; quum enim vel sic quidem
revera exsistat malum, adest aliquid, quod ex summa,
generalissimaque essentia derivari nequeat; ex qua, se-
cundum Eealistarum principium, omnia esse derivanda
initio statuimus. Malum igitur substantialiter non est;
nam quae in rerum universitate opposita sibimet videntur
atque contraria et a se invicem dissona, in generalissima
ipsius universitatis harmonia considerata, convenientia
consonaque sunti).

Quaeritur vero quomodo malum illud accidens ita ho-
minibus insit, ut primae conditionis puritas vix aut ne vix
quidem permanserit; licet enim Eealistis concedamus quic-
quid malum sit, non revera adesse, superest tamen ut illu-
stretur, quanam ratione peccatum nedum omnibus proprium
sit, sed etiam quamdiu genus humanum vigeret, magis
magisque incresceret ? Quibus urgentibus quaestionibus
Eealista facile respondere potest. Liberum arbitrium enim

1) De div. nat. I. 74.

S c O tu s Erigena sic ab ipso homine sejungit, ut eorum quae
illud perficiat, ipgg homo nequaqnam reus censeri possit.
Quod diserte patet ex iis, quae de peccati retributione
Scotus sensit. Quem cum audimus, non ipsi homini,
sed hberae voluntati poenae infliguntur. Creatura enim a
®eo profecta, non est quod alicujus delicti poenas sol-
debeat. Quodsi omnino culpa adsit, liberae vo-
luntati tribuatur. Quum autem libera illa voluntas, ab
domine sejuncta, puniri nequeat, e doctrina Erigenae
uecessario sequitur, omnes tandem salvos fore. Quod
^ero placitum, Ecclesiae Theologiae sapienter rati-
Oûe habita, non nisi quodammodo obtectum docere
ausus est. Conjecit nempe //non substantiam ejusque
qualitates gehennali flamma torquendas, sed sensum
patientis et animum relijctantis aeterna miseria luctatu-
1) Oui sententiae aliam addidit, qua naturam con-
tendit non //in omnibus aequaliter beatam, sed in omnibus
et miseria liberamquot; futuram esse. Eeponet fortasse
quis, liberam voluntatem in doctrina pantheïstica nullum
obtinere locum. Quum eniA ipse Deus //similium simi-
l^tudo, dissimilitude dissimiliumquot; sit, nec non omnium,
quae sibi adversari videantur, harmonia, nihil omnino
adest quin necessarium. Deus ita omnibus moderatur ut
quot;creatricem sapientiam si ab omnibus subtraxeris, in
uihilum omnino redigentur.quot; Maximi igitur momenti jure
haberi potest inquirere, quid hac de re monuerit S c o t u s.
Omnem autem spem nostram fefellit. Per inanem enim
verborum lusum expedit, quae explicare debuisset. Non
^psa libera voluntate, ut monet, sed liberae voluntatis

1) De praed. 19 § 4.

abusu peccamus. Haec autem verba nihil omnino signifi-
care, quisque sponte agnoscet. Liberae enim voluntatis
abusus, notio est sese ipsa tollens. Quicumque revera
ex mente Scoti liber habeatur, is libertate sua abuti
nequit, quod quidem potuisset omnino, quibusdam vo-
luntati finibus impositis.

Sed, ut haec missa faciamus, ipsam ejus de libero
arbitrio definitionem paullo accuratius animadvertamus ;
de praed. c. 4, § 3, scripsit: //...ne sic defendatur libe-
rum arbitrium, ut ei bona opera sine Dei gratia tribu-
antur, nec sic defendatur gratia, ut quasi de illa securi
mala opera diligantux.quot; Quae definitio, si quid video,
magis negativa quam positiva habenda; quid igitur de
libero arbitrio revera censendum sit, minime docet.
Scotum quidem non invenisse quae adhuc usque frustra
quaeruntur, non est quod valde miremur. Hanc ob rem
tamen hujus definitionis mentionem feci, ut, omnem li-
bertatem moralem, in doctrina Scotiana, pessumdari, in
memoriam revocarem; qui ab initio inde a mundo Deum
non ita distinxerit, ut hic siÄe illo adesse possit, nec Deum
deinde proposuerit mundum liberae voluntatis motu pro-
creantem, numquam ad veram hominis libertatis notio-
nem perveniet, qua sublata nulla virtus, neque ullum
bonum morale cogitari potest. Sic quoque de Scoto
Erigena valet, quod de S pi no a egregie scripsit
Herbart i): //Et in alto bonum, et in profundo malum
desideratur, nihil praeter id quod omnium sit genera-
lissimum, in intima hominis invenitur conscientia.quot;

Quamquam plura adsunt, quibus Scoti theologia

1) Gespräche üler das Böse, pg. 19.

quatenus e Eealistarum principio pendeat, uberius illu-
straretur, bic tamen subsistendum est. Ad ea, quae nunc
diximns, procedente historia, nonnumquam revertemur,
vero valedicere, antequam méritas justasque ei
tribueriinus laudes, non licet. Omnium fere sui temporis
primus, paucis tantummodo doctrina cedere debuit. Cae-
terum, quidquid de ejus theologia judicandum videatur,

semper tenendum est, Scotum Erigenam,
saltern ratione habita, floruisse, priusquam pugna Eea-
listas inter et Nominalistas incepisset; quocirca facile
non omnia praevisit, quae postea e principio efiecerunt
Eealistae.

SECTIO II.

Oerhertus Berengarius. Lanfrancus.

Quemadmodum Scoti doctrina nobis pantheistica
visa est, sic quoque historia illud affirmat judicium.
Quum enim de philosopho aut tbeologo judicare velimus,
non tam aequales, quam qui postea floruerint, consulendi
sunt. Hi, ni fallor, idonei erunt, ad remotioris aetatis
doctrinam probe aestimandam. Omni enim qualicunque
principio, quodam temporis opus est intervallo, ut ejus
eflectus conspicui fiant. Laetor sane, quod ea attinet quae
de Erigena scripsi, Henricum (d'Auxerre,) Haimo-
nis discipulum, mihi assentientem habere, qui ipsius
Scoti theologiam deduxit a Deo cum mundo, pantheis-
tica ratione, conjungendo. H e n r i c u s , inter conceptu-

alistas, (de quibus infra uberius videbimus), magis etiam
quam inter nominalistas, jure recensetur. Genus de ani-
mali praedicandum jubet non secundum rem (i. e. sub-

stantiam) sed t/designativwm nomen esse animalis.....

similiter nec species dicitur de homine secundum id
quod significat, sed juxta illud quod de numero diffe-
rentibus praedicatur.quot; Deinde autem diserte monet:
//rem concipit intellectus, intellectum voces désignant;
voces autem litterae significant.quot; Hic etiam continuo
patet, quod hujus periodi liistoria saepius docere videtur :
Eealium nimirum et Nominalium partes illo ordine non
raro sibi successisse, ut post Eealistam magistrum, No-
minalista floruerit discipulus. — Ceteroquin non est quod
de Henrico uberius dicamus, cujus theologia minoris
fuit momenti; nec plura memoranda videntur de Ger-
berto, qui sese eclecticum praestare conatus est, immo
Platonem et Aristotelem in harmoniam conferre
studuit. Huic operi, temere suscepto, minime par erat,
quum nec Categorias, nec Timaeum satis cognitum ha-
beret; quo factum est ut deinde in Platonis abierit
partes. Quod sane probent, ut alia praetermittam, quae
de arithmeticis divisionibus docuit G er bert us. Non
enim artem illam aritlmeticam humanis machinationibus
factam, ab auctore vero omnium artiam, naturae rerum
impressam esse censet. Multis tamen nominibus incla-
ruit; praeclaris scholis interfuit, quin etiam papalem
occupavit sedem. Opus autem quod scripsit: Rationali
et ratione v,ti\, cum Bernhardo Pezio, Cousin longe
minoris momenti habeo, quam Cl. Haureau visum est.

Nec tamen negligamus, eum exeunte saeculo floru-
isse decimo , quod //sui asperitate ac boni sterilitate

ferreum, malique exundantis deformitate plombum,quot; a
Baronio vocatur. Hujus barbaries ratione habita, unus
in paucis laudandus est Gerb er tus, quippe q\ii non
solum suae aetati multum, sed etiam posteritati pro-
fuerit. Eo enim Eulbertus magistro usus est, in-
eunte saeculo undecimo, omnibus praecellens doctoribus.
Muitos clariores informabat discipulos, quorum omni-
um Berengarius maximus est habendus. De ip-
sius autem Berengarii doctrina, quatenus nostra ejus
intersit, accuratius videamus. Inter perniciosos haere-
ticos habebatur Berengarius, de quo quaevis mi-
rabilia narrabantur. Nominalista nimirum erat, quod
g^avissimum attinet Ecclesiae placitum; ut eum proprie
^^isse nominalistam, in una tantum quaestione versan-
tem, egregie dixit Cl. de Rémusat. Quaestio enim
sacra coena tune maxime agitabatur; nec miramur
sane Scholasticos hoe quidem placitum ante omnia ani-
madvertisse. Duplici sensu verba, quibus hanc solem-
nitatem instituit Dominus, accipiebantur. Quae duplex
interpretatie NominalisraiN et Bealismi pugnae plane ra-
tionem retulit. Nam Christi corporis eandem ac panis Eea-
bstae habuerunt essentiam, ita ut edentes una cum pane
Christi fruerentur corpore. Quum videlicet quicquid in-
dividuum sit, a Realistis accidens quaedam essentiae cen-
seatur proprietas, quamobrem, vel qualitatibus pereunti-
bus, substantia intégra manere possit, in corpus Servatoris
singuli panes facile mutantur. Quae mutatio, alio ver-
bo, transsulstantiatio appellatur. Huic vero Realistarum
sententiae maxime sese opposuit Berengarius, qui,
ut universe in theologia philosophiam valere jussit, in
bac transsubstantiationis doctrina impugnanda, dialectica

versatus est E praecipuo nimirum, quod contra Ec-
clesiae de sacra coena sententiam attulit, argumento, luce
clarius, ni fall or, apparet. Beren garium nullius, nisi
nominalis sui principii, rationem habuisse. Etsi, sic enim
ratiocinatur, Christi corpus ejusdem prorsus esset lon-
gitudinis ac haec, quam ante oculos habemus, turris,
vel sic tamen ne minime quidem ejus pars superesset,
postquam tot populi eo vescerentur. Nullus dubito quin
hoc argumentum a Nominalista tantummodo afferri pos-
sit; quin admodum rude atque incultum mihi videtur,
neque ulla mentione dignum, nisi quatenus principium,
quo ducebatur Berengarius, optime illustret. Vel
ipsam Eealistarum ratiocinationem minime intellexit; qua
intellecta tacuisset, procul dubio, de iis, quae nunc satis
inepte monuit. Eealistae, ut jam supra diximus, non ita
corporis in panis substantiam abire contendunt, ut una
cum pane corpus quoque deleri possit : Sic enim unus
idemque ad sit panis, necesse est, quocum semper cor-
pus sese conjungat; multo magis vero, nulla quidem
panis ratione habita, corporis substantia in aeternum
eadem atque intégra Eealistis videtur.

Qui plura de Berengarii argumentis scire cupiat,
manuscriptum adeat a Vischero editum (anno 1834)
cui hic inscribitur titulus: Berengarii Turonensis de
sacra coena adversus Lanfrancum liher posterior, in
quo omnia, quibus usus est, argumenta, ejusdem inve-
iuntur generis ac id, quod supra laudavimus. Adelma-
num, in libro de veritate corporis et sanguinis Domini,
Hugonem Bretevilium, (Breteuil) Durandum ad-

l) Cf. Gieseler, KircJienyes. II. 248.

versarios habuit, quos facilius superavit, quam doctissimum
illum Lanfrancum, cujus peritiae fama, ut (1069) scri-
psit Ordericus Vitalis //in tota ubertim innotuit
Europa. Unde ad magisterium ejus multi convenerunt
de Erancia, de Vasconia, de Brittan nia, nec non de
Elandria.quot; Sufficit autem, indicasse quamnam vim No-
minalismus jam nunc in Theologiam habere potuerit,
neque uberius de Lan franc i refvitatione verba facere licet,
quem omnis fere Ecclesia secutus est, quippe quae in
sacra coena panem in Christi corporis mutare substantiam,
id est, transsubstantionis placitum, tamquam orthodoxam
constituent fidem. Sed longe graviora nos vocant; ad
quae properemus.

SECTIO m.

Anselmus.

Interea, Ottone III in primis favente, arti dialecti-
cae magis magisque opera dabatur. Anno 1022 Notkerus
Labeo nonnulla Aristotelis scripta in linguam Ger-
manicam convertisse fertur, quam Laheonis versionem
Graffius primus edidit. (Berolini 1837). Nec Aris-
totelis versiones tantummodo prodierunt; immo (1004)
Abb O librum de dialectica scripserat, quo, ut dixit
Aimoinus, //quosdam dialecticorum nodossyllogismorum
enucleatissime enodavitquot; i). Adalberus quoque, Ger-

1) Vita Abbonis apud Mabillonem Act. S, S. ord. S. Bened.
T. VIII. p. 39.

berti discipulus, //de modo recte argumeutandi et prae-
dicandi Dialecticam,quot; disputavit. Sic dialectica omnes
informabat qnaestiones, idque in primis effecit, ut omnes
disputationes constituto procederent ordine, quo de gra-
vissimis rebus facilius ageretur. Metliodus vero Aris-
totelis plus quam ipsa ejus doctrina Ecclesiae placuit.
Scholasticae nimirum periodi initio, Realistarum sententia
fere apud omnes praevaluit. Quod cum es ipsius Eealismi
indole, religionis Christianae ratione habita, explicare po-
test, sequeretur necesse est ex periculosa, ut videbatur,
Berengarii de sacra coena doctrina; accedit vero quod
omnium sui temporis summus theologus Nominalistas ma-

ximo habuerit odio, in Realistas contra partes ita abierit,
ut pugna, eum inter et adversarium Nominalistam orta,
prae caeteris medii aevi inclaruerit. A n selmum dico, pium
illum àtque doctissimum, qui veri Scholastici egregium se
praebuit exemplum ; qui Ecclesiae placita sincerrima fide
amplexus, inter maximos hujus aevi philosophos jure
habetur; qui, sanctissimi Augustini ipse discipulus,
non tantum apud Catholicos insigni gaudet auctoritate, sed

recentioris quoque, reformatae quidem Ecclesiae theologiae

pater multis videtur. lUius igitur scripta adeamus, ut
longe melius quam adhuc potuissemus, Eealismi vim et

indolem persentiscamus.

Meminerimus, procul dubio, Berengarii adversarium
Lanfrancum fuisse. Ipsi illi Lanfranco, cum
doctoris, tum archiepiscofi titulo, Anselmus successii
Longe alia ac Scotus Erigena, Anselmus usus
est ratione. Quum enim ab illo quoddam mysticismi
studium non abjudicate possimus, quippe qui ex interna
luce veritatem petendam censuerit, hic quid verum via

dialectica, indagare studet. Eum nimirum magna cum
cura et diligentia ratiocinatum esse dialogus ff de Oram-
matico,quot;'' si quid video, satis probat, ita ut cum H as si o i)
vehementer dubitemus, quin Cousin hune accurate
legisset dialogum 3). Caetera quoque Anselmi scripta
luculenter docent, numquam eum philosophiae regiam
reliquisse viam. Neque incertum est utrum Realista fuerit
Anselmus, necne. In dialogo enim de Veritate diserte
affirmât planissimeque universalia per se adesse, indivi-
du iis contra nullam veram tribuendam esse essentiam.
Atque ei contigit Eealismum in Theologia tamquam Ec-
clesiae constituere doctrinam, ita ut, saeculo undecimo
exeunte, haereticus prorsus haberetur, quicumque aliam
scholam sectaretur. Quin etiam Eoscelinum sper-
nebant, qui, non solum Aristotelem secutus, uni-
versalia post rem adesse statuentem, ulterius processit,
et nominalismi verus conditor haberi potest. Magna
autem adest difficultas in Eoscelini doctrina expo-
nenda, qium vel nihil omnino scripserit, vel saltem
nihil nobis ex ejus scriptis supersit. Quodsi igitur
Anselmo, adversario, aliisque, fides habenda sit, Eo-
scelinum universaliavocis vocasse constat. Hanc
ob rem illo tempore voealista appellabatur. Nec so-
lus Anselmus ejus mentionem facit; Johannes Sa-
lisburiensis quoque, Eoscelini Scholam memo-
rans, in libro: f,Polycraticus' dicit: //Euerunt et qui
voces ipsas genera dicerent et species;quot;.... nec non Otho

1)nbsp;Anselmus von Canterbury dargestellt. Leipz. 1852. p. 76.

2)nbsp;Seripsit enim: »car il (dialogus) est tout aussi vain et tout aussi m-
signifiant, que le morceau de Gerber t.

Fresingiusi), quemlaudat Haureau, monet: //....Ro-
scelinum quendam qui prirais nostris temporibus sen-
tentiam vqcum instituit in logica.quot; His duobus viris,
Roscelino nimirum et Anselmo, quam maxime sibi
invicem oppositis, neutriusque doctrina intelligi potest,
quum alterutra neglecta. Ipse autem Anselmus Cano-
nicum Compendiensem hoe modo significat : // Qui colorem
nihil aliud queunt intelligere quam corpus, nec sapientiam

hominis aliud quam animam.....In eorum quippe ani-

mabus ratio, quae et princeps et judex omnium debet esse
quae sunt in homine, sic est in imaginationibus corpo-
ralibus involuta, ut ex iis se non possit evolvere, nec
abipsisea, quae ipsa sola et plura contemplari debet, va-
leat discernere S).quot; Haec enim caput accusationis continere
videntur, cum simul etRoscelini ét An sel mi docent
sententiam. Hic enim proprietates ab homine ita sejun-
git, ut colorem, exempli causa, vel sine corpore exsistere
posse statuat; ille autem sapientiam, aliamve virtutem,
non extra animam exsistere docet, quod cum Nominalium
sententia plane convenit. Neque hac in re a caeteris
Nominalistis discedere videtur. Quum igitur apud eundem,
quem supra laudavimus, Johannem, legamus, opini-
onem Roscelini omnino fere evanuisse, id tantummodo
de sententia vocum intelligendum est, cui admodum
pauci adstipulabantur. Hac vero superlatione ei opus
erat, ut Realismum nimia sibi arrogantem impugnaret.
Sufficit tamen Roscelini Nominalismum, et Realismum
Anselmi memorasse, ut nunc utriusque principii in
Theologiam effectus conspiciamus.

1) Ue gestis Frederici I,Hb. I. 2) AnselmusTrinitatisll.

Primum de ßoscelino videamus. Praecipuum Eccle-
siae, ad quod nominalis ejus seutentia pertinebat, pla-
citum erat de Triuitate. Quod placitum nimirum ita
Realisme favebat, ut Roscelini doctrinae plane ad-
versaretur. Nam Patrem, Eilitim et Spiritum Sanctum,
quamquam tres revera personas, unum tamen esse
Deum, Ecclesia tamquam fidem ortliodoxam constituit.
Quomodo autem haec fides Roscelino placere po-
tuisset? qui aut quot adsint divinae personae, tot Deos
esse habebat, aut unum Deum triplici exsistendi modo
sese revelasse dicebat. Prius accepit, quod perspicue patet,
quum, quae de Eilü incarnatione monuit, attendimus.
'/Quodsiinquit, //Pater, Eilius et Spiritus Sanctus unus
tantum Deus habendi sint, non video quam ob rem solus
Pilius caro fieri debuerit. Sic enim non Deus, multo
magis vero quaedam Dei veluti pars, humanae naturae par-
ticeps facta est._ //Si tres personae sunt una tantum res,

et non sunt tres res per se, ita tamen ut voluntate et
potentia omnino sint idem, ergo Pater, Eilius et Spiritus
Sanctus cum Eilio incarnatus est.quot;

A-d haec magis ingeniöse quam philosophice respondit
Anselmus: //Nulla — trium personarum Dei congru-
entiussemet ipsam exinanivit formam servi accipiens, ad
debellandum diabolum et iiitercedendum pro homine, qui
per rapinam falsam similitudinemDei praesumpserat, quam
Filius, qui, splendor lucis aeternae et vera Patris imago,
non rapinam arbitratus est Deo esse aequalem, verum
per veram aequalitatem et similitudinem dixit: Ego et
Pater unum sumus.quot; Sed argumentum attulit longe
majoris momenti, quod et ex ejus petiit principio; //Qui
enim nondum intelligit, quomodo plures homines in specie

5*

sunt homo unus, qualiter in ilia secretissima natura com-
prehendet, quomodo plures, quarum singula quaque est per-
fectusDeus, sint 'Deus vinus? Et cujus mens obscura est
ad discernendum inter equum suum et coloremejus, qua-
liter discernet inter unum Deum et plures rationes. De-
nique qui non potest intelligere aliud esse hominem nisi
Individuum, nullatenus intelligit hominem esse nisi hu-
manam naturam.quot; Nec hoc sane intelligere studebat
Roscelinus, qui plures homines in specie unum esse
hominem quam vehementer negavit; quare omni illi An-
sel mi declamationi simpliciter respondit, nec tres unum,
neque unum tres esse. Quae autem non contendit, levitate
quadam ductus, ut Anselmi irrideret sententiae. Haec
enim ex principio nominali effecit videtur, quod cum i)
ilia philosophandi ratione, a recentioribus empirica vocata,
multum commune habuisse ex iis conficimus,quae reposuit
Anselmus: //Ne comparet naturam, quae super omnia
est libera ab omni lege loci et temporis et compositio-
nis partium, rebus, quae loco aut tempore clauduntur,
aut partibus componuntur.quot; Ad hoc vero, quod de prae-
cipuo theologiae placito, inter ambos viros discrimen
obtinuit, infra revertemur, quum cuique theologo quam
maximi sit momenti. Dolemus, procul dubio, Anselmo
nullum adversatum esse, qui arte dialectica ei cedere
non debuisset. Nam-Eoscelinus, qui negando, Eea-
liumque doctrinam impugnando, optime procedebat, in
ipsa theologia contra, nec non in philosophia, Anselmo,
multis nominibus, jure inferior habetur. Universalia non
nisi flatus vocis dicentem, Eoscelinum modum excessisse,

1) Empirica dico eo sensa, quo hoc vocabulo v. c. Locke usus est.

jam animadvertimus. Sic etiam, quod placitum attinet
de tririitate, in vanas incidit opiniones; quamobrem
Auselmo plane adstipulamur, qui ita fere Roscelini
retulit sententiam, ut primum Roseelinus Tritheïsmum
revera docuisse videatur, deinde omnem veram Dei impu-
giiasse notionem, tertio autem loco ne ipse quidem ex-
plicasse, qua de causa Klius, qui secunda Trinitatis
persona dicitur, caro factus fuerit. Anselmus igitur
ex illo certamine, victor redux, summo jure scribere
potuit: // Palam ergo est, quod non debeat- (ille, con-
tra quem ista dixi) esse promtus ad disputandum de
rebus profundis, et maxime de illis, in quibus non
erratur sine pcriculo.quot; Quem tamen Ros eel in um
numquam vicisset, si illud, quo ipse niteretur, probe
teuuisset, nec Roscelino reponenti tres non unum
esse, continuo objecisset: //Agedum fac ut, meam re-
jieiens doctrinam, ex Ecclesiae placito, quod est de
Trinitate, non efficies tres adesse Deos.quot; Nec video,
quomodo umquam Nominalismo contingat, buic pla-
cito revera fidem habere. Quum enim cum Nomina-
listis substantias ab individuis nunquam sejungendas ha-
beam, neque tres personas cogitare potero, qui omnes
^quot;ius substantiae divinae, id est, unius deitatis partici-
Pes sint. Cum nimirum singula persona eo censeatur
divina, quod aliquid deitatis ei tribuatur, non revera, nec
proprio sensu, Deus dici potest; cum vero singula persona
omni gaudeat deitate, ut proprio sensu Deus appelletur,
öon est, quod cum Roscelino contendamus, tres per-
sonas, aequa ratione divinas, nonnbsp;efiicere Deum.

