oct* 6813

BE A F WAT F; !M NO IN TWEN THE.

RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT

...............PIIIIIM

1781 9123

Of Jé

VERSLAG

OVER DEX TEGENWOORDIGEN^T TOESTAND

DKK

KN

OVER ÜE MIDDELEN OM DIE TE VERBETEREN,

OPGEMAAKT NAAR UK MKT IN'GEN VAN 186!)--1871, DIE OP IAST

VAN DE STATEN VAN OVERIJSSEL ZIJN GESCHIED,

DOOI!

T J. STIELTJE S.

OEURUKT TE ZWOLLE, BI.I

1) E E R V E N J. J. T 1.1 L

1S72.

i N H O U !).

lil,-iil/.

I. KOKTK O.MSCIl li I..I Vl Nü I)11! I,A \ DS'l'lt KF.K'.

§ 1. Grouzim c.u stroomgebied..................... 1

•i i'. A ooi'iiH^uusic « atermi....................................•gt;

gt;'■ ⁰■ Luuuiivlonijing dor stroomgebicdou............. j.

v i'. \uluui'ljjkc tocstiuulini dc.r stroomgebieden..... !■

i'. I J/.iniXüEX , r\ IIKT STKLSKt TAX A I'\V Aïll 1( 1 \G OK-BttAGT, UOOU DKN AANLEG VANquot; KAXAI.KX N'A 1851.

^ 5. Op de \ oclii............................. j;

G. Op de I!egge.............................. -

5- /. J'oor liet Ivitiiiuil imaj' Almelo................ s

^ S. j)oor liet kaujuii uaar de Veelil ... .......... ll)

§ (gt;!gt; de jgt;elii|)bcel; eu Buurscrbcek............. Ll

^ 10. [n (!(; kom van Almelo eu \ ney.euveeii........ 1;,'

i:i. VOKDIXO DEK 'J'V, JiNXWCin; WAT Kit KX : IXVUiKU VAX OXX-(gt; i X X FX (J E N EN liKUOl'Wl Nd OL' DKX 'J'O EST.VN I) DKIl AF-WATKUIXG.

^IL. \ ocdiug dor riricroi! c.ii bc.c.lviwi.............. [ -

$ L^-.\ Invloed der bobuuwiiig................... I -

i ■ • (MIOXDSLAOEX W.AItOI' DE VKKUKÏEK fXii DEK AI'WATE-RIXG fX TWEXTIIK KUSTEN MOET.

i ^1:;- I».*'iï0ïul (!:•!• w ilmi. Üedijxihg.'.n........ ü

INHOUD.

Bluilz,

^ 14. Zijdelingsche ontlastingen.................... 18

§ 15. Invloed van te naauwe bruggen, stuwen, enz. . . 1!)

V. DE BDTEN-SCHIPBEEK 0¥ BUDRSEKBEEK.

f 16. Loop, stroomgebied, verhang..................................21

f 17. Waterstanden............................................................26

§ 18. Gebreken in de afwatering; middelen ter verbetering ..........................................................................28

VI. DE BENEDEN-SCHIPBEEK........................................................39

§ li). Loop, stroomgebied, verhang...... ......................29

§ 20. Oorzaken van hooge waterstanden..........................31

§ 21. Beschouwingen over de waterstanden, veroorzaakt

door het bovenwater. Bodemligging......................32

5 22. Eenige gegevens omtrent de Bolksbeek................34!

$ 2o. Voornaamste gebreken in de afwatering langs de

Schipbeek..........................................................36

$ 24. Middelen ter verbetering..........................................37

VII. DE HEGGE.

^ 25. Loop van de Diepenlicinische Molenbeek en de

Boven-Rcg'ge tot bij Goor. Stroomgebied..............40

§ 26. Loop van Goor naar Exo. Stroomgebied..........42

^ 27. Be Hegge van Exo tot de Vecht. Loop. Stroomgebied..........................................................................43

§ 28. Be voornaamste zijtakken van de Hegge beneden

Exo. Gegevens omtrent de Hegge..........................45

§ 29. Werking der stuwen op de Hegge..........................47

§ 30. Beschouwingen over verschillende waterstanden.

Ligging van den rivierbodem..................................50

§ 31. Gebreken in de afwatering langs de Hegge..........53

^ 32. Middelen tot verbetering der afwatering................54

VU!. DE KOM VAN ALMELO EN VRIEZEN VEEN.

f 33. Algemeene beschrijving van de wateren in deze

kom. Stroomgebied......................... 56

§ 34. Ligging der landen in de aangeduide landstreek. 57 § 35. Gegevens der verschillende wateren in de kom van

Almelo en Vriezenveen....................... 59

§ 36. Beschouwingen over het bestaande stelsel van afwatering en over de daarin gemaakte veranderin-gen sedert 1^47............................ 65

INIIOUT).

Blndz.

§ 37. Gewijzigde inzigteu omtrent het stolsel van afwatering , voor de kom van Almelo en Vriezenveen

aan to nemen............................. 1)0

§ 38. Yoorstellon tot \'c,rbeteriiig der afwatering in do

kom van Almelo en Vriezenveen............. (17

§ 39. Bcsehonwingen over de vroeger voorgestelde afwatering der landen langs de Stonwsloot naar de

Midden-Rogge............................... lil)

1.\. DE DIXKEL

§ 40. Loop, stroomgebied, lengte....................................71-

§ 41. Verhang, waterafvoer................................................72

5 43. Veranderingen sedert 1847. Xog bestaande gebroken in de afwatering........................................74

§ 43. Pogingen tot partiöelo vei'betcn'ing. \ oorstollcn

tot afdoende verbetering............................................76

§ 44. Slotbemerking............................................................77

X. DE VECHT.

§ 43. Loop, stroomgebied........................ 79

§ 46. Lengte, verval............................. 83

§ 47. Veranderingen op de Vocht sedert 1847........ 85

§ 48. Veranderingen in liet stroomgebied dor Vecht. . . 88 § 49. Beschouwingen over de waterstanden op de Vecht 89 ^ 30. De invloed van stormvloeden uit zee op don

stand van do beneden-Vocht.................. 90

§ 51. Werking der stuwen zonder zijdolingsoho aftapping

naar kanalen............................... 92

§ 53. Working der stuwen, nadat do kanalen (Dedems-vaart en Overijsselselio kanalen) mot Vechtwater gevoed djn. Werking der stuwen in het belang

der scheepvaart op do, Beneden-Vooht.......... 9.S

f 53. Invloed van hot Koevordonsche kanaal op don

stand dor Vocht............................ loij

^ 54. Afvoer van water door do Vocht.......•...... 1(11

ij 35. De ziitakken van de Vocht op don noordelijken

oever...................................... 105

f 56. Zijtakken dor Vecht op den zuidelijken oever... 100 f 3 7. Gebreken in de afwatering dor Vocht en dor zijzijtakken................................... 113

iNfiorn.

j öS. Middelen tot verbetering v»n de afVateriug laug-s

de Vecht boven lt;lc Rcgge...................

§ 59. Middelen ter verbetering van de atHvuterins; der /,ij-

takkeu....................................

j 00. Afsnijdingou op de. \Cclit beneden de lietige.

Veehtafsluiting tegen vloeden uit zee...........

BEGROOTING VAN KOSTEN VOOR lgt;E VERBETBI! rXO J)EK VF WA TERING IN TWENTIIE.

ï 01. Verbetering der liunrsurbeek, Selii])beek en Bolks-

licek.....................................'

| 02. Verbeteringen langs de Kegge c.n in de kom van

Almelo en Vriezenveen.......................

03. Verbeteringen langs den Pinkel..............

64'. Verbeteringen langs de Vecht. boven dc Kegge.. 03. Verbeteringen mm de Vecht, heneden de Kegge

00. T'eeapitnlatie..............................

)VER PE VER DEELT N G VAN KOSTEN , TOT V K it BET ERIN G EN ONnERHOTJl) OEI! RIVIEREN EN W A TER LEIDINGEN NOOTIIG.

07. Overzigt der stroomgebieden..................

08. In Nederland thans gevolgde beginselen voor ai-watering ...................................

09. Aan te. nemen stelsel in Twenthe............

70. Afsluiting tegen zeewater van de heneden-V echt. l'elangen der ])!issage.......................

71. Vcrdceling der behmghebiienden in klassen.....

72. Verdeeling in watorsrliappen. ................

73. Waterschap vjin de Schipbeek.................

71. Waterscha,]) van de Kogge...................

75. Waterschap van den Pinkel..................

70. Waterschap van de Hoven-A eehl..............

77. Waterscha)) van de i'eneden-A echt............

78. Overzigt der bijdragen tot onderhoud der wafcer-

Piot-bemerk iuu

KORTE OMSCHRIJVING DER LANDSTREEK,

§ 1. Grenzen en stroom,gebied.

De landstreek, die in dit verslag onder den algemeenen naam van Twenthe wordt begrepen, bevat het gedeelte der provincie Overijssel, gelegen tnsschen de Duitsche grenzen ten oosten, de Geldersclie grenzen ten zuiden, de rij heuvelen die den linker Eeggeoever begrenzen ten westen, en de grens tusschen liet stroomgebied van A cel it en Dedemsvaart ten noorden.

Tusschen den bovenmond der Dedemsvaart en de Hanoversche grenzen, ligt liet afwateringskanaal van Koevorden (van liet scheepvaartkanaal tot even boven Ane) op Overijsselsch gebied. Verder is in dit verslag tot Twenthe gerekend, liet stroomdal der Schipbeek van de Meuwe sluis tot Deventer en van de Vecht, van den mond der Hegge tot het Zwarte water.

De rivieren en kleinere afwateringen in deze landstreek gelegen , hebben een stroomgebied, dat zich verre buiten die grenzen, in Pruissen, Hanover, Drenthe en Gelderland uitstrekt, en wel tot de bronnen van de Diepen, die zicli in de gracht van Koevorden vereenigen in Drenthe; tot de bronnen van Vecht, Dinkel en Buurserbeek of Aa in Duitschland, terwijl ook kleinere gedeelten van Gelderland naar Buurserbeek en

2

Schipbeek afwateren, en bovendien de Eolksbeek in sommige gevallen Eerkel water naar de Schipbeek voert.

Het oppervlak van al de Twentscho stroomgebieden is groot: binnen de grenzen van Overijssel 1700(10 hectares.

buiten // n n „ 245000 quot;

Te zamen 415000 quot; § 2. Foornaamste wateren.

De voornaamste wateren zijn:

De boven Schipbeek of Bunrserbeek, de Schipbeek, de Eolksbeek, de Hegge, de Almelosche Aa en hare verschillende takken, dc Dinkel en de Vecht.

De Eovenschipbeek, Enurserbeek of Aa, ontspringt oj) het Prnissisch grondgebied, treedt even beneden de Haarmolen .op Xederlandsch gebied, en vervolgt haren zeer kronkelenden loop langs Haaksbergen, tot de zoogenaamde Nieuwe sluis.

Op dit gedeelte van haren loop drijft zij den Oosterdorpel-en den Marktveldschen watermolen. Eij de Nieuwe sluis splitst zich de rivier in twee takken, waarvan de regter (die aanvan-delijk de Molenbeek heet en die den Diepenheimschen watermolen drijft) later de Hegge wordt, en de linker onder den naam van Schipbeek van 't Westervlier naar Deventer stroomt, aan quot;t Westervlier door eene sluis in den bovenmond der Hegge, met dit riviertje verbonden.

I5ij Sanderman, ontvangt de Schipbeek met den linkeroever het water, dat langs de Eolksbeek onder sommige omstandigheden uit de Eerkel wordt aangevoerd. Die beek is namelijk door eene hulpsluis, de Avinksluis, digt bij den bovenmond afgesloten.

Eij hooge standen op de Eerkel worden de schutten van die hulpsluis getrokken, en vormt de Holksbeek eene zijdelingsche ontlasting van de Berkel naar do Schipbeek.

De Regge ontstaat nit dat gedeelte van liet boven Schipbeek-

water, dat van omstreeks de Nieuwe sluis, langs den Diepen-heimschen watermolen, als Molenbeek afstroomt, en dat zich boven Goor vereenigt met de Regge die van de sluis bij 't Westervlier komt.

Even boven Goor scheidt zich de Regge weer in twee armen, waarvan de oostelijke of regter, onder den naam van Regge door Goor loopt, en ten behoeve van fabrieken is opgestuwd, en de westelijke of linker onder den naam van Oude Beek bewesten Goor omvloeit. Beneden Goor vereenigd, behoudt dit water den naam van Regge (of Boven-Regge) tot Exo, waar de groote kom van Vriezenveen en Almelo langs de Aa afwatert. De Boven-Regge ontvangt veel water op den regteroever, door de Zeldammerbeek, de Hagmolenbeek en dc Twickelsche vaart.

De Midden- en Beneden-Regge, te Exo gevormd door de zamenvloeijing van de Almelosche Aa en de Boven-Regge, stroomt langs het Rijssensclu; veer, Xijverdal, de Schuilenburg en Hankate naar de Nieuwe brug en de Laarbrug,-en stort zich even beneden deze laatste in de Vecht.

De kom van Almelo en Vriezenveen , die bij Exo op de Regge afwatert, strekt zich oostwaarts tot de heuvelen van Ootmarsum, Oldenzaal en Enschede uit, die haar van het Dinkel-dal schei-den en noordwaarts tot de hoogten van Ulzen, Itterbeek, de Striepe en Sibculo. Westwaarts is deze kom begrensd: in quot;t noorden door de hoogten van 't Heksel en Daarle, in 't zuiden door den dam tusschen de Twickelsche vaart en de Oelerbeek bij Karelshaven. Deze beek, bij den Noordmolen opgestuwd, voedt door een duiker de Twickelsche vaart.

De Dinkel in het oosten der provincie, beoosten de heuvelrei van Ootmarsum, Oldenzaal en Enschede gelegen, voert gedeeltelijk Duitsch, gedeeltelijk Nederlandsch water af en is de grootste tak van de Vecht.

De Vecht eindelijk, die in Pruissen ontspringt, en langs Scluittorf, Brandlicht en Nordhorn stroomt, ontvangt even beneden Neuenhaus, het water van de .Dinkel, en stroomt verder langs Emblicheim en quot;t Laar naar de Nederlandsche grenzen

bij Gramsbergen. Aanzienlijk versterkt door het water dat van de zijde van Koevorden wordt aangevoerd, (vroeger langs de Kleine Vecht, sedert 1860 door het kanaal van Koevorden) vervolgt de Vecht haren loop langs Hardenberg naar Ommen, en wordt beneden die plaats door liet water der Regge versterkt, waarna de rivier zich langs Vilsteren, Hessem en Dalfsen in het Zwarte water stort.

§ 3. Ineenvloeijing der stroomyebieden.

Het is niet gemakkelijk volkomen juist het oppervlak van 't stroomgebied van elke rivier of beek aan te geven, daar dit bij verschillende omstandigheden verschilt. Zoo zag men reeds uit de vorige korte omschrijving, dat soms de Schipbeek water uit den Berkel moet afvoeren, en op andere tijden niet. Soms vloeit al liet water der Boven-Schipbeek, (de arm, die naar Deventer vloeit, afgedamd zijnde) naar de Regge, soms niet. Bovendien treedt bij zeer hooge waterstanden, de Boven-Schipbeek uit hare boorden, en een gedeelte van haar water stroomt dan noordwaarts naar de Rutbeek, en komt in de beken, die tot het stroomgebied der Boven-Regge, en der kom van Almelo behooren. In die kom zelve is het stroomgebied van elke beek niet vast bepaald, maar vloeit er bijv. (naarmate van den waterstand) meer of minder water bezuiden Almelo af, langs de Weezebeek, dan benoorden die plaats langs de Hollander Graven. Door den aanleg der kanalen, het opstuwen der rivieren bij droogte, terwijl bij nat weder de stuwen openstaan, zijn al verder de oppervlakten der stroomgebieden, (bij zomerdroogte althans) gewijzigd. Bij de beschrijving van elke rivier of beek, zullen de daarop afwaterende oppervlakten in bijzonderheden worden opgegeven.

