I

Vak 83

Qj

vC'Vl .

OORDENBOEK

VAN

NEDERLAND

DOOR

IP. PI- quot;W I T IK -A- Is/L F.

EEESTE DEEL.

GOEDKOOPE UITGAVE.

AMSTERDAM ' - _#

SCHELTEMA k HOLKEMA. EN C. L. BRINKMAN.

■t

48

AAEDEIJKSKUNDI6

WOORDENBOE

VAN

NEDERLAND.

AAEDBIJKSKIINIIB

WOORDENBOEK

van

NEDERLAND

door

F. H. quot;W I T K -A_ IM: F.

EEESÏE DEEL.

AMSTERDAM f fr-SCHELTEMA amp; HOLKEMA. en C. L. BRINKMAN.

VOORBERICHT.

Het zal den schrijver van dit Aardrijkskundig Woordenboek de schoonste voldoening zijn, als zij, die aan zijn arbeid hunne hooggewaardeerde goedkeuring gehecht hebben, ook verder, bij het gébruik maken daarvan, ontivaren mogen, dat het zijn ernstig streven is geweest, een zoo volledig, zoo juist mogelijk werk te leveren.

Hij maakt tevens van dit Voorbericht gebruik om — ook uit naam des Uitgevers — aan allen, die hem in het voltooien van zijne niet gemakkelijke taak zoo krachtig en zoo hoogst welwillend geschraagd hebben, zijn innigen, warmen dank toe te brengen.

Amsterdam, 18 Maart 1877.

Verklaring van eenige verkortingen.

Aa, beek in de Pruiss. prov. West falen en de Geld. gem. Gendringen. Zij valt bij Ulft in den Ouden IJssel.

Aa, beekje in de Koord-Brab. gemeenten Reusel enHooge-en-Lage-Mierde. Het valt in de Reusel.

Aa, riv. in Noord-Brab., komende uit de Peel, en vloeiende over of langs de gem. Someren, Asten, Li erop. Vlierden, Helmond, Aarle-Rixtel, Beek-en-Donk, Gemert, Erp, Veghel, Schijndel, Dinther, Heeswijk, Ber-licnm, den Dungen en 's Hertogenbosch.

Aa of Weerreis, beekje, ontspringende in Antwerpen en loopende door de N. Brab. gem. Zundert, Rijsbergen en Princenhage, vallende te Breda in de Merk.

Aa, beekje dat langs de Overijsselscbe dorpen Hengelo en Borne naar de Almelosche-Aa vloeit.

Aa, bovenpand van den Krommen-Angstel, in de Utr. gem. Ruwiel.

Aa (ter), verkorte naam van het TJtrechtsche dorp Nieuwer-ter-Aa.

Aabroek, pold. onder Princenhage, 93 bund, groot.

Aagdorp of Aagtdorp, buurt in de gem. en 2500 el Z. O. van 't N. Holl. dorp Schoorl. Oudtijds stonden er de adellijke huizen Poelenburg en Hazendaal.

Aagdorperpolder, pold. in de gem. Schoorl, groot 189 bund.

Aagtekerke, gein. op het eil. Walcheren, prov. Zeeland, tusschen Domburg, Oostkapellc, Grijpskerke en Melis-cn-Mariakerke. Zij is ruim 844 bund, groot, en telde in 1822 345, in 1840 380 en in 1870 444 inw. De Hervormden maakten in laatstgen. jaar een getal van 430, de Christ. Ger. 14 uit. De grond, uit zanderige klei bestaande, dient voor een groot deel tot akkerland. De voornaamste veldvruchten zijn tarwe, boonen, erwten, gerst en aardappelen. Behalve het dorp Aagtekerke, bevat de gem. slechts verspreide woningen, waaronder de bouwhoeve het Klooster, ter plaatse van het vroegere convent Waterlooswerve, dat aldaar onder Flo-ris V (1290) was gesticht.

Het dorp Aagtekerke, 2 u. noordw. van Middelburg, bezit in de herv. kerk een marmeren gedenkteeken, ter eere van den edelman Hendrik Thibaut.

Aagtendijk (st.), dijk langs het IJ, van Beverwijk tot aan de VlietsJoot bij Assendelft.

I

2

Aaijen, buurt in de Limb. gem. en i u. zuid. van Bergen.

Aalbeek, buurt in de Limb, gemeenten Hulsberg en Wijnandsrade, in 1840 met 330, in 1860 met 333 imv.

Aalbertsberg, prachtig en historisch belangrijk landgoed in de N. Holl. gem. Bloemendaal.

Aalburg, dorp in de N. Brab. gem. Wijk-en-Aalburg, in 1S40 met 486 inw. Bisschop Bernulf van Utrecht erkende in 1108 het recht der abdij van st. ïruiden op het bezit der kerk te „Alburc.quot; De Herv. kerk, de eenigo van het d., staat op den dijk.

AalburgSChe-polder, pold. in de gem. Wijk-en-Aalburg, gr. 289 bund.

Aalden, kerkbuurt in de Drcnthsche gem. Zweeloo, 1300 el ten z. w. van het hoofddorp. In 1840 telde het 11C-, in 1860 134 inw. De kerk is die der Christ. Ger. gemeente Aalden.

Aalderinkhoek, buurt in de Overijsselsche gem. Ambt-Almelo.

Aalkeet-Binnen-Polder, pold. in de Z. Eoll. gemeenten Maasland en Vlaardinger-Ambacht, 414 bund, groot.

Aalkeet-Buiten-Polder, pold. in de Z. Holl. gemeenten Maasland en Vlaardinger-Ambacht, 730 bund, groot.

Aalsmeer, gem. in Noord-Holland, omringd door de gem. Haarlemmermeer, Niemver-Amstel, Uithoorn en Leymuiden, saamgesteld uit het Kennemer-Ambacht Aalsmeer, de Rijnl. heerl. Kalslagen en Kudelstaart, en Stichtsch-Kudelstaart. Zij was tot 31 Dee. 1861 2969 bund, groot, doch heeft door de veranderde grensscheiding naar de zijde van Leymuiden, sinds 1 Januari 1865, eenc uitgestrektheid van 3310 bunders. De grond bestaat grootendeels uit veen, doch in de drooggemaakte polders ten deele uit klei. Vroeger was het grootste deel uitgevcend, doch in de 17de eeuw zijn de Stom- en de Hornmeer, en in den jongsten tijd ook de Zwarte-polder en de Poelpolder drooggemaakt. Thans zijn nog alleen naar de zijde van Leymuiden veenplassen. Do ingezetenen, in 1822 1976, in 1840 2515 en in 1870 3083, vinden in bloem-, boom- en aardbezie-kweekerij, visscherij, landbouw, veenderij en veeteelt middelen van bestaan. Bij de telling voor 1860 onderscheidde men hen in 1272 Herv., 3 Hem., 20 Cbr. Afg. (Chr. Ger.), 724 Doopsgez., 6 Ev. Luth., 3 Herst. Luth , 519 R. Kath., 110 Oud-Roomsehen en 14 Isr.

Het grooto, fraaie dorp Aalsmeer, aan de ringvaart van den Haarlemmermeer, heeft eene schoone Herv., eeno Doopsgez. en eeno Oud-Room-sche kerk en door zijne bloem- en boomkweekerijen een bevallig aanzien. In 1203 verklaarden de ingezetenen van Aalsmeer zich tegen Ada en den Graaf van Loon en voor Graaf Willem I. De Doopsgez. gem. te Aalsmeer-op-den-Uitweg-in-de-Nieuwe-Vermaning, en die te Aalsmeer-op-den-Uitweg-in-de-Oudc-Vermaning waren do beide laatsten, die niet tot de Algemeene Societeit behoorden.

3

Aalsmeer-en-Kampsterpolder, pold. in do Gron. gem. Oldehovc, 193 bunders groot.

Aalst, d. in de Gold. gem. en i u. oost. van Poederoijen, in 1S40 met 481, in 18G0 met 518 inw. Het behoorde vroeger aan de abdij te Werden en komt omstreeks 983 onder den naam Alisti voor. Er is eeno Herv. kerk.

Aalst, buurt in de Geld. gem. en i u. zuidoost van Lienden. Zij bad in 1840 305, en in 1860 201 inw. Men ziet er het fraaie heerenhuis Kolverschoten.

Aalst, gem. in Noord-Brab., tussehen de gem. Gostel-en-Blaarthem, Stratum, Zes-Gehuchten, Heeze en Waalre. Zij is 922 bund, groot en heeft een zandigen bodem. De ingezetenen, in 1S22 ten getale van 531, 1840 van 573, en 1870 van 640, zijn allen R.-Kath. en bestaan bijna uitsluitend van den landbouw. De gem. bevat het d. Aalst of Kerkeind, aan de Tongelreep, in 1860 met 77 huizen, do buurt Laareind met 40 h., het geh. Eikenrode met 20 h., en het geh. Achtereind met 10 h.

Het d. Aalst heeft door zijn aanleg aanleiding gegeven tot het gezegde „lang en smal als Aalst.quot; In 711 komt het reeds voor onder den naam Haestlo. Het ligt 1 u. ten Z. van Eindhoven.

Aalstraat, geh. in de N. Brab. gem. en 500 el van het dorp Gilze.

Aalsum, dorp in Oost-Dongeradeel, oen klein half uur noordw. van Dokkum. Vroeger stonden er de staten Stinstra en Mokkema. Er is cene Herv. kerk. In 1840 had het 536 inw. (waarvan 230 in de voorst, dc Streek bij Dokkum), in 1870 570.

Aalsum, geh. in de Gron. gem. en 4 u. W. van Oldehove.

Aalsumerpolder, pold. in de gem. Oldehove, 50 bunders groot.

Aalsvoort of Aalsfort, geh. in de N. Brab. gem. Herpen.

Aalten, kant. in 't arr. Zutphen, bevattende de 3 gem. Aalten, Dinx-perloo en Winterswijk.

Aalten, gem. in de prov. Gelderland, begrensd door de gem. Winterswijk, Lichtenvoorde, Wisch, Gendringen en Dinxperlo, alsmede door de Pruiss. prov. Westfalen. Zij beslaat 8260 bund., bestaat uit zandgrond en voor een klein ged. uit afgegraven hoog veen, en wordt doorsneden door dc Aaltensche-beek. Zij bevat het vlek Aalten, in 1S60 met 285, het steedje Bredevoort met 166, en de buurten Lintelo met 161, Barlo met 89, Dale met 81, Uzerlo met 71, Haast met 52 en Heurne met 46 h. Dc gem. telde in 1832 5012, in 1840 6368, in 1870 6063 inw. Naar hunne gezindte onderscheidden zij zich in 1860 in 4441 Ned. Herv., 1 Waalsch Herv., 494 Chr. Ger., 3 Doopsgez., 12 Ev. Luth., 1065 R. Kath. en 76 Isr. Landbouw en fabriekwezen zijn er de hoofdbronnen van bestaan.

Het vlek Aalten, in 1840 met 2136, in 1860 met 2003 inw., ligt aan de Aaltensche-beek en heeft tot middelpunt het op do helling eens heuvels gelegen marktveld, waarop de oude, groote Herv. kerk staat. De overige

1*

4

kerkgcb. zijn die der R. Kath. en der Chr. Geref. De fabrieken leveren katoenen stoffen, bombazijn, diemet, leder, steenen, dakpannen, enz. Aalten werd in de 12de eeuw Alathen en Aladnon geschreven. Het behoorde toen tot de heerl., later graafsch. Lohn, een Munstersch en Geldersch leen.

Aaltensche-Beek, of Slingerbeek, beekje dat in Westfalen ontspringt, door de gem. Winterswijk, Aalten en Wisch loopt, zich in de Bielhemmerbeek en Slinge deelt, en in den Ouden-IJssel valt.

Aam, kleine bmirt aan de Lingo, in de Geld. gem. Eist.

Aamsveen, hoog veen op de grenzen van de Overijss. gem. Lonneker en de Prniss. prov. Westfalen.

Aan-en-Genderdijke-Polder, pold. in het oosten der Zecuwsche gem. Zaamslag, bedijkt in 1654 en 300 bund, groot.

Aanreeperdiep, beekje in de Drenthsche gemeenten Beilen en Assen, dat met het Amerdiep het Duurserdiep vormt.

Aanschot, buurt in de N. Brab. gem. en J u. zuidoost van het dorp Son. Het had in 1860, met den Heuvel, 161 inw.

Aanwas, buurt in de N. Brab. gem. Ossendrecht, in 1840 met -201, in 1860 met 195 inw.

Aanwas (de), polder in de gem. Steenbergen, bedijkt in 1482, 164 bund, groot.

Aanwas-van-Steentaergen, dljkaadje in de N. Brab. gem. Steenbergen, bestaande uit de polders Kruisland, het Oude-land- en de beide Kromwielen, Oost-en West-Graaf-Hendriks-polder. het Westland, st. Om-kommerspolder en Heenschen-polder, te zamen 5464 bunders.

Aar (de), vliet of riv., komende uit den Rijn bij Alphen en vloeiende naar de Drecht bij Nieuwveen, in 1824 en 1825 voor de vaart van grootc binnerJ. vaartuigen geschikt gemaakt.

Aar (ter), gem. in Z. Holl., ingesloten door de gem. Leymuiden, Nieuwveen, Zevenhoven, Nieuwkoop, Aarlanderveen, Oudshoorn, Wou-brugge en Rijnsaterwoude. Zij is groot 1946 bund, en bestond vroeger geheel uit veen, doch de uitgedolven en weder drooggem. veenen zijn nu vruchtbare kleüanden. Er zijn nog enkele veenplassen, en langs de Aar nog veengronden. Ten W. van deze vliet liggen de Langeraarsche- ofNoord-eindsche-, de Middel- en de üiteindsche-polder, de Heerenwegspolder en de Wassenaarsche polder; ten O. de Korteraarsche-, de Bloklandsche-, deSchil-ker- en de Zeven-Ambachtspolder. In 1840 is met deze gcm. vereenigd de kleine gem. Vrijhoeve. Landbouw en veeteelt maken de hoofdbronnen van bestaan uit. De gem. telt 2 d., ter Aar, met eene Herv., en Langeraar, met eenc R. K. kerk. De bevolking, in 1823 1461, in 1840 1782 en in 1870 2030 zielen, deelde zich ten jare 1860 in 642 N. Herv., 1 Waalsch Herv.. 12 Rem., 29 Chr. Ger., 10 Ev. Luth., 1120 R. Kath. en 3 Oud-Roomschen. Zij bestaat hoofdzakelijk door landbouw, veeteelt en veenderij.

Het d. ter Aar, in het midden der gem., ligt bijna li u. N. ten O.

5

van Alphen. De toren der Herv. kerk dagteckent van 1501. ])e kerk zelve is van jonger dagteekening.

Aard (ter), geh. in de Drentschegem. Vries, li u. Z.W. van het hoofdd.

Aard. (ter), of Hoogen-Aard, geh. in de ÏS^T. Brab. gem. Gilze-en-Rijen.

Aardam, fraai gel. geh. aan de Aar, in de gem. ter Aar.

Aardenburg, dekenaat in 't bisd. Breda, bevattende de 9 parochiën Aardenburg. Biervliet, Eede, Groede, Hoofdplaat, IJzendijke, Oostburg, Philippine er. Sluis.

Aardenburg, gem. in Zeeuwsch-Vlaanderen, ingesloten tusschen Re-tranchement, Zuidzande, Oostburg, 't Kruis, Ecde en Hcille. Zij is groot 1G70 bunders, waarvan 1024 den Isabellapolder, 186 den Diomedepolder, 107 den Aardenburgschen-Havenpolder en 53 den polder Oude-Stad-Aardenburg uitmaken. Het overige bevat de stad Aardenburg, met een deel van de polders Beoosten-Eede, Bewesten-Eede-bezuiden-st.Pietersdijk, en Bewesten-Eede-benoorden-st.Pietersdijk. De bodem, uit zandachtige klei gevormd, brengt veel tarwe, gerst, haver en boonen en eenige andere veldvruchten voort. De bevolking, in 1822 1194 zielen, was in 1840 tot 156C en in 1870 tot 1734 gestegen. Zij was in laatstgenoemd jaar onderscheiden in 930 Herv., 68 Doopsgezinden, 3 Christ. Gereformeerden, 732 R.-Kath. en 1 die tot geen dezer kerkgenootschappen behoorde.

De stad Aardenburg, vóór 1204 Rodenburg genoemd, bloeide reeds als koopstad in de 9de eeuw en verhief' zich in de 13de eeuw door koophandel tot een grootte, dat zij 7 marktpleinen en 74 straten telde. Oorlogsrampen, watervloed en 't opslijken van hare haven vernietigden die welvaart. In 1601 werd zij door Prins Maurits voor de Unie gewonnen en in 1672 door de dapperheid harer ingezetenen voor het Vaderland behouden. Nog geenc 40 soldaten en 175 weerbare burgers sloegen toen niet alleen den aanval van SOOO of 9000 Franschen af, maar maakten zelfs 620 krijgsgevangenen. De Herv. Kerk, in 1854 vernieuwd, is een ruim gebouw. De Doopsgez. kerk is in 1793 vernieuwd, de E. K. in 1804 gesticht. Op het Raadhuis bewaart men den degen van den dapperen vaandrig Elias Beekman, in 1672 bevelhebber der stad.

Aardenburgsche-Havenpolder, pold. gem. Aardenburg, bedijkt in 1807, groot 107 bund.

Aardenhout, fraai bosch langs den Zandvoorder straatweg, in Haarlem's omstreken, gem. Bloemendaal.

Aardhuis, boerenw. in de gem. en ruim 1 uur ten W. van Apeldoorn. Hierbij is in 1861 door Koning Willem III een gebouw in Zwitserschen stijl opgericht.

Aardsche-Veld, buurt in de gem. Assen, aan de zuidwestzijde der stad.

Aardt, d. in de Geld. gem. Herwen-en-Aardt, in 1840 met 525, in 1860 met 518 inw. Hier staat de kerk der Herv. gem. Herwen-Aardt-

6

CD-Pannerden. Indien Aardt het oude Arenatium of Arenaeum is, behoorde het tot de Eomoinsche vestingen, die in den oorlog van 71, op last van Claudius Civilis, door de Batavieren werden aangevallen.

Aarlanderveen, gem. in Z. Holl., ingesloten door de gem. ter Aar, Nieuwkoop, Bodegraven, Alphen en Oudshoorn, 2264. bund, beslaande en bewoond in 1822 door 2247, in 1840 door 2736 en in 1870 door 2828 inw. Bij de telling van 1860 vond men 1851 N. Herv., 1 Waalsch Herv., 25 Rem., 28 Chr. Ger., 16 Ev. Luth., 1 Herst. Luth., 697 E. Kath., 91 Isr. en 32 ongenoemden. De grond bestaat grootendeels uit kleiland en deels uit veen, waardoor landbouw en veeteelt, met eenige fabrieken, vooral steenbakkerijen, de hoofdbronnen van bestaan uitmaken. De landen behooren meerendeels tot den Noord-en-Zuideinderpolder, den Kortsteker-polder, den Coupépolder, de Aarlanderveensehe-Droogmakerij en den Zeven-Ambaehtspolder. De Rijn maakt de zuidergrens uit, de Nieuwe-Vaart doorsnijdt het westen, de Aarlanderveensche-Vaart het midden der gem. Behalve het d. Aarlanderveen, bevat de gem. de sehoone uitgestrekte Aarlanderveensche-Eijnbuurt, eerstgenoemde plaats in 1840 met 250, de tweede met 331 huizen.

Het d. Aarlanderveen is in de lengte gebouwd, van het noordw. naar het zuidoosten, in eene uitgestrektheid van J uur. De Herv. kerk staat in het midden, de R. K. in het noordwesten. In den oorlog van 1672 onderscheidden de boeren van Aarlanderveen zich door eene ferme houding tegenover de Fransehen.

A ar lander veensche-Bi j ntauurt, uitgestrekte buurt langs den Rijn in de gem. Aarlanderveen, met ruim 1500 inw. Zij vormt voor het da-gelijkseh verkeer een gedeelte van het vlek Alphen.

Aarle, dorp in de N. Brab. gem. Aarle-Rixtel, J u. ten noordw. van Helmond. Het had in 1840 701, en in 1860 755 inw. Het bloeit door landbouw, het aanfokken van ganzen en hoenders en eenige fabrieken, waaronder eene beroemde klokgieterij. De tegenw. R. Kath. kerk dagtekent van 1846, de Herv. van 1848.

Aarle, buurt in de N. Brab. gem. en i u. westwaarts van Best, fraai in 't geboomte, in 1840 met 343, in 1860 met 357 inw.

Aarle-Rixtel, gem. in 't Peelland der prov. Noord-Brab. Zij wordt bepaald door de gem. Beek-en-Donk, Gemert, Bakel-en-Milheeze, Helmond, Stiphout en Lieshout, is 1454 bund, groot, en heeft voor 't grootste deel een zandigen bodem. In 't oosten, langs de Aa, ligt echter klei. In 1822 had zij 1133, in 1840 1303 en in 1870 1509 inw. Landbouw, vee-en vogelteelt en eenige fabrieken geven den ingezetenen het noodige. De gein. bevat het d. Aarle, waar men in 1860 144 h. telde, de buurten Kouwenberg met 43, Strijp met 30, Heikant met 23, Broekkant met 20, Rixtel met 16, Overbrug met 16, en 't geh. Koppel met 10 huizen.

Aartswoud, d. in de N. Holl. gem. en J u. ten N. van Hoogwoud, in 1840 met 161, in 1860 met 240 inw. De Herv. kerk is een ruim, groot geb., met een zwaren, dikken toren.

7

Aasdom, of Aasilom-in-'t Veen, gedeelte der IJtr. gem. Abcoude-Proostdij-en-Aasdom.

Aast, geh. in de Limb. gem. en Ij u. N. van Grubbenvorst, aan de Maas.

Aasterberg, geh. in de Limb. gem. Echt.

Aaxens, geh. i u. Z.W. van 't Friesche dorp Tjerkwerd.

Abbega, d. in de Fricsche gem. Wymbritseradeel, in 1840 met 227, in 1870 met 242 inw. In eerstgenoemd jaar waren deze verdeeld, 113 in 't dorp en 114 in de onderhoorige geh. Abbegaster-Ketting, Abbegaster-Eijge, Oosterburen en de Morrha.

Abbagaster-Ketting, geh. bij 't dorp Abbega.

Abbegaster-Eijge, geh. hij 't dorp Abbega.

Abbekerk, d. in de Noord-Holl. gem. Abbekerk-en-Lambertsehagen, aan den Zeedijk, ruim IJ u. zuidwest van Medemblik. In den graf. tijd maakte Abbekerk met Twisk, Midwoud en het oostelijk deel van Lambertschagen, een stede uit. In 1840 telde men er 422, in 18G0 460 inw.

Abbekerk-en-Lambertschagen, gem. in Noord-Holl., in 't noorden palende aan de Zuiderzee en verder ingesloten door Hoogwoud, Opmeer, Sybekarspel en Twisk. Zij is 782 bund, groot, alles voortreffelijk kleiland, en bestaat uit het d. Abbekerk, de oosterhelft van Lambertschagen, het zuiderdeel van de Weere, het geh. Coppershorn en de wester helft van den drooggem. Bennemeer. In 1822 waren er 033, in 1840 779 en in 1870 831 inw. In 1860 onderscheidde men de bevolking in 546 Herv., 8 Chr. Afg., SIDoopsgez., 1 Ev. Luth. en 232 R. Kath. Landbouw en veeteelt maken er de bronnen van welvaart uit.

Abbekinderen, geh. in de Z. Bevelandsehe gemeente Kloetinge.

Abbenbroek, gem. in Zuil-Holland, op het eil. Voorne, door de Bernisse van Geervliet gescheiden, en verder omringd door Hecnvliet, Nieuwenhoorn, Oudenhoorn en Zuidland. Zij is groot 940 bund, en bestaat uit vruchtbare kleilanden, die deels de polders het Oudeland, het Nieuweland en het Oude-Nieuweland uitmaken, en deels tot de pold. de Oudc-Kade, de Nieuwe-Kade, den-Zuidlandschen-polder en den Nieuwenhoorn-schen-polder behooren. Landbouw en veeteelt zijn er de hoofdbronnen van welvaart. In 1822 had de gem. 564, in 1840 644 en in 1870 677 inw. Ten jare 1860 onderscheidde men hen in 611 Herv. en 4 R. Kath.

Het dorp Abbenbroek, 2i u. zuidoost van Brielle, ligt aan de Bernisse, is in het vierkant gebouwd, en heeft een fraai rechthuis en eene Herv. kerk. In het begin der 13de eeuw werd dit dorp door Graaf Floris IV aan een edelman in leen gegeven, die zich naar dit dorp noemde.

Abbenes, aanzienlijke buurtschap in de gem. Haarlemmermeer, waarin het vóór de droogmaling een onbewoond eiland vormde. Het ligt daardoor zeer hoog en wordt door de hoofdvaart doorsneden. In 1867 is tot den bouw eener Herv. kerk besloten. Vóór de oprichting der gem. Haarlemmermeer behoorde het tot Alkemade.

8

Abbestee, kleine buurt in de gem. cn i u. N.0. van het N. Holl. dorp Calandsoog.

Abbeweer, buurt in de Groningsehe gem. Baflo.

Abbingawier of Abbeweer, geh. in de Friesche gem. Eauwerderhem, 20 min. zuidwaarts van Irnsum.

Abcoude, groot, aanzienlijk dorp in de prov. Utrecht, ten deele in de gem. Abcoude-Baambrugge, ten deele in Abcoude-Proostdij-en-Aasdom, aan het Gein en den Krommen-Angstel, 2 u. zuid-zuid-west van Amsterdam. De Herv. kerk is een aanzienlijk kruisgeb., waarin eene tombe. Ook is er eene K. K. kerk. Het station Abcoude van den Ehijn-spoorweg staat aan den oostkant van het Gein, 15 min. ten noord-oosten van het dorpsplein. De Abcouder paardenmarkt is zeer bezocht. Vroeger zetelde te Abcoude een ridderlijk geslacht, van welks stamhuis tot op den tijd van Koning Willem II een vervallen toren was overgebleven. In 1085 wordt reeds van Abcoude onder den naam Abekewalde melding gemaakt. In 1593 huisden er nog wolven.

Abcoude-Baambrugge, gem. in Utrecht, ingesloten door de gem. Weesperkarspel, Nigtevecht, Vreeland, Loenen, Loenersloot, Vinkeveen-en-Waverveen en Abcoude-Proostdij-en-Aasdom. De grond, gevormd door den Oostzijdschen-polder, den Westzijdschen-polder, den Schrobber-polder, het Slotpoldertje en de oosthelft van den Winkelpolder, is groot 1595 bund., deels klei-, deels veenland. In 1S22 had deze gem. 1127, in 1840 1173 en in 1870 1371 inw., voor 't laatstvermelde jaar onderscheiden in 805 Ned. Herv., 1 Waalsch Herv., 24 Ev. Luth., 2 Herst. Duth., 6 Doopsg., 35 Chr. Ger., 487 B. Kath., 8 Isr. en 3 ongenoemden. Veefokkerij en melkerij maken het hoofdbestaan der ingezetenen uit. Er is slechts weinig bouwland, doch langs den Krommen-Angstel aangenaam boschaadje van eenige, deels aanzienlijke buitenverblijven. In 't noorden ligt de zuiderhelft van ³t dorp Abcoude, in het midden het dorp Baam-brugge, cn nagenoeg halverwege beiden, nevens de Hofstede Postwijk de eenvoudige kerk der Chr. Ger. gemeente.

Abcoude-Proostdij-en-Aasdom, gem. in de prov. Utrecht, omringd door de gem. Ouder-Amstel, Weesperkarspel, Abcoude-Baambrugge en Vinkeveen-en-Waverveen. Zij is saamgesteld uit den Broekzijdschen-pol-der, den Holendrechtschen-polder, den Waardassakschen-polder, den Nellen-steinspolder en den Proostdijer-polder, benevens de westhelft van den Winkelpolder, alles te zamen 1543 bund, groot, voor het grootste deel veen, doch langs liet Gein en den Krommen-Angstel klei. In 1822 had zij 1030, in 1840 1072 en in 1870 1432 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 556 Ned. Herv., 4 Ev. Luth., 5 Doopsgez., 2 Chr. Ger., 860 B. Kath., 31 Isr. en 2 ongenoemden. Veeteelt, zuivelbereiding en veenderij zijn er de middelen van bestaan. Behalve het grootste deel van 't dorp Abcoude, bevat zij de buurt Achterbosch.

Abcoudermeer, klein meer op de grenzen van N. Holland en Utrecht

■■■I

9

bij het dorp Abcoude, van den Krommen-Angstel (hier Holendrecht genoemd) alleen door eene paalrij afgescheiden.

Abeele, fraaie buurt aan den weg van Middelburg naar Vlissingen, eene veelbezochte uitspanningsplaats der stedelingen. Zij ligt in de gem. Oost- en West-Souburg en wordt in de Groote-Abeele en de Kleine-Abeele onderscheiden.

Abelstok of Abtstok, bekende brug bij hot Gron. dorp Mensingeweer.

Abeltjeshuis, alleenstaand huis (boerderij en herberg) bij het Gron. dorp Vlagtwedde, op de Pruiss. grens.

Abkoven, buurt in de N. Brab. gem. Goirle.

Aborth, geh. bij 't Friesche dorp Ysbrechtum, ter plaatse waar van 1410 tot 1572 het klooster van Reguliere kanunniken Thabor bloeide.

Abrahamsdiep, of Oude-Diep, vaarwater, dat tusschen Hoogezand en Slochteren in het Winschoterdiep valt.

Absdale, pold. in de Zeeuwsche gem. st. Jansteen, bedijkt in 1654. groot 727 bund.

Abshoven, geh. in de Limb. gem. Munstergeleen.

Abt, zandbank in het Wad tusschen Barradeel en Terschelling.

Abtspoel, adell. huis in de Z. Holl gem. Oegstgeest.

Abtsregt, deel der Z. Holl. gem. Vrijenban, waarmede het in 1855 is vereenigd. Het is groot 470 bnnd. en had in 1822 102, in 1840 170 en in 1850 167 inw.

Abtstede, landelijke buurt aan de zuidoostzijde der stad Utrecht, met vele tuinen, moesvelden en boomgaarden

Abtswoude, of Paapswoude, buurt in de Z. Holl. gem. Hof-van-Delft, aan den weg van Delft naar Kethel. Als ter herinnering aan den landelijken dichter H. K. Poot, die hier 29 Januari 1089 geboren werd, zijn de hekken van vele landhoeven met versjes beschilderd.

Abtswouder-polder of Lage-Abtswouder-polder, pold. in de Z. Holl. gemeente Hof-van-Delft en Schipluiden, groot 374 b.

Achlum, d. in de Friesche gem. Franekeradeel, 1 u. Z.W. van Fra-neker, in 1840 met 433, of met de drie onderh. geh. Sopsum, Yslum-buren en Geldterp 538 inw. In 1876 was met betrekking tot de laatste opgave dit getal tot 831 toegenomen. In vorige eeuwen stonden hier de staten Offingahuizen en Benysten, benevens het Regulieren-klooster Achlum-mer-konvent. De kerk, die aan de Herv. behoort, staat op een hooge terp.

Acht, d. in de N. Brab. gem. Woenscl-en-Eckart, 1 u. van VVoensel, in 1840 met 350, in 1860 met 316 inw. Het ligt wijd uiteen en heeft eene B. Kath. kerk. In 1848 is er eene Germaansche grafplaats ontdekt.

Achtegaal, geh. in de Limburgsche gem. Tegelen.

10

Acht-en-Zestig-Morgen, of de Laagjes, polder in de Z. Holl. gem. IJsselmonde, groot 65 bund.

Achter-Ambacht, gedeelte der Z. Holl. gem. Hendrik-Ido-Ambacht.

Achterberg, uitgestrekte buurtsehap onder de gem. Ehenen, aan de noorder helling van den llhenenschen-Berg.

Achterboerkens, pold. in de N. Brab. gem. Etten-en-Leur, groot 31 bund.

Achterbosch, geh. in de N. Brab. gem. Lieshout.

Achterbosch, geh. in de N. Brab. gem. Asten.

Achterbosch, geh. in de N. Brab. gem. Nuenen c. a.

Achterbosch, buurt in de beide Utr. gem. Abeoude-Proostdij-en-Aasdom, en .Vinkeveen-en-Waverveen.

Achterbroek, geh. in de N. Brab, gem. Lierop.

Achterbroek, buurt in de Z. Holl. gem. Berkenwoude, in den ge-lijknamigen pold., die 452 bund, groot is.

Achter-de-Biesen, pold, in de Z. Holl. gem. Boskoop.

Achter-de-Hoeven, pold. in de N. Brab. gem. Kaamsdonk. 28 b.

Achter-de-Hoven, buurt in de gem. Leeuwarden.

Achter-de-Lage-zijde, pold. in de N. Holl. gem. Sehagcn, bijna 11 bund, groot.

Achter-de-Loet, pold. in de N. Holl. gein. Schagen, 43 bund.

Achter-den-Haag, buurt bij het steedje Buren.

Achterdiep, buurt in de Gron. gem. Sappemeer, in 1840 met 277. in 1860 met (Spitsbergen daaronder begrepen) 346 inw.

Achterdijk, geh. in de Drenthsehe gem. Euinen.

Achtereind, geh, in de Brab. gem. Aalst.

Achterenk, buurt in de Geld. gem. Epe.

Achter-Gouw, stroom bij het N. Holl. dorp Zuiderwoude.

Achter-Grootewal, pold. in de N. Holl, gem. Schagen, 38 bund, groot.

Achter-het-Hof, geh. in de N. Brab. gem. Hoeven c. a.

Achterhoek, buurtsch. in de gem. Nijkerk, op de Utr. grens.

Achterhoek, buurt in de N. Brab. gemeente Kucphen c. a.

Achterhoek, geh. in de Overijsselsehe gem. Kaalte.

Achterhoek, buurt in de Overijsselsehe gem. Ambt-Almelo, 40 min. van de stad Almelo. Zij had met Wateregge in 1840 271 en in 1860 424 inw., waarvan in laatstgenoemd jaar 268 in Achterhoek alleen.

11

Achterhoek, landstreek ten oosten van den IJssel, aldus in de wandeling door de bewoners van de meer westel. deelen des Lands genoemd. Daar echter niemand zijne woonpl. tot den Achterhoek wil gebracht hebben, krimpt de streek in naarmate men haar nadert. Sommigen rekenen haar aan den IJssel te beginnen, anderen 1 uur of li oostelijker, nog anderen eerst in de nabijheid der Pruiss. grenzen.

Achterholte, buurt in de Gron. gem. Onstwedde, in 1860 met 152 inw.

Achterhout, geh. in de Gron. gemeente Winschoten.

Achter-Klappolder, 2 pold. in de Z. Holl. gem. Bleiswijk.

Achter-Kulnre, pold. in de Overijsselsche gem. Kuinre.

Achterlandsche-polder, pold. in de Z. Holl. gem. Groot-Ammers.

Achter-Iiindt, geh. in de Z. Holl. gem. Groote-Lindt.

Achter-Loo, geh. in de N. Brab. gem. Bergeyk.

Achterineer, pold. aan de zuidzijde der stad Alkmaar, 35 bund. gr.

Achter-Oetgenspad, buurt aan de Weesperzijde in de gem. Amsterdam.

Achterpoort, pold. in de Z. Holl. gem. Haastrecht, 35 bund, groot.

Achter-Schulpvlak, duinvallei in de N. H. gem. Bergen.

Achtersloot, buurt in de ütr. gem. IJsselstein.

Achtersluis-polder, pold. in de gem. Zaandam, gr. 84 bund.

Achterste-Hees, buurt in de Limb. gem. Sevenum.

Achterste-Hoeve, geh. in de N. Brab. gem. Loon-op-Zand.

Achterste-Steeg, buurt in de Limb. gem. Sevenum.

Achterstraat, geh. in de N. Brab. gem. Nistelrode.

Achter-Vlokhoven, buurt in de N. Brab. gem. Woensel.

Achter-Vogelswerf, pold. in de Geld. gem. Vuren. gr. 35 bund.

Achterweg, geh. in de Z. Holl. gem. Capelle-op-den-IJssel.

Achter-Wehl, buurt in de Geld. gem. Wehl, in 1840 mot 325, in 1860 met 295 inw.

Achterwetering, geh. in de Utr. gcm. Maartensdijk.

Achteveld, d. op de Utr.-Geld. grens, deels in Stoutenbnrg, deels in Bameveld. De kerk, eene R. Kath.. staat op Stichtseh grondgeb. Er zijn ruim 120 huizen.

Achthoek, plek in het Haarlemmerhout, waar in 1823 een smakeloos gedenkteeken voor Laurens Jansz. Costsr werd geplaatst.

Achthoven, pold. in de Z. Holl. gem. Leksmond, 407 bund, groot.

Achthoven, pold. in de Z. Holl. gem. Leiderdorp, 374 bund, groot.

12

Achtboven, oost. deel dor ütr. gem. Linschoten, doc'j vóór 11 Juni 1857 eene eigene gem. Deze had 368 hund. oppervl. en telde zoowel in 1840 als 1850 105 inw.

Achthuizen, kerkbuurt in de Z. Holl. gera. Ooltgensplaat, op de grens van den Bommel. De kerk is die der R. Kath. gem. Ooltgensplaat; Hare stichting dagteekent van 1848.

Achtkarspelen, gem. in Friesland, vroeger de zesde grietenij van Oostergoo en omringd door de gem. Kollumerland-en-Nieuw-Kruisland, Dantumadeel, Tietjerksteradeel, Smallingerland, Grootegast en Grijpskerk, de beide laatsten in de prov. Groningen. Zij is groot 10,320 bund, en heeft in 't noorden en midden een zandigen, en in het zuiden een veen-achtigen bodem.

De gem., oorspronkelijk uit 8 kerspelen gevormd, is afgedeeld in 11 dorpen, t. w. Augustinusga, Buitenpost, Drogeham, Gerkesklooster, Har-kema-Opeinde, Kooten, Lutjepost, Kottevalle, Surhuisterveen, Surhuizum en Twijzel. In geographischen zin is Harkema-Opeinde echter slechts eene buurt, en Lutjepost een gehucht, daar beide plaatsen geene kerken hebben.

De bevolking telde in 1744 4344 zielen, in 1811 4715, in 1822 5408, in 1840 7568 en in 1870 9339, vóór laatstgenoemd jaar onderscheiden in 8624 Nederduitsch-Hervormden, 2 Ev. Luth., 498 Doopsgez., 390 Christ. Geref. en 25 Koomsch-Kath.

Landbouw, veeteelt en veenderij zijn de hoofdbronnen van bestaan. De bouwlanden zijn groot 2148, de weilanden 2805, en de hooilanden 322G bund. De wateren bedekken 903 bund., en de woeste gronden (heiden) 733. Tarwe wordt weinig verbouwd, doch haver, rogge, gerst, aardappelen en boekweit in groote hoeveelheid. Overigens komen in aanmerking vlas en lijnzaad. Ook wint men er peulvruchten, koolzaad, chicorei, enz., doch op slechts weinige akkers. In 1869 waren er 895 paarden, 6276 runderen, 2680 schapen, 490 varkens en 1350 bijenkorven. Er zijn weinige, en niet dan kleine fabrieken en werkplaatsen, zoo als oliemolens, verwerijen, smederijen, enz. De spoorweg van Leeuwarden naar Groningen heeft in die gem. het station Buitenpost. De scheepvaart wordt bevorderd door het Caspar-Roblesdiep, de Dokkumer-Groninger-trekvaart en eenige daaruit afgeleide binnenvaarten. Op de Groninger grens vloeit de eens veel belangrijker Lauwers.

Achtkarspelen, inzonderheid door Ludgerus voor het Christendom gewonnen, behoorde vóór de Hervorming tot het kerkelijk regtsgebied van Münster.

Thans zijn er 9 gem. der Hervormden: Augustinusga, Buitenpost-en-Lutkepost, Drogeham, Gerkesklooster, Kooten, Rottevalle, Surhuisterveen, Surhuizum en Twijzel. — De Chr. Ger. hebben 2 gem.: te Drogeham en Surhuisterveen, en de Doopsg. eveneens 2 gem.: te Rottevalle en Surhuisterveen.

De hoofdplaats der gem. is Buitenpost. In den Franschen tijd was Achtkarspelen in 3 gem. gesmaldeeld: Augustinusga, Buitenpost en Surhuizum.

Achtmaal, d. in de N. Brab. gem. Zundert, 1 u. ten Z.W. van Groot-

13

Zundert. Het had in 1840 16 h. en 100 inw., wier aantal sedert aanzienlijk is toegenomen. Er is eene R. Kath. kerk, aan st. Cornelius gewijd.