Nec vero, qui dogma de Trinitate defendere velint,
■A-n sei mum adeant, qui cum Seyllam vitasset, Charyl-

dim ofienderit. Realistae enim non tantum essentiam,
vel potius substantiam, nulla etiam individuorum ratione
habita, adesse contendunt; sed hanc ipsam, quae per se
exsistat, substantiam, licet individua, quibuscum conjun-
gatur, in infinitum augeantur, unam eandemque manere
docent. Quemadmodum igitur in Socrate omnis adsit
humanitas, quae tamen reliquis hominibus non deesse
videatur, sic quoque una dicitur deitas, cujus tres per-
sonae pariter participes sunt. Quae, ut sanae menti plane
repugnant, specie tantummodo, a Eealistis probari possunt.
Nam cum fieri nequeat in Socrate omnem simul adesse
humanitatem, atque eum ipsum singulum esse hominem,
iisdem verbis diversa tribuatur significatio necesse est.
Neque haec mera conjectura. Quum autem, ut vidimus,
singula speciem tantum essentiae habere contendunt Eea-
listae, singulum hominem, humanitatis non nisi qnen-
dam exsistendi modum esse, revera censuerunt. Hoc quoque
modo ea, quae de Trinitate dixerit Anselmus, intelli-
genda videntur. Nam sibi constare non potuit, nisi Pa-
trem, Pilium et Sjjiritum Sanctum tres haberet rationes,
quibus una divina substantia se patefecisset. Ab ejus
igitur doctrina Sabellianismum, abjudicare non possumus,
analogon animadvertentes, quo ipse ïrinitatem quodam-
modo illustrare conatus est. //Pons,quot; inquit, //rivus et
lacus unius ejusdemque aquae sunt, nec tamen alter pro
altero sumi potest.quot; — Haec similitudo, si quid video,
satis ostendit nos eum Sabellianismi non temere accu-
sasse.

Quaestionem cum illa, quae de Trinitate agitabatur,
arctissime conjunctam, quaestionem dico de processione Spi-
ritus Sancti, de qua, synodi opportunitate ab TJrbano II,

umio 1098 convocatae, diserte disputavit Anselmus,
attendere non opus est. Haec quidem , licet maximi fuerit
momenti, magnamque viin in Graeca habuerit Ecclesia,
ad nostrum minus pertinet argumentum.

Acrior vero quam Roscelinus, alius exstitit ad-
versarius, quem ut cognoscamus, indagemus necesse est,
quaenam de alio quodam Ecclesiae placito gravissimo
A^nselmi esset sententia; placitum nimirum de Dei
exsistentia. Antequam vero ad baec pertractanda pro-

gredimur, duplicem Eealistarum errorem significare liceat,

formalem nempe (ut solitis verbis utar), et materialem.
l'ormalis enim error in eo latere videtur, quod Realistae
iuid lagice constet, ontologice etiam verum esse babe-
rent. Materialis error bic est: ontologice nimium chst^n-
gnelant snlstanÜam inter et ipsius qnalitates. Haec jam
supra inonere

potuissemus, quae tamen omisi, quum prae-

stet Scholasticorum nonnullos his erroribus reapse fuisse
obnoxios indicare, iis ipsis pertractandis, quae philoso-
Phati sunt. Magnum enim vitium est, ea quae intelU-
Oentia per logicam invenit ratiocinationem, hanc tantum
ob causam etiam revera adesse putare. Qua enim ra-
tione recepta, ut veritatem indagemus nulla opera,
nnllo labore, sed tantum ratiocinando opus erit. Ex
Praestabilitis quibusdam nostrae rationis. principiis ducan-
tur, quae vera sunt, nec de iis ulterius dubitetur, non
eo quod ipsi rerum veritati respondeant, sed quod cum
mente rationali conveniant. Realismum vero, in hoc pro-
pngnando errore, sibi constitisse facile concedimus. Omnia
enim visibilia, omnia, quae sensu quodam corporeo ani-
madvertuntuï, universe spernens, Realismus ideas tantum-
modo spectat-, nam ab initio inde, saltum faciensmortale,

nullum omnino sinit esse discrimen ea inter, quae necessario
cogitentur et quae sint. Hunc autem Anselmi, Realistae,
errorem negligere non licet, quippe qui non illius tantum,
sed recentioribus quoque temporibus proprius esset.
Anselmi, quam infra laudabimus, ratiocinatio, licet
alias induerit formas, saepius, in eorum philosophoïum
reperiemus scriptis, qui sese medii aevi doctorem longe
superare putent. Quid! Omnis, quam nunc speculaii-
vam dicimus, philosophia, eodem ac Realismus nitatur
principio necesse est; quicumque enim non empirica pro-
cedat ratione, attamen sese cognoscere-opinetur, ea quae
logica doceat, necessaria habebit. Haec vero, quum ul-
terius explicaremus, diutius nos a proposito abducerent.
Ad ipsum An s el m um igitur redeamus. Duobus utitur
argumentis, quibus Deum revera exsistere probabit. Unum
cosmologicum, ontologicum alterum. Illo quidem jam
ab Augustino et Boëthio accepto, hoc tamen ipsi
tribuendum videtur.

De argumento cosmologico primum videamus, quod
ita fere sese habet: //Quicquid est, non nisi per
ahquid est. .Quod cum ita sit, aut est unum, aut
sunt plura, per quae sunt cuncta quae sunt. Sed si
sunt plura, aut ipsa referuntur ad unum aliquid, per
quod sunt; aut eadem plura singula sunt per se; aut
ipsa per se invicem sunt. At si ipsa plura sunt per
unum, jam non sunt omnia per plura, sed potius per
illud unum, per quod haec plura sunt. Si vero ipsa
plura singula sunt per se, ubique est una aliqua vis ,
vel natura exsistendi per se, a qua habent, ut sint per
se, non est autem dubium, quod per id ipsum unum
sint, per quod habent ut sint per se..... 'itaque —

necesse est, unum illud esse, per quod sunt cuncta
quae sunt.quot; Eu Anselmi argumentatio, ex Monologio
nobis cognita, qua tamen, ipso confitente Anseilmo i),
usus est, ut omnino absolutum quid adesse probaret.

I^onge majoris ponderis ipse secundum habuit ar-
gnmentiun, quod rectius ontologicum vocatur; quaeritquot;
enim, si forte inveniri possit verum argumentum, quod
nillo alio ad se probandum indigeret. Constat apud eum:
1 Deum esse aliquid, quo majus cogitari non potest.
Convincitur etiam insipiens esse vel in intellectu aliquid,
quo nihil majus cogitari potest, quia hoc cum audit
intelligit et quicquid intelligitur in intellectu est. 2°., Et
certe id, quo majus cogitari non potest, non potest esse
intellectu solo. Si enim vel in solo intellectu est,
potest cogitari esse et in re quod majus est. 3°. Exsistit
ergo procul dubio aliquid, quo majus cogitari non valet
et in intellectu et in re. Quod utique sic vere est, ut nec
utique cogitari possit, non esse. Haec ratiocinatio clarior
est, quam quae ulla indigeat explicatione. Eam vero vix
aut ne vix quidem melius refutare poterimus, quam fecit
ignotus quidam Gaunilo in lihro pro insipiente. Varii
generis dubia sunt, quae contra Ans elm um aflerre
eonatus est. Ealsae enim, inquit, cogitationes sunt, quae
nulli rei vere exsistenti respondent, quod satis probare
videtur cogitare et esse non prorsus eadem haberi posse.

Nec magis Gauniloni placet illa vox: cogitare, cui
potius substituet intelligere^ id est: scientia compre-
liendere. Yel sic tamen putat nullam per se inter cogi-
tari et esse obtinere necessitudinem. Deinde plane negat

1) Cf. proem. Prosl. p. 41.

absolutum in intellectu concipi posse; quum enim con-
cipiatur, desinit esse absolutum; omnem nimirum cogi-
tandi facultatem longe superat. Anselmo facile con-
cedit, absolutum si cogitare velis, omnino quidem
tamquam exsistens, esse cogitandum; quo probas sane,
'te cogitasse absolutum, nequaquam vero absolutum vere
adesse. Deus subinde nihil nisi vox haberi potest, quem
igitur cogitare nequeo, //nisi tantum secundum vocem,
secundum quam solum aut vix aut numquam potest
ullum cogitari verum.quot; Quam ob rem quae non sunt
optime cogitare possum, veluti me ipsum non existere.

Talibus fere Gaunilo argumentis usus, adversatus
est Anselmo, qui tamen plura habuit quae responderet.
Concedit //omnia cogitari (posse) non esse, praeter id
quod summe est. Illa quippe omnia et sola possunt
cogitari non esse, quae initium aut finem aut partium
habent conjunctionem et quicquid alicubi aut aliquando
totum non est, illud vero solum non potest cogitari non
esse, in quo nec initium, nec finem, nec partium con-
junctionem ......ulla invenit cogitatio.quot; Anselmus

autem non animadvertisse videtur, hanc ratiocina-
tionem principii continere petitionem, maxime vitupe-
randam. Primo enim demonstravit absolutum esse cogi-
tandum, quod tamen cogitari nequeat, nisi revera exsistens.
Tum vero dicit omnia cogitari posse tamquam non exsis-
tentia, //praeter id quod summe est. Admodum luculenter,
si quid video, patet, absolutum, quod ipse adesse dixe-
rit, nequaquam non esse cogitari posse. Hoc autem,
absolutum etiam e'xtra ipsum intellectum exsistere, ab
Anselmo probandum erat. Quid? quod ontologicum hoc
argumentum quodammodo claudicare, ipse Anselmus

animadvertisse videtur, quum, ut suae ratiociuationis
caput probaret, ad ipsam cum Gauniionis, tum cujus-
cunque hominis conscientiam provocet, quippe quae Deum
esse testetur. Quidquid autem hac de re stätuendum
®it,Anselmum Gauniloni succubuisse apud nos satis

constat.

An Selm i enim principium, quo omnis nitebatur ar-
S^mentatio, sic a Gaunil one oppugnatum est, uttem-
Pori tantummodo tribuamus, non omnes sponte ei as-
sensos fuisse. Nam cum a Eealista quaeris, ut quae
necessario cogitentur, necessario quoque adesse, tibi pro-
jet, nihil habet quod reponat. Neque id explicare po-
terit, nisi iterum, iterumque monendo ea tantummodo,
tamquam non existentia, cogitari posse quae revera non
adsint. Quod vero responsum, nescio utrum multis sa-
tisfaciat, necne. Neque immerito dicimus, Eealismum
nullatenus veram habendam esse philosophiam: quia id,
a quo initium facere solet, numquam sibi vindicare
possit. Quam ob rem ea, quae neque oculis conspici-
untur, neque ex analogia rerum ratio efiicere potest,
universalia nimirum, vel ideae divinae, jam ante mundum
creatum vigentes, quam ob rem, dico, haec universaha
assumenda sint, a Eealistis frustra quaeritur. Hac in
ïe quoque, Eealismus, magistri sui, Platonis rationem
plane retulit, quippe qui potius poetice quam philoso-
phice de ideis dixisse videatur. Idcirco Eealismum ani-
mo a phantasiae studiis non prorsus alieno, aliquatenus
satisfacere facile concedo i).

1) Probe intelligimus Haure'au scribentem: »Ah! sans doate U est
difficUe de résister au penchant qui nous pousse à re'aUser des abstractions.

Quicumque autem veritatem quaerit, uec in eo acquies-
cere potest, de quo non plane constet, aliam, quam Eealis-
tae, sequatur rationem. Inanes igitur evitet conatus, quos
Anselmus instituit ad Dei probandam exsistentiam.

^ Nec tamen de summo viro contumeliose dicamus, qui,
pius atque sincerus, ex intimo pectore dixerit : // Oro, Deus !
cognoscam te, amem te ut gaudeam de te. Et si non
possum in hac vita ad plenum, vel proficiam in dies,
usque dum veniat illud ad plenum. Proficiat hic in me
notitia tui, et ibi fiat plena: crescat amor tuus, et ibi sit
plenus, ut hic gaudium meum sit in spe magnum, et
ibi sit in re plenum.quot; Quae non retinenda censuimus,
ad hujus theologiae indolem recte dijudicandam. Quodsi
enim An selmum tantum habeamus philosophum, cogi-
tari et esse arctissime conjungentem, atque adeo cum
recentioribus philosophis, Eichtio aliisque, omnibus no-
minibus comparandum, a veritate longe aberrramus ; licet
Ecclesia, nimis improvida, ad omnia, quae Anselmus
docuerit, comprobanda festinare non debuisset. Quo-
magis vero haec Anselmi aetas Eealismo faverit, eo
magis unus omnium laudandus videtur G a u n i 1 o, quippe
qui id temporis ejusdem fere esset judicii, ac multa sae-
cula post, philosophus ille Begiomontamis, Kantin s ;
ut jam egregie monuit Daub.

De Theologia egimus. Videamus igitur de Anthropo-
logia, caeterisque. Anselmi dialogus : de lihero Arlitrio,
ansam nobis praebebit inquirendi, utrum et hic sibi con-
stiterit. Nulla autem quaestio, quum de homine agitur,

La raison n'avoue pas volontiers qu'eUe ignore la nature des causes et
qu'elle porte le joug d'une loi dont elle ne comprend que la nécessité.quot;

tanti habetur, quam quae est de eo, peccatore. Haec autem
cum alia quadam, de hominis nimirum libertate , arctissime
cohaeret. Neque igitur miramur Anselmum, solidum
theologum, hac quoque in gravissima re sententiam
libere professum esse. Ut ex Anselmi doctrina de
Deo luculenter apparet eum, licet via minus regia, ne-
que a nobis probata, ad theisticam notionem pervenisse,
SIC quoque eum omnem pantheismum vitasse ejus an-
thropologia docet. Nam peccatum non tantum negative
descripsit, ut Scotum Urigenam fecisse vidimus; ne-
qie malum in homine tantummodo defectum, sed etiam
culpam Habuit. Culpa vero nequaquam adesse potest,
liberum quoddam homini proprium sit arbitrium,
quo et bona et mala opera perficere possit.

Quaeritur autem quo sensu hoc arbitrium acceperit.
■^ugusti num minime secutus, qui hominis libertatem,
f^onditionem, acte esse diceret, illam ])oimB potestatem
vocat Anselmus. Quam ita vocasse videtur, ut libertä-
rem non amitti posse statueret. Quodsi Augustino
^ssensus fuisset, aeque ac summus ille Ecclesiae pater,
hominem in mediis peccatis mortuum, nulliusque bom
eapacem, docere debuisset, quod vero realismi princi-
Pium minime pateretur. Libertas nimirum, a Deo ho-
minibus concessa, deleri nequit; quippe quae, (sicuti
sapientia, tamquam aliquid per se exsistens, An-
selmo cum ipsa anima nequaquam confundenda, multo
magis vero ab ea sejungenda videbatur), a Deo procedens,
vel ipsius hominis conditionis nulla ratione habita, ne-
cessario supersit, etiamsi ea numquam homo gaudeat,
^-tque peccato se mancipaverit. Eeponet fortasse aliquis,
libertatem nullo modo adesse posse, nisi in ipsis operi-

bus, quae per hanc ipsam libertatem perficiantur, ne-
que hominem liberum esse dicendum, nisi facultate
faciendi quae velit, praeditus sit. Cuinam talia repo-
nenti, brevissimis verbis Anselmus respondere posset,
secundum Eealium doctrinam, libertatem minime ex
ejus efiectibus pendere. Licet concédât, in praesenti
perversa conditione, hominem ne bonae quidem volun-
tatis capacem esse, vel sic tamen statuit^o^e??^^»adesse,
quae actio fieri nequeant. Virtus semper man et virtus,
quamquam impedita, quominus illa, quae possit debeatque,
efificiat; nec facultas desinit esse facultas, omnia etsi
tollas, ad quae ceteroquin idonea esset. Libertas illa
igitur facultas est, qua omnia velim quae bona justaque
sunt; ita ut voluntas libera dici possit, etiamsi li-
gata. — Haec fere, ambagibus remotis omnibus, An-
selmi doctrina est de hominis libertate ; quo simul
sponte patet, nullum praeter Eealistam sibi constantem,
ita sentire potuisse. üt, ontologico argumento usus,
priori, quem indicavimus, errori obnoxius est, quoniam
quidcumque logice constet, etiam ontologice exsistere
censet, sic posteriorem fugere nequit errorem, hominis
libertatem definiens, ab ipsa substantia attributis sejun-
ctis. Nam libertatem, ut diximus, ita ab hominis anima
separat, ut hac plane rautata, illa tamen intégra atque
intacta supersit.

Nec singulos homines, malo quodam fortuito, An-
selmus peccatores habet; genus etiam humanum per
unius Ad ami transgressionem depravatum esse docet.—
Admodum difficile est dijudicare, utrum ad hanc quoque
doctrinam ejus pertinuerit Eealismus. Huic quaestioni
nimirum negando responderi potest, iis, quae de libero

arbitrio docuit, neglectis. Audimus vero Anselmum
statuisse, hominis libertatera poteniialiter superesse, etsi
ea numquam, vel raro saltem fruatur. Unde patet, pec-
catum, secundum Anselmum, non ita cum humana
natura coaluisse, ut purioris vestigia conditionis prorsus
omnia delerentur ; atque igitur quoad ipsius nostri animi
indolem, tamquam accidens quid habendum esse, quod per
se exsistat, neque humanam naturam mutet. Quae tamen
minime iûipedùmt, quominus homines. Ad ami causa,
malo obnoxii sint. Ut enim a natalibus inde, libertas
non actu, sed pote^itia adest, sic quoque nos in peccatis
concipimur, q^ippe qui humani generis participes simus.'
Modo igitiir duplici, in bac doctrina de peccato, Eealismi
effectus conspiciendi'sunt; primo quod peccatum, aeque
ac libertas, humanam naturam non immutasse censeatur,
malum itaque nobis inhaerens ab ipsa hominis substantia
sejungatur; deinde, quod in Adamo, id est, in uno
singulo homine, totum genus humanum adesse statue-
ut omnino ejus Angelologia probat. Nam ininime
eum fugit, Angelorum alios in malam cecidisse conditio-
alios tamen sanctos purosque remansisse, quamau-
difRcultatem tollit monendo: //Non enim sic sunt
omnes Angeli de uno Angelo, quemadmodum om-
homines de uno hominequot; i). Apud illos solummodo
quaeritur, quid fecissent singuli; apud hos vero quid a
Senere perpetratum sit. Quibus non adversari videntur
l^ae de justitia docuit3): //Si justifia est rectitudo vo-
luntatis propter se servata, nec ista rectitudo potest esse

1) Car. Bens homo II., 21.
IHal. de veritate Cap. XII.

Disi in rationali natura: ergo non est ulla natura debi-
trix justitiae, nisi rationalis, sicut nulla natura suscep- .
tibilis est justitiae praeter rationalem. Quare quoniam
injustitia non potest esse, nisi ubi justitia debet esse,
originale peccatum, quod est injustitia, non est nisi in
natura rationali.quot; Animadvertendum est An s elm um
peccatum non hereditarmm dixisse, sed originale, i. e.
quod nostrae originis causa nobis insit. //In Adam
omnes peecavimus, quando ille peccavit, non quia tunc
peccavimus ipsi .... sed quia de illo Juturi eramus, et
tune facta est nécessitas, ut cum essemus, peccaremus.quot;
■ Et porro: //quia ab ipso semine et ipsa concepiione, ex
qua incipit homo esse, accipit necessitaiem, ut cum ha-
bebit animam rationalem, habeat peccati immunditiam.quot;
Nullus igitur dubito, quin Anselmi ét quae de libero
arbitrio, ét quae de peccato est doctrina in concordiam
redigi possit. Quamquam enim, Anselmo audito, om-
nino peccandi sit n nécessitas malum tamen libertatem
alligavit tantummodo, minime vero delevit. Ipsi idcirco
homini, mala, quae perpetraverit, imputentur opera;
culpaque erga Deum tamquam oneratus, habendus est.
Neque ulli mirum videatur, Scotum JErigenam et
An sel m um, iisdem nisi principiis, ad diversa perve-
nisse; nec sibi invicem adversari, quae de utroque monui-
mus. lllum quidem, e Bealistarum doctrina, pantheismum
effecisse, atque hanc ob caussam peccatum necessarium
habuisse contendi; posteriorem vero dico, licet aeque
Eealistafuerit, in theologia veram Dei, tamquam perso-
nae, in anthropologia veram peccati, i. e. tamquam cul-
pae, notionem habuisse. Haec autem optime explicanda
videntur e^ duplici, quem apudEealistasindicavi, errore.

Quatenus alterutrum magis urgeas, alia ex eotlem prin-
cipio ducenda videantur necesse est. Scotus Urigena
inter substantiam, ejusque attributa ontologice distin-
guens, posteriori igitur errori tantummodo fere obnoxius,
pantheïsmum vitare non potuit, quum Anselmus prio-
lem 1. e. formalem praecipue amplexus errorem, ontolo-
gice nimirum vera liabens, quae logice constent, eorum
quae ex Scoti principio sequi viderentur nulla ratione
habita, quid logica doceat, de placitis, quibus fides sit
habenda, constituendis, quaesierit.

Ita autem de humanae naturae conditione sentire de-
' ^^ sibi viam pararet, qua Christum, quamquam
^ujus naturae participera, sine peccato fuisse probaret.
^ bro enim: //Cur Dens homo,quot;' indicare studuit, quo-
modo Deus caro factus sit, nec tamen nostrae corruptioni
oxius. Quam vero quaestionem Realista nullo modo
solvere potuit, nisi humanam naturam peccatis non plane
'^quinatam esse doceret. Aliud quoddam etiam ei statuen-
m erat ut omnes refutare posset adversaries. Jure
emm quaeri potest, an Christus merito homo appellatus,
tantopere a caeteris hominibus difierre possit, etiamsi
Peccatum accidens habeatur, ut, his omnibus peccanti-
ille solus sanctus et purus remanserit. Audienda
'gitur et quae porro dixit Anselmus: //Spoliavit per-
naturam bono justitiae in Adam, et natura egens
^acta omnes personas , quas ipsa de se procréât,. eadem
egestate peccatrices et injustas facit. Hoc modo transit
Peccatum Adae personale in omnes, qui de illo natura-
Pfopaganturr Quae verba postrema inprimis ur-
b^nda videntur, causam nimirum continentia, ob quam
el m US Christum e Virgine nasci oportere c^ntendit.