§ 4. Nalnurlijke toeslanden der stroomgebieden.

Het grootste gedeelte van het oppervlak dat op tie genoemde

5

rivieren afwatert, bestaat uit zandgrondeu, die, niet bevloeid of bebouwd zijnde, uit heidevelden bestaan. Overal waarlangs die riviertjes en beken, eene natuurlijke bevloeijing bij winter-standen geschiedt, vindt men meer of min goede groenlanden. Langs de Beneden-Dinkel, waarvoor omstreeks een kwart eeuw, aanmerkelijke verkortingen der kronkelende rivier hebben plaats gehad, beklagen sommigen zich, dat de vroegere groenlanden (door mindere bevloeijing) weer tot den staat van heide zijn teruggekeerd.

Op de hooger liggende gedeelten, kunnen dan ook alleen door aanhoudende sterke bemesting, verschillende landbouwproducten geteeld worden.

Kleilanden vindt men verder hoofdzakelijk langs de bovengedeelten der riviertjes in Duitschland, verder op de hoogten binnen de grenzen. O]) verschillende plaatsen bij Ootmarsum, Oldenzaal, Markelo, Rijssen worden steenen uit deze klei gebakken.

üe vroeger onverdeeld liggende heidevelden, zijn nu grooten-deels verdeeld, en, zoo al niet regelmatig bebouwd, toch op sloten gelegd, door boutcingels doorsneden, met dennenhout bezaaid enz.

Zandverstuivingen vindt men langs den regter Dinkelöever in Lutte, in Junne bezuiden de Yeclit, en op enkele andere punten.

Veenen worden in deze landstreek vooral gevonden: bezuiden de Vecht in Brucht, Bergentlieim, Mariënberg, den Ham, üaarle, Vriezen veen. Deze uitgebreide veenvlakte omgeeft de zandige hoogte van klooster Sibculo, en strekt zich tot onder Mander en over de grenzen uit. Kleinere oppervlakten veen, vindt men langs de Stouwsloot in Vriezen veen, tusschen Wierden en Nijverdal, onder Buurse en (in nog kleiner oppervlak) ook elders nog op verschillende plaatsen.

WIJZIGINGEN, IN HET STELSEL VAN AFWATERING GEBRAGT, DOOR DEN AANLEG VAN KANALEN NA 1851.

§ 5. Op de Vee hl.

In 1S53 is eene stuw op de Vecht gebouwd, in eene afsnijding even beneden den bovenmond der Dedemsvaart. Deze stuw heeft ten doel bij lage zomerstanden, de voeding van deze vaart te verzekeren. Zij stuwt het water op tot het peil van liet bovenpand der Dedemsvaart, zijnde S.00 A.P. Daar natuurlijk middelbaar zomerpeil 7.50 -|- A.P. teekent, en een zeer laag natuurlijk zomerpeil 7.00-f-A.P., zoo houdt deze stuw het water slechts 0.5 meter boven middelbaar, en 1.00 meter boven laag natuurlijk zomerwater. Daar bij middelbaar zomer-water reeds veel meer water langs de rivier afvloeit, dan tot voeding der vaarten op beide oevers noodig is, kan de stuw bij dien middelbaren stand reeds dikwerf open blijven, of ten dienste van doorvarende schepen geopend worden. Van stnwpeil of 8.00 -|- A.P., tot zomervloed (zijnde circa 1 meter hooger) en tot win-tervloed of 10.00 -t- A.P., blijft de stuw geheel open en heeft niet den minsten invloed op den waterstand.

Puim 4 kilometers boven Anc, is boven den mond der voormalige Kleine Vecht in 1851 eene tweede beweegbare stuw ge-

I

bouwd, met uevensliggeude sclmtsluis. Deze stuw houdt de Veclit bij zomerdroogte oji 9.25 ii 9.40 H- A.P.; middelbaar zomerwater was vroeger op dit punt 8.30 A.P., laag zomct-water 7.80 -f- A.P. '). Bij cene vrij afstroomende rivier van 8.80 -f- A.P., is er van elders gewoonlijk reeds voedingswater genoeg voor de kanalen, en kan de stuw open blijven, of althans, in liet belang der afwatering, nu en dan geopend worden. Hij /eer langdurige zomerdroogte is daarentegen niet altijd water genoeg voorhanden, om de kanalen op beide Vechtoevers op het volle peil te houden.

In 1860 is ecu kanaal van vrij groote afmetingen gereed gekomen, dienende voor scheepvaart en afwatering, van de Vecht boven de stuw, tot de grachten van Koevorden. Bij liooge R echtstanden wordt eene keersluis in den benedenmond van dit kanaal gesloten, eu dient eeu kanaal, lateraal aan de Vecht op den noordelijken oever tot Ane voor de afwatering. De verlaten Kleine Vecht is door eeu dam iu den benedenmond gesloten, zoodat het Vechtwater nu niet meer (als vroeger) in die Kleine Vecht kan terugloopen.

Boven de tweede Vechtstuw, of die van Haandrik, is bij den aanleg van het Koevordensche kanaal eene coupure op de Vecht gemaakt.

Uit de Dedemsvaart tusschen de sluizen 5 en (!, is een scheepvaartkanaal naar Ommen gegraven, dat tevens, (bij overlast van water op de vaart) tot afwatering naar de Vecht dient.

§ 0. Op de ïiegye.

Hij Hankate, alwaar het kanaal van Zwolle naar Almelo in de Hegge valt, die tot Egede ten dienste van die scheepvaartverbinding gekanaliseerd is, bestaat sedert 1853 eene wijde

^r) In tic vOvcrijsselschc waterenquot;' is, iu de tabel op blad/, 13ö, eene fout ingeslopen, in de hoogte der waterstanden, en den bodem der Vecht boven den Hardenberg. In 1S51 ontdekt, is die nu in de profillen van 1847 veranderd, en wordt later bij de beschrijving der Vecht ook verbeterd.

s

beweegbare stuw, die bij zomerdroogte het water op 5.70 A.P. houdt. De natuurlijke middelbare zomerwaterstand op dit puut is 5.30-f-A.P., de laagste stand bij ojjeti stuw, circa 4«.70 a 4.80 A.P., zomervloeden stijgen tot 5.90 a 0.00 A.P., en wintervloe-den tot 6.80 -t- A.P. De invloed van die stuw, welke het water slechts 0.4 meter boven middelbaren zomerstand houdt, verdwijnt reeds geheel beneden en bij Schuilenburg; in de eerste jaren na den bouw, toen tot 6.10 en 5.90 A.P. is gestuwd, was die invloed tot iets boven Schuilenburg merkbaar. Daar de stuw reeds bij 5.70 A.P. geheel open komt, blijft zij zonder invloed op zomer- noch wintervloeden.

De vroeger bestaan hebbende stuw van Schuilenburg, die veel te naauw was, stuwde 's zomers tot 6.50 A.P., en 's winters tot 6.80 -t- A.P.: middelbaar zomerwater was 6.10 A.P.'), en de opstuwing van 11—13 April, bij vrij veel afvoer van bovenwater, reikte dus tot 0.7 meter boven middelbaar zomerwater.

Onder die omstandigheden ontstond er nog 0.36 meter op-stuwing te Xijverdal, maar bij het veer van Rijssen verdween de invloed der opstuwing geheel.

(Hieruit blijkt de ongerijmdheid der bewering, dat de invloed der stuw van Hankate, tot Exo en Almelo zou reiken; immers de 1.10 nieter hooger stuwende stuw van Schuilenburg, was niet in staat, bij middelbaar water, de stand te Rijssen te verhoogen).

Verder is de stuw op de Hegge bij Schuilenburg weggeruimd, en door eene wijdere brug vervangen en zijn bij Exo en de Keurs nieuwe bruggen over de rivier gebouwd.

§ 7. Dour het kanaal naar Ahndu.

Het pand dat van de Hegge tot aan sluis 3, en tot de Snip-peling, op het Regge-peil van 5.70 A.P, wordt gehouden,

1) In de '/Oveiijsselsclie Waterenquot;, zai men op liet plaatje, voorstellende liet lengteprofil der Kegge, tijdens de proef van 11, 12 en 13 April 1847 over de opstnwing bij Seliuilenburg, vinden G.Ü0, 6.CO en 6.21. Daar eeliter later de vaste punten op dit deel der Kegge eirea 0.10 meter lager zijn gevonden, is nu de betere hoogtebepaling gevolgd.

il

en waarop bij Seiuiepman (op het Deventer kanaal) de keersluis gesloten wordt, als de rivier bij geopende stuw hooger stijgt, dient eenigermate als boezem of reservoir van water bij snellen was, maar die invloed is weinig merkbaar.

Van Egede, waar liet kanaal de Regge weer verlaat, tot sluis I-, eenige lumderde ellen beoosten de Hegge, gaat liet kanaal met de Hegge op en neer; dan sclmt men bij sluis 4 tot 7.50 -j- A.P. oj), en bij sluis ü tot 9.25 a 9.40-1-A.P. zijnde het Yeclrt-peil, der stuw bij Haandrik, dat zich 's zomers ook tot Almelo uitstrekt. Voert echter de Hollander graven (na veel gevallen regen) eene groote hoeveelheid water af, dan wordt liet kanaal van de Almelosche zijde gevoed, en stijgt dan het water boven gewoon kanaalpeil, dan wordt sluis 0 bij Vriezen veen gesloten. Deze sluis is (en met reden) gebouwd, om de waterkeering niet te verbreken, die steeds de gemeente Vriezenveen, langs de oost- en zuidzijde, tegen het water der Hollander graven lieeft beschermd. Die waterkeering door het kanaal gesneden wordende, moest op het punt van snijding eene sluis worden gebouwd. Om plaatselijke redenen is die sluis iets meer noordelijk gelegd, tegenover liet dorp, om de daar noodige brug over een der sluishoofden te kunnen leggen, maar zijn tevens de kanaaldijken, van de kade bij de Vriesche Aa tot die sluis, watervrij gemaakt.

De Hollander Graven valt door eene doorlaatbrug van 8 meter wijdte in 2 openingen (elk van I meters door een juk gescheiden) in het kanaal, en verlaat het kanaal door een dergelijke brug. Beide bruggen kunnen door schotbalken worden afgesloten. De opstuwing voor die bruggen bij zeer hoog water is hoogst onbeduidend, en bedraagt slechts weinige centimeters bij winterstanden. De groenlanden bezuiden Vriezenveen loozen op het kanaal beneden sluis 6, even als de bovengronden der veenen benoorden het dorp en in Daarle, door eenige kleine bruggen in den oostelijken kanaaldijk. In den laatsten tijd is echter een dier bruggen opgeruimd, en het water van bovengronden naar de groudduikers geleid, zooals later nader blijken zal.

10

§ 8. Door ket kanaal naar dn Feehl.

Door dit kanaal is, met liet oog op de verveeniug der tot Sibculo klimmende vlakte, eene gelieele wijziging moeten gebragt worden, in liet bestaande stelsel van afwatering.

De booge landen langs den zuidelijken Yecbtoever van Har-denberg naar Mariënberg, liggen op circa 9 u 10 meter boven A .P., ten zuidoosten van die landen ligt de groote en bellende veenvlakte, die in de rigting van liet kanaal op de hoogte ligt van 9.50 u 9.00 nieters boven A.P., maar naar Sibculo stijgt tot 12 en 13 meters boven A.P. De zandige ondergrond, die aan en benoorden bet kanaal op 7.50 A.P. ligt, klimt van lieverlede tot 10.00-f-A.P.; terwijl dan verder de zandlioogten van Sibculo, de Haar en de Striepe zieli tot 15 ii 20 meters boven A.P. verbeffen. ■

Bij den aanleg van bet kanaal zijn de uoodige maatregelen genomen, om liet water der bovengronden oji bet kanaal te kunnen loozen, die der benedengronden, in zooverre bunne lage ligging dit vordert, onder bet kanaal te doen afwateren door grond-duikers. Overlaten, werkende naar de zijde van Vecht en Hegge, zijn tot verzekering van bet kanaalpeil in dit pand aangebragt; in Loozen bij den dwarsduiker der doorlaatbruggen, quot; lladewijk « quot; grondduiker,

/' Bracht // n // en keersluis,

bij bet Scheidingspunt bij den grondduiker.

Monden later de wijken, die zuidwaarts in de veenen dringen, o]) het kanaal uit, dan kunnen deze overlaten, ook bij veel waterafvoer uit de veenen en hoogten tot Sibculo enz. bet kanaalpeil verzekeren, terwijl bovendien met de rinketten der sluizen 4 en 5 naar de Hegge kan worden gestroomd. Grondduikers zijn gebouwd:

Buiten de veenen in Loozen bij de doorlaatbruggen,

in lladewijk voor de beek van dien naam; en in de veenen: in Brucht,

in Bergentbeim.

11

bij (leu Kloosterdijk boven Mariëuberg;

in Beerze.

bij liet punt van scheiding.

In den laatsten tijd beeft men echter, verkeerdelijk, water der bovengronden naar de grondduikers afgeleid, wat niet kan goedgekeurd worden, en waarop zoo spoedig mogelijk moet worden teruggekomen.

In het noordelijk gedeelte doorsnijdt het kanaal naar de Vecht de lage streek gronden in Loozen, waarover zich van even buiten de grenzen naar de Koningsbrag het Vechtwater soms een uitweg baant, hetzij bij doorbraak of moedwillig doorsteken der dijken. Tot doorlating en overlating van dit water zijn de dijken in de Loozermars als overlaten bewerkt; zijn doorlaatbruggen van 10.CO meter wijdte (in gewone tijden door stuwnaalden gesloten) in de wederzijdsclie kanaaldijken gebouwd en is eeue 2 meters wijde dwarsduiker aangebragt, om het laatst achtergebleven inundatiewater (ua herstel der scheepvaart) af te tappen.

Van de grondduiker ten dienste der gewone afwatering is reeds gesproken.

Het inundatiewater stijgt slechts weinig boven kanaalpeil; ten overvloede kunnen de zuidelijk gelegen kanaalvakken, tegeu dien, tijdelijk iets te hoogen waterstand beschermd worden, door het plaatsen van stuwnaalden bij den grondduiker bij den lladewijker beek, of door liet sluiten der deuren bij de keersluis (tevens grondduiker en overlaat) in Brucht.

§ 9. Op de Schipbeek en Buurserbeek.

Het benedenste gedeelte der Schipbeek, van het glacis tot de Snippeling, is in 1855 gekanaliseerd, en bij die gelegenheid aanmerkelijk verdiept en verruimd. De Vestinggracht bezuiden de stad is, door uitbaggering eener geul (zoo noodig) en het aanleggen van een jaagpad, tot scheepvaartkanaal ingerigt en door eene schutsluis (met wegruiming van den vroegeren steenen

\2

aaiigeaardeii beer) met de haven van Deventer verbonden geworden. Met de rinketten der sluisdeuren kan gestroomd worden.