Aehttienhoven, gem. in de prov. Utrecht, bepaald door de gem. Hilversum (N. Holl.), Maartensdijk, Utrecht, Zuylen en Westbroek, 1083 bund, groot. De grond bestaat in het zuiden (aan de Vecht) uit klei, in het midden uit veen en in het noorden uit laag zand. De bevolking, in 1822 297 inw., was in 1840 tot 371 en in 1870 tot 487 vermeerderd. Zij splitste zich in het laatstgen. jaar in 362 Ned. Herv.. 1 Anglik., 1 Evang. Luth., 3 Chr. Geref., 105 R. Kath., 14 Oud-Room-schen en 1 ongenoemde. Veeteelt, zuivelbereiding, veenderij en landbouw maken er de middelen van bestaan uit. De gem. deelt zich in de buurt Achttienhoven, ia 1840 met 38, het geh. Kooldijk met 3, het geh. Ga-geldijk met 5, en Vechtdijk met 12 huizen.

Het geh. Achttienhoven ligt ter wederzijde van een belommerden weg, die de d. Maartensdijk en Westbroek verbindt, li u. ten N. van Utrecht. In oude oorkonden wordt het Everckesdorp genoemd.

Aehttienhoven, thans oost. deel der Z. Holl. gem. Nieuwkoop, doch tot 1855 een zelfst. gem., ter grootte van 426 bund., in 1822 met 124 en in 1850 met 119 inw. Het geh. Achttienhoven ligt in het midden dezer streek.

Ackersdijk-en-Vrouwenregt, vroeger zelfst. gem. in Z. Holland, doch bij de wet van 11 Juli 1835 met Vrijenban vereenigd. Zij was 345 bund, groot, had in 1822 116 en in 1850 132 inw.

Ackersdijksche-Polder, pold. in de Z. Holl. gem. Vrijenban.

Acquoy, of Ackooi, d. in 1140 door Jan van Arkel gesticht, en vroeger eene eigene baronie uitmakende. In April 1820 werd Acquoy van Holland gescheiden en aan Gelderland toegevoegd, en wel tot het schoutambt (thans gem.) Beest, waarbij het sedert gebleven is. Het ligt aan de Einge, tegenover het steedje Asperen, en heeft een vernieuwde Herv. kerk. In 1840 waren er 352 en in 1860 424 inw.; t. w. (in laatstgen. jaar) 188 in de kom en 236 daarbuiten.

Adama, voorm. kasteel, thans nonnenkl. bij het N. Brab. d. Etten.

Adegeest, aanzienlijke hofstede in de Z. Holl. gem. Voorschoten.

Admiraal-de-Ruyter, in den Franschen tijd st. Ililaire, fort i u. O. van VHssingen.

Admiraal-Dirksz, fort i u. Z. van den Helder, ter plaatse waar de N. Holl. staatsspoorweg de Heldersche vestingwerken binnendringt.

Admiraal-Tromp, kustbatterij, 7 min. ten oost. van Vlissingcn.

Admiraal Zoutman, van 1810—1813 la Coste, fort J u. ten O. van Vlissingen.

St. Adolfsland, naam waaronder een deel der Z. Holl. gem. Ooit-gensplaat dikwijls voorkomt.

14

Adornis-polder, pold. in de Zeeuwsche gem. Nieuwvliet, 56 bund, groot, bedijkt in 1619.

Adorp, gem. in Groningen, begrensd door Winsum, Bedum, Noord-dijk, Hoogkerk, Aduard en Ezinge, en 2209 bund, groot. Zij is saam-gesteld uit hot zuid. deel van Ubbega en het ged. van het Westerkwartier ten oosten van het Reitdiep. Zij bevat daarin de d. Adorp, Sauwert en Wetsinge, de buurten Harssens en Hekkum, en de geh. Wierum-ten-oosten-van-het-Reitdiep, Dorkwerd-ten-oosten-van-het-Reitdiep, Arwerd en Paddepoel. In 1822 had zij 898, in 1840 1030 en in 1870 1355 inw., vóór laatstgenoemd jaar onderscheiden in 1071 Ned. Herv., 1 Waalseh Herv., 10 Doopsg., 265 Chr. Geref., 3 R. Kath. en 5 Oud-Roomschen. De grond, uit zeeklei gevormd, is meestal akkerland, weshalve landbouw het hoofdbedrijf der ingezetenen uitmaakt.

Het d. Adorp, in 1840 met 300, in 1860 met 392 inw., ligt 1 u. N.N.W. van Groningen. Er is eene kleine Herv. kerk. De stompe toren met schietgaten, die van eene vorige kerk was overgebleven, is in 1794 gesloopt.

Adriaanspolder, pold. in de Zeeuwsche gem. Kortgene, bedijkt in 1718 en 58 bund, groot.

Adrianapolder, pold. in de Z. Holl. gem. Stellendam, bedijkt in 1769; 194 bund, groot.

Adriana-Theodora-polder, pold. in de Z. Holl. gemeente Oolt-gensplaat, omstreeks 1850 op het Volkerak gewonnen, groot 167 bund.

Adrichem, hofstede in de N. Holl. gem. Beverwijk, een zeer oud goed, daar het door den Frankischen Groothofmeester Karei Martel in de eerste helft der 8ste eeuw aan den geloofsprediker Willebrord werd geschonken.

Aduard, gem. in Groningen, begrensd door de gom. Ezinge, Adorp, Hoogkerk, de Look, Zuidhorn en Oldehove. Zij is 3063 bund, groot, grootondeels kleigrond. Alleen het zuidereinde bestaat uit laag veen. Zij bevat de d. Aduard, Franstim, don Ham en Leego-Meedon, de buurten don Hom, Aduardor-Voorwerk, do Poffert en Langewoor, en do geh. Wierum-bewosten-hot-Reitdiep, Fransummorvoonverk en do Knijp. In 1822 had deze gem. 1593, in 1840 1955 en in 1870 2309 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 1778 Ned. Herv., 6 Ev. Lnth., 103 Doopsgez., 337 Chr. Geref., 75 R. Kath. en 10 Isr. Do landbouw is er hot voornaamste middel van bestaan, en daarnevens veefokkerij, steenbakkerij, enz.

Hot d. Aduard, 2 u. ten N.W. van Groningen, dankt waarschijnlijk zijn bestaan aan de beroemde Benedictijner abdij, die er den 5 Juni 1192 werd gesticht, en in 1580 in brand gestoken. Men telde erin 1840 737 en in 1860 725 inw. Er zijn kerken voor de Horv., do Chr. Ger. en de R. Kath., bonevens eene steenbakkerij.

Aduarderdiep, riv. in Drenthe en Groningen, die onder den naam van Langeloërdiep bij Langelo ontstaat, dan den naam van Eieverdordiep

15

aanneemt, vervolgens Peizerdiep en ten laatste Koningsdiep heet. Zij loopt aan de Aduarderzijl in het Reitdiep nit.

Aduarder-Voorwerk, buurt in de Gron. gem. Aduard, 10 min noord-oost van Aduard. Zij had ten jare 1840 185 en ten jare 1860 203 inw., die van Wierum-bewesten-het-Reitdiep daaronder begrepen.

Aduarderzijl, buurt en zijl (sluis), in do Gron. gem. Ezinge.

Aegum, buurt met dorpsrechten in de Friesche gem. Idaarderadeel. Zij had in 1840 49 en in 1870 64 inw. Van de in 1838 afgebroken kerk staat nog de toren.

Aekamp, buurt in de Gron. gemeenten Finsterwolde en Midwolde. ter wederzijde van de Oude-Ee, in 1840 met 208 inw., wier aantal echter sedert aanzienlijk is toegenomen.

Aemburen, geh. onder het Friesche dorp Parrega.

Aengehorren, geh. onder het Gron. dorp Woltersum, gem. ten Boer.

Aengwirden, gem. in Friesland, tijdens de Republiek de tweede grietenij der Zevenwolden, en in de middeleeuwen Handmare genoemd. Zij wordt ingesloten door Utingeradeel, Opsterland, Sehoterland en Has-kerland, is 4064 bund, groot en bestaat bijna geheel uit lage, voor een groot deel nitgedolven veenen, behalve eene strook alluvisch zand in het zuiden, in vorige eeuwen met hoog veen bedekt.

De gem. is afgedeeld in 5 dorpen: Heerenveen, Gersloot, Lunjeberd, Terband en Tjalleberd, die in geographischen zin vormen: het derde deel van het vlek Heerenveen, de 2 dorpen Tjalleberd en Terband, de buurten Gersloot, Lunjeberd, de Fok en Nienwebrug, en de geh. Luxwolde, Zestienroeden en Terbandstersehans.

De bevolking, in 1744 uit slechts 566 zielen bestaande, was in 1822 tot 1918 toegenomen. In 1840 beliep zij 2756, in 1S60 ;i094, en in 1870 3547, voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 2843 Ned. Herv., 2S5 Doopsg. 186 Christ. Geref., 221 R. Kath. en 12 Isr.

Veenderij, scheepvaart en veeteelt zijn de hoofdbronnen van bestaan der ingezetenen. Aan den akkerbouw is slechts een klein deel gewijd, namelijk het ontgonnen hoogveen, waar in 1869 65 bunders met rogge, 100 bunders met haver, 3 bunders met boonen en erwten, 32 bunders met aardappelen, en 10 bund, met koolzaad was bezet. Dc veestapel telde toen 51 paarden, 1 ezel, 1000 runderen, 472 schapen, 13 geiten en bokken en 29 varkens.

Te Terband is eeue Herv. kerk. Tjalleberd heeft kerken voor de Herv., voor de Doopsgez. en voor de Chr. Geref.

Er zijn 4 lagere scholen.

In den Franschen tijd was deze grietenij in 2 gem. gesplitst: Ueeren-veen en Tjalleberd, waarvan de eerstgenoemde zich echter ook over een deel van Sehoterland uitstrekte.

16

Aetsveld, middelgedeelte der N. Holl. gem. Weesperkarspel, door het Aetsveldwat in Binnen-Aetsveld en Over-Aetsveld onderscheiden. Het bestaat uit 3 pold.: Begijnenpolder, Boslandsehen-polder en Koode-molen-polder.

Aetsveldwat, wetering, zich uitstrekkende van den Hinderdam tot Weesp.

Afferden, fraai dorp, vroeger de hoofcipl. eener heerl. van Opper-Gelder, thans een deel der Limb. gem. Bergen. Het ligt nabij de Maas en heeft een gierpontenveer op Vortum in N. Brab. In 1840 telde men er, met eenige buitenbuurten, 460, en in 1860 in de dorpskom alleen 336 inw. Behalve de fraaie R. Kath. st. Cosmus- en Damianuskerk, heeft men er eene kleine kapel, aan de treurende Moeder Gods gewijd. Een oud verhaal zegt, dat het prachtig gebeiteld albasten beeldwerk van het hoofdaltaar der kerk in 1542 uit Engeland is gekomen. In 1720 ontstond oproer te Afferden, omdat de schout der schooljeugd het dusgenoemde fooien-jagen en het vieren van den „razenden maandagquot; verboden had.

Afferden, d. in de Geld. gem. Druten, 1 u. ten Z.O. van het hoofddorp, in 1840 met 838, en in 1860 met 855 inw., die echter voor het meerendeel buiten de kom der plaats wonen, daar in laatstgenoemd jaar deze alleen niet meer dan 61 inw. telde. De kerk behoort den K. Kath.

Afsched, buurt in de gem. Genemuiden, langs den Kamper-Zeedijk, in 1840 met 146 en in 1860 met 230 inw. Daarin ligt de Vcnerijterzijl.

Agatha (St.), dorp in de N. Brab. gem. Cuyk, nabij de Maas, in 1840 met 298 en in 1860 met 300 inw. Het ontleent zijn naam aan het Kruisheerenklooster st. Agatha, dat door Diederik Heer van Heurne in 1371 werd gesticht, en dit weder aan de in 1300 gebouwde st. Agatha-kapel, waarmede het convent begiftigd is geworden. De kloosterkapel dient ook voor de godsdienstoefeningen der ingezetenen van het dorp.

Agelo, buurt in de Overijsselsche gem. Denekamp, in Groot- en Klein-Agelo onderscheiden, in 1840 met 570 eu in 1860 met 614 inw.

Agger, voorm. Zeeuwsch d. en ambacht op Zuid-Beveland, reeds in 1187 bekend, doch meermalen overstroomd en daardoor te niet gegaan. Een klein deel is bij Hinkelenoord ingedijkt en daarmede in 1806 aan Brabant gevoegd. Van den stroom de Agger is nog een streng in de gem. quot;Woensdrecht over.

Akendam, voorm. ambacht bij Haarlem, thans deel uitmakende der gem. Schoten-en-Gehuehten.

Akerbaan, buurt in de Limb. gem. Heerlen, in 1840 met 254 inw.

Akersloot, gem. in Noord-Holland, bepaald over do gom. Alkmaar, Zuid-en-Noord-Sehermer, Graft, Jisp, Uitgeest, Limmea en Hcilo. Zij is groot 2526 bund, en bestaat uit het veenachtige oeverland van het Alkmaardermeer, met deelen van den Sehermeer en den Stermoer, vruchtbare kleigronden. De ingezetenen maakten in 1882 854, in 1840 964 cn in

17

1870 1328 personen uit; zijnde zij in 1860 onderscheiden in 656 Herv., 14 Doopsg., 5 Ev. Luth., 510 R. Kath., 1 Oud B. — Behalve de Kerkbuurt, bevat de gem. nog het Zwarte-Kerkje of Zuid-Schermeer, benevens de Molenbuurt en de geh. Boekei, Sluisbuurt, Starting, Akersloter-woude, de Stierop, Oostwoude en Dampten, benevens een aantal verstrooide boerderijen. De veeteelt is het hoofdbedrijf der ingezetenen.

Het d. Akersloot, 2 u. zuidwaarts van Alkmaar, was reeds vóór den jare 900 bekend en tijdens het Hollandsehe Gravenhuis beroemd als de woonplaats van een strijdbaar volkje, dat zich vaak tegen de West-Friezen deed gelden. Men vindt er nu 2 kerken; een Herv. en een B. Kath.

Akersloterwoude, of Westwoude, geh. in de N. Holl. gem. Akersloot, in 1840 met 65, in 1860 met 98 inw.

Akerstraat, geh. in de Limb. gem. Hoensbroek, in 1840 met 62 inw.

Akinga, geh. bij het Friesche dorp Appelscha (Oost-Stellingwerf).

Akkereind, of Akereind, geh. in de N. Brab. gem. Zeelst.

Akkeroord, hofstede in de Z. Holl. gem. Moordrecht, bekend als een toonbeeld van den Hollandschen landbouw.

Akkers, pold. in de N. Brab. gem. Geertruidenberg, 25 bund, groot.

Akkers (de), geh. in de N. Brab. gem. Bucphen.

Akkersloots- Hertogs- en Blijverspolder, droogmakerij in de Z. Holl. gem. Alkemade, 136 bund, groot.

Akkervoude, d. in de Friesche gem. Dantumadeel, in 1840 met 1317, in 1870 met 1477 inw., van welken echter ongeveer een derde in de onderhoorige buurt de Valom gevestigd zijn. Het ligt een klein uur van Dokkum en heeft een Herv. kerk.

Akkrum, welvarend en fraai dorp in de Friesche gem. Utingeradeel, met scheepvaart, scheepstimmerwerven en eenige andere inrichtingen van volksvlijt. Het wordt door den straatweg van Leeuwarden naar Zwolle doorsneden en heeft ook een station van den Staatsspoorweg. In 1840 telde men er 1143, en in 1870 1583 inw., die van het geh. Henshuizen medegerekend. Er zijn twee kerken, een Herv. en een Doopsg. In vroegere eeuwen bloeiden er het klooster Aalsum en de stinsen Abbema, Galama, Metsingawier en Sikkema, waarvan nu niets meer over is.

Akmarijp, buurt in de Friesche gem. Utingeradeel, in 1840 met 99, in 1870 met 151 inw., gemeenlijk onder de dorpen gerangschikt. De kerk is echter reeds lang verdwenen, doch de toren bewaard gebleven.

Albergen, d. met een B. Kath. kerk in de Overijsselsche gem. Tubbergen, in 1840 met 994, in 1860 met 1024 inw.

Alblas, of Graafstroom, riv. of watering in den Alblasserwaard, loo-pende langs Molenaarsgraaf, Bleskensgraaf en Oud-Alblas tot Alblasserdam.

Alblas-polder, pold. in de N. Brab. gem. Zwaluwe, 9i bund. gr.

2

30

Alkmaar, eerste kant. van het arr. Alkmaar, bevattende de 19 gem. Alkmaar, Akersloot, Bergen, st. Pancras, Oudorp, Egmond-Binnen, Egmond-aan-Zee, Heilo, Limmen, Koedijk, Oudkarspel, Schoorl, Heer-Hugowaard, Noord-Scharwoude, Zuid-Scharwoude, Brook-op-Langendijk, Oterleek, Zuiden-Noord-Schermer en Schermerhorn.

Alkmaar, rijks-kiesdistrict tot het afvaardigen van Leden naar de Staten Gencr., bevattende, volgens de wet van 9 Mei 186!) de 38 gem. Alkmaar, Texel, Vlieland, Terschelling, Wicringerwaard, quot;VVieringen, de Helder, Zijpe, Anna-Paulownapolder, Schagen, Calandsoog, Bergen, Schoorl, Petten, Koedijk, Oudorp, Heilo, Egmond-aan-Zee, Egmond-binnen, Akersloot, Limmen, Castricum, Harenkarspel, st. Maarten, Warmenhuizen, Nieuwe-Niedorp, Oude-Niedorp, Winkel, Barsingerhorn, Zuid-Scharwoude, Noord-Scharwoude, st. Pancras, Brock-op-Langendijk, Oudkarspel, Heer-Hugowaard, Oterleek, Schermerhorn en Zuid-en-Noord-Schermer. Het aantal inw. beliep in 1869 85,907, het aantal kiesgerechtigden 3051.

Alkmaar, kiesdistrict in Noord-Holland voor de Provinciale Staten, bestaande uit de 9 gemeenten Alkmaar, Oudorp, Egmond-aan-Zee, Castricum, Heilo, Limmen, Uitgeest, Heemskerk en Akersloot.

Alkmaar, klass. van 't Herv. kerkgenootschap in de prov. Noord-Holland, verdeeld in 6 ringen. Alkmaar, de Rijp, Scharwoude, de Zijpe, Burg op Texel, Terschelling en Vlieland. Zij telt 52 gem. en heeft 57 predik.

Alkmaar, eerste ring der klassis Alkmaar, bestaande uit de 7 gem. Akersloot, Alkmaar, Bergen, Egmond-aan-Zee, Egmond-Binnen-en-aan-den-Hoef, Heilo en Limmen.

Alkmaar, klassis der Christ. Ger. kerk, bestaande uit de 8 gem.: Alkmaar, Anna-Paulowna-polder, Broek-op-den-Langendijk, de Helder, Krabbendam, Landsmeer, Texel (Oosterend) en Zaandam.

Alkmaar, dek. van het bisdom Haarlem, bestaande uit de 11 par. van Alkmaar (st. Laurentius), Alkmaar (st. Dominions), Bergen, de Eg-monden, Heer-Hugowaard, Heilo, Langendijk, Oudorp, Schoorl, Tuitjen-horn en Warmenhuizen.

Alkmaar, gem. in Noord-Holland, palende in het noorden aan Bergen en Koedijk, in het noordoosten aan Oudorp, in het oosten aan Zuid- en Noord-Schermer, in het zuiden aan Akersloot en Heilo en in het westen aan Egmond-binnen. Hare grootte beloopt 1446 bunders, zijnde voor een deel uit drooggemaakte meren, den Achterraeer, den Voormeer en den Zwijns-meer, en deelen van den Schermeer en Egmondermeer saamgesteld. Het middelgedeelte bevat de stad Alkmaar. Ten noordwesten daarvan ligt de Wognummerbuurt, en ten oosten daarvan de Omval. De grond bestaat uit zand, doch in den Schermeer nit klei.

De gem. had in 1795 8373, in 1811 7809, in 1822 8435, in 1840 9539, in 1870 11,410 inw. Ten jare 1860 waren de ingezetenen onderscheiden in 4956 Ned. Herv., 18 Waalsch Herv., 90 Remonstr., 85 Christ.

21

Afg., 222 Doopsgez., 410 Ev. Luth., 14 Horst. Luth., 4334 R. Kath., 17 Oud-Roomschen, 281 Isr. en 14 ongenoemden.

De stad Alkmaar, de oude hoofdplaats van Keimemerland, komt in de 10de eeuw onder de namen Alleemere, Alcmare en Alemere voor, waarschijnlijk naar de menigvuldige meren, waardoor zij vroeger als ingesloten was. Onder den Eoomsch-Koning Willem, die den poorters den 11 Juni 1254 een handvest schonk, werd de stad voor de eerste maal uitgelegd. Hare tweede vergrooting dagteekent van 1528, de derde van 1572, de vierde van 157 4. Door de voltooiing van het Noord-Hollandsche Kanaal in 1834 werd zij een havenstad en door de opening van den spoorweg naar den Helder en Haarlem in 1865 en 1867 met het Nederlandsche spoorwegnet in verbinding gebracht. Zij heeft in de langdurige oorlogen tussehen de Hollanders en West-Friezeu veel geleden, en is toen meermalen verwoest geworden, b. v. in 972, 1072, 1133, 116G en 1169. Ten tijde der Hoeksche en Kabeljanwsche onlusten, in 142G en 1428, kampte zij met hare zusterstad Hoorn. In 1491 een steunpunt der misnoegde landlieden geworden, die hun kaas en brood wilden behouden, moest zij daarvoor met de vernieling van poorten en muren, het verlies van alle voorrechten, overgave van alle wapenen en de opbrengst eener zware belasting boeten. Den 23 Juni 1517 werd Alkmaar door de verbonden Gelderschen en Friezen ingenomen, en in September 1531 door Chris-tiaan II van Denemarken uitgeplunderd. Onvergetelijk is de wijze, waarop de stad den aanval der Spanjaarden in 1573 afsloeg. Don Frederik's geoefende krijgslieden zwichtten voor een geringe bezetting, maar ondersteund door alle ingezetenen, zoowel vrouwen als mannen. Den 8 October van hot genoemde jaar gaven de Spanjaarden, na duizend man verloren te hebben, het beleg op. Sedert luidde de blijde kreet: „Van Alkmaar begint de victorie!quot;

Alkmaar, 95 bunders groot, is goed, ten deele zelfs fraai gebouwd, en in den jongsten tijd door het dempen van onderscheidene grachten veel verbeterd. Het middelpunt is een fraaie markt, van waar de schoone Langestraat naar de Groote of Laurenskerk voert. Aan deze Langestraat prijkt het Stadhuis, in 1509 aangevangen, en in 1520 voltooid; ten noorden der Korenstraat de trotsche Laurenskerk, waarin onder een verheven zerk het ingewand van Graaf Floris V rust; aan de Breedstraat en het Dron-kenoord twee zeer fraaie R.-K. kerken, beiden in Byzantijnschen stijl, op de markt de Waag, aan de gedempte Nieuwesloot het Hof van Sonoy. Verdere merkwaardige gebouwen zijn eenige liefdadige gestichten, het gebouw der hoogere burgerschool, het oude Excijnshuis, de Kapel enz. In het geheel heeft Alkmaar 2 Herv. en 2 K.-K. kerken, een luthersche, een Eemonstrantsehe, een Doopsgezinde en een Christ.-Geref. kerk, benevens een synagoge. De wallen vormen bevallige wandelwegen, en buiten de Berger- en Kennemer poorten ligt het schoone Alkmaarderhout. Alkmaar bloeit door handel en scheepvaart, maar vooral door zijne markten, daar een groot deel der Kennemer en West-Friesche bevolking hier zijne producten te koop brengt en zich het noodige aanschaft. Op de Waag werden in 1869 4.729,646 kilogrammen kaas gewogen. Er zijn 2 scheepstimmerwerven en eenige kleine fabrieken.

22

Alkmaarderhout, fraai bosch aan de zuidwestzijde der stad Alkmaar, omstreeks 35 bund, groot.

Alkmaardermeer of Langemeer, meer in de prov. Noord-Holland, zuidwaarts van den Schermcer, in de gem. Akersloot en Uitgeest, ongeveer 600 bund, groot, met vele inhammen. Er is daarover een drukke vaart tussehen Alkmaar en de Zaanstreek.

Alkmaarder-Overtoom of de Zes-Wielen, overtoom in de vaart van Alkmaar naar den Langendijk.

Alkmaarsche-Vaart, vaart van Alkmaar naar Edam, voor het westelijk pand een deel van het Noord-Hollandsche Kanaal uitmakende.

Allemanshil, pold. in de N.-Brab. gem. Geertruidenberg, gr. 17 bund.; bedijkt in 1808.

Allemanswaard, pold. in de N.-Brab. gcm. Oijen c. a., gr. 132 bund.

AllertSOOg, alleenst. huis onder 't Priesche dorp Siegerswolde, nabij de scheiding der prov. Friesland, Groningen en Drenthe.

Allingawier, d. in de Friesche gem. Wonseradeel, 1 u. westel. van Bolsward, met een Herv. kerk. In 1840 had het 155, in 1870 185 inw.. die der geh. Bruindeer en Vierhuis (in 1S40 41) daaronder begrepen.

Allersma, geh. in de Gron, gem. Ezinge.

Allingahuizen, buurt in de Gron. gem. Winsum.

Alloysen, voorm. heerl. met dorp in den Zuid Ilollandschen-Waard, bij de overstrooming van 18 Nov. 1421 verdronken.

Alm, rivier in het Land van Altena, die langs Waardhuizen, Emmik-hoven en Almkerk vloeit, en na haar vereeniging met den Gantel de Bleek vormt.

Almari, voorm. meer tussehen Holland, Friesland en de Veluwe, het Over- en Neder-Stieht, dat na de zware inbraken van de 13de eeuw den naam van Zuiderzee heeft verkregen.

Almelo, heerl. in de prov. Overijssel, gesplitst in stad Almelo, ambt Almelo en Vriezenveen. Zij was in de middeleeuwen vrij en onafhankelijk zonder eenige andere onderhoorigheid dan aan het Duitsehe-Rijk. De eerste Heer dien men kent was Everhard van Almelo, die in 1365 leefde. Door het huwelijk van Beatrix van Almelo met Evert van Heeekeren van den Eeze kwam Almelo in 't bezit van het geslacht der Heeckeren's, hetwelk in 1367 genoodzaakt was, het slot van Almelo voor een open huis des Utrechtschen Bisschops te verklaren, en dit verband in 1394 uitbreidde. In 1457 kwam Almelo aan de linie der Heeckeren's, genaamd van Eech-teren, in welke het tot heden gebleven is. In het begin der 18de eeuw werd de toenmalige Heer Adolf Hendrik door den Duitschen Keizer tot Graaf des H. Roomschen-Ilijks verheven.

33

Almelo, arr. in de prov. Overijssel. Bij de vorming van liet departement der Monden-van-den-IJssel opgericht, bevatte het toen geheel Twenthe met Haaksbergen, en werd in (i kantons gesplitst: Almelo, Delden, Goor, Enschede, Oldenzaal en Ootmarsum. Deze telden te zamen 17 mairiën.

In 1838 is het zuidwestelijke deel van dit arr. aan dat van Deventer overgegaan, en het getal kantons tot 5 gebracht: Almelo, Dolden, Enschede, Oldenzaal en Ootmarsum.

Almelo, kanton in de prov. Overijssel, bevattende de 4 gem. Almelo (stad). Almelo (ambt), Vriezenveen en Wierden.

Almelo, rijks-kiesdistrict voor Leden van de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Zij bevat, volgens de wet van 0 Mei 1809 de 21 gom. Almelo (stad), Gramsbergen, Hardenberg (stad), Hardenberg (ambt), den Ham, Vriezenveen, Wierden, Almelo (ambt), Tubbergen, Ootmarsum, Denekamp, Weerselo, Oldenzaal, Losser, Borne, Delden (stad), Delden (ambt), Hengelo, Enschede, Lonneker en Haaksbergen. Het had in 18G9 94,449 inw. en 2071 kiesgerechtigden.

Almelo, prov. kiesdistrict in Overijssel, bevattende de 6 gem. Almelo, (stad), Almelo (ambt), den Ham, Wierden, Vriezenveen en Tubbergen.

Almelo, kerk. ring van de Deventersche klassis der Herv. Kerk, bestaande uit de 10 gcm. Almelo, Denekamp, Enter, Ootmarsum, Eijssen, Tubbergen, Vriezenveen, Weerselo en Wierden.

Almelo, dek. van het aartsbisdom Utrecht, met 16 par.; Albergen, Almelo, Denekamp, Geesteren, den Ham, Hertme, Langeveen, Lattrop, Ootmarsum, Eeutum, Saasveld, Tubbergen, Vasse, Vriezenveen, Weerselo en Wierden. Bijkerken zijn te Sendercn (par. Hertme) en Telligte (par. Ootmarsum).

Almelo, of stad Almelo, gem. in de prov. Overijssel, geheel dooide gem. ambt Almelo ingesloten. Zij is ruim 31 b. groot en bevat niets dan de stalt;l Almelo. In 1811 had zij 1950, in 1822 2264, in 1840 3693 en in 1870 4139 inw. In laatstgenoemd jaar splitsten deze zich in 3024 Ned. Herv., 4 Waalsch-Herv., 12 Ev. Luth., 123 Doopsgez., 12 Chr. Ger., 037 E.-Kath., 325 Ned. Isr. en 2 Port. Isr.

Almelo was slechts een dorp, tot Heer Egbert van Heeckeren het in 1420 een keur schonk. Het bleef echter tot de kleine steden behooren, tot de ontwikkeling der katoen-industrie tijdens de Belgische revolutie Twenthe een ongekenden bloei schonk. Sedert Juni 1855 heeft het gemeenschap te water met Zwolle en Deventer, sinds 1865 een spoorweg-verbinding over Hengelo mot Enschede, Oldenzaal en het geheele vasteland. Onder de 700 gebouweu vindt men cenige fraaie huizen, aanzienlijke winkels, een goed stadhuis, oen schoon gerechtshof, een ruim weeshuis en een nieuwe beurs. Er zijn belangrijke fabrieken, die inzonderheid katoenen stoften en damast leveren. De Herv. kerk, in 1738 in plaats van een zeer oud kerkgesticht gebouwd, werd in 1835 veel verbeterd. en bevat in het koor de tombe der grafelijke familie van Rechteren.

24

De overige kerken zijn die der Doopsgez., Christ. Ger, en K.-Kath. Ook is er een synagoge. De voornaamste inrichting van onderwijs is de latijnsche school. Na het¹' zoo belangrijke fabriekwezen, maakt de handel er de voornaamste bron van welvaart uit. Het huis te Almelo, aan de oostzijde der stad, de aanzienlijke residentie der Graven van Rechteren, ligt buiten de gem., in het ambt Almelo.

Almelo (ambt), gem., die de gem. stad Almelo in haar midden heeft, en omringd wordt door Vriezenveen, Tubbergen, Borne en Wierden. Zij is 3789 bund, groot en bestaat uit vier wijken, waarvan de eerste de buurtschappen Wateregge, Bolkshoek en Boomshoek; de tweede Bellink-hof; de derde Aalderinkhoek en Visschendijk; en de vierde Schelfhorst, Kluppelshuizen, Krommendijk en Achterhoek bevat. Haar bevolking beliep in 1811 2343, in 1822 2317, in 1840 3792, in 1870 6032 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 4697 Ned. Herv., 30 Ev. Luth., 2 Herst, Luth., 54 Doopsgez., 6 Christ. Ger., 1184 R.-Kath. en 59 Ned. Isr. De landbouw is het voornaamste middel van bestaan, doch daarnevens bloeien aanzienlijke stoom-weverijen, stoom-katoen-spinnerijen en stoom-bleekerijen, die ettelijke honderd arbeiders tellen. De grond bestaat grootendeels uit zand. Doch aan de Loo-Lee, de Aa en Nieuwe-Graven ligt klei.

Almelo, kasteel in de gem. Ambt-Almelo, in de onmiddellijke nabijheid der stad, met fraaien tuin, boomgaard en warmoezerij. Oudtijds een sterk slot, dat een vijandelijken aanval weerstand kon bieden, heeft het in of omstreeks 1664 van Heer Zeyger van Rechteren de tegenwoordige gedaante ontvangen.

Almelosche-Aa, beekje in het Overijsselsche landschap Twenthe, dat na de Loo-Lee ontvangen te hebben, door de stad Almelo loopt, en met de Molenbeek de Nieuwe-Graven vormt.

Almen, dorp in de Geld. gem. Gorssel, 2 u. ten oosten van Zutphen, aan de Berkel. Men heeft er een Herv. kerk (met een merkwaardige steeneu doopvont) en de fraaie landgoederen ter Meulen of Hof-te-Almen en Eeze. In 1840 had Almen 629, in 1860 483 inw.

Almenum, buurt met dorpsreehten in de Friesche gem. Barradeel, vlak bij de stad Harlingen, die reeds in de 16de eeuw de kerk van Almenum met het westelijk deel binnen hare muren heeft ingelijfd. In den jongsten tijd zijn meermalen plannen ontworpen, om ook het overige met de naburige havenstad te vereenigen, doch zij zijn op verschillende zwarigheden afgestuit. Er zijn verscheidene steen- en plateelbakkerijen, houtzaagmolens en pelmolens, een kalkbranderij enz. In 1840 had Almenum 664, in 1870 850 inw. Onder het behoor van Almenum staat op den Zeedijk het monument ter eere van den Spaanschen Landvoogd Caspar Robles, de zoogenoemde Steenen Man.

Almersdorp, huis in de N.-Holl. gem. Opperdoes, aan den West-Frieschen zeedijk, naar men meent, het overblijfsel van een oud dorp.

25

Almkerk, klassis der Chr.-Ger. Kerk in N.-Brab., bevattende de 6 gem. Almkerk, Andel c. a., Sleeuwijk, Veen, Waardhuizen en Werkendam.

Almkerk, dorp in de N.-Brab. gem. Almkerk-en-Uitwijk, li u. zuidwaarts Tan Woudrichem, aan de noordzijde van den Alm. Er is een kerk, wier stichting door Switbert van 698 dagteekent, en die sinds drie eeuwen den Herv. toebehoort. Vóór den st.-Elizabeths-vloed (18 November 1421), waardoor dit dorp zwaar werd geteisterd, stond er een klooster van Kegnliere kanunniken, door Eeimont Minneboden gesticht.

Almkerk-en-TJltwijk, gem. in N.-Brab., tusschen de gem. de Wer-ken-en-Sleeuwijk, Eijswijk, Giessen, Emmikhoven-en-Waardhuizen enDus-sen. Zij is 1642 bund, groot, en heeft een vruchtbaren kleigrond, die door den Alm wordt bespoeld. Dé gem. telt 2 doipen, Almkerk en Uitwijk, benevens de buurten Uppelschen-dijk, Uppelschen-hoek en Nieuwendijk. Zij had in 1822 1237, in 1840 1411 en in 1870 1592 inw., in laatstgenoemd jaar onderscheiden in 1125 Herv., 440 Chr. Geref., 16 R.-Kath., 5 Isr. en 6 ongenoemden. Landbouw en veeteelt zijn er de hoofdbedrijven der inwoners.

Almkerksche-polder, pold. in de gem. Almkerk, in 1G46 bedijkt, 431 bunders groot.

Almstein, voorm. heerl. en kasteel in den verdronken Zuid-Holland-schen-Waard.

Almsvoet, voorm. d. in den verdronken Zuid-Hollandschen-Waard.

Aloisepolder of Bovenpolder-van-Dubbeldam, pold. in de Z.-Holl. gem. Dubbeldam, 391 bund, groot.

Alphen, vierde kant. van het arr. Leiden, bevattende 7 gem.: Aar-landerveen, AIphen-en-Eietveld, Benthuizen, Boskoop, Hazerswoude, Ouds-hoom en Zwammerdam.

Alphen, ring der Z.-H. klassis van Leiden, bevattende de 11 gem. Alphen, Woubrugge, Leiderdorp, Zwammerdam, Boskoop-en-Middelburg, Zoeterwoude, Benthuizen, Hoogmade-en-Eijpwetering, Oudshoorn-en-Gnep-hoek, Hazerswoude en Koudekerk.

Alphen, dek. van het bisdom Haarlem, bevattende de 10 par. Aar-landerveen , Alphen, Bodegraven , Langeraar, Leymuiden, Nieuwkoop, Nieuwveen, Noorden, Eoelof-Arendsveen en Zevenhoven. Tot de par. Nieuwkoop behoort de bijkerk in de Mije.

Alphen, voormalige gem. in Geld., die 852 bund, groot was, doch in 1818 met Appeltern is vereenigd. Zij bevat het d. Alphen en de geh. de Nieuwe-Schans, het Hoofd, Greffeling, den Haag, Moleneind en Moorthuizen.

Het d. Alphen ligt aan de Maas, tegenover het N.-Brab. dorp Oijcn. Er zijn kerken voor de E.-Kath. en Herv. Met de onderhoorigheden had het in 1840 913 en in 1860 1146 inw.

Alphen, d. in de N.-Brab. gem. Alphen-en-Eiel, 1 u. ten w. van de Belgische grenzen, en 4 u. zuidoost van Breda. In 711 door den edelman

36

Kngelbrccht, onder den naam van Alfheim, aan den geloofsprediker Wil-lebrord geschonken, kwam liet vervolgons aan de abdij Eehternach, cn in de 12de eeuw aan de abdij van Tongerloo. In 1840 tolde men in de dorpskom 363 inw., meerendeels E.-Kath , die er, even als de Herv., een kerk hebben. Er is een station van den in October 1867 geopenden spoorweg Tilburg—Turnhout. In den omtrek liggen vele oud-Germaansche graven.

Alphen, aanzienlijk dorp in de Znid-Holl. gem. Alphen-en-Riotveld, 3 u. ten oosten van Leiden, aan de zuidzijde van den Rijn, langs den Hoogen-Rijndijk en tegenover de Aarlanderveensche-Rijnbuurt, waarmede het voor handel en verkeer, even als in kerkelijke opzichten, één geheel vormt. Alphen bloeide reeds in het Romeinsche tijdperk onder den naam van Albiniana, cn moet toen niet van gewicht zijn ontbloot, wijl er in latere eeuwen vele penningen en voorwerpen uit den keizertijd zijn opgedolven. Door den bloei van veeteelt, zuivelbereiding, handel, scheepvaart, doortocht, kalkbranderij, steenbakkerij en andere takken van volksvlijt heeft het zich tot een lengte van meer dan een uur langs den heerlijken stroom uitgebreid, en een bevolking op beide oevers daarvan vereenigd, die meer dan 4000 beloopt, van welken ongeveer 3000 in de gem. Alphen-en-Rietveld. Het deftige raadhuis der gem. dagteekent van 1840. Tn de fraaie Herv. kerk wijst men het graf des dichters Jan Leonard Nierstrasz aan. Voorts zijn er kerken voor de Christ.-Geref. en de R -Kath. en een synagoge. De meeste woningen geven blijken van groote welvaart, de winkels en plaatsen van uitspanning van veel vertier. In de geschiedenis is Alphen vooral merkwaardig geworden door twee overwinningen van vrouwe Jacoba over de Kabeljauwen, op den 21 October 1425 en 30 April 1426, alsook door den opstand tegen Napoleon op den 19 April 1813.

Alphen-en-Riel, gem. in N.-Brab., ingesloten door de gem. Baarle-Nassau, Chaam, Gilze-en-Rijen, Tilburg, Goirle en Poppel (België), en 5G63 bund, groot. De grond bestaat uit zand, en moet nog ten deele ontgonnen worden. In 1822 waren er 1559, in 1840 1791, in 1870 1814 inw., voor laatstgenoemd jaar afgedeeld in 16 Herv. en 1794 R.-Eath. De landbouw is het hoofdbedrijf der ingezetenen, die meest rogge, boekweit, haver, aardappelen en gerst aankweeken. De gem., saamgesteld uit een deel der Baronnie-van-Breda (Alphen) en een deel der Meijerij-van-'s Hertogenbosch (Riel), bevat de d. Alphen en Riel, de buurten Terover, Kwaalburg, Bosschoven, Oosterwijk, Brakel en Zandeind, benevens de geh. Druisdijk en Vijfhuizen.