6

Sic enim non nnaturalUer rZe Adamo propagatns esC
Quemadmodum enim jam //decens erat, ut ea puritate,
qua major sub Deo nequit intelligi, Virgo illa niteret,
. cui Deus pater unicum fiHum suumquot; daret: eum quoque
//ita dare disponebat ut naturaliter esset unus idemque
communis Dei Patris et Virginis filius.quot; Hac enim
ambarum conjunctione naturarum Christo opus erat,
ut munere fungeretur, a Deo ei impositum. Neque in
his substitit Anselmus; nam, quum ex ejus prin-
cipio/^ma?« sequeretur, a priori ratiocinando, veritatem
cognoscendam esse, ulterius progredi potuit, quo, ab
omnibus partibus, Christologiam suam absolveret, eaque
doceret quae de soteriologia sentiebat. De qua tantum-
modo verbo monere licet. Duplex universe Patribus Ec-
clesiae de morte Christi erat sententia, quarum una
tamen maxime viguisse videtur, quae prae se ferebat genus
humanum usque ad Christum natum sub hostili po-
testate, Peccati nimirum. Mortis et Diaboli vixisse, qui-
bus tamen Christus, nos liberaverit. Liberatio i^iiyn
hujus sententiae cardo est. Altera statuit, vinculum,
quod Deum inter et hominem obtinere debuisset, plane
disruptum esse, Christum vero utrumque reconcili-
asse; summa igitur hujus doctrinae reconciliatio habetur.
Qui priorem secuti essent sententiam, hominem nimis
invalidum censuerunt, quam qui Diabolo adversaretur.
Quod autem ab homine perpetrari non potuerit, ipse Deus
suscipit. Diabolo pretium solvit, humanam adeptus na-
turam; nam ut Diabolus peccatorem merito in Hadem
conjicere, in hominem vero, qui numquam peccaverit,
nullomodo saevire posset, suam potestatem prorsus usur-
pavit, quum Christus, eo auctorc^, cruci affixus est.

Diabolus igitur Christi incarnatione quodammodo de-
ceptus, jure prohibetur, quo minus ulterius peccatores poé-
nis prosequatur. O rig en es tamen, aliique alteram quo;
que professi sunt sententiam, qua reconciliatio magis
urgebatur. Nobis enim, ut Athanasius docuit, nul-
lius boni neque naturae tóu kùyou participibus, Chris-
tus, ipsa «üTo^cü-^, mortem pro omnibus passus, nobis
omnibus quoque, in vitam redeundo, àCpùxpfrixv impertitus
est- -— Athanasium secuti sunt Eusebius Caesa-
raeensis, uterque Cyrillus, Ambrosius, Hilarius
Quoi-ujn duo posteriores non solum
contenderunt Christum poenas, quas homo luere de-
sua sponte et voluntate, solvisse, sed etiam
n satisfacere'' usurpasse. Accedunt Augusti-
nus et Gr egorius Magnus, eandem fere rationem
secuti. llia, igitur doctrina, quae est de Christi satis-
factione, jam apud Patres invenitur, atque ab iis magis
^agîsque exculta est; cujus igitur sententiae, ut plerum-
que fit, Anselmus minime habendus est auctor. Nec
tanien immerito haec doctrina An sel mi nomen prae se
^en-e videtur; quum ejus caput ad Anselmum usque
JUS haberetur, quod Diabolus sibi vindicare possit in
aniQios peccatorum; his tamen egregie objecit Ansel-
'/Homo meruerat, ut puniretur, nec ab ullo
convenientius, quam ab illo, cui consenserat, ut pec-
caret. BiahoU vero meritum nulhm erat, ut puniret,
inamo hoc tanto faciebat injustius, quanto non ad hoc
ainore justitiae trahebatur, sed instructu malitiae impelle-
batur. Nam hoc non faciebat, Deo jubente, sed incotmprehen-
sapientia sua, qua mala etiam bene ordinat, permit-
tente.quot; Cum porro peccatum nihil aluid esse moneat

6*

Anselmus, quam non omnia débita Deo tribuere: pec-
cato si ignoscitur, culpa expietur necesse est. Post culpam
autem expiatam, pro ipsa divinae legis violatione, alia
Deo tribuenda est obedientia, cui per se non obligari
posset. Ex his duobus momentis salisf actio constat ;
quam praestitit Christus, cum. obedientia sua activa,
qua, quia ipse homo erat, Dei jussa observare debuerit',
tum obedientia passiva, id est, illis operibus superoga-
toriis, quae, dirissimam mortem patiendo, perfecit, ut
nobis, non sibi, usui forent. Quis non videt, placitum
de satisfactione Christi ab Anselmo magnopere fu-
isse emendatum, atque purgatum ab inani ilia de Diaboli
jure quaestione, quae cum vera Christianae religionis indole
tota pugnare videtur. Quamquam igitur justa laus ei
tribuenda sit, de gravissima doctrina graviter atque haud
sine dignitate sensisse, in omnibus tamen, quae hac
de re docuit Anselmus, nihil videre possumus, nisi
ratiocinationem aliquam, licet minime contemnendam,
quae tamen de ipsa re nihil omnino nobis probet, res, ut
logica doceat, ita revera sese habere, cum Eealistis mi-
nime habentibus. Necdum in ipso illo Anselmi ar-
gumento Vitium latere, quod frustra tollere conatus est,
animadvertimus. Immerito enim distinxisse videtur inter
obedientiam, cui obligetur, et eam quaeabundet. Chris-
tus, si quid video, legem divinam nequaquam servare
potuisset, nisi ad omnia ilia patienda paratus fuisset,
quae ex sua sequerentur obtemperatione ; deinde quem-
admodum ante vitae exitum, Dei consilia omnia nemo
exsecutus esse dici potest, Christo quoque nulla opera tri-
buenda sunt supererogatoria, dum vita gaudebat; constat
enim eum, morientem non secus ac viventem, Deo Patri

debuisse obedientiam. Haec vero, quae de Anselmi
doctriiia monuimus, sufficiant ad vim significandam, quam
id temporis llealistarum principium formale in Scholasti-
corum habuerit Theologia i).

SECTIO IV.

(ruliehms a Campellis. Gulielmus Carnotensis.
Gulielmus a ConcUs.

Exeunte saeculo undecimo Anselmi discipulus, Odon
floruit, qui, ut magister, Realium doctrinam sectatus,
Raimbertum, Nominalistam, habuit adversarium. Om-
nibus vero Odonis scriptis perditis, de ejus Eealismo
nihil memorare licet. Nec praeter Anselmum, hujus
aevi theologia magni habetur momenti, quippe quae omnis
stultissimo Realismo dedita esset-, cui tamen, saeculi duo-
decimi initio alia successit doctrina, quae cum sana mente
excultiorique philosophia magis convenire videretur ; cujus
a'ictor est Gulielmus a Campellis. Ecclesia semper
ealismo favebat, Nominalismum odio quam maximo
prosecuta. Ante omnia vero animadvertendum est, Ec-
clesiam non eam ab causam Nominalismum tam vehe-
menter vitupérasse, quod rationis usum sibi vindicaret,

1) Antequam ad alia transimus, in memoriam vocare liceat, egregia illa
doctaque Viri Cl. Haureau verba, quae ut de singulis, et ita universe
valent : « Croire en Dieu , c'est simplement affirmer l'existence' mystérieuse
Dieu, le définir, c'est réaliser une ou plusieurs abstractions au sein de
1 o1gt;jcctif, et c'est en cela que consiste la méthode dite réaliste.quot;

quam quod, illo saltem tempore, ejus doctrina ab Ecclesiae
placitis discederet. Nec mirum sane. Ecclesia enim Eo-
mano-Catholica numquam futuris prospicere videtur,
neque in longius consultare, dummodo praesentibus frui
possit. Non tam principia spectat, quam ea, quae ex iis
in praesentiarum efficiantur. Ceteroquin Eealismo non con-
nixerit, qui Eationalistis, Pantheistis, tempore procedente,
viam monstraverit. Quodsi, medio aevo, hujus doctrinae
sectatores non eo evenerunt, ut Ecclesiae suam oppo-
suerint sententiam, multo magis contra viri, magna pietate
insignes, summisque muneribus functi, habendi sunt:
duplex adest causa qua explicetur. Philosophiae nimirum
historia luculenter docet, eos, qui alicujus disciplinae
auctores dici possunt, non continuo sui ipsius principii
conscios fuisse, ita ut initio ab aliorum sententia parum
differre viderentur. Deinde, quum de hujus aetatis the-
ologis recte judicare velimus, ne negligamus quae in
antecessum monui, eos, atque Eealistas inprimis, ad Ec-
clesiae auctoritatem non raro aut sententiam mutasse,
aut saltem reticuisse. Quod tamen non impedit, quo-
minus veram eorum doctrinam, historiae luce veluti col-
lustrati, e tenebris depromamus.

Gulielmus a Campeiiis, ut diximus, cultioris
aetatis Eealismi exstitit auctor. De quo igitur vide-
amus; non enim nisi verbo memorare opus est Hi Ide-
bert um Lavarclinum, iUo poëmate satis notum, quo
creaturam non in Deo, Deum vero in creatura adesse
statuerit, sie incipiente: //Super cuncta, subter cuncta,
extra cuncta, intra cuncta. Intra cuncta nec inclusus,
extra cuncta nec exclusus, caett.quot; Qui plura de Hilde-
berto scire cupiat praeter, alios adeat Beaugendre,

Hauréaui). _ Gulielmus, ut ad eum redeamus,
anno 1070 natus, ab omnibus, qui de Scholastica scrip-
serunt pliilosophia, Eealistarum primus habetur dialecti-
cus. Postquam Compendiae, E o s c e 1 i n o magistro usus
fuerat, sedemque cathedralem Parisiis occupaverat, in
Sancti Yictoris abbatiam recessit, ubi tamen Scholas
aperuit. Admodum difficile est Gul iel mi explicare ■
doctrinam ; quum ejus scriptorum tantummodo duo super-
sint de Eticharistia^-), nempe et de Origine animi
ut docet Cousin.

Manuscripta enim, quae Claudius Jolius Bibliothe-
cae Sanctae Mariae largitus est, nonnullas G ui iel mi
sententias continentia, Cousin atque Haureau tes-
tantibus, nullius prorsus momenti habenda sunt. Nec
difficultas sublata videtur, quum animadvertamus Abae-
lardum unicum fere fuisse, qui Campellani the-
ologi memorabilia nobis tradidit; Abaelardum dico,
Gulielmi discipulum insignem, necnon adversarium acer-
ïimum. Quantum nobis cognitum est, documenta, quae
reperiisse se dictitat Eavaisson, adhucusque nondum
édita sunt. Antequam autem Abaelardum audimus,
dicamus Johannem Salishuriensem pauca, sed docte
monere, quae ad Gulielmi philosophiae spectant rati-
onem et methodum, cujus nunc quidem nostra non in-
terest. Longe enim graviora, saepe laudata, saepiusque
disputata, quae iterum tamen referre liceat-haec sunt:
quot;Erat autem in ea sententia (Gulielmi scilicet) de

1) 1. 1.

2)nbsp;Mabilloa, Annal. Hist. litt. Tom. X. p. 312.

3)nbsp;Martenne, Thesaurus Nov. Anecd., Tom. V. p. 881.

comraunitate universaliura, ut eaudem essentialiter rem
totam singulis suis inesse adstrueret individuis; quorum
quidem nulla esset in sententia diversitas, sed sola
multitudine accidentium varietasquot; i). Quam sententiam
plane absurdam esse, quis est qui non videat? Merito
enim Abaelardus reponere potuisset 2). //Quodsi ita
est, quis potest solvere, quin Socrates eodem tempore
Romae sit et Athenis? Ubi enim Socrates est, et
homo universalis ibi est, secundum totam suam quan-
titatem informatus Socratitate. Quicquid enim res uni-
versalis suscipit, tota sui quantitate retinet.quot; Qua de
causa cum Abaelardo facimus, approbante quoque
Haureau, dicente: //Quid contra hoc dicere possit, rati-
onale ingenium non habet;quot; neque igitur Viris Cl. Cou-
sin, Rousselot assentimur, hoc Abaelardi argumen-
tum vituperantibus. Et ipse Gulielmus a Campellis
agnovisse videtur,' suam ratiocinationem minus justam esse,
dummodo scilicet denuo Abaelardo fidem habeamus,
nobis Gulielmum tradenti ita mutasse sententiam,
//ut deinceps rem eandem non essentialiter, sed inclivi-
dualiter diceret.quot; Haec igitur posteriorem G u li el mi
sententiam referunt. Lubenter autem confiteor, me non
videre quatenus posterior a priore différât. Quum enim
//invividualiter'' legimus, idem dixisse videtur, ac quae
jam significabat vocibus : nsimul singulis suis inesse^'
licet facile concedamus, hac mutatione priora verba omnino

1)nbsp;Op. 1. 2.

2)nbsp;Edit. Cousin, p. 514. Perspicuitatis causa, Abaelardum libri
«de generihus et speciebusquot; auctorem dicimus. Nempe sententia in hoc
libro exposita, licet non ei ipsi tribuenda sit, tempore tamen Abaelardi
viguisse constat.

mitigari. Vel sic tamen viris doctis Baumgarten-
Crusius, Cousin, Rémusat displicuerunt, qui
Araboise secuti, pro nindimdualiter^'' indifferenter le-
gendum esse conjiciunt, secundum quam conjecturam
Gulielmi verba sic interpretanda sint, ut haec sibi
yoluisse videantur: species est res universalis, atque
quot;idiflerens, quae apud omnia individua ejusdem speciei

invenitur.

Quae Cousin probare conatus est, argumentum con-
tinent, ex suo ipsius ingenio potius, quam e Gulielmi
doctrina petitum i). Contendit individua eiusdem generis
eo propterea esse eadem quod multa in iis inveniantur
similia. His tamen sese opposuerunt Rousselot^),
bitter 3), quos secutus esse videtur Hauréa-u, cujus
inprimis argumenta maximi ponderis habeo. Ante omnia
enim memorat summus ille vir, philosophum quemdam,
-Abaelardi aequalem, hanc de non-difierentia doctrinam
alii cuidam, quam G u 1 i e 1 m o tribuisse. Nec negligit quae
apud Johannem legimus^). '//Partiuntur status, duce
Gautero de Mauritania, et Platonem in eo quod
Plato, dicunt individuum; in eo quod homo, speeiem;
^^ eo quod animal, genus, sed subalternum, in eo quod
^^isianiia, generalissimum.quot; Quae si non ita fuis-
sent, Abaelardus procul dubio contrarium monuis-

1)nbsp;Scripsit enim : „ l'identité des individus d'un même genre ne vient
pas de leur essence même, car cette essence est différente en chacun d'eux,
mais de certaines cléments qui se retrouvent dans tous ses individus sans
aucune différence (indifferenter).quot;

2)nbsp;Etudes sur la pldlosopMe, etc.

3)nbsp;Gesch. der filos.

4)nbsp;Metalog. lib. II. c. XVII.

set. Accedit quod, eodem ipso Abaci ar do auctore, imo
coactus dimiserit sententiam Gulielmus; eo eventu, ut
non amplius in Scholis docuerit, aufugente fere omni
juventute. Quodsi autem sententiae de non-diflerentia
Gulielmus auctor habendus est, haec, quae de eo nimis
contumeliosa traduntur, minus conveniunt cum prospéra
fortuna, quam ad Occamum usque illa gavisa est sen-
tentia. Gualterum de Mauritania igitur cum Yiro
CI. Ritter, aliisque jam supra commemoratis, quos etiam
approbat Jourdain, systematis de non-differentia auctorera
fuisse censemus; quod merito Cousin cuitiorum Plato-
nis sectatorum professionem vocat. Adhuc enim viguit
sententia de universalibus ante rem, cujus locum nunc
obtinuit. doctrina de universali non existente, ^me^er zm-
'divicluimT Quae tamen minime e sensu nominalistarum in-
telligenda est; quum in hoc systemate acute distinguatur
substantiam inter et essentiam; ita ut //Plato similiter
(quidem) homo (dicatur) ut Socrates, quamvis non sit
idem liomo essentialiterqui est Socrates.quot; Unde se-
quitur quod non. de individuo to esse revera praedicetur,
sed de eo quod inter individua non differens sit. Primo
ordine igitur ponutur substantiae, cui succedunt genera,
species. Quamobrem haec quoque doctrina Realistarum
vocanda est; universalia enim in re non ea dicuntur, quae
omnibus individuis simul propria sint, sed definiuntur
tamquam commune illud esse, commune subjectum, ad
quod omnes pertineant formae. Quamquam igitur univer-
salia quodammodo in re inveniaiitur; eorum tamen origo
non petitur ex hominis, sed ex Dei intelligentia.

Ne quis autem dicat hoc, quod de non-differentia est,
placitum ad nostrum argumentum minus pertinere. Licet

enim concedamus, hanc Realismi immutationem, m the-
ologia non conspiciendam esse, ejus tamen mentionem non
facere non potuimus, nisi rationem plane negligeremus,
quomodo medio aevo Realium doctrina processerit.
Quicquid enim his de rebus judicandum sit, novam
quandam notam characteristicam a G ui iel m o Realismo
impressam esse negari nequit. lUius temporis nimi-
rum rationem habentes, progressionem agnoscimus inter
doctrinam de universalibus ante rem et illam quae est
de universalibus « parte m, ut a Guli el mo vocantur.
Quo nomine designare voluisse videtur, unam essentiam
revera in unoquoque adesse individuo, quae individua
inter se nullo modo différant, nisi accidentium varie-
tate.

Jam vero nonnulli Platonem et Aristotelem
conciliare studuerunt; licet eorum studia minime pro-
positum assecuta sint. Inter quos, Joanne Salislurîense
testante, primus recensendus Bernardus Carnotensis,
de quo legimus.i): //Egerunt operosius Bernardus
Carnotensis et ejus sectatores, ut componerent inter
Aristotelem et Platonem, sed eos tarde venisse
atbitror et laborasse in vanum, ut conciliarent mortuos,
qw, quamdiu in vita licuit, dissenserunt.quot; Hic autem,
quamquam ejus doctrina magnopere in scholis invaluit,
minus etiam quam alii, idoneus erat ad lites componen-
das, quippe qui, ut recte monet Dégérando, veteri
Orientalium traditioni graecam commiscuerit, philoso-
phiam, atque, quod majoris est momenti; //ideam ....
aeternam essequot; censuerit; nisi forte eo Aristotelem

1) Metalog, lib. II. c. XVII.

sibi placate putaverit, quod, Piatonis sententia quo-
dammodo mutata, ideas non Deo coaeternas statuerit.

Hanc vero quam a Platone acceperat, doctrinam de
ideis aeternis, ita urgebat, quod ante eum vix aut ne
vix quidem ausi fuerunt Realistae, cum a Sacro Codice
tum ab Ecclesiae placitis discrepare non veritus sit.
Quodsi enim Augustinus ideas principales dixit
formas, //vel rationes rerum stabiles, atque incommu-
tabiles ........ quae in divina intelligentia continen-
tur,quot; numquam tamen, recte animadvertente Haureau,
adstipulatus esset Bernardi verbis: //mundus nec
invalida senectute decrepitus, nec supremo est obitu
dissol vendus .... exemplari suo aeternatur aeterno i).quot;
Nec meHore usus est fortuna Gulielmus, anno 1080
ConcUs natus, qui non tantum Academici et Stagiritae,
sed etiam Democriti Epicurique placita in concordiam
redigere studuit. Nam profecto ut verus eclecticus sis,,
aliud quid postulatur, quam ut alii aliam misceas sen-
tentiam. Ante omnia oportet ut principia cognoscas,
e quibus varii philosophi suam quique effecerint do-
ctrinam; quorum litem deinde, ubi sibi adversari vide-
antur, magno ingenii acumine dirimas necesse est. Cete-
roquin eclecticismus nihil est, nisi singulorum placitorum
juxtapositio, quae ipsi universae philosophiae nequaquam
proderit. Sic quoque apud Gulielmum alia inveniun-
tur, quae Platonis, alia, quae Aristotelis redolent
doctrinam, ita ut summi viri, Hauréau et Rousse-
lot 3) inter se disputaverint, utrum inprimis secutus sit hic
noster Gulielmus. Ex ejus operibus unum tantummodo,

1)nbsp;Cf. Cousin, ïntrod. p. 128.

2)nbsp;Etudes sur la philosophie du moyen-äqe. T. I. p. 194 sq.

Hauréau quidem judice, lectu dignum videtur, nomen
forens, nimium mirum sane Dragmaticonphilosophiae. Cum
Viro Cl. Rousselot autem facimus, Gulielmum,
Aristotelem inprimis secutum esse, statu ente, duplicem
quidem ob causam. In libro enim, cujus mentionem feci,
î^ormandiae dux eum interrogans proponitur, atquß primo
loco quaerens, quid sit substantia. Ad quam quae-
stionem respondet philosophus, quicquid est, substantiam
vocari. Quam substantiam subinde divisam censet in
visibilem et invisibilem. Quoad priorem, PI a t o n i s appro-
bat definitionem; ut posteriorem explicet Epicurii onto-
logicis nititur conjecturis. Haec autem divisio Platoni
procul dubio valde displicuisset. Accedit quod et mundum
aeternum esse negaverit; itaque in gravissima re a Pla-
tone aeque ac a Bernardo discessit.

CAPUT III.

INDE AB ABAELARDO USQUE AD ARABUM
PHILOSOPHIAM INNOTESOENTEM.

SECTIO 1.

Rerum conditio. Liher näe generibus et speciebus''

Hic autem paulisper subsistendum est; ut rerum con-
ditionem accurate cognoscamus. Saeculi duodecimi initio,
realismus ad culmen gloriae pervenerat. Eere omnes,
ut vidimus, eorum, qui id temporis maximi habe-
bantur Theologi, Realium secuti erant partes, ita ut
jure Johannesnbsp;scripsisse videatur, om-

nem prorsus nominalium sectam, sua aetate, evanuisse.
Quum primum Eealismus incuÜus, ut ita dicam, vigu-
isset, major in dies cogitandi libertas valere incoeperat;
unde factum est ut liberior quoque realismus exstiterit,
qui doctissimis placuerit viris. Neque est quod valde
miremur. Duplex enim facile indicatur caussa, quae
explicet, qua de re Eealismus ille liberior, hac prima

Scholastica periodo, victoriam reportaverit necesse sit.
Primum enim nullus dubito quin, ut ét nos jam supra
monuimus, ét Jourdain, praeter alios, diserte alFirmat,
theologi, per fidem ad intellectum pervenire studentes,
optime sibi satisfacturi essent, Realium viam ingressi.
Placita enim Christiana omnem hominis rationem longe
superare videbantur, neque in iis aliquid reperiri posse,
quod e rebus terrestribus similitudine aliqua co-
gnoscere liceat. A visibilibus ad invisibilia pervenire ni-
mis difficile habebatur opus; experientia doceri, quid de
Deo, rebusque divinis sentiendum esset, via ad cogni-
tionem videbatur nimis abjecta; ignorantiam c«nfiteri
rerum, quarum doctam ignorantiam nos summam habe-
mus sapientiam, strenue recusabant. Pingen da igitur
erant, quae révéra non ader ant ; nam fictae nobis apparent
tamquam opiniones, leges illae rationis, quas aeternas
immutabilesque dictitaerint Scholastici, eo even tu ut ea,
quae intellectus sibi relictus doceat, summa habeatur
Veritas, quam in dubium vocare nulli liceret. Intellectus
igitur sibi sufficiet, qui autem, ut par est, in singulis quae
adspiciuntur rebus indagandis, occupari nequit; omnia con-
tra, in universales formas, in categorias redigat necesse
est, illaeque formae, per intellectum creatae, vere exsis-
tunt, i. e. universalia, non singula adsunt. Experientia
singula cognoscuntur, uno intellectu universalia,
nia io-itur non nisi phaenomena sunt, haec contra
Tx ovra\ a quibus initium faciens, hominis intellectus
nulla alia curare debet, praeter ilia, quae ipse creaverit.
Omnia, quae diximus, copioseque supra exposuimus
si uno exprimere velimus verbo, non plane ut spero, a
veritate aberrabimus, contendentes Realismum esse ra-

tionalismum queiidam poëlicum i. e. phantasia veluti exor-
natura; quae quum vera sint, sponte iiitelligitur cum
Scholasticis, tum mysticis nonnullis hanc philosophandi
methodum, quam realistam dicimus, maximopereplacuisse.