De kleine schutsluis naast de gieterij is tot strooming ingerigt.

Verder bovenwaarts zijn op enkele plaatsen nieuwe bruggen gebouwd, onder anderen eene ten dienste van den spoorweg.

Op de Eoven-Schipbeek is de hulpsluis van den Oosterdorpel-watermolen vervallen, en die linker rivierarm nu eenvoudig afgedamd. Alleen de schutten op den regterarm bi j den molen, blijven nu tot waterontlasting over.

Even beneden de Morsinkhofsbrug tegenover Haaksbergen, was dezen zomer (1870) de Schipbeek afgesloten door een aarden overlaat met zoden belegd. Het opstuwen geschiedde ten dienste van eene bleekerij.

§ 10. In de kvin eau Ahn.elu nu l^riezeuveeit.

De veranderingen in de afwatering sedert 1847 bestaan in deze kom daarin:

1°. Dat de landen bij Vriezenveen aan de oostzijde van liet kanaal, thans 07; het kanaal, en dus naar de Hegge bij Egede, en niet meer naar de Boven-Regge bij Exo afwateren;

2°. Dat daardoor de landen bewesten liet kanaal, ontlast zi jn van den aanvoer van liet bovenwater uit Vriezenveen.

Onmiddelijk nadat het kanaal in 1855 in gebruik was gesteld, is uit de waarnemingen aan verschillende peilschalen bewezen: dat de verlaagde stand (door minderen toevoer van bovenwater) der afwateringen bewesten liet kanaal, toch nog hooyer was dan de kanaalstand van 9.25 A.P. in het kanaal beneden sluis 6. De landen aan weerszijden van het kanaal waren dus in hunne afwatering verbeterd.

De afwatering langs de Hollander Graven, Loo-lee, Weeze-beek, is, door verdiepingswerken, uitgevoerd door het gemeentebestuur van Ambt Almelo, in de laatste jaren verbeterd.

Overigens is de toestand ongeveer dezelfde gebleven.

In geheel Overijssel zijn sedert 18-1-7 vele landen in cultuur gebragt.

TIL

VOEDING DKU TWENÏSCHTÏ WATEREN; INVLOED VAN ONTGINNINGEN EN BEBOUWING OP DENquot; TOESTAND DEK AFWATERING.

§ 11. Voeding der rivieren en heken.

De beken en rivieren van het stroomgebied in deze bladen behandeld, worden uitsluitend gevoed door het water, dat als regen en sneeuw nedervalt. Naarmate van den aard der gronden en ondergronden dringt een gedeelte van dit water in den grond, en wordt aan de werking der verdamping onttrokken. Stuit het digt ouder de oppervlakte op ondoordringbare kleilagen, dan vloeit het langs deze af, en komt later in den vorm van sprengen of bronnen weer te voorschijn: in het tegenovergestelde geval is de werking van dit gedeelte niet dadelijk op te sporen. Het gedeelte water dat langs het oppervlak afvloeit, voedt de beken en rivieren meer direct, maar ondergaat meer of minder verlies, naarmate de verdamping grooter of kleiner is.

De waterstand in de rivieren en beken hangt dus af; van de grootte van het stroomgebied, in verband met de meerdere of mindere doordringbaarheid van den bovengrond; van de gevallen regen in verband met de verdamping; terwijl ook de helling der oeverlanden en van het rivierbed, grooten invloed

1 leeft op de snelle of miiulei- snelle was en val van het water. Uit den aard der boven- of der benedengronden laat liet zicli verklaren: dat sommige rivieren en beken soms een groote hoeveelheid water aanvoeren, maar daarentegen bij weinig gevallen regen, geheel opdroegen; terwijl andere, soms van veel geringer stroomgebied, steeds in de grootste zomerdroogten onderaardsche voedingsbronnen blijven bezitten. Waarnemingen in de drooge jaren 1846, 1847, 1857, 1858 en 1859 gedaan, hebben daaromtrent het volgende geleerd;

1°. De Vecht en de Dinkel blijven altijd water afvoeren. Voor de vereenigde wateren van beide, daalt de massa soms tot 2 kub. meters per seennde, en wordt in zeer drooge tijden nog minder, globaal 1'/, knb. meter;

2°. De Boven-Sehipbeek houdt veelal eene geringe hoeveelheid water;

8°. In de heuvelen van Tubbergen, Ootmarsmn, de Kloosterhaar enz. blijven de Sprengen doorgaans altijd eenige (trouwens thans geringe) massa water leveren;

4o. Op hetzelfde oogenblik echter zijn de meer benedenwaarts liggende beken, bij en om Almelo, ja zelfs de Beneden-Regge zonder waterafvoer, en zijn de rivierbeddingen tusschen de dorpels of ondiepten, die er hier en daar in liggen, en de waterplanten, niets adders dan eene verzameling van stilstaande waterplassen.

Na langdurige droogten kan het dagen achter elkander sterk regenen, vóór al de zandgronden van water verzadigd zijn en de rivieren een aanmerkelijke afvoer van water verkrijgen. Eenmaal die gronden verzadigd zijnde en de rivieren stroomende, stijgen ze snel, vooral bij weinig verdamping.

Is de bovenkorst bij harden winter bevoren, en er valt een groote massa sneeuw, dan komen bij het snel smelten van die sneeuw groote massa's water in de rivieren , die dan hun hoogsten stand bereiken.

Veenen, vooral van groote diepte, zuigen veel water op, en laten dit slechts langzaam naar de beddingen der beken cn ri-

vieren afvloeijen. Bij zeer langdurige droogten, leveren ze toeli ook volstrekt geen water meer op, zooals onder anderen in 1857 en 1858 gebleken is.

§ 12. Invloed der bebouwing.

De meening is in Twen the vrij algemeen gevestigd, dat de massa water die naar de beken en rivieren afvloeit, tengevolge der verdeeling en ontginning van vroeger woest liggende heidevelden, sterk is toegenomen.

Doordien het land verdeeld is en op sloten gelegd, kunnen geene plassen meer op de heidevelden blijven staan, al liet gevallen regenwater vloeit dadelijk af en veroorzaakt hoogere standen (zoo beweert men) op de verschillende wateren.

De verkregen ondervinding bewijst echter de juistheid dezer stelling niet.

Het zal b.v. later blijken: dat de waterstanden met merkwaardige gelijkheid, zich sedert 1847 (hetjaar, dat regelmatige waarnemingen zijn aangevangen) herhalen: dat de hoogte van den zomer vloed van Juni 1856 dezelfde is, als die de zomer-vloed van 1809 bereikte. Misschien kan het volgende, tot verklaring van dit feit, dienen:

De verdeelde stukken grond worden gedeeltelijk tot bouwland ingerigt, en dan wordt de li arde bovenkorst gebroken, en de lossere omgebouwde grond, geschikter gemaakt tot opslurping van den gevallen regen. Een ander gedeelte wordt tot hout-cingels aangelegd, zijnde los opgeworpen aarden wallen, waarvan de grond uit twee nevenliggende sloten wordt verkregen.

In den regel hebben die sloten geene afwatering, zij vormen dus als 't ware boezems, tot tijdelijke waterberging, waar het water, (even als vroeger in de plassen) kan verdampen. De losse grond der cingels slurpt verder veel water in. Er heerscht dan ook in andere provinciën een ander denkbeeld over den invloed van ontginningen, en in Limburg hoort men soms de

Ui

stelling ontwikkelen: hoe meer ontginningen, hoe minder water naar de rivieren afvloeit.

Uit vraagstuk kan niet gehee^ opgelost worden, dan doorliet voeden van eene massa weerkundige waarnemingen van ; gevallen regen, verdamping van wateroppervlakten, van verschillende soorten gronden enz., bij de waarnemingen over waterhoogten en waterafvoer.

IV

miONDST-AOrKN WAAROP DK VK11BEÏKRINO DER AVWATERTXf!

IN TWEXTTIF. RUSTEN MOET.

§ I •'). lii'lumd dar winterrloeden. Hedijhivgev.

Er is reeds daarop gewezen: dat alleen die landen, zonder bemesting, tot de groenlanden belmoren, die regelmatig des winters door het water der rivieren bevloeid worden.

Eene verbetering der afwatering, die deze bevloeijing weg nam, hetzij door regelmatige bedijking der rivieren, hetzij door verlaging der wintervloeden, zou dus meer kwaad doen door het veranderen der groenlanden in heide, dan goed door het voorkomen van die hooge zomervloeden, die soms tijdelijke verliezen veroorzaken. Het streven moet dus alleen zijn: het voorkomen van die zomervloeden met behoud der wintervloeden.

Bedijkt men de kleinere rivieren, over hunne geheelelengte, dan zullen de aldus ingesloten wateren, die zich niet zijwaarts meer kunnen verspreiden, hooger worden en meer stroom op de rivieren ontstaan, dan bij onbedijkte oevers. Deze werking zal des te sterker zijn, naarmate de dijken digter aan de rivier zijn gelegen.

Nu is het wel mogelijk, zooals blijkt uit de Berkel boven Borculo, door duikers in de dijken oen geregeld stolsel van bo-

i

is

vloeijing te licliouden, e.enc be vloei jing die men nu geheel in de inagt heeft. Toch schijnt lt;le verhoogde waterstand, die een gevolg van de bedijking nioet zijn '), met liet oog op de afwatering der zijtakken iniiuler gewenscht te zijn. In geen geval mogen die bedijkingen vlak op de oevers worden aangelegd, maar moet er eene zekere breedte oeverlanden voor de dijken blijven liggen, om een groot profil van doorstrooming voor hel winterwater over te laten. Alleen bij zijdelingsche ontlastingen, zooals er nog zijn, kan liet bestaan van dijken ter beperking van die overlaten worden toegestaan.

Het is hier de plaats eenige oogenblikken bij die zi jdelingsche ontlastingen van het eene stroomgebied naar het andere stil te staan.

vj 14. Zij dal i/n (jxckf. ovtJnsti injrii.

Tot aan het jaar 1850 beeft steeds dat stelsel vnn zijdelingsche ontlasting, bij alle grootere of kleinere rivierverbeteringen o]) den voorgrond gestaan. Men stelde toen bijv. voor, om bet water van den 13oven-Rijn, zijwaarts door de Lijmers af te leiden naar den LTssel; h^ot water van die rivier over den Snippelingsdijk naar het Zwarte Water; het water van de Lek , veifts bij de Grebbe naar de Zuiderzee, links naar de Waal; het water van de Waal naar de Maas; van do Maas naar het Oude Maasje, enz.

Ook in Gelderland en Overijssel werd dit stelsel op de kleine riviertjes toegepast, en bijv. het water van de Berkel naar de Schipbeek afgeleid.

In de memorie van ] 850 der Inspecteurs van den Waterstaat Eerrand en van der Kun, over de verbetering der boofdviviereu.

I) \ cikeerdelijk wordt veelal uit de verhoogde waterstand ojj eene bedijkte rivier, besloten tot een hoogere bodemligging Dit is minder juist: verhoogde waterstand door bedijking, dus sterker stroom, zal eer verdieping van den bodem, cu daardoor weder eenigzins verminderde verboogiug van waterstand ten gevolge moeten liehben.

is voor liet eerst gewezen op de nadeeleu, aan deze zijdelingsche afleidingen eigen, en is aangedrongen op liet verlaten van dit stelsel, waarbij de bezwaren wel verplaatst, maar niet weggenomen worden. Ook bij de kleinere rivieren heuft dit stelsel groote (schoon dan ook gedeeltelijk andere) bezwaren. Het moge doelmatig zijn geweest, in een tijd dat vele landstreken nog woest lagen, en dat eenc afleiding van water door zulk een land weinig bezwaar had; thans nu overal de ontginning en bebouwing zoo zeer is toegenomen, schijnt het beter elke rivierverbetering in haar eigen stroomdal te doen plaats hebben.

Waar echter van oudsher zulke afleidingen bestaan, is het moeijelijk die eensklaps op te heflen, en zal men zich tevreden moeten stellen, ze van lieverlede te beperken.

§ 15. Invloed nan iigt;, vaanwe Ijnujcjen, stuiven, enz.

Algemeen iieerschen in Twenthe, (en ook elders, zelfs bij technici) geheel verkeerde denkbeelden over de opstuwing, die door een vernaauwing der rivier door eenc brug, stuw, sluis-of kunstwerk wordt veroorzaakt. Ook in de voorstellen van 1847, voorkomende in het werk: quot;de Overijsselsche Waterenquot;, is die invloed overdreven, en is veel te veel waarde gehecht aan het verruimen van bruggen.

Door den bouw der beweegbare stuwen op de A'echt en Hegge, bij Ane, Haandrik en 1 lankate, met welke men naar willekeur de rivier geheel of gedeeltelijk kan afsluiten, heeft men de ondervinding gekregen: dat eene vernaauwing van het profil der rivier tot de helft, en zelfs tot een derde der breedte, wanneer die vernaauwing in de strekking^der rivierlengte zeer kort is, nog slechts eenc hoogst onbeduidende opstuwing geeft.

Bij de behandeling der proeven met de stuwen wordt nader hierop teruggekomen, liet is bewezen dat die stuwen veel naauwer hadden kunnen zijn, en dat het geld, aan nuttelooze

20

wijdte besteed, nuttiger Imd kuunen besteed worden, aan het maken van afsnijdingen op de rivier.

Het is te hopen, dat die aandrang naar wijde bruggen, terwijl men de waterleidingen verwaarloost, zal ophouden; dat ook 's Rijks waterstaat niet verder op nuttelooze brug- en stuwwijdte zal aandringen; dat voor en na, de nuttelooze bruggen die hier en daar liggen, en van welke sommige bijna geen water afvoeren, zullen gesloopt en door duikers vervangen worden. Ja, men kan met reden beweren : dat de slechte afwatering in Twenthe voortspruit uit te groote brugwijdte. Bedenkt men toch, hoeveel geld bijv. aan den bouw, de herstelling, vernieuwing en het onderhond der bruggen tusschen Wierden, Almelo en Home, is ten koste gelegd, dan ziet men Ugtelijk in: dat met het geld, daar verspild, reeds sedert jaren de, beken zelve, in uitmuntenden staat van verbreeding en verdieping hadden kunnen zijn, en de afwatering, zelfs bij veel naanwere bruggen, beter verzekerd dan nn liet geval is.

Y.

DE BOVEN-SCHIPBEKK OF BUURSERBBEK.

^ 16. Loop, stroomgebied, oer kan (j.

Dit water ontstaat onder den naam van Aa, in het Almsiecker broek, op Pruissisch gebied, ruim een uur gaans bovenAhaus, vloeit langs Graes en Alstatte, en drijft even buiten de Neder-landsche grenzen de Haamolen, ook wel Rosmolen genaamd.

Het stroomgebied op Pruissisch gebied bevat (thans gemeten op de Pruissische stafkaart op do schaal van 1 ii 80000) 13770 hectares, gedeeltelijk veengrond, gedeeltelijk bebouwde gronden en heide. De beek blijft langen tijd eenig water afvoeren, bij /.omerdroogte, zoowel uit het veen, als uit bronnen in het heuvelachtig gedeelte; maar in 1847 droogde die toch geheel en al uit bij het huis Horst. Bij Alstatte bleven de bronnen nog zooveel water afvoeren, dat het kleine boven-slagrad van den Haarmolen kon gedreven worden. Omtrent den toestand in de befaamde drooge jaren 1857 en 1858 zijn geene gegevens bekend.