Alphen-en-Sietveld, gem. in de prov. Zuid-Holland, in het noorden door den Rijn van Koudekerk, Oudshoorn en Aarlanderveen gescheiden, wordt naar het oosten door Zwammerdam, naar het zuiden door Reeu-wijk en Boskoop, en naar het westen door Hazerswoude bepaald. Voor de noorderhelft uit Rijnklei gevormd, bestaat zij naar het zuiden uit laag veen, te zamen 2310 bnnd. groot. Met uitzondering van ongeveer

21

50 bunders bouwland en eeuige tuinen, dient de gansche oppervlakte thans tot wei- en hooiland. Vroeger waren er ook uitgestrekte veenen, die, na in plassen vervormd te zijn, weder in land zijn herschapen. In 1822 had deze gem. 2043, in 1840 2944, in 1870 3170 inw. In 18(50 was de bevolking gesplitst in 2228 Ned. Herv., 0 Waalseh-IIerv., 27 Rem., 10 Christ. Afg. (Christ. Ger), 2 Doopsgez., 13 Ev. Luth., 8l^;G R. Kath., 38 Isr. en 10 ongenoemden. Nevens veefokkerij, zuivelbereiding, handel, scheepvaart en winkelnering, bloeien hier eenige fabrieken.

Alphen-Oisterwijk, buurt in de gem. Alphen-en-Riel, halverwege de beide dorpen dezer gem. In 1840 had deze buurt 198 inw.

Alsteinpolder, of van Alsteinpolder, pold. in de Zeeuwsche gem. Graauw, in 1852 bedijkt, 403 bund, groot.

Alteklein, pold. in de Zeeuwsche gem. Kats, groot 10 bund.

Alteklein, pold. in de Zeeuwsche gem. Nieuwerkerke, gr. 82 bund.

Alteklein, pold. in de Zuid-Holl. gem. Melissant, groot 24 bund.

Alteklein, pold. in de Zuid-Holl. gem. Ooltgensplaat, gr. 34 bund.

Altana, district dat, oorspronkelijk tot Teisterband behoord hebbende, in 1332 aan Holland kwam, tot 1798 een deel dezer prov. uitmaakte, en dnarmede in 1814 werd hereenigd. Den 10 Februari 1815 werd het echter aan Brabant toegevoegd, zoodat het thans tot dc prov. N.-Brabant behoort. Het is bijna 6600 bunders groot, en bestaat uit de gem. Wou-drichem-en-Oudendijk, Almkerk-en-Uitwijk, Andel, Emmikhoven-en-Waard-hui/.en, Giessen, Rijswijk, de Werken-en-Sleeuwijk en het westelijk deel van de gem. Babilonienbroek, namelijk het dorp Hill. Landbouw en veeteelt bloeien in dit oord, bestaande de veldproducten inzonderheid uit tarwe, rogge, gerst, haver, koolzaad en boonen. Het oud land van Altena (5070 bunders) is door de overstrooming van 1421 getrott'en, doch weder droog geloopen. Het werd overstroomd in 1740 1792, 1793, 1794, 1795. 1799 en 1809.

Altena, voorm. blokhuis tegenover Deventer, onder Voorst, in 1521 door Hertog Karei van Êgmond aangelegd, en in 1528 door de Deven-terschen, die er zeer door benauwd worden, gesloopt.

Altena, voorm. kasteel buiten de Schoolpoort van Delft, in 1573 afgebroken.

Altena, geh. onder het Eriesche dorp Idsegahuizen (Wonseradeel).

Altenasche-heuvel, heuvel bij Almkerk, waarop het oude slot Altena gestaan heeft, dat waarschijnlijk reeds in de 9de eeuw bestond en zijne sterkte behield tot den jare 1393, toen het door Hertog Albreeht, die daarin eeuige oproerige edelen belegerde, werd verwoest. Er bleven echter nog lang eenige torens van over, maar ook deze zijn ton tijde van Prins Willem III gesloopt. De heuvel verheft zich bijna lil meter boven het omliggende land.

Alteveer, buurt aan de zuidwestzijde der Drenthsche gem. Hooge-veen. In 1840 had zij 40 huizen en 220 inw., in 1860 110 huizen en 564 inw.

Altforst, dorp in de Geld. gem. Appeltern, te midden van het weiland. Men vindt er een R. Kath. en een Herv. kerk. In 1840 bevatte het met de geh. de Heppert, de Torsch en den Monnikenwaard, 281, in 1860 307 inw.

Alting, geh. in de Drenthsche gem. Beilen, in 1811 met 28, in 1840 met 40 inw.

Altweert, buurt in de Limb. gem. Weert, in 1840 met 321, in 1860 met 372 inw.

Ambachtspolder, pold. in de Z.-Holl. gem. Hazerswoude, 28 bund. gr.

Amby, gem. in Limburg, bepaald door de gem. Meerssen, Berg-en-Terblijt, Bemelen en Heer. Zij is 721 bund, groot, en heeft een grond, die, zich zacht naar het oosten verheffende, uit vruchtbare Limburg-sche klei bestaat. In het noordwesten vloeit de Kanjelbeek. In 1822 had zij 573, in 1840 662, in 1870 847 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 9 Ned. Herv., 1 Waalsch Herv. en 837 R. Kath. Behalve het d. Amby bevat zij de Heidebuurt en de huizen Geusselt, Severen, Ravenhof en Gravenhof. De landbouw is het hoofdbedrijf der ingezetenen. Er wordt meer tarwe dan rogge, en verder gerst, haver, aardappelen, groenten en vruchten verbouwd. Tot de fabrieken behooren een pannen- en een steenbakkerij.

Het d. Amby, in de lengte van het noorden naar het zuiden gebouwd, zou, volgens de overlevering, ontstaan zijn voor ruim 3 eeuwen, door een kolonie van Zigeuners of Heidenen , die hun zwervend leven moede waren geworden. Waarschijnlijk echter is het veel ouder, en bewaart het den naam van een der Germaansche stammen, die ten tijde van Cesar de Nederlanden bewoonden, te weten de Ambivariten. Oudtijds behoorde het tot de Valkenburgsche bank Meerssen, waarmede het in 1661 den Staten-Generaal werd toegekend.

Ameide, gem. in Z. Holl., in het noorde» door de Lek van Jaarsveld gescheiden, en overigens door de gem. Tienhoven, Meerkerk en Lexmond omringd. Zij is 524 bunders groot en bestaat uit het steedje Ameide en eenige verstrooid liggende huizen. De grond, uit klei bestaande, wordt slechts voor een zeer klein deel met veldvruchten bezaaid, doch voedt een belangrijken veestapel. In 1822 telde de gem. 860, in 1840 1115, in 1870 1300 inw. Ten jare 1860 was de bevolking onderscheiden in 1168 Ned. Herv., 1 Waalsch Herv., 1 Rem., 31 Chr. Afg. (Christ. Geref.), 1 Doopsgez., 4 R. Kathol, en 7 Isr.

Het steedje Ameide, bij verkorting ter Mei genoemd, ligt aan de Lek, 2i u. ten west-zuid-westen van Vianen. Het verkreeg in den grafelijken tijd stedelijke rechten, werd in 1388 door de Arkelschen veroverd, en in 1527 door de ütrechtschen ingenomen. In 1672 plunderden de Franschende ingezetenen en offerden de plaats aan de vlammen op. De hoofdgebouwen be-

29

staan in de Herr. kerk en het raadhuis. De paardenmarkt te Ameide is een der belangrijksten van Z. Holland.

Ameland, eiland en gem. in Friesland, tusschen de Noordzee, het rinkegat, het Triesche-Wad en het Amelandergat. Het is 6066 bnnd. groot en bevatte in 1811 2270, in 1822 1989, in 1840 2081, in 1870 2344 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 1240 Ned. Herv., 668 Doopsgez., 119 Chr. Geref. en 317 E. Kath. De grond bestaat grootendeels uit diluvisch en alluvisch zand, met één of meer rijen duinen. Doch er zijn ook kampen kleibodem. Het eiland bevat 4 dorpen: Hollum, Ballum, Nes en Buren, benevens het geh. Bliek. Volgens de overlevering bloeiden er vroeger nog twee dorpen. Sier en Oosthuizen of Oerd, ten gevolge van overstroomingen verlaten.

Ameland was vroeger een heerlijkheid, wier eigenaars — eeuwen lang de heeren van Cammingha — beweerden, dat zij niet dan aan het H. Roomsche-Kijk onderworpen waren. Hertog Albrecht van Beijeren verklaarde de Amelanders ten jare 1396 onzijdig in den oorlog tusschen Holland en Friesland. Hetzelfde deed Cromwell in 1654, toen de Ver-eenigde-Nederlanden met Engeland in oorlog waren, en een zelfde voorrecht wedervoer den eilanders in 1674 door tusschenkomst des Duitschen Keizers. De zetel der Heeren van Cammingha, het kasteel te Ballum, is in 1829 gesloopt, na een bestaan van ruim 4 eeuwen.

Scheepvaart, landbouw en veefokkerij maken de bronnen van bestaan der ingezetenen uit. In 1869 waren er 131 bunders met rogge, 1 met tarwe, 25 met zomergerst, 16 met haver, 27 met boonen, 6 met erwten, 135 met aardappelen en 22 met zandrapen bezet, terwijl het weiland een uitgestrektheid van 1970, en het hooiland een van 1072 bunders bezat. Men rekende bij den aanvang van dat jaar den veestapel op 364 paarden, 1 ezel, 1471 stuks runderen, 580 schapen, 2 geiten en 5 varkens. Ook had het eiland toen 20 bijenkorven.

Sinds 1856 zijn onderscheidene plannen beraamd, om Ameland aan den vasten wal te hechten. De Nederlandsche regeering heeft daartoe in 1870 niet alleen concessie verleend, maar zich daarbij tot een aanzienlijke geldelijke bijdrage verbonden.

Amelandergat, zeeëngte tusschen Terschelling en Ameland.

Ameliapolder, polder in de Zeeuwsche gem. Biervliet, bedijkt in 1639, groot 361 bund.

Amelis-waard, of Oud-Ameliswaard, ridderhofst. in de Utrechtsche gem. Ehijnauwen, aan den Krommen-Eijn. Oudtijds was het zeer sterk, doch in 1672 werd het door de Franschen vernield. In 1707 liet Gerhard Godaard Taats van Amerongen op de grondvlakte daarvan een nieuw huis bouwen, dat van 1808 tot 1810 door Koning Lodewijk Napoleon werd bezeten.

Amelte, geh. in de Drenthsche gem. Assen.

Amen, geh. in de Drenthsche gem. Rolde, in 1840 met 44, in 1860 met 47 inw.

30

Amer, riv. die bij Geertruidenberg door de vereeniging van Donge en Oude-Maas ontstaat en naar het Hollandsch-Diep loopt.

Amerika, bunrtsch. in de Limb. gem. Horst, in 18G0 met 426 inw.

Amerongen, hoofdkiesd. voor loden der prov. Staten in Utrecht, bestaande uit de 16 gem, Amerongen, Bunnik, Cothen, l'oorr., Driebergen, Langbroek, Leersum, Maarn, Odijk, Ehenen, Rijsenburg, Veenendaal, Werkhoven, Wijk-bij-Duurstede, Woudenburg en Zeyst.

Amerongen, gem. in de prov. Utrecht, omringd door Woudenberg, Renswoude, Veenendaal, Khenen, Lienden (Geld.), Maurik (Geld.), Wijkbij-Duurstede, Langbroek en Leersum. Haar oppervlakte beloopt 3200 bunders, voor 't grootste deel diluviseh zand, doch in het zuiden vette rivierklei. Zij bevat het d. Amerongen, de westhelft van het d. Eist en de bunrtsch. Ginkel, nevens de geh. Dwarsweg, de Haar en de Groep. De landbouw is het hoofdbedrijf der ingezetenen, die nevens veel granen ook tabak planten. Er zijn uitgestrekte bosschen, die bij het heuvelachtig terrein schoone gezichtspunten opleveren. In 1822 had deze gem. 1378, in 1840 1825 en in 1870 2173 inw., voor laatstvermeld jaar afgedeeld in 2115 Ned. Herv., 1 Waalsch Herv., 4 Ev. Luth., 1 Christ. Geref., 51 R.-Kath. en 1 Isr.

Het d. Amerongen, in 1840 met 1361, in 1860 met 1709 inw., munt uit door eene fraaie ligging, en prijkt met het prachtige kasteel Amerongen, met een Herv. kerk, wier toren zich hoog boven de overige gebouwen verheft, en een aanzienlijk gemeentehuis.

Ameronger-Bosch, fraai, uitgestrekt bosch, ten noorden van het dorp Araerongen, op een rijzenden en dalenden grond, waarvan het hoogste punt (i9 el boven A. P. is verheven.

Amerongsche-Uiterwaarden, pold. in het zuiden der gemeente Amerongen, 500 bunders groot.

AmerongSChe-Wetering, wetering, uitmakende de grenslijn der gem. Amerongen en Wijk-bij-Duurstede naar de zijde van Leersum en Langbroek. Zij voert het water der hooge landen af naar den Krommen-Rijn

Amerplaat, onbehuisde polder in den Biesbosch, 96 bund, groot.

Amersfoort, het oostelijke arr. der prov. Utrecht.

Toen het dep. der Zuiderzee in 1811 werd gevormd, splitste men het arr. Amersfoort in 4 kant.: Amersfoort eerste kanton, Amersfoort tweede kanton, Rhenen en Wijk-bij-Duurstede. Toen behoorden tot dit arr. ook Hoevelaken en Geldersch-Veenendaal, die in 1S14 tot Gelderland terugkeerden.

Sedert 1838 is het arr. in 3 kantons gesplitst; Amersfoort, Rhenen en Wijk-bij-Duurstede.

Amersfoort, eerste kant. van het arr. Amersfoort, bevattende de 9

31

gem. Amersfoort, Hoogland, Stontenburg. Bunschoten, Eenmes, Baarn, Soest, Leusden en Woudenberg.

Amersfoort, rijks-kiesdistrict voor liet afvaardigen van Leden naaide Staten-Generaal, volgens de wet van 6 Mei 186'J saamgesteld uit deelen van Utrecht, Gelderland en Noord-Holland. Het bevat 32 gem.; Amersfoort, Veenendaal, Eenswoude, Scherpenzeel, Woudenberg, Leusden, Stontenburg, Hoevelaken, Nijkerk, Harderwijk, Putten, Ermelo, Barne-veld. Hoogland, Bunschoten, Eemnes, Baarn, Soest, Maarn, Weesp, Weesperkarspel, 's Graveland, Ankeveen, Kortenhoef, Nederhorst den-Berg, Naarden, Muiden, Huizen, Bussum, Hilversum, Laren en Blaricum. Het had in 1869 92,113 inw. en 2864 kiesgerechtigden.

Amersfoort, hoofd-kiesdistrict tot het afvaardigen van Leden voor de Prov. Staten van Utrecht, bevattende de 9 gem. : Amersfoort, Baarn, Bunschoten, Eemnes, Hoogland, Leusden, Renswoude, Soest en Stontenburg.

Amersfoort, klassis der Herv. kerk in de prov. Utrecht, verdeeld in de ringen Amersfoort en ïienhoven. Zij bevat 24 gem. met 28 predik.

Amersfoort, kerk. ring der klassis van Amersfoort, bevattende de 11 gem. Amersfoort, Baarn-en-Eembrugge, Bunschoten, Eemnes-Binnendijks, Eemnes-Buitendijks, Hoogland, Lensden, Soest, Soesterberg, de Vuursche en Woudenberg.

Amersfoort, klassis der Chr. Ger. kerk, bevattende de 5 gem. Amersfoort, Bunschoten (Spakenburg), Zeyst, Nijkerk en Scherpenzeel.

Amersfoort, dek. van het aartsbisdom van Utrecht met 16 paroch.: Achteveld, Amersfoort (st.-Maria-Hemelvaart), Amersfoort ist.-Franciscus-Xaverius), Baarn, Barneveld, Blaricum, Eemnes, Hamersveld, Harderwijk, Hilversum, Hoogland (Langeroord), Laren, Nijkerk, Putten, Soest en Soesterberg.

Amersfoort, gem. in Utrecht, palende ten noorden aan Hoogland, ten oosten aan Hoevelaken (Geld.) en Stontenburg, ten zuiden aan Leusden, ten zuidwesten aan Zeyst, ten westen en noordwesten aan Soest. Zij is 2258 bund, groot en bevat, behalve de stad Amersfoort en hare voorsteden, niet dan verstrooide woningen. De grond bestaat uit zand, en wordt door de Eem en de beken, die haar vormen, doorkronkeld. In 1748 had zij 7550, in 1811 86S2, in 1822 9395, in 1840 12,664, in 1870 13,560 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 6463 Ned. Herv , 10 Waalsch-Herv., 1 Anglik., 296 Ev. Luth., 4 Herst. Luth., 32 Doopsgez., 56 Rem., 171 Christ. Geref., 5809 R.-Kath., 241 Oud-Roomschen en 475 Ned. Isr.

De stad Amersfoort ligt 4 uren van Utrecht, 9 uren van Amsterdam, aan de samenvloeiing van eenige beken , die de Eem vormen. Zij dankt waarschijnlijk haar oorsprong aan een ridderlijk geslacht, dat hier een kasteel bouwde, waarnevens zich allengs een dorp verhief. De plaats wordt het eerst vermeld in een brief van Keizer Koenraad in 1028, en ontving stedelijke rechten van Bisschop Hendrik van Vianden in 1259.

32

Reeds op het einde der 14de eeuw ving men aan haar te vergrooten, doch de nieuwe stad, die de oude als haar middelpunt omringt, werd niet vóór 1450 ommuurd. Zij werd reeds in 1399 de tweede hoofdstad van het Neder-Sticht genoemd, en telde in 1436 13 gilden, die zich later tot 82 uitbreidden.

In 1411 en 1420 werd Amersfoort door de Gelderschen aangetast, doch schoon de stad veel schade leed, niet door hen ingenomen. In 1427 sloeg hare burgerij, vrouwen zoowel als mannen, een aanval van Filips van Bourgondië af, en in 1492 weerde zij zich even moedig tegen Maxi-miliaan's veldoverste Wittenhorst. Het was eerst in 1543, dat zij door den Gelderschen bevelhebber Maarten van Eossem gedwongen werd zich over te geven. In 1579 voegde zij zich, daartoe door de wapenen gedwongen, bij de Unie, werd in 1629 door Montecuculi en in 1672 door Louis XIV ingenomen, en was gedurende de burgergeschillen van 1786 en 1787 de verblijfplaats der Prinsgezinde Staatsleden der Provincie.

Het middelpunt der stad is de ruime markt, de Hof genoemd, waarop zeven straten uitloopen. De Langestraat, de schoonste der stad, deelt, met hare beide verlengingen, haar in een noordwestelijke en zuidoostelijke helft, terwijl het Singel, met de Muurhuizen en het Zand, nog den omvang der oude stad aanwijst. Bijzonder schoon zijn de wallen, die, onder het toezicht van den Haarlemschen architect Zocher, in voortreffelijke wandeldreven zijn herschapen. De daarin gelegen Monnikendam is vooral een teekenachtig punt. Het station van den spoorweg ligt aan de noord-westzijde der stad, tusschen den Amsterdamschen straatweg en de Eem.

Amersfoort heeft 1 Herv., 1 Luth., 1 Rem., 1 Christ. Ger. en 1 Oud-Roomsche kerk, 2 R. Kath. kerken en 1 synagoge. De Groote of Joris-kerk, in 1248 voltooid, is een bezienswaardig gebouw, waarin een marmeren tombe van A. Quellin de grafstede van den grootsten Nederland-schen bouwmeester Jacob van Campen aanwijst. De Lieve-Vrouwekerk sprong in 1787 door het vuur vatten van buskruit in de lucht, doch zoo hecht toonde zich haar ranke, sierlijke toren, dat deze tot aan den huldigen dag ongedeerd zijn sierlijke spits ten hemel heft. Het bouwen van dezen toren is aangevangen in of kort na 1444. Hij is ruim 98 el hoog.

De stad bevat het in 1726 opgerichte seminarie voor de geestelijken der Oud-Roomsche kerk in de Nederlanden. Er is een latijnsche school, en de stichting eener hoogere burgerschool voorbereid. De Maatschappij tot Nut van 't Algemeen bezit er een fraaie vergaderplaats.

Amersfoort drijft veel handel in granen en tabak. Er zijn verscheidene weverijen van de bekende gestreepte katoenen stof, amersfoort genoemd, touwspinnerijen, een stoomfabriek ter verwerking van ruwe granen, sigarenfabrieken, molens, een bierbrouwerij en andere inrichtingen van volksvlijt.

Het gedeelte der gemeente buiten de poorten bevat, behalve eenige heidevelden, meest tabaksplanterijen, korenakkers en weiden. In 1869 rekende men er 11 bunders met tarwe bezaaid, 213 bunders met rogge, 7 met gerst, 40 met haver, 200 met boekweit, 3 met boonen, 1 met koolzaad, 18 met tabak, 5 met mangelwortels, 190 met knollen en 2 met spurrie. Het weiland besloeg 196, het hooiland 31, de warmoezeniers-

33

grond 11, de boomgaarden 31, het opgaand hout 195 en het hakhout 335 bunders. Be veestapel telde 216 paarden, 960 stuks rundvee, 40 ezels, 625 schapen, 462 varkens, 204 bokken en geiten.

Amersfoortsche-Bergen, heuvelreeks, die bij Amersfoort begint en zich westwaarts in dc richting naar de Bilt en zuidwaarts langs Austerlitz naar Amerongen en Eist uitbreidt. De hoogte waarop de Piramide van Austerlitz staat, is 46, de Waterberg of Pisheuvel 47, de Soesterberg 64, en het hoogste punt in het Ameronger-bosch mede 64 el hoog.

Ammers-Graveland, pold. in de Zuid-Holl. gem. Groot-Ammers, 610 bund, groot.

Ammerstol, gem. in Zuid-Holland, door de Lek van Streefkerk en Groot-Ammers gescheiden, en naar de landzijde door 's Heer-Aartsberg ingesloten. Zij is nog geene 73 bund, groot, en heeft een kleiachtigen bodem. In 1822 telde zij 428, in 1840 533 en in 1870 762 inw. Ten jare 1860 was deze bevolking onderscheiden in 566 Ned.-Herv., 1 Waalsch-Herv., 1 Doopsgez. en 1 E.-Kath. Hare hoofdbronnen van bestaan zijn veeteelt, zalmvisscherij en hoepelmakerij. Het eenige akkerland bestaat uit weinige bunders aardappel- en hennepvelden.

Het d. Ammerstol, 1 u. w. ten z. van Schoonhoven, is langs den Lekdijk gebouwd en heeft een Herv. kerk en een poutveer op Groot-Ammers. Den 27 October 1321 kreeg Ammerstol van Graaf quot;Willem III dezelfde vrijheid als Dordrecht bezat.

Ammerzoden, gem. in Gelderland, ingesloten door Neder-Hemert, Poederoijen, Kerkwijk, Hedel, Bokhoven (N. Brab.) en Hedikhuizen (N. Brab.), op beide zijden van de Maas. In 1870 heeft de grens naar de zijde van Hedikhuizen een geringe wijziging ondergaan, vóór welken tijd men de oppervlakte op nagenoeg 1327 bunders berekende. De grond bestaat uit vruchtbare rivierklei, deels akkerland, maar inzonderheid wei- en hooiland. De gom. telt 2 dorpen : Ammerzoden en Well, benevens de buurtschappen Wordragen, Wellseind en Slijkwell. Zij telde in 1822 1495, in 1840 1822 en in 1870 2130 inw. In 1860 waren de 1961 ingezetenen onderscheiden in 579 Herv., 23 Christ. Afg., 1 Ev. Luth. en 1358 E. ICath. Landbouw cn veeteelt verschaffen den moesten het noodige.

Het d. Ammerzoden, in 1840 met 885, in I860 met 1600 inw., heeft een merkwaardig, wel onderhouden kasteel, met 4 torens, een Herv. en een K.-K. kerk. Het ligt noordwaarts van den Maasdijk, 2 uur zuid ten westen van Zalt-Boinrnel. In 1386 werd Ammerzoden door Heer Arnold van Hoemen van het Hertogdom Brabant ter leen gehouden. Deze edelman viel in handen van Hertog Willem van Gelder, die hem de keuze liet tusschen de overgave van zijn kasteel Ammerzoden of den dood. Het fiere antwoord des Ridders luidde: „Moet ik sterven, ik zal het met eere doen, maar dc bezworen trouw aan mijne Vrouwe van Brabant verbreek ik niet.quot; De Gelderschc Hertog veroverde sedert het kasteel, welk lot de sterkte sinds nog meermalen onderging.

3

34

Ampsen, fraai adell. huis bij de stad Lochem, in de gem. Laren (Geld.), waarbij een buurt van denzelfden naam ontstaan is, die in 1840 155 en in 1860 122 inw. had. Hierbij is bet station Lochem van den staatsspoorweg.

Amstel, riv. in Noord-Holland, die op de Utrechtsehe grens uit de vereeniging van Drecht en Kromme-Mijdrecht ontstaat, langs de dorpen Uithoorn, Zwalnwenbuurt en Ouderkerk loopt, den Angstel opneemt, en na de stad Amsterdam doorsneden te hebben, na een loop van 31 uur in het IJ valt. De Amstel is naar evenredigheid zijner lengte zeer breed, zelfs voor middelbare zeeschepen bevaarbaar, en levert, bij zijne kronkelingen en veelal welbeplante oevers, aangename gezichtspunten op. Doch de reeks prachtige buitenverblijven, die vooral in de 17de en 18de eeuw zijne oevers bezoomden, is op het einde der vorige en in het begin dezer eeuw zeer verminderd.

Amstel, Aernstel of Amestelle, voorm. hcerl. aan IJ en Amstel, een vrij eigen goed, dat door Heeren werd bezeten, die inzonderheid in het midden der 13de eeuw tot groot aanzien waren gestegen. Wolfger van Amstel komt voor in 1105 en 1126, Egbert van 1131 tot 1172, Gijsbrecht I in 1176 en 1178, Gijsbrecht II van 1200 tot 1228, Gijsbrecht III van 1228 tot 1252, Gijsbrecht IV van 1252 tot 1296. De laatste verloor zijn onafhankelijkheid aan Holland, den 27 October 1285. Hij word toen een leenman van Graaf F lor is V, doch, nadat hij in 1296 met andere edelen zich in oen samenzwering togen dien Graaf had gewikkeld, verloor hij zijn heerschappij. Graaf Jan II schonk de heerlijkheid Amstel den 21 Mei 1300 aan zijn brooder Gwy van Avonnes, waarna deze de hoofdplaats tot een stad verhief. Wel deed Jan van Nijerlede, de zoon van Gijsbrecht IV, pogingen om Amsterdam te herwinnen, doch slechts van den zomer van 1301 tot de lente van 1304 kon hij er zich handhaven. Toen kwam een leger van Haarlemmers, Kennemers en Waterlanders en ontrukte stad en heerschappij aan Heer Jan. Heer Gwy, in 1301 Bisschop van Utrecht geworden, keerde nu in het bezit van Amstel weder, waarin hij bleef tot op het verdrag van 11 October 1311, waarbij Graaf Willem III Amstel met Amsterdam terug erlangde. De heerlijkheid Amstel deelde zich in Ouder-Amstel en Nieuwer-Amstel. Doch in het bloeiendst tijdperk hunner macht hebben de Heeren van Amstel ook gebied gevoerd over Diemen, Weesp, Muiden, de Vechtoevers tot Breukelen, de Bijlmerlanden en Mijdrecht. Voorts sproten uit hen de Heeren van Mijnden en van IJsselstein.

Amstel of Aernstel, twee vroegere kasteden in de tieerl. Amstel. Het eerste, volgens overlevering door Heer Egbert gesticht, stond waarschijnlijk te Ouderkerk, aan den noorderoever der Holendreeht, doch werd in 1204 door de Kennemers verwoest. Het tweede, dat Gijsbrecht II stichtte, werd aan den mond des Arastel's gebouwd, waarbij eerlang het sinds zoo belangrijke Amsterdam verrees. Met de inneming van Amsterdam dooide Haarlemmers, Kennemers en Waterlanders in 1304 werd het deerlijk gehavend en sedert geheel met den grond gelijk gemaakt. De plaats,

35

waar het gestaan had, werd door Graaf Willem III den 1 Mei 1333 tot hofsteden in erfpacht gegeven.

Amstel, of Departoment-van-den-Amstel, departement der üa-taafsche-Repnbliek, gevormd bij do Staatsregeling van 1798. Het splitste zich in 7 ringen, die te zaraen bevatten: Amsterdam, Nieuwer-Amstel, Ouder-Amstel, Diemen, Watergraafsmeer, Sloten-Sloterdijk-Osdorp-cn-de-Vrije-Geer, Eietwijk-cn-Rietwijkeroord, Aalsmeer, Kudelstaart, Kal-slagen-en-Vriezekoop, Leymuiden, Thamen-en-Uithoorn. AVcesp, Weesper-karspel, de Bijlmermeer, Muiden en het gedeelte van Abcoude ten noorden van de Holendrecht en het Gein. Deze verdeeling duurde echter niet langer dan tot 1S01.

Amsteldiep, diepe stroom in de Zuiderzee, tussehen het Balgzand en don Breehorn. Er staat 5 tot 12 el water.

Amsteldijk, dijk langs den westoever des Amstel's, van het grondgebied van Amsterdam tot aan de buurt Over-Ouderkerk. quot;Van dezen dijk loopen in het noorden eenige paden in westelijke richting naar of tot nabij de Wetering, de moesten dicht bevolkt, terwijl meer in het midden de verder strekkende Kalfjeslaan, en aan het zuideindo het Groote-Loopveld aanvangt. In vorige eeuwen vond men langs den Amsteldijk schoone en uitgestrekte buitenverblijven, die op zeer enkelen na allen verdwenen zijn. Nu vindt men er, behalve het raadhuis der gemeente en de vergaderplaats van het kantongerecht Nieuwer-Amstel, een glasblazerij en andere fabrieken, eenige plaatsen van uitspanning, de nieuwe begraafplaats op de hofstede Zorgvlied, verscheidene boerderijen, winkels en woonhuizen. Tussehen de dagloonerswoningen en kleine optrekken aan het Hoedenmakerspad, Verwerspad, lïustenburgerpad en Kuiperspad breiden zich vele warmoezierderijen uit. Aan het Rustenburgerpad is een R.-Kath. kerk, omstreeks 1660 gesticht.

Amsteleind, buurt in de N.-Brab. gem. Osch, in 1840 met 167 inw.

Amstelland, voorm. baljuwschap, bevattende de ambachtsheerlijk-heden Ouder-Amstel, Nieuwer-Amstel en Waverveen.

Amstelland, departement van het Koninkrijk Holland, in 1807 opgericht en ook in stand gebleven tijdens de eerste maanden vau het Keizerrijk tot 1811. Het was in 2 kwartieren gesplitst: Haarlem en Hoorn, en omvatte: geheel Amstelland, Gooiland, Muiden, Wecsp, Weesperkarspel, Kennemerland, West-Friesland, Waterland, Texel, Wicringcn, Urk, Marken, do deelen van Rijnland, die in 171)8 bij het Departement-van-den-Amstel waren gevoegd, de oude heerlijkheden Loosdrecht, Mijnden en Loenen-Kroonenburg, benevens de Stichtsche heerlijkheden Nigtevecht, Vreeland, Abcoude (Proostdy en Baambrugge), Vinkeveen en Nicuwer-tcr-Aa.

Amstelland, hoogheemraadschap, zich uitstrekkende over een deel van Noord-Holland (15,575 bund.), een deel van Zuid-Holland (1803 bund.) en

3*

3fi

een deel van Utrecht (15,692 bund.). Het reikt naar het zuiden van Amsterdam tot Zevenhoven in Z.-Holl. en IJsselstein in Utrecht, van het westen naar het oosten van Aalsmeer tot Muiden en Weesp.

Amstelveen, dorp in de N.-Holl. gem. Nieuwer-Amstel, IJ u. ten z. van Amsterdam, aan het einde van den Veendijk. Het had in 1840 468, in 1860 399 inw. Gevormd uit een rechte straat, die zich van den Veendijk uitstrekt tot aan de sluis, die uit de vaart langs het Loopveld naar den plas de Poel voert, heeft het in het midden der westzijde een fraaie Herv. kerk, die met een grafgesteente voor den dichter Jan van Broekhuizen prijkt. Er is een fabriek, die keurig verlakt leder in den handel brengt. Amstelveen werd in de Hoeksche en Kabeljauwsche twisten ten deele afgebrand. Do Patriotten leverden er don Pruisen den 30 September 1787 een scherp gevecht. Door een ongelukkig toeval werden er in den nacht van 25 op 26 Juni 1792 meer dan 70 huizen ia de asch gelegd.

Amstenrade, gem. in Limburg, die door Oirsbeek, Merkelbeek, Bruns-sem, Heerlen, Hoensbroek en Nuth-en-Vaesrade wordt omringd, 289 bund, beslaat, en een vruchtbaren kleibodem (Limburgsche klei) heeft. Zij had in 1822 335, in 1840 503 en in 1870 465 inw. Bij laatstgenoemde opgave splitste de bevolking zich in 464 E. Kath. en 1 Herv. De landbouw is de voornaamste bezigheid der ingezetenen.

Het d. Amstenrade, nagenoeg halverwege Sittard en Heerlen gelegen, prijkt met een grafelijk kasteel dat door fraaie tuinen wordt omringd. Het bleef na den Münsterschen vrede aan Spanje, tot het in 1713 aan Oostenrijk ten deel viel.

Amsterdam, Kijks-kiesdistrict voor het afvaardigen van Leden naar de Staten-Generaal. Het bevat, volgens de wet van 6 Mei 1809, alleen de gem. Amsterdam, wier ingezetenen toen op een getal van 371,764 berekend werden. Het aantal kiesgerechtigden beliep destijds 3964.

Amsterdam, prov. kiesdistrict in Noord-Holl., bevattende alleen de gem. Amsterdam.

Amsterdam, arr. Noord-Holland, het zuidwestelijkste deel der prov. omvattende.

Toen in 1811 het Departement-der-Zuiderzee werd opgericht, werd het daarbij gevormde arr. Amsterdam verdeeld in 14 kantons: t. w. Amsterdam 1—6. Nieuwer-Amstel, Ouder-Amstel, Baambrugge, Naarden, Loosdrecht, Loenen, Weesp en Aalsmeer.

Bij het herstel van den Nederlandschen-Staat kwamen eenige deelen van dit arr. aan de prov. Utrecht, waardoor, na de grensregelingen van 1815 en 1819, het arr. Amsterdam, nog 12 kantons telde: Amsterdam 1—6, Nieuwer-Amstel, Ouder-Amstel, Naarden, Hilversum en Weesp.

Sedert 183S telt het arr. nog slechts 7 kantons: Amsterdam 1—4, Nieuwer-Amstel, Weesp en Naarden.

Amsterdam Eerste kanton, kant. van 't arr. Amsterdam, bevattende de buurten A, B, C, 1, K, M. N, O, P, Q, E, S, T, U, V, W en ZZ der gem. Amsterdam, benevens de gem. Watergraafsmeer.

37

Amsterdam Tweede kanton, kant. bevattende de buurten X, Y, Z, AA, BB, CC, HH en II, benevens de oostelijke helft der buurt YY der gem. Amsterdam.

Amsterdam Derde kanton, kant. bevattende de buurten D, E, F, G, H, L. KK, LiL, ER, SS en TT der gem. Amsterdam.

Amsterdam Vierde kanton, kant. bevattende de buurten DD, EE, EE, GG, MM, NN, 00. PP, QQ, UU, TV, WW, XX en het westelijke deel van YY der gem. Amsterdam, benevens de gem. Sloten-Sloterdijk-Osdorp-en-de-Vrije-Geer.

Amsterdam, klassis der Herv. Kerk in de prov. Noord-Holl., verdeeld in de 3 ringen: Amsterdam, Weesp en Naarden. Zij telt 20 gem. met 48 predikanten.

Amsterdam, kerk. ring der klassis van Amsterdam, bevattende do gen!. Amsterdam, met 10 kerken.

Aaistardam, Ev.-Luth. kerk. ring, bevattende de gem. Amsterdam, met 2 kerken.

Amsterdam, klassis der Chr.-Ger. kerk, bevattende de (5 gem.: Amsterdam, Amstelveen, Haarlem, Haarlemmermeer, Uithoorn en Venneperdorp.

Amsterdam, dek. van het bisdom van Haarlem, bevattende 9 parochiën binnen Amsterdam: st.-Nicolaas, st.-Antonius van Padua, st.-Willebrord., st.-Catharina, st.-Maria Onbevlekte Ontvangenis, st.-Ignatius, st.-Dominieus, st.-Augustinus, st.-Petrus en Panlus, benevens do kerk van st.-Nieolaas-buiton-de-vesten, aan het Langebleekerspad on de kork van st.-Willebrord.-buiien-de-vesten in de gom. Niemver-Amstol op het Rustenburgerpad. Behalve de 11 parochiekerken bevat het dek. nog 7 hulpkerken.

Amsterdam, gem. in N.-Holl. palende in het noordwesten aan de gem. Zaandam, in het noorden aan Oost-Zaan, Landsmeer, Buiksloot en Nieu-wendam, in het oosten aan den mond en het IJ en de gem. Diemen, in het zuiden aan de gem. Nienwer-Amstel, in het westen aan Sloten-Sloterdijk-Osdorp-en-de-Vrije-Geer. Zij is 1434 bund, groot, behalve nog een deel van het IJ.

Ofschoon de grens den 20 November 1838 nauwkeurig is aangewezen, nadat belangrijke veranderingen naar de zijde van Nieuwer-Amstel en Diemen waren tot stand gebracht, heerscht thans zekere verwarring in de limieten naar de zijde van Buiksloot en Nieuwendam, als een gevolg van indijkingen, aanplompingen en van fouten te dien aanzien in de kadastrale plans.

De gem. bevat, volgens hare wettige grensregeling, de stad Amsterdam, een deel van den Overbraker-Buitenpolder, een deel van den Overbraker-Binnenpolder, den noord-ooster hoek van den Sloter-Binnenpolder, de oosthelft van den Stads- en- Godshuispolder, het noorderdeel van den Binnendijkschen-Buitenveldertschen-polder, het noordwestelijke deel van den Over-Amstelpolder, de Stads-Rietlanden, bijna den gebcelon Buik-

38

sloterham en eveneens het grootste deel van den Nieuwendammerham, enkele buitendijksche gronden langs de Waterlandsehe kust en het gedeelte van het IJ, begrepen tussehen de lijn: westpunt van het Barnde-gattermeer tot de noordpunt der Zwemkade eenerzijds en de lijn Paardenboek en de grens van Nieawendam en Ransdorp anderzijds.

Binnen de stad Amsterdam en ten zuiden daarvan is de grond meest veen, waaronder zieh op verschillende diepten diluvisch «and uitbreidt. In de Stads-Eietlanden en den Buiksloterham vindt men klei, terwijl de Nieuwendammerham uit modder der stads grachten, met puin, riet enz., uit de diepte is opgewerkt. Binnen de stad zelve is de weeke veengrond ettelijke voeten hoog met heide- of duinzand kunstmatig opgehoogd. Uithoofde van deze veenlagen ia het noodig, overal waar gebouwen geplaatst worden, lange masten in den grond te heien. liet water des Amstel's en der grachten is brak, doch voortreffelijk drinkwater levert de waterleiding uit de duinen van de Vogelenzang naar Amsterdam.

Het grootste deel der gem. wordt door de stad Amsterdam met hare grachten, kaden, straten, pleinen, wandelingen, voorsteden en tuinen ingenomen. Het overige bestaat uit warmoeziers-, wei- en bouwland, het laatste echter alleen in den Buiksloterham en Nieuwendammerham, tenzij nu en dan een enkel kamp gerst in de Stads-Rietlanden.

Amsterdam telde in 1515 2531, in 1G32 16,051, in 1732 26,085, in 1840 24,532, in 1860 27,183 huizen.

De bevolking beliep in 1622 104,961, in 1630 115,249, in 1796 217,024, in 1811 201,628, in 1815 180,179, in 1830 202,364, in 1840 211,349, in 1850 222,616, in 1860 241,348, in 1870 274,931 inw.

De bevolking van laatstgenoemd jaar deelde zieh in: 189,218 Ned.-Herv., 3,038 Waalsch-Herv., 189 Engelsch-Herv. (Presb ), 164 Anglik., 26,943 Ev. Luth., 8161 Herst. Ev. Luth., 4459 Doopsg,, 1012 Rem., 985 Christ. Ger., 59,541 R.-Kath., 414 Oud Roomschen, 23 Grieken, 27,549 Ned. Isr., 3134 Ned. Port. Isr. en 98 ongenoemden.

De stad Amsterdam, de hoofdstad van het Koninkrijk der Nederlanden, ligt aan den mond des Amstel's in het IJ, op 52° 22' 30quot; noorderbreedte en 22° 32' 54quot; oosterlengte van Greenwich. Hare gedaante is die eener halve maan, welker horens zich in het IJ uitstrekken.