Quum vero attendas praecipua, quae religionis Chri-
stianae dicantur placita, ut gravissimum illud de Deo,
de Trinitate, de processione Spiritus Sancti, de transsub-
stantiatione, alia, quis est qui hisce placitis illustrandis
rationalismum illum inservire debuisse neget? Quo
operante nimirum multa, quae ceteroquin absurda, vel
saltem sibi invicem repugnantia viderentur, facile intel-
ligebaniur.

In posterum opportunitas nobis dabitur hujus argu-
menti ulterius explicandi, nec est quin progrediamur ad
alteram exponendam causam, qua Eealismus tam pro-
spéra usa sit fortuna. Haec autem causa latere videtur
in ipso adversario Eos cel i no.

Licet enim nos toto coelo a Eealistis discedamus,
confiteri tamen oportet, Eos cel i ni refutationem non
tantam habuisse efficacitatem, ut quae Realium argumen-
tis imminere potuisset. Historia vero docente, animad-
vertimus vel imbecillem alicujus sententiae refutationem
saepins multum valuisse, ad ejus auctoritatem tollendam,
quum haec auctoritas jam dilabi coepisset. Quum contra,
sententia qualiscunque alicui aetati valde placeat, vix
quidem dicere possumus, quam multum ejus augeatur
auctoritas, quando dubia, quae jure parvi habentur mo-
menti, ad versus eam aflerantur. Hanc ob causam autem
Ros c el i nu s ad realismum impugnandum parum inva-
luit, quippe qui Eealium placitis nimmm sese opposuerit;
i. e. id quod in iis veri latere posset, non attendensi

in contrarias prorsus partes abiit, adeo ut professus sit
sententiam non minus erroneam, quam quae a Eealistis
propugnaretur. Dicamus quod res est : Ut inane nobis
videtur tantummodo universalia tamquam revera exis-
tentia habere, stultum atque sanae menti contrarium
est universalia omnino adesse negare, ut fecit Eosceli-
nus, qui per hanc veritatis veluti trajectionem, senten-
tias, quas e scholis expellere studebat, firmiores reddidit;
inprimis, quum manifestum esset, philosophandi, quam
secutus erat, methodum eum ipsum perduxisse ad gra-
Vissimum, quod est de S. Trinitate, placitum pertur-
bandum.

Secundis igitur rebus gaudebant Eealium sententiae;
sed, ut plerumque fit et universe in philosophiae historia
valet, ipsa haec Eealium fortuna in eorum pernitiem con-
versa est. Egregie enim Cousin animadvertit, artem
criticam scientiarum esse vitam. Postquam philosophia
qualiscumque omnes evicerit adversaries, ipsa plerumque
dilabitur, moritur ipsa. Genus enim humanum non ido-
neum videtur ad omnem veritatem una capessendam.
Veritatis vero non nisi particulam quandam cognoscit,
semperque nostro imbecillo generi quaerendum, indagan-
dum, ulterius procedendum est. ISTe autem per hanc
periculosam viam, vires nos deficiant, nec dulciquidem,
sed eo magis incerta quiete gaudeamus, adversariis con-
tinuo nobis opus est, qui, quod nos statuimus, vehe-
menter oppugnent. Quod nisi fiat, in graves errores oc-
curramus necesse est. Adversariorum enim absentiam,
nos facile omnium habemus consensdm. De principiis,
quibus, quam profitemur, nititur sententia, non amplius
qnaeritur ; ut autem castra non eo stabilita videntur,

7

quod nulli iis immineant hostes, nec sententia victrix
liaberi potest, quod nullam habeat sibi adversantem.

Quod in genere valet, hic quoque verum est. In
memoriam modo revocemus Gulielmum Campellensem,
suadente Abaelardo, sententiam mutare debuisse; quod
Eealistis omnino malum erat omen. Yirum jam signi-
ficavimus, Abaelardum nimirum , qui novam constitue-
ret scholara, qui, vi sua dialectica cum Ecclesiae, tum
imperanti sententiae odiosus foret, virum dico, qui
Eealismo et Nominalisme simul sese opposuit, ut novam
sequeretur methodum.

Anselmus et Abaelardus! Ecce, duo viri, per
quos, licet pluribus nominibus inter se différant, theolo-
gia Scholastica inclaruit. TJterque effecit ut per tam
longum temporis intervallum, haec theologia floruerit,
summis viris satisfacerit, in sequentia tempora multum
invaluerit. Inanis enim quaestio videtur, utrum ab An-
selmo, an ab Abaelardo Scholastica inceperit aetas.
Nam, cum theologiae, de qua' nunc agimus, veluti
principium condidisset Anselmus, Abaelardo procul
dubio, methodus tribuenda videtur, secundum quam
theologi hoc principio usi sunt. Anselmo //per fidem
intellectumquot; quaerente, viam monstra vit Abaelardus
qua, quod quaerebatur, inveniretur.

Vellemus sane haec, quae diximus omnia, argumentis
fulcire, nec non pauca addere de viro, cujus vita cum
privata, tum publica admodum erat aestuosa, nec mi-
nus maximi momenti; vetat autem argumentum quod hoc
nostro specimine pertractandum proposuimus. Nunc vero,
Viro Cl. Cousin duce, cum Eealismi tum Nominalismi
persequamur refutationem, quam liber //de generibus et

speciebusquot; nobis offert. Quem enim librum si vel non cum
Cousin, Abaelardo tribuamus, ejus tamen aetate
compositum esse apud omnes constat; adeoque jure in-
dicare censetur, quae id temporis adversus utramque
philosophiam in medium conferri potuerint.

A-baelardi opera, ut notum est, Cousin edidit;
qua editione usus sum. P. 531 igitur lego: //De gene-
ribus et speciebus diversi diversa sentiunt. Alii namque
voces solas genera et, species universales, et singulares
esse affirmant, in rebus vero nihil horum assignant. Alii
vero res generales et speciales universales et singulares
esse dicunt, sed et ipsi inter se diversa sentiunt. Qui-
dam enim dicunt singularia individua esse species et

genera, subalterna et generalissima, ....... alii vero

quasdam essentias universales fingunt, quas in singulis
individuis totas essentialiter esse credunt.quot; En, habes
Realium sententiam, omnibus remotis ambagibus. Sed
accuratius etiam eorum refertur thesis : // Homo quidam
species est, res una essentialiter, cui adveniunt formae
quaedam et efficiunt Socratem, illam eandem essentia-
liter eodem modo informant formae facientes Platonem
et caetera individua hominis; nec aliquid est in S oer ate
praetor illas formas informantes illam materiam ad fa-
ciendum Socratem, quin illud idem eodem temporein
Piatone informatum sit formis Platonis. Et hoc
intelligunt de singulis speciebus ad individua et de ge-
neribus ad species.quot; Ignoscat, rogamus, benevolus lector
si forte nimis copiose hunc locum landaverim; nam
argumenti momentum poscebat. Audiamus et refutationem :
'/Quodsi ita est, quis potest solvere, quin Socrates
eodem tempore Uomae sit et Äikenis? Ubi enim Socrates

7*

est et homo universalis ibi est, secundum totam suam
quantitatem informatus Socratitate. Quicquid enim res
universalis suscipit, tota sui quantitate retinet. Si ergo
res universalis, tota Socratitate affecta eodem tempore et
Romae est et in PI at one tota, impossibile est quin ibi
etiam eodem tempore sit Socratitas, quae totam illam
essentiam continebat. Ubicumque autem Socratitas est
in homine, idem Socrates est; Socrates enim homo
socraticus est. Quid contra hoc ^jcere possit, rationabfle
ingenium non habet.quot; Haec quoque, ipsis verbis, com-
memorare debui, quum mihi saltem ingratum videatur
opus, ea, quae Scholastico dicendi genere optime expri-
muntur, puriori reddere Latinitate.

Haec refutatio maximi nobis videtur momenti, ut
auctori quoque visum est, quum nimirum in sequentibus
saepius hue redeat. Jure procul dubio quaeritur: //quis
potest solvere, quin Socrates eodem tempore Romae sit
et Atkenis:quot;quot; ad quam quaestionem nec facile nec sane
libenter respondere possint Eealistae. Quod etiam valet
de omnibus quaestionibus, ex experientia sumtis; hoc
enim Realismi doctrinae proprium est, ut de rebus in
facto positis nihil curet, nec quid sit, quaerat, sed quid
esse debeat. Hoc modo autem pergit auctoris ratioci-
natio: //Quodsi animal totum existens in Socrate lan-
guore aflficitur, et totum, quia quicquid suscipit, tota
sui quantitate suscipit, eodem et momento nusquam sine
languore; est autem in PI at one totum illud idem; ergo
etiam ibi langueret; sed ibi non languet. Idem de al-

bedine et nigredine circa corpus quot;..... Si id dicant (ut

revere dicunt) in quantum est universale non languet,
id est, hoc quod est universale aufert, numquam languet»

quia semper ut universale, similiter hoc et singulare-
aufert in quantum est singulare, quod nullum singulare
languet in quantum est singulare, et ita bis habemus
an quantum ita: in quantum est universale non languet
in quantum est universale.quot; Putaremus aliquem audire ex
recentioribus philosophis, ex Baconis sectatoribus, ex
niagis magisque intelligant genus humanum
numquam veritatis assecuturum esse nisi regiam, empi-
nca quae dicitur, viam ingrediatur. Haec autem missa
facientes, de aliis quoque videamus, quibus auctor noster
Reales confutare conatus sit. AdBernardum enim Car-
notensem se convertit, qui species et genera, Platonis
idearum ratione habita, explicare studuit; quibus ideis

tamquam aeternis propositis, merito reponit auctor :----

//Genera et species aut creator sunt aut creatura. Si
creatura sunt, ante fuit suns creator quam ipsa creatura.
Ita ante fuit Deus quam justitia et fortitude, quas qui-
dem esse in Deo non dubitant et aliud in Deo. Itaque
ante fuit Deus quam esset justus vel fortis. Sunt autem
qui negant illam division em esse sufBcientem: quicquid
est, aut est creator aut creatura; sed sic faciendam esse
dicunt: quicquid est aut genitum est aut ingenitum.
Universalia autem ingenita dieuntur et ideo co-aeterna,
et sic secundum eos qui hoc dicunt, animus, quod ne-
fas est dictu, in nullo est obnoxius Deo, qui semper

fuit cum Deo nec ab alio incoepit..... Nam aeque ut

materia, ita et forma universalis est et ita Deo coae-
terna, quod quantum a vero deviet palam est.quot; i)

Quum non liceat, quamquam cuperemus, cum auctore

1) p. 517.

//illaœ quae de indifierentia est, sententiam perquirere,quot;
illius potius Nominalium doctrinae refutationem audia-
mus; eoque duce //illam sententiam quae voces solas
genera et species universales et particulares praedicatas
et subjectas asserit et non res, insistamus.quot;

Licet minus philosopha ratione procedat, accurate ta-
men ad versus Eoscelini placitum contrarium ponit,
idque absurdum esse ostendit.

//Ees quidem genera et species esse auctoritas affirmat
et Boethius qui in secundo commentario super Por-
phyrium: ////nihil aliud species esse putanda est, nisi
cogitatio collecta ex. individuorum dissimilium numero
substantiali similitudine ; genus vero collecta cogitatio

ex specierum similitudinequot;quot;____Item idem Boethius,

in commentario super categorias, dicit: ////quoniam re-
rum decern genera sunt prima, necesse fuit decem quoque
esse simplices voces quae de simplicibus rebus diceren-
tur.quot; quot; Hi tamen exponunt genera, id est manerias.
Quasdam autem res universales ait Aristoteles in
Peri JSrmeneias ////rerum aliae sunt universales,

aliae sunt singulares.quot; quot;----Item voces nec genera sunt

nec species nec universales nec singulares nec praedi-

catae nec subjectae, quia omnino non sunt____Amplius:

quemadmodum statua constat ex aère materia, forma aut
figura, sic species ex genere materia, forma aut diffe-
rentia, quod assignare in vocïbus impossihile est. Nam
cum animal genus sit hominis, vox vocis nullo modo

est altera alterius materia ;----nam cum habeat eorum

sententia nihil esse praeter individua et haec tamen si-

1) Ar. de mierpr. pg. 23.

giiificari de vocibus tam universalibus quam singulari-
bus, idem prorsus significabit animal et homo, unde hoc
e converso vere dici potest, signilicatum speciei esse

materiam significati generis..... Quodsi aeque ut partes

totius, ita species sunt materia generum, non atque in

hoc diflerunt, imo conveniunt____ Nam idem fonnam

'ion euscipit ad se ipsum constituendum; sed, ait Boe-
^hius ////genus accepta differentia transit in speciem.quot;quot;
Nec idem est pars sui ipsius. Nam si idem sibi esset
totum et pars, idem esset sibi oppositum.quot;

Quum igitur cum Realium tum Nominalium scholae
vehementer sibi invicem adversentur neutraque veritate
gaudeat, tertium quid quaerendum est, quod quum
sequamur veram tutamque nobis monstret viam. Tertium
illud unum nobis superest. Universalia enim, quum nec
res, nec voces sint, conceptus sint intellectus necesse est.
En habes definitionem, quae, quamquam tantum universalia
existere negans, vel sic quidem ea flatibus vocis non
aequiparat. Conceptualismus enim de singulis quidem
quaerit, singulaque accurate cognoscere cupit, ex iis
tamen universalia operationis humanae veluti colligit.

SECTIO II.

Co7iceptualismus in Theologia; Artis dialecticae vis.

Constat nihil adesse praeter individua, neque ullum
eorum per se genus dici posse vel species; haec autem
individua inter se nonnulla similia habent, quae intellec-

tus noster animadvertit, comparât, sejungitque abiis, qui-
bus individua inter se différant. Nobis vero hac ratione
procedentibus illa, quae animadvertimus, similia ordines
constituunt, quibus individua comprehendantur ; quos or-
dines species vocamus vel genera i).

Inde novum illud nomen ortum est quo significari solet
Abaelardus: concepUialista.

A conceptualistarum autem sententia ulterius expli-
canda abstinendum nobis est. Conferantur igitur, in
ed. Cousin, pp. 524, 526, 527, 529—541, ex qui-
bus luculenter patet, humanum ingenium ut a stulto
Eealismo ad cultiorem, sic quoque ab inepto ad verum
Nominalismum progressum esse. Nec tantum id tempo-
ris, docte monente Cousin, Conceptualismus Nomina-
lismum evicit; per omnem vero'recentioris philosophiae
historiam meliorem hanc viam philosophos videmus in-
gredientes, quoties coecus Eealismus regnare incoeperit.

Quum autem conceptualismum habeamus nominalis-
mum , licet alia forma indutum, continuo quaeritur utrum '
haec quoque nova illius forma in Theologiam invaluerit.
Nullus dubito quin aflBrmando huic quaestioni respon-
dendum sit. Caetera missa facientes, nunc tantum de
praÉîipuo illo, quod est de Trinitate videamus pla-
cito. Eoscelinus, ut supra animadvertimus, dum sibi
constare vellet, neque in turpe verborum lusum incidere,
aut hoc gravissimum placitum negare, aut Trithéîsmnm
docere debuerat. Conceptualista vero hanc Charybdim

1) quot;Les espèces et les genres sont donc, ut egregie doeet Cousin, des
produits réels de l'esprit: ce ne sont ni des mots, quoique des mots les
expriment, ni des choses en dehors ou en dedans des individus, ce sont
des conceptions.quot;

vitans, in alterum scopulum incidit. Ex conceptualismo
Sabellianismns oritur. Qui enim statuit nihil esse praeter
individua, tres, quae recensentur, divinas personas, eodem
modo ac genera et species, tantum similitudines habeat
necesse est differentiis mixtas. Tres illae personae igitur
non revera personae essent, sed multo magis tres varii
conceptus, ex nostro orti intellectu, ejusdem rei, i. e.
ejusdem divinae substantiae. Haec enim divina substantia
tantummodo conceptualistis revera existere videtur, quum
distinctae personae, Pater, FiUus, Spiritus Sanctus, nil
nisi variae ducantur formae, sub quibus unus idemque
Deus intelligatur.

Nec tantum a priori e Conceptualistarum doctrina
sequitur Sabellianismus. Ea ipsa, quae de Trinitate Abae-
lardus philosophatus est, S abel Iii sententiam Conce-
ptualismi necessariam esse sequelam luculenter docent;
quamquam igitur librum //de generibus et speciebusquot;
Abaelardo tribuendum affirmare recusamus, vel sic
tarnen eum Conceptualistam jure vocari eo, quod de
summo in Theologia mysterio professus est, comprobatur.
Videtur procul dubio a Sahellianismo quam maxime
abhorrere Abaelardus; atque nisi ejus verba attente
legimus, prorsus falli videbimur, Abaelardum hujus
erroris accusantes. Diserte enim aflBrmat, divinam natu-
rain esse simplicem, id est, ut alio loco explicat, rebus
terrestribus plane dissimilem, quippe quae semper for-
tuitis proprietatibus praeditae sint, Sic, exempli gratia,
aqua numquam sine eo, quo contineatur, apparet; co-
lores sine corpore aliquo, cui proprii sint, numquam
videmus, nec cogitatur sapientia sine animo, de quo
praedicatur. Divinae autem naturae nihil proprium est,

quod accidens dici possit; omnia absoluta, necessaria
omnia, quae in liac natura agnoscuntur. Hoe sensu igi-
tur Dei naturam simplicem esse vult Abaelardus,
ita ut, proprietates quaslibet si tollas, ipsam quoque
tollas naturam necesse est. Pergit autem: //non propter
hoc naturam illam boni simplicem dicimus, quia est
Pater in ea solus, aut Pilins solus, aut Spiritus Sanctus
solus, aut sola est ista nominis trinitas sine suhstantia
personarum ....quot; Non opus est ut indicemus haec qui-
dem minime Sahellianismim sonare. Cuique enim sponte
patebit. Yideamus autem utrum ea, qnae nunc laudavi,
comprobentur sequentibus an debilitentur. Debilitantur
omnino; addit enim Abaelardus: //____sed ideo sim-
plex dicitur, quia est hoe quod habet, excepto quod
relative quoque persona ad alteram dicitur.quot; His ipsis
verbis //quia est hoe quod habetquot; error, quem expellere
studuit, redire videtur. Quum enim primum in divina
natura nihil omnino distinguendum docuerit Abaelar-
dus, nunc vero eam veluti a se ipsa differre contendit,
variarum ratione habita proprietatum. Manifestum est
illam divinae naturae simplicitatem verae justaeque de
Trinitate notioni nocere, quum hanc unam, substantiam
simplicem secundum proprietates distingui posse patiaris.
Qua distinctione hoe sibi vult auctor noster, aliam esse
Patris proprietatem, aliam Pilii, aliam Spiritus Sancti,
licet omnes uni substantiae tribuendae sunt i). Ut unus
idemque homo tribus veluti indui potest personis, quum
ipse aut cum eo aliusquis loquatur aut ejus mentio fiat,
divina quoque substantia alia est persona generans.

1) Vide introd. in Thcol. passim.

alia procreaiis, alia vero procedens. Haec autem de
Trinitate sententia talis est, qualis a Sabellio, si
quid video, facile accipi possit. Sic enim tres, quae
in divina natura distinguuntur, personae, tot modi exis-
tendi haberi possunt, sive triplex ratio, qua una sub-
stantia proponitur. Licet igitur Anselmi rejiciat verba,
quibus, ut supra vidimus. Deus rivo comparatur, qui
magis magisque increscens, magnarum fit aquarum fons
uberrimus; ab Anselmo tamen verbis magis quam re,
quod attinet exemplum, difterre videtur, quum nimirum
is qui generat, non eodem temporis puncto procreari
potest. Ut enim apud An s el mum rivus sese diktat,
quo magnus fiat torrens, apud Abaelardum divina
substantia primum generat, deinde ipsa procreatur, ita ut
novam adipiscatur proprietatem scilicet : rou procreatam
esse. Immo, nulla prorsus ratione Abaelardi compa-
ratio Anselmianae illi dissimilis est. Sicuti enim aqua
et tamquam rivus, generans et tamquam torreus pro-
creata dici potest, non video, qua de caussa Abae-
lardus Anselmianwm illud exemplum jure vituperare
possit. — Hisce monitis spero fore ut satis indicasse
videar, ecclesiae placito non respondere Abaelardi de
Trinitate sententiam, quippe quae trinitatem doceat, tam-
quam intellectus nostri conceptum i). Magna deceptio est,
si pûtes Conceptualistam magis quam Nominalistam ido-

1) Neque igitur non possumus in memoriam revoeare egregia illa verba
Viri CI. Cousin quae coneeptuaHsmi naturam, quam nunc cognitam
habemus, veluti ante oculos depingunt: «le conceptualisme n'est pas autre
chose que le nominalisme dans son principe, moins ses consequences ex-
trêmes qui en révélaient toute la portée.quot; Vide operis supra laudati
introitum, in fine.

neum esse ad placitum, quod est de trinitate, recte expli-
candum. Nunc non quaerimus, utrum omnino liceat, aut
prosit de summis, quae habentur in theologia, mysteriis
philosophari. Omnibus vero volo persuasum sit. Realisme
repudiate, nominalismum proditurum esse, licet formas
induerit longe diversas. Eoscelini errer cuique patet,
Abaelardi vere saepius latuit, latet nonnumquam. En
totum, quod inter ambes viros intercedit discrimen. Prioris
Tritheïsmus ortus est ex studio, ecclesiasticae doctrinae
cum sui ipsius nominalista sententia conjungendae; po-
sterioris autem Sabellianismns optime explicatur, si animad-
vertimus, Abaelardum quamquam Conceptualista fuerit,
noluisse tamen ea, quae docuerit Ecclesia, prorsus negli-
gere. Unus idemque errer utrumque occupât, decipit.
Putant quidem nimirum Ecclesiae ebedire, nec aliud quid
cogitare, quam quae Ecclesia credit, revera contra pro-
fitentur, quae ipsorum philosophia doceat. Cernitur autem
in Abaelardo major dialectica vis; tum si spectas
philosophiam, tum si theologici, de quo nunc res est,
placiti rationem habes. Philosophia nimirum Conceptua-
lista ejus saltem temporis, ut vidimus, Nominalismus
jure habetur, quem tamen emollivit ars dialectica. Abae-
lardi de trinitate sententia eandem ostendit artem dialecti-
cam, qua operante aeque ac Eoscelinus Ecclesiae doctri-
nae revera adversatur ; non autem Ecclesiam aeque ac hic
ofiendisse videtur. Quod cemprobat egregium illud, quod
de eo nobis impertit testimonium Petrus Venerahiiis;
quin ipse notissimus illius adversarius, Bern ardus,
quippe qui, quatenus nobis saltem notum sit, minus de
sententiis haereticis Abaelardum accusaverit, quam de
aequivocis ambiguisque dicendi modis.