Bij de vrij groote droogte van Juni 1870 heeft de beek altijd eenig water afgevoerd.

De waterpassing van 1870 heeft, met hoogst onbeduidende verschillen, de in 1847 gevonden hoogten teruggegeven.

Van den Haarmolen vervolgt de beek onder den naam van

Buurserbeek, of ook wel Boveu-Schipbeek, liareu loo]) in lioofd-strekking westwaarts, en noordwestwaarts, met zeer veel kleine bogten en heeft op don noordelijken oever een zeer gering stroomgebied. De oorsprong van de beken, die naar Almelo of de Boven-Regge afvloeijen (Rntbeek, Hagmolenbeek, Markt-veldscbe beek), liggen zeer digt bij den noordelijken oever der Buurserbeek: op den linkeroever is liet stroomgebied (dat vele veenvlakten bevat) grooter eu strekt zicli tot even over de Geldersche grens uit. De voornaamste tak aldaar is de Zodde-beek. Het stroomgebied in Nederland bevat 8150 hectares, en dus het geheele stroomgebied bij de Nieuwe sluis 21920 hectares.

Tweemalen is de beek, van de grenzen tot bij de zoogenaamde Nieuwe Sluis opgestuwd, ten dienste der watermolens; eens bij de Oosterdorper watermolen, waar de vroegere hulpslnis op den zuidelijken tak of om vloed vervallen is, en door een dam vervangen, eens bij Marktvelde. De vroegere opstuwing bij den Rietmolen is sedert lange jaren reeds opgeruimd. Bij de zoogenaamde Nieuwe Sluis eindelijk, wordt in zekere tijden van het jaar, het water door stuwplanken en een aarden dam afgesloten. Op andere tijden vloeit het water af; deze toestand is het gevolg van vroegere overeenkomsten over de waterverdeeling.

De Buurserbeek, die geheel zonder opzigt ligt, en waarop coupures gemaakt worden, dammen gelegd enz. zonder dat eenig bestuur zich daarom bekommert, is zeer onregelmatig. Eene doorloopende peiling scheen mij, evenmin nis in 184-7, noodig of nuttig, alleen is de ligging en capaciteit der bruggen en molens nagegaan. Bijgevoegde Tabel I bevat een overzigt van den toestand in 1847 en in 1870.

T A B EL J.

GI5GEVËNS OMTRENT DEN TOESTAND

§17. ITatersta n den.

Even nis alle beken, die uit heuvelachtige streken ontstaan, en die niet alleen in de rigting van de rivier een groot verhang hebben, maar waar de helling der heuvelen zijdwaarts naaide rivier nog veel aanzienlijker is, is de Buursèrbeek onder-lievig aan zeer snellen was en daling van 't water.

Op het bovenste gedeelte zijn geene doorloopende waarnemingen geschied; bij den korten duur van zulk een vloed, zou men daar noodig hebben: of zelf registrerende peilschalen, die te duur zijn voor deze opneming, of goed betaalde en ontwikkelde waarnemers die zich moeite willen geven, om de hoogste standen gedurende elk etmaal op te sporen, en die (.lus voortdurend op den uitkijk zijn en dan geregeld hunne waarnemingen op schrift kunnen brengen, met alle aanmerkingen over de dooide beek geworpen dammen, en andere oorzaken die eene verandering in den waterspiegel kunnen verklaren. Zulke waarnemers moeijelijk te vinden zijnde, is slechts bij de waterpassing de waterstand langs do gelieele beek opgenomen, en nader op het eind van Augustus geconstateerd, en zijn gedurende de maanden rebruarij tot Augustus 1870 dagelijksche waarnemingen gedaan op twee punten van het beneden gedeelte der beek, en wel;

aan het vonder van Wientjes, boven do scheiding met de Diepenheimsche Molenbeek.

bij de brug van den zoogenaamden (reeds lang afgebroken) Rietmolen.

De standen in Eebruarij, die door afwisseling van vorst en dooi zeer onregelmatig zijn, verwaarloozende, had men in de maanden Maart—Augustus 1870:

Bij de Eietmolenbrug:

Maart. April. Mei. .luui. Juli. Aujr.

19.()5 10.05 ID.II 18.(53 18.80 19.1-7 18.87 18.58 18.52 18.17 1S.55 18. is

Bij Wientjes vonder: de hoogste.......

de laagste.......14.90 145« 11.5:3 14 14 141.!) 14 Ui

:17

Maart. April. Mei. Juni. Juli. Au;:.

j de hoogste stand 4.18 3.88 L.09 4.00 3.1)7 4.13

vervul bi' I

^J | de laagste stand 3.97 4.02 3.99 4.03 4.06 4.02

Tusschen beide punten ligt de opstuwing van den Marktveld-schen molen.

Men ziet uit deze opgaven, dat het verval tusschen die 2 punten, die circa 7 kilometers uit elkander liggen, zeer regelmatig is, vooral bij lage standen. Als gewoonlijk is bij hooge standen het verval soms iets grooter en vooral onregelmatiger, ofschoon hier slechts in geringe mate. De dagen van hoog en laag water stemmen ook gewoonlijk op beide punten overeen, zoodat de waarnemingen een voldoenden graad van naauwkeurig-heid bezitten.

De sterkste aanwassen van water waren:

In April 1870 bij de Ilietmolenbrug van 18.58 op 26 April

tot 19.05 quot; 30 //

dus 0.47 meter was in 4 dagen.

Bij Wientjes vonder van 14.56 op 26 April tot 15.17 quot; 30 quot;

dus 0.61 was in 4 dagen.

In Aug. 1870 bij de Ilietmolenbrug van 18.49 op 21lt; Aug.

tot 19.47 quot; 31 quot; dus 0.98 meter was in 7 dagen bij zomervloed.

Bij Wientjes vonder van 14.57 op 25 Augustus tot 15.34 quot; 31 quot;

dus 0.77 meters was in 6 dagen bij zomervloed.

Meer bovenwaarts is de aanwas vim water sneller, en dan gebeurt liet dat de noordelijke oever overstroomt en het water zich even beneden de llietbrug ') stort op de beken, die naar Almelo en de Boven-Eegge vloeijen.

In den kunstweg van Haaksbergen naar Enschedé vindt men dan ook vrij wijde bruggen over die beken, ofschoon tic aan-wonende eigenaars klagen, dat ze nog niet ruim genoeg zijn om het Schipbeek water af te voeren.

') Xiet te verwarren met de vroeger genoemde Jvietmoleubrmr.

§ 18 Gebreken in. de afwalennrj; middelen ter verbetering.

Het voornaamste gebrek in cle afwatering langs de Buurserbeek spruit voort uit den volkomen beerloozen toestand. Heeds sedert lang was liet bekend, dat de overvloeijing naar de Uutbeek hinderlijk is, en liet vooral zaak zou zijn, de beek bij de Harvelder of Warvelder schans te rigten, de afvoer bij de molens beter te regelen en te verbeteren.

In plaats van dit te doen, damt men de beek bezuiden het dorp Haaksbergen (bij de Morsinkhofsbrug) geheel af, en de hulpsluis van den Oosterdorpermoleu , door ouderdom instortende, wordt die niet door een nieuwe en betere vervangen, maar damt men eenvoudig den linkerarm af. eu vermindert men het profil van afstrooming.

Op andere plaatsen staat hinderlijk struikgewas langs de boorden, zonder dat het weggeruimd wordt.

Door een streng politie toezigt op de beek, zou de afwatering langs deze iets, maar niet genoegzaam gebaat worden. Onder de andere middelen ter verbetering komen in aanmerking;

1». Het maken eener coupure, lang 2920 meters, ter hoogte van de Warvelder schans, en wel van 636 meters boven de Koekoeksbrug tot -1lt;5 meters beneden de Onlandsbrug. De bodem bij den aanvang en het einde der coupure aannemende op 28.78 en 26.05 AP., ontstaat er een verval van 2.73 meter of 0.93 per kilometer.

Daardoor zal het overloopeu naar de Uutbeek voorkomen worden.

2°. Het wegruimen van den dam bij de Morsinkhofsbrug, en den bouw eener hulpsluis, in de plaats van de vervallen en afgedamde hulpsluis, bij den Oosterdorpermoleu.

3°. Het regelen der molenpeilen, zoodat de schutten bij het eerste berigt van hoog water bovenwaarts (dus veel vroeger dan nu) reeds getrokken worden.

4°. Het regelen der waterverdeeling bij de Nieuwe Sluis, niet naar den datum, maar naar de waterhoogte.

VI.

I) F, B KXKDF, x-sr JTIP15K F.K.

§ 19. Loop, stroomgebied^ verhang.

Het water dat door de zoogenaamde Nieuwe sluis, later dooide zoogenaamde Oude Sluis, naar 't Westervlier vloeit, endaar door eene sluis in verband staat met de Boven-Hegge, is groo-tendeels eene kunstmatig gegraven vaart, waarop de stad Deventer vroeger verschillende kunstwerken onderhield, die gedeeltelijk vervallen zijn.

Deze beek heeft van de scheiding met de Molenbeek, boven de Nieuwe Sluis tot bij Westervlier, een zeer onbeduidend stroomgebied op den regteroever, dat zich echter van daar verder naar beneden verbreedt, tot op den kruin der hoogten in Beusbergen en Markelo. Beneden die plaats wordt het nog breeder, en gaat langs de hoogten van Holten, langs den ouden zandweg (benoorden den straatweg) tot de Rinkelaar. Van hier gaat het zuidwaarts naar de Schipbeek terug, even beneden den mond der Boterhoek.

Van hier blijft het stroomgebied weêr meer op den oever liggen, terwijl een bermsloot op het beneden gedeelte, het water der Spildijkswetering opneemt.

Op den linkeroever heeft de Schipbeek beneden de Oude

Sluis eerst een gmot stroomgebied, zich uitstrekkende zuidwaarts en westwaarts tot aan de kade, die de Bolksbeek volgt. Beneden de Bolksbeek wordt liet weder veel kleiner en op het benedenste gedeelte, waar bermslooten, die naar de Dortiierbeek afwateren, den linkeroever volgen, heeft de Schipbeek bijna geen stroomgebied.

I Iet totale stroomgebied der Beneden-Schipbeek is groot: Op den linkeroever tot Neede en de Bolksbeek 4600 hectares. // // regteroever in Holten, Markelo, enz. 5450 « Verschillende kleinere vakken op beide oevers 2670 quot;

Te zamen . . 12720 hectares. Daarbij komt een gedeelte van liet water dat de Buurserbeek van 21920 hectares aanvoert, eu, voor liet vak beneden de Bolksbeek, het water dat door de Avinksluis uit de Berkel wordt aangevoerd.

De waterpassingen, thans langs de beek verrigt, hebben met onbeduidende verschillen, de in 1847 gevonden hoogten teruggegeven. De lengte en liet verval op dit gedeelte der beek. zijn in de volgende tabel vereenigd, waarin ter vergelijking de uitkomsten der opmetingen van 1847 ook zijn opgenomen. De lengten zijn aangenomen als in 1847. De laatste meting gaf een verschil in lengte van '/j procent, dat zeer verklaarbaar is, langs eene kronkelende beek.

GegeTens omtrent den toestand der Scliipbeek in 1847, 18o8, en 1869—70.

••51

^ 20. Oorzahen vav luttige waterdmiileii.

De waterstanden op de Schipbeek hangen af:

o. van liet water, dat door de Buurserbeek wordt aangevoerd; h. van het water, dat bij het trekken der sclmtten aan de Avinksluis, of wel door overvloeijing der oevers meer bovenwaarts, uit de Berkcl afvloeit, en zich met twee monden, de Lindemansbeek en de Bolksbeek, op de Schipbeek stort; c. van het invloeijen van LTsselwater op het benedengedeelte.

De aanvoer langs de Buurserbeek zal eenigermate vermeerderen , wanneer de overvloeijing beoosten Haaksbergen, noordwaarts naar de llutbeek, beteugeld of liever voorkomen is, door de voorgestelde verbetering op de beek zelve. De waterverdeeliug tussehen lleg'gc en Schipbeek, onveranderd blijvende, zal de waterafvoer naar de Schipbeek iets grooter kunnen worden dan zij thans is.

Daarentegen zal het zaak zijn, door verbeteringen op de Herkei, de werking der Bolksbeek te beteugelen, en dit zal eene grootere vermindering van wateraanvoer bewerken dan de vermeerdering bedraagt , door beteugeling van den overlaat naaide Rutbeek, veroorzaakt. Ten slotte zal dus de Schipbeek, beneden de Bolksbeek, minder water dan nu behoeven af te voeren.

Het is bekend dat de IJsselstanden te Deventer, die soms dalen tot 2 meters -f- A.P., en zelfs nog iets lager, in andere gevallen stijgen, tol de hoogte van liet hooge Schipbeekwater aan den mond of globaal 6.00 -f- A.P., en dnt zelfs bi j uitzondering standen voorkomen tot 7 a 7.50 -f- A.P.; ja, de stand van 17SI wordt op 8.26 -f- A.P. opgegeven. Hierbij moet wel daarop gelet worden dat liet [Jsselwater, dat uit den regteroever over den straatweg, naar de Snippelingsdijk stroomt, hooger staat dan het water op den Ussel aan de brug.

Aannemende dat met dien hoogsteu IJsselstand van 8.26 -|- A.P. is bedoeld de stand aan de Snippelingsdijk, dan is een blik op de Tabel 11 voldoende, om te doen zien dat het water dan

:VZ

zeef verre de Schipbeek oploopt , en de invloed van zoodanige instrooming van IJsselwater, en opstuwing van liet afkomende binnenwater zicli zeer verre kan doen gevoelen. Het zou niet te verwonderen zijn dat, tot den mond der Boterbeek, die invloed zich gevoelen liet.

Daar gedurende den tijd dezer laatste opmetingen (18(i9--1870) geen zeer hoog Ussel-water is voorgekomen, is het niet mogelijk geweest directe waarnemingen over de werking van liet Ussel- op iiet beekwater te doen.

De vraag doet zich voor: kan het nuttig zijn de Schipbeek door een afsluiting met sluizen en dijken, nan den invloed van zulk hoog IJsselwater te onttrekken ? Wij vermeenen die vraag ontkennend te moeten beantwoorden om de volgende redenen.

Vooreerst klimt de Ussel hoogst zelden tot die buitengewone hoogte, en brengt het vruchtbare IJsselwater altijd eenige slib op de landen. Ten tweede vallen die hooge LTsselstanden veelal te zamen met veel afvoer van beekwater, en de landen zouden dus (als de hooge Usselstand wat aanhield) verdrinken doorliet minder vruciitbare beekwater, in plaats van door liet meer vruchtbare IJsselwater. Het zou wel mogelijk zijn dit beekwater van Deventer af te leiden naar een lager punt des Ussels, waar afwatering altijd mogelijk bleef; maar de kosten van zulk een werk zouden buiten alle verhouding staan, met liet nut dat het kon aanbrengen.

Het zal daarom zaak zijn de Schipbeek op de tegenwoordige wijze op den Ussel te laten uitmonden.