Amsterdam dankt waarschijnlijk zijn stichting aan Heer Gijsbrecht II, die, na de verwoesting van het kasteel Amstel te Ouderkerk in den jare 1204 door de Kennemers, een nieuwe sterkte aan den Amstelmond liet bouwen. Onder de bescherming daarvan zetten zich ingezetenen uit alle deelen van Amstelland neder, die eerlang door West-Friezen en andere vreemden gevolgd, zich spoedig op scheepvaart en koophandel toelegden. De vorm der aloude haven, 'het Damrak of Water, getuigt dat bij haar aanleg gelet is op de belangen der scheepvaart.

Den 27 October 1275 kreeg Amsterdam zijn eerste handvest, een gunstbrief van Graaf Floris V, waarbij die Vorst den burgeren vrijheid schonk om hunne eigene goederen tolvrij door Holland, Zeeland en Friesland te voeren. In 1300 of 1301 werd het vlek door Gwy van Avennes tot een stad verheven, en in Mei 1334 het middelpunt eener nieuwe paro-

39

chie, zijnde het tot dien tijd met het nabuiige Ouderkerk kerkelijk veroe-nigd geweest. Na in 1311 bij Holland ingelijfd te zijn, trad de stad in 1368 in het verbond der Hanze, en in het begin der 15de eeuw onderhield zij reeds belangrijke handelsbetrekkingen met het Noorden en de Oostzee, met Brabant, Vlaanderen, Brittanje, Frankrijk en Spanje. Toen de zeegaten bij Texel en Vlieland wijder en de vaarwaters naar de stad dieper waren geworden, begon men het IJ met groote zeeschepen te bevaren, en sinds ving Amsterdam aan met Brugge en Antwerpen te wedijveren. Do Spaansche dwingelandij scheen dien bloei ten verderve te zullen voeren, doch nadat de stad in Februari 1578 hare poorten voor de Staatschen had ontsloten, steeg die welvaart tot een hoogte, zooals nog geene stad in Europa had beleefd. Kijke kooplieden uit verwijderde oorden, zelfs uit Perzië en Rusland, vestigden zich te Amsterdam. Amsterdam-sche schepen veroverden geheele rijken in Oost-en West-Indië, onnoemelijke schatten vloeiden naar de IJstad, die in nog geen tachtig jaren vier malen werd vergroot, en de vorsten van Europa dongen naar hare vriendschap.

Doch op het einde der 18de eeuw werd die bloei door slag op slag geknot. De Engelschen brachten der stad sinds 1780 de gevoeligste slagen toe door het veroveren harer schepen en het bezetten der Nederlandsche koloniën, en de Fransehen, die Nederland sedert 1795 meer en meer van zich afhankelijk hadden gemaakt, vernietigden er allen handel, alle scheepvaart. Van 1810 tot op het einde van 1813 stonden de scheepvaart en handel geheel stil, zoodat de kostbare vloot in de havens lag te verrotten. Geheele wijken werden gesloopt, en in driejaren verminderde de bevolking met 28,000 zielen! Toch heette Amsterdam van 1808 tot 1810 de hoofdstad van 't Koninkrijk Holland, en van 1810 tot 1813 de derde stad des Franschen-Keizerrijks.

Den 15 November 1813 sloeg het uur der bevrijding, en hernam Amsterdam zijn plaats onder de koopsteden. Koning Willem I deed zeer veel om den koophandel der stad tot den ouden bloei terug te voeren; en de stad getroostte zich opofferingen van millioenen om betere toegangen naar de zee, om dokken, rijen pakhuizen cn aanlegplaatsen voor stoombooten te bekomen. Maar nam de handel, vooral die in staatspapieren, weer belangrijk toe, de scheepvaart bleef daarbij ten achteren. De doorgraving van Holland op zijn smalst, die in 1865 met ernst is ondernomen en met kracht wordt voortgezet, belooft veel voor de toekomst. De stad wordt weer aan alle zijden uitgezet, terwijl verfraaiingen van allerlei aard aan de orde zijn.

Tot de merkwaardigste herinneringen van Amsterdam behooren: het oprukken van Gijsbrecht IV met de Kennemers naar Utrecht in 1268; de verovering der stad door de Haarlemmers, Kennemers en quot;Waterlanders in 1304; de branden van 23 April 1421 en 24 Mei 1452, die ieder eenige wijken in de asch legden; de overwinningen op de Utrechtschen in December 1481; de opeisching door de Gelderschen in 1508 ; de aanslag der Wederdoopers op de stad in Juli 1535 ; de prediking op de Dastaadje door Jan Arendsz op den 21 Augustus 1566; de komst van Brederode en van den Graaf van Megen met Spaansche benden in 1567; de geweldenarijen van Alba in 1568 tot zijn bankroet in 1573; het vertrek van

40

Bossu om de Watergeuzen te bestrijden op 24 September 1573; de mislukte overrompeling onder Helling en Ruichavcr op 23 November 1577; het uitleiden van regeering en geestelijken op 26 Mei 1578; het verijdelen van Leicester's gevaarlijke plannen in October 1587; het uitrusten van het eerste smaldeel koopvaardijvaartuigen naar Oost-Indië in 1594 en naar West-Indië in 1596; de komst van Prins Maurits in 1618; en van Prins Frederik Hendrik in 1628; het bergen van de schatten der Spaansche zilvervloot en het oproer daardoor ontstaan in 1629 ; de aanslag van Prins Willem II in 1650; de pogingen der burgerij om de Pranschen te keeren in 1672; de begrafenis van den Admiraal de Ruyter, den 18 Pebr. 1677; de ontvangst der Pransche vluchtelingen in 1682 en 1685; het aansprekers-oproer in 1696; de komst van Czaar Peter in 1697 en 1716; de actiehandel van 1720; de oproeren van 1747 en 1748; de gevechten tegen de Pruisen in de omstreken der stad ten jare 1787 ; de omwenteling van 1795; de intocht van Lodewijk Napoleon op 20 April 1808; het binnentrekken der Pranschen op 4 Juli 1810; het verzet tegen de Franschen op 20 Sept. 1810 en 11 April 1811; de komst van Napoleon op 9 October 1811; de omwenteling van 15 November 1813; de intocht van Willem van Oranje op 2 Dec. 1813; de inhuldiging van den Souvereinen Vorst op 30 Maart 1814; de inhuldiging van Koning Willem II op 2S Nov. 1840; de inhuldiging van Koning Willem III op 12 Mei 1849.

Burgwallen of ringgrachten waren de oudste vestingwerken der stad. Doch nadat Heer Jan van Amstel in 1301 zijn voorvaderlijk stamgoed, hetwelk aan zijn vader Gijsbrecht ontnomen was, weder had teruggewonnen, versterkte hij haar van rondom met houten bruggen en torenbargten. Eerst omstreeks 1480 werd de bemuring der stad met kracht ter hand genomen; zij werd binnen weinige jaren voltrokken, en vertoont nog heden in den toren Swicht Utrecht van 1482 en de st.-Antonieswaag van 1488 overblijfselen. Na het voleinden dezer bemuring besloeg de stad 106 bunders. Door de vergrooting van 1585 wies do grondvlakte aan tot 160 bunders, door die van 1593 tot 184, door die van 1611 tot 431, en door die van 1658 tot ruim 726. De aanleg van het Maritiemdok van 1790 tot 1795 bracht haar tot 738, en die der Ooster- en Westerdokken, \an 1828 tot 1834, tot ruim 760 bunders. De bouw van het Paleis voor Volksvlijt, de aanleg der Vondelstraat en de in 1870 vastgestelde rooiïng van straten tus-echen den Amstel en de Wetering zullen, met den aanleg van het nieuwe spoorwegstation in het open havenfront, eerlang de grootte van de bebouwde kom der gemeente tot meer dan 800 bunders brengen.

Ofschoon de hechte muren die van 1611—1615 en later van 1660 tot 1664 om Amsterdam zijn aangelegd, sedert het begin dezer eeuw zijn gesloopt — de laatsten vielen in 1870 — en de wallen thans meeren-deels in wandelwegen zijn herschapen, is Amsterdam het middelpunt van het Nederlandsche verdedigingsstelsel, welks binnenste linie gevormd wordt door de werken te Naarden, Muiden, Weesp en de forten Uiter-meer, Kijkuit, de Spion, Nieuwersluis, Schiphol en anderen. Door de dijken door te steken wordt al het land rondom Amsterdam een bare zee, die bij een goede verdediging iedere nadering des vijands verhindert.

41

Amsterdam, door meer dan 60 grachten, in talrijke eilanden afgedeeld, welke door bruggen zijn verbonden, levert duizenden punten op om de schoonste stadsgezichten op doek te brengen. De beroemde hoofdgrachten, Singel, Heerengracht, Keizersgracht en Prinsengracht, loopen in een boogvormige gedaante en prijken met vele honderden trotsche gebouwen van gebakken en gehouwen steen, meerendeels met marmeren portalen en gangen, sierlijke woon- en andere vertrekken en doorgaans kostbaar gemeubeld. Ook andere grachten verdienen geroemd te worden, zooals de Kloveniersburgwal, de Geldersche Kade, de Binnen-Amstel, het Eokin, het Water, de Fluweelenburgwal, de Buitenkant. Fraaie aanzienlijke straten zijn de Doelenstraat, de Sarphatistraat, de Vondelstraat en de door duizenden winkels verlevendigde Damstraat, Kalverstraat, Nieuwendijk, Haarlemmerdijk, Spuistraat, Leidsche-straat en Utrechtsche-straat. De Dam is een der merkwaardigste pleinen van Nederland; het hart en de bakermat der stad, de oorsprong van haar naam en het schouwtooneel der merkwaardigste gebeurtenissen. De Nieuwmarkt en Botermarkt zijn beiden zeer rnim, doch allen worden overtroffen door het Frederiksplein, in 1870 voltooid en met heesters, bloemen en geboomte beplant. De schoonste wandeling is bet Vondelspark, een stichting der burgerij, ruim 15 bund, groot. Verder verdienen het Plantsoen aan de Willemspoort, de Plantaadje en de kruinen der boogvormige Westerdoks- en Oosterdoks-dijken onderscheiding.

Amsterdam is de zetel van vele regeerings- en rechterlijke collegiën, van het bestuur der Nederlandsche Handelmaatschappij, van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen, van het Hoofdbestuur der Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen en talrijke andere instellingen.

Men vindt er het volgende aantal kerken: Ned.-Herv. 10, Waalsch-Herv. 2, Engelsch-Herv. ), Remonstr. 1, Chr.-Ger. 3, Ev.-Luth. 3, Herst-Ev.-Luth. ], Oud-Luth. 1, Doopsgez. 1, R.-Kath. IS, Oud-Eoomsche 2, Eng.-Episc. 1, Nederl.-Isr. 8, Nederl.-Port.-Isr, 1, terwijl daarenboven in onderscheidene gebouwen, daarvoor meer of minder bepaaldelijk ingericht, godsdienstoefening wordt gehouden.

Het merkwaardigste gebouw, tevens het beroemdste van geheel Nederland, is het Kon. Paleis, vóór den jare 1S0S het Raadhuis. Het werd naar hot ontwerp des bouwmeesters Jacob van Campen in 104S aangevangen en in minder dan twintig jaren volbouwd. Het is 80 el lang, 67 el breed en 33 el hoog, of met den koepelvormigen toren 52 el. Gevels, frontons en dakspitsen prijken met kostbaar beeldwerk. Maar bovenal schoon is het inwendige, waar van marmer van allerlei kleur, edele houtsoorten en schilderwerk een geheel is tot stand gebracht, dat de bewondering van alle kunstvrienden wegdraagt. De groote zaal, 34 el lang, 16 el breed en 63 el hoog, overtreft bijna alle koninklijke zalen in Europa. Haar gewelf vertoont keurig schilderwerk, en boven de zware koperen deuren die haar afsluiten, prijkt eene trofee van door Nederlanders veroverde standaarden. Ook hangt er de vlag die boven Antwerpen's citadel wapperde, toen Chassé dien vijfhoek tegen het Eran-sche leger verdedigde. Het schoonste deel van het Paleis echter is de

42

voormalige vierschaar, waar drie tafereelen uit de geschiedenis en eenige meer dan levensgroote vrouwenbeelden getuigenis geven dat Artus Quellin een hoogen rang onder de beeldhouwers bekleedt. Het Paleis staat aan de westzijde van het Damplein en rust op 13,659 palen.

Een tweede gebouw van grootsche afmetingen en trotsche bouworde is het Paleis voor Volksvlijt, een stichting van Dr. Samuel Sarphati, van 1858 tot 1864 door den bouwmeester Cornells Outshoorn tot stand gebracht. De lengte is 126 el, de breedte 80, en de hoogte, den koepel medege-rekend, 50 el. In de groote zaal kunnen 10,000 mcnschen zich bewegen. Als plaats van uitspanning wordt het elke week door duizenden bezocht, terwijl de kunstvriend in het Museum voor schilderijen, door de zorgen van den directeur J. Eduard de Vries bijeengebracht, uren vol genot kan doorbrengen. De verlichting in den tuin op schoone zomeravonden, brengt een tooveraehtige uitwerking voort. Paleis en tuin hebben bijna 2 millioen guldens gekost.

Een andere kostbare inrichting is de diergaarde van het Koninklijk Zoölogisch Genootschap, die van 1S38 tot 1870 dertien malen vergroot, nu eene oppervlakte van 8 bunders beslaat. Behalve schoone ruime gezelschapszalen, bevat zij een Museum van opgezette zoogdieren, vogels en schelpen, een van zeegewassen en polypen, een van insekten, een van ethnologische merkwaardigheden en een zeer rijke boekerij. Het schoonst van alles echter is do warande zelve, met hare bloemrijke dreven, dierperken, diergalerijen, stallingen en vijvers, door vreemden als het toonbeeld eener zoölogische instelling geprezen.

Het Trippenhuis, tijdens Koning Lodewijk de zetel van het Wetgevend Lichaam, bevat in zijn zuiderhelft, waar de Koninklijke Akademie is gevestigd, eene der rijkste boekerijen van ^Nederland in alle vakken van kennis, en in het andere gedeelte 's Rijks-Museum, een verzameling van schilderijen en prenten, zoo schoon en rijk, dat zij, althans in meesters der Nedevlandsche school, door geene enkele op aarde wordt geëvenaard. Daar berust de beroemde Nachtwacht van Eembrandt, de Schuttersmaaltijd van van der Helst, de Avondschool van Douw, de st.-Nicolaasavond van Jan Steen, benevens nog omstreeks 470 andere voortbrengselen der edele kunst van st.-Lncas, meerendeels van de eerste meesters, zoo als behalve de reeds genoemden, Hobbema, van der Velde, Euisdaal, van Huysum, Bakhuyzen, du Jardin, Rubens, Ostade, Brouwer, van Berchem, ter Burgh, van Everdingen, Potter, Wouwerman, van Dijck, Both, Hondekoeter, Teniers, Schotel enz. Een der zalen bevat sedert 1870 het Museum Dupper, een geschenk van een Dordtsch kunstvriend. De afdeeling prenten, vereenigd in 200 portefeuilles, staat der schilderijverzameling waardig ter zijde.

Het Museum van der Hoop, geopend in 1854, bevat schilderijen uit verschillende tijdperken; het Museum Eodor, geopend in 1863, zoowel schilderijen als teekeningen. Beiden zijn erfmakingen door kunstlievende burgers aan de stad hunner inwoning.

Het Stadhuis, ten tijde der Republiek het Prinsenhof of Admiraliteitshof, bestaat uit eene reeks onregelmatige gebouwen, waarvan alleen de in 1661 opgetrokken zuidervleugel op architectonisch schoon

43

kan bogen. Doch ook hier vorderen ongeveer 140 doeken en paneelen van oudere en nieuwere schilderkunst, achting voor de groote meesters die Nederland heeft voorgebracht. De Eariteitkamer bevat 13 beeldjes van Hollandsche Graven en Gravinnen uit de 15de eeuw, zilveren drinkhorens en vaandels der oude Amsterdamsche schutterij, het beeld van een reus (naar men meent door Albert Vinckenbrinck vervaardigd), vele andere zeldzaamheden en eindelijk de modellen van eenige groote werken.

De Nederlandsche Bank is gevestigd in een trotsch gebouw op het Rokin, van 1865 tot 1869 naar de plannen van den bouwmeester W. A. Froger opgericht.

De Oude of Nicolaaskerk, omstreeks den jare 1300 gesticht, prijkt met een toren van 68} el hoogte, en met beschilderde vensters, die de schoonste voorbeelden vertoonen der oude glasschilderkunst. Men vindt er ook de praalgraven der Vice-Admiraals Isaac Sweers en Abraham van der Hulst, de tombe van den Schout-bij-nacht Willem van der Zaan, en de graf-teekens der Zeehelden Jacob van Heemskerk, Cornelis Jansz (bijgenaamd het Haantje), en Gilles Schey, van den Veldmaarschalk Wurtz, van de dichteres Lucretia Wilhelmina van Merken en van haar echtgenoot Nicolaas Simon van Winter. In de IJzeren Kapel, een afgezonderd, hooggelegen vertrek, worden de oorspronkelijke handvesten der stad bewaard, aanvangende met het privilegie van 27 October 1275, door Graaf Floris V verleend.

De Nieuwe of Catharinakerk, wier bouw in den jare 1408 werd voorbereid en in 1414 aangevangen, is van ruimen omvang, want zij is 90 el lang en 60 el breed. Zij rust op 52 hardsteenen pilaren en ontvangt het licht door 75 groote glasramen, waarvan enkelen fraai beschilderd zijn. De predikstoel, van Albert Vinckenbrinck, is een meesterstuk der beitelkunst, gelijk het orgel van de kunst om speeltuigen te vervaardigen : de vox humana vooral is onvergelijkelijk schoon. Een der heerlijkste sieraden der kerk is het praalgraf van den Admiraal de Ruyter, door Rombout Verhulst uit marmer gebeiteld. Nog vindt men hier de praalgraven van den Kom-mandeur Jan van Galen en den Luitenant-ter-zee Jan Carel .Tosephus van Speyk, de graftombe van den Schout-bij-nacht Wolter Jan Gerrit Baron Bentinck, den dichter Joost van den Vondel en van Willem Eggert, Heer van Purmerende. Een ander merkwaardig gedenkteeken is aan de herinnering van den Admiraal Jan Hendrik van Kinsbergen gewijd, die te Apeldoorn begraven ligt.

De overige aanzienlijke kerkgebouwen zijn: de Westerkerk, met een toren van 854 el hoogte; de Zuidcrkerk, met een toren van 674 el; de Luthersche Oude Kerk, ingericht om vele duizenden hoorders te bevatten; de Luthersche Nieuwe Kerk, met een schoonen koepel; de Hersteld Luthersche Kerk, met een zeer groot, schoon orgel; de Doopsgezinde Kerk; de Remonstrantsche Kerk; de Mozes- en Aaronskerk derKath., met schoonen voorgevel; de Synagoge der Portngeesche Israëlieten, even als de Tabernakel ingericht en bijzonder rijk aan kostbare wetsrollen, schalen en kannen van edel metaal, waaronder een der schoonste meesterstukken van Adam van Vianen.

44

Onder de verdere merkwaardige gebouwen en instellingen die de beschouwing overwaardig zijn, bekleedt 's Eijks Werf een eerste plaats. Met 's Lands Magazijn, het Maritieme dok, eeno kazerne, tal van werkplaatsen, bruggen, kaaien en poorten, vormt deze werf als het ware een stad op zich zelve. Bijna even uitgestrekt is het naburige Entrepotdok. — Verder de Beurs, van 1842 tot 1845 gebouwd; — het Oost-Indische-Huis; — het gebouw van het Collegie Zeemanshoop; — het Zeemanshuis; — het Postkantoor, naar de plannen van Corn. Outshoorn opgetrokken; — het Paleis van Justitie; — de Cellulaire gevangenis door Is. Warnsinck ontworpen; — de Munt- of Reguliers-, de Montelbaans- en de Schreijerstorens ; — de sierlijke Willemspoort; — de Muiderpoort; — de st. Antoniesvvaag en de toren Swicht Utrecht, deelen der oude vestingwerken; — de Schouwburg; — Felix Meritis; — het Odeon; — de Kazerne Oranje Nassau, 274 el lang; — het Amstel-Hotel, dat van 1866 dagteekent.

Amsterdam is zeer rijk in liefdadige gestichten, waar eenige duizenden zieke en andere behoeftige personen verzorgd worden. Het Werkhuis, waarvan het hoofdgebouw alleen een bunder grond beslaat, geeft elk behoeftig Amsterdammer, die geene toevlucht heeft, woning, voedsel en al het noodige en munt uit door een schier voorbeeldelooze orde. Het Binnen-Gasthuis vormt genoegzaam een geheele wijk. Het Burger-Weeshuis bevat op een der ruime binnenplaatsen een gcdenkteeken voor van Speyk, een vroeger kweekeling. Van ruimen omvang zijn mede de wees-, oude-mannen- en vrouwenhuizen der Hervormden, Lutherschen en Hersteld-Lutherschen, benevens het R.-K. Maagdenhuis, het st.-Jacobsgestich:, het nieuwe sierlijke Israelietische Jongens-Weeshuis, het Weduwenhof, het Gesticht voor volwassen blinden en nog vele anderen.

Gedenkteekenen op pleinen en markten bezit Amsterdam in zijn Monument voor den Volksgeest van 1S30 en 1831 op den Dam, opgericht in 1856; het Standbeeld voor Eembrandt van Rhijn, opgericht in 1852; en het Standbeeld voor Joost van den Vondel, opgericht in 1867.

De voornaamste inrichtingen van onderwijs zijn de Doorluchtige school of het Atheneum, in 1632 gesticht; — het Gymnasium, dat in 1847 de vroegere Latijnsche School heeft vervangen; — de Kweekschool voor de Remonstranten, die van 1634, de Kweekschool der Doopsgezinden, die van 1745, het Seminarie der Evangelisch-Lutherschen, dat van 1815, het Seminarie der Nederlandsche Israelieten, dat van 1741, en het Seminarie der Portugeesche Israëlieten, dat van 1637 dagteekent. In 1690 werd het Theatrum Anatomicum gesticht, in 1871 het Anatomisch Physiologisch Kabinet geopend. De Clinischc school dagteekent van 1828, de Militaire geneeskundige school werd in 1869 van Utrecht naar hier verplaatst. In 1784 werd de Kweekschool voor de Zeevaart, in 1808 het Instituut voor Blinden, en in 1870 de Rijks Akademie van Beeldende Kunsten opgericht. De hoogere burgerschool met 5jarigen cursus is geplaatst in het stamhuis van 't beroemd geslacht Huydecoper, de Handelschool in het stamhuis der de Geer's, het Huis met de Hoofden genoemd. De Maatschappij voor den Werkenden Stand heeft twee uitmuntende ambachtscholen, de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen een voortreffelijke industrie-

45

school voor de vrouwelijke jeugd opgericht. De stichting eener hoogere burgerschool voor meisjes wordt voorbereid.

Onder de genootschappen voor wetenschappen, schoone letteren en fraaie kunsten, die te Amsterdam gevestigd zijn, staan in den eersten rang: de Koninklijke Akademie van Wetenschappen, die in 1851 het vroegere Instituut vervangen heeft; de Maatschappij Felix Mentis, opgerigt in 1776; het wiskundig genootschap een onvermoeide arbeid, komt alles te boven, opgericht in 1779; de beide departementen der Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen, opgericht in 1785 en 1790; hot Genootschap Boctrina et Ami-citiae, opgericht in 1800; een afdecling der Hollandsche Maalschappij van fraaie Kunsten en Wetenschappen, opgericht in 1806; het collegie Zeemans-hoop, opgericht in 1832; het Genootschap Arti et Amiciliae, opgericht in 1839; de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst, opgericht in 1842; de afdeeling Amsterdam van het Nederlandsch Onderwijzers-Genootschap, opgericht in 1844; de Maatschappij voor den Werkenden Stand, opgericht in 1854; het Koninklijk Oudheidkundig-Genootschap, opgericht in 1858. Velen van hen bezitten schoone gebouwen en eenigen zeer kostbare verzamelingen. Arti et Amiciliae vooral is door zijne tentoonstellingen het middelpunt der bevorderaars van beeldende kunsten.

De koophandel is het voornaamste bedrijf der Amsterdammers; doch ook als fabriekstad bekleedt Amsterdam een hoogen rang. De merkwaardigste inrichtingen van kunstvlijt zijn fabrieken van stoom- en andere werktuigen, diamantslijperijen, scheepstimmerwerven, masten- en zeilmakerijen, lijnbanen, ijzer- en kopergieterijen, platloodgieterijen, bierbrouwerijen, suikerraffinaderijen, gas- en chemische fabrieken, verwerijen, boek- en plaatdrukkerijen, een lettergieterij, een rijst-pelmolen, koren- en chocolaad-molens, tabaks- en sigarenfabrieken, zeepziederijen, likeurstokerijen, instrumentmakerijen, meubelmakerijen, houtzaagmolens,een brandspuitfabriek, enz.

Amsterdamsche-Veld, uitgestrekte veengronden in het zuiden der Drenthsche gem. Emmen, waar nu het d. Nieuw-Amsterdam zich vormt.

Amsweer, geh. in de Gron. gem. Delfzijl, in 1840 met 61 inw. meubelmakerijen, rijtuigfabrieken, glasbuigerijen.

Amuda en Amuden, oude namen van Muiden.

Amuthom. oude naam van Ameide.

Andel, gem. in N.-Brab., ingesloten door Poederoijen (Geld.), Veen, Meeuwen en Andel. Zij is 683 bund, groot, alles kleigrond, die naar de Geldersche zijde door de Maas wordt bespoeld. In 1822 had zij 601, in 1840 738 en in 1S70 818 inw., voor laatstvermcld jaar onderscheiden in 698 Ned. Herv.. 119 Chr. Ger. en 1 E-Kath. Landbouw en veeteelt maken de middelen van bestaan der inwoners uit. De kom der gem. ligt aan den Maasdijk en deelt zich in het dorp Op-Andel en de buurt Neer-Andel.

Andel (den), d. in de Gron. gem. Baflo, tellende in 1840, met een deel van den Koordpolder, 713 en in 1860 761 inw. Er is een Herv. kerk. Het werd in 1584 door Staatsch krijgsvolk verbrand.

46

Andelsohe-Broek, pold. in de N.-Brab. gem. Andel, 60 bund, groot.

Andelsche-en-Giessensche-Weide, pold. in de N.-Brab. gem. Giessen, 210 bund, groot.

Andelst of Aalst, d. in de Geld. gem. Valburg, waar in den hertogelijken tijd op zondag na Paschen het geregt van de Betuwe onder den blooten hemel gehouden werd. Hel had in 1840 6S8, in 1860 577 inw. Er is een Herv. kerk.

Anderen, buurtschap in de Drcnthsche gem. Anloo, fraai in het geboomte gelegen: in 1840 met 121, in 1860 met 123 inw.

Andere-Wereld, geh. in de Gron. gom. Middelstum.

Andijk, gem. in N.-Holland, in het noorden door de Zuiderzee bepaald en verder ingesloten door Wervershoof, Grootebroek, Bovenkarspel en Enkhuizen. Hare grootte beloopt 1479 bund. Hare bevolking bestond in 1822 uit 1253, in 1840 uit 1456 en in 1870 uit 2279 zielen. In 1860 was zij onderscheiden in 1187 Herv., 284 Chr. Afg. (Christ. Geref.), 2 Doopsgez., 5 Ev.-Luth., 393 K.-Kath. en 157 ongenoemden. De grond der gem., uit klei bestaande, levert uitmuntende weiden en eenig bouwland op. Vroeger onder Bovenkarspel, Grootebroek en Lutjebroek verdeeld, is Andijk eerst in 1812 een eigene gem. geworden. Behalve door landbouw en veeteelt bestaan vele ingezetenen door het werken aan de dijken.

Het middelpunt der gem. is de Kerkbuurt, die even als al de onderhoorige wijken, de Bangert, Krimpen, Munnikei of Monnikeind, Geuzebuurt en Broekereind, zich langs den West-Friesehen dijk uitstrekt. De Herv. kerk is in 1655 gesticht. Een tweede kerk behoort den Chr. Gereform.

Andla, voorm. stins bij het Friesehe dorp Ried (Franekeradeel).

Andlahuizen, geh. bij het Friesehe dorp Burgwerd (Wonseradeel).

Andries (St.), of Oud-st.-Andries, geh. in de Geld. gem. Heerewaarden, aan het Schansche-gat. Het dankt zijn ontstaan aan de schans st.-Andries, die in 1599 op bevel van den Kardinaal Andreas van Oostenrijk werd aangelegd, en in 1600 door Prins Maurits veroverd. In 1794 werd die sterkte door de Fransehen genomen, doch door de Nederlanders heroverd, en met zoo veel kracht bij een vernieuwden aanval desvij-ands verdedigd, dat do belegeraars aftrokken. Sedert is de veste echter geslecht. doch haar omtrek nog zeer wel te onderscheiden. In 1840 had het geh. 93, in 1860 115 inw. Tegenover het door sluizen afgesloten Schansche-gat ligt thans het fort Nieuw-st.-Andrios.

Andries (St.), buurt in de Zeemvsche gem. Koewacht, in 1840 met 153, in 1860 met 263 inw.

Andringa, state bij het Friesehe dorp Oldeboorn.

Andriuga, state in het Friesehe vlek de Lemmer.

47

Ane, buurtsch. in de Overijsselsche gom. Gramsbergen, bekend door den veldslag op 31 Augustus 1227, waarbij Bisschop Otto van Utrechten zijne ridders door de Drenthen werden verslagen. In 1840 had zij S58, in 18C0 477 inw. Zij is zeer levendig, daar de Dedemsvaart zich te dezer plaatse met de Vecht verbindt.

Anena. of Aenhem, havez. in de Overijss. gem. Wijhe.

Anerveen, buurtsch. in de Overijss. gem. Gramsbergen, in 1840 met 222, in 1860 met 343 inw.

Aneveld, geh. in de Overijss. gem. Gramsbergen, in 1S40 met 62, in 1860 met 57 inw.

Angelina-polder, eiland in den Braakman, bijna geheel in de Zeeuw-sche gem. Philippine, doch voor het noordelijkst gedeelte in de gem. Biervliet. Het is in 1847 door het bedijken van de Savoyaardsplaat verkregen cn 240 bund, groot.

Angelia-polder, pold. in de N.-Brab. gem. pij naar t, 18 bund. gr.

Angelsloo, geh. in de Drenthsche gem. Eramen, in 1840 met 39, in 1860 met 45 inw. Er liggen hierbij eenige hunebedden.

Angeren, dorp in de Geld. gem. Bommel, aan den Rijndijk, in 1S40 met 773, in 1860 met 907 inw. De Herv. en R.-Kath. hebben hier elk een kerk. De overlevering verhaalt dat de Batavieren bij hunne komst van de Eder te Angeren aan land gingen.

Angerenstein, prachtig landgoed bij het Geld. dorp Velp.

Angerlo, gem. in de prov. Geld., palende in het noordwesten aan den 1 Jssel, waardoor het van Ehcden gescheiden is, en verder aan Does-borgh, Huramelo-en-Keppel, Wehl, Didam, Zevenaar, Duiven en Westervoort. De grond, uit vette rivierklei gevormd, is deels bouw-, deels weiland. In het geheel heeft de gem. 3012 bund, oppervlakte, terwijl de bevolking in 1822 1370, in 1840 1625, en in 1870 1689 bedroeg. Naar hunne gezindte onderscheidden de inw. zich ten jare 1860 in: 759 Ned.-Herv., 1 Waalsch-Herv., 1 Ev.-Luth., 1 Presb. en 88S K.-Kath. De gem. bevat 3 dorpen, t. w. Angerloo, Giesbeek en Lathum, de buurten Bingcrdcn, Bcinuni en Bahr, en de geh. Bevermeer en Buinerweerd.

Het d. Angerlo, in 1840 met 325, in 1860 met 299 inw., ligt i uur ten zuiden van Doesborgh en wijd uiteen. Het voornaamste gebouw is dc Herv. kerk. Angerlo heeft gedurende eenigen tijd aan Cleve behoord, doch is door Keizer Karei V in 1544 weder aan Gelderland gehecht.

Angora, voorm. landgoed in de N.-Brab. gem. Zundert c. a.

Angstel, riv. in Utrecht en N.-Holl. Zij ontstaat bij ter Aa, loopt met vele kronkelingen langs Baambrugge en Abcoude en eindigt haren loop onder den naam van Holendrecht te Ouderkerk, waar zij in den Amstel valt. Bij Abcoude zendt zij een tak naar de Geinbrug, het Gein genoemd, welke naam ook wol aan het deel tusschen ter Aa en Abcoude gegeven wordt.

48

Angterp, geh. bij het Frieschc d. Parrega (Wonseradeel).

Anholt, geh. in de Drenthsche gem. Ruinen, in 1860 met 17 inw.

Anholt (den), huis in de Drenthsche gem. Coevorden.

Anjum, d, in de Friesche gem. Oost-Dongeradeel. Het had in 1840 1289, in 1860 1300, in 1870 1556 inw., die der geh. Ezumazijl en Oost-mahorn (in 1840 313) medegerekend. Er is een Herv. kerk, die zoowel door haar yerhevene ligging als naaldtoren uren ver te ontwaren is. Door den watervloed van 1570 werd het zoodanig geteisterd, dat men het bij het herstel der dijken daarbuiten bracht. In 1592 dijkte men het echter weer binnen. Vroeger stonden er vele staten, waarvan de laatste, Hol-dinga, in 1833 word gesloopt.

Anjum, of Klooster-Anjum, geh. bij het Friesche dorp Slappeterp, (Menaldumadeel). Het ontleent zijn oorsprong aan het klooster van Reguliere kanunniken Maria'sberg. In 1840 telde het 60, in 1860 57, in 1870 80 inw.

Ankelaar, buurt in de Geld. gem. Apeldoorn, in 1840 met 421, in 1860 met 382 inw.

Ankeveen, gem. in N.-Holl., ingesloten door de gem. Weesper-karspel, 's Graveland en Nederhorst-den-Berg, 477 bund, groot, alles laag veen of veenplassen. Het maken van turf en de veeteelt zijn de voornaamste middelen van bestaan der ingezetenen, wier aantal in 1822 445, in 1840 504 en in 1870 565 bedroeg. In 1860 telde men er 182 Ned.-Herv., 4 Ev.-Luth., 2 Herst.-Luth. en 341 B.-Kath. Behalve het grootste deel van het dorp Ankeveen, bevat het de buurt Rade of Aan-de-Raai. In den grafelijken tijd en gedurende de Republiek der Vereenigde-Nederlanden behoorde Ankeveen tot de prov. Utrecht, doch den 19 Mei 1819 werd het aan Noord-Holland gevoegd.

Het d. Ankeveen, aan de noordoostzijde van het Horstermeer, heeft een Herv. kerk en reikt noordwaarts tot onder Weesperkarspel, waar de R.-K. kerk staat. In 1840 telde het d. Ankeveen 553 inw., t. w. 401 in de gem. Ankeveen, en 152 in Weesperkarspel.

Ankeveensche-Brug, noorder uiteinde van het d. Ankeveen, met eene brug over de 's Gravelandsche-Vaart, onder de gem. Weesperkarspel.

Ankeveensche-polder, of Hollandsch-Ankeveensehe-polder.

pold. in de N.-Holl. gem. Weesperkarspel, 371 bund, groot.

Ankeveensche-polder, ofStichtseh-Ankeveensche-polder,pold. in de N.-Holl. gem. Ankeveen, 477 bund, groot.

Ankeveere, pold. in de Zeeuwsche gem. 's Heer-Arendskerke, 118 bund, groot. Men vindt dien polder reeds genoemd in 1395, doch later door de Schenge overstroomd, is hij in 1661 herdijkt.

Ankum, buurt in de Overijss. gem. Dalfsen, laugs de Vecht, in 1840 met 501, in 1860 met 499 inw.

49

Anloo, gom. iu Drenthe, omringd door Zuidlaren, Vries, Rolde, Gieten, Wildervank en Hoogezand, in vorige eeuwen het eerste kerspel van het dingspil Noordeveld. Zij heeft 9162 bunders oppervlakte, meerendeels zandgrond. Langs de Oostermoersehe-vaart (in de oosterhelft) en langs het Andersehe-Diep (op de zuidwestzijde) ligt laag veen, langs de Groningsche grenzen afgegraven hoog veen. Bij Schipborg verrijzen eenige lage heuvelen. De gem. had in 1811 1592, in 1822 1809, in 1830 2070, in 1840 2344, in 1870 3161 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 3067 Herv., 6 Luth., 23 Doopsgez., 28 Chr. Ger., 24 E.-Kath. en 13 Isr. De landbouw is het hoofdbedrijf der ingezetenen, zijnde rogge, aardappelen en boekweit do hoofdproducten van den grond. In 1860 bestond het dorp Anloo uit 57 huizen, het d. Eext uit 95, en het d. Annerveen-ster-Kanaal uit 88. De buurt Annen had toen 125 huizen, Eextervoen 47, Annerveen 45, Gasteren 36, Anderen 22, Schipborg 20 en Zandvoort 16. Van den voorhistorischen tijd dagtcokenen 7 hunebedden en één grafkelder.

Het d. Anloo, 2i u. noordoost van Assen, heeft eene kerk met een zwaren vierkanten toren van duifsteen. Zij is, volgens de overlevering, de moederkerk van die van Gasselte, Gieten en Zuidlaren geweest. Aan den binnenweg naar Zuidlaren liggen do overblijfselen van een hunebed.

Anna (St.), fraai gelegen goh. in de gem. Nijmegen, aan den straatweg naar Maastricht.

Annabosch. (St.), bosch in de N.-Brab. gem. Ginneken c. a.

Annabrink (St.), buurt in de Overijss. gem. stad Delden, in 18-10 met 111 inw.

Anna-Frisopolder, pold. in de Zeeuwsche gem. Wissekerke, 102 bund, groot, in 1747 bedijkt.

Anna-Jacobapolder, pold. in de Zeeuwsche gem. st.-Philipsland, bedijkt in 1847, 763 bund, groot. Tijdens de bedijking behoorde hot grootste deel onder Bruinisse, doch bij de wet van 12 Augustus 1857 kwam dit aan st.-Philipsland.

Anna-kapel (St.), kapel bij hot N.-Brab. dorp Best.

Annakerke, voorm. dorp in den Zuid-Hollandschon-Waard, in 1421 verdronken.

Annaland (St.), gom. op 't Zeeuwscho eiland Tholen, den noordwost-hook daarvan uitmakende. Zij is in hot noordwesten door het Mastgat en in het noorden door de Krabbokreck bepaald, en grenst verder aan Oud-Vosmeer, Poortvliet, st. Maartensdijk en Stavcnisso. De grond, oen vruchtbare klei, bestaat uit den polder van st. Annaland, 557 bunders groot; don Annovosdijkpolder, 263 b.: den Moggorshilpoldor, 43 b.; den Susannapolder, 66 b.; den Johanna-Mariapolder enz., te zamen 1820 bunders. In 1822 had zij 1429, in 1840 1792, in 1870 2139 inw., die voor laatstgenoemd jaar zich onderscheidden in 1923 Herv., 205 Chr. Ger. en 11 R.-Kath.

4

50

Hot d. st.-Annalaml is ruim en fraai, en hcoft oene haven, eene Herv. kerk en 3 meestoven.

Annaland (St.), polder in de Zeeuwsche gem. st.-Annaland, volgens octrooi in 1475 door het bedijken van de schor de Hamel verkregen.

Anna-Parochie (St.), d. in de Friesche gem. 't Bildt, met eene fraaie Herv. kerk en een in 1835 gebouwd gemeentehuis. Den 11 December 1735 verbrandde er het landhuis van den dichter Willem van Haren, waarbij zijn kostbare bibliotheek verloren ging. In 1840 had dit d. 2421 in 1870 3057 inw.

Anna-Paulowna of de Kerkbuurt, d. in de N.-Holl. gem. Anna-Paulownapolder, aan het Oude-Veer en de Kleine-Sluis.

Anna-Paulownapolder, gom. in de pvov. Noord-Holland, de jongste des Rijks. Zij wordt gevormd door eene bedijking, die in 1845 werd aangevangen en in 1847 voltooid. Zij paalt ten noorden en westen aan de Zuiderzee, ten zuiden aan den Wieringerwaard en de Zijpe, en naar het westen aan Calandsoog en de Helder, van welke beide laatste gem. zij door hot Noord-Hol-landsche-kanaal is gescheiden. Nog onlangs behoorde deze polder tot do gom. de Zijpe, maar bij de wet van 19 Juli 1870 is Anna-Paulownapolder tot eene zelfstandige gemeente verheven. De grond is in het westen zand, in het oosten klei. De polder deelt zich in twee helften, het westelijke deel en het oostelijke doel, die door oen brcedo kreek, het Oudo-Veer, zijn gescheiden. Behalve het d. Anna-Paulowna, bevat de gom. de buurten Ewijcksluis, Driebruggen en de Gelderseho-Huisjos. In 1860 had do polder 1013 inw. De gem. vormt 2 kerkelijke gemeenten, een Herv. en een R.-Kath. Tusschen het d., de hoofdplaats der gem., en do buurt Driebruggen ligt het station Anna-Paulowna van den Noord-Hollandschen Staats-spoorweg.