Ea ipsa autem, quae de placito Trinitatis monet ad-
modum luculenter indicant, Ab ael ar dum illud placitum
reapse non magni fecisse. //Taie est,quot; inquit //taie est
ergo deum Patrem et Eilium et Spiritum sanctum profi-
teri, ac si ipsum, ut dictum est, summum bonum esse
praedicimus.quot; Quum enim Abaelardum audiamus i).
Deus pater dicitur ob divinam id est perfectam ejus potes-
tatem ; Deus filius vocatur quia summa est sapientia i. e.
summa potentia discernendi; Deum autem tamquam
spirittm sanctum colentes summam eum significamus
//caritatem benignitatemque.quot; Verborum sensus sponte
animadvertitur. Quid plura? Quamquam Abaelardum
audaeem magni facimus, omnium unum gravissimae illi
Ecclesiae auctoritati adversantem, propugnatoremque a-
cerrimum illius, qua nos gaudemus, cogitandi libertatis,
quamquam ecclesiastica Bernardi Claravallensis seve-
ïitate minime dilectamur, verborum tamen sensus, quem
significavimus, ratione habita, Bernardum optime in-
telligimus scribentem 2) : //Irridetur simplicium fides,
eviscerantur arcana Dei, quaestiones de altissimis rebus
temerarie ventilantur, insultatur patribus, quod eas ma-
gis sapiendas quam solven das censuerint.quot; Nos emm
non, ut Bernhardus, Cl. Abaelardum vituperamus,
nimia cogitandi usum libertate ; muito magis Abaelardo
crimini esse censemus, .eum non majore usum esse liber-
tate; quodsi saltein hujus rei doctorem saeculi undecimi
accusare liceat. Quum nimirum liberior fuisset, non
tantum res, sed cum rebus ipsa mutasset nomina, nec

1)nbsp;Introd. I. passim.

2)nbsp;Ep., IX.

Trinitatis nomen servasset,ea ipsa, quae de trinitate doce-
bat Ecclesia, philosopha impugnans ratione.

Animadvertamus enim oportet, quam magna notionum
sibi invicem adversantium perturbatio sit. In Abae-
lardi opere cui titulus est: Christiana Theologia, legi-
mus: //Tres itaque proprietates non tres res dicimus,
id est non tres essentias, sed tres in una essentia rela-
tionum diversitates, per quas, ut dictum est, tres per-
sonae consistunt.quot; Persona igitur apud Abaelardum
idem valet ac proprietas. Quemadmodum vero tribus
r/in una essentia relationum diversitatibusquot; personas
significari numquam patimur, veram trinitatis notionem
Abaelardum professum essenegamus; licet, ut aequum
feramus judicium, addamus necesse sit, auctorem nostrum
ipsum confiteri omnia, quae de Deo dieuntur, //transla-
tionibus et parabolicis aenigmatibus involuta (esse), et
per similitudinem aliquam investigari ex parte aliqua in-
ductam, ut aliquid de inefl'abili majestate suspicando
potius quam intelligendo degustemus.quot; Quae quo mo-
destiora sunt veroque docto digniora, eo magis miramur
hanc, quam de trinitate, protulit sententiam, sibi satis-
fecisse.

Adjiciamus nonnulla, licet breviter de Abaelardo,
artis dialecticae magistro. Oculos igitur in eum con-
vertamus, qui prae omnibus aequalibus philosophe prae-
ditus fuerit ingenio, atque cujus scholas permulti fre-
quentaverint discipuli. Quamquam ipsa Aristotelis
scripta adire ei non licuit, quae continebant tamen e
versionibus commentariisque cognita habuit; quibus artis
dialecticae doctioris peritior factus est. Quam tamen
cognitionem cum lectionibus, tum scriptis haud paucis

ita divulgare studuit, ut alii quoque in Aristotelica
philosophia operam navarent. Invitis adversariis, do-
ctrinam Abaelardi damnandam curantibus, ejus ex-
emplum magnam vim habuit et elScacitatem ad illam,
quae liberior dicitur, theologiam fovendam. Hanc au-
tem theologiam liberiorem laudibus nostris ornare pos-
sumus, quum universe Abaelardus animos revocaverit
ab insana atque inani ilia philosophia, quae in aeternum
frustra quaeret de iis, quae hominis rationem longe su-
perent. //Seimus omnes,quot; inquit, //in his, quae ratione
discuti possunt, non esse necessarium auctoritatis judi-
cium,... quod (autem) capi non potest loco, humano
non comprehendatur animo-quot; Sequentia vero nostris in-
primis temporibus in memoriam revoeare prosit: //Quae
major indignatio fidelibus habenda esset, quam eum se
habere Deum profiteri, quem ratiuncula humana posset
comprehendere, aut mortalium lingua disserere?quot;

Non quidem immemores sumus omnium vitiorum, quae
liberiorem illam medii aevi inprimis theologiam inqui-
naverint, neque ignoramus pleraque illius placita subti-
liora, quam veriora fuisse quin, indolem retulisse ratio-
nalismi recentioris temporis, hanc vero praesertim ob
causam illius auctor laudandus nobis videtur; et, nostri
ratione habita propositi, commemoratione dignissimus,
quoniam haec ratio philosopha, quae inde ab Abaelardo
in Theologiam magis magisque valere incepit, quam arcte
conjuncta sit cum rerum mutatione, post Abaelardum
conspicua. Quum enim, ut proximo capite vidimus, Rea-
lismus isque stultissimus cum in philosophia tum in
theologia regnaverit, sequenti periodo nominalismus po-
tius palmam tulit cum mysticis aeque ac scholasticis

studiis arete conjunctus; quod praesertim, prbcul dubio,
Abaelardo tribuendum videtur, licet alia accesserit
caussa, eaque gtavissima, quae multum attulit ad Aris-
totelis auctoritatem augendam. Hanc causam dico
Arabum philosophiam.

SECTIO III.

Gilhertus Porretanus.

Primum autem eorum fiat mentio, qui scripserint ante
Arabum innotescentem philosophiam. Quod ut ordine
faciamus primum oculos in Gilbert um Porretanum con-
vertamus.

Hunc Gilbertum cum Viro 01. Haureau virum du-
cimus minime contemnendum ; quem multi scriptores nimis
neglexerunt, inter quos Meiners, Brucker, Eo us-
sel ot recitare liceat. Libri quos edidit f,de Trini-
tate'''^) et nde sex principibus'' virum nobis monstrant
fortem, cujus vigorem in multie theologis oppugnandis
non possumus non mirari. Systema nobis praebuit ab-
solutum, licet non multa docuerit, quae nondum apud
alios reperiantur. Bernardo Carnotensi, Anselmo,
Eadulpho praeceptoribus usus, nec tamen ad eos sese

1) Hic liber de Trinitate est commentarius ad ea, quae hac de re scripsit
Boëthius. Magnum inest acumen ingenii, nec Graecae linguae ignotus
fuisse videtur Gilbertus.

iiiformavit. Aristotelem ante omnes magistrum sibi
elegit, quem an secutus sit, nunc indagandum. Quae au-
tem de Gilb er to acutissimus ille, Joh. Sarishuriensis

monuerit, primum videamus : //...».. abus i).......

cum Gilberto Pictaviensi universalitatem formis na-
tivis attribuit et in eorum conformitate laborat. Est
autem forma nativa originaHs exemplum, et quae non
in mente Dei consistit, sed rebus creatis inhaeret. Haec
graeco eloquio dicitur el^oc, habens se ad ideam ut
exemplum ad exemplar, sensibilis quidem in re sensibili,
sed mente concipitur insensibili; singularis quoque in
singulis, sed in omnibus, universalis.quot;

His igitur commeinoratione dignissimis docemur Gil-
bertum universalia ante rem non statuisse, sed ea
tantummodo esse formas, quibus individua adsunt. Haec
autem plane respondent iis, quae inveniuntur in //Gan-
fredi 31on. Claraevall. epistola ad Episc. Albanensem
de rebus gestis in causa Gilberti Parretam'' a Viris cll.
Gieseler et Baur laudata, ubi legimus: //Duo nomina
tradit substantiae designari, videlicet quod est et quo
est, essens atque essentiam, sicut album et albedinem
interdum significare dicitur et rem albam. Id ergo, quo

est, unum esse in trinitate consentit, formajp scilicet et
naturam deificam matremque ut ita dixerim trinitatis.quot;
Videmus igitur Gilbertum philosophum suum princi-
pium continuo ad placitum, quod est de Trinitate, ap-
plicantem. De quo placito optime Gilberti cognosce-
mus sententiam, quatuor illis ex ejus Commentario capi-
tulis legendis, de quibus, secundum Virum CI. Gieseler,

1) Metalogr, lib. II. c. XVII.

Vasquezius nos certiores facit i). Quatuor capitula
haec sunt: I. Quod divina natura, quae divinitas dicitur.
Deus non sit, sed forma, qua Deus est: quemadmodum
humanitas homo non est, sed forma qua est homo.

II.nbsp;Quod cum Pater et Pilius et Spiritus sanctus unum
esse dicuntur, non nisi una divinitate esse dicantur:
nec converti possit, ut unus Deus, vel una substantia,
vel unum aliquid Pater et Pilius et Spir. S. esse dicantur.

III.nbsp;Quod tres personae tribus unitatibus sint tria; et
distinctae proprietates tribus, quae non sunt ipsae per-
sonae; sed sunt tres aeternae, et ab invicem a divina
substantia in numero différentes. IV. Quod natura di-
vina non sit incarnata. — Post haec quatuor articula, cum
animi attentione lecta, vix aut ne vix quidem intelligi-
mus, quomodo factum sit ut nonnulli in incerto versen-
tur, utrum potius ßealista an Nominalista dicendus sit
Gilbertus. Nullus enim dubito quin omnino Concep-
tualistarum partibus eum adscribere oporteat; quod non
tantum ex Aristotelis ejus studio sponte conficitur,
sed quoque ex ipsa ratione, qua cum de divinitate, tum
de humanitate dixit. Inde, si quid video, quam lucu-
lenter patet numquam eum existimasse inter Deum et
Deitatem ast inter attributa dijina intercedere realem
ullam distinctionem sed tantum theologicam.

Portasse locus ille, quem ex //summis Eoberti Me-
loä. 3)quot; nobis tradidit Haureau, ansam praebuit hu-
jus dubitationis. Legimus; //secundum istosquot; (est Gil-

1)nbsp;Vide comm. in Thomam P. I. disp. 120. cap. 2, sive Du Plessis
d'Argentré, coll. jadic. T. I. p. 39.

2)nbsp;MSS. St. Vict. n°. 404.

berti sententia, cujus mentio fit) //secundum istos.
Deus et Deitas sunt sicut formatnm et forma: nam di-
vinitatem dicunt esse formam.quot; Et porro : // Eormam Dei
divinitatem appellant. At omnis forma formati est, di-
vinitas ergo alicujus formati forma est, scilicet Dei
trinitatis.quot; Haec quidem, quid sibi voluerit Gilbertus,
accurate tradere videntur. Eateamur quod res est. Pos-
sumus omnino ex iis, quae laudavimus, conficere Gilber-
tum ita distinxisse formatnm inter et formam, ut hanc
tamquam universale revera existens habuerit, illud vero
singulare esse duxerit, quod non revera adsit, nisi quate-
nus universali veluti nitatur. Ulterius etiam progredie-
mur. Si quis rogat an quoque Realistae formatum inter
et formam distinguere possint, affirmando procul dubio
respondendum mihi videtur. Vel sic quidem tamen
Gilb er tum Eealistam fuisse negamus, licet ex his ipsis
verbis, in cujusnam pedibus abierit Gilbertus non lucu-
lenter pateat. Optime vero diflEciliorem hanc quaestionem
illustrare, quiVi etiam omnem dubitationem possunt illa quae

Johannes Sarish. scripsit, jam supra laudata : //____forma

natura originalis .... quae non in mente Dei consistit,
sed rebus creatis inhaeret.quot; Haec omnem revera tol-
lunt dubitationem; quippe quae doceant //forröas nativas
originales,quot; id est, universalia, non sicut Platonis
ideae, ante ipsas res exstitisse, inhaerere vero rebus cre-
artis. Quae forma nativa jure dici potest //singularis....
in singulis, sed in omnibus universalis.quot; Humanitas,
exempli gratia, forma est, quam omnes, qui dicantur ho-
mines, inter se communem habent. Non homines di-
cendi essent, nisi hujus formae omnes essent participes.
quot;Vocem humanitatis autem non eo sensu accipit Gil-

bertus, ut, quemadmodum apud Eealistas, sit unum
illud totum, sit universale illud, cui, ut existât, non
opus est individuis; nam diserte aflßrmat humanitatem
ipsis liominibus inliaerere. Sic quoque, ut ad illud,
de quo egimus, placitum redeamus, trinitatem habet for-
mam, cujus si quis particeps sit, jure deus vocari possit.
Affirmat autem Patrem, Pilium, et Spiritum Sanctum
divinitatis forma esse praeditos, unde sequitur Pilium
et Spiritum S., aeque ac Patrem deos esse dicendos. Ut
vero dii dieuntur, quatenus unam formam communem
habeant, //ex unius divinitate participatione (sunt Eob.
Melod. verba) tres personas unum Deum esse asse-
runt.quot;

Divinitatis igitur forma universale est quod intellectu
concipitur. Eam tantummodo ob causam Deum inter et
deïtatem distinxit, ne Pilium et Spiritum S. videretur
habere unius Dei,proprietates, non autem personas. Quo fit
ut ejus sententia Eealistis quam maxime opposita sit.
Hi enim potius statuunt divinitatem i. e. universale revera
existere, Patrem, Pilium et Spiritum s. esse formas qui-
bus sese induat universale. Gilbertus contra univer-
sale habet formam, qua Pater, Pilius, et Spiritus s. praediti,
revera personae divinae dieuntur. Tres personas hujus
formae participes esse addat necesse est; nam eo signifi-
cari vult non Patrem tamquam Patrem, nec Pilium tam-
quam Pilium, nec Spiritum tamquam Spiritum esse deita-
tem. Quod nisi addidisset, non video quomodo illud fugere
potuisset quod in libro // de generibus et speciebusquot; con-
tra Eealistas jure scriptum vidimus. Quemadmodum enim
ibi legimus: //quod,quot; hominem videlicet, //rem unam (esse)
essentialiter, cui adveniunt fojmae, quod si ita est,

quis potest solvere quin Socrates eodem tempore
sit et Atlenis? Ubi enim Socrates est, et liomo uni-
versalis ibi estquot;.....ii quoque qui deitatem doceant esse

universale revera existens, //cui adveniunt formae quae-
damquot; explicent necesse est, utrum deitas illa, eodem
tempore tamquam Pater, tamquam Pilius aliquid perficere
possit, Articulorum, quae laudavi, qaartum judicium
nostrum comprobat; articulas sic sese habet: quod natura
divina non sit incarnata. Haec enim Gilb er ti thesis
maximi momenti videtur, quippe quae indicet eum acute
distinxisse naturam inter et personam, ideoque q^tendit
eum, quod saltem de Trinitate placitum attinet, non fuisse
Realistam. Non enim fieri potest, Eealistas aadientes
ut hanc patiamur distinctionem. Realistae enim dixerint
divinam naturam, quatenus sit Pilius, incarnari; quam
enim naturam singulis a personis sejungere nequeunt;
ut ex articulorum, quae Gilberte Bernhardus op-
posuit, quarto patet: //Credimus ipsam Divinitatem, sive
substantiam divinam, sive naturam divinam dicas, in-
carnatam, sed in filio esse.quot; Postremo loco odium, quod
sibi peperit Gilbertus a parte Bern hardi, confirmarc
potest quod jde eo tulimus judicium.

Videamus igitur breviter quid ex ejus doctrina sequi
debeat. Sequi debet atque sequitur Tritheïsmus m/jäeratior.
Haec deuuo comprobant quae supra diximus de Conceptua-
lismo, id saltem temporis Nominalismo baud dissimili.
Quemadmodum enim tres personae formae humanitatis
participes, tres homines jure dicuntur, tres quoque,quae
divinitatis utuntur forma, tres merito habentur dii. En
ipsum fere illud, ad quod pervcncrat Roscelinus^ nam,
licet aliis verbis usus sit Gilbertus, iuter utrumque

nullum fere intercedit discrimen. Ecclesiam vero non
eum aeque ac Eoscelinum odio prosecutam esse non
est quod valde miremur. Bernhardus enim ut Gil-
berti doctrinae melius adversaretur, ipse fidei symbo-
lum, quatuor articulis,, constituit, quo doctrina ortho-
doxa contra haereticam comprobaret. Hoc symbolum
Papae tradidit, quod repulerunt Cardinalesex
auctoritati jam diu invidentes. Cardinalihus'Bexu\\?LïôiO
cedere coacto, factum est ut de tribus articulis postremis
nihil dijudicatum sit. //De primo tantum Eomanus pon-
tifex definivit, ne aliqua ratio in Theologia inter perso-
nam et naturam divideret, neve deus divina essentia
diceretur ex sensu ablativi tantum, sed etiam nomina-
tivi.quot; Quum igitur locum Gilberto designare veKmus,
eum quodammodo Eoscelinum inter et Abaelardum,
attamen conceptualistam fuisse contendimus i).

SECTIO IV.

Varii doctores, nsqne ad fmem saec. XII.
de Mysticismo.

Ars autem dialectica, quam excoluit Abaelardus,
quam fovit quoque Gil bert us Porreianus plurimis

1) Ita ut nunc quoque comprobentur quae ex egregio Viri CI. Cousin
introitu jam laudavîmus : « Ie conceptualisme n'est pas autre chose que le
nominalisme dans son principe, moins ses conséquences extrêmes.quot; Quam-
quam, meo saltem judicio, tantummodo de conceptualismo valent, qualis
medio aevo floruerit.

quidem satisfacere potuit, nec vero omnibus placuit in-
geniis. Quaestiones illae subtiliores, quibus haec ars
ansam praebuit, quamquam Ecclesiae non illicitae, dubiae
tamen et periculosae videbantur. Dum Eealistae, ortlio-
doxa placita fide amplexi, de iis philosophati essent, at-
que eos evicissent, qui in contrarias abiissent partes, non
erat cui sese opponeret Ecclesia. Longe vero alia ratio,
Abaelardo auctore, in Theologia invaluit, quam et
sequebatur Gilbertus, methodum commendans vere no-
minalistam. Formale enim ejus doctrinae principium,
falsissima haec erat opinio, in Theologia leges valere di-
versas ab iis, quae in caeteris servantur disciplinis. Quod
cum revera ita sese habeat, fieri poterit ut in Theologia
quid verum sit, quod in philosophia exempli causa, jure
falsum habetur. Nitebatur illa Gilberti sententia ejus
doctrina de Deo rebusque divinis, quas toto coelo a
rebus humanis difierre dictitabat, ita ut de utrisque
non pari ratione agendum censeret. Licet formale hocce
principium, initio saltem, Ecclesiae doctrinae non no-
xium fuerit, dum fides sive potius doctorum obtempe-
rantia pergeret ea credere, quae rationi humanaeabsurda
viderentur, atque maximopere contraria, hominis tamen
ingenium harmoniam aeque ac libertatem quaerit. Harmonia
vero humano ingenio numquam paratur, dum nullum ad-
sit criterium, quo quid in omnibus verum sit, homo co-
gnoscat. Nec libertate umquam gaudere potest, dum
auctoritati Ecclesiae sive alicujuscunque serviliter mo-
rem gerere ei oporteat. Quo fit, ut per longum tem-
poris intervallum hanc discrepantiam genus humanum
pati nequeat. Quaerit, ut vidimus, harmoniam; liberum
esse studet. Duplex adest ratio, qua utriusquc compos

fieri possit. Possunt enim ea quae sibi invicem adver-
sentur, conciliari, philosophia exempli causa cum theolo-
gia; sive alterutra plane tollatur necesse est. Liceat aliis
verbis exprimöre quod sentio. Adsunt revera et adfue-
runt, qui nullam omnino philosophiam inter et theolo-
giam agnoscant discrepantiam, qui, licet olim acerrimam
inter utramque viderint pugnam, omnia inter se contraria
superaverint. Hi procul dubio regiam inierunt viam ut,
quibus eorum ingenio opus est, harmoniam libertatemque
recuperarent. Verum non omnes, quae se invicem im-
pugnantia agnoscant, hac ratione placare possunt. Longe
aliam ingrediuntur viam, quae denuo in duos se dividit
tramites. Theologiam enim ullam adesse negant, aut
philosophiam ita Hocci pendent, ut in summis, in quibus
humanum ingenium occupatur dijudicandis, nihil ei tri-
buendum videatur. Hi posteriores vulgo mystici vocan-
tur, ita fortasse optime significandi. Sunt enim, qui
omnium disciplinarum theologiam priraam habeant, ita
ut, caeteris omnibus relictis, theologiae aures praeberi
debeant. Quod vero tlieologiam jure atque merito tam
magni facere videantur, tribuendum est rationi, qua pu-
tant se Deum cognitum habere; qua ratione fit, ut vo-
cem theologiae peculiari quodam sensu accipiant. lis
enim persuasum est nulla intelligentia, nullis ratio-
cinationibus opus esse, neque ullam requiri philosophiam
ad Deum recte cognoscendum. Itaque ab omni arte
dialectica quam maxime abhorrent. Ees divinae con-
templandae, non ingenio indagandae sunt. Omnia ex
intimo corde, ex pectorc omnia petantur. Noscere est
credere, credere autem est amare. N^que amare aliud
quid est quam penitus pcrsentiscere, quo arcto cum Deo

— m —

juncti simus vinculo. //Quatuorquot; ut unus e mysticis in-

quit — //quatuor sunt in quibus nunc exercetur vita j ustô-

rum.... lectio sine doctrina, meclitatio, oratio, operatio;
quinta deinde sequitur contemplatio, in qua quasi quodam
praecedentium fructu, in bac vita etiam quae sit boni
operis merces futura praegustatur.quot; Contemplatio igitur
summum est, ad quod pervenire possit homo, quam ut
melius etiam cognitam habeamus, alium quendam e my-
sticis, Hi char dum nimirum, animadvertamus, sex m
coutemplatione distinguentem gradus, quorum quintus qui-
dem refert contemplationem supra, sed non praeter ra-
lio^iem, quorum ultimum vero ita signiiieat Eich ardus:
swpra et videtur esse praeter rationem.