21. Beschouwingen over de waterstanden, veroorzaakt door het bovenwater. Bodemligging.

Op bladz. •']•')7 der //Overijsselsche Waterenquot; vindt men eenige gegevens over de werking der JBoven-Schipbeek en der Bolksbeek. Men had toen van 14—18 Februarij 1817 :

Op de Bolksbeek bij den grindweg klimmende standen van 12.34 tot 113.24 Al'.

en bij het Westervlier van I2.(i2 quot; i-'5.27 r

Vnn 8— 1 :Z Apvil;

Op de .Bolksbeek bij den grindweg klimmende standen van 12.30 tot 13.2] -]-AP.

en bij liet Westervlitn¹ van 12. tS w 13.13 quot;

Van (1- !) Mei;

(Op de Bolkfsbeek bij den grindweg klimmende standen van 13.23 tot 13.20-f-AP.

en bij het Wester vlier van 13.38 » 13.40 »

De vloed van Februnrij gaf te Bathmen eenige dagen later 7.07 -f- AP., die van April 7.24-|-AP. en die van Mei 7.72 AP.

Thans heeft men waargenomen van 24—27 Maart 1870;

(Op de Bolksbeek bij den grindweg klimmende waterstanden van 12.7!) tot 13 57 AP.

en bij het Wester vlier « 12.7(! « 13.17 quot;

gevende eenige dagen later te Bathmen 7.68-r AP.

Tijdens de peiling der Bolksbeek in Mei vond men de waterspiegel bij den grindweg 13.48 AP.

te Westervlier was de waterstand toen 13.13 AP.

De laagste standen kwamen voor in liet bijzonder droogejaar 1858. Toevalligerwijze heeft toen juist eene waterpassing en peiling der beek van de Snippelingslnis tot Westervlier plaats gehad door den Ingenieur A. Simons. De toen gevonden lage waterstanden zijn reeds in tabel 11 opgenomen.

Merkwaardig is de gelijkheid van de bodcmligging bij de peilingen van 1847 en 1870. Op de bij dit verslag gevoegde 10 bladen lengte- en dwarsprofillen, is tevens de bodemligging der beek van 1847 met eene stippellijn aangegeven. Wel hebben zich hier en daar ondiepten verplaatst, diepe kolken in den bodem gevuld, terwijl op andere plaatsen nieuwe ontstaan zijn; maar over het algemeen kan men zeggen: dat de bodem van de beek in zijn geheel onveranderd is gebleven.

Hiervan is echter uitgezonderd, liet vak van Westervlier tot de Nieuwe Sluis, waar de beek thans in minder goeden toestand verkeert dan vroeger.

u

§ 22. JSenige gegeven» omtrent de Bolhéeek.

Het schijnt hier de plaats eenige gegevens te vereenigen van dat gedeelte der Bolksbeek, hetwelk op Overijsselsch gebied ligt. Bij de peiling in Mei 1870 was de toestand der beek als volgt:

35

De brug bij Sandeiman is 4.10 wijd in 2 openingen. n n n Broekman // 4.50 ,// // 1 opening. quot; spoorwegbrug // 14.80 « n 1 n

quot; brug in den grindweg// 18.70 n // G openingen. l)e overdreven brugwijdte in den spoorweg en den grindweg, op eene overal onmiddolijk op de oevers bekade beek, beeft hoegenaamd geen nut, en kan niet anders dan eene geldverspilling genoemd worden.

De waterstanden op de Eolksbeek zijn van Februarij tot Augustus 1870, dagelijks waargenomen op twee punten, namelijk :

Aan de brug bij Broekman 2195 meters boven den mond.

// // n in den grindweg 9008 // n » n De lioogste en laagste standen per maand waren van Maart— Augustus 1870 als volgt:

Bolksbeek in 1870.

Bij den grindweg:

Maart. April. Moi. Juni. Juli. Aug.

Hoogste stand: .... 13.57 12.86 13.48 12.50 12.66 13.24

Laagste // .... 12.53 12.34 12.49 12.34 12.38 12.33

Bij de brug van Broekman:

Hoogste stand: .... 11.98 11.80 11.98 11.42 11.44 11.68

Laagste // .... 11.55 11.38 11.42 11.18 11.22 11.14 Verval tussclien die punten:

j hoogste stand: 1.59 1.06 1.50 1.08 1.22 1.56

^1J \ laagste // 0.98 0.96 1.07 1.16 1.16 1.19 De sterkste was van water kwam voor:

Aan den grindweg van 12.65 op 23 Maart tot

13.57 // 27 quot; dus 0.92 meters

was in 4 dagen.

Hiermede stemde overeen, een was van water:

bij Broekman van 11.62 op 23 Maart tot

11.98 quot; 29 '/ dus 0.34 meters was

iu 6 da quot;'en.

36

Aan den grindweg van 12.81 op 2 Mei tot

13.48 quot; 7 quot; dus 0.fi7 meter was

in 5 dagen.

Hiermede stemde overeen een was van water:

bij Broekman van 11.72 op 2 Mei tot

11.98 // 7 quot; dus 0.36 meter was in

5 dagen.

Eindelijk steeg liet water:

Aan den grindweg van 12.66 op 28 Augustus tot

13.24 quot; 31 quot; dus 0.58 meter in 3 dagen, gevende een was

bij Broekman van 11.42 op 28 Augustus tot

1168 quot; 31 quot; dus 0.26 metersin

3 dagen.

Men ziet uit deze opgaven, dat de hoogte van den vloed naar beneden zeer verloopt, wat gedeeltelijk kan toegeschreven worden aan de aftapping van water langs de Lindemansbeek, maar nog meer aan de plotselijke opening der Avinksluis. Ook de doorbraken, die nu en dan in de kaden langs de Bolksbeek vallen, kunnen tot deze uitkomst hebben medegewerkt.

§ 23. Voornaamste gebreken in de afwatering langs de ftcldpheelc.

Deze zijn:

a. Onregelmatige toevoer van water uit de Berkel, langs de Bolksbeek, en diens regterarm, de Lindemansbeek;

b. Groote kromming en minder verhang beneden de Wippert, waar juist met het oog op de afwatering van het Holter-broek een lage stand der zomervloeden zeer gewenscht is;

c. Onregelmatige ligging van den bodem en kleinere kronkelingen der rivier.

Op het beneden gedeelte is de afwatering zeer verbeterd door de verdieping tusschen de Snippeling en liet glacis, ten gevolge der kanalisatiewerken; door liet verruimen der doorvaart in het glacis tot 6 meters wijdte; door de inrigting der vroegere kleine

87

schutsluis naast den molen tot strooming door liet aanbrengen van ijzeren valscliutten; door de mogelijkheid van strooming met de rinketten in de deuren der schutsluis aan de haven. Niettegenstaande de sluiting van den duiker aan de Yischmarkt, is op het beneden gedeelte de afwatering thans in beteren toestand dan in 1847.

Ook boven de Snippeling is de beek thans iets dieper dan toen, verder naar boven is die in 't geheel onveranderd gebleven met uitzondering van het gedeelte boven 't Wester vlier, dat achteruit is gegaan.

§ E4. Middelen ter verbetering.

Vijf verkortingen (sommigen zijn eigenlijk verzamelingen van verscheidene kleine elkander opvolgende coupures) zullen de afwatering zeer verbeteren. Ze zijn op de kaarten en in de lengteprofillen aangegeven en liggen op de volgende punten:

Coupure 1 bevat twee afsnijdingen, boven en beneden de Enklaarsbrug, ter lengte van circa 400 meters, waardoor de beek 80 meters verkort wordt. liet grootste voordeel dezer rectificatie bestaat in het wegnemen der talrijke schaaroevers in verschillende kleine bogten.

Coupure 2, even boven den mond der Lindemansbeek, snijdt drie kleine bogten af, voorkomt daardoor liet inscharen der oevers, en is lang 220 meters, gevende eene verkorting dei-beek van slechts 55 meters.

Coupure 3 ligt beneden do Hooge brug, en snijdt met hetzelfde doel als boven, 7 bogten af. De lengte der afsnijdingen bedraagt 875 meters, de verkorting der beek 130 meters.

Coupure 4, even boven de Jan Harmens brug, vervangt eene bogt van 130 meters door een regt gedeelte van 94 meters.

Coupure 5 eindelijk geeft een geheel nieuwen loop aan de beek over ruim 3 kilometers lengte. Aanvangende beneden de Jan Harmens brug, ter plaatse waar de beek zicli noordwaarts naar het Holterbroek wendt, doorsnijdt zij de heidegronden in

38

regte rigting over ruim 2700 meters lengte, valt boven de Landweerbrug weer in de beek, die bij en beneden de uitmonding (even als bij den bovenmond) gerigt wordt. De totale nieuwe rivierlengte bedraagt 308C meters en vervangt een riviervak van 4200 meters.

De oude bedding der beek, die dc afwateringen van liet Holterbroek opneemt , wordt even boven de Landweerbrug door een dam met duiker gesloten, welke duiker van een klep of schuif moet worden voorzien.

De bovenmond der Oude beek wordt insgelijks door een dam gesloten, die ten dienste der bevloeijing van het Holterbroek. van een duiker met schuif kan worden voorzien. Het Holterbroek komt daardoor in een uitmuntenden toestand van afwateringen bevloeijing; het verkrijgt een lager punt van uitloozing op de nieuwe Schipbeek, terwijl het afgesneden rivierbed, als boezem tot tijdelijke waterberging, bijv. bij een zomervloed, dienen kan.

Tusschen en boven deze vijf Coupures zal de bodem der beek verdiept moeten worden, zooals de profillen aanwijzen en wel globaal:

a. Van de Nieuwe Sluis tot Westervlier, bijna doorloopend

variëerende van 0.2 tot 0.5 meters diepte;

h. Van Westervlier tot circa een kilometer beneden de spoorwegbrug bijna doorloopend van 0.2 tot 0.5 meters diepte; 6*. Tusschen de Rozedamsbrug en Coupure 1, over circa 000

meters, gemiddeld 0.50 meters verdieping;

(l. Tusschen de Coupures 1 en 2 over circa G00 meters, gemiddeld diep 0.50 meters;

e. Tusschen de Coupures 2 en 3 bijna doorloopend over 1250

meters lengte, circa 0.50 meters diep;

/. Tusschen de Coupures 3 en 4, doorloopend over 550 meters, gemiddeld diep 0.50 meters;

rj. Tusschen de Coupures 4 en 5 bijna doorloopend, over 425 meters, ter diepte van 0.60 a 0.70 meters.

Met deze Coupures en verdiepingen zal het bed der beek voldoende ruimte aanbieden, wanneer door verbeteringen op de

]3erkel zelve, de aanvoer van water langs de Bolksbrng minder wordt.

In. verband daarmede, zou men nu de Lindemansbeek iu den bovenmond kunnen afdammen, en do werking als regterarm der i?olksbeek kunnen oplieffen. De Lindemansbeek zou als afwatering der belendende gronden kunnen behouden worden.

Vil.

UK HEGGK.

§ 2ö. Loop can de DiepmiUehusclte Molenbeek en de Booen-Re(j(je tut bij Goor. Stroomgebied.

De Diepenheimsclie Molenbeek, is eigenlijk do regterarm van de Jkmrserbeek, waarvan de Schipbeek de linkerarm is, die gedeeltelijk door kunst schijnt te zijn daargesteld.

Yolgens vroegere overeenkomsten, wordt in den zomer deze linkerarm, bij de zoogenaamde Nieuwe sluis, afgedamd, en vloeit dan al het water langs de Molenbeek af. Des winters daarentegen wordt (na opruiming van den dam bij de Nieuwe sluis) liet meeste water langs de Schipbeek afgevoerd.

Beneden den Diepenheimschen molen, wordt de beek nog bij het Nijenhuis opgestuwd, snijdt daarna den grindweg, en valt boven Goor in de Hegge.

Het verval op dit water in 18 L7, blijkt uit liet volgende tafeltje, dat uit de //Overijsselsche Waterenquot; bladz. 215 is overgenomen. Het kwam niet noodig voor dit niet zeer belangrijke watertje wederom op te nemen.

De Hegge, die van liet Westervlier komt en tiaar door eene schutsluis van de Schipbeek gescheiden is, dient aanvankelijk alleen tot afwatering der belendende gronden, en eenigermate voor de scheepvaart. Na door het stadje Diepenheim te zijn gestroomd, wordt het water daar beneden bij een brug met ijzeren valschut, opgestuwd, en vervolgt zijnen loop noordwaarts door lage groenlanden, tot zij door de Diepenheimsche Molenbeek versterkt wordt. Zijnen loop vervolgende, snijdt liet den spoorweg ten zuidwesten van Goor en splitst zich weldra in twee armen.

liet stroomgebied van dit gedeelte, dat is van de Molenbeek en de Hegge, tot aan de splitsing bij Goor in twee armen, strekt zich links uit tot den kruin der hoogten in Stokkum, Bensbergen en Hericke, en bevat regts slechts een klein oppervlak, ongeveer tot den grindweg van Goor tot bij de laan naar Weldam, en dan den zandweg zuidwaarts volgende, naar de

Leuskampsbrug boven de nieuwe sluis; vertier liet oppervlak tussehen Hegge, Molenbeek en Schipbeek. Het geheele oppervlak van, dit stroomgebied boven Goor kan op 2900 hectares gesteld worden. Plet bestaat gedeeltelijk uit de helling der reeds genoemde heuvelen, links uit bosschen en bouwlanden bij Die-penheim, Westervlier, Warmelo, Nijenlmis enz., en verder iiit vele lage gronden langs en tussehen beide beken.

§ 2G. Loop van (ruor naar Exo. Stroomgebied.

üe regterarm behoudt don naam van Hegge en doorsui jdt eerst den grindweg, daarna den straatweg in Goor, en vloeit noordwaarts langs fabrieken. Op dit gedeelte liggen:

eene kleine stuw bij de bleekerij,

eene ophaalbrug,

eene kleine stuw bij de Spechthorst.

Beneden deze neemt de rivier den linkerarm weer op, die onder den naam van Oude beek eerst den straatweg bewesten Goor heeft gesneden, en verder door lage gronden is gestroomd, en die even voor hare hereeniging met de Hegge de Holtdijks-beek heeft opgenomen.

Deze lloltdijksbeek ontstaat op hooge gronden in Beusbergen, op de grens van het stroomgebied der waterleiding van dien naam, die naar de Schipbeek stroomt.

Op verschillende kaarten zijn beide beken aan elkander ge-teekend, en schijnen dan eene waterverbinding (zonder verdeelpunt) tussehen Schipbeek en Hegge te vormen, die feitelijk niet bestaat. Die Holtdijksbeek ontvangt op den rogter- of zuidelijken oever, het water der noordelijke afhelling van llericke en van de lage gronden aan den voet dier hoogten; noordelijk heeft die weinig stroomgebied.

De Hegge vervolgt haren loop noordwaarts, snijdt den grindweg naar Goor bij de Barlosche brug (op sommige kaarten Krommansbrug) en blijft meest in lage landen, hier en daar door bouwkampen afgewisseld, tot Exo stroomen. Op den liu-

43

keroever is het stroomgebied zeer beperkt, en gaat niet eens tot de hooge landen van Enter, die als een eiland zich temidden der uitgebreide groenlanden verlieffen; liet blijft integendeel bijna vlak op den-oever liggen. Uitgebreider is bet stroomgebied van den regteroever, dat zich tot bijna aan den oever der Buurserbeek en tot aan de Oelerbeek bij Carelshaven uitstrekt. Hier neemt de Regge achtereenvolgens op:

De Poekbeek bij Goor, komende van de zijde van Marktvclde met een tak komende van Hengevelde;

De Zeidammer beek van de zijde van Eppenzolder en beoosten Hengevelde naar de Hegge stroomende;

De Hagmolenbeek, die in Rietbeek ontspringt en soms water uit de Buurserbeek ontvangt bij wintervloeden;

Te Twickelsche vaart eindelijk die zicli tot Carelshaven uitstrekt.