Annapolder, pold. in de N.-Brab. gem. Dinteloord c. a., 316 bnnd. gr.

Anuapolder, pold. in de Zeouwscho gemeenten Kortgono en Kats, bedijkt in 1727, groot 205 bund.

Annapolder (St.), pold. in de Z.-Holl. gem. Eockanje, 342 bund, groot.

Annapolder (St.), pold. in de Zeeuwsche gom. Axel, 28 bund, groot.

Annapolder (St.), pold. in do Zeeuwsche gem. Biervliet, 53 bund. gr.

Anna-ter-Muiden (St.), gem. in Zeeuwsch-Vlaandcron, de westelijkste des Rijks, grenst voor do oosthelft aan do gom. Ketranchemont, Sluis en Hoille en voor de westhelft aan 't kon. België. De 403 bunders, die zij groot is, splitsen zich in de Krayonspolder, Eobbemorolpoldor, Brugschc-polder, Maneschijnpolder, Gouverneurspoldor, Kloinopolder en een deel van 't voormalig Zwin. In 1822 had de gom. 235, in 1840 272, en in 1870 341 inw. In 1870 waren er 163 Herv. en 79 R.-Kath. Zij bestaan van den landbouw, die op den vetten kleigrond rogge, tarwe enz. levert.

Het dorp St. Anna-ter-Muiden, in 1341 tot eene stad verheven, heeft slechts één kerk, die thans den Herv. behoort.

51

Anna-Wilhelminapolder, pold. in de Z.-Holl. gemeenten den Bommel en Ooltgensplaat, 191 bund, groot, bedijkt van 1806 tot 1808.

Anneburen (St.), geh. onder het Friesche dorp Tirns (Wijmbritseradeel).

Annen, buurt in de Drenthsche gem. Anloo, in 1840 met 419, in 1860 met 599 inw. Vijftien min. ten noordw. van daar ligt een zeer geschonden hunebed.

Annen (St.), buurt in de Gron. gem. ten Boer, in 1840 met 225 inw.

Annendaal, geh. in de Limb. gem. Echt, in 1840 met 29, in 1860 met 37 inw. Het ontleent zijn oorsprong aan een kasteel, een der voor-naamsten van het Ambt-van-Montfort.

Annerveen, buurt in de Drenthsche gom. Anloo, in 1840 met 191, in 1860 met 227 inw. Het wordt verdeeld in Oud- en Nicuw-Annerveen.

Annerveensche-Compagnie, veenkol. in de Drenthsche gem. Anloo. Zij ontstond omstreeks 1770, toen Lambertus Grevelink een kanaal door het woeste veen aanlegde, zuidwaarts van het Kielster-kanaal. In 1835 werd er eene Herv. kerk gebouwd, waardoor zij het aanzien van oen dorp heeft verkregen. Men telde er in 1S40 443, in 1800 545 inw.

Annerveenster-kanaal of Grovelink-kanaal, vaart in de Drenthsche gem. Anloo, op de grenzen van Groningen. Het werd omstreeks 1770 aangevangen.

Annevosdijk, oudtijds Hannevosdijk, pold. in de Zeeuwsche gem. st.-Annaland, bedijkt in 1475, groot 263 bund.

Anne-Wiele, meertje bij 't Friesche d. Hommerts.

Anreep, geh. in de Drenthsche gem. Assen.

Anson, buurt in de Drenthsche gem. Ruinen, in 1840 met 167, in 1860 met 161 inw. Do oude havezathe Ansen is omstreeks don jarc 1800 gesloopt.

Anthonio (St.), fort, 750 el van don zuidelijken wal der vesting 's Hertogenbosch. Het werd den 19 Juli 1629 door Prins Hendrik bezet.

Anthoniepolder (St.), d. in de Z.-Holl. gem. Maasdam, aan de Oude-Maas, met eene oude Herv. kerk. Voorheen was het eene zelfst. gem., die in 1822 430 inw. telde. Na de vereeniging met Maasdam beliep de bevolking in 1840 584, in 1860 473 zielen.

Anthoniepolder (St.), pold. in de Z.-Holl. gem. Maasdam, 454 bund gr.

Anthoniepolder (St.), pold. in de N.-Brab. gem. Raamsdonk, 19 b. gr.

Anthoniepolder (St.), pold. in de Zeeuwsche gem. Ovezande, 412 bunders groot, bedijkt in 1531.

Anthoniepolder (St.), pold. in de Zeeuwsche gem. Sas-van-Gent, 242 bund, groot, bedijkt in 1787.

4*

52

Anthonis (st.)gt; buurt in de Geld. gem. Groesbeek, in 1840 met lö'J, in 1860 met 212 inw.

Anthonis (St.), dorp in de N.-Brab. gem. Oploo c. a., in 1840 met 971, in 1860 met 960 inw. De bloei van dit dorp is zeer toegenomen, nadat een groote weg van Boxmeer naar Helmond daardoor is aangelegd.

Anthoniusbank, geh. in do Limb. gem. Cadier-en-Keer.

Antwerper-polder, polder in de Zeeuwsehe gem. Zuidzande, bedijkt in 1506, 183 buiid. groot.

Apel (ter), d. in de Gron. gem. Vlagtwedde, in den zuidoosthoek der prov., aan de Ruiten-Aa. Het ontleent zijn oorsprong aan het Kruisdragers-klooster, het Huis des Lichts, dat in 1464 door Jacobus Wiltinck werd gesticht. In 1619 kwam dit convent aan de stad Groningen, die hot ophief. Het d. had in 1840 59, in 186Ü 119 inw. Door het menigvuldige houtgewas rondom deze fraai-gclegen plaats levert zij vele schilderachtige dreven op.

Apelerkanaal (ter) of Stads-ter-Apelerkanaal, vaart in het zuidoosten der prov. Groningen, door de Kloosterveenen van ter-Apel. Zij reikt van het zuideindo van het Stadskanaal oostwaarts naar de Ruiten-Aa en westwaarts naar de Drenthsche grenzen, ter lengte van omstreeks J uur. Een nieuwe kolonie is daardoor ontstaan, in wier midden, voor omstreeks tien jaren, eene R -Kath. kerk is gebouwd.

Apeldoorn, kanton in het Geld. arr. Arnhem, bevattende de 4 gem. Apeldoorn, Voorst, Brummen en Epe.

Apeldoorn, kerk. ring der klassis Arnhem, bevattende de 12 gem. Apeldoorn-en-het-Loo, Beekbergen, Brummen, Eerbeek, Hall, Hoenderloo, Loenen, Nijbroek, Terwolde, Twello, Voorst en Wilp.

Apeldoorn, gem. in Gelderl., op het midden der Veluwe en ingesloten door de gem. Ede, Barnevcld, Ermelo, Epe, Voorst, Brummen en Rozendaal. Zij is 33,940 bunders groot, genoegzaam alles zandgrond, met heuvelen van 70, 80, ja tot 107 el boven A.P. Er zijn echter ook eenige bunders moerasveen, even als afgegraven hoog veen, terwijl aan de noordwester grenzen het heldere Uddelermeer wordt gevonden. De gem. bevat de dorpen Apeldoorn, Beekbergen en Loenen, het grootste deel van het d. Hoenderloo, de buurten Ankelaar, Beemte, Brink, Broekland, Engeland, Kootwijk, Lieren, 't Loo, Meerveld, Noord-Apeldoorn, Oosterhuizen, Orden, Oudorp, Hoog-Soeren, Ugchelen, Utteld, Wcnum, Wiessel, Wormen, Woudhuis, Zevenhuizen en Zilven, benevens de goh. Asselt, Koudenhoven, 't Sol, Vossen, enz. De inw., in 1822 5859, en in 1840 8817, waren in 1870 tot 12,765 toegenomen. Zij deelden zich bij de telling van 1860 in 9082 Ned.-Herv., 14 Waalsch-Herv., 1 Rem., 531 Chr. Afg. (Christ. Geref.), 8 Doopsgezinden, 45 Ev.-Luth., 1 Herst.-Luth., 3 Anglik., 1606 R.-Kath., 21 Isr. en 3 ongenoemden. Ofschoon de gem. nog bijna 20,000 bund, heide bevat, maakt de landbouw het hoofdbedrijf der ingezetenen uit; men berekende liet bouwland in 1869

53

op 4395, liet weiland op 1350, het hooiland op 150, de tuingrond op 268 en het bosch op 6817 bund. De veeteelt is niet onbelangrijk, vooral de schapenfokkerij. De veestapel bestond in 1869 uit 614 paarden, 3952 runderen, 5042 schapen, 1455 geiten en bokken, en 1158 varkens. Voor het winnen van honig en was zijn er 1500 korven. Voorts zijn er nagenoeg 40 papiermakerijen, waarvan 4 door stoom gedreven worden, een koperpletterij, een marokiin-lederfabriek en eenige kleinere inrichtingen van volksvlijt. De schoepvaart vindt een goeden waterweg in het Apeldoornsch-kanaal, aan welks einde het Dierensche-kanaal een aanvang neemt. Voorts dankt Apeldoorn veel vertier aan het bezoek op het koninklijk lustverblijf het Loo.

Het d. Apeldoorn is eene welgebouwde, bevallige plaats, aan de Grift, die in 1840 924, in 1860 1114 inw. binnen de bebouwde kom telde. Het heeft een aanzienlijk raadhuis, eene nieuwe en schoone Herv. kerk, eene sierlijke R.-Kath. kerk, en eene kerk voor de Chr. Geref. Er zijn verscheidene scholen, waaronder een door Koning Lodewijk en een door Koning Willem III gesticht. In 793 wordt van deze plaats onder den naam van Apoldro melding gemaakt. In Aug. 1629 werd het door de Spanjaarden onder Salazar afgebrand.

Apenbroek, landhoeve in de Limb. gem. Beegdcn, aan de Halenderbcek.

Aponhuizen, geh. in de Overijsselsche gem. Bathmen.

Aperloo, buurt in de Geld. gem. Doornspijk, in 1840 met 224, in 1860 met 229 inw.

Apostelhuis, boerd. in de N.-Brab. gem. Mierlo. In 1545 werd het gesticht tot een gasthuis voor oude mannen.

Appel, buurt in het zuiderd. der gem. Nijkerk, in 1840 met 318, in 1860 met 299 inw.

Appelenburg, landg. deels in do gom. Dodewaard, deels in do gem. Echteld, aan de Waal.

Appelscha, dorp in de Friescho gom. Oost-Stellingwerf, te midden van heiden, woeste zandduinen en venen. Het telde dien ton gevolge in 1811 met do daaronder bohoorende goh. slechts 150 inw., doch sedert is door het verlengen der Compagnonsvaart zoo veel heide ontgonnen, dat Appelscha in 1840 885 inw. bevatte, namelijk 665 te Appelscha, 128 te Hoog-Appelscha, 31 te Akinga, 28 aan de Bult, 18 te Tor-Wisga en 15 te Hoogeveen. In 1860 beliep het aantal inw. 2008, in 1870 2274. Het deelt zich nu in 2 dorpen. Appelscha en Nieuw-Appelscha, waarvan het laatste zich langs do Compagnonsvaart tot op de Drenthscho grens uitbreidt. Het d. Appelscha zelf tolt, zonder de onderhoorigheden, ongeveer 1000 bew. en heeft eene Herv. kerk. Vóór de vereeniging dor Zeventien Nederlanden bloeide er het Premonstreiter monnikenklooster 's Werelds Licht.

Appelscher-Zandbergen, zandhoogten aan de zuidzijde van het Friesche dorp Appelscha, die, hoezeer te midden dos lands liggende, zich

54

geheel als zandduinen voordoen. De hoogste punt, de Bosehberg, is ongeveer 20 el hoog.

Appeltern, gem. in Gelderl., langs de Maas, ingesloten door Dreumel, Wamel, Druten, Horssen, Batenburg (Geld.), en Dieden, Megen, Oijen, Lithoijen en Lith (N.-Brab.). Zij is ruim 3311 bund, groot en heeft een vruchtbaren kleibodem, die echter om hare lage ligging door dijken moet beschermd worden. Er zijn 4 dorpen: Appeltern, Altforst, Maas-Bommel en Alphen, tot elk waarvan eenige buurten of geh. behooren. De gem. had in 1822 2126, in 1840 2464, in 1870 3129 inw. In 1860 onderscheidde men er 343 Herv., 2675 R.-Kath, en 6 Isr. De meeste inw. vinden in den landbouw hun bestaan.

Het d. Appeltern bevatte in 1860 in de kom 325 inw., het oude huis Appeltern, eene Herv. en eene R.-Kath. kerk. Door het Megensche veer onderhoudt het gemeenschap met het steedje Megen. In 1130 behoorde de heerl. aan Folcoldus van Berne.

Appen, buurt in de Geld. gem. Voorst, in 1840 met 808 inw.

Appiuge, voorm. watering, die in den Fivel uitliep. De dam daarin gaf den oorsprong aan Appingedam.

Appingedam, arr. in de prov. Groningen. Bij de vorming daarvan in 1811 werd het zaamgesteld uit Hunsego en twee kleine distr. van 't Westerkwartier op de oostzijde van het Reitdiep. Men deelde het in 4 kant.: Appingedam, Loppersum, Middelstum en Winsum. Het bleef die uitgestrektheid en verdeeling behouden tot 1838, toen Slochteren met Siddeburen en Harkstede daarvan werd afgenomen en aan Groningen gevoegd, en het getal kantons tot 2 werd verminderd: Appingedam en Onderdendam.

Appingedam, eerste kant. van 't air. Appingedam (Gron.), bevattende sints 183S de 7 gem.: Appingedam, Bierum, ten Boer, Delfzijl, Loppersum, Stedum en 't Zandt.

Appingedam, rijks-kiesdistrict voor het afvaardigen van Leden naar de Staten-Generaal, volgens do wet van 6 Mei 1869 saamgesteld uit de 27 gem.: Appingedam, Delfzijl, Slochteren, Bierum, Loppersum, Stedum, 't Zandt, Uithuizen, Uithuizermeeden, TJsquert, Warffum, Kantens, Middelstum, Bedum, Midwolde, Nieuwolde, Termunten, Noordbroek, Zuidbroek, Sappemeer, Hoogezand, Muntendam, Beerta, Finsterwolde, Nieuwe-Schans, de Meeden. Het had in 1869 89,992 inw. en 2868 kiesgerechtigden.

Appingedam, hoofdkiesdistr, tot het afvaardigen van Leden voor de Prov. Staten van Groningen, bevattende de 10 gem.: Appingedam, Delfzijl, Bierum, 't Zandt, Loppersum, ten Boer, Slochteren, Stedum, Uithuizermeeden en Termunten.

Appingedam, klass. der Herv. kerk in dc prov. Groningen, verdeeld in de ringen; Appingedam, Delfzijl, Loppersum en Slochteren. Zij bevat 41 gem. met 42 predik.

55

Appingedam, kerk. ring der klassis van Appingedam, bevattende dc 8 gem.: Appingedam, Farmsum, Heveskes, Meedhuizen, Opwierda, Oter-dum, Tjamsweer en quot;Weiwert.

Appingedam, klasse der Chr.-Ger. kerk, bevattende de 11 gem.: Appingedam, Bierum, Delfzijl, Garrelsweer, ten Post, Sehildwolde, Sidde-buren, Spijk, Stedum, Woldendorp, 't Zandt.

Appingedam, gem. in de prov. Groningen. Zij wordt ingesloten door de gem. Bierum, Delfzijl. Sloehteren, Loppersum en 't Zandt, en beslaat 2484 bunders, alles kleigrond. Saamgesteld uit dc stad Appingedam, de dorpen Jukwerd, Marssum, Opwierde, Sohverd en Tjamsweer, de buurten Bolwerk, dc Wierde en Garrewcer, en de gehuchten Langerijp, Eelwert Laskwerd, Eekwerd en Oling, bevatte zij in 1822 2827, in 1840 3380, in 1870 3709 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 2836 Ned. Hervormden, 5 Ev. Luth., 30 Doopsg., 456 Christ. Afgescheiden, 248 R. Kath. en 134 Isr. Binnen dc stad maken kleinhandel, scheepvaart, winkelnering, handwerken en eenigc fabriekarbeid de hoofdbronnen van bestaan uit, doch de dorpen, die allen klein zijn, bestaan enkel door den landbouw. De veemarkten zijn vrij belangrijk, cn op de onderscheidene jaar- en weekmarkten van 1869 werden 965 paarden, 2147 runderen, 519 schapen en 323 varkens ten verkoop aangeboden.

De stad Appingedam, die haren naam van een ouden waterloop en den voor-maligcn dam in den Fivel ontleent, ligt 4.'[ u. ten noord-oosten van Groningen, 1 u. ten westen van Delfzijl, aan beide zijden van het Damsterdiep. In 1327 ontving zij, op dc vergadering bij den Upstalboom, stedelijke rechten. Sedert met vestingwerken omringd, kon zij in 1500 den aanval der Groningers afwijzen. In 1514 werd zij door Hertog George van Saksen stormenderhand ingenomen, doch nog hetzelfde jaar door Graaf Edzard van Oost-Friesland hernomen. Den 8 September 1536 moesten de Geldersehen, die Appingedam bezetten, deze stad aan Karei V inruimen. De vestingwerken werden hierop geslecht, waardoor Appingedam sedert een open stad gebleven is. Ook de oude burgten Snelger, Houwerda en Dijkhuis, die hier vóór den Spaansehen tijd bloeiden, zijn geheel verdwenen.

In 1840 telde de stad Appingedam 377 huizen en 2185 inw., welke getallen in 1860 tot 396 cn 2218 waren toegenomen.

De stad heeft een welvarend aanzien, doch geene gebouwen van een trotschc bouworde. Zij heeft een raadhuis, een in 1S46 gesticht gebouw van justitie, een ruime Hervormde kerk, een Christ. Afgesch. en een E. Kath. kerk, en een synagoge. Het door de Ommelanden in de 2de helft der 16de eeuw gebouwde Munthuis diende in de vorige eeuw tot eene vermaning 3er Doopsgezinden, doch werd in 1814 afgebroken.

Arcen, ook Arssen of Aarssen genoemd, is het hoofdd. der Limb, gem. Arcen-en-Velden. Het ligt aan den grooten weg van Nijmegen naar Venlo, 2 uur ten noorden van laatstgenoemde stad. Het telde in 1840 622, in i860 651 inw. Ten tijde der Geldersche hertogen was het eene hccrl. van het Ovcrkwartier, waarvan do eerst-bckende eigenaar, Otto

56

van Buren, in 1355 voorkomt. Van het oude slot, dat in 1511, 1586 en 1635 werd ingenomen, bestaan nog enkele overblijfselen.

Arcen-en-Velden, gem. in Limburg, is door de Maas van Broekhuizen en Grubbenvorst gescheiden, en verder bepaald door Bergen in het noorden, Venlo in het zuiden, de Pruissisehe Rijnprovincie in het oosten. Zij beslaat eene oppervlakte van 41C4 bund, en heeft een meerendeels zandigen bodem. Op de Pruissisehe grens liggen venen, langs de Maas enkele kleigronden. Zij had in 1822 1320, in 1S40 1636 en in 1870 1970 inw. Bijna al de ingezetenen belijden de R. K. godsdienst, beloo-pende hun aantal in 1870 1965. De overigen bestonden uit 5 Herv. Ofschoon er nog uitgestrekte onontgonnen velden zijn, breidt de landbouw zich meer en meer uit. Er zijn eenige molens en andere fabriekmatige inrichtingen. De gem. telt 3 d. Arcen, Velden en Lomm, de buurten Sehandelo, Vorst en Velgart, en het geh. Hasselt.

Archem, buurtseh. in de Overijsselsche gem. Ambt-Ommen, in 1840 met 208, in 1860 met 256 inw.

Aremberger-graeht, vaart in Overijssel, tussehen 1548 en 1568 op kosten van den Spaanschen stadhouder Jan de Ligne, Graaf van Arem-berg, gegraven. Zij voert uit het Gietermermeer naar Zwartsluis, waar zij door de Arembergersluis in het Zwartewater valt. De sluis is in 1826 geheel vernieuwd.

Arembergerpolder, pold. in de N.-Brab. gemeenten Klundert en Zevenbergen, 186 bund, groot.

Arembergerpolder, noord-west. deel van de Beemster.

Arenberg, fraai landgoed in de Utr. gem. de Bilt.

Arendsgenhout of Arensgenhout, buurt in de Limb. gem. Hulsberg, in 1840 met 287, in 1860 met 330 inw.

Arentshorst, voorm. havez. in de Overijssel, gem. Ambt Ommen.

Arendsnest, geh. in de N.-Brab. gem. en i u. zuid-oost van Boekei.

Arentsburg, landg. in het zuiden der gem. Voorburg, aan de Delft-sehe-Vliet, waarschijnlijk ter plaatse van het Forum-Hadriani, de marktplaats, door Keizer Hadrianus in de eerste helft der 2de eeuw gesticht. In 1770 en 1829 zijn hier vele Romeinsche oudheden opgedolven, waaronder de grondslagen van een uitgestrekt gebouw.

Ark, geh. in de Geld. gem. Nijkerk.

Arkel, in den grafelijken tijd een der machtigste heerl. aan de Maas, bestaande uit de stad Gorinchem en de d. Arkel, Hoog-Blokland, Hoornaar, Schelluinen, Kediehem, Oosterwijk, Nieuwland en Leerbroek. Voorts bezaten de Heeren van Arkel leenen in Holland, t. w. Haastrecht, Stolwijk en Vlist. In 1401 ontstond eene botsing tussehen Heer Jan van Arkel en Hertog Albrecht van Beijeren, die tot verschillende oorlogen aanleiding gaf, waar-

57

door de heerl. Arkel, na o. a. korten tijd aan Gelderland gehecht te lijn geweest, eindelijk met Holland werd vereenigd. Heer Willem van Arkel, de laatste der Arkelheeren, sneuvelde den 1 December 1417 te Gorinehem.

Arkel, stamhuis der Heeren van Gorinehem. Naar het schijnt stond het eerste kasteel der Heeren van Arkel in of bij het d. Arkel, doch Jan de Sterke bouwde een tweede, te Gorinehem, veel grooter en schooner dan de meeste burgten in de Nederlanden, hetwelk tot 1412 in stand bleef, toen het door Graaf Willem VI van Holland werd verwoest. Een derde kasteel Arkel, door genoemden Graaf aan de zuidzijde van Gorinehem gebouwd, is, na de verovering door de Watergeuzen in 1573, door de burgers gesloopt.

Arkel, gem. in Z.-Holl., tusschen de gem. Hoog-Blokland, Nieuwland, Kedichem, Heukelom en Gorinehem, ruim 816 bund, groot. De bodem, die door de Linge wordt doorsneden, bestaat uit rivierklei. In 1822 had zij 398, in 1840 589, in 1870 630 inw. Ten jare 1860 was de bevolking onderscheiden in 532 Herv., 5 Chr. Afg. (Chr. Ger.), 1 Herst. Luth., en 35 R.-Kath. Landbouw, ooft- en veeteelt zijn er de bronnen van welvaart. Behalve het d. Arkel, bevat de gem. ook de buurten Rietveld en Arkelsche-Dam.

Het kleine dorp Arkel ligt tegen den Lingedijk, i uur ten noorden van Gorinehem. De kerk behoort den Hervormden.

Arkelsche-Dam, buurt in de Z.-Holl. gem. Arkel, aan de Linge, en het Zederikkanaal. In vorige eeuwen vond men er het nonnenklooster Oudenhagen of Mariënhagen, en sedert 1825 een belangrijke inrichting om bij hooge waterstanden door middel van stoom liet water uit het Zederikkanaal in de Linge te loozen. De Zederiksluis alhier dagteekent van 1819.

Arkelstein, voorm. kasteel aan de Schipbeek bij Bathmen (Overijssel), in 1360 door Bisschop Jan van Arkel tegen de Gelderschen gesticht, doch in de I7d8 eeuw verwoest.

Arkenheemsehe-Polder, pold. in de Geld. gemeenten Nijkerk en Putten, aan de Zuiderzee, 3090 bund, groot.

Arkum, geh. bij het I'riesche d. Dedgum (Wonseradeel).

Arkumerheem, polder in de Friesche gem. Wonseradeel.

Arloo (ten), buurt uit 3 geh. gevormd, in de Drenthsche gom. Zuid-wolde, t. w. Pinksterhuis, Kiers en den Heuvel. Deze hadden in 1840 te zamen 72, in 1860 92 inw.

Armhoede, buurt in de Geld. gem. Lochem, in 1840 met 145, in 1860 met 172 inw. Zij ontleent haar naam aan de algemeene weide voor de minvermogende burgers der stad.

Arue, voorm. vaarwater op Walcheren, loopendc van Middelburg naar Amemuiden, doch reeds voor eeuwen opgeslijkt.

58

Arnemuiden, gom., uitmakende het oostelijk gedeelte van Walcheren, het noordelijkst deel van Nieuw- en st. Joosland, en het eilandje uit den Sehastiaans-de-Langes- en Calandspolder saamgesteld. Vóór 1857 was zij veel kleiner, doch toen is Kleverskerke daarbij ingelijfd. Naar de waterzijde is zij bepaald door 't Veerschc-Gat, de Zuidvliet, de Piet. dc Schengen en 't Sloe; naar de landzijde door de gem. Nieuw- en- St. Joosland, Middelburg en Vrouwepolder. De grootte beloopt 1233 bund., de bevolking in 1870 1649 zielen, of 185 meer dan in 1860. De inwoners bestonden in 1870 uit 1578 Herv., 7 Chr. Ger. en 64 R.-Kath. Landbouw en vischvangst geven den moesten ingezetenen het noodige. In de gom. liggen het steedje Arnemuiden, het d. Kleverskerke en hel goh. Nieuwerkerke. De grond is een vette klei.

Het steedje Arnemuiden vervangt sints 1438 het verdwenen Oud-Arnemuiden, eens eene hanzestad. In de 16de eeuw was Arnemuiden eone voorname haven, doch hot verzanden der roede deed haar bloei ton onder gaan. Kerk en raadhuis zijn merkwaardige gebouwen. In 1802 brandden er door 't springen van oen kruidmolen 8 zoutketen af. Er wordt een station voor den staatsspoorweg gebouwd.

Arnemuidsehe-gat, stroom tusschen Walcheren en st.-Joosland. Het is sints lang als vaarwater verlamd. Er loopt nu oen dam door, een deel uitmakende van den straatweg tusschen Middelburg en Goes.

Arnhem, arr. in de prov. Gelderland. Toen het in 1811 als arr. van het Departement van den Boven-IJssel werd gevormd, werd hot afgedeeld in de 14 kantons: Apeldoorn, Arnhem, Barneveld, Brummen, Ede, Elburg, Harderwijk, Hattem, Nijkerk, Twello, Vaassen, Velp, Wageningen en Zevenaar. Sedert 1838 beloopt het aantal kantons slechts 7: Arnhem, Zovonaar, Wageningen, Nijkerk, Elburg, Apeldoorn en Harderwijk.

AmheiU, eerste kant. van het arr. Arnhem, bevattende do gem. Arnhem, Rheden en Eozendaal.

Arnhem, rijks-kiesdistrict voor het afvaardigen van Leden naar do Staton-Generaal, volgens de wet van 6 Mei bevattende de 14 gein.: Arnhem, Ede, Renkum, Doorwerth, Heteren, Hemmen, Huisson, Westervoort, Brummen, Eheden, Eozendaal, Wageningen, Valburg, Eist. Het had in 1869 87,190 inw. en 2745 kiesgerechtigden.

Arnhem, hoofd-ldosdistrict tot het afvaardigen van Leden voor do Prov. Staton van Gelderland, bevattende de 3 gom.: Arnhem, Eozendaal, Eheden.

Arnhem, klassis der Herv. kerk in de prov. Gelderland, verdeeld in do 3 ringen: Arnhem, Wageningen en Apeldoorn. Zij bevat 29 gom. mot 36 predik.

Arnhem, kerk. ring der klassis van Arnhem, bevattende de 9 gom. Arnhem, Dieren, Ellokom, Oosterbeek, Eheden, Eozendaal, Schaarsbergen, Spankeren, Volp.

59

Arnhem, klasse der Christ. Ger. kerk, bevattende de 9 gem.: Arnhem, Beekbergen, Culemborg, Lunteren, Ommeren, Renswoude, Tiel, Veenendaal, Velp.

Arnhem, dek. van het aartsbisdom van Utrecht, met 18 par.: Ange-ren, Arnhem (st.-Walbnrgis), Arnhem (st.-Eusebius), Bemmel, Doornen-burg, Driel, Elden, Eist, Gent, Herveld, Huisscn, Indoomik, Lent, Oosterbeek, Oosterholt, Renswoude, Valburg, Wageningen. Bijkerken zijn te Heteren (par. Indoornik) en Renkum (par. Wageningen).

Arnhem, gem. in de prov. Gelderland, palende in het noorden aan Ede, in het oosten aan Rozendaal, Rheden en Westervoort, in het zuiden aan Huissen en Eist, in het westen aan Renkum. Zij is 6748 bund, groot, bestaande de grond grootendeels uit diluviseh zand, doch aan den IJssel en Rijn uit rivierklei.

In 1796 telde zij 10,080, in 1811 9437, in 1814 9438, in 1S22 10,059, in 1830 14,509, in 1840 16,758, in 1870 32,497 inw. Bij de telling van 1860 waren zij onderscheiden in: 12,136 Ned. Herv., 199 Waalsch Herv., 29 Rem., 132 Chr. Afgesch., 86 Doopsg., 814 Ev. Luth., 14 Herst. Luth., 10 Herrnhütters, 5 Anglik., 2 Eng. Presb., 10,621 R.-Kath., 3 Oud-Roomschen, 742 N. Isr., 1 Port. Isr. en 19 ongenoemden.

De gem. bevat de stad Arnhem, het dorp Schaarsbergen, de buurt Klingelbeek, verscheidene groote en kleine landgoederen, uitgestrekte bos-schen, heiden, akkers en weilanden, van welken de laatsten het Arnhemmer-Broek en de Stads-Waarden beslaan.

De stad Arnhem, de hoofdstad van Gelderland, ligt aan den Rijn, 17 uren van Amsterdam, 25 uren van 's Gravenhage.

Zij is van oude dagteekening, al is het gevoelen, dat zij het Arenacum uit den tijd van Civilis zou zijn, moeijelijk te verdedigen. De inkomsten harer kerk werden onder de Frankische koningen aan de abdij te Prüm, en voor het overige in 996 of 997 door Keizer Otto II aan de abdij te Elten geschonken. Graaf Otto van Gelder gaf aan deze plaats don 18 Juli 1233 stedelijke rechten. Sedert verkreeg zij den rang van hoofdplaats van het Kwartier der Veluwe, trad in 1343 in de Hanze, werd in 1544 de zetel van het Hof van Gelderland en in 1559 van de provinciale rekenkamer. Bij de oprichting van het Kon. der Nederlanden werd Arnhem de hoofdplaats der prov. Gelderland, en sedert nam haar bloei zoodanig toe, dat terwijl zij in 1820, wat het aantal harer bewoners betreft, de zeventiende stad van Noord-Nederland werd gerekend, zij te dien aanzien thans de zevende plaats bekleedt.

ïot do merkwaardigste herinneringen van Arnhem's geschioJonis moet men rekenen: de verrassing der stad door Willem van Egmond, op 27 Eebr. 1466; het bezetten door de Bourgondiërs in 1473; de verovering door Filips de Schoone, op 23 Juni 1505; het verdrijven der Bourgondiërs door Karei van Egmond op 21 Maart 1514; het afsterven van Hertog Karei van Egmond op 30 Juni 1538; het binnenbrengen van het Staatsch-krijgsvolk door den Graaf van Meurs in 1585 ; het binnentrekken der Franschen op 16 Juni 1672; de verlossing in Mei 1674: de oproeren van 1702, 1748, 1783 en 1786; de overgave aan de Franschen

60

op 17 Januari 1795; en de overwinning der Pruisen op de Franschen den 30 Januari 1813.

Arnhem was, naar het schijnt, bij zijn ontstaan vlak aan den Eijn gebouwd, en nog in de 14de eeuw bespoelde de rivier de vesten. Sints echter baande de rivier zich een zuidelijker bed, tot dat Karei van Egmond deze Strang deed sluiten en de rivier weder naar de stad verleggen. Er bleef nogtans een smalle strook lands tusschen den Kijn en den stadsmuur over, die onder den naam van het Weerdje door Prins Maurits in 1619 tot 1G25 binnen de vesting werd opgenomen, ofschoon zij weinig meer dan speeltuinen bevatte. De stad behield hare wallen tot de magistraat in 1829 deswegens eene schikking met het Gouvernement maakte, waarna, met het sloopen van het bolwerk aan de Velperpoort, eene herschepping en uitbreiding ontstond, die sedert onafgebroken is voortgezet. Binnen veertig jaren tijds hebben de 1400 huizen, die in 1830 de kom der gemeente vormden, zich tot een cijfer van 4000 vergroot. Onder de schoone pleinen en straten, die sedert zijn ontstaan, verdienen in de eerste plaats het Koningsplein, het Velperplein, het Nieuwe-Plein en het Roermondsche-Plein, benevens de Rijnkade, de Singels en de Bergstraat genoemd te worden.

De oudste deelen van Arnhem dragen evenzeer de blijken van den vooruitgang der gemeente, als de werken, die buiten en op de verdwenen vestingwerken zijn ontstaan. De Groote Markt is veel verruimd, en wedijvert met de schoonste pleinen des Vaderlands. Ook het st. Walburgsplein is veel verfraaid, en van de hoofdstraten prijken inzonderheid de Rijnstraat, Vijzelstraat, Ketclstraat, Roggestraat, Bakkerstraat, Turfstraat en Koningstraat met keur van winkels en andere gebouwen.

De stad heeft 2 Ned. Herv. en 2 R.-Kath. kerken, een Luth., een Waalsch Herv., een Doopsgez. en een Chr. Ger. kerk en een synagoge.

De Groote of Eusebiuskerk, in 1452 aangevangen en eerst na 1491 voltooid, is het aanzienlijkste gebouw der stad en prijkt met een toren, die reeds in de 15de eeuw gebouwd, in 1650 zijn tegenwoordige hoogte van 91 cl ontving. Men ziet er de graftombe van Hertog Karei van Gelder, bestaande in een monument van wit albast, met het beeld des Hertogs en vier leeuwen daarop en de beelden der apostelen op de zijden. De tegenwoordige st.-Janskerk is een koepelvormig bedehuis, in 1838 volbouwd. Van de 2 Kath. kerken, prijkt de in 1391 gestichte st.-Walburgskerk met 2 torens, terwijl de in 1864 en 1865 gebouwde st.-Eusebiuskerk, naar een ontwerp van den bouwmeester H. J. van den Brink, een sieraad van het Nieuwe-Plein uitmaakt.

Het Raadhuis, vroeger de woning van den veldoverste Maarten van Rossum, draagt naar drie saterbeelden aan een ingang den naam van Dui-velshuis. Het bevat, behalve de raadzaal en verdere dienstvertrekken, de Stedelijke Bibliotheek en een Museum van Oudheden. Andere merkwaardige gebouwen zijn het Gouvernement, ter plaatse van het oude Hertogelijke Hof, in het begin dezer eeuw gesticht en in 1837 uitgebreid; het Paleis van Justitie, dat van 1837 tot 1839 werd gebouwd; het gebouw Musis Sacrum, te midden eener heerlijke warande, in 1847 gesticht, en in 1852 en

61

1864 vergroot; de nieuwe schouwburg, waarvan den 1 Augustus 1864 de eerste steen werd gelegd, de Waag, in 1761 gebouwd, enz. De gebouwen der liefdadige inrichtingen en scholen getuigen mede van Arnhera's bloei.

De voornaamste inrichtingen van onderwijs zijn de gemeentelijke hoogere burgerschool met vijfjarigen cursus, (gevestigd in een fraai en ruim gebouw, mede een sieraad der stad), het gymnasium, de in 1862 opgerichte kweekschool voor onderwijzeressen, de in 1802 gestichte teeken- en bouwkundige school Kunstoefening, en de middelbare school voor meisjes (tot wier oprichting is besloten).

Te Arnhem is de zetel van de Gelderschc Maatschappij voor Geschieden Letterkunde. Het Natuurkundig Genootschap Tot Nut en Vergenoegen, dagteekent van 1824, het ü.-Ceciliaconcert van 1591.

De stad Arnhem hoeft een groot deel van haar bloei te danken aan de bekoorlijke omstreken, die niet alleen gedurende de zomermaanden vele vreemdelingen derwaarts voeren, maar ook vele vermogenden zich hier vestigen doen. Zij is wijders de marktplaats in de Veluwezoom, van de Over-Betuwe en de Lijmers, en drijft een aanzienlijken commissiehandel op Duitschland langs den Rijn. In de vorige eeuw vond men er weinige of geen fabrieken; thans is dit geheel anders, daar er belangrijke inrichtingen van volksvlijt gevestigd zijn, die stoomwerktuigen, ijzer- en koperwaren, instrumenten, rijtuigen, piano's, spiegels, meubelen, tabak, sigaren, leder, bier, zout enz. in den handel brengen. De scheepvaart vindt eene schoone en fraaie haven aan de westzijde der stad, nevens de schipbrug die naar de Betuwe voert.

Arnhemmer-en-Velperbroek, polder in de Geld. gem. Arnhem, 759 bund, groot.

Arrlen, d. in de Overijsselsche gem. Ambt-Ommen aan de Vecht, in 1840 mot 211, in 1860 mot 233 inw.

Arrienveld, b. in de Overijss. gom. Avereest, in 1840 met 192 inw.

Arum, d. in de Friosche gem. Wonseradeel, aan de vaart van Bolsward naar Harlingen, in 1840 met 1039, in 1860 mot 1191, in 1870 met 1449 inw., die der onderhoorige goh. Baarderburon, Boijem, Bolta en Hijsaard (in 1860 416) medegerekond. Er is één kerk, die den Hervormden behoort. Vroeger stonden er de staten AHhiga, Boima, Cam-mingha of Hooghuistra, Minnema, Sytzama enz. Don 4 Juli 1380 leverden de monniken van Ludingakerk hier oen gevecht aan die van Oldo-kloostcr, waarin van wedorzijdon 130 man sneuvolden.

Ardwerd of Arwerd, goh. in de Gron. gom. Bicrum.

Arwerd, goh. in de Gron. gem. Adorp.

As, goh. in de Limb, gom. Hunsol.

Asbroek, geh. in de Limb, gem. lïoggel.

Ascb, d. met eene Herv. kerk in de Geld. gom. Buren, aan den weg van dit steedje naar Culemborg. Het had in 1840 278, in i860 325 inw.

63

Aschat, of Asschat, heerl. in de Utr. gem. Leusden, ruim 300 bund, groot, in 1840 met 172 inw.

Aschatterbeek of Moosterbeek, beekje in de gemeenten Barne-veld en Leusden (Geld. en Utrecht), hetwelk in de Modderbeek valt.

Aschdonk, deel van het N.-Brab. geh. Heikant, in de gem. Aarle-Rixtel.

Aselerbeek, noordelijkst deel der Overijsselsche beek deBoekelosche-Aa.

Aselo, b. in de gem. Ambt-Dclden, in 1840 met 284, in 1860 met 278 inw.

Asenray of Hellenray, b. in de Limb. gem. Maasniel, in 1840 met 194, in 1860 met 245 inw.

Asinga, voorm. adell. huis in do Gron. gem. Middelstum.

Asinga, voorm. adell. huis in do Gron. gem. Ulrum.

Asperen, voorm. baronnie, die beurtelings met het Land-van-Arkcl was vereenigd of daarvan gescheiden. Later werd zij onder twee heeren verdeeld, die elk een kasteel te Asperen bezaten, hetgeen ten tijde van Filips de Goede tot treurige tooneelen van geweld voerde. Eindelijk werden de beide deelen onder Maximiliaan en Maria door Heer Wessel van den Boetzelaar hereenigd. De baronnie behoort thans deels tot de gem. Asperen, deels tot Herwijnen.

Asperen, gem. in Zuid-Holland, ingesloten door de gem. Leerdam, Heukelom (Z. Holl.) en Herwijnen (Geld.), en bestaande uit het steedje Asperen en een deel van het Aspersche-Hoogeland. De gem., die 334 bund, groot is en een kleiaehtigen bodem heeft, telde in 1822 939, in 1840 1147 en in 1870 1423 inw. In 1860 was de bevolking onderscheiden in: 1203 Ned. Herv., 9 Chr. Afg. (Chr. Ger.), 3 Ev. Luth., 8 E.-Kath. en 19 Isr.