Summus vir, Neander, nunc fato eheu defunctus,
cgregia sapientissimaque nobis reliquit verba, quae in hune
locum optime applicare possimus. Scripsit enim in dia-
rio, quod dicitur: Deutsche Zeltschrift für Christliche
Wissenschaft und christliches Lehen 1850, //Qui per
longius temporis intervallum humanum ingenium occu-
paverint errores, quum tollere cupias, persentiscas ipse
necesse est, e quanam orti sint veritate; nec non x\t
desiderium cognoscas, quod hujus aliusve erroris caussa
sit.quot; Quod igitur probe teneamus. Neque immemores
simus, mysticismi inprimis ratione habita, eorum quae ex
his verbis sequuntur. Nam vel apud optimos, qui de
philosophia egerunt, scriptores, apud Haureau, exempli
causa, non raro occurrit mysticismum ita despici, ut
plane inepti stultique videantur, qui hanc mysticam am-
plexi sunt methodum. Pateamur autem quod res est.
Nec tantum scholasticismus, sed omnis universe disqui-
sitio, quae unice fere spectat intelligcntiam, toti homini

satisfacere nequit. Omnem hominem simul excolere,
en, pensum vitae, cui admodum pauci tamen consulunt,
qui humanitatis doctores ducesque esse sese dictitant.
Quidquid sit, theologia, quae medii aevi dicitur, omnis
fere in exsiccatas atque aridas desiit quaestiones, neque
ille, qui Scholasticismum cum mysticismo conjungere
studuit, Hugonem « Santo Victore dico, is erat, qui
omnibus satisfacere potuerit. Memorabile lubet afferre
exemplum, quod luce clarius ostendit, quam humanae
naturae conveniens sit, post longam inutilemque dis-
quisitionem philosopham, e medio scepticismo, in mys-
ticismi bracchia sese conjicere. Sumtum est exemplum ex
iis, quae de philq^ophia Arabum nobis tradidit doctissi-
mus S c h m Ö1 d e r s, in libro cui titulus est : Essay sur les
écoles philosophiques chez les Arabes, caet. Paris 1842 i).

Hujus excursus minime nos piget, nam ea hominum
studia, quae in philosophiae historia mystica vocare so-
lemus, non uno nomine nostro cum argumento cohae-
rent. Mystica enim studia illa et cum Eealismo quam
arcte conjuncta sunt, et multum effecerunt ut deinceps

1) Quae autem laudaturas sum reperiuntur in tractatu A b ou H amid
Mohammedis et (p. 23) in versione Franco-Gallica sic sese habent: .le
malaisequot; - scripsit enim Abou Ilamid de magnis, quibus premebatur
difficultatibus, quum diversarum omnia sectarum indagisset placita. neque
alicubi viritatem inveuisSet - . le malaise qui je ressentais était bien grave
et dura environ deux mois.... jusqu'à ce que Dieu me guérit de cette in-
disposition et de ce malaise, et que mon ûme recouvra la paix et la san-
..........se fit pas par composition de preuves et par des raison-
nements systématiques, mais par un éclat de lumière que Dieu me jeta
dans le coeur. Quiconque s'imagine qu'une vérité ne peut être rendue
évidente que par des preuves, met des bornes bien étroites à la large mi-
séricorde de Dieu.quot;

— 12a —

Nominalismus in historia saepius palmam tulerit. Prae-
terea nobis cordi erat de mysticismo dicere quod senti-
mus. Ex dictis enim patebit nos minime illud, quod in
omnibus adest desiderium, parum intelligere. . Mysticis-
mus igitur, quem vituperamus, non est sensus ille reli-
giosus, qui egregius in Spenero e. c., aliisque cernitur;
mysticismum vero hunc improbamus, qui, omni spreta
intelligentiae disquisitione, reliquarum omnium discipli-
narum religionem moderatricem esse permittat.

Mysticismo, qui in Victorinorum prodiit schola, tem-
poris spatium impletur, quod intercedit Abaelardum,
Gil bert um que inter et Arahum philosophiam sive potius
philosophiam Graecam, a philosophis Arabihus excultam.
Ex ipsius-Mysticismi ratione atque indole sponte sequi-
tur, inter mysticos non acute Eealistas et Nominalistas
distingui posse, ita ut, sicuti universe fecimus, hic in
primis singula placita magis quam Theologos spectaturi
simus. De praecipuis igitur placitis videbimus utrum
Eealium an Nominalium respondeant sententiae.

G u 1 i e 1 m u s a Cam.pelUs, postquam, ut vidimus, A b a e-
lardo cedere coactus esset, in sancti Victoris monaste-
rium refugit, ibique scholam aperuit, quae deinceps
magnopere inclaruit, ac universe postrema, ut ita dicam,
Eealismi nobis rcpraesentat conamina, antequam Arabum
scripta, jamjam innotescentia, Aristotelis auxerint
auctoritatem. Hujus scholae doctores quum enumerare
'velimus, primus in censum venit Hugo a Sancto Vic-
tore, de quo jam verbo monuimus. Dialecticam quidem
Abaelardi methodum cum Bernhardi dogmatismo
conciliare voluisse dicitur. Voti autem non compos
factus esse videtur. Quum enim philosophia, quae id

— lu —

temporis viguit, ei uoii satisfecisset, magistrum inprimis
^ sibi elegit Dionjsium Areopagitam; quo factura est
ut non revera e variis fontibus judicio arbitrioque suo,
' quantum quoque modo videbatur, hauserit, sed multo ma-
gis huic magistro sese mancipaverit. Itaque huic con-
ciliandi difficiliori operi sufficere non potuit. In libro,
cui titutus est: Eruditio didascalica, Viris CH. ïen-
nemann et Dégérando recte monentibus, Aristo-
teli Platonem praeferre videtur. (1. II. c. 6). Ma-
joris vero momenti est, quod in ejusdem operis libro
primo, c. XII, diserte affirmet : //rerum incorrupta Ve-
ritas ex ratiocinatione non potest inveniri.quot; Est autem
animadversionediguissimum, Hugo ni s doctrinae partem
formalem dementis constare, longe inter se differentibus.
Nonnulla enim eflatus est, quae Nominalismum redolent,
nec non multa alia, quae eum Realistam fuisse indicare
videntur. Quod de H u gone valet, quodammodo etiam de
omni Mysticorum schola dici potest. Atque facile, si quid
video, explicatur. Hoc enim cum Nominalistis commune
habent, quod omnem fere rationi denegent auctoritatem, ut
ex sententia modo laudata sponte apparet. A Nomina-
listis denuo maximopere discrepant, quum minime. Eccle-
sia tantummodo suadente, credendum esse putarent. Hac
in re igitur Mystici et Realistae inter se conveniunt, ut
uterque quodammodo suo judicio stare videantur, uec
veritatis fontem aliunde quaerendum esse censeant, nisi
ex ipso homine. Seusus enim apud Mysticos Scholas-
ticorum intelligentiae locum occupât. Quod inter uterque
intercedit discrimen si bene teneamus, in Mysticis judi-
candis eadem, qua apud Scholasticos utamur, ratione
procedere possumus. Quod in se ipsis reperiant, objective

verum esse censent, en liabes, nisi omnia me fallunt, quare
eos a Uealistis non differre putem. Ad veritatem vero
inveniendam rationem liumanam in ipso homine nihil
prorsus valere, sententia est, cui una cum Nominalistis
nomen dare potuerunt, atque revera dederunt Mystici.
Comprobantur quae scripsi Hugonis verbis. In ejus
operis de Sacmmenlis L. I. p. X. capite 2 legimus : //Non
potest cogitari Deus quid est; etiam si credi potest,
quia est, non qualis est, comprehendi.quot; Haec postrema
verba sunt longioris ratiocinationis, qua probare studet,
Deum omnem nostram longe superare cogitationem. En,
ejus doctrinae veluti partem nominalistam. Num igitur
pergit dicendo: Ecclesiae auctoritati obtemperandum est
vel°simile quid? Minime. Nam praecedenti capite dixe-
rat; //....Quia (homo) oculum rationis ex parte habet,
animum similiter ex parte, videt et ea, quae in animo
sunt. Quia vero oculum contemplationis non habet,
Deum et quae in Deo sunt, videre non valet.quot; ^ Quid
inde sequitur? Eum, qui //oculo contemplationisquot; prae-
ditus sit, Deum et quae in Deo sunt videre posse, lidem
tamen iis tantummodo //necessariam esse,quot; qui hujus
doni non participes sunt. Humana ratione -prorsus
spreta, divina quaedam subvenit ratio, quae a mysticis
dicitur contemplatio.

Ne autem hisce in rebus diutius detineamur, praestat
de uno tantum, eoque Victomiomm celeberrimo, videre.
Richardi enim inprimis rationem habebimus. Accedit
altera caussa, nobis suadens Hugonis missam facere
doctrinam. Hugo nimirum minus quam Richardus
verus Mysticus jure haberi potest. Richardus vero,
Mysticismo addictus, de singulis quoque placitis ita phi-

losophatus est, ut de ejus methodo judicare liceat. Oculos
igitur convertamus in ea, quae de Trinitate professus est.

Ei char do auctore, Dens summa sit substantia ne-
cesse est; summa substantia est summa potestas, quae ut
intellectualis sit, summa habenda est sapiential). Dei
autem tamquam summae sapientiae notio plane tollitur,
nisi continuo Deum proponamus tamquam summam bo-
nitatem, sive summam caritatem. Quae quum ita sint,
opus est ut quis adsit, quem amare possit Deus. //Solusquot;
(sic pergit. III. 2) solus Deus summe bonus est, solus ergo
Deus summe diligendus est; summam ergo dilectionem
divina persona exhibere non posset personae, quae divi-
nitate careret.quot; Animadvertamus autem inprimis sequen-
tia, in quibus totius rei cardo vertitur, quaeque levi cum
mutatione in optimam syllogismi formam redigi possint.
// Plenitudo autem divinitatis non potest esse sine ple-
nitudine bonitatis, bonitatis autem plenitudo nön potuit
esse sine caritatis plenitudine, nec caritatis plenitudo
sine personarum pluralitate.quot;

Itaque Deus filium habeat, aeternum sibique similem
necesse est. Vel sic quidem unus tamen esse dicitur
Deus; unde sequitur Pilium Deum non dici per se,r[isi
una cum Patre unius sit substantiae. //Nihil,quot; ita per-
git Eichardus (III, 11) //nihil rarius, nihil praeclarius
quam ut ab eo, quem summe diligis et a quo summe di-
ligens alium aeque diligi velis.quot; Quum duae tantummodo
in divina substantia adessent personae, Deus magnitu-
dinis quidem, non vero amoris plenitudinem communi-

1) Be trin. I. 2 de quo libro Cif. Gieseler, Schröckh, Schmid,
Tennemann, Meier, Ritter, Sécre'tan, alüque.

'casset. Nam //caritatis consummatio persouarum Trini-
tatem requirit, sine qua omnino in plenitudinis suae
integritatis subsistere nequit..... sicut nec intégra ca-
ritas, sic nec vera trinitas abesse potest.quot; His, opinor,
docemur, nos haud sine jure Mysticismum, qualem nunc
in Ei char do cognitum habemus, Eealistam vocasse.
Eealium nimirum principio formali usus esse videtur ■
Eich ardus. Quae enim logice probari possint, onto-
logice vera esse habentur. Quonam, quaeso, ex fonte
haurire potuit Victorinus noster, nisi ex unica sua con-
templatione mystica. Quae ibi reperiuntur, extra quoque
valere contendit. Nam subinde notandum est, eum Trini-
tatem e Dei notione logice deduxisse, ecclesiae doctrinae
nulla habita ratione, atque eum ad hanc notionem haud
secus ac Anselmus pervenisse. Legamus quae ipse

scripsit, bl. I, 11: //Illud autem certissimum est.....

esse oporteat aliquid summum. Summum vero omnium
dicimus, quo nihil est majus, nihil melius. Absque ànhio
autem melior est natura rationalis, quam natura irra-
tionalis.quot; En, si quid video, veluti in nuce ipsum illud
argumentum ontologicum Anselmiamim. Quamadmodum
enim hic probare studuit, summam perfectamque sub-
stantiam non cogitari posse, nisi revera adsit; Eichar-
d u s oportere censet // ut aliqua rationalis substantia sit
omnium summa.quot; Voce autem rationalis nihil aliud signi-
ficare voluisse potest, quam substantiam revera existentem.
Ita, si vel concedendum esset, Eich ar dum non plane
eadem sibi voluisse, ac Anselmus, eadem tamen eum,
ac hic ratiocinatione usum esse, quisneget? Haec autem
similitudo maximi ponderis mihi videtur. Ex dictis enim
satis constare censeo, eadem methodo, nec tamen eodem

fonte usos esse mysticos, ac philosophes Realistas. His
enim fonti intelligentia erat, ex quo, opere rationis, hau-
seruiit; illis vero ex pectore, amando sive contemplando
veritatem quaesiverunt. Quod vere inter utrosqne occur-
nt discrimen verbis magis quam rebus constitisse vide-
tur. Variae enim hominis facultates non ita facile a se
iuvicejn divclluntur, ut ex iis una constanter negligi
possit.

Quamobrem non audiendus videtur Haureau, Mys-
ticismum contendens omnem philosophiam parum intel-
lexisse. Mysticismus quodammodo dici potest veritatem
possidere, ubi quaerit Scholasticismus, itaque, si etymo-
logiam* attendas, revera philosophia non diceudus est.
Arte dialectica si non opus est ut notiones acquirat,uo-
tionibus jam ab initio inde gaudet, quas tamen deinceps
explicat atque excolit. Deum exempli causa //summam
caritatemquot; esse a Mystico sponte intelligitur; quae notio
quodammodo complicata ita evolvitur, ut idem significet
ac trinitas. Hanc vero notionem evolvere nequeunt,
quod utrum concederent mystici necne, non quaerimus,
nisi CO ipso Realium principio adhibendo. Arte igitur
dialectica quamvis spretâ non carere possunt. AniLd-
vertamus tantummodo qua ratione procedat Ri char dus.
Deus, summa caritas, habeat, quem sibi condignum
amet necesse est. Unde hoc sequitur? Ex caritatis
notione mere logica. Revera enim nescimus utrum Deus
semet ipsum possit amare necne; hujusque caritatis
naturae plane ignari sumus, quatenus nobis eam non
patefecit Deus. Novimussane: r/ovTuq ykp wxTwev ô ôsog
rh xóa-fiov, u(jT£ tov vTov aùrov rov [Aovoysv^ l^wjcfi/... sqq.quot;
nam ilium Pilium cognoscimus, nec beneficiorum inscii

sumus quae nobis per eum Deus largitus est; quam ob
causam dicimus: Deus nobis dédit filium suum, ergo
Deum nos amavisse nobis persuasum est. Negamus vero
contendi posse Deum summam esse caritatem, itaque
filium suum nobis largiturum esse. Quae quum vera sint,
nec ullo quidem jure sequitur caritatis plenitudinem
sine personarum pluralitatequot; non cogitari posse. Addidit
Richardus: //persona igitur divina summam caritatem
habere non potest erga personam, quae summa dilectione
dio-na non fuiti).quot; Unde hoc sciat Richardus frustra
quaeritur. Logice tamen magis idoneum videtur, sum-
maeque caritati convenientius, ut divina persona alte-
ram amet personam divinam. Ex rebus in facto posi-
tis, quid summa caritate dignum sit petendum est;
earum enim quum rationem habeamus, docemur Deum
summo nos peccatores amplexum esse amore, ita ut vix
aut ne vix quidem dicere possimus, utrum prae nobis
Eilium suum dilexerit Deus. Quid multa? gt;fDebet esse,
ergo est,quot; Realibus aeque ac Mysticis communis est sen-
tentia, cui nisi ab initio adverseris, omnia, quae ex ea
profluunt, patiaris necesse est. Ut a Realium univer-
salibus abhorremus, ita et illam rejicimus contempla-
tionem, quae, ut Richardi verbis utar, sit //libera
mentis perspicacia in sapientiae spectacula cum admira-
tione suspensa S).quot; Contemplationem despicimus, quae
//libero volatu quocumque eam fert impetus mira agili-
tate circumferatur 3);quot; quae perseveret //sine labore cum

1)nbsp;Lib. III. c. 2.

2)nbsp;Eichardus, Benjamin de Contemple, 1. I. c. 4.

3)nbsp;I. c. 3.

— 130 — ■ ,

I

fructu;quot; eamque pro nihilo putamus, quae //sub uno vi-
sionis radio ad innumera se (diffundat) i).quot; Adversus hanc
enim contemplationem Conceptualistarum vindicamus prin-
cipium, a singulis initium faciendum esse, unde dein-
ceps ad universalia procedere possimus. Accurata de sin-
gulis nobis opus est disquisitione, quum quid singularum
rerum universitate contineatur, funditus cognoscere veli-
mus. Experientia non tantum optima, sed una quoque
nobis aderit magistra. Neque ex ulla qualibet notione
umquam sequentur, nisi quae antea, experientia edocti,
in eam contulerimus.

Haec quoque contemplatio non multum attulit ad
philosophiae universe auctoritatem magnopere augendam.
Quo factum est, ut ante per Arabes renata Aristote-
lis studia, omnis fere philosophia pro nihilo putaretur.
Ut per Conceptualismum, qui in

evasit vulgaris, Realismus in Mysticismum abiit, per
ipsum Mysticismum, simulac contemplatio illa inanis atque
vana visa fuisset, Nominalismus rursus invaluit. Atten-
das paullisper Mysticismum rationi humanae abrogasse
auctoritatem. De his vero postea videbimus; nunc ad
illa redeamus quae hujus aetatis commemoratione digna
sint.

Inter Hugonis discipulos, unum tantummodo Go-
defredum perstringamus, qui nullo nomine philosophus
haberi potest, licet, Viro CI. Haureau auctore, in manu-
scriptis Victorinis Godefredi reperiatur poema cui ti-
tulus est. //Eons philosophiae.quot; Philosophos multo ma-
gis contumeliose tractasse videtur ut ex libello apparet,

1) Ibid.

oui eodem viro docto monente, optime cognoscitnr ex
Eist. Univ., Paris., saec. lY, fol. 629. Confer^ur
quoque Yiri Cl. Tennemann historia philosophiae. JNe-
que alius Hugonis discipulus, Gualtherus a sancto
Yictore meliore animo philosophos ferebat. Librum edidit
cujus titulum ita refert Gieseler: .Contra mamfestas et
damnatas etiam in conciliis haereses, quas Sopliistae
Abaelardus, Lombardus, Petrus Pictavianus
. et Gilbertus Porretanus libris sententiarum suarum
acuunt, limant, roborant,quot; cujus libri tamen brevior ti-
tulus solet esse, .contra quatuor labyrinthos Galliae ;
nam hoc cognomine viros, quorum nomina in longiori
titulo laudata sunt, commémorât. Quem librum quum
silentio praetereamus, non animadvertere tamen non
possumus, pro sententia, quam supra de Gilberto
protulimus, omnino pugnare, quod Gilbertus aeque
ac Abaelardus, caeterique //uno spiritu Aiistote-
Uco afflatusquot; esse dicatur. Omnes enim simul im-
probantur, quod .ineffabilia Trinitatis et incarnationis
Lolastica levitate tractarent.quot; Nec multa dicemus de
Eoberto Pulleno, cujus nomen undeciesmut^n potest;
ab his exempli causa,Pullanus, ab illis Pulleinus,ab
aliis aliter vocatur. Quem tamen virum nec Godeire-
do, nec Gualthero aequiparare vellem. Bernardus,
Joh. Sarisb. laudes ejus uterque extollunt. Pans^^s
theologiam docuit. Oxoniae universitatem instauravit;
purpuratu pontificis Eomani investitus, Homae diem obiit,
anno 1153 vel 1154. Inclaruit ejus opus quod dicitur:
„Sententiarum libri octo.quot; Quamvis diserte dicat Eo-
bertus- //Ratio evincit universalia non esse, Nomi-
nalistis tamen eum nomen dedisse non liquet. Constat

Q*

autem eum dialecticos aeque ac artem dialecticam pros-
sus despexisse; quod huic inprimis caussae tribuendum
videtur, quod hanc artem exercere non potuerit. Omnia
enim miscet, conturbat omnia.

Longe dignior vero qui a nobis commemoretur, est
Magister ille sententiarum, Petrus Lombardus, cujus
auctoritas apud plurimos tarn magna fuit, cujus nomen
tam inclaruit, ut, saeculo àVi0àtv\CG.ûm0 Franco-Gallorum
exercitus, domum adspiciens in qua natus erat Lombar-
dus, ex parietibus nonnullas religiose secum reportaverit
lapides. Cujus narrationis mihi auctor est doctissimus
Haureau. Libri sententiarum, ut notum est, eorum est
collectio, quae Patribus Ecclesiae de singulis in Theo-
logia Christiana visa sunt. Quamvis non ipse Patrum
singulatim référât nomina, vetera quum inspicias manu-
scripta, nomina in margine diserte commemorantur. Pe-
runt centum et sexaginta in hujus librum confectos
esse commentarios a Theologis Brittamicis; neque alio
Theologiae compendio per tria fere saecula in Hispania
et Italia viri docti usi esse videntur. Quid autem hoe
opere conscribendo sibi proposuerit, verba explicent in
prologo obvia: //fidem nostram adversus errores carna-
lium atque animalium hominum munire, vel potius mi-
nutam ostendere.quot; Addit deinde admodum facete : //Quis-
quis ergo audit hoc vel legit, ubi pariter certus est, per-
gat mecum, ubi pariter haesitat, quaerat mecum, ubi
errorem suum cognoscit, redeat ad me, ubi meum, revo-
cet me.quot; Videtur igitur omnino Lombardi liber Ecclesiae
auctoritatem religiose confirmare, atque fidelium munire
fidem. Idcirco universe aridae hujus Virorum librorum-
que commemorationis me non taedet, quippe quae optime

— 1.33 —nbsp;I

illustret, illa quae dixi de philosophia nihil prorsus va-

lente, in temporis nimirum ilttervallo, quod Mysticismum

intercedit et Arabum philosophiam innotescentem. Sic
quoque Petri liber multis nominibus haud parum con-
tulit, quo deinceps fides a ratione humana magis magis-
que sejungeretur.