Het stroomgebied van de Hoven-Rogge, tnssehen de scheiding boven Goor en 't Exo, kan op 14200 hectares geschat worden, vormende met de 2900 hectares hoven Goor 17100 hectares.

De rivier voert echter, behalve het water van dit stroomgebied ook nog een gedeelte af van liet water, dat langs de Buurserbeek van 21020 hectares wordt aangevoerd.

De kleine stuw van Velten is thans opgeruimd, en twee nieuwe bruggen over dit gedeelte der rivier gebouwd sedert 1847. Deze bruggen zijn:

De Langevoortsbrug boven en de

Keurstbrng heneden den mond der Twickelsche vaart.

Overigens is de bodemligging der beek bijna overal gebleven zoo als zij in 1847 was.

§ 27. Da Hegge van Exo tot de Vecht. Loop. Stroomgebied.

Bij Exo valt de Almelosche Aa aan den regteroever in de Hegge, en voert het water aan dat van 50720 hectares in Overijssel en van 5850 hectares in Duitschland, te zamen van C2570 hectares afvloeit. Aldus aanzienlijk versterkt vloeit de

rivier met talrijke kleine bogten, eerst west, dan noordwest en eindelijk bijna noordwaarts, om zich bij Dmmewind in de Vecht te storten.

liet stroomgebied is bepaald:

Links door de hoogten van de Borkelt, Holten, Haarle en Hellendoorn. Benoorden deze wateren de Dammarkte en de landen in Lemele op de Hegge af. liet stroomgebied is verder beperkt door eene lijn van brug 8 over den top der Lemelerberg. Benoorden dezen berg wateren de landen van het Dalmsholtervlier en tot het Achterveld naar de Hegge af, waarvan het stroomgebied beneden de Nieuwe brug door de bouwlanden van Gietmen begrensd is.

liegtH behooren tot het onmiddelijk stroomgebied der Regge (buiten de later te behandelen kom van Almelo en Vriezenveen) de landen tot den kruin der hoogten van 't Heksel en Daarle, en de gronden bij den Ham tot liet kanaal oostwaarts, en de hooge gronden bij de Vogelenzang en de Vossenhaar noordwaarts. Op het beneden vak is het stroomgebied door de hoogten in Bestmen begrensd.

Het totale oppervlak dat naar de Kegge afwatert heeft de navolgende grootte;

Een deel van het water der Buurserbeek. - voor memorie.

Het onmiddelijk stroomgebied boven Exo . 17100 hectares.

De kom van Almelo en Vriezenveen . . . 62570 quot;

Onmiddelijk stroomgebied der Beneden-Regge

op den linkeroever......... 13700 quot;

// // regteroever.........16230 quot;

Te zamen (buiten de Buurserbeek) . . . 109600 hectares.

Op de Regge is sedert 1847 eene brug gebouwd bij Exo, beneden den mond der Almelosche Aa; onveranderd gebleven (in hoofdzaak) zijn die van Rijssen, Nij verdal, Hellendoorn, Nieuwe Brug en bij 't Laar. De naauwe stuw van Schuilenburg is weggebroken en door eene wijdere brug (zonder stuw) vervangen met behoud der oude molenbrug op den linkeroever, maar met

opruiming (lev Bornsche brug op den regteroever. Verder is in 1853 eene wijde stuw bij Hankate gebouwd, en de rivier verkort door ('éne coupure bij die stuw, en twee in Egede op liet gekanaliseerde Reggevak, verder door liet in werking treden eener in 1847 reeds gegraven, maar toen nog niet werkende coupure, beneden de Laarbrug.

§ 28. Jh: voornaamste zijtaklcen van de Hegge heneden ]ixo. Gegevens omtrent de Hegge.

De voomaaraste zijtakken zijn:

Op den linkeroever.

De Entergraven, ontstaande digt bij den noordelijken oever der Iloltdijksbeek en strocmende beoosten de hooge bouwlanden van Enter evenwijdig aan de Boven-Regge.

De Elsgraven, eveneens ontspringende digt bij den noordelijken oever der Iloltdijksbeek, en vloeijende door liet Entervcen, bewesten de hooge bouwlanden om.

Benoorden deze bouwlanden vereenigd, vloeit de beek onder den naam van Entergraven door liet buis Leijerweerd naar de Hegge, tussclien Exo en liet Rijssensche veer.

De Oosterhufsbeelc vloeit aan de oostzijde der liooge gronden van Rijssen naar de Regge.

De Maalgraven voert beneden Rijssen het water af der groote groenvlakte die zich zuidwaarts tot de Borkelt en oostwaarts tot den Keizer en den Ligtenberg uitstrekt, alsmede van de oostelijke helling der hoogten.

In Zuna en Noetseleu stroomen twee waterleidingen naar de Regge, wiens stroomgebied meer en meer beperkt wordt. Nog meer is dit het geval meer noordelijk bij Nijverdal en Hellendoom.

De waterleidingen uit West Dammarkte voeren, gedeeltelijk als zuidelijke bermsloot van het kanaal, het water naar de Regge, boven de stuw.

Beneden de stuw, voert de Lemelersloot het water van eene vrij aanzienlijke oppervlakte naar de Regge.

Beneden de Nieuwe brug eindelijk, vloeit het water af uit

46

de vlakten, noordwest van den Lemelerberg gelegen, en bekend onder den naam van Dalmsliolterveld, Lageveld en liet Flier.

Op den regteroever;

üc Almelosche Aa die later afzonderlijk behandeld wordt.

Drie waterleidingen uit Noiter en liet daarnaar genoemde veen.

Eene waterleiding van Oost DammarUe, komende van de Piksen en in de Regge vallende beneden Sclmilenbnrg.

Twee andere waterleidingen van Oost Dcmmarhte worden dooide ruime zuidelijke bermsloot van liet kanaal beoosten de Hegge opgenomen en langs deze naar de Regge gevoerd. Diezelfde bermsloot voert ook eenig water van de Daarlselie veenen naaide Hegge.

Beneden de stuw van Hankate, ontvangt de Hegge liet water der beneden gedeelten der waterleidingen van Oost Dammarkte, en verder liet water der linderleek, die gedeeltelijk als bermsloot den noordelijken kanaalboord volgt, en verder de Flier-weterhuj die het water uit het Hammervlier afvoert.

De voornaamste gegevens omtrent de Regge zijn in bijgevoegde Tabel III vereenigd.

GegeTens omtrent den toestand der Eegge van do Veclit tot liet

fc tot het Westervlier in de jaren 1847—1870.

47

§ 29. IVnrkiny der dv.we/n op de Hegge.

in 1S4lt;7 zijn eenige proeven genomen, omtrent de werking der stuw van SclmilenTmrg en na 1853 met de stuw van Han-kate. De lioofduitkomsten worden hier medegedeeld.

Bij den stand van middelbaar zomerwater op de Hegge, was de invloed der stuw van Sclmilenburg in April 181lt;7 als volgt: (men vergelijke de //Overijsselsche Waterenquot; bl. 396—398 en de noot op bl. van dit verslag).

11 April 1847 vrij afstroomende rivier bij:

Nieuwe brug. Hankate. Schuilenburg. Hellend. Nijverdal. Rijsscu. beneden boven

Om 12 uur 3.81 5.27 6.05 6.10 6.37 6.68 7.80 quot; 4 // 3.88 6.05 6.10 6.68

// 8 // 3.84 6.05 6.11 6.69

De rivier was dus iets wassende, de waterafvoer bedroeg omstreeks 4 kub. meters per secunde of iets meer.

Door bet geheel sluiten der stuw ') van 's morgens 10 tot 12 uur, als wanneer het water over de schutten begon te loopen, die op 6.48 A.P. lagen, klom liet water op

12 April om 12 uur te Schuilenburg:

van 6.11 tot 6.50 dus 0.39 meters.

te' Nijverdal: van 6.74 tot 6.76 dug 0.02 meters.

Toen bleef na 12 uur de stuw als overlaat werken en steeg hot water om 6 uur 's avonds:

te Schuilenburg; tot 6.80 dus 0.69 meter boven de vrije rivier. // Nijverdal: // 6.96 // 0.27 // n n // n Te Eijssen was het den 13 April 's middags om 12 uur op 7.94 -f A.P. dus 0.14 boven den stand der vrije rivier op den 11 April; maar daar de vrije rivier te Schuilenburg den 13 ook 0.09 meter was gewassen, spruit waarschijnlijk de verhooging grootendeels uit dien natuurlijken was, en slechts voor 0.05 meters uit de opstuwing voort.

Beneden de opstuwing (zonder zijdelingsche afleiding van het

T) Namelijk in zooverre dit mogelijk was; eene vrij aanzienlijke hoeveelheid lekwater bleef steeds afvloeijen.

|.s

rivierwater) daalde liet water te Hankate, tijdens liet stuwen, 0.;38 meter onder den natuurlijken stand, en klom bij liet openen der stuw tot 0.08 meter boven het natuurlijke peil. Hij de Nieuwe brug kreeg men eerst tijdens het stuwen 0.05 meter verlaging, later bij het openen der stuw 0.08 meter verhooginy van waterstand. Bij latere natuurlijke standen, dat is, bij minderen afvoer van bovenwater moet men ved lavger stuwen, en vormt zich boven de stuw minder verhang, dan bij grooteren waterafvoer. In de tabel bl. 370—377 der/'Overijsselsche quot;Waterenquot; kan men zien, dat het stuwen te Schuilenburg, onbeduidende invloed te llijssen en in 't geheel geen had ophooger gelegen punten.

Met de stuw van Hankate zijn de volgende proeven genomen :

Eerste sluiting der stuw op 21 Julij 1853 ') vrij afstroomende rivier:

om 5 uur 5.59 -f- A.P. Stuw gesloten. Peil '/ 5¹/₂ quot; 5.64 boven, 5.53 beneden, verval 0.11 meters, quot; 0 quot; 5.70 quot; 5.45 quot; quot; 0.25 n

quot; 12 // 5.975 quot; 5.12 » n 0.855 quot;

Toen 1.6 meter breedte aan stuwplanken weggeruimd:

Peilen om 12'h, uur 5.90 boven 5.25 beneden, verval 0.65 meter.

De doorvaart verruimd tot 3.7 meter breedte;

Peilen om 12²/» uur 5.80 boven, 5.45 beneden, verval 0.35 meter.

De doorvaart verruimd tot 10 meters:

Peilen om 12³/8 uur 5.70 boven, 5.60 beneden, verval 0.10 meter.

De doorvaart verruimd tot 10'/2 meters:

Peilen om 12⁴/» uur 5.70 boven, 5.65 beneden, verval 0.05 meter.

Tier zompen zijn toen door gevaren.

1

Er waren mij bevelen gegeven, om de stuw in den avond van 20 Julij

2

reeds te sluiten, en in verband daarmede waren waarnemingen aan de peilschaal te

3

het stuwpeil te bereiken, bleef de stuw den 20 en in den nacht op den 21 open. De burgemeester eener bovenliggende gemeente beklaagde zich op den 21 bij den Commissaris des Konings, te Hankate tegenwoordig, over het wegdrijven van hooi, door het stuwen des nachts......, (/af niet had planfs gnJtarJ.

4

Schuilenburg voorgeschreven op dien avond van uur tot uur. Daar het mij echter

If)

Te Schuilenburg was het. water dien dag onveranderlijk op (i.00 A.P., zoowel bij gesloten als bij open stuw.

Aan de Nieuwe brug daalde de natuurlijke waterstand van 3.79 -f A.P. om 8 uur tot 3.70 -h A.P. om 5 uur 's namiddags , en klom toen weer door het afkomende stuwwater. Het hoogste water (in den nacht) is niet waargenomen kunnen worden.

Den 1 en 2 Augustus 1853 gaf de stuwing de volgende uitkomst.

Vrij afstroomende rivier op maandag middag 1 uur 1 Augustus, Schuilenburg G.fiS , Hankate 5.68, mond der waterleiding van Oost-Dammarkte 5.10, Nieuwe brug 3.84 meter A.P.

Om 4 uur al de stuwnaalden buiten de doorvaart van 0 meters wijdte geplaatst, dus over 20 meters.

Open alleen de riolen, te zamen 1.6 meter wijd en fi meter wijdte aan stuwnaalden. Peilen 5.69 en 5.675. Het verval was dus bij afsluiting van ^:!l'_t der breedte slechts l'/s centimeter.

Den 1 Augustus is de stuw verder gesloten 's avonds tusschen 7 en 8 uur. Achtervolgende peilen en verval op 2 Augustus 1853.

Om 4 uur, boven 6.025, beneden 5.31, verval 0.715.

quot; 4''7 4 quot; quot; 6.05 n 5.29 n 0.76.

quot; 5 // // 6.05 // 5.28 // 0.77.

quot; 5¹ '2 quot; quot; 6.06 quot; 5.24 // 0.82.

» 6ⁱ/₂ quot; quot; 6.075 quot; 5.23 quot; 0.845.

Van nu af met de riolen gestroomd om te snelle was te voorkomen. Peilen:

Om ll'/j uur, boven 6.10, beneden 5.30, verval 0.80.

Om 12'/4 uur méér gestroomd. Peilen:

Om 12^:!/i uur, boven 6.10, beneden 5.35, verval 0.75.

Nu 4 meters breedte der stuwnaalden geopend;

Om 12 uur 52 min., boven 6.01, beneden 5.43, verval 0.59.

quot; 1 quot; 3 /' quot; 5.93 // 5.73 quot; 0.20.

quot; 1 quot; 12 quot; quot; 5.93 quot; 5.80 quot; 0.13.

Nu de doorvaart tot 8 meters verruimd zijnde, varen de schippers door de stuw om 1 uur 26 minuten.

50

Te Schuilenburg bleef liet peil onder liet stuwen 6.68 -j- A.P. even als vóór liet stuwen.

Te Nieuwe brug daalde de rivier den 2 Augustus 1853 van 2—4 uur des namiddags tot 3.65 -j- A.P. of 0.21 meter onder den stand van 3.86 om 6 uur des avonds van den 1 Augustus; liet afkomende stuwwater passeerde weer des nachts en is de hoogte niet waargenomen kunnen worden.

Ruim eene maand later, den 7 September 1853, is nogmaals eene proef omtrent de werking der stuw genomen door den Ingenieur van 's Rijks waterstaat, de heer Hesliusius.

liet water was bij Hankate opgestuwd tot 6.00 A.P. en stond beneden de stuw 5.40 A.P.

Om 1 uur stond het te Schuilenburg 0.62 A.P.

Op 5 punten werden piketten geslagen, langs den opgestuwden waterspiegel en toen 's avonds om T³.'/, uur de stuw gelteel geopend. Den volgenden morgen om 6V2 uur was de waterspiegel daar tot 5.66 -t- A.P. of zijn natuurlijk peil in dien toestand, afgeloopen. Bij meting vond men toen, dat die daling bij de stuw van 0.34 meter eene verlaging gaf op 1675 meters boven de stuw van 0.28 meters,

quot; 257 5 quot; quot; quot; quot; quot;0.26 quot;

quot; 3450 quot; quot; quot; » quot; 0.21 quot;

quot; 4300 quot; quot; quot; quot; quot; 0.11 quot;

quot; 5450 quot; f quot; quot; quot; 0.04 quot; en bij Schuilenburg //6560 h quot; quot; quot; quot;0.01 //

Deze proeven schijnen voldoende om over den invloed dei-stuwen , zoowel naar boven als naar beneden, juistere denkbeelden te vestigen.