Het steedje Asperen ligt op de oostzijde van de Linge, en vereenigt, op weinigen na, al de huizen der gem. binnen hare wallen. De Herv. kerk is een ruim gebouw, met een hoogen, fraaien toren. Op de plaats van het kasteel Waddestein staat een heerenhuis. Van het tweede kasteel is niets over.

Asperen werd in 1204 ingenomen door Graaf Willem I van Holland, in 1480 door de Bourgondiërs, in 1517 door den Zwarten hoop en in 1574 door de Spanjaarden. In 1672 werd zij door de Franschen bezet.

Den 6 Mei 15G9 werd Dirk Willemsz. daar verbrand. Hij was een Doopsgezind burger, die, vluchtende voor een gerechtsdienaar, welke bevel had hem te vatten, deze uit het water redde, toen de man door het ijs zakte.

Asperen bestaat hoofdzakelijk van landbouw en veeteelt, inzonderheid paardenfokkerij. De Aspersehe paardenmarkten worden druk bezocht.

Aspersche-Lingesluis, belangrijke sluis in de Linge, bij het steedje Asperen, gebouwd in 1811.

Aspersche-Polder, pold. in de Z.-Holl. gem. Asperen, gr. 334 bund.

Aspersche-Veld, pold. in de Geld. gem. Herwijnen, groot 1024 bund.

Asselt, d. in de Limb. gem. Swalmen, met een R.-K. kerk (rectoraat). Het had in 1840 197, in 1860 208 inw.

63

Asselt, alleenst. huis in de Geld. gem. Apeldoorn.

Assen, arr., bestaande uit de geheele prov. Drenthe. Bij de eerste vorming der arr. in 1811 was het in 4 kant. gesplitst: Assen, Dalen, Hoogeveen en Meppel. Het was toen onderhoorig aan het departement der Wester-Eems, hetgeen tot Maart 1814 stand hield.

In 1838 werden de 4 kantons tot 3 gebracht, t. w. Assen, Hoogeveen en Meppel.

Assen, kanton van het arr. Assen, bevattende de 15 gem.: Aulo, Assen, Borger, Eelde, Emmen, Gasselte, Gieten, ïlorg, Odoorn, Peize, Roden, Kolde, Smilde, Vries, Zuidlaren.

Assen, rijks-kiesdistrict voor Beden vau de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Het bevat, volgens de wet van C Mei 1869, de 25 gem.: Assen, Vries, Smilde, Beilen, Dwingelo, Meppel, Ruinerwold, de Wijk, Zuidwolde, Kuinen, Hoogeveen, Westerbork, Zweelo, Sleen, Oosterhesselen, Dalen, Coevorden, Emmen, Odoorn, Borger, Gasselte, Gieten, Roldo, Anloo, Zuidlaren. Het had in 1867 89,430 inw. en 2161 kiesgeregtigden.

Assen, hoofd-kiesdistr. voor het afvaardigen van Leden voor de Prov. Staten van Drenthe, bevattende de 19 gem.: Anloo, Assen, Beilen, Borger, Diever, Dwingeloo, Eelde, Gasselte, Gieten, Norg, Odoorn, Peize, Roden, Rolde, Smilde, Vledder, Vries, Westerbork, Zuidlaren.

Assen, klassis der Herv. kerk in de prov. Drenthe, die (niet in ringen verdeeld) de 22 gom. bevat: Anlo, Annerveen, Assen, Beilen, Boven-Smilde, Eelde, Eext-Anderen-en-Zandvoort, Gasselte, Gasselter-Kijoveen, Gieten, Gieterveen-en-Bonnerveon, Grolloo-en-Schoonloo, Hoogersmilde, Hijkersmilde-en-Kloosterveen, Norg, Peize, Roden, Roderwolde, Rolde, Veenhuizen, Vries, Zuidlaren. Zij wordt bediend door 24 predik.

Assen, klasse der Chr. Ger. kerk, bevattende de 8 gem.: Assen, Smilde, Norg, Appelscha, Koden-en-Een, Borger, Gasselter-Nijeveen, Vries.

Assen, gcm. in Drenthe, grenzende in het noorden aan Norg en Vries, in het oosten aan Rolde, in het zuiden aan Beilen en in het westen aan Smilde, 5490 bunders groot, en bijna geheel uit zandgrond bestaande, met eenig veenachtig groenland langs een drietal beekjes: het Hoender- of Looner-diep, de Ruimsloot en het Anreeperdiep. Aan de westzijde ligt afgegraven hoog veen. Het Stadsbosch en het landgoed Vredeveld bestaan geheel of grootendeels uit hoog opgaand geboomte. In vorige eeuwen een ged. van 't kerspel Rolde uitmakend, werd Assen daarvan afgescheiden, toen Koning Bodewijk het den 13 Maart 1809 tot eene stad verhief. Assen is eene der Nederlandsche gem., wier bevolking bijzonder snel is toegenomen. Zij had in 1811 1090, in 1822 1426, in 1830 2184, in 1840 3613, in 1850 4412, in 1860 5346, en in 1870 6907 inwoners. Laatstvermeld aantal splitste zich in 5630 Ned. Herv., 22 Waalsch Herv., 37 Ev. Luth. , 1 Herst. Ev. Luth., 37 Doopsgezinden, 478 Chr. Geref., 328 R.-Kath., 360 Isr., en nog 14, van wier godsd. gezindheid goene opgave was

64

gedaan. — In I860 telde men van de 1062 huizen 658 binnen de stad Assen, en de overige 404 in de buitenbuurten; Kloosterveen, Baggelhui-ücn. Loon, Nieuw-Loon, Witten, Aardscheveld, Vredeveld, Steendijk, Anreep, Peelo, de Haar, Schieven en Amelte.

De stad Assen dankt haar oorsprong aan het Cisterciënser nonnenklooster Mariënkamp, dat in het midden der 13de eeuw herwaarts werd overgeplaatst, en na zijne opheffing in 1602 tot zetel der Staten van 't Landschap werd verkozen. Eerst in 1809 ontving Assen stadsrechten, doch was toen nog zoo klein van omvang, dat het niet meer dan 730 inwoners telde. Tot hare uitbreiding heeft inzonderheid Mr. Petrus Hofstede, in leven gouverneur in Drenthe, veel bijgedragen. Het middelpunt der stad is de fraaie Brink, een met sierlijk geboomte beplant plein, aan welks oostzijde het Gouvernement en het Raadhuis verrijzen, het eerste weleer de woongebouwen van Mariakamp, het laatste vroeger de kloosterkapel. Nevens deze beide gebouwen onderscheidt zich door een schoon aanzien het Paleis van Justitie (gesticht 1838), de Hervormde kerk (gebouwd 1847 en 1848), het Gymnasium (opgericht 1832), en de hoogere burgerschool aan den Beilerweg, van jeugdige dagteekening. De R. K. kerk is in 1837, de Christ. Geref. in 1840, de synagoge in 1832 gebouwd. Door de in 1767 aangevangen Smildevaart is Assen met Meppel en door de in 1801 geopende Noord-Willemsvaart met Groningen verbonden, terwijl het door het in 1870 geopende baanvak Meppel—Groningen, bij het Europeesch spoorwegnet aansluit. Binnen de stad zelve vormen de Brink, de zwaar belommerde Drostenlaan, de Zuider-Cingel, de Ooster Cingel, do Markt, de Vaart en de Torenlaan aangename wandelingen; doch inzonderheid munt te dien aanzien het Sterrebosch uit, dat 100 bunders groot, sedert 1735 Assen's omtrek versiert. De stichter dezer heerlijke dreven was Wolter Hendrik Hofstede. Behalve de genoemde inrichtingen van onderwijs. heeft Assen nog verscheidene belangrijke scholen, waaronder eene kostschool voor jonge jufvrouwen, met fraaien, ruimen tuin. Concerten worden o. a. gegeven in eene bovenzaal van het logement 't Wapen van Drenthe. In het Gouvernementsgebouw vindt men het merkwaardige Museum van Drentsche oudheden. De hoofdbronnen van welvaart ontspringen uit de voordeden die het vestigen van de voornaamste regeerings- collegiën van Drenthe aan de stad verschaft, verder uit winkelnering, markten en eenige kleine fabrieken, handwerken, landbouw, veenderij en scheepvaart.

Assendelft, geh. in do N.-Brab. gem. Berlicum.

Assendelft, gem. in N.-Holland, ingesloten door Wijk-aan-Zee-en-Wijk-aan-Duin, Heemskerk, Uitgeest, Krommenie, West-Zaan en het IJ, en 2U92 bund, groot. De grond bestaat uit laag veen, behalve de buiten dijksche landen en de toegeslikte IJe, waar klei ligt. De gem. telde in 1822 2148, in 1840 2808, in 1870 3149 inw. Ten jare 1860 onderscheidde de bcv. zich in 1486 Herv., 6 Chr. Af. (Ch. Ger.), 25 Doopsg., 3 Ev. Luth., 1458 R, Kath., 11 Isr. en 5 ongenoemden. Behalve het d. Assendelft, bevat do gem. de westhelft der buurt Nauerna en de geh. de

65

Korteheid, Vrouwenverdriet en den Dam. Veeteelt, zuivelbereiding, veenderij en het maken van zeildoek zijn er de hoofdbronnen van bestaan.

Het d. Assendelft strekt zich uit van den IJdijk tot Krommenie, ter lengte van ruim een uur gaans. Het wordt doorsneden door den Zaanland-schen-Conmuinieatieweg, die van de Zaan naar Beverwijk leidt. Er zijn 2 kerken, eene Herv. en eene R.-Kath. Tijdens en na het beleg van Haarlem was Assendelft een steunpunt der Spaansehe benden, die vandaar het omliggende land veel kwaad berokkenden. Tot op den tijd van Jaeoba van Beijcren schijnt bij de Vliet een kasteel gestaan te hebben.

Assendelver-Veenpolder, droogmakerij eener verveening. De polder, in 1845 bedijkt, is 313 bund, groot.

Assendel ver-Zeedijk, dijk langs het IJ, van den st. Aagtendijk tot de Nauernasche-Vaart 7420 el lang.

Assendorp, voorstad van Zwolle, waar in 1566 de eerste Herv. predikatie voor de bewoners van den omtrek werd gehouden.

Assendorp, kleine pold. in de gem. Zwolle.

Asseneder-Ambacht, een der dusgenoemde Vier-Ambachten in Vlaanderen, waarvan een klein gedeelte, met de stad Sas van Gent, aan Noord-Nederland gekomen is.

Assum, kleine buurt in de N.-Holl. gem. Uitgeest.

Assutnburg, adell. huis in de N.-Holl. gem. Heemskerk, bij Assum; thans (1871) onbewoond.

Asten, kant. van het arr. Eindhoven (N. Brab.), bevattende de 11 gem.: Asten, Bakel-en-Milheeze, Deurne-en-Liessel, Vlierden, Lierop, Someren, Heeze, Leende, Budel, Maarheeze, Soerendonk c. a.

Asten, gem. in N.-Brab., die, door Someren, Lierop, Vlierden en Deurne (N.-Brab.), en Meijel en Nederweert (Limb.) ingesloten, eene oppervlakte van 6986 bund, beslaat. De grond is in het noorden, westen en oosten diluvisch zand, doch in het zuiden hoog veen, dat voor het grootste deel is afgegraven. Langs de wester grenzen vloeit de Aa, langs de noordooster en ooster de Astensche-Aa. In 1822 had deze gem. 2473, in 1840 2993 en in 1870 3182 inw., voor laatstgen. jaar onderscheiden in 3134 R.-Kath., 42 Herv., 2 Waalsch-Herv. en 4 Ev.-Luth. De gem. bevat 2 d., Asten en Ommel, benevens de buurten Voordeldonk, den Dijk, Heusden, Wolfsberg, Stegen en Diesdonk, benevens de geh. Oostappen, Ommelsche-Bosch, Achterbosch, Einkveld, Leensel, Kloostereind, Behelp Nachtegaal, Laarbroek en Busselen. Landbouw, veenderij en veeteelt zijn er de hoofdbronnen van bestaan; verder bierbrouwerij, weverij en siga-ren-fabricatie.

Het d. Asten, aan den weg van Eindhoven naar het land-van-Kessel, telde in 1840 973 en in I860 1006 inw. Men vindt er een fraai, in 1801 gebouwd raadhuis, eene groote, sehoone E.-Kath. en eene Herv. kerk.

5

66

In 1462 werd de heerl. Asten door Wenceslaus van Brabant en zijne gade Johanna aan den befaamden Leuvenschen hoofdschout Fieter Conterel geschonken. In 1512 werd het door de Gelderschen geplunderd en in 1543 door dezelfden gebrandschat.

Asten, kast. in de gem. Asten, tusschen Wolfsberg en Hensden.

Astensche-Aa, beek in N.-Brab., die, in de Peel ontstaan, langs de grenzen der gem. Asten aan de eene, en Dcurne en Vlierden aan de andere zijde vloeit cn zich met de Aa vereenigt.

Astert, pold. in de N.-Brab. gem. Princenhage, 44 bund. gr.

Ateburen, of Atteburen, geh. onder het Priesche d. Hieslum (Won-seradeel).

Atseburen, of Atzeburen, geh. onder het Friesche dorp Westhem (Wymbritseradeel).

Atsebuurstermeer, of Eleinemeer, voorm. meer bij Westhem (Wymbritseradeel), in 1633 droog gemaakt. In 1825 werd het overstroomd.

Attelaken, buurt in de N.-Brab. gem. Etten-en-Leur, in 1840 met 314, in 1860 met 359 inw.

Augsbuurt, of Lutkewolde, d. in de Friesche gem. Kollumerland c. a., aan de trekvaart van Dokkum op Groningen. Het telde met het geh. Steenharst in 1840 165, in 1870 133 inw. Er is eene Herv. kerk. Vroeger stond er de state Augsbuur of Clant.

Augusta-polder, pold. in de N.-Brab. gemeenten Bergen-op-Zoom en Woensdrecht c. a., 137 bund, groot, bedijkt in 1787.

Augustinus (8t.-), geh. aan de Kendel, in de Limb. gem. Bergen, met een kantoor voor de inkomende rechten. Het is door het genoemde riviertje van de tuinen van het Pruissisch seminarie Gaasdonk gescheiden.

Augustinusga, d. in de Friesche gem. Achtkarspelen, aangenaam in het geboomte gelegen. Het had in 1840 621, in 1870 G45 inw., waaronder die van de geh. Blaauwvallaat, Oosterburen en Roodeschuur begrepen zijn. Er is eene Herv. kerk. Vroeger vond men er ook de staten Gay-cama, Jensma en Siccama.

Austerlitz, d. in de Utrechtsche gem. Zeyst. Het is ontstaan ten gevolge van een kamp van Fransche en Nederl. krijgslieden op de Amers-foortsche heide, in 1804 betrokken, en genoemd naar de verovering, door Napoleon I den 2 December 1805 op de Oostenrijkers bevochten. Het bleef een geh. tot 1801, toen het door de mildheid van Jhr. A. J. de Beaufort eene eigene (Herv.) ksrk kreeg, die echter niet in het dorp, maar ten noord-westen daarvan, aan den straatweg, staat. Bij Austerlitz, verrijst op een der meest-verheven punten der heide, 65 el hoog, de Piramide van Austerlitz, een kunstheuvel, ter herinnering aan het kamp van 1805 opgericht. De steenen met hunne opschriften, die eens daarop stonden, liggen verbroken in het rond.

07

AusterlitZ-polder, pold. in de Zecuwsche gem. Zuidzandc, bedijkt in 1807, 87 bund, groot.

Autrichen-polder, of Oostenrijksche-polder, pold. in de Zeeuw-sche gem. Westdorpe, bedijkt in 1620, 502 bund, groot.

Auvergne-polder, pold. in de N.-Brab. gem. Halsteren, bedijkt in 1693, 717 bund, groot.

Auwema, voorm. adell. huis, met prachtig boseh, in de Gron. gem. de Leek, bij Tolbert.

Avendorp of Avonddorp, voorm. geh., thans boerenhoeve, i uur ten zuidw. van Schagen, op een lagen heuvel.

Avenhom, gem. in N.-Holl., naar de landzijde bepaald door Berkhout, TJrsem, Schermerhorn, de Beemster, Oudendijk, en in het oosten door de Zuiderzee bespeeld. Zij is 879 bund, groot, voor twee derden klei- en voor één derde veengrond, en bevat thans weder de d. Avenhorn, Grosthuizen en Scharwoude, even als van 1811—1817. Van 1817 tot 1854 was de gem. echter alleen tot Avenhorn, met de buurt Oost-Mijzen, bepaald. In 1811 had zij 619, in 1860 1103 en in 1870 1145 inw. Ten jare 1860 onderscheidde men de bev. in 74G Ned.-Herv., 2 Rem., 16 Doopsgez., 4 Ev.-Luth., 1 Herst.-Luth. en 322 E,-Kath. Veeteelt en zuivelbereiding zijn er de hoofdbronnen van welvaart.

Het d. Avenhorn, aan de vaart van Hoorn naar Alkmaar, had in 1840 364, in 1860 397 inw. Er is eene Herv. kerk. Het oudste bericht van Avenhorn dagteekent van 1319.

Averbergen, havezathe in de Overijsselsche gem. Oist, vermoedelijk reeds vóór 1260 gesticht, toen Henricus ultra Montem als getuige een giftbrief bezegelde.

Avereest, gem. in de prov. Overijssel, in het noorden palende aan de Drenthsehe gemeenten de Wijk en Zuidwolde, van welke zij door de Reest gescheiden wordt, en verder ingesloten door Ambt-Ommen, Ommen en Uleuw-Leusen. Zij is 7335 bund, groot, en telde in 1840 3781 en in 1870 6285 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 4635 Herv., 22 Ev.-Luth., 12 Doopsgez., 684 Chr. Ger., 841 E.-Kath. en 91 Isr.

Avereest bestaat in zijn tegenwoordigen omvang eerst sinds 1836. Vóór 1818 behoorde het d. Avereest zelf tot Ambt-Ommen en vormde daarna eenigen tijd met Nieuw-Leusen één schoutambt. In eerstvermeld jaar werd het, na van Nieuw-Leusen gescheiden te zijn, met deelen van Ambt-Ommen en Ambt-Hardenberg vergroot.

Avereest bestaat uit het d. Avereest, de aanzienlijke veenkolonie De-demsvaart, een deel van de Ommerschans, de buurten Achterveld, Spon-turfwijk, Arrienveld en de Huizen, benevens de geh. Oosterhuis, de Bever, Westerhuis, de Kievitshaar, Grootoever, Kleinoever, Wheme, de Haar, de Veldhoek en ten Kate.

De grond bestaat uit diluvisch zand en hoog veen, dat, voor het grootste deel afgegraven, in goede bouwlanden is herschapen. De hoofd-

5*

68

bronnen van bestaan zijn landbouw, veeteelt, koophandel, scheepvaart, kalkbranderij en scheepsbouw, verder glasblazerij, weverij, mattenmakerij, bezembinderij, enz.

Het dorp Averecst ontleent zijn naam aan zijne ligging over de Eeest, met betrekking tot Drenthe. Het heeft eene Herv.-kerk, waartoe ook de ingezetenen van de Wijk in Drenthe behooren. De kerk der R.-Kath. parochie Avereest is te Dedemsvaart.

Aver-Enk, adell. huis in de Geld. gem. Hengelo.

Averloo, buurt in de Overijsselsche gem. Diepenveen, in 1840 met 294, in 1860 met 209 inw.

Averwolde, geh. in de Overijsselsche gem. Wijhe.

Avest, buurt in de Geld. gem. Eibergen, in 1840 met 250, in 1860 met 266 inw.

Avezathen (de), naam waaronder men de beide Geld. dorpen Kerk-Avezaath en Kapel-Avezaath verstaat.

Axel, kanton van het Zeeuwsche arr. Goes, bevattende de 10 gem.: Axel, ter Neuzen, Sas-van-Gent, Hoek, Koewacht, Overslag, Philippine, Westdorpe, Zaamslag, Zuiddorpe.

Axel, ring der klassis Uzendijke van de Herv. Kerk, bevattende de 7 gem. Axel, den Hoek, Hontenisse, Hulst, ter Neuzen, Sas-van-Gent, Philippine-en- Zaamslag.

Axel, gem. in Zeenwsch-Vlaanderen, grenzende in het noorden aan Zaamslag en Boschkapelle, in het oosten aan st. Jansteen, in het zuiden aan Koewacht, Zuiddorpe en Westdorpe, in het westen aan ter Neuzen. Zij is groot 4335 bund., en gevormd door de polders Beoosten-Blij-Benoorden, Groote-Noordpolder, Buthpolder, Cappellepolder, Visscherspolder, Oude-Egelantierpolder, Nieuwe-Egelantierpolder, Sparkspolder, Smits- en Koe-gorspolder en Emmapolder, benevens deelen der Nieuwe-Zevenaars-en-Koegorsschorrepolder, Catharinapolder, Riet-en-Wulfdijkpolder, Beoosten-Blij-Bewesten, Beoosten-Blij-Beoosten en de Axelsche-vlakte. De grond, zandige klei, bestaat grootendeels uit bouwland, en brengt inzonderheid haver, tarwe, boonen, erwten, rogge, gerst, vlas, koolzaad en aardappelen voort, alsook meekrap, waarvoor hier 2 stoven zijn. De gem. bevat de stad Axel, de buurt Zoutespui en het geh. Axelsche-Sassing. In 1822 had zij 2167, in 1840 2416, en in 1870 2677 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 2160 Ned. Herv., 2 Waalsch Herv., 1 Eng. Presb., 1 Doopsgez., 134 Chr. Geref., 350 R.-Kath. en 29 ongenoemden.

De stad Axel, 2 u. w. van Hulst, en 2 u. z. o. van ter Neuzen, bloeide reeds in het begin der 9de eeuw, en was vroeger eene vesting, die in 1586 door Prins Maurits veroverd, daardoor aan de Unie werd toegevoegd. Er zijn kerken voor de Herv., de Christ. Ger. en de R.-Kath. De bevolking beliep in 1840 1226, in 1860 1355 inw. De bierbrouwerij en verdere fabrieken zijn allen van geringen omvang.

69

Azeler-Ambacht, een der Vier-Ambachten, die omstreeks 940 door Keizer Otto I aan het burggraafschap Gent werden onderworpen. Het werd meermalen vergroot of ingekort en door de verovering van Axel onder Prins Maurils in 1586 in tweeën gesplitst, waarvan het zuiderdeel vooreerst nog aan Spanje bleef. Het noorderdeel vormde in de 17de en 18de eeuwen ten gevolge van overstroomingen een eiland, dat eerst door de bedijkingen van 1789 en 1790 weder aan het vasteland werd gehecht.

Axelsche-Gat, zuidooster inham van den Braakman, in den jongsten tijd door verschillende bedijkingen zeer ingekort.

Axelsche-Kanaal, vaart van Sluiskil naar Axel, een zijtak van het Kanaal-van-ter-Nenzen. Bij den aanleg onder Koning Willem I, was het voornemen deze vaart tot Hulst uit te strekken, doch door de omwenteling van 1830 is zij onvoltooid gebleven.

Axelsche-Kreek, watervlakte voor de stad Axel, op het einde der vorige eeuw voel grooter dan thans, nu zij door indijkingen zeer is ingekort.

Axelsche-Sassing, geh. in de Zeenwsche gem. Axel.

Axelsche-Vlakte, eene streek grootendeels moerassige grond in het uiterste westen der gem. Axel, op de grens van Westdorpe, westwaarts van den Smits-en-Koegorsschorrepolder.

Axwijk, buurt in N.-Holland, aan de ringvaart van de Purmer, in 1840 met 146 inw., van welke 102 in de gcm. Middelie en 44 in de gem. Kwadijk.

Aykema, adell. huis in de Gron. gem. Grijpskerk.

Aylva, 5 voorm. adell. staten in Friesland, als te Hilaard (Baardera-deel), Genum (Fcnverderadeel), Holwerd en Ternaard (West-Dongeradeel) en te Witmarsum (Wonseradeel).

Aylva-polder, pold. onder het Friesche dorp Burgwerd (Wonseradeel).

Aysma, adell. state bij het Friesche d. Oudkerk (Tietjerksteradeel).

Aysma, 4 voorm. adell. staten in Friesland, als te Beetgum (Menaldu-madeel), Marrum (Ferwerderadeel), Hichtum, (Wonseradeelj en Driezum (Dantumadeel).

Aytta, voorm. adell. state in het Friesche dorp Swichem, in 1794 afgebroken, eens de eigendom van den geleerden Staatsman Wigle (Viglius) van Aytta van Swichem.

Azoelen, voorm. kasteel in het Overijsselsche landschap Salland, bij den Ham, in 1380 door Bisschop Arnold van Hoorne ingenomen en geslecht.

Baafs (St.-), voorm. d. bij Aardenburg, in Sept. 1477 overstroomd.

Baafjes-polder, pold. in de N.-Holl. gem. Ileilo, groot 305 bund.

Baai, buurt in de N.-Brab. gem. Etten-en-Leur, tellende in 1840, met de Heerstraat, 270, in 1860 286 inw.

Baak, d. in de Geld. gem. Steenderen, met een adell. huis, dat reeds in 1326 als havezathe bekend stond, en met eene E.-K. kerk. In 1840 waren er 869, in 1860 877 ingezetenen.

Baal, geb. in de Geld. gem. Bemmel.

Baaider, buurt in de Overijsselsche gem. Ambt.Hardenberg, in 1840 met 252, in 1860 met 242 inw.

Baalderbeek, beek die in 't graafseb. Bentheim ontspringt en i u. boven Hardenberg in de Veeht valt.

Baalhoek, geh. in de Zeeuwsehe gem. Hontenisse.

Baambrugge, d. in de Utr. gem. Abcoude-Baambrugge, aan den Amstel. Het had met de Horre en Klein-Baambrugge in 1860 405 inw. In het d. is eene Herv. kerk. Eene afgescheidene kerk ligt op korten afstand nevens het buiten Postwijk. Den 7 Nov. 1672 is Baambrugge door de Franschen geplunderd.

Baamsum, geh. in de Gron. gem. Termunten.

Baan, buurt in de N.-Brab. gem. Loon-op-Zand, in 1840 met 120 inw.

Baard, d. ia de Friesche gem. Baarderadeel, vroeger de hoofdplaats der grietenij, met eene Herv.- en eene Doopsg.-kerk. In 1840 telde men er, met Faddens en een deel van Hem, 264, in 1860 328, in 1870 36(5 inw. De laatst-verkozen Potestaat van Friesland, Juw Dekama, had hier zijn stins.

Baardharen, geh. bij het Friesche d. Wirdum (Leeuwarderadeel).

Baarderadeel, gem. in Friesland, vroeger de vierde grietenij vanWester-goo, omringd door Menaldumadeel, Leeuwarderadeel, Idaarderadeel, Eau-werderhem, Wymbritseradeel, Hennaarderadeel en Franekeradeel en ruim 7287 hectaren (bunders) groot. De grond, uit zeeklei bestaande, behoort voor een gedeelte tot het Nieuwland, dat in de 13de eeuw en vervolgens aan het Boorndiep of de Middelzee is ontwoekerd. Bij Huins, Lions, Hilaard, Baard, Jorwerd en Oosterlittens is de grond niet zoo goed als in het

71

oosten, waar lagen knipklei de vruchtbaarheid grootelijks schaden. Bij Winsum, Jorwerd en Oosterlittens verrijzen eenige terpen.

Afgedeeld in de 3 kadastrale gemeenten : Jorwerd, Oosterwierum en Baard, bestaat Baarderadeel uit 16 dorpen: Weidum, Jorwerd, Mantgum, Schillaard, Oosterwierum, Bozum, Wieuwerd, Britswerd, Oosterlittens, Winsum, Baard, Huins, Lions, Hilaard, Jellum en Beers. Kromwal, in geographischen zin mede een dorp, behoort in administrativen zin onder Britswerd.

De bevolking is in den jongsten tijd sterk toegenomen. Zij bestond in 1744 uit 2749, in 1811 uit 3416, in 1822 uit 3564, in 1840 uit 4564, in 1850 uit 4770, in 1S60 uit 4957 en in 1870 uit 5537 zielen, voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 4978 Herv., 1 Ev.-Luth., 261 Doopsg., 86 Christelijk-Gereformeerden, 209 Eoomsch-Katholieken en 2 ongenoemden.

De veeteelt en de zuivelbereiding zijn de hoofdbronnen van bestaan der inwoners. Er wordt echter ook eenige landbouw gedreven onder Winsum en Bozum, — men rekent er in het geheel 6778 bunders weiden en 164 bunders bouwland — terwijl eene aanzienlijke fabriek van dakpannen en vloersteenen met cementmolen te Huins aan vele werklieden arbeid verschaft. Er is wijders eene kleine scheepstimmerwerf te Kromwal en eene vellen-blooterij te Oosterlittens. De scheepvaart vindt uitmuntende waterwegen in de Leeuwarder-Sneeker en de Leeuwarder-Bolswarder trekvaart, verder in de Sneeker-Zeilvaart, de Laan- of Jaanvaart, de Oosterwierummer-Oudvaart, enz.

In elk der 16 dorpen is eene Herv. Kerk, die te zamen 11 kerkgemeenten vormen: Beers-en-Jellum, Bozum, Britswerd-en-Wieuwerd, Hilaard, Huins-en-Lions, Jorwerd, Mantgum-en-Schillaard, Oosterlittens, Oosterwierum, Weidum en Winsum-en-Baard. — Doopsgezinde kerken zijn te Kromwal en te Baard, en eene E. K. parochie te Oosterwierum.

Er zijn 14 lagere scholen.

Oudtijds was het dorp Baard, waar toen de waar of rechtdag werd gehouden, de hoofdplaats van Baarderadeel. Later werd het Jorwerd en eindelijk, doch reeds vóór meer dan twee eeuwen, Weidum.

In den Eranschen tijd (eigenlijk sedert 1809) vormde Baarderadeel twee gemeenten: Bozum (het zuidwesten) en Jorwerd (het noordoosten). Later werd Bozum opgeheven en kwamen daarvoor in de plaats Oosterwierum en Baard. In 1816 werd Baarderadeel weder eene grietenij.

Baarderburen, geh. bij 't Eriesche d. Arum (Wonseradeel).

Baardwijk, gem. in de prov. N.-Brab., ingesloten door de gem. Dron-gelen, Oud-Heusden, Drunen, Loon-op-Zand en Waalwijk. Zij is 911b. gr., met een kleiachtigen bodem in het noorden en zandgronden in het zuiden. In 1822 had deze gem. 845, in 1840 1212, in 1870 1445 inw. voor laatstgen. jaar onderscheiden in 1352 R.-Kath , 92 Herv. en 1 Ev.-Luth. Landbouw en veeteelt zijn er de hoofdmiddelen van bestaan.

Het d. Baardwijk is een der zoogenoemde Langstraatsche dorpen en even als deze, in de lengte, van het oosten naar het westen, gebouwd. Er zijn twee kerken, eene der E.-Kath. en eene der Herv. Het aantal inw. is nagenoeg even groot als dat dor gem., daar slechts zeer enkele

72

huizen buiten de dorpskom zijn gebouwd. In 1334 bemiddelde Filips, Koning van Frankrijk, een geschil over dit d. tusscben den Hertog van Brabant en den Graaf van Gelder. In 1408 schonk de Graaf van Holland het aan Heer Foyken.

Baardwijksche-Overlaat, overlaat in N.-Brab. tusscben Baardwijk en Drunen, dienende om over het Bosscheveld en de Langstraatsche velden het afvloeien van overstroomingswater te bevorderen. Zij dag-teekent van 1765 en 1766.

Baarland, gem. op het Zeeuwsche eil. Zuid-Beveland, in het zuiden en oosten door de Hont bespoeld en voorts door EUewoutsdijk, Oude-lande, Nisse en Hoedekenskerke bepaald. De vruchtbare bodem, een zanderige klei, beslaat 1101 bund. In 1822 had de gem. 506, in 1840 613 en in 1870 717 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 895 Herv., 178 Chr.-Ger. en 142 R.-Kath. De landbouw, het hoofdbedrijf der ingezetenen, levert tarwe, rogge, gerst, haver, boenen, erwten, suikerbiet, koolzaad, meekrap, vlas. Behalve het d. Baarland, bevat de gem. ook het geh. Bakendorp.

Het d. Baarland, bekend door eene nederlaag der Vlamingen op 12 October 1295, was in den grafelijken tijd de zetel van een voornaam geslacht. Het heeft een bevallig aanzien. Men vindt er eene Herv. en eene Christ.-Ger. kerk. Het kasteel Hellenburg, dat aan de westzijde heeft gestaan, is reeds voor eeuwen, doch het Hof te Baarland, dat op de oostzijde bloeide, eerst in 1840 gesloopt.

Baarland-Spelle-polder, oost. deel der Spelle-pold., op Zuid-Beveland.

Baarle, d. deels in de N.-Brab. gem. Baarle-Nassau, deels in de Belg. gem. Baarle-Hertog. De beide deelen van dit dorp liggen zoo door elkander, dat men in weinige minuten ettelijke malen op ander grondgebied kan komen. Zelfs zijn er huizen die deels tot België, deels tot Nederland behooren. Het Nederl. deel had in 1840 232, in 1860 260 inw. Er is eene aanzienlijke R.-K. en eene kleine Herv.-kerk, in welke laatste echter sedert den Belgischen opstand geene godsdienstoefening meer gehouden wordt. Het d. is zeer oud: den 1 Juni 992 verbond Hilswindis, Gravin van Strijen, haar goed Baarle aan het klooster te Thorn. Sedert de grensregeling met België in 1843 is eene commissie werkzaam om eene wijziging in het grondgebied te dezer plaatse tot stand te brengen. Het station van den ijzeren spoorweg Tilburg-Tum-hout werd den 1 Oct. 1867 voor het verkeer ontsloten.

Baarle-Boschhoven, zuidel. deel van de N.-Brab. buurt Boschhoven.

Baarlebrug, geh. in de N.-Brab. gem. Baarle-Nassau.

Baarle-Nassau, gem. in N.-Brab., ingesloten door de gem. Chaam en Alphen-en-Riel (Nederl.), en Poppel, Weelde, Baarle-Hertog, Wortel, Hoogstraten, Minderhout en Meerle (België). Ook liggen van Baarle-Nassau enclaves in Baarle-Hertog, even als van Baarle-Hertog in Baarle-Nassau.

73

De gem. is groot 7506 bund., alles zandgrond, met vele moerassen. Er is nog veel heide, doch ten gevolge van de ontginningen gedurende vele eeuwen zijn er ook goede akkerlanden, bosschen en weiden. In 1869 waren 1000 bunders met rogge, 175 bund, met haver, 125 bund, met boekweit, 75 bund, met aardappelen, 15 bund, met vlas, 9 bund, met koolzaad en 3 bund, met erwten beteeld, behalve nog ettelijke bund, met beestenvoeder. De veestapel bestond toen uit 140 paarden, bijna 1400 runderen, 140 schapen, 300 varkens, 200 geiten en bokken.

In 1822 telde de gem. 1798, in 1840 1915 en iu 1870 2201 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 2198 R.-Kath. en 3 Hervormden.

Behalve een deel van het dorp Baarle, bevat de gem. ook het d. Ulicoten, de buurten Castelré, Loveren, Heikant, Eikelbosch, Nijhoven en Reth, benevens de geh. Baarle-Boschhoven, Groot-Bedaf, Klein-Bedaf, Gorpeind, Heesboom, Heimolen, Heining, Hoogeind, Hoogbraak, Keizers-hoek, Liefkenshoek, Oordel, Eeuth, Schalluinen, Oude-Strumpt, Nieuwe-Strumpt en Veldbraak.

Baarlo, zuidelijk deel van het geh. Stouwe-en-Baarlo, in de Over-ijsselsche gem. Zwartsluis.

Baarlo, noordwestelijk deel van de buurt Kuinderdijk-en-Baarlo, in de Overijsselsche gem. Ambt-Vollenhove.

Baarn, gem. in de prov. Utrecht, wier tegenwoordige uitgestrektheid dagteekent van 1857, toen de gem. de Vuursche daarbij werd ingelijfd. Zij is groot 3320 bund, en wordt omringd door de gem. Eemnes, Bunschoten, Hoogland, Soest, Zeyst, de Bilt en Maartensdijk (Utr.), en Hilversum en Laren (N.-Holl.). Zij wordt doorsneden door de Eem, langs wier oevers men eenige kleigronden aantreft. Naar de zijde van Hoogland liggen enkele veenachtige perceelen, doch, behalve deze geringe uitzonderingen, bestaat de grond uit zand, deels tot schoone akkers, weiden en bosschen ontgonnen, deels nog heide. In 1860 had deze gem. 2322, in 1870 2537 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 1875 Ned.-Herv., 17 Waalsch-Herv,, 3 Ev.-Luth., 4 Herst.-Luth., 19 Doopsgez., 20 Cbr.-Ger., 591 E.-Kath., 1 Oud-R. en 7 Ned. Isr. In 1822 had Baarn 1143 en de-Vuursche 250 inw. Een voornaam middel van bestaan der Baarners bestaat in de voordeden, die het verblijf van vele stedelingen gedurende het schoone jaargetijde opleveren. Voorts bloeien landbouw en veeteelt. De gem. telt 2 dorpen, Baarn en de Vuursche, de buurten Zandvoort, Eembrugge, Pijnenburg, Nieuw-Baarn en een deel der buurt Soestdijk, benevens het geh. de Hooge-Vuursche. Behalve het vorstelijk lustverblijf Soestdijk, zijn hier verscheidene groote, prachtige, en vele kleinere lustverblijven.

Het d. Baarn ligt op het oostelijk uiteinde der hooge streek, die zich van de veenen bij Loosdrecht naar de Eem uitstrekt. Het had in 1840 1121 en in 1860 1368 inw. Van 1890, toen Bisschop Flor is van Weve-linkho.en het verscheidene privilegiën schonk, tot op het eind der 15de eeuw werd het onder de steden gerangschikt. Versterkt schijnt het echter nooit geweest te zijn. In den aanvang der 19de eeuw werkte bier de edele Rein-

74

hard Scherenberg tot groot voordeel van alle klassen. Hij bracht veel toe om Baarn te verfraaien, en richtte er eene tapijtfabriek op, die aan vele handen brood verschafte en nog op het eind der regeering van Xoning Willem I haar roem handhaafde. De Herv. kerk is een oud gebouw. De R. K. kerk is een nieuw gesticht, dat sinds 1862 de vroegere kerk te Zandvoort vervangt.

Saarnscbe-Bosch, prachtig bosch, dat zich ten westen en zuiden van het d. Baarn uitstrekt, ongeveer 700 bund, groot. Het heeft twee vijvers te midden van statig geboomte, en wordt door schoone landgoederen, en naar de zijde van de Eem door welige weiden ingesloten.

Baarschot of Baschot, buurt in de N.-Brab. gem. Diessen, in 1840 met 212, in 1860 met 208 inw.

Baarschot, geh. in de N.-Brab. gem. Vlierden.

Baarschot, kast. in de N.-Brab. gem. Esch.

Baarsdijker-polder, pold. in de Zeeuwsche gom. Poortvliet.

Baarsdorp, d. in de Zeeuwsche gem. 's Heer-Abtskerke, op het eiland Zuid-Beveland, in 1860 met 2G inw. en eene Herv. kerk. Zeer geringe overblijfselen wijzen de plaats aan van het Huis te Baarsdorp, dat ten jare 1300 door Graaf Jan I stormenderhand werd ingenomen. De heerl. Baarsdorp had in 1840 102 inw.

Baarsdorp, geh. in de N.-Holl. gem. Berkhout.

Baarsdorp, of de-Drie-Baarsjes, uitgestrekte buurt in de N.-Holl. gem. Sloten, aan de Kostverloren-Wetering, lüet volmolens en warmoe-zerijen.

Baarsdorpermeer, meer in de N.-Holl. gem. Berkhout, dat in 1627 werd droog gemaakt, 155 bund, groot.

Baarstraat, geh. in de Limb. gem. Thorn,

Baarzande, voorm. zandbank bij Cadzand, door de Baar daarvan gescheiden. Vóór en in 1486 bij gedeelten bedijkt, werd dit nieuwe land in 1583 overstroomd, en van 1009 tot 1616 herwonnen. De streek bevat thans de pold. Groot-Baarzande, 481 bund.; Klein-Baarzande, 190 bund.; Jong-Baarzande, 102 bund.

Baasdamsbeek, beek in Overijssel, die onder den naam van Molenbeek in de Loo-Lee valt.

Baast, kast. in de N.-Brab. gem. Oostel- Westel- en Middel-Beers.

Baasterhoeven, geh. in de N.-Brab. gem. Oostel- Westel- en Middel-Beers.

Baat (de), geh. in de Gron. gem. Bierum.

Baat, geh. in de Gron. gem. Kloosterburen.

75

Babberik, buurtsch. in de Geld. gem. Zevenaar, op dc Pruissische grens, met het vernieuwde adell. huis Babberik of Halsaf. De b. had in 1860, met Holthuizen, 696 inw.