Inter eos qui hanc Lombardi rationem secuti, ulterius
etiam progredi studuerunt, discipulus inprimis in cen-
sum venit: Petrus Fictaviensîs. Quum vituperatus es-
set Lomb ardus, quod numquam suam profiteretur sen-
tentiam, cancellarius noster artem dialecticam edocti-
or, Patrum non tantum retulit verba, sed argumenta
quoque, sive ad refutanda, sive ad probanda, adjecit.
Triplici, e. c., ratione Deum existere probare conatus est.
Quum autem argumentationem ejus animadvertam, nul-
lus dubito, quin e Eealistarum principio ratiocinatus sit.
Petro quoque auctore, ea quae esse debeant, revera sunt.
Contendit enim omnia, sive substantias, sive accidentia,
ex uno aliquo orta esse, quod per se atque a se sit ne-
cesse est. Hoc unum Deum vocat, de cujus causa non
quaeritur. Sin autem Dens causam haberet, in infinitum
progrediendum esset; ergo in longa causarum serie, ali-
cubi, i. e. in Deo subsistatur. Haec prima caussa ne-
que ex pluribus partibus constare potest, nec plurium
partium una est. Quodsi enim ex pluribus constaret
partibus, non a se dici posset; multo minus vero quum
ipsa pars esset aliqua. Unde sequitur Individuum esse
Deum. Tertio loco, cum Hugone a Sancto Victore,
animum sui initii conscium esse putat; optime enim no-
vit non semper se exstitisse. Undenam igitur originem
duceret, nisi a Deo. Sequitur Deus,gt;niini nostri origo

existât, necesse esse. Quum autem omnia ex uno Deo,
necessario quidem optime éxplicentur, de pluribus causis
quaeramus non opus est. — Sufficit hoe unum Petri
argumentandi rationis periculum fecisse. Taedet enim
omnia eademque sexcenties repetere. Varia, quae a Eea-
listis pro Dei existentia afferuntur argumenta, magis
minusve ex Anselmi argumentatione petita sunt, aut
saltem iisdem nituntur principiis, licet non omnia ean-
dem habeant vim atque efficacitatem.

Gualteri liber, cujus mentionem jam supra fecimus,
contra hunc Petrum quoque jure disputasse videtur.
Philosophiae nimirum contemplativae numquam satis in
memoriam revocari potest, artem dialecticam formalis
tantummodo esse pretii. Ut egregie scripsit Boulay:
//facile est, veritatem connexionum etiam in scholis illis,

quae praeter ecclesiam sunt discere____ qua propter aliud

est, nosse régulas connexionum, aliud sententiarumveri-
tatem. In illis discitnr, quid consequens, quid non_ con-
sequens, quid repugnans'quot;' l).

Petri Lomhardi discipulus alter, Eobertus Me-
lodinensis utrum Eealista fuerit, an Nominalista, du-
bitari potest Nos quidem eum potius Nominalistam
habemus, quippe qui Aristotelis inprimis, ad rem
suam confirmandam, usus sit auctoritate, atque theo-
logiamr inter et phüosophiam ita distinxerit, ut //magna
discretione opus (sit) in locutionum judicio faciendo.quot;

1) T. II. 645.

3) Ingeniöse scripsit Haureau: » Apres avoir offert aux Re'alistes tous
les gages d'une adhésion sans réserves, il revient sur lui-même, dénonce
les conséquences héterodoxes de sa propre doctrine et les désavoue très-
énergiquement.quot;

Uterque vero Ecclesiae odio erant; quae Mysticorum taii-
tummodo poeticae favens contemplationi, omni qualicum-
que philosophiae magis magisque invidere solebat.

Ut hanc aetatem accurate depingamus, philosophiam
in dies magis despicientem,nbsp;mm quoque memorandi

sunt; de quibus conf. Joh. Sarish.^). Incertum esse
videtur, unde nominis origo ducenda sit. Optime fortasse
eo explicatur, quod cornua disputationis facerent. Om-
nem enim philosophiam ludibrio habebant; ita ut vix
aut ne vix quidem dici possit, quam ridiculae, de quibus
agere solebant, essent quaestiones. //Caeterum,quot; addit
Joh. Sarisb. //hujus sectae, post damnum temporis,
rerumque jacturam et spes deceptas et praepositi sui
solatio destitutas, multiplex usus emersit.quot;

Antequam vero huic periodo finem ponamus, duo viri
celeberrimi, licet magnopere inter se differentis animi,
nostra attentione dignissimi sunt. Quorum alter Alan us
ab Insidis est, alter Johannes Sarishuriensis, cujus
de permultis theologis scholasticis judicium saepe au-
divimus. — Alan us enim non tantum pro vero Eea-
lista, sed etiam pro integro scholastico haberi potest.
Talis enim erat, qui sibi persuasum habuerit, nec ul-
lum quidem philosophiam inter et theologiam esse dis-
crimen; imo omnia, quae fide amplexus esset, mathe-
matica ratione probare, atque accurate intelligere studuit.
Quae autem persuasio quo hac aetate rarior erat, eo
magis miramur Alanum, scepticis mysticisque studiis
omni fere sublata, et a theologia divulsa philosophia,
incepisse conatum atque fecisse, ut revera inter utram-

1) Metalog, lib. I. c. II, HI.

que componeret pacem. Neque enim tantummodo sy-
stema nobis praebuit absolutum; sed, si libros ejus
evolvas, in theologia eum eadem fere ratione usum, quam
in philosophia adhibuit S pin osa, sponte concedes. —
Quantopere autem Eealium doctrinae addictus fuerit, ex
sequentibus patebit. Ideas enim sive formas, per se ex-
sistentes, nobis repraesentat Alanus, non tantum ante
res creatas, sed quoque extra earum caussam, id est
extra ipsam intelligentiam divinam. Itaque Dens nobis
proponitur, quum in eo est, ut animum quendam pro-
creaturus sit, Noys ad se vocans, cui mandare debeat,
formam quaerere, quae animo jamjam creando optime
conveniat. Exspectat Deus Noys, forma aliqua inventa,
redeuntem. Quae forma Deo deinceps exemplari est, ad
quod novum informat animum.

Audiamus ipsum: //Quae Noys plures recolens ide-
as , singulas rerum species monetans, — Eerum togas
formas, Chlamydemque formae — Pollice formas !quot;.... Quae
verba Alani ad Naturam occurrunt in poemate, memo-
riâ admodum digno, cui titulus est: //de Planctu Natu-
rae.quot; — Studebat enim de rebus philosophis poetice agere ;
ac ingenium poeticum fuisse videtur Alanus; quod, si
cum mathematica illa suae doctrinae exponendae ratione
conjungis, patebit nos haud immerito Spinosam et
Alanum inter se contulisse. Quod et urgere possum,
iis ipsis laudandis, quae ad ejus doctrinam cognoscendam
commemorabilia sunt. //Deus,quot; inquit, //imperando ho-
minem creat, angelus operando procréât; homo obtem-
perando se recreat. Deus imperat authoritatis magisterio ;
angelus operatur actionis ministerio; homo obtempérât re-
generationis mysterio.quot; In quibus verbis Viro Cl. Hau-

re au concedo, omnem Älemnärinorum de emanatione
latere doctrinam.

Attamen, quamvis AI an us nullam adhibuisset philo-
sophiam, nisi ut Ecclesiae confirmaret doctrinam, dictu
tamen difficile est, quam magnum eum inter, et eos qui
antea eadem instituerant conamina, discrimen obtineat.
Periit sancta illa ut ita dicam simplicitas, qua primi ga-
visi essent Scholastici. Tune quidem religiose studebant,
ut per fidem ad intellectum pervenirent. Nunc vero,
fides debilitata, ope philosophiae instauranda esse videtur.
Tune ex plenitudine fidei, quibus sibi opus esset, hau-
rire potuit philosophia. Nunc vero ad pauperem fidem re-
stituendam, pauperior etiam philosophia ad vocatur. Ansel-
mus et Alanus ab InsuUs tristem nobis repraesentant
theologiae cursum. Euit olim virgo, specie ac juventute
venusta, nunc anus videtur imbecilla, baculo innixa i).

Neque aliter fieri potuit. Ubicumque scholasticum
vigeat studium, cum Nominalistae existant, tum Rea-
listae necesse est. Realistae vero, initio saltem. Eccle-
siae prodesse videntur atque plane negligere posse, quae
a Nominalistis disputari solent. Intervenit Conceptualis-
mus, quo Realismus ex animi altitudine descendit nec
idearum tantummodo rationem habet; quo simul autem
Nominalismus hostilem, ut ita dicam, faciem repo-
nit; ita ut, qui accerrime fuerunt adversarii, etiam sine

1) Vera enim sunt quae doete monet Ritter (Th. I. S. 605):

,.....wird uns die Lehre des Alanus nur als ein Zeichen erscheinen,

dass aUe die Bemühungen des 11. und 12. Jahrh. um die Begründung
der Theologie und um die Erörterung ihrer Verhältnisse zu den übrigen
Wissenschaften doch zu keinen Ergebung geführt hatten, welches der
wissenschaftUche Bewusstseyn dieser Zeit hatte beruhigen können.quot;

foedere pacto, se invicem patiantur. Verum nulla est
vera concordia, conciliatio nulla; ab utraque tantummodo
parte indutias inierunt. Quae autem indutiae alterutri
noxiae videntur. Nunc monstrum illud medii aevi,
quod depinximus, mysticismus exstitit, quo rationis cum
Nominalismo recusatur auctoritas, quum vel sic quidem
ratiocinationes logicae, licet forma indutae longe aliä; leges
praescribere soleant. — Mystica ratione a theologia avel-
litur philosophia. Accusatur intelligentia humana, tamquam
ad sublimiora cognoscenda parum valens; at vero alius ge-
neris intelligentia, contemplatione scilicet, utitur ut re di-
vinae comprehendantur. Quod autem sibi proposuit aetas,
ei non contigit. Metuit philosophiam theologia, post-
quam Conceptualismus, sive illius temporis rationalismus,
iisdem utens verbis, alia tamen subjeceratplacita. Magna
illa inflammatio animi mystica damnum, per aliquod
tempus, compensare potuit; post illam vero paullisper
extinctam, theologiae, ut supra diximus, fulcris opus
erat, quae ei suppetebat cum Petrus Lombar dus, Pa-
trum Ecclesiae auctoritate nitens, tum etiam Al an us
ab Tnsulis mathematica quadam usus ratiocinatione. Prisca
igitur sententia: // per fidem ad intellectum,quot; nunc sic
mutari potest: quot;ope philosophiae, quantum fieri possit,
servetur fides.quot; Quam magni momenti jure habeatur,
quod, inter utramque sententiam, obtinet discrimen, quis
non agnoscit? Licet igitur Realismus victor superesset,
non istiusmodi erat pugna, quam haec agebat aetas,
ut acerrimum illud priscum certamen nobis repraesenta-
retur. Quod autem, hac aetate, Realismus vicisse dici
possit, non ipsi vi atque èvspystcf. tribuendum posse vi-
detur hqjus philosophiae, quippe quae sua sibi jura vin-

dicasset; sed multo magis caussa latet in eo, quod Re-
alismus imbecilli fidei auxilio esse potuisset.

Accedit aliud argumentum, quo hujus pugnae vigorem
hac aetate fractum esse probemus. — Quum enim in
historia, qualicumque aetate, vir aliquis surgat,qui aequa-
les aut anteriores philosophos critico submittat examini,
talis aetas, qua, quem descripsimus, vir criticus ortus
est, sui ipsius conscientiam habere, sive sui ipsius con-
sciam esse dici potest. Nec tali aetate fieri potest,
ut acerrima quaedam agatur pugna; quae ut strenue
geratur, opus est, uterque adversarius fortiter sibi per-
suasum habeat, se solum omni gaudere veritate.

Johannes Sarisburiensis talis nobis exstat philoso-
phus criticus, qui optime sui temporis vitia intuitus
esse videatur, nec non accurate varios philosophos, pro
variis, quas inierunt, partibus, indicasse. Johannes ille,
qui omnium unus veram philosophiam i. e. veritatis stu-
dium, certitudini dogmaticae praetulit diem obiit,
anno 1182; de quo igitur, ultimo loco, optime agere
possumus; saeculo nimirum tredecimo nova ineunte pe-
riodo.

Inter viros doctos lis adhucusque sub judice esse vi-
detur, utrum Johannes noster in Eealium, an im No-
minalium numerum recensendus sit. Ad quam litem optime
dirimendam, multum tribuisse videtur Vir. Cl. Hau-
reau. Pastoretus enim2), eo auctore, JohannemEe-
alistam fuisse putat; contra quem disputare solent Ten-
nemann et Cousin, Viri celeberrimi, eum Nominali^

1)nbsp;Polycraücus, lib. VII, c. 1—3,

2)nbsp;Hist. litt. t. XI. 4, p. 116.

stis nomen dedisse, statüentes. Neque autem Realista,
nec Nominalista dicendus est. Gum Haureau enim
quaerimus, an fortasse bonus Realista scripturusfuisset,
carum sibi esse Abaelardum. An putasNominalistam
dicturum: // Sol e coelo visus est cecidisse, qua die phi-
losophorum princeps Plato rebus humanis excessit.quot; Ad-
modum ingeniöse haec attulisse videtur scriptor ille
doctissimus, quippe quae probent, quod ex aliis quoque
conficere licet, eum scepticorum illustrium unum fuisse,
noluisse vero scepticum vulgarem haberi. Quibus verbis
significare volui, Johannem Sarisburiensem talem fuisse
criticum, qui, ut eum ipsum confitentem habemus, (vide
locum supra laudatum), cum Academicis de nonnullis
dubitare mallet, quam cum dogmaticis affirmare multa,
quorum cognitio accurata mortalibus nonnumquam inter-
dicta sit. Duo praebuit nobis opera, quorum unum di-
citur Folycraticus. s. de nugiis curialium et vestigiis
Philosophorum, lib. VIII'; quorum alterum hunc titulum
refert: Metalogicus lib. IVOptime enim multas, quas
egerunt Scholastici, inanes vidit esse quaestiones, neque
amabat //perniciosa simulatione scientiae quod ignotum
vel absconditum est, temere definire;quot; //suntquot; — ut
ejusdem libri pergit capite secundo — //dubitabilia sa-
pienti, quae nec üdei, nec sensus, aut rationis manifes-
tae persuadet auctoritas .... Talia quidem sunt, quae
quaeruntur de providentia, de substantia, de quantitate....
casu et libero arbitrio .... de eodem et diverso .... de

1) Cum Dégérando facimus; »si l'on veut se faire une seule idée de
la philosophie en Europe pendant le 12 scècle, on n'a qu'a lire Jean
de Sarisbury.quot;

•dividuo et individuo .,.. de statu universalium .... de
veritate et primis rerum initiis, in quibus humanum in-
genium deficit.quot; Nec tamen omnem sprevit philosophiam,
quum, ut notum est, artem recte vivendi artium artem
esse contenderit; atque voce Philosophiae sapientiae stu-
dium significari voluerit. Attamen ars, quae dicitur
dialectica, eum et doctum habuit adversarium, et criti-
cum acutissimum, ita ut in fine saeculi duodecimi pror-
sus spreta ahjectaque esse videatur. Ex dictis conficimus
necessarium fuisse ut, in viro, nec Nominalistis, nec
Eealistis, neque ulli philosophiae scholae addicto, haec

desierit periodus.

Novum incipiet saeculum, nova aetas. Instant nova;
nova fient, cum proximis arctissime cohaerentia, ad
noviim tamen, atque ignotum quendam finem perductura.

Hujus historiae partem claudimus priorem.

PERIODUS ALTERA.

A JOHANNE SAKISB. AD GULIELMUM OCCAMUM.

CAPUT lY.

a johanne usque ad duns scotum.

SECTIO L

De philosophia Arahum innotescente.

Quaerentibus quatenus hac aetate Aristotelis do-
trina Scholasticis cognita fuerit, respondet Rigordus,
Philippi Augusti vitam enarrans, cujus verba, a Viro
Cl.Tenneman laudata, sic sese habent: //In diebusillis
(1209) legebantur Parisiis libelli quidam de Aristotele,^
ut dicebantur, compositi, qui docebant Metaphysicam,
delati de novo a Constantikopoli, et e Graeco in Lati-
num translati, qui.....jussi sunt omnes comburi.quot; Quod

testimonium aliis quoque comprobatum, eo fortasse ex-
plicatur, quod saeculo undecimo Constantino poli et phi-

losophia, inprimis Aristotelica, et ars dialectica co-
lebatur ; quum expeditionum cruciatarum rationem habea-
mus, quibus facile fieri potuit, ut nonnulli viri docti
doctrinam, quam in Oriente reperiebant, non prorsus
neglexerint. Quidquid autem de hoe foute, quo Aristo-
telis scripta innotuerint, statuendum sit, constat Scho-
lasticis saeculi duodecimi Organon tantummodo notum
fuisse, idque quidem secundum Boëthii versionem la-
tinam, ita ut prima periodo uti debuissent Marnani Ca-
pellae, Bedae,Isidori compilationibus nec non Sancti,
Augustini categoriis admodum apocryphis. Longe me-
lior autem nunc instat rerum conditio; non Organon
tantum, sed omnis Aristotelis doctrina jamjam inno-
tescet, atque simul medium aevum omnes, qualescunque
excoluerint antiqui, disciplinas cognitas habebit. Arabes
nimirum veluti parati sunt ad illius doctoris philoso-
phiam tradendam, cujus nomen magis quam doctrina
tam magna gavisa est auctoritate. Animadvertendum
est hoe commodo temporis puncto Aristotelis cogni-
tionem auctam esse. Meminiscamus enim, quae supra
monuimus, et sine dubio omnes magni faciemus, quae ab
Ärabibus ad Scholasticos pervenit doctrina. Quod vero,
quomodo factum sit nunc breviter et quantum proposito
nostro prodesse possit, enarremus i).

1) Ne antein ad singula auctores nostros commemorare oporteat, in
antecessum dicemus, quos inprimis, ut hanc .iratow philosophiam cognosce-
remus, adire nobis licuit. Averroes et l'averroisme, Essay historique
Ernest Re'nan; de philosophia peripatetica apud Syros, commenta-
tionem historicam scripsit E. Renan; Essay sur les Ecoles philosophi-
ques chez les Arabes et notamment sur la doctrine cFAlgazalli par
Aug. Schmölders. Haureau, de la Philosophie Scèolastique,
Tome I, Tennemann, Ritter, 11. 11.

.Origo Aristotelicae philosophiae qualis ahAmiibus, ad
scholasticos delata sit, altius repetenda videtur. Arahum
enim magistri in philosophia Graeca Sjri habentur, qui,
Heet nullam curam impenderint litteris profanis, //ante-
quam Nestorianorum opinionibus imbuerentur, totam
tamen, postquam doctrina INTestorii invaluit in schola
edessena, disciplinam hellenicaei) iynóxXiov Trxihsixg re-
ceperant. Aristoteles vero simul cum Nestoriana
doctrina apud Edessenos civitate donatus est. Etenim,
quum omnes Ecclesiae primaevae haeretici, tum prae
caeterisiVes^mWiAristoteli impensissime dediti erant.quot;
Haeretici fere omnes hujus aetatis a fide orthodoxa
seducebantur, quia logicam Aristotelis in dogma-
tibus Christi enucleandis imprudenter adhibebant;
quod et recte exposuerunt Launoy^) et Joh. Er. Bud-
deus3); //nec aliunde originem habuit furor ille dispu-
tandi de rebus theologicis, qui ecclesiam Graecam IV
et V saeculi pervasit, quam ex usu logicae peripateticae.quot;
Hinc quoque explicandum tot sectas ortas esse, quae N'es-
toriani, Monophysitae, Monotheletae, Agnoetae, Tritheis-
tae dicebantur, peripateticasque distinctiones omnes re-
tulisse videntur. Aristotelismus igitur cum nova illa
de theologia agendi ratione, ita arctissime conjunctus
erat, ut Ibas utriusque conditor dici possit, qui inter
alios Commentatoris i. e. Theodori Mopsvesteni atque
Aristotelis scripta transtulit; nam Cumam et Pro-
bum, Ebedj esu testante, adjutores habuit, quorum

1)nbsp;Eénan p. 11.

2)nbsp;De varia A rist. fortuna cap. II.nbsp;,

3)nbsp;Be haeresibus ex philosophia Aristotelica ortis inter observât. Ha-
lemes (anni 1700) p. 176 sq.

alter, Probus nimirum, sive,per transpositionemlittera-
rum, Phaebrius dictus, expositionem praebuit in librum
7rep)'EpiJ^Jivsix;, quinque sectionibus absolutam, in qua Ari-
stotelis doctrinam magis quam verba referre studuit.—
Hujus , labor vero non fuit vulgatissimus ; diserte enim
memoratur Sergius Benainensis, qui (Saeculo VI)primus
Aristotelem Syriacum fecerit. //At nihilo secius cer-
tum est, Nestorianos scholae TSäessenae primos omnium
Aristoteli apud Syros favorem conciliasse, atque Ja-
cohitas uno fere integro saeculo in his studiis praeces-
sissei).quot; Nec Syrorum philosophia in alio praeter Ari-
stotelem substitisse videtur, quamvis ex Aristotelis
libris unum Organon pertractaverint, ejusque libri
primam quidem partem. In isagoge vero Categoriis, libro
•TTsp) 'Epf^ijvsh»/; illustrandis, vehementer sibi placuerunt.
Quod, sicut alia quae egregie monet doctissimus Eé-
nan^) indicat //quam similis fuerit fortuna Aristotelis
apud Syros et apud Latinos mediae aetatis.quot; Syris enim
Aristoteles logicus est; cetera ipsius opera plane ig-
nota sunt. Unde fit ut philosophia Syrorum nobis simi-
litudinem referat illius Scholasticismi prioris aetatis, Al-
cuini aut Abaelardi, antequam Aristoteles totus
e Graecis Arabicisque fontibus nostris hominibus inno-
tuisset. Contra mox ostendemus philosophiam Barhe-
braei aliorumque Syrorum serioris aetatis, qui Arabum
studia imitantur, imaginera nobis exhibere posterioris
illius scholasticae Albertinae, Thomasticae, qua totus
Aristoteles manibus teritur. Aristotelis opera cuncta

1)nbsp;Renan, p. 15.

2)nbsp;p. 39—43.

Orientalihis non innotuerunt, nisi ope versionuin, quae
Saeculo IX factae sunt, ut Occidentalibus rursus per
versiones, saeculo XII confectas. Idque etiam animad-
vertendum, Syros plerumque libris ipsis Aristotelis
anteposuisse tractatus ad ipsius mentem composites, si-
millimosque dialecticis Boëthii, Cassiodori, et Cate-
goriis pseudo-Augustînianis, quae tanto favore apud La-
tinos ad XII usque saeculum celebrabantur. Imo, hos
tractatus nomine Aristotelis decorare non verebantur,
ut Scholastici saepenumero fecerunt, quando paraphrases
ex Arabico translatae, quae Aristotelis sententiam tan-
tum referebant, primùm vulgatae sunt i).