Tevens zal uit die proeven de geringe invloed eener ver-naauwing over korte rivierlengte gebleken zijn.

§ 30. Beschouwingen over verschillende ivaterstanden.

Ligging van den rivierhodem..

Bij aandachtige beschouwing van Tabel III zal men het volgende ontwaren:

51

a. De waterstanden in 1847 door oeverbewoners als de lioogste in den winter van 1845—46 opgegeven, zijn veelal houyer, dan de hoogste die later, en wel in December 1866, direct zijn waargenomen en wel:

Te Nijverdal 0.12 meter,

quot; Rijssen 0.15 «

quot; Exo waarschijnlijk 0.35 meter, bij afleiding nit de waterhoogte aldaar van 1869.

Te Nienwe brug verschillen de opgaven slechts 0.02 meters en te Schnilenbnrg stemmen ze geheel overeen, ook vrij goed bij Goor en de Spechthorst. Te Hankate is de opgave van 184 7 klaarblijkelijk te laag geweest; reeds in 1851 en 1852 vondt men daar hoogere dan de opgegeven standen.

Is nu de waterstand bij Exo, Rijssen, Nijverdal werkelijk lager geworden, of waren de vroegere opgaven te hoog? Wij zouden geneigd zijn het laatste aan te nemen, daar toch de afleiding van een gedeelte van het Vriezenveensche water naar het kanaal, en langs dit naar de Midden-Regge, geen zoo groote invloed heeft kunnen hebben. En de verhooging die daarvan bij Hankate het gevolg had kunnen zijn, schijnt weggenomen door de drie coupures, aldaar bij de stuw en bij Egede gemaakt, en het kanaliseren van het tnsschenliggende riviervak.

In elk geval kan men zien:

dat in het algemeen de toestand in het geheel dezelfde is gebleven, en niets het bewijs levert van die steeds hooger enhooger wordende waterstanden, waarover wel eens geklaagd wordt.

De zomervloed van 1856 was algemeen bijna geheel Europa door Terwijl men die in Twenthe aan de stuw van Hankate (die n.b. open stond) toeschreef, weet men die langs de Waal (waar men toch bezwaarlijk over de stuw van Hankate kon klagen) aan de sluiting van liet St. Andrieskanaal, en elders weer aan wat anders. In Junij 1869, 13 jaren later en bijna op dezelfde dagen, zijn weer langs de Hegge nagenoeg dezelfde waterstanden waargenomen.

De verschillen zijn slechts:

Aan de Nieuwe brug in 1869, 0.01 meter layer.

Te Hankate // » 0.09 n n

quot; Schuilen burg // n 0.00 quot; koorjer.

quot; Nijverdal quot; quot; 0.17 // quot;

n Rijssen » quot; 0.05 quot; »

Vreemd is eene verhooging te Schuilen burg, waar intusschen de naauwere stuw door eene wijdere brug was vervangen, en de verlaging te Hankate, waar niets veranderd is. Bedenkt men echter dat de rivierbodem (ofschoon in zijn geheel onveranderd blijvende) toch locale wijzigingen ondergaat, dat hier eene ondiepte ontstaat, daar eene wegspoelt, dan zal men voorzigtig zijn met liet maken van gevolgtrekkingen, en eerder tot het besluit komen, dat ook bij zomervloeden de toestand niet veranderd is.

De verschillen bij zeer lage waterstanden zijn ligt te verklaren, en een dam, door schippers in de rivier gelegd, en die slechts gedeeltelijk wordt weggeruimd, kan zeer goed verklaren waarom bijv. de, lage standen van 1847 en 1858 minder regelmatig zijn dan de zomervloeden van 1856 en 1809. Die standen van 1847 en 1858 met elkander vergelijkende, vindt men:

Aan de Nieuwe brug in 1858 0.24 meter minder water dan in 1847.

Te Schuilenburg in 1858 0.01 meter meer water dan in 1847.

Beide verschillen zijn verklaarbaar uit de werking der stuw te Hankate, die het afloopen te Schuilenburg (bij die allerlaagste standen) belet.

De hoogere stand van laag water te Hijssen in 1858 (6.79 A.P. in plaats van 0.47 -j- A.P. in 1847) vindt zijne verklaring in de hoogere dorpels tot 0.05 - - A.P. toe, die thans beneden Rijssen voorkomen, en die in 1847 niet bestonden.

Vergelijkt men eindelijk de ligging van den rivierbodem in 1847 en 1870, dan ziet men dat de dorpels en kolken zich wel verplaatsen (zooals zoo even voor Rijssen is aangehaald) maar de geheele toestand toch genoegzaam dezelfde is gebleven.

.In er komen lange riviervakken voor, waarop bijna geene verandering te bespeuren is. Dit blijkt nog duidelijker uit de lengte- en dwarsprofillen die den toestand van 1847 en 1870 aangeven.

§ 31. Gebreken in de afwatering langs de Hegge.

Behalve liet gewone gebrek aan toezigt, waardoor liet mogelijk wordt, dat de schippers dammen door de rivier leggen zonder dat zulks belet wordt (niettegenstaande het besluit van 21 Eebruarij 1806 jaarlijks trouw wordt afgelezen) en bovendien volslagen gebrek aan onderhoud, zijn de voornaamste gebreken te zoeken in den kronkelenden loop en de daaruit ontstane schaaroevers, die, vooral in zandgronden, de neiging hebben om steeds verder in te vreten. Het wegnemen der grootste kronkelingen en het onder écne hand brengen, van het toezigt op de oevers, zullen de beste middelen ter verbetering zijn. Doordien de rivierbedding slechts een betrekkelijk klein gedeelte aan het profil bij wintemater uitmaakt, zal die verbetering door verkorting der rivier meer invloed hebben op de zomer- dan op de wintervloeden, wat juist gewenscht is. Brengt men dan tevens de riviergedeelten tusschen de coupures in een meer regelmatig verhang door uitdieping, en men hoogt de lage oevers overal tot zeker peil, bijv. 0.1 meter boven zomervloed op, zonder eigenlijke bekadingen of bedijkingen te maken, dan zal de stroom overal even sterk blijven en wederom eene reden tot verzanding (door te ruim profil) zijn weggenomen.

Het beste profil voor de coupures, bij benadering ook van lieverlede aan de geheele rivier te geven, is:

Een flaauw in twee vlakken hellende bodem, die bijv. in 't midden 1.50, aan de oevers 1 nieter diepte onder middelbaar water geeft, dan met hellingen van 2 op 1 tot middelbaar water opgaat, en dan onder hellingen van 4lt; op 1 naar de hoogte van 0.1 meter boven zomervloed of hooger doorgaat.

Wenschelijk zou het zijn overal een strook gronds langs beide rivierboorden (waar die hoog zijn) af te graven tot dat peil.

Maar die uitgave is in eens te g-root, zoodat meu zich zal moeten vergenoegen met langzamerhand tot dien toestand te naderen.

De bodembreedte is aangenomen van ü meters bij Exo tot 14 bij den mond, gevende eene breedte op den waterspiegel van 10 tot 18 meters, en eene halve meter daarboven van 14 tot23 meters.

§ 32. Middelen tot verbetering der afwatering.

Op de kaarten en in de proflllen zijn 63 coupures aangegeven, die de rivierlengte van 45850 tot 35520 meters verkorten, en op de volgende wijze verdeeld zijn langs de verschillende rivier-vakken , als;

Bovendien moet het oude rivierbed tusschen de coupures hier en daar eenige verdieping ondergaan, moeten eenige steile oevers worden afgeslecht, enz. De coupures bij welke (als het om onteigeningsbezwaren noodig bleek) nog andere combinatiën mogelijk zijn, blijven meest in lage gronden en altijd verwijderd van hoos'e bouwlanden.

Bij de berekening van kosten en de wijze van uitvoering

00

zal nader worden aangegeven, lioe deze afsnijdingen voor eu na, zonder bezwaar van de beneden liggenden, kunnen worden uitgevoerd.

De uitkomende specie der coupures wordt gebruikt:

1°. Tot liet afdammen eu dempen der oude beddingen of banken.

2°. Tot bet ophoogeu van overal voorkomende te lage terrein gedeelten.

o^u. Tot bet opboogen der lage oevers onder regelmatig afhellende verbauglijnen, ongeveer ter boogte der tegenwoordige zomer vloeden.

Die oude rivierarmen waarin afwateringen uitmonden, worden tot boezems voor deze beboudeu eu alleen aan deu benedenmond gesloten met dammen, waarin duikers met kleppen geplaatst worden.

vul

Dl) KOM VAN ALMELO KX VRIE'ZKNVKEN.

§ ■'} •]. Alyemeene hesckrijving van de watemt in daze kom, stroom (jebied.

De Almelosclie Aa, die bij Exo zich met de Boven Hegge vereenigt, wordt gevormd door de zamenvloeijing van verschillende beeken, ab:

De Stouwsloot uit Triezenveen.

De Hollandergraven, die uit de zamenvloeijing van de Vrie-zenveensche turfvaart en Loolee bij Pieter Nardus ontstaat.

De Almelosclie Aa, die door Almelo naar Beverdam stroomt.

De Weezebeek, die van de Bavinkel bezuiden Almelo naar de Almelosclie Au (of Nieuwe graven) vloeit.

De vereenigingspunten van deze wateren (die met zeer verschillend verhang afstroomen) liggen:

Van de Loolee en Vriezenveensche turfvaart bij Pieter Nardus.

Van de hieruit ontstane Hollandergraven en de Stouwsloot, even boven of benoorden de groote brug in den straatweg beoosten Wierden.

Van de Aa (zooals het vereenigde water nu genoemd wordt) met de Almelosclie Aa of Nieuwe graven, digt bij Beverdam en Barvoorde, nadat die Almelosclie Aa alvorens de Weezebeek

57

heeft opgenomen. Het water van de vereenigcle riviertjes de Aa valt dan bij Exo in de Hegge.

De scheidingspunten van deze verschillende wateren liggen;

Van de Loolee en de Almelosche Aa beoosten Almelo bezuiden het Hagen vonder, dat in de laan van het Jagershuis ligt.

Van de Loolee en de Weezebeek meer bovenwaarts op de Loolee in Brektum, terwijl tusschen deze beide scheidingspunten nog uit den linkeroever der Loolee eenig water bij hooge standen naar en dooide bruggen (in den straatweg van Almelo naar de Ba vinkei gelegen) stroomt, welk water dan later naar de Weezebeek afvloeit.

Het stoomgebied van al deze wateren, die bij Exo op de Hegge loozen, wordt begrensd;

Van Exo noordwaarts door de hoogten van Nieuwstad, Wierden , 't Loo, Heksel en Daarle, dan door eene naauw merkbare waterscheiding oostwaarts naar den westelijken kanaaldijk en deze volgende in zuid-oostelijke rigting tot de doorlaatbruggen bij de Hollander graven. Beoosten het kanaal maakt de keerkade, die Vriezenveen langs de zuid- en oostzijde dekt, de waterscheiding, en daarna in hoofdzaak de l'aterswal tot aan de hoogten van Sibculo. Langs de kruinen der hoogten van Sibculo en de Striepe, verder van Itterbeek en Ulzen, bereikt men de grensscheiding met het Dinkeldal, welke door de hoogten bewesten Oostmarsum en beoosten Oldenzaal en Enschede wordt gevormd, üe Deler, Aseler en Zenderensche beek, die bij Karelshaven slechts door een dam van de Twikkelsche vaart is gescheiden, vormt aan die zijde de laatste beek van de kom van Almelo cn Vriezenveen, die bij Exo afwatert.

Het geheel stroomgebied beslaat eene oppervlakte;

op Nederlandsch grondgebied van . . . 56720 hectaren.

•t vreemd // quot;... 5850 //

te zamen // ... 02570 « § .LL Ligging der lauden in, de aangeduide landstreek.

Het stroomgebied dezer beeken bevat deels zeer hooge hen-

58

velaclitiye gedeelten, deels vlakkere bouw- en heidegronden, deels nog lagere groenlanden, terwijl ook in Daarle, Vriezen-veen, Geesteren aanzienlijke veenvlakten worden aangetroffen.

Terwijl de laagste terreinpunten bij Exo tot 8.C m. A.P. dalen, klimmen de hoogste bij Ulzen tot 65, bij Oldenzaal tot meer dan 70 in. -j- A.P., terwijl de hoogten bewesten Oot-marsnm waarschijnlijk nog hooger zijn.

Meer in bijzonderheden afdalende, is de ligging der landen als volgt:

a. Kom der Stonwsloot.

Deze bestaat uit landen, liggende van 9 m. -I- A.P. benoorden de groote brug bij Wierden tot 10 m. f- A.P. bij de waterscheiding in Daarle.

Naar het kanaal toe, dus oostwaarts, liggen de landen ook ongeveer op de hoogte van 10 m. -f- A.P. of iets lager, maar de landen westwaarts klimmen in 't Loo en 't Ileksel tot 20 a 17 m. A.P.

b. Landen langs de Hollander graven.

Deze liggen weinig boven 9 ra. A.P. bij den straatweg in Wierden en op 10.5 ra. -f- A.P. bij Pieter Nardus, in een vrij regelmatig afbellend vlak.

c. Landen langs de Turfvaart in Vriezenveen, enz.

Beginnende op 10.5 ra. -f- A.P. bij Pieter Nardus, klimmen

de landen tot ruim 11 m. -r A.P. tegenover het oosteind van Vriezenveen en dan langs den Paterswal noordwaarts tot circa 20 m. -h A.P. in Sibculo, terwijl de klimming langs de Turfvaart tol, liet Langeveen bi j de Bruinehaar ongeveer even sterk is.

cl. Langs de Loolee blijft het terrein genoegzaam waterpas op 10.5 m. A.P. van Pieter Nardus zuidwaarts tot beoosten Almelo, maar klimt dan tot circa 11.5 bij Brektum en dan nog iets sterker naar Zenderen, enz. Oostwaarts van de Loolee is eerst de klimming niet zeer sterk, maar wordt sterker hoe meer men tot de rij hoogten nadert, die de grensscheiding met het Dinkeldal vormen.

e. Langs de Weezebeek daalt het terrein het sterkst, en

59

wel van 11.5 u 11 m. A.P. hi Brektum en bij Ik vin kei tot 9.5 aan den mond der Weezebeek in de Almelosclie Aa.

/. Iets minder sterk is de daling langs de Almelosche Aa van de splitsing der wateren bezuiden liet Hagenvonder dooide stad naar Be ver dam.

§ 35. Gegevens der verschillende wateren iu de kom van Almelo en Vriezenveen.

De afstanden, ligging van bodems en waterstanden en de waterbreedten, vindt men in de volgende tafels vereenigd:

«. Rivier de Aa van E.vo tot de tjrnr/ van Wierden.

Ligsrins; bovcu A.l'.

Men ziet uit deze opgave dat de rivier zeer onregelmatig in breedte zoowel als in diepte is.

Vergeleken met de opgaven van 1847 , i.s de toestand op dit vak weinig veranderd. De verzanding beneden Barvoorde ligt nog volkomen even boog, bij den mond der Almelosche Aa is de bodem thans iets dieper, bij de brug te Wierden iets hoo-ger gevonden.

60

h. Hollander yraven van de brug hij Wierden lot de scheiding even boven Pieter Nardus.