Babberspolder, heerl. in de gem. Vlaardinger-Ambacht, in 1840 met 40 inw.

Babiloniënbroek, d. in de N.-Brab. gom. Meeuwen, in 1840 met 250, in 1860 met 211 inw. Het d., dat eeue Herv. kerk heeft, bloeide reeds in 1131, toen Bisschop Andreas van Utrecht de novale tienden aldaar aan de abdij van st.-Truiden schonk.

Babiloniënbroeksche-polder, pold. in de gemeenten Meeuwen en Wijk-en-Aalburg, groot 327 bund.

Baburen, geh. onder 't Friesche dorp Tjerkwerd (Wonseradeel).

Baek, riviertje in Limburg, dat, door de Selzerbeek en Zieversbeek bij Lemiers gevormd, bij Wittem in de Geul valt.

Baenstpolder of Baanstpolder, pold. in de Zeeuwsehe gem. Nieuw-vliet, 60 bund, groot, bedijkt in 1540.

Baerlo, d. aan de Maas, in de Limb. gem. Maasbrec, in 1840 met 395, in 1860 met 561 inw. Het is door veel geboomte en schoone bouwlanden omringd en bevat eene hooggelegene E.-Kath. kerk en het adell. Huis te Baerlo.

Baexem, gem. in Limb., tusschen Neder weert, Heithuizen, Haelen, Hoorn, Heel-cn-Panheel en Grathem. De grond is zand. Langs de noordergrens vloeit de Molenbeek, langs de zuider de Ghoorbeek. De oppervlakte beslaat 910 bund. In 1822 had deze gem. 492, in 1840 576 en in 1870 645 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 643 E.-Kath. en 2 Herv. Rogge en haver zijn de voornaamste producten van den veldbouw, het hoofdmiddel van bestaan der ingezetenen. Vour 1795 behoorde deze gem. aan de vorstelijke abdij Thorn.

Het d. Baexem, aan den weg van Roermond naar Weert, lè uur van eerstgenoemde stad, bevat eene E.-K. kerk, die uit zandsteen is opgetrokken.

Baflo, gem. in de prov. Gron., in het noorden door het Groninger Wad bespoeld en verder bepaald door WarfFum, Bedum, Winsum en Eenrum. Hare grootte is 3246 bund., alles kleiland. Zij bevat 4 dorpen: Baflo, den Andel, Tinallinge en Saaxumhuizen, de buurt Easquert en de geh. Abbeweer, Lutke-Saaxum, Vennen, Hiddingerzijl en Dingen, benevens een ged. van don Noordpolder. De bevolking beliep in 1822 1715, in 1840 2178, in 1870 2352 inw. In laatstgenoemd jaar splitste zij zich in 1949 Herv., 4 Ev.-Luth., 43 Doopsgez., 336 Chr.-Geref. en 20 E.-Kath. De meeste ingezetenen vinden in en door den landbouw hun bestaan.

Het d. Baflo, met eene Herv. en eene Chr.-Ger. kerk, was vroeger

76

de hoofdplaats van het Halve-Ambt. Het werd door den Kersvloed van 1717 deerlijk geteisterd. In 1840 had het 682, in 1860 553 inw.

Bagben, buurt in de N.-Brab. gem. Princenhage, in 1840 met 210, in 1860 met 206 inw.

Bagijnenhoek, zuidwestelijk deel van het vlek Boxmeer,

Babr, bannerij in Gelderland, achtereenvolgens in bezit der Heeren van Babr, der Graven van Meurs, der Graven van Egmond en der Graven van Bronkhorst. Door het huwelijk van de eenigo dochter van Graaf Diederik van Bronkhorst, kwam deze bannerij, in de eerste helft der 17de eeuw, aan den Eijngraaf en Prins van Salm-Salm Leopold Filip Carel, wiens nakomelingen haar den Heeren van Westerholt verkocht hebben, welke haar bij verkoop overgaven aan de Staten van Gelderland. In 1471 is de heerlijkheid Lathum daarmede vereenigd geworden.

Babr, buursch. in de Geld. gem. Angerloo, in 1840 met 144, in 1860 met 143 inw. In den hertogelijken tijd stond hier het kasteel Bahr, het stamslot der bannerbeeren van dien naam, dat op Hemelvaartsdag 1495 op last van Hertog Karei van Egmond werd ingenomen en geslecht.

Bajorztmo of Bajaurana, voorm. Friesch vlek, dat in 880 door de Noormannen werd verwoest.

Bajum, of Bayum, d. in de Friesche gem. Hennaarderadeel, in 1840 met 108, in 1860 met 119, in 1870 met 151 inw. De kerk, die den Herv. behoort, bewaart eene oude doopvont.

Bakel, d. in de N.-Brab. gem. Bakel-en-Milheeze, in 1860 met 241 inw. Er is eene R.-Kath. kerk. Reeds ten jare 721 was dit d. bekend. Toen schonk Herelaef er goederen aan den geloofsprediker Willebrord. Het komt in den giftbrief daarvan onder den naam Baclaos voor. In Januari 1511 is Bakel door Gelderschen, in September 1599 door de Spanjaarden geplunderd.

Bakel-en-Milbeeze, gem. in de prov. N.-Brab., tussehen Deume, Vlierden, Lierop, Helmond, Aarle-Eixtel, Gemert, Oploo en Sambeek (N.-Brab.) en Venray (Limb.) Op eene oppervlakte van 7587 bund., bevat het het d. Bakel, de buurt Milheeze, en de geh. Zand, Genenend, Esp, Neerstraat, Nieuwereind, Mathyseind, Benthem, Overschot, Hilakker, Schouw, Ravensgat, Brug, Rijpelberg, Brouwhuis, Kruisschot, Grootel en Kawei. De grond is zand, en in de Peel (in 't oosten der gem.) hoog veen, dat reeds ten deele is afgeveend. Aan de Bakelsche-Aa ligt klei. De landbouw is het hoofdbedrijf der ingezetenen, wier aantal in 1822 1549, in 1840 1756 en in 1870 1777 beliep. Onder laatstgenoemde opgave waren 1773 R.-Kath. en 4 Herv. begrepen.

Bakelsobe-Aa, beekje in de gemeenten Denrne en Bakel, dat uit de Peel komt en in de Aa of Ade valt.

Bakenberg, prachtig landgoed in de gem. Arnhem.

77

Bakendorp, heerl. en geh. in de gem. Baarland, in 1840 met 51, in 1800 met 41 inw. Er is een overzetveer van Zuid-Beveland naar Z eenwsch-Vlaanderen.

Bakenes, voorm. d. in Kennemerland, dat in de eerste helft der 14de eeuw bij Haarlem is getrokken.

Bakenhage, voorm. havez. in de Overijsselsche gem. Ambt-Helden, het stamhuis der Heeren van Bake, Baeke of Baecke, die reeds in 1267 in de gesch. voorkomen.

Bakervond, geh. in de N.-Brab. gem. Goirle.

Bakerweerd, of Baakerweerd, geh. in de Geld. gem. Steenderen.

Bakhuisterhoog, gedeelte van een hoogen zandrug in Gaasterland, bij Bakhuizen.

Bakhuizen, d. in de Friesche gem. Gaasterland, met eene E.-Kath. kerk. Het vormt in administratieven zin met Mirns één dorp, ofschoon beiden meer dan i uur van elkander verwijderd liggen. Zij hadden in 1840 te zamen 572 en in 1870 812 inw.

Bakkersdam, dam in Zeeland, 1789 door het Coxysche-Gat gelegd, waardoor Cadzand aan den vasten wal werd gehecht.

Bakkershagen, schoon landgoed in de Z.-Holl. gem. Wassenaar, thans met de Paauw één geheel uitmakende, dat aan Prins Frederik der Nederlanden toebehoort,

Bakkerskil, een der voornaamste killen van den Biesbosch, onder Werkendam, de Werken c. a. en Dnssen.

Bakkeveen, dorp, in administratieyen zin onder het Friesche dorp Duurswoude behoorende. Het ligt niet ver van de Drenthsche grens, in een fraai, boschrijk oord. Siard, abt van Mariëngaard, stichtte er ten jare 1225 den uithof Mariënhof, die het middelpunt werd van eene buurt. Later werd er ook eene kapel gebouwd. Doch in den Spaanschen tijd verminderde Bakkeveen door de plunderingen der krijgslieden tot een gehucht van 2 huizen. Naarmate echter in volgende jaren do Dragtster-vaart werd verlengd, verhief zich het oude Backefene, zoodat het van lieverlede weder in eene aanzienlijke buurt werd herschapen, die in 1S60 432 inw. telde. In 1856 is er eene Herv. kerk met pastorie gesticht, nadat het twee jaren te voren een eigen hulpprediker had bekomen.

Bakkeveenstervaart, zuidoostelijk deel der Dragtstervaart.

Bakkum, heerl. in de N.-Holl. gem. Castricum, waarvan het 't noordelijke deel uitmaakt. Oorspronkelijk een deel van Egmond, had Bakkum eenige eeuwen een zelfstandig bestuur gehad, toen het ten tijde van Keizer Napoleon bij Castricum werd ingelijfd. De heerl. bevat de oude buurt Bakkum, waar in den grafelijken tijd eene kapel stond, en eenige verstrooide huizen. Men telde er in 1811 110 en in 1840 176 inw. Koning Willem I bezat hier vele woeste gronden, die hij zorgvuldig heeft doen ontginnen.

78

Balg, vaarwater in de Zuiderzee, dat het Amsteldiep met het Marsdiep vereenigt.

Balgerijt, waterloop in de gem. Alkemade, van den Kever naar het Kagermeer.

Balgoy, d. in de Geld. gem. Balgoy-en-Keent, in 1840 met 171, in 1860 met 196 inw. Het ligt aan de Maas, heeft eene nette Herv. kerk en grondslagen van een in 1672 verwoest kasteel.

Balgoy-en-Keent, gem. in de prov. Gelderland, aan de Maas, palende aan Wijehen en Over-Asselt (Geld.) en aan Reek, Herpen en Huisseling (N.-Brah.). Zij heeft slechts 640 bnnd. oppervlakte, alles kleigrond, en bevat de dorpen Balgoj en Keent, het eerste met eene Herv., het tweede met eene E.-Kath. kerk. In 1822 had deze gem. 366, in 1840 406, in 1870 443 inw. Bij de telling in 1860 onderscheidde de bevolking zich in 390 E.-Kath., 12 Herv. en 1 Ev.-Lnth. De landbouw is er de hoofdbron van welvaart.

Balgzand, droogte in de Zuiderzee, reikende van het Marsdiep tot den Anna-Paulownapolder. Door het Amsteldiep is het van Wieringen gescheiden.

Balinge, geh. in de Drenthsche gem. Westerbork.

Balk, d. in de Friesche gem. Gaasterland, waaraan het ten hoofdplaats strekt. Het ligt aan de beide zijden van de Lits, een watertje dat in het Slotermeer uitloopt, en tevens aan het einde eener heuvelachtige heide. In 1840 had het 1344, in 1870 1444 inw. Er zijn 3 kerken, één Herv., één Doopsg. en één R.-Kath. De Balker Doopsgez. werden nog in 1S53 door liefdepredikers gesticht. Doch nadat in dat jaar twee vijfden der leden naar Amerika waren vertrokken, omdat het Nederl. gouvernement hun verzoek niet inwilligde, hun vrijheid van wapendienst te verleenen, sloten de overigen zich bij de algemeene Doopsgezinde-Societeit aan. Gemeentehuis, winkels en woongebouwen van Balk getuigen van de welvaart der ingezetenen, die meerendeels landbouwers zijn, doch ook door koophandel en scheepvaart vooruit komen.

Ballast (de), geh. in de Drenthsche gem. Coevorden, in 1840 met 49, in 1860 met 60 inw.

Ballerkule of Ballerkoele, een laag langwerpig vierkant, van 32 el lengte bij 28 el breedte in de Drenthsche gem. Holde, tusschen het hoofddorp en de buurt Ballo. Deze kuil is omringd door een aarden wal van gemiddeld 10 el breed. De hoogte daarvan is van het buitenveld gemeten 2,6 tot 3 el, doch van bet binnenplein slechts 1.5 tot 2 el, zoodat het grondvlak, van den kuil zelf hooger is dan de omringende heide. Aan den noordwester hoek van dezen wal is eene doorsnede, ter breedte van 4 el, die men als den ingang kan aanmerken. Men beschouwt dien kuil als de plaats waar in de middeleeuwen en later, namelijk tot in de eerste tijden der Republiek, de Etten, „de Wijsheid van den Landequot; bijeenkwamen om recht te spreken. Van de aarden zitbanken waarop de rechters plaats namen,

79

schijnt nog een overblijfsel te zijn in een platten wal aan de zuidzijde van den zuidwal die, evenwijdig met deze, bij 25 el lengte, 4 el breedte en 1 el hoogte heeft.

Ballo, buursch. in de Drenthsche gem. Rolde, in 1811 mei 165, in 1840 met 211 en in 1860 eveneens met 211 inw. Naar het noordwesten ligt een geschonden hunebed, naar het zuidoosten de bovenbeschreven Ballerkule. quot;Voorts vindt men in de nabuurschap vele oud-Germaansche grafheuvelen.

Ballum, d. op het Friesche eiland Ameland, met eene Hen-.- en eene Doopsgez. kerk. In 1840 had het 289, in 1870 351 inw. Tot 1810 stond er het kasteel Camminghaburg, Cambuur of Oud-Blokhuis, waarvan het laatste overblijfsel in 1829 is gesloopt. De vroegere kerk bevatte de versierde graven der Cammingha's. Onder Willem I was hier eene koninklijke paardenstoeterij gevestigd.

Balmahuizen, geh. in de Gron. gem. Oldehove.

Balsvoort, groot landg. met boerenhoven, op de grenzen der N.-Brab. gem. Boxtel, Oisterwijk, Oirschot en Haaren, aan de Beerse.

Balversche-Hoek, wijk van het Geld. d. Oosterholt (gem. Valburg), met het perceel de Hooge-Hof, waar bij uitgravingen grondslagen van oude gebouwen en vele urnen worden gevonden.

Bamestra, oude naam van de Beemster, of wel van een stroom die daardoor liep.

Band (het), geh. bij het Friesche d. Oudetra (Wymbritseradeel).

Banenheide of Bahnenheyde, geh. in de Limb, gemeenten Wit-tem en Bocholtz, in 1860 met 97 inw., t. w. 62 in de eerst- en 35 in de laatstgen. gemeente.

Bangert, of de Bangert, buurt in de N.-Holi. gemeenten Blokker en Zwaag, in 1840 met 162 inw., van welken 87 onder Blokker en 75 onder Zwaag. In den grafelijken tijd stond hier het klooster Betlehem. Be Bangert is in N.-Holl. bekend om zijne voortreffelijke aalbeziën.

Bangert (de), geh. in de N.-Holl. gem. Andijk.

Bangeweer, geh. in de Gron. gem. Hoogkerk, op de Drenthsche grens.

Banholt, buurt in de Limb. gem. Mheer, in 1840 met 471, in 1860 met 457 inw. Het is dorpswijze gebouwd op een hoogen, vruchtbaren grond.

Banjaard, droogte op de westzijde van het Zeeuwsche eiland Schouwen, bestaande in de Zeehondenplaat, Wijnbol, 't Nieuwe-Zand enz.

Banjaart, voorm. kasteel in de gem. Velsen, achter de lustplaats Westerhout. Het werd in 1203 door het volk van Lodewijk Graaf van Loon in

80

brand gestoken. Tot het midden der 18de eeuw zag men nog grondslagen daarvan, die sedert door de duinen overstoven zijn.

Banken (de), geh. in de N.-Holl. gem. Uithoorn.

Banken van st.-Servaas, 11 voorm. heerlijkheden binnen den omtrek van 't oude hert. Limburg, en bisdom Luik, die aan het kapittel van st.-Servaas te Maastricht toebehoorden. Zij stonden uit dien hoofde eerst onder de souvereiniteit des Brabantschen Hertogs en sinds 1632 onder die der Staten van de Vereenigde-Nederlanden. Slechts twee dier banken behooren thans tot Nederland: Schoole of Tweebergen en Heer-en-Cadier (Limb ). De overigen, met de beide genoemden in 1795 aan het Departement der Neder-Maas (Meuse-Inférieure) gekomen, maken nu een deel van het Belgisch grondgebied (Limburg en Luik) uit; t. w. Zepperen, Mechelen-en-Daal-Grimby, Vlijtiugen-Lafeld-en-Ellicht, Hees, Sluise, Ko-ninxheim, Groot-Loon en Bernau.

Bankrasmeer, meertje in de gem. Nieuwer-Amstel, nabij Over-Onderkerk.

Bantumerzijl, sluis onder het Fr. dorp Kimswerd (Wonseradeel).

Barchem, d. in de Geld. gem. Laren, in 1840 met 346, in 1860 met 400 inw. Het was vroeger eene buurt, die in 1861 door het bouwen eener Herv. kerk in de rij der dorpen is gekomen. Het ligt zeer fraai aan den Lochemerberg.

Barendonk. adell. huis in de N.-Brab. gem. Beers,

Barendrecht, d. in de Z.-Holl. gem. Oost- en West-Barendrecht, met eene oude Herv. kerk, die een nieuwen, zwaren toren heeft. Deze kerk schijnt in 1370 gesticht te zijn en is in 1787 deelswijze vernieuwd.

Bargenheem, plaats in de Gron. gem. Stedum, waar weleer een slot heeft gestaan.

Bargermeer, voorm. meer in de Drenthsche gem. Emmen, dat ten gevolge van het graven van het Oranjekanaal verdwenen is.

Bargerveenen, uitgestrekte veenstreek in de Drenthsche gem. Emmen, waar in den jongsten tijd een snelle vooruitgang plaats vindt, sinds het Oranjekanaal werd gedolven.

Barkela-sloot, oude veenscheiding tusschen Onstwedde en de Pekela.

Barkwerd, geh. onder 't Friesche d. Kubaard (Hennaarderadeel).

Barlage, geh. in de Gron. gem. Onstwedde.

Barlake, geh. in de N.-Brab. gem. Fijnaart.

Barlham, havez. in de Geldersche gem. Ambt-Doetinchem,b!j Dichteren.

Barlo, buurtschap in de Geld. gem. Aalten, in 1840 met 619, in 1860 met 573 inw.

Barndegat, geh. in de N.-Holl. gem. Oost-Zaan.

81

Barndegat, of Barndegattermeer, inham van het IJ aan de

Noordkust, doch onder de gem. Amsterdam behoorende, waarvan liet den uitersten noordwesthoek vormt.

Barnegaten, geh. in de Gron. gem. Leens, nabij Warfhuizen.

Barneveld, gem. in Gelderland, ingesloten door de gem. Hoevelaken, Nijkerk, Putten, Ermelo, Apeldoorn, Ede en Scherpenzeel (Geld.) en Renswoude, quot;Woudenberg, Leusden en Stoutenburg (Utr.). Hare grootte beloopt 17,606 bund., zijnde de bodera er diluviseh zand met gerolde steenen. Door de westerhelft kronkelen verscheidene beken, die tot de bronnen van de Eem behooren, t. w. de Groote-Barneveldsche-beek, de Esvelderbeek, de Modderbeek, de Glinderbeek, enz. In 1822 had deze gem. 4637, in 1840 5293 en in 1870 6169 inw. Bij de volkstelling van 1860 onderscheidde men de bevolking in 5278 Ncd.-Herv., 3 Waalseh-Herv., 1 Rem., 28 Chr.-Afg. (Chr.-Ger.), 8 Doopsgez., 9 Ev.-Luth., 3 Herst. Luth., 1 Angl., 645 R.-Kath., 28 Ned.-Isr., 1 Port.-Isr. en 1 ongenoemde. De landbouw is hot hoofdbedrijf der ingezetenen. In 1869 waren 1340 bund, met rogge, 167 met haver, 1354 met boekweit en 303 met aardappelen beplant. Voorts zaait men er knollen, veevoeder, enz. De veestapel bestond toen uit 637 paarden. 3701 runderen, 5811 schapen, 2412 varkens, 561 bokken en geiten. Het aantal bijenkorven werd op 2821 berekend. De gem. bevat de d. Barneveld, Voorthuizen, Garderen en Kootwijk, benevens de buurten Esveld, Kallenbroek, Glinde, Zeumeren, Harselaar, Zwart-broek, Stroe, Essen, Garderbroek en Kootwijkerbroek, eindelijk een deel van het d. Achteveld.

Het d. Barneveld, een der schoonsten van de Veluwe, had in 1840 1438, in 1860 lG9fi inw. De voorn, gebouwen zijn de schoone havczathe de Schaffelaar, de Herv. kerk, met eene marmeren tombe ter cere van Lucas Willem Baron van Essen, en de R.-Kath. st.-Catharinakerk. In de geschiedenis is Barneveld bekend door de zelfopoffering van Jan van Schaffelaar (1482).

Barneveldsche beken, twee beken, die door de namen Groote- en Kleine-Barneveldsche-Beek van elkander onderscheiden worden.

Bamwerd, buurt In de Gron. gem. Oldhove, op eene hooge wierde, in 1840 met 114 inw.

Baronsbergen, naam waaronder de buurt Brunsbergen, in de Geld. gem. Warnsveld, dikwijls voorkomt.

Barradeel, gem. in Eriesl., die, in het westen en noordwesten door de Zuiderzee bespoeld, naar de landzijde door dc gem. de Bildt, Menal-dumadeel, Franekeradeel, Franekcr en Wonseradeel wordt bepaald. Voorts wordt de aan de kust gelegene gem. Harlingen naar de landzijde door haar ingesloten.

Barradeel is groot 6109 bund., zijnde de grond eene zandige, vruchtbare klei, die uitmuntend bouwland oplevert.

6

83

Dc gem. is administratief afgedeeld in 9 dorpen, zijnde Almenum. Firdgum, Klooster-Lidlum, Minnertsga, Oosterbierum, Pietersbierum, Sex-biorum, Tjummarum en Wijnaldnm, van welken echter in gcographischen zin Firdgum thans sleehts ecno baurt uitmaakt, Almenum eene voorstad van Harlingen vormt, en Klooster-Lidlum slechts een geh. kan heeten.

In 174'! telde Barradeel 3051 ingezetenen, in 1832 4285, in 1840 5481, in 1870 7225. In laatstgenoemd jaar onderscheidden zij zich in 0344 Ned.-Herv., 8 Ev.-Luth., 7 Herst.-Luth., 130 Doopsgez., 483 Chr. Geref., 244 R -Kath.

Do landbouw is do voornaamste bron van welvaart der gem. In 1869 waren 450 bund, met tarwe, 08 bund, mot rogge, 299 bund, met wintor-gerst, 17 bund, met zomergerst, 208 bund, met haver, 109 bund, met boonen, 49 bund, met erwten, 1382 bund, met aardappelen, 124 bund, met winterkoolzaad, 11 bund, met zomerkoolzaad, S3 bund, met kanarie-zaad, 56 bund, met cichorei en 728 bund, met vlas bezet. Voorts verbouwde men er voedergewassen voor het vee. Het weiland besloeg 769 en het hooiland 1310 bund. Do veestapel beliep 931 paarden, 2772 runderen, 1891 schapen, 325 varkens, 42 bokken en geiten.

De fabrieksnijverheid is alleen onder Almenum van belang. Zij levert voornamelijk kalk, steen, pannen, tras, olie en planken.

Er zijn 0 kerk. gem. der Hervormden: Minnertsga, Tjummarum-en-Firdgum, Oosterbierum, Sexbierum, Pietersbierum en Wijnaldum. De Chr. Ger. hebben er 2 gem.: Sexbierum en Minnertsga.

Het getal openbare scholen beloopt 9.

De hoofdplaats der gem. is Sexbierum. quot;Vroeger was het Minnertsga, doch onder de Republiek, even als onder Koning Willem I tot 1832, vergaderde het grietenijbestuur op het Raadhuis te Harlingen. In den Franschen tijd was deze gem. in 3 deelen gesplitst, vormende dc mairie Minnertsga, de mairie Sexbierum en het westelijkst deel der mairie Almenum.

Barrahuis, of Barrastins, voorm. stins bij hctFriesche dorp Wirdum. Bij eene wet van 1406 werd bepaald, dat de staten en regters van Oos-tergoo te Barrahuis hunne vergaderingen zouden houden.

Barrepolder, pold. in de Z.-H. gem. Zoeterwoude en Hazerswoude, 240 bund, groot.

Barrewinkel, geh. in de N.-Brab. gcm. Aalst.

Barreveld, boerderij, herberg en tolhuis op de grenzen van Groningen en Drenthe, in de gemeenten Wildervank en Gieten.

Barrum, geh. bij het Friesche d. Tjum (Franckeradeel).

Barsbeek. buursch. in dc Overijsselsche gem. Ambt-Vo'lenhovo. in 1840 met 652, in 1860 met 1001 inw. In Aug. 1336 viel hier een hevig gevecht voor tusschen de Geldcrschen en Friezen, en in 1522 een tusschen de Vollenhovenaars en de Gelderschen.

88

Barsbekerpolder, pold. in de Overijsselscho gem, Ambt-Vollcnhovc, 528 bund, groot.

Barsbekerzijl, sluis in den Barsbekcrdijk, aan den inham der Zuiderzee, die zieh van Genemuiden in de richting naar Vollenliove en oostwaarts naar het Zwartewater uitstrekt.

Barsingerhorn. gem. in N.-Holl., palende aan Wieringerwaard, Schagen, Oude-Niedorp, Nieuwe-K iedorp, Winkel en de Zuiderzee, 20S1 bund, groot. De grond bestaat uit kleilanden, die meorondeels lot weiden, doch deels ook tot bouwland dienen, weshalve veeteelt, zuivelbereiding en landbouw er de hoofdbronnen van welvaart uitmaken. In 1822 had deze gem. 1290, in 1S40 HiSt en in 1870 235't inw. Bij de telling van 1860 onderscheidde de bevolking zich in 1735 N.-Herv., 12 Christ.-Afg. (Chris.-Gcr.), 225 Doopsgez., 13 Ev.-Luth., 112 R.-Kath., 3 Isr. en 3 ongenoemden. De gem. bevat do d. Barsingerhorn, Kolhorn en Haringhuizen, de geh. Kreil, en de Horn, benevens den Waardpolder, het noordelijkst deel der Waard-Groet-gronden.

Hot dorp Barsingerhorn is in do lengte gebouwd aan den weg van Schagen naar Kolhorn. De Herv. kerk staat in het oosten, de Doopsgez. kerk in het westen, het bouwkundig merkwaardige Raadhuis (dat van 1622 dagteekent) in het midden. In 1840 had Barsingerhorn 926, in 1860 1013 inw. Ten jare 1415 werd dit dorp, in vereeniging met Haringhuizen, door Graaf Willem tot eene stede verheven. De Heercn van Schagen hebben dit stedereeht bevestigd.

Barsingerhorn, pold. in de N.-Holl. gem. Barsingerhorn, 964 bunders groot.

Barsum, goh. onder het Priesche d. Lollum (Wonseradeel).

Bartelehiem, of Barlehiem, geh. bij het Fricsche dorp Oudkerk (Tietjerksteradeel).

Bartelemeet, of Bartelmoer, pold. in de Zeeuwsche gem. Poortvliet, 63 bund, groot.

Bartengen, oude naam dor Utrochtsohe heerl. Portengen.

Barwoutswaarder, gem, in Z.-Holl., aan do zuidzijde van den Rijn, door de gem, 'Woerden, Rietveld en Waarder omringd. Zij bestaat uit de polders Barwoutswaarder en Bekenes, en bestaat uithoofde van den rijken kleibodem, uit schoon wei- en bouwland. De gem. is groot 382 bund. Zij telde in 1822 465, in 1840 5S4, in 1870 6S8 inw. In 1860 onderscheidde men de bevolking in 459 Herv., 2 Rem , 1 Chr.-Afg., 186 R.-Kath. en 7 ongenoemden.

De buurt Barwoutswaarder had in 1840 366, in 1860 410 inw.

Barwoutswaarder, pold. in de Z.-Holl. gem. Barwoutswaarder 263 bund, groot.

6*

84

Bassekil, een der killen van den Biesbosch, in Zuid-Holland.

Basselt, adell. h. bij het Geld. d. Twello.

Bastiaan-de-Langepolder of Sebastiaan-de-Langepolder, pold. in do Zeeuwsehe gem. Arnemuiden, het noonVivestelijk deel van het eiland Bastiaan-dc-Lango-en-Calandpolder, 75 bund, groot.

Bastiaan-de-Lange-en-Calandpolders, eilandje in de Zeeuwsehe gem. Arnemuiden, door het Veersche-Gat, het Sloe, de Schengen, de Piet en de Zuidvliet van Walcheren, Zuid-Beveland en Noord-Beveland, geseheiden. Het noordwestelijk deel (do Bastiaan-de-Langepolder) is in 1S47, hot zuidoostelijk deel (de-Calandpolder) in 1857 op de stroomen gewonnen. Het eiland beslaat 157 bunders.

Bataafsche-Bepubliek, naam die ons Vaderland van 1793—1806 droeg.

Batenborg, goh. in do Gron. gem. Appingedara.

Batenborg, voorm. burg bij het Gron. d. Maarhuizon.

Batenburg, kerk. ring der klassis van Nijmegen, bevattende do 10 gom.; Altforst-on-Appeltern, Uatenburg en-Niftrik, Bergharon-en-Hernon, Afferden-Drnten-en-Deost, Horsson, Maasbommel-en-Alphon, Puiflijk-en-Leeuwon, Wamel-en-Droumel, Winssen, Wijehen-en-Leur, met 14 kerken en 10 predik.

Batenburg, gom. in Gelderland, langs de Maas, tussehon de gom. Appeltern, Borgharen en Wijchen (Geld.), en Dieden, Ravestoin on Huis-soling (N.-Brab.). Hare grootte beloopt 738 bund., alles kleigrond. In 1822 had deze gom. 522, in 1840 077, in 1S70 6U0 inw. Bij de volkstelling van 18()0 was do bevolking onderscheiden in 114 Ned.-Horv., l Waalsch-Horv., 1 Ev -Luth., 576 R.-Kath. on 8 Isr. De landbouw is het hoofdbedrijf dor ingezetenen. Behalve het steedje Batonburg, bevat de gom. de buurtsch. Lienden, benevens de goh. Hoof, Ham en Laak.

De hoerl. Batenburg, een der oudsten van Gelderland, maakte een der vier bannorijen uit. De Hoeren van Batenburg worden reeds in lOSO vermeld. Door hot huwelijk der erfdochter Johanna van Batonburg met Willem van Eronkhorst kwam de heerl. in oen ander geslacht. Genoemde Hoor Willem werd in 1317 door den Keizer met do aangehuwde heerl. beleend. In 1641 erlangde het grafelijk Huis van Horne of Hoorne Batenburg, en op het eind der 17de eeuw worden do Graven van Bontheim en Steinfurt bezitters.

Hot steedje Batenburg telde in 1840 441, in I8i;0 480 inw. Het had vroeger twee poorten, en was toen door breede grachten omringd. Thans bestaat het uit eene straat, die zich van don Maasdijk in noordwestelijke richting naar het binnenland uitstrekt. De belangrijkste gebouwen zijn do Herv. en de R.-Kath. kerk. Verder ziet men cr nog eenige overblijfselen van het oude slot Batenburg, dat in 1497 door Albert van Saksen werd

85

ingenomen. De Staatschen wonnen het in 1582, 1586 en 1600. In 1795 werd het door do onvoorzichtigheid eener Fnmschc ambulance in brand gestoken.

Satestein, oud-adell. hofstede bij het Utr. dorp Harmeien, eens de eigendom van den Hoo^leeraar Petrus Burmannus,

Satestein, voorm. kasteel te Vianen, in 1370 gesticht, doch in het midden der vorige eeuw door brand verwoest en sedert gesloopt.

Bath, heerl. op het eiland Zuid-Beveland, waarin tot 1539 een dorp van denzelfden naam lag. Toen echter gingen beiden door overstrooming verloren. In 1773 is weder een deel der oude heerl. ingedijkt geworden. Zij is thans 123 bund, groot en vormt een deel dor gem. Fort-Bath-en-Bath.

Bathmen, gem. in Overijssel, bepaald door de gem. Diepenveen en Holten (Overijssel), en Gorssel (Geld.), met eene oppervlakte van 2700 bunders. De grond bestaat meerendcels uit diluvisch zand, doch aan de Schipbeek en de Dortherbeek ligt klei. In 1840 had deze gem. 1507, en in 1870 1537 inw. Ten jare 1822 was zij nog met Holten vereenigd. In 1870 onderscheidde men de bevolking in 1451 Ned.-Herv., 3 Doops-gez., 5 Chr.-Geref., 70 K.-Kath. cn 8 Isr. Landbouw, veeteelt en handel in veldproducten zijn er de voornaamste middelen van bestaan. De gem. bevat het d. Bathmen en de buurtschappen Dortherhoek, Zuidloo en Loo.

Het d. Bathmen, IJ u. ten oosten van Deventer, ligt verstrooid en is onregelmatig aangelegd. Het had in 1840 484, in ISBO 525 inw. In de kerk, de eigendom der Herv. gemeente, werden onlangs merkwaardige muurschilderingen ontdekt.

Batinge, voorm. havoz. in de Drentsche gem. Dwingeloo. Zij had eene afzonderlijke kapel, in eene zaal van het gebouw, waar na de herroeping van het edict van Nantes die Fransche vluchtelingen welke zich te Dwingeloo hadden neergezet, godsdienstoefening hebben gehouden.

Battenoord, geh. in de Z.-Holl. gem. Nieuwe-Tonge, met een overzetveer op Bruinisse (Duiveland).

Battenoord, pold. in de Z.-Holl. gem. Nieuwe-Tonge, bedijkt in 1455, 3(53 bund, groot.

Baukens, voorm. burg bij hot Gron. dorp Wciwerd.

Bautscb, geh. in de Limb. gem. Heerlen.

Bavel, d. in de N.-Brab. gem. Ginneken. Het had, met de daaronder behoorende buurten en geh., in 1840 809, in 1800 781 inw., waarvan in het d. zelf geen vierde deel. De kerk behoort thans den R.-Kath. Zij werd in 1310 tot eene kerspelkerk verheven. Den 22 Mei 1299 werd over de tienden te Bavel eene overeenkomst gesloten tusschen de abdis van Thorn en den pastoor van Gilze.

86

Bavelsbeek, beek onder ile Overijssclsche gemeenten Vriezenveen en Tubbergeu, die in de Hollandseho-Graven valt.

Bavetna, voorm. state bij het Friesche dorp Akmaryp•

Bavinksvaart, klcino vaart in de gem. Ambt-Almelo.

Bavoort, gch. in de Utr. gem. Leusden.

Bazeldijk, dijk in den Alblasserwaard (Z.-Holl.), van Meerkerk tot den Arkelschen-Dam reikende. De huizen langs dien dijk vormen eene buurtschap, deels onder de gem. Hoog-Blokland, deels onder Meerkerk. In 1840 had het eerstgenoemde deel 190, het tweede 137 inw.

Bazeldouk, plaats in de N.-Brab. gem. 's Hertogenbosch, waar het klooster Hemelspoort heeft gestaan.

Bazuin, geh. in de Drenthsche gem. Zuidwolde.

Bedaf, of Zandberg, buurt in de N.-Brab. gem. Uden, op de grenzen van Nistelrode, metin 1840 656, in 1860 559 inw. De kleine R. Kath. gemeente alhier vormde tot 1848 een rectoraat van het bisdom 's Hertogen-bosch, doch in 1845 werd dit rectoraat naar het naburige Vorstenbosch over-gebragt, waar 3 jaren te voren eene nieuwe R -Kath. kerk was gesticht.

Bedafsche-heide, heideveld bij de N.-Brab. gem. Baarle-Nassau, met vele grafheuvelen uit den oud-Germaanschen tijd.

Bedijkte-Leek, pold. in de N.-Holl. gem. Berkhout, in 1633 nieuw gewonnen, ruim 9 bunders groot.

Bedum, gem. in de prov. Groningen, ingesloten door de gem. Kantens, Middelstum, Stedum, ter Boer, Noorddijk, Adorp, Winsum en Baflo. Hare oppervlakte, die 5037 bund, beloopt, wordt Joorsncdcn door het Boter-diep en het Westerwijtweerdermaar. Hare bevolking, die in 1822 uit 2723 inw. bestond, was in 1840 tot 3186 en in 1870 tot 4181 gestegen. In laatstgenoemd jaar bestond zij uit 3167 Herv., 16 Ev.-Luth., 42 Doopsgez., 1 Rem., 557 Chr.-Geref. 393 R.-Kath. 4 Isr. en 1 ongenoemde. De landbouw is het hoofdtedrijf der ingezetenen. Voorts houden zij zich bezig met veeteelt, handel in veldproducten ea cenigen fabriekarbeid, waarvoor door de gem. eenige molens zijn gebouwd. Bedum bevat de d, Bedum, Onderdendam, Noordwolde en Zuidwolde, de buurten Westerdijks-horn, Onderwlerum, ter Laan en de Oosterhuizen, een gedeelte van de buurt Noorder-Hoogebrug, de geh. den Haver, het Reidland, Ellerhuizen, het Roodewold en Beijum, benevens een deel van Lutkewoude.

Het d. Bedum, aan het Boterdiep, had in 1840 1051, in 1860 1099 inw. Het is eene oude plaats, die thans 3 kerken heeft: eene Herv., eene Chr.-Geref. en eene R.-Kath. De Herv. kerk hoeft een der hoogste torens van de Ommelanden. Te Bedum werd in 837 de geloofsprediker Walfridus door de Koermannen om het leven gebracht. In 1336 werd dit dorp door de Gelderschen, onder Meindert van der Ham, verbrand.

87

Beegden, gem. in het hert. Limburg, aan de Maas, tusschen de gem. Roermond, Hom, Heel, Linne en Herten. Zij is 933 bund, groot, zijnde de grond in het noord-westen zand, in het zuid-oosten klei. De landbouw is het hoofdbedrijf der ingezetenen, wier aantal in 1822 474, in 1840 611 en in 1870 661 beliep. Er zijn geene andere dan R.-Kath. inwoners. Behalve het d. Beegden, bevat de gem. slechts twee geh.; Apenbroek en Hatenboer.

Het d. Beegden ligt 1 uur van Roermond, te midden der bouwlanden, die hier de Maas bezoomen. Het heeft eene R.-Kath. kerk en overblijfselen van een oud kasteel. In 1643 woonde Jonker Gillis van Baexem op het Huis te Beegden. Den 16 Juni 1676 werd Beegden door den Luikschen Bisschop aan Heer Karei Crol voor 20U0 kronen verpand. In 1690 was Heer Fostier pandheer van Beegden. In I860 bevatte het d. Beegden alleen 611 inw., terwijl het overige der gem. er niet meer dan 31 telde.

Beek, gem. in Limburg, door de gem. Sittard, Geleen, Spaubeek, Schimmert, Ulestraten, Geul, Elsloo, Stein en Urmond ingesloten. Hare oppervlakte, die door Limburgsche klei wordt gevormd, beloopt 1872 bunders. In 1822 had zij 2086, in 1840 2380 en in 1870 2618 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 41 Ned.-Herv., 1 Waalsch-Herv., 2535 R-Kath. en 41 Isr. — De landbouw is het hoofdbedrijf der ingezetenen, zijnde tarwe liet voornaamste veldproduct. Daarnevens worden echter ook rogge, haver, aardappelen, boekweit, gerst enz. ingeoogst. Aan bewoonde plaatsen bevat de gem. het d. Beek, benevens de buurten Geverik, Groot-Genhout, Klein-Genhout, Kelmond, Neerbeek en Oensel. Op het einde dor 15de eeuw leed deze gom., even als hare naburen, veel overlast van de Heeren vau Argenteau de la Marck en andere roofridders. In 1661 werd zij bij het verdoelen van het Land van Overmaze den Staten der Vereenigde-Nederlanden toegevoegd.

Het d. Beek, 2 uren van Maastricht, is een aanzienlijk, schoon dorp, met eene groote R-Kath. en eene nette llerv. kerk. In 1840 had het 939, in 18Ö0 1090 inw.

Beek, eenzaam d. in do Geld. gem. Bergh, aan de westzijde van het hooggelegen Bergherbosch, m het midden van heide- en bouwlanden. Ofschoon men tot Boek in 1840 573, in 1S60 1025 inw. rekende, is de dorpskom zeer klein. Het heeft eene R.-Kath. kerk.

Beek, d. in de N.-Brab. gem. Beok-en-Donk, in 1840 met £70, in 1860 met 285 inw., met eene R.-Kath. kerk en het kasteel Eikenlust. Het dorp is in 1598 en 1599 door de Spanjaarden, en in 1672 en 1673 dooide Fransehen deerlijk geteisterd.

Beek, d. in de N.-Brab. gem. Princenhage, wier oude kapel in 1790 tot eene parochiekerk werd verheven. Behalve deze R.-Kath. kerk, telde het d. in 1840 80 en in 1860 118 huizen. De bevolking beliep in genoemde jaren 545 eu 631.

88

Beek, d. in de Geld. gem. Ubbergen, op do Pruissische grens en op de helling der bergketen, die zich van Cleve tot Nijmegen uitstrekt. Men telde er in 1840 715, in 1860 897 inw. Het is een verrukkelijk schoon oord, waar bergen en dalen elkander op het bevalligst afwisselen. Behalve de voordeelen, die het verblijf van vele vreemdelingen verschaft, bestaan de inw. van landbouw, veeteelt, wasschen en linneableeken. De Herv. kerk is zeer oud, de R.-Kath. ruim en fraai. Ten tijde der Romeinen lagen hier verschillende cohorten in kwartier. Nog in de 14de eeuw was Beek onderhoorig aan Cleve; doch nadat het aan de Heeren van Groesbeek is gekomen, werd het van de Geldersche Hertogen ter leen gehouden.

Beek, of Beeken, geh. in de Limb. gem. Venray, nabij Merselo, in 1860 met 59 inw.

Beek (de), prachtig landgoed bij het N.-Holl. dorp Bloemcndaal.

Beekbergen, d. in de Geld. gem. Apeldoorn, aan den grooten weg van Arnhem naar het Loo, welks bew. (in 1860 495) hun bestaan vinden in landbouw en het vervaardigen van papier. Er is eene Herv. kerk.

Beekberger-bosch, voorm. bosch, waarvan de laatste boom in de lente van 1871 is geveld. Het bosch was wellicht het eenige natuurwond van ons Vaderland, dat het tegenwoordige geslacht kende en beroemd om de weelderigheid van zijn plantengroei. Slechts met moeite kon men er in doordringen, daar men gevaar liep om in den weeken, moerassigen grond te verzinken. Midden tusschen de hooge olmen, eiken en essen, tierde in het schoone jaargetijde een overvloed van braam- en boschbeziën, frambozen, bloemen en heesters. Hier en daar verhieven zich zandige hoogten (horsten), en behalve ander gevogelte bouwden reigers, goudvinken en nachtegalen er hunne nesten. Het is thans in bouwland herschapen.

Beek-en-Donk, gem. in N.-Brabant, die. door de gem. Erp, Gemert, Aarle-Rixtel en Lieshout wordt omringd cn 1671 bund, oppervlakte heeft. Het grootste deel is diluvisch zand, doch in het oosten, aan de Aa en Kleine-Aa ligt klei. In 1822 had deze gem. 1209, in 1840 1272, in 1870 1415 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in: 1407 R.-Kath. en 8 Herv. De landbouw is het hoofdbedrijf der ingezetenen. De gem. bevat het d. Beek, de buurten Donk, Bcekcrheide en Broekkant.

Beekerheide, buurtschap in de N.-Brab. gem. Beek-en-Donk, in 1810 met 171, in 1860 met 189 inw.

Beekgraaf, beekje dat in twee aderen ontspringt en bij het huis Zwanenburg onder Veghel in de Aa valt.

Beekhuizen, een der beroemdste landgoederen in Nederland, in de Geld. gem. Rheden, met zijne beken, vijvers, watervallen, bergen en valleijen, 136 bund, groot.

89

Beskkant, geh. in de N.-Brab. gem. st.-Michielsgestel, in 1840 met 206 imv.

Beekkant (de), geh. in de Limb. gem. Haelen.

Beekkarspel, naam waaronder het N.-Holl. d. Bovenkarspel soms voorkomt.

Beekpolder, pold. in de Z,-Holi. gem. Lisse en Sassenheim, 73 b. gr.

Beeksbergen, heuvel bij Spoordonk, in de N.-Brab. gem. Oirsehot.

Beekshoek, of Beexhoek, pold. in de Zeeuwsche gem. Vrouwepolder, 52 bund, groot.

Beekstraat, zuidoostel. uiteinde van het N.-Brab. dorp Nunen.

Beekvliet, landgoed in de N.-Brab. gem. st.-Michielsgestel, waar sedert Nov. 1817 de onderafdeeling van het bisschoppelijk seminarie van 's Hertogenbosch gevestigd is.

Beemd, geh. in de N.-Brab. gem. Heesch.

Beemd, pold. in de Z.-Holl. gem. Hoog-Blokland, 480 bund, groot, en in de Hooge-Beemd en Lage-Beemd afgedeeld.

Beemdkant, buurt in de N.-Brab. gem. Lieshout, in 1840 met 199, in 1860 met 195 inw.

Beemster, gem. in N.-Holl., bestaande uit een voormalig meer met eenig daarbij ingedijkt land, t. w. Kruisoord. Zij wordt ingesloten door de gem. Avenhom, Oudendijk, üeets. Oosthuizen, Purmerende, Jisp, de Rijp, Zuid-en-Noord-Schermer en Schermerhorn, en is 7214 bund, groot. De grond is een voortreffelijke klei, behalve in het 44 bund, groote Kruisoord, dat uit laag veen bestaat. Door deze gunstige grondsgesteldheid wordt de Beemster voor een der vruchtbaarste deelen van Noord-Holland gehouden, terwijl het uithoofde van zijne welbeplante, meestal voortreffelijke wegen en schoone boerenhofsteden het oog des reizigers aangenaam bezig houdt. In 1S22 telde zij 2573 inw., in 1840 3000, en in 1870 3870. Bij de telling van 18C0 onilerschuidde men deze bev. in 2441 Ned.-Herv., 6 Chr.-Afg. (Chr.-Geref.), 296 Doopsgez., 152 Ev.-Luth., 3 Herst.-Luth., 737 K.-Kath. en 1 ongenoemde. De meesten vinden hun bestaan in de veeteelt en zuivelbereiding (het maken van Edammer kaas), voorts in landbouw en tuinderij, wordende de laatste inzonderheid in de onmiddellijke nabuurschap van Purmerende gedreven. De veestapel bestond op 't einde van 1869 uit 557 paarden, 4 ezels, Ö8i6 runderen, 17,484 schapen, 514 varkens, 109 geiten en bokken. Men deelt de Beemster voor zijn waterstaat in 4 polders: de Middelpolder, de Kil-polder, de Arenbergerpolder en den Bovenpolder; voor de administratie in Middel-Beemster, Noord-Beemster, West-Beemster, Oost-Beemster en Zuid-Bcemsier. Tc Middel-Beemster staat het Raadhuis en de Herv. kerk, in West-Beemster de R.-Kath. kerk, en aan den hoek van Middel- en Ho-brederweg (bij de Hoornsche-Keet) de Doopsgez. kerk. Openbare scholen

91)

vindt men in elk der afdeelingen. Tegenover het dorp de Rijp ligt de Klaterbuurt.

De Beemster was in de 10de en 11de eeuwen een stroom, de Bamestra genoemd. Na het ontstaan dor Zuiderzee wies deze stroom tot een groot meer aan, dat van 1008 tot 1G12 werd drooggemaakt.

Beemster-BingslOOt, vaart die de geheele Beemster omringt, en waarvan het zuiderdeel, in 1819 in het Noord-lIollandsch-Kanaal opgenomen, voor groote zeesehepen bevaarbaar is.

Beemte, gea. in de Geld. gem. Apeldoorn.

Beereudrecht, oud-adell. hofsteden in Z.-Holl., één in de gem. Leiderdorp, één in Aarlanderveen en één in Zoeterwoude, die allen gesloopt, sinds door boerderijen of bouwmanswoningen vervangen zijn.

Beerenklaauw, adell. huis in de Geldersche gemeente Duiven.

Beerenpolder, of de Beer, eilandje en polder in de Z.-Holl. gem. Oud-Beijerland, in 170-1 bedijkt, en ruim 280 bund, groot.

Beerenschot, geh. in de Geld. gem. Euurlo.

Beeruinksbeek, beekje in de Overijsselsche gem. Losser, dat in de Dinkel valt.

Beers, d. in de Friesche gem. Haarderadeel, aan de Jaanvaart, met eene Herv. kerk. In 1840 telde het, met één huis van Wiel, 104, in 1870 215 inw. Van de oude stins Unia ziet men nog de grondslagen en eene poort.

Beers, gem. in N.-Brab,, tussehen de gem. Linden. Cuyk-en-st.-Aga-tha, Mill-en-st.-Habert en Gassel. De grond, die 1158 bund, beslaat, bestaat uit diluviseh zand, en is deels nog onontgonnen heide, deels bouw- en weiland. In 18^2 had deze gem. 022, in 18l0 717, in 1870 707 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 701 R.-Kath. en ü Herv. Behalve het d. Beers, bevat de gem. de buurten Vianen en de Hoven, benevens do geh. de Eist, Dommelsvoort, de Plaats en de Lage-Hoide.

Het d. Boers, uur van Grave, heeft eene Il. Kath. kerk. In 1S-40 had het 154, in 1800 89 bew. Den 20 Febr. 1402 on den 27 April 141(1 ontving dit d. oenige gunstige besehikkingen van den Geldorsehen Hertog.

Beersche-Maas, overlaat in de N.-Drab. gem Cuyk, Linden, Gassol en Escharen.

Beerschoten, voornaam landgoed in de Utr. gem. do Bilt.

Beerse, geh. in do Overijsselsche gom. Ambt-Ommen, aan do Vecht, in 1840 met 154, in 1860 met 220 iuw. Er is aldaar eene havezathe die in 't begin der 15de eeuw aan het magtige geslacht der Hoeren van Voorst behoorde. Vroeger bestond er een edel geslacht van Beerse Warner van Beerse sneuvelde in 1227 bij Ane.

91

Boerse, riviertje in N.-Brab., uit do veieeniging van de Groote- en Kleine-Beerse gevormd, dat, na de gom. Oostel.- Westel- en Middel-Beers, Oirschot en Boxtel doorkronkeld te hebben, zich met de liun ver-ecnigt ca deels zijn water den Dommel toevoert.

Beerser-Nieuwland, pold. in de Friesehc gem. Baarderadeel, groot 234 buud.

Beersing, geh. in de N.-Brab. gom. Vlierden.

Beersterdiep, of Vierkerspelendiep, diep, dat uit de Keusel bij Winschoten voortkomt, en langs Ueerta en de lieersterzijl naar den Bollard loopt.

Beersterhoogen, buurt in de Gron. gem. Beerta, in 1810 met 133, in 18C0 met 138 inw.

Beersterzijl, sluis in de gem. Finsterwolde, dienende toe uitwatering van het Beersterdiep.

Beerta, gem. in Groningen, tusschen Finsterwolde, Winschoten, Wedde, Bellingewolde, de Nieuwe-Sehans en den Dollard, 4603 bund, groot. Zij bestaat bijna geheel uit vette kleigronden, doch in den uitersten zuidwesthoek vindt men diluvisch zand en afgegraven hoog veen. De gem. bevat de beide groote d. Beerta en Nieuwe-Beerta, de buurten Oudedijk en Beersterhoogen, de geh. Ulsda, Zandhoogte, Kloostergare en de Sta-tenzijl, deelen van de Winschoterzijl, Drieborg en de Oude-Zijl, benevens den Kroonpolder en den Stadspolder. De bloeiende landbouw is het hoofdbedrijf der ingezetenen, wier aantal in 1822 2634-, in 1840 3189 en in 1870 3853 beliep. Men onderscheidde de bevolking in 1870 in 3023 Ilerv., 2 Ev.-Luth., 1 Herst.-Luth., 102 Doopsgez., 27 Chr.-Geref., 2Ü R.-Kath. en 49 Israëlieten.

Het d. Beerta, li u. ten noordoosten van Winschoten, is in do lengte gebouwd langs het Beersterdiep. Het bad in 1840 1075, in l!-'60 ICüS inw. Er zijn 2 kerken; een Herv. en een Doopsgez. Oudtijds stond er de burg Huininga. Thans vindt men er eene reeks boerderijen, die van welvaart en rijkdom getuigen,

Beesel, of Besel, gem. in Limburg, langs de Maas, tusschen Belfeld, Kessel, Neer, Swalmen en de Pruissische grens. Zij is 2912 bund, groot, eene oppervlakte, die grooteadeels door diluvisch zand en alleen langs den Maasboord door klei gevormd wordt. In 1822 had deze gem. 1084, in 1840 1391, in 1870 1632 inw. In laatstgenoemd jaar behoorden alle ingezetenen tot de li.-Kath. Kerk. In 1840 telde men er 1, iu 1850 7 Herv. De landbouw maakt hun hoofdbedrijf uit. De gem. bevat de d. Beesel en Reuver, benevens de buurten Bussering, Eiekel, Lcuwen en Offenbeek.

Het d. Beesel, in de middeleeuwen de zetel van een gelijknamig ridderlijk geslacht, telde in 1840 322, in 1SC0 324 inw. De voornaamste gebouwen zijn de R.-Kath. Geertruidakerk en het kasteel Nijbroek Van 1713 tot 1795 behoorde Beesel tot Staatsch-Opper-Gelder.

92

Beest, gem. in Gelderland, aan de noordzijde van de Linge, bepaald doorCulemborg, Bunrmalsen, Deil en Herwijnen (Geld.), en Schoonderwoerd, Leerdam en Asperen (Z.-Holl.) Zij heeft eene oppervlakte van 3469 bund, en telde in 1822 1495, in 1840 2094, in 1870 2357 inw. Bij de telling van 1860 onderscheidde men de bevolking in 1151 Herv., 44 Chr. Afg. (Christ. Geref.), 1 Ev.-Luth., 1187 E.-Kath. en 22 Isr. Daar de grond langs de Linge en de ooster grenzen uit vruchtbare klei bestaat, is de landbouw het hoofdbedrijf der ingezetenen. Naar de zijde van Holland ligt laag veen, welke grond met een deel der kleilanden tot weiden dient. Behalve het groote, schoone dorp Beest, bevat de gem. nog de dorpen Rhenoy en Acquoi, benevens de buurt Mariënwaard.

Het d. Beest ligt in eene kromming van de Linge en onderscheidt zich door zijn netten aanleg. Het hoofdgedeelte is eene breede, welbebouwde en welbeplante straat, waarin de veelal nette en fraaie huizen naast en tegenover elkander staan. De beide kerken, een Herv. en een R.-Kath., zijn fraaie gebouwen. Voorts is er een pontveer op Kumpt en een voet-veer op Enspijk. In 1840 had Beest 12S2. in 1860 1496 inw. Het voormalige Huis te Beest is geheel verdwenen: het werd in 1491 door de Bourgondiërs, en in 1493 en 1511 door Hertog Karei van Gelder veroverd.

Beest-en-Rhenoy, voorm. Geldersch ambt, het middel- en grootste ged. der gem. Beest omvattende. Heer Rudolf Cock, die er in het midden der 13de eeuw het hooge en lage rechtsgebied bezat, ruilde deze heerl. in 1265 aan Graaf Otto van Gelder, tegen Hien, Neer- en Op-IJnen, waardoor Beest-en-Rhenoy aan Gelderland kwam. In het begin der 14de eeuw was dit ambt aan Buren verpand.

Beetgum, d. in de Friesehe gem. Menaldumadeel, dat met de geh. Dijkstrahuizen, Beetgumermolen en Hameren, in 1840 998, in 1870 1234 inw. telde. In eerstgenoemd jaar had Beetgum alleen 383 inw. Vroeger lagen er de staten Aysma en Buma. Een derde state, Martena ot Groot-Terhorne, vormt nog heden een der schoonste landgoederen van Friesland. Beetgum heeft eene aanzienlijke Herv. kerk. Het dorp sluit in het westen aan de huurt Besseburen, die tot Menaldum behoort en waar de kerk der Christ. Geref. gem. Beetgum wordt gevonden.

Beetgumermolen, buurt onder het Friesehe dorp Beetgum, in 1 840 met 494 inw.

Beets, gem. in H.-Holl., in het oosten door de Zuiderzee bespoeld, en naar de landzijde door Avenhorn, Oudendijk, de Beemster en Oosthuizen bepaald. De grond — de oppervlakte beloopt 573 bunders bestaat bijna geheel uit laag veen, met uitzondering van het uiterste noordoosten, waar klei ligt. De gem. bevatte vroeger alleen de ban van Beets, doeh sedert 1854 is Schardam daarmede vereenigd. In 18:22, vóór de ver-eeniging, telde Beets 370 en Schardam 55 inw., welke getallen in 1840 tot 412 en 'J1 waren toegenomen. In 1870 telde de in 1854 gevormde gemeente 638 ingezetenen, Bij de telling van 1860 waren zij onderschei-

93

den in 491 Herv., 17 Doopsgez., 8 Ev.-Luth. en 13 R.-Kathol. Veeteelt en zuivelbereiding zijn de hoofdbronnen van hun bestaan. De gem. bevat het d. Beets en de noorderhelft van het d. Schardam.

Het d. Beets ligt tegenover den Beemsterdijk, 2 uur van Hoorn. In de 14(lo eeuw had het door de overstroomingen van 't Beemstermeer zooveel geleden, dat het werd vrij gesteld van de kosten, die het bouwen der sluis te Schardam in 1388 veroorzaakte. De Herv. kerk is het voornaamste gebouw. De oude hofstad Hoogerbeets, die hier vroeger biocide, was reeds in 1648 zoo ver gesloopt, dat men nog alleen de grondslagen daarvan zien kon. In 1860 had Bects alleen 420 inw.

Beets, d. in de Friesche gem. Opsterland, met eene Herv. kerk. Het heeft zich in den jongsten tijd snel uitgebreid. In 1840 waren er 187, in 1SC0 208, in 1866 300, in 1870 566 inw.

Beetserkoog, of Beetserpolder, pold. in de N.-Holl. gemeenten Beets en Oudendijk, 558 bund, groot.

Beetsterzwaag, kanton van 't Friesche arrondissement Heerenveen, bevattende de 2 gem.; Smallingerland en Opsterland.

Beetsterzwaag, d. in de Friesche gem. Opsterland, fraai in het geboomte gelegen, met eene in 1803 vernieuwde Herv. kerk. In 1840 waren er 74S, in 1870 799 inw.

Beggelder, buurtsch. in de Geld. gem. Dinxperloo, in 1840 met 404, in 1860 met 364 inw.

Beijenberg, heuvel in de Gron. gem. Vlagtwedde, bij Sellingen.

Beijerlanden (de); naam, waaronder men de 3 gem. Oud-Beijerland, Nieuw-Beijerland en Zuid-Beijerland verstaat, doch die, geheel ten onrechte vaak aan den geheclen Hoekschen-Waard wordt toegekend.

Beijerlust, fraai landgoed in de gem. Heemskerk, tegenover Assumburg.

Beijersche (het), of Beijersem, buurt in de Z.-Holl. gem. Stolwijk, in 1840 met 197 inw.

Beijersche-polder, pold. in de Z.-Holl. gem. Stolwijk, 60S b. groot.

Beijum, geh. deels in de Gron. gem. Bedum, deels in Noorddijk. Tot 1475 was het een dorp met eene eigene kerk.

BeileD, klasse der Chr.-Geref. kerk in Drenthe, bevattende de.5 gem. Beilen, Westerbork, Diever, Dwingelo cn Hijken.

Bellen, gem. in Drenthe, tusschen de gem. Assen, Rolde, Westerbork, Hoogeveen, Ruinen, Dwingelo en Smilde. Hare oppervlakte beloopt 16,674 bund., waarvan een groot deel uit heidevelden bestaat. Als diluvisch zand vertoont zich de grond in het grootste deel der gem. Naar de zijde van Hoogeveen en de Smilde ligt hoog veen (ten deele afgegraven), en langs eenige beekjes, zoo als den Beilerstroom, den Westerborkerstroom, do Leek cn het Anreeperdiep een weinig laag veen. In 1822 had deze gem.

fl4

1778, in 1840 259U, in 1870 3917 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 3361 Herv., 570 Chr.-Ger., 5 R.-Kath. en 81 Isr. De landbouw is hun hoofdbedrijf. In 1809 waren bezet 'J15 bund, met rogge, 8 met gerst, 16 met haver, 250 met boekweit, 7 met erwten en boon en, 238 met aardappelen, en 3 met vlas. Er waren toen 2632 bund, hooi- en weiland, die een veestapel voedden van 551 paarden, 2383 runderen, 10,97ll schapen, 77 bokken en geiten. De gem. bevat de d. Beilea en Hijken, benevens de buurten Beilervaart, Eursing, Klatering, Makkum, ter Horst, Holthe, Wijster, Drieber, Tiendeveen, Siberië, Spier, Brunsting en Hoog-Halen. alsmede de geh. Alting, Lieving, ter Horst, Laag-Halen.

Het tl. Beiion, in 1840 met 808. in 1860 met 863 inw., is meer aaneengesloten gebouwd dan de meeste Drenthsehe dorpen. Het hoeft 2 Christ, kerken: de Herv., met een hoogen, spitsen toren, en de Chr.-Ger. Voorts is er eene synagoge. Er worden twee welbezochte veemarkten gehouden. Het d. is in 1750, 1796 en 1830 zwaar door brand geteisterd.

Beiler-Dingspil, voorm. dingspil in Drenthe, bevattende de kerspelen Beilen, Westerbork en Zuidwoldo ¹).

Beilerstroom, beek in Drenthe, die, door do Leek en den Westcr-borkerstroom gevormd, naar Dwingelo loopt, waar hij den naam van Dwingoler-stroom of Oude-Vaart aanneemt.

Beilervaart, buurt in de Drenthsehe gem. Beilen, aan bet einde der Beilervaart, in 1840 met 43, in 1860 mot 106 inw.

Beilervaart, kanaal in Drenthe, dat uit de Smikle langs de Knol naar de westzijde van het d. Beilen voert. Het is gegraven in 1790 en 1791.

Beima, of Beijem, geh, onder 't Eriosche d. Arum (Wonscradeel).

Beimerwaard, geh. in de Geld. gemeente Angerlo.

Beinsdorp, voorm. eiland in het Haarlemmermeer, waarop in den Gra-felijken tijd een dorp of buurt bloeide.

Beinsdorp, zuid-wester afd. van don Haarlemmermeerpolder,

Beinum, buurtsch. in de Geld. gom. Angerlo, in 1840 met 173, in 1860 mot 169 inw.

') De vraag of Zuidwolde te allen tijde tot dit dingspil heeft behoord, heb ik den Heer J. S. Magnin voorgelegd, omdat ik tot geene beslissing durf te komen. Pc Tegenwoordige Slaat van Drenthe plaatst de boveng. 3 kerspelen in het Beiler-Dingspil, doch de kaart voegt haar aan het Dievcrder-Dingspil toe. Aant. 27 van het Geschiedkundig Overzigt van de Besturen in Drenthe, door J. S. Magnin, bevestigt de oude betrekking van Zuidwolde tot 't Beilcrdingspil, doch de naamlijst op bladz. 270 en 371 van Picardt's Korte Beschryvinge van eenige ver get ene en verborgene Antiquiteten (Arast. 1600), is daarmede weder in tegenspraak. Iloc Jammer dat de podagristen Beilen noch Zuidwolde bereikt hebben!

95

Beitel, geh. in do Limb. gem. Heerlen.

Bekaf, of het-Gaatje-Bekaf, kil. in den Biesbosch, onder Dassen.

Bekafschans, vervallen schans in 't Friesche d. Oldeberkoop (West-Stcllingiverf).

Bekelaar, goh. in de N.-Brab. gem. Mierlo.

Bekenes, westelijk deel der Z.-Holi. gem. R ar wou ts waar der. Het is een pold. van 120 bund, grootte, met 218 inw. in 1840 en 245 in 1800.

Bekenpoldor (Van der), pold. in de Zeenwsehe gem. Waterland-kerkje. bedijkt in 1768, groot 31 bund.

Bekkum, geh. bij het Friesche d. Hilaard (Baarderadeel).

Bekkum, d. in de Overijsselsehe gem. Hengelo, in oen bosehrijk oord in 18i0 met 304, in 1860 mot 205 inw. Er is eene li. Kath. kerk.

Bekkumerbeek, beekje in de Overijsselsehe gom. Hengelo.

Bekveld, buurt in de Geld. gem. Hengelo, in 1840 met 509, in I860 met 794 inw.

Belerumpolder of Speelhuispolder, pold. in de NVBrab. gom. ïeteringen, 64 bund, groot.

Belfeld, gem. in 't hert. Limburg, op de oostzijde en de Maas, tus-sehen Beesel, Kessol, Maasbree, Tegelen en Pruissen. Zij beslaat, zoo aan diluvisch zand als klei 1355 bund., die gi-ootendeels tot bouwland gebezigd worden. In 1822 had Belfeld 383, in 1840 409, in 1870 502 inw. Al de ingezetenen behooren thans tot de E. Kath. kerk. Behalve het d. Belfeld, bevat de gem. de buurten Geloo en Bolenberg.

Het d. Belfeld, dat ta gelijkertijd met Beesel aan de Republiek der Ver-eenigde-Xederlanden kwam, had in 1840 107, en in 1860 126 inw. In de Wittepoel, op do grenzen van Belfeld en Beesel, zijn Germaansche urnen opgedolven. Bij Belfeld is in den Spaanschen tijd eene verschansing aangelegd, om de vaart op de Maas te beheerschen, doch deze is spoedig weer vervallen.

Belgeren, geh. in de N.-Brab. gem. Vlierdon.

Bellard of Beider, geh. in do Zecuwsche gem. Dreischor.

Bellen, geh. in do Limb. gem. Gulpen.

Bellenbroek, pold. in de N.-Brab. gcm. st.-Michielsgestel, 33 bund. gr.

Bellingeweer, geh. in de Gron. gem. Winsum, in 1840 mot U0 in 1860 met 75 inw.

Bellingewolde, kerk. ring der Gron. Idassis Winschoten. Zij bevat de gom. ter-Apel, Bellingewolde, Büjham, Bourtange, de Horsten, Nieuw-Stadskanaal, Onstwedde, Oudeschans, Sellingen, Vlagtwedde, Yriescheloo en Wedde, te zamen met 12 kerken en 13 predikanten.

96

Bellingewoldo, gem. in Groti., insschen Nieuwc-Schans, Wedde, Vlagtwedde en Pruissen, groot 7073 bund. De grond is van zeer onderscheiden aard. In het noord-westen bestaat hij uit klei, in het noord-oosten uit laag veen, in het midden uit diluvisch zand en in de geheele zuidelijke helft uit hoog veen, waarvan een deel is afgegraven. Van hier dat nevens landbouw en veeteelt, de veenderij een voorname tak van bestaan voor de ingezetenen uitmaakt, wier aantal, in 1822 nog slechts 2358, in 1840 tot 2946 en in 1870 tot 3924 was toegenomen. In laatstgenoemd jaar onderscheidde men hen in 3847 Herv., 1 Ev.-Luth., 4 Doopsgez., 11 Christ.-Geref., 18 R.-Kath. en 43 Isr. De gem. bevat de dorpen Bollingewolde, Vrieschelo en de Oude-Schans, de buurten Leete, de Bovenstreek, Ham en Wester, benevens de geh. de Straat, Koudenhoek, Klein-Ulsda, Vrieschelo-sehe-Heide, de Bnlt, Draaijerij en Veendijk.

Het d. Bellingewolde, in 1860 met 1187 inw. binnen de kom, ligt nabij de Duitsche grens, op een zandigen grond, en kenmerkt zich door een schoonen aanleg en rijke boerenhoven. Het eenige kerkelijke gebouw is dat der Herv. gemeente. In 143S had dit d. bij de binnenlandschc beroerten veel te lijden.

Bellingewolderdiep, watering in Bellingewolde, die naar het Buis-kooldiep voert.

Bollingewoldermeer, voorm. meer op dc Hannoversche grens, door afwatering en plantengroei in het ondiepe water verdwenen.

Bellingewolderzijl, sluis, die het water uit Bellingewolde, langs do Tjamme naar den Dollard afvoert.

Bellinkhof, buurt in de Overijsselsehe gem. Ambt-Almelo. Zij telde in 1860 1184 inw. Do havezathe Bellinkhof is sinds 1460 bekend.

Belmonte, prachtig landgoed in de Geld. gem. Wageningen.

Belmermeer, drooggem. meer in de Noord-Holl. gemeenten Broek-in-Waterland, Nieuwendam en Eansdorp. Het werd lediggemalen van 1624—1628, en is 141 btind. groot.

Belt (do), geh. in de N.-Holl. gem. Wieringen.

Belteklap, geh. in de Gron. gem. ten Boer.

Belt (de), of Zandbelt, westelijk deel der buurtschap Zandbelt-en-Schutsloot, in de Overijsselsehe gem. Wanneperveen.

Belterbeek, beekje in de Overijsselsehe gem. Ambt-Hardenbergh. Het ontstaat in het Bruchterbroek en valt in dc Vecht.

Belterwijde, groote veenplas in de Overijsselsehe gemeenten Wanneperveen en Ambt-Vollenhove, ten deelo door een bij storm met overstrooming bedreigden weg van de Beulakerwijdc gescheiden.

Beltrum, d. met R.-Kath. kerk in de Geld. gem. Eibergen, in 1840 met 1068, in 1860 met 1022 inw.

97

Bemelen, gem. in het hert. Limburg, ingesloten door erg-en-Ter-blijt, Heer, Cadier-en-Keer, Wijlre en Oud-Valkenburg, 355 bund, groot. De grond bestaat uit Limburgsche klei en rijst in heuvelen omhoog, die tot 120 voet hoogte hebben. Uit de groeven van Haagwilder worden bouwsteenen gewonnen. In 1S22 had deze gem. 208, in 1840 235 en in 1870 253 inw. Al de ingezetenen zijn K.-Katholieken en bestaan voor het meerendeel van den landbouw. Behalve het d. Bemelen, bevat de gem. ook het geh. Gasthuis.

Het d. Bemelen ligt 1 uur ten oosten van Maastricht, aan den wester voet van het gebergte. Het heeft eene E.-K. kerk en eene bevolking van 138 inw. in 1840, of 142 in 1860. In do nabuurschap, op de grenzen van Amby en Heer, ligt een tumulus, de Tomme genoemd, die, vroeger aanmerkelijk hooger, zich nu nog 20 voet boven het maaiveld verheft. Zijne middellijn is 120 voet. In de middeleeuwen hieven de Heeren van Valkenburg en hunne opvolgers, de Hertogen van Brabant, hier een tol van allen, die langs de door de Romeinen aangelegde heerbaan reisden. Een roofslot alhier werd in 1490 door de Maastrichtenaars ingenomen en geslecht.

Bemelerheide, heuvel bij het liimb. dorp Bemelen, waar in 1827 een Eomeinsch kerkhof werd ontdekt, waaruit men meer dan veertig voorwerpen der oudheid, onder anderen rood aardewerk, heeft opgegraven.

Bemmel, gem. in Geld. tusschen de gem. Huissen, Duiven, Panner-den, Millingen, Gent, Eist en Valburg. Zij is groot 4219 bund., en vormt een der schoonste gedeelten van de Over-Betuwe. De grond, een vruchtbare klei, brengt voortreffelijke tarwe, nevens tabak, kersen en andere veldvruchten voort. Ook zijn er vele schoone, uitgestrekte, welbeplante landgoederen. De bevolking, die in 1822 2749 zielen bedroeg, was in 1840 tot 4126 en in 1870 tot 4903 geklommen. Bij de volkstelling van 1860 onderscheidde men hen in 585 Ned.-Herv., 3 Waalsch-Herv , 4 Ev.-Luth., 1 Herst.-Luth,, 1 Episc., 3 Presb., 3929 E.-Kath., 12 Isr. en 1 ongen. De gem. bevat de dorpen Bemmel, Angeren, Doornenburg en Ressen, de buurten Haalderen, de Honderd-Morgen en Doornik, benevens de geh. Heuvel, Baal, Bergerden en Houtakker.

Het d. Bemmel, aan den Waaldijk, is groot en wijd uiteen gebouwd. Het ligt allerbevalligst uithoofde der menigte van landgoederen, die het omringen. Daartoe behooren het Huis te Bemmel, de Kinkelenburg, Strijd-hagen, de Leemkuil, enz. Men vindt er verder eene Herv. en eene R -Kath. kerk. In 1840 waren er 1270, in 1860 1450 ingezetenen.

Bemmelsche, Gentsche-en-Ooische-polder, pold. in de Geld. gemeenten Bemmel en Gent, 207 bund, groot. Vóór 1655 lag het Ooische deel van dezen polder aan de andere zijde van de Waal.

Bemmelstraat, geh. in de N.-Brab. gem. Beek-en-Donk.

Benmurde-Weerd, voorstad van Utrecht, in den bisschoppelijken tijd en nog zelfs onder de Republiek eene stad op zich zelve, met eigene muren en poorten.

7

98

Beneden-Buurt, wijk van hot Geld dorp Bennekom, in de gem. Ede.

Beneden-de-Benedenste-Sluis, pold. in de N.-Brab. gem. Willemstad, 17 bund, groot, in 1810 omkaad.

Beneden-de-Broeksche-Sluis, pold. in de N.-Brab. gem. Dron-gelen, bijna 15 bund, groot.

Beneden-de-Brug-van-Doeveren, pold. in de N.-Brab. gem. Drongelen, ruim 3 bund, groot.

Beneden-de-Doeverensche-Sluis, polder in de N.-Brab. gem, Drongelen, ruim 2 bund, groot.

Beneden-de-Jufvrouwenweide, polder in de N.-Brab. gem. Dussen. ruim 1G bund, groot.

Ben eden - de - Uiterwaarden - van - den-Drongelschen-Folder,

pold. in de N.-Brab. gem. Drongelen, 6 bund, groot.

Beneden-Districten, die deelen van Gelderland, welke zich langs den Rijn, de Waal en de Maas beneden Nijmegen uitstrekken.

Beneden-Dood, of Bloemplaat, pold. in de Biesbosch, onder de N.-Brab. gem. Made-en-Drimmelen, 41 bund, groot.

Beneden-Engelandsaluis, pold. in de N.-Brab. gem. Kaamsdonk, 6 bund, groot.

Benedeneinde-van-Jaarsveld, westelijk deel van de Utr. gem. Jaarsveld.

Benedeneinde-van-Oijen, westelijk deel der N.-Brab. heerl. Oijen.

Beneden-Haastrecht, pold. in de Z.-Holl. gem. Haastrecht, 311 b. groot. Daarin ligt de gelijknamige buurt, die in 1840 160 inw. telde.

Beneden-Hardinxveld, pold. in de Z.-Holl. gem. Hardinxveld, 738 bund, groot.

Beneden-het-Drongelsche-Veer. pold. in de gem. Drongelen, 9 bund, groot.

Beneden-Knijpe, westel. deel van het Friesche d. de Knijpe, dat hier Nieuw-Brongerga heet, aan de Compagnonsvaart, in 1840 met 643, in 1870 met 689 inw.

Benedenland-van-HeuSden, zuidwester deel van de heerl. Heusden.

Beneden-Maas, het deel der riv. de Maas tusschen het Limb, dorp Mook en de vereeniging van Maas en Waal bij de stad Woudrichem.

Beneden-Moer, geh. in de N.-Brab. gem. Zundert.

Benedenpolder, nieuwe pold. in de Z.-Holl. gem. Dubbeldam, 33 bund, groot.

Benedenpolder, pold. in de Z.-Holl. gem. Zuid-Beijerland, 85 bunders groot.

99

Benedenpolder-'s Lands-van-Ravestein, pold. in de N.-Brab. gem. Herpen, Huisseling, Kavestein, Dieden en Deurzen, 1815 bund, groot.

Benedenste-polder, pold. in de Geld. gem. Wageningen, gr. 48 b.

Bennebroek, gem. in N.-Holl., ingesloten door de gem. Bloemendaal, Heemstede en Haarlemmermeer (N.-Holl.), en Hillegom (Z.-Holl.). Zij is groot 175 bunders en heeft een zandigen, doch vruchtbaren bodem, die voor een deel uit weiden, deels uit de prachtige bosschen van schoone buitenverblijven bestaat. In 18.22 telde zij 375, in 1840 428 en in 1870 663 inw. Bij de telling van 1860 onderscheidde men de bevolking in 276 Herv., 1 Chr.-Afg., 11 Ev.-Luth., 289 R.-Kath. en 1 Port.-Isr. De arbeid op de verschillende buitengoederen, veeteelt, zuivelbereiding en kleeren-bleekerijen zijn er de hoofdmiddelen van bestaan.

Het d. Bennebrook, een der schoonsten van Noord-Holland, ligt IJ uur zuidwaarts van Haarlem en bevat eene Herv. kerk, die in 1659 werd gesticht. Van het oude nonnenklooster, door den Hollandschen Graaf Dirk II in de 10de eeuw van Egmond herwaarts verplaatst, is de herinnering zoo geheel verdwenen, dat men zelfs do plaats, waar het gestaan heeft, niet meer weet op te geven. Onder de buitenverblijven, die het dorp omringen, munt het Huis te Bennebroek of Duinwijk door pracht en grootte uit. In 1860 telde men in de kom van het dorp 68 huizen en •303 inw., daarbuiten 61 huizen en 256 inw.

Bennebroder-polder, pold. in de N.-Holl. gem. Bennebroek, 75 bund, groot.

Bennekom, d. in de Geld. gem. Ede, aan den weg van het station Ede naar Wageningen. Het had met de onderhoorigheden in 1840 1453, in 1860 1456 inw., van welken in laatstgenoemd jaar 265 de bevolking der dorpskom uitmaakten. Het eenige kerkgebouw is dat der Herv. In oude geschriften wordt het onder den naam van Benichem vermeld.

Bennema-State, landhuis met bosch bij het Eriesche dorp Harde-garijp (Tletjerksteradeel).

Bennemeer, voorm. meer in de N.-Holl. gem. Abbekerk en Twisk, drooggemaakt in 1629, 118 bund, groot.

Benneveld, buurt in de Drenthsche gem. Zweelo, in 1840 met 158, in 1860 met 171 inw.

Benningbroek, d. in de N.-Holl. gem. Sybekarspel, H uur ten noorden van Hoorn, in 1S40 met 401, in 1860 met 488 inw. die in veeteelt, zuivelbereiding en landbouw hun bestaan vinden. Het merkwaardigste gebouw is de Herv. kerk. Volgens de overlevering is Benningbroek in 1302 ontstaan.

Benoorden-de-Zuwe, buurt aan den Amstel, in de Utr. gem Mijdrecht, in 1840 met 226, in 1860 met 311 inw.

Benschop, gem. in de prov. Utrecht, tusschen de gem. Willeskop, IJssel-stein, Eopik en Polsbroek, die 2270 bund, beslaat, genoegzaam alles laag

7*

100

veen, hier en daar met klei vermengd. In 1822 had zij 1219, in 1840 1415, in 1870 1581 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 911 Herv., 10 Chr.-Ger. en 660 E.-Kath. Behalve eenigen landbouw, — er wordt veel hennep, aardappelen en boonen, benevens een weinig haver, tarwe, gerst en rogge gekweekt — zijn veeteelt en zuivelbereiding de voornaamste middelen van bestaan. De gem. maakte vroeger een deel uit der baronnie van IJsselstein, en werd met haar in 1S14 bij Utrecht ingelijfd. Geheel door dijken ingesloten, vormt zij een afzonderlijken polder.

Het dorp Benschop is langs de Benschopsche-Wetering gebouwd en heeft eene lengte van If uur. Van de beide kerken, eene Herv. en eene E.-Kath., bevat de eerste een gedenkteeken ter eere van een Amster-damsch menschenvriend, een metselaar, Izaac Insen, die in 1571, na een hevigen watervloed. Benschop, Langerak, Goudriaan en Ameide elk f 8000 tot het lenigen der ellende schonk.

Bent, geh. in de Z.-Holl. gem. Hazerswoude.

Bentdijk, dijk langs het deel der Zuiderzee, dat zich zuidoostwaarts van het hooge land bij Vollenhove (Overijssel) uitstrekt.

Bente, wijk van het dorp Dalen.

Bentelo, buurt in de Overijsselsche gem. Ambt-Delden, in 1840 met 504, in 1860 met 509 inw.

Bonten (de), pold. in de Dvcrijsselsche gem. Ambt-Vollenhove, 205 bund, groot.

Benthem, of Bentheim, buurt in de ÏJ.-Brab. gem. Bakel c. a., in 1840 met 128 inw.

Benthorn, buurt en heerl. in de Z.-Holl. gem. Benthuizen. De heerl. vormde eene zelfstandige gemeente tot op den tijd van Koning Willem 11. Zij besloeg 85 bund, en had in 1822 13, in 1830 11, en in 1840 17 inw.

Benthuizen, gem. in Z.-IIoll., ingesloten door de gem. Zoeterwoude. Hazerswoude, Waddinxveen, Moerkapelle, Bleiswijk en Zegwaard. De grond bestond in vorige eeuwen uit laag veen, dat, grootendeels uitge