Licet Ommeyjadae, JDamasci sede capta, Syros imi-
tari coepissent, ipsa philosophia ab Arabibns non exculta
est ante Abhassidas rerum potientes, (anno Chr. 750).
Animadvertendum autem est cum Viro Cl. Renan, phi-,
losophiam, quae Arabica dicitur, Arabici nihil in se habere.
// Graeci sunt omnes, quibus utitur, auctores, Persae sunt,
qui haec studia fovent, Syri omnes interprétés.quot; Syri enim
et CÂmiîm«» fuerunt, qui scriptoresnbsp;S jriace et Ara-

bice verterunt, primo quidem Sjriace, dein ex Syriaco
Arabice. Quod innumeris atque certis testimoniis con-
stare asserit Rénan. Aristoteles primum sub Alma-
muno (813—833) Arabiens factus est. Postquam enim
G a 1 i e n u s, versione Arabica, innotuerat, cum Platonem
tum Aristotelem saepius laudans, cupiditate ardebant
Arabes utriusque auctoris cognoscendi. Quin, simulac e
Syriaco Aristotelis scripta nonnulla Arabice conversi es-
sent, nihil amplius viri docti Muselmanni legere voluerunt,

1) p. 44.

praeter Aristotelis libros, eosque omnes. Primae, ut ,
jam verbo diximus, versiones repetendae sunt a tempore
Chalifae Al-Mamuni, qui vertendorum librorum cu-
ram Christianis commisisse videtur. Somnio enim per-
motus est AI-Mam un us ad ipsius philosophi libros
quaerendos, quos primus Arabice vertisse dicitur Jo-
annes Ibn-al-Batrik. Tempore autem Al-Mota-
wackelii praecipuus floruit (anno 876) versionum auc-
tor Honaïnus Ibn Ishak, cui accedunt filius et nepos.
Vix ullum superest opus Aristotelis, quod non unus
ex his triumviris verterit. Verterunt et Themistum,
Porphyrum, Alexandrum, Aphrodisaeum, Galle-
nium, Ammonium; quae versiones aliis longe praefere-
bantur i). Quamvis diligentia Honaïnidarum Aristoteles
totus ac peripatetici fere omnes scriptores Syriaci et AraUci
facti essent, saeculo decimo idem labor repetendus fuit.
Nec mirum. Codicum paucitas magna fuit. Novi la-
boris autem denuo %'i et Christiani duces exstiterunt,
quorum praecipui Abu Baschar Mata, Jahjaa ben
Adi Tagritensis (934—974). Commentariis quoque trans-
latis, Syriacae perierunt versiones; divulgebantur
hicae, quibus usi sunt Alfarabius, Avicenna,
Averrhoës, ceterique philosophi Arabum. Inter vete-
res interprétés celeberrimosque jure memoratur Abou-

Jousouf-Jaacoub-ibn-Ishak-al-Kendi, qui saeculo

nono circiter floruit. Ducentos dicitur confecisse libros
de tot fere argumentis philosophis ; quorum inprimis in
censum veniunt commentarii in Aristotelem bene

1) Cff. Brücker, Hist. Crit. PM., t. HI- 3 OMrà^^iu, Recher-
ches critiques etc. p. 78 sqq. Diction, des sciences philos, in voce
Arabes. Articulus est Viri Cl. Munck.

multi, qui omnino aetatem tulerunt. Antequam autem
pergamus, juvat Buh Iii recitare verba, quippe quae
et in posterum nobis commodo futura sint; //dicuntur
fere omnes {Arabes) qui in philosophiae historia aliquam
laudem et famam consecuti sunt, summo ardore eruendo
vero sensu verborum Aristotelis mentem defatigasse:
...... saepenumero eo annixi sunt ut Corani doctri-
nam ex philosophia Aristotelica dilucidare, aut illam
cum hac conciliare studerent; quae quidem opera non
solum innumeris rixis inter eos occasionem praebuit sed
etiam philosophiam misere corrupit et pessumdedit quot; i).

Verum ad Al-Kendi redeamus. Unus est ex illis, qui
apud Arabes propriedicebantur. Aristotelis
enim doctrinam maxime inter Arabes divulgarunt, eorum-
que magnopere adcenderunt studium hujus philosophiae
cognoscendae. Innumeri fere sunt qui hoc dicuntur no-
mine. Memorantur inprimis Mohammed benMasoud,
Abou Tamam de Nisabour, Ibn Sa'hl de Balch,
Talh'ah Alnasaft,Isfraîni, Alâmiri, alü. Hi omnes
floruerunt ante Alfârâbî et Ibn Sinâ, qui,nbsp;as-

sentientibus ommhas ,h.njus pMlosopkorum scholae, maximi
duces habentur; quorum auxilio philosophiam illam in-
duit formam, in artem redactam, quam deinde deposuit
numquam, quemadmodum quoque patet e sectatoribus

1) Buhlius, Comm. Societ. Ooetting. t. XI. p. 232, qnibos plane
conveniunt quae a Viro Cl, H au r eau memorantur: »la doctrine des
philosophes, dit l'historien Makrizi, cansa à la Keh'gion, parmi les mu-
selmans, des maux plus funestes qu'on ne peut le dire. La philosophie
ne servit qu'a augmenter les erreurs des hérétiques et à ajouter à leur
impiété un surcroît d'impiété!quot; — De Sac y. Exposé de la religion des
Druses, introd. p. 22.

admodum claris, Av em pace, Averrhoës vulgo di-
ctis, de quibus infra videbimus. Juvat enim nonnulla
praemonere de secta, quae dicitur MotaUallim, quippe
quae raram nimirum cum ipsis Scholasticis similitudinem
habuisse videatur; quin, Scholastici inter theologos
Arabes dici possunt. Quum ipsi philosophi peripateti-
cam coluerunt doctrinam, nec Muhammedis religionis
ullam rationem habuerunt, Motakhallm contra id inpri-
mis spectabant, ut ad Coranmn Aristotelis informarent
placita, eaque mutarent ad sententias, quas de rebus
divinis ipsi fovebant. Quemadmodum igitur nos vocem
usurpamus: philosophiam Cfiristianam, sectam Motahkal-
lim philosophiam docuisse Mtisalamianam, quam ob rem
et nostra maximopere interesse, sponte intelligitur. Ut
enim Musalamii erant orthodoxi, nihil sibi voluerunt,
nisi veram religionem fortissimis fulcire argumentis,
ejusque principia illustrare, eo consilio ut heterodoxi re-
fellerentur philosophi. Vieles eos idem ac Scholasticos sibi
proposuisse consilium, idemque spectasse. Discrimen tamen
inter utrosque adesse confitemur. Nam Scholastici Ec-
clesiae quidem doctrinam accipiebant constitutam, in quas
vero philosophiae partes abire vellent, liberi erant. Non
ita Motahhallim. Et religionis doctrina ét philosophiae
constituta, stabilitaque erat. A neutfaque discedere vo-
luerunt; religionis nimirum doctrina a Muhammede,
philosophia ab A ris totele ad eos pervenerat; utramque
conciliare studebant, quam ob rem Aristotelismum Mu-
hammedis religioni adaptare conati sunt i). Animad-

1) Quod egregio expressit Schmocldcrs 1. 1. 134 : » ils mohammcda-
niserent le système d'Aristote.quot;

vertendum est vel eorum nomen hanc, quam significavi-
mus, similitudinem indicare. Khalam enim notionem
refert orationis. Deinde significare potest orationem
divinam, id quod Deus loquitur, nobis patefecit, sive,
aliis verbis, placitum. Qui igitur Motakhallim dieuntur,
homines sunt in verbis divinis, in placitis Korani ver-
santes, viri dogmatici-

TJt eorum philosophiam melius cognoscamus, nonnulla
afierre mihi liceat ex opere inprimis celeberrimi illius dog-
matici Pachr Eldin Mohammed ben Omar Alrazi,
cui titulus est Almohaççeli).

Dogmaticis igitur auctoribus omnis dogmatum scientia
in tres partes dividitur; tribus enim utimur fontibus;
sensu, intellectu, patefactione. Patefactio autem quam-
quam fons omnium certissimus, nulli commodo nobis esse
potest, nisi antea Deum ex operibus cognoscamus, nec sub-
inde Veritas patefacta omnia amplectitur, ad quae tendit
ingenium humanum. Sensibus materiem tantummodo per-
cipimus, legibus, quibus reguetur, prorsus ignotis. In
intellectu judicia quaedam notionesque reperiuntur, quas
non hausimus ex rebus in facto positis. Nec tamen ea
omnem nos docent scientiam. Errant igitur qui sensibus
nos semper decipi velint. Errant qui tantum sensibus,
omni rejecto auxilio, ad veritatem perveniri posse dicant.
Quemadmodum enim sensibus singula percipimus, ad
universalia non nisi intellectus ope progredimur. Methodo
deinde opus est, qua, quae percepimus, recte tractemus. Hanc
nobis suppeditat ars logica, quae in definitionis demon-
strationisque legibus regulisque constituendis versatur.

1) Cff. Schmoelders: 1. 1. 140—190.

Haec philosophorura Motakhallim doctrinae pars for-
nialis, ut in transitu animadvertamus, Conceptualismo mul-
tis nominibus convenire videtur; qui Conceptualismus in
rebus philosopbis optimae frugis jure habetur; dummodo
intellectus numquam immemor fiat experientiae, tamquam
unius magistrae, atque hoe pensum absolvere studeat, ut
quae experientia docuerit, bene ordinet; quod tamen Mo-
takhallim non semper ante oculos habuisse videntur. —
Optime vero inter diversas philosophorum partes distin-
xerunt. Docemur nonnullos esse philosophes, qui essentiam
necessariam, secundum ejus naturam, existere debere sta-
tuant, reliquis vero, non secundum naturam, existentibus.

Alii contra contendunt, omne quodcumque adsit revera
existere, nec sine vera existentia, adesse posse i). Quid
autem ipsi senserint, patet e ratione speculativa, qua inde a
notione Entis necessarii ad Dei notionem progressi sunt.
Novem utitur thesibus quibus absolvitur notio. 1. Ens
necessarium non simul per se et per aliud quid neces-
sarium esse potest. 2. Non ex aliis constat: quum enim
ex aliis constaret, penderet quoque ex aliis, neque esset
per se necessarium. 3. Eeliquae res non Ente necessario
existunt; non enim hujus Entis partes dicendae sunt.

4.nbsp;Quod Ens necessarium exsistat, non accidens est.

5.nbsp;Neque accidens quod necessarium est. 6. Necessarium
esse per se de uno tantum praedicatur. 7. Ens necessariim
sibi sufficit. 8. Non esse non potest. 9. Attributis prae-
ditum esse potest, neque ea excludit! - Omnia autem
quae in orbe terrarum conspiciuntur, inter se arete con-

1) „Les êtres participent par conséquent de la realité littéralement:'
pg. 146.

juncta sunt, ita ut alterum alterius caussa sit habendum;
illorum nullum a se est, nullum per se necessarium. Atta-
men ratio humana ulterius progredi cupit, aliud quid
requint. Notio caussae nobis inest, quo fit ut per om-
ma, omnium quaeramus caussam, eamque primam. Hanc
pnmam caussam, Ens necessarinm esse dicunt.

Vides quaenam rara inter Motahhallim et Scholasti-
cos obtineat similitudo. Quam accurate quaestiones difii- ,
cilhmae proponuntur, tractantur, solvuntur. Haec levi- '
ter tantummodo attigi, ut praecipue postquam, quae nunc
monitun sumus, dixerimus, pateat quam facile theolo-
gia scholastica ad Arabes confugere potuerit, quibuscum
eadem consilia, eandem fere philosophandi rationem com-
munem habuit. Priusquam enim ad alia transeamus,
oculos convertamus in aliam sectam, Coufi dictam,
dummodo hoc nomine uti mihi liceat; quoniam Coufi
minus secta quam homines, peculiarem vivendi rationem
sequentes, dicendi sunt; quod non satis attendisse vi-
dentur Brücker, Graham, Malcolm, Tholück,
de Sacy. In memoriam solummodo revocemus quae
de Mysticismo scholae Victorianae agentes, Gazzâlî
scripsisse memoravimus. Coufi enim, sicut Mystici illi,
dicunt ipsam veritatem divinam hominibus patefieri, a
rebus publicis sese removentibus, studiis humanis om-
nibus liberis, vitam degentibus contemplativam. No-
mine Coufismi, proprio sensu, tamquam disciplinae
constitutae uti non possumus; divina Veritas nimirum
Singulis individuis patefit, ita ut numquam aliqua do-
ctrina constitui possit, quae universe valeat. Sunt

1) Cf. Schmoelders 1. 1. pg. 205—213.

omnino libri qui de Coufismo agant bene multi, nec
tamen eorum unus doctrinam exposuit. Ante omnia
animadvertendum — quod magnam Coufismim inter et
Mysticismum obtinere^similitudinem, si quid video, com-
probat — Coufismum non his illisve constare placi-
tis, nec posci ut qui eum sectetur, sententias, quas
ipse foveat, mutet. Puerunt omnino qui putarent li-
brum ffayhen-Sakzan scriptaque philosopha Ga'zzâlî
Coufismi summas continere sententias. Ipse Gazzâlî
contra nobis exemplo esse potest, quam optime di-
versissima quaeque placita philosopha cum Coiifismo
conjungantur i). Est autem in Coufismo secta notis-
sima, quae'illius indolem optime referre videtur, cu-
jus doctrinam Vir. dar. Tholück Theosophiam Per-
sarum pantheismum vocat, quam, quum audiamus,
vitae contemplativae finis habendus est, Deo gaudere
nobis sese manifestante, sive unione frui intima cum
Divinitate; quae locum non habet nisi divina quadam
mentis incitatione et permotione. Summa haec mentis
incitatio hominem prorsus insensibilem facit, eo eventu
ut animi quidem conditionis sibi non conscius sit. Nul-
' lis igitur opus est actibus, nullis ofiiciis. Nihil in-
terest, quamnam amplectaris religionis doctrinam; om-
nes enim regulae, omnes leges inde profluunt, quod
discrimen adsit ego inter et tu; quod autem in Cou-
fismo plane tollitur discrimen. Qui non agnoscat ni-
hil interesse, utrum Musalamius sis an Christianus,

1) Pg. 207: «Pour m'expliquer en un mot, je dirai qu'un orthodoxe
embrassant la vie coufîque restera orthodoxe dans son coûfisme, un Mo-
taze'lite continuera d'être Motazelite etc.quot;

nondum ad summae veritatis cognitionem pervenit, nec
dualitate liberatus est i).

Notandum est nomen, quo hujus doctrinae sectatores
appellantur. Dicuntur enim Halouliyath 2), quod mun-
dum et deum confondant, quos nos Pantheïstas vocamus.
Ad pantheïsmum hic quoque tendit Mjsticismus, nam Deus
solus revera existere dicitur, ita ut quo religiosior quis
esse cupit, eo magis sui ipsius conscius esse desinat 3).

Spero fore ut nulli ingratum fecisse opus videamur.
Nos enim Theologiae medii aevi historiam delineantes,
atque, quam magna Arah^om apud Scholasticos fuerit au-
ctoritas, describe«tes, non potuimus non commemorare, hos
ab ]lhs non ita remotos fuisse, ut esset quod vinculum
.inter utrosque intercessisse vehementer miraremur. No-
strum erat indicare quomodo fieri potuerit, ut
saemlo tredecimo altam recuperaret sedem, paene amis-
sam; quod nunc, ni fallor, quisque sponte intelligit,
quum videat Aristotelem, tam magna apud Arabes
auctoritate gaudentem, ut sufScienter patet ex seota
Motakkallin,, quippe quae in interpretando Korano
ad StagyrUae philosophiam omnia informare studeret;
nec non ex secta Coufi, quae dicitur. Quod universe' '
valet, et hîc verum esse censeo, nullum exoriri Mysti-

^ I) Pg. 209: »Quiconque, dit le Dabistân. ne reconnaît pas qu'il est
^a d'être Musulman où d'être Chrétien, celui-là n'est pas encore délivré
de la Dualité, il ne connait pas l'Être veritable.quot;
3) Franco-Gallice: Identificateurs.

3) Pg. 210: «Tout être qui est anéanti et qui s'est entièrement séparé

de lui-même, entend retentir au dehors de lui cette voix et cet écho- Je

SUIS meu; il a un mode d'exister durable à toujours, et n'est point sujet
a périr.nbsp;^ '

cismum, nisi magnis philosophis studiis praecedentibus;
ita ut non tantum ex bis ipsis studiis, sed ex sequenti
quoque Mysticismo aliquam philosophiam regnasse con-
ficere liceat. Nunc autem de ipso vinculo videamus.
Qui procul dubio apud Scholasticos celeberrimus Arabs
erat, Averrhoës habetur, ante quem tamen nonnulli flo-
ruerunt, saepius a Scholasticis laudati. Quorum inprimis
in censum venit Alkendi, jam supra commemoratus.
Reperiuntur ejus sententiae in operibus Alexandri
Halesii, Henrici Gandavensis, Sancti IBonaventu-
rae. In philosophis ejus disquisitionibus perrexit Has-
san-ben-Sawâr, cujus scripta tamen non ita innotue-
runt. Eorum qui 'Damasci floruerunt professor um, maxime
celebratus est Al-Earabi, quem cognoveruut Guliel-
mus {d'Auvergne), Vi neen tins {de Beauvais), Al-
bertus Magnus. Iheâal-Oloum sive Encyclopaediam
nobis dédit, cujus manuscriptum reperitur in Bibliotheca
ÜJscuriali; adest versio latina in Bibliotheca Nationali
Parisiensi; anno 1638 hujus operis excerpta nonnulla
édita sunt, cui accedit opusculum, de intellectu et in-
tellecto. Post Earabi in censum venit Ibn-Sina (980),
qui vulgo dicitur Avicenna, nec medicorum tantum
medii aevi, sed etiam philosophorum magnus habebatur
magister. Canones ejus a Gerardo Cremonensi versus
fmem saeculi duodecimi in latinum conversi sunt, ab
eodem igitur qui una cum Alfredo Morlaeo, de Al-
kendi atque Alfarabi bene meritus est. Commentarios
Avicennae in libros de anima, de coelg et mimdo at-
que in Physicam et Metaphysicam Dominions Gunde-
salvus latine reddidit.

Avicenna Nominalista fuit, Realista contra A vi-

cembron. Nec nunc quoque silentio praetereamus,
quem jam leviter attigimus, celeberrimum Algazalli.
Jam vidimus, eum in philosophia Scepticismum, Mysti-
cismum vero in theologia docuisse. Libris, quos prae-
cipuos edidit, tituli sunt: »Mahacid-al-faUsifa'' et
gt;/Tchafot-al-faUsifa'quot; quorum unus de philosophorum
indole, alter de eorum agit destructione. Priorera tan-
tummodo cogno visse videntur Scholastici, quem Do mi-
ui eus Gundisalvm (saec. duodec.) convertit aeque ac
(1506) Lichtenstein a Coloniis sub nomine: logica
et philosophia Algazelis Arabi. Continet liber physices
metaphysicesque peripateticae expositionem secundum A-
vicennae interpretationem. Quod posteriorem librum
attinet, referre videtur Graecorum scepsin, atque studere
ut adversus philosophemata illa de emanatione mundique
aeternitate, fides Muhamedana stabiliretur. Nec minus
in Hispania inclaruerunt Arabes, quorum inprimis in
censum venit Abou-beer-Mohâmmed-ben-Jahya-
Ibn-Badja, qui a Scholasticis, mira quadam nominis
mutatione, dicitur Avempace. Periit liber, quo suam
de formarum natura exposuit sententiam, quam Duns
Scotïis quoque retulisse videtur. Pormas enim quatuor
distinguit specierum, quarum prima: forma corporum
coelestium, secmda, forma intellectus agentis, qui, ma-
teriae terrestris non particeps, huic tamen obviam ibit,
intellectui possibili sive patienti actum praebiturus ;
recensentur formae intelligibiles, in intellectu agente la-
tentes; quarto, formae, quae a singulis rebus, abstrahendi
ratione separatae, in individuorum intellectu reperiantur.
Summae vero ei evenit gloriae quod Averrhoës eo usus
est magistro, cujus, ut supra diximus, auctoritas in

Scholasticos maximi habetur momenti. Verisimile est
omnia ejus opera, philosophiam spectantia, in Scholastico-
rum fuisse manibus; inter quae recensentur: commentarii
in Physicam, Logicam, Jithicam, atque maximam Aris-
totelis operum partem; destnctio desiructionis philoso-
phiae Algazalii; Quaesita in libres logicae Aristote-
lis; sermo de substantia orbis, de animae beatitudvne,
Epistola de connexions intellectiis abstracti cum homine;
caett. 1). Oculos igitur in Averrhoëm convertamus,
quippe qui Scholasticorum multis nominibus fuerit magis-
ter. Avempacem enim Abubacerumque non nisi ex
Averrhoë cognoverunt; tum quoque, etsi Alkendi,
Alfarabi aliique, saeculo tredecimo, legerentur, sae-
culis tamen XIV, XV, unus fere Averrhoës philo-
sophiae Arabicae interpres habebatur. //Tempore 2), Mi-
chaëlis Scoti, qui annis 1230 transactis apparuit,
deferens librorum Aristotelis partes aliquas de natura-
libus et mathematicis, cum expositorihus sapientibus,
magnificata est Aristotelis philosophia apud Latinos.quot;
Docemur igitur Michaelem Scotum 3) Aristotelis
philosophiam introduxisse; nec frustra quaeritur, quibus-
nam ex fontibus nova illa Graecae philosophiae hausta
sit cognitio. Averrhoïs enim commentaries in libros
de Coelo et Mundo, de anima, in latinum transtulit,
ipsis manuscriptis testantibus; quamquam non diserte

1)nbsp;Cf. Munck — Diet, des sciences Phil, in voce Ibn-Roschd.

2)nbsp;Cf. Bac 0 ni s Opus Majus p. 36—37.

3)nbsp;Parmi les ouvrages que s'attribue le prétendu Chroniqueur espagnol

Julianus Petri, se trouvent quelques traductions d'Averrhoës.....

Le faussaire a été bien maladroit, car Averrhoès était à peine né à
l'epoque ou l'on fait ileurir le pseudo Julien.quot; Rénan 1. 1. pg. 162.

commemoratum sitcommentarios quoque in ncle gene-
ratione et- conceptione, de Meteoris, Parva Natur alia,
de substantia orbis'quot; transtulisse videtur. Incertum est
utrum etiam, qui in Physicam et Metaphysicam sunt
commentarii, Michaeli Scoto tribuendi sint. Annus,
quem a Bacone indicatum vidimus, non urgendus est i),
Gulielmus {d'Auvergne), Alexander Halesius ante
hunc annum Averrhoïs commentarios cognovisse vi-
dentur. His quoque fortasse versionibus constabant, quae
Fredericus II Italiae misit universitatibus addens:
//compilationes variae, quae ab Aristo tele aliisque phi-
losophis sub gxaecis arabicisqviamp; vocabulis antiquitus
editae— nostris aliquando seiisibus occurrerunt.quot; Mi-
chael Scotus igitur illorum primus est, qui inde a sae-
culo tredecimo usque ad Vaninium, Averroïs no-
mine suam velarint impietatem. Accedit alter, cujus
opera Scholasticis innotuit Averrhoës: Hermannus
Allemannus nimirum. Won ipsa Bkeioriea, nec Poëtica
adiit; iis vero quae apud Alfarabi, Averrhoëm-
que invenirentur, usus est. In ipso enim auctore tot
ei occurrerunt diflficultates ut assumpserit //editionem
A ver od determinativam dicti operis {Poëtica) Aristo-
telis, secundum quod ipse aliquid intelligibile elicere
potuit ab ipso.quot; Ipse autem confessus est Herman-
nus, Bacone testante, se magis adjutorem fuisse trans-
lationum, quam translatorem //quia Saracenos tenuit
secum in Hispania, qui fuerunt in suis translationibus
principales;quot; ita ut Musulamiis quibusdam usus esse
videatur Hermannus, linguae Arabicae peritis.