Vergeleken met 1847 is de bodem veel verdiept, bij Pieter Nardus 0.45 m., maar nog niet genoeg meer benedenwaarts. Zoo ligt b. v. de bodem der beek beneden en boven het kanaal 0.70 en 1.15 m. kootjer dan de dorpels der doorlaatbruggen die o]) 8.00 m. A.P zijn gelegd.

I; Waterstand van 19 April 18G9. Den 20 April bij de peiling naar Exo gevallen tot S.77 ■ A.P.

^T

!'■

\

l

De waterstand was bij deze peiling zeer laag, de sloot zeer ■ onregelmatig in breedte, liet verhang onregelmatig door natuurlijke ondiepten. Boven de brug in den grindweg was er geen stroomende beek meer.

d. ScJdpshot of turfvaart van Fieter Nardus naar het oosteinde van Vriezemeen.

03

Ofschoon cle bodemligging tusschen Pieter Nardus en de sclici-diug boven liet Hagenvoncler zeer door uitdieping is verbeterd, wat ook meer bovenwaarts liet geval is, blijft dit genoegzaam horizontale vak beter geschikt voor scheepvaart dan voor afwatering.

Wanneer men de op dit vak en nog iets daarboven verrigte arbeid had besteed aan verbetering in de rigting der Weezebeek, dus in de rigting van het yrooUte verval in plaats van, als nu, in de rigting van het kleinste verval, zon de afwatering nog meer gebaat zijn.

') quot;Waterspiegel van 9 Juni 1809, zijnde een zomervloed. De waterstand bij de Hollander graven opgegeven van JU April 9.98 -h A.P. is een lage stand. -) Deze en volgende waterstanden zijn die van den zomervloed op 9 Juni 1809.

63

ƒ. Verval van de Demmerbrng onder Tuhhergen tot de Stroetmanshrur/

onder M'cerseio.

Men ziet dat van den mond der Spriekerbeek de bodem plot-selijk rijst en bovenwaarts van dit punt weinig verval aanwijst.

fit

h. Verval lantjs het heneden gedeelte der Nieuwe graven of Almelosche yla heneden de Biggen, het terrein over eene coupure door het Windrnolenhroek tot de Kikvorsch, en langs de Weezebeeh van de Kikvorsch tot de hrng in den straatroeg hij de Bavinkel.

Ligginü- boven A.P.

Men ziet uit deze opgaven dat, terwijl de bodem der Wee-zebeek thans dieper ligt dan vroeger, dus verbeterd is, bet beneden gedeelte der Almeloscbe An daarentegen eer slechter dan beter is geworden.

(i.j

§ •](). Jieschoiiwingen over kat bestaande xtehel van, afwatering en over de daarin gemaakte veranderingen miert 1847.

Men is geneigd ann te nemen, dut in vroegere tijden de afwatering dour Almelo de lioofd/ank is geweest, maar dat die van lieverlede bedorven is geworden door den lionw van molen-stuwen, vernaauwingen in de stad enz. Ware deze veronderstelling juist, dan zou de Hollander graven (blijkbaar eene ge-gravene vaart) moeten beschouwd worden als eene noordelijke zijdelingsclic afleiding, en de Weezebeek als eene poging tot zuidelijke afleiding van liet bovenwalen-. Daar deze echter tus-scben de Loolee en de Bavin kei brug zeer onvolledig is, en ook de overloop van water uaar de doorlaatbruggen weinig te beduiden heeft, stijgt bet water spoedig inde boven Loolee, stroomt bet verdeelpunt bezuiden het llagenvouder voorbij en noordwaarts naar de Hollander graven toe. De rivier stroomt als 't ware verkeerd, het water maakt een zeer grooten omweg en de Hollander graven wordt met te veel water belast.

Reeds in I 847 is op dien verkeerden loop van het water gewezen en aangetoond. dat de rigting langs de Weezebeek de beste is tot afvoer van het bovenwater.

Bij de afwatering van zoovele landen naar de Aa, en wel van landen die op zeer verschillende hoogte zijn gelegen, speelt de waterspiegel op de Hegge bij Exo eene hoofdrol. Daar tijdens de metingen van I S Mi en IS17 geen hoog water is kunnen waargenomen worden, heeft men zich toen moeten vergenoegen met de aanduidingen van de oeverbewoners. Deze wezen punten aan tot waar het water was gewassen. en die punten lagen te Exo op 10.10 m. -f A.P. Naar aanleiding van latere waarnemingen schijnt dit hoogtecijfer overdreven. In December 1869 is een stand van 9.60 H- A.P. waargenomen, en uit deze laat zich een stand van 9.70 m. -f- A. F. in December 1866 afleiden.

Die stand nu was op andere punten der Regge buitengewoon hoog. en slechts weinig beneden de aanduidingen van vroegere

r.d

waterstmulcii. Met vrij iïvooten graad van zekevlieid kan 9.SU A. 1^J. «« nis Iioogsten stand, die te wachten is, worden aangenomen.

Het, stroomgebied der kom van Triazen veen en Almelo is in de /'Ovorijsselsche Waterenquot; opgegeven als (iS 100 hectaren. Thans is het bevonden te zijn 62570 hectaren of 5830 hectaren kleiner. Dit verschil spruit liooi'dzakelijk voort (behalve uit kleinere vergissingen bij liet meten op kaarten, die in 1847 nog niet zoo naauwkeurig waren als nu) uit de wijziging, die het kanaal naar Almelo in de afwatering heeft gebragt. Het gedeelte der gemeente Vriezenveen, heoosten het kanaal en he-zuiden de waterscheiding met de Daarlsche beek gelegen, dat in 1847 nog naar de Stouwsloot afwaterde, vloeit nu op het kanaal en limgs dit naar de Kegge bij Hankate. Niet alleen is dus de afwatering van dit gedeelte van Vriezenveen verbeterd, ook de landen langs de Stouwsloot zijn eenigzins gebaat en de waterstand te Exo kan iets lager zijn geworden, niet echter in die mate als de cijfers 9.80 en 10.10 -|- A.P. aanwijzen. Lk blijf geneigd deze laatste opgave der inwoners in 1847 gedaan, als overdreven te beschouwen en den feitelijk hoogsten stand van vroeger een weinig boven !).80, bijv. op 9.85 a 9.90-)-A.P. te. bepalen.

Als hoogste zomerstand, zoowel bij den beruchten zomervloed van 1850 (die in bijna geheel Europa is voorgekomen) als bij dien van I8fi9, kan 8.90 a 8.95 ■ A.P. worden aangenomen.

§ •⁰)7. (remijzigde ïvzujteit mutrmti hist ■ttelsel van afwater'my voor (Je how van Ahmlo en Vriezenveen aan te 'neiiii'/n.

Met liet oog op een hoogsten waterstand van 10.10 -t- A.P. bij Exo, in 1847 aangenomen, waaruit een hoogste zomervloed van circa 1 meter lager of van 9.10 -f- A.P. kan worden afgeleid, scheen het onmogelijk eene goede afwatering der landen langs de Stouwsloot (op 9.0 a 9.5 A.P. gelegen) in de rig-ting van Exo te verkrijgen.

Van daar het voorstel om alleen liet ingedijkte bovenwater

«7

dei' Hollniuler jfmven naar Exo Ie doen afvloei jeu, maai'om aan de Stonwsloot eene nieuwe afwatering' naar de Midden-llegge te u'even.

ïlians, nu men weet dat de waterstand te Exo minder hoog klimt, eeniger mate ook als een gevolg der afleiding van Vrie-zeuveenscli water naar de Midden-llegge, is liet zaak te onderzoeken : of wel zulke ingri jpende plannen noodig zijn ; of niet Exo als punt van loozing kan behouden worden ?

Ik meen die vraag thans toestemmend te moeten beantwoorden.

Door de voorgestelde verbeteringen op de Hegge zal de hoogste zomerstmid bi j Exo dalen, en zonder overdrijving mag daarop gerekend worden dat die tot S.40 _j- A.i'. kan teruggebragt worden. Bij zoodanige hoogte van zomervloed zal het mogelijk zijn de afwatering naar Exo te behouden, mits het water der hooger liggende landen, tusschen kaden besloten, eerst te Exo het water der lager liggende landen ontmoete.

5 38. !'oorstelh'/u tof eerlieteriug dar afmttering in de kaïn run Almelo en I riezeiireeu.

Xaar aanleiding van het voorgaande stel ik voor:

1°. Om de Weezebeek van de Loolce ii\ Brektnm langs de Havinkelbrug tot aan de Kikvorschbrug te verdiepen , zooals op de, lengte en dwarsproflllen is aangegeven. (Het profil boven de Bavinkel is niet in teekening gebragt , daar het gemeentebestuur van Ambt Almelo tot verbetering van dit gedeelte heeft besloten.)

2°. Om van de Kikvorschbrug (even bezuiden de plas, genaamd de Sumpel) eene nieuwe waterleiding door het Windmolenbroek te graven naar de Almelose,he Aa of Nieuwe graven bij de. Biggen.

Deze coupure wordt lang.....

De gemiddelde diepte is.....

De bodem, afhellende van 8.80 tot 8.3(1

-j- A.P. is breed

met taluds van :! on 1.

68

.'i¹¹. De Nieuwe graven of Mmelosche Aa wordt beneden de Biggen over 1400 meters lengte uitgediept in een afbellend vlak van 8 .'50 tot 8.07 -f. A.P.

-1°. Ue vereenigde Aa, beneden den mond der Almelosche Aa en tot aan de Hegge, wordt over eene bodemsbreedte van 6 meters in een afbellend vlak gebragt van 8.07 -(- A.P. bij den mond der Almelosche Aa tot 7.00-f-A.P. bij de Hegge, en regelmatig bekaad op de hoogte van 9.8 A.P.

50. Het water der Hollander graven wordt op het gebied van Wierden, even als op dat van Ambt Almelo, regelmatig bekaad ook tot die hoogte van 9.8 -f- A.P., en blijft af-vloeijen door de oostelijke twee openingen, wijd Jl.7 meter, der groote brug bij Wierden.

(j⁰ Het water der Stouwsloot blijft afvloeijen door de westelijke opening, wijd 5.9 meter, der groote brug bij Wierden, en volgt verder als bermsloot, door eene kade o]) 9.8 A.P. van de Aa wateren gescheiden, deze rivier tot Exo. Onder de brug te Wierden wordt de tweede opening aan de westzijde, wijd 5.5 meter, tot scheidings-dam der wateren ingerigt. Tot deze bermsloot naar Exo kunnen hier en daar takken van de Aa, poelen enz. benut worden. .

Door deze verbeteringen wordt:

a. de Loolee naar Almelo en tot Pieter Nardus ontlast van water; h. insgelijks de Hollander graven van Pieter Nardus tot de

brug van Wierden;

r. de Aa van de groote brug bij Wierden tot aan den mond der Almelosche Aa wordt eveneens ontlast, bovendien nog door de afleiding der Stouwsloot als bermsloot;

il. de Almelosche Aa wordt ontlast e» door minder toevoer

van boven, en door minder toevoer langs de Weezebeek; e. de Schipsloot van Pieter Nardus naar Vriezenveen wordt gebaat door de te wachten lagere standen bij Pieter Nardus, een noodzakelijk gevolg van minderen aanvoer door de Loolee:

69

J. de beeken uit Weerselo eu Tubborgeu worden eveneens

gebaat door de lagere standen op de Loolee;

(j. het water van hetzelfde oppervlak als nu blijft naar Exo afwateren, maar het water tier hoogere en lagere gronden blijft beter van elkander gescheiden, en dat der hoogere landen belemmert de afwatering der lagere landen niet langer.

^ 39. Hesdiouwingm over de vroeger voorgestelde afwatermg der landen langs de Slou wsloot vaar de Midden-Regge.

Ju 1847 heb ik, rekenende op hoogere standen te Exo dan die gebleken zijn voor te komen, aangeraden om ile geheele Stouwsloot tot Wierden noordwaarts naar de Midden-Hegge bij Egede te doen afwateren.

Sedert dien tijd is, door de graving van het kanaal naar Almelo, een gedeelte van liet Vriezen veensche water direct naar de Regge geleid; daardoor is de Stouwsloot ontlast geworden. De ruime zuidelijke bermsloot van het kanaal tusschen de sluizen 1. eu ü, voert thans veel water, ook van het zuidelijk gedeelte der vroegere Daarlsche beek naar de Regge af, en meer en meer wordt, al verveenende, de loop van het water noordwaarts gerigt.

Zooals ik de eer had mondeling reeds in Juli 11. aan Uwe vergadering mede te deelen, acht ik het wenschelijk dat al liet water van gronden, die op liet kanaalpeil van 7.50-f-A.P. kunnen afwateren, dns alle landen op 8.0-j-A.P. ofhoogergelegen, naar dat kanaalpand loozen, met verruiming zoo noodig der loozingsmiddelen bij sluis 4. Al verveenende zal men dan in de hoofdrigting van de Stouwsloot eene wijk krijgen, die latei-met een paar sluisjes nog tot 8.4 A.P. kan opschutten. Is men zoover, dan kan de afwatering der Stouwsloot door de brug van Wierden naar Exo vervallen, en benut worden tot hevloeijmg met water uit de Boven-Regge.

De afleiding der Stouwsloot noordwaarts, van lieverlede tot stand gebragt, zal dan de Regge bij Exo eenigzins ontlasten, eu de verlaging van waterstand aldaar zal gunstig terugwerken

70

op de afwiitering van alle bovenliggende landen, zoowel naaide zijde der Boven-Regge als naar de zijde van Almelo.

Door deze minder kostbare voorziening in de afwatering van Almelo en Vriezenveen, vervalt liet vroeger door den heer Maas Geesteranus geopperde plan, om van Barvoorde een kanaal westwaarts te graven door vrij liooge gronden, uitmondende in de Hegge bij Achteres. De uitvoering van dit plan, waarvan de details op een der bladen lengte en dwarsprotillen zijn aangegeven, zou vrij duur zijn en ik lieb daarom gemeend aan het thans voorgestelde voldoende plan eener bermsloot van de groote brug bij Wierden tot Exo de voorkeur te moeten geven.

IV

m: dinkki,.

vj l-ll. hooi), xtrDUHKjc.huul, lenyte.

Deze rivier ontspringt in vrij heuvelaclitig terrein in Pruis-sen, benoorden Koesfeld, en stroomt in noordelijke rig-ting verschillende molens drijvende, langs Heek, Nienborg, Epe en Gronan naar de .Vederlandsclie grens ten zuidwesten van het zoogenaamde Drieland, waar de grenzen van Prnissen, Hanover en Nederland te zamen komen. Benoorden Losser raakt de rivier, die verder tot het Stokkenspik op Nederlandsch gebied blijft, nog even de Prnissisclie grenzen.

Het stroomgebied is westwaarts begrensd door de lijn, die van Broek op Prnissiscb gebied in noordelijke rigting even beoosten Enschedé en Oldenzaal naar het Rondeveld loopt, om daarna tusschen de buurschappen Yolthe en Rossum door, de hoogten bewesten Ootmarsnm te bereiken. Oostwaarts strekt liet stroomgebied van het jNcderlandsche riviergedeelte zich tot beoosten de stad Bentheim uit, en nadert bewesten Hrandlecht meer en meer tot de Xederlandsche grenzen. Het geheele op-pervlak dat naar de Diukel afwatert, beslaat 85350 hectaren, waarvan 3^350 hectaren op Nederlandscli en (»200(1 hectaren op Hanoversch en Westfaalsch gebied.

GlegeYens omtrent den toestand van de Dinkel op liet Nederlandscli gebied in de jaren 1847, 1870 en 1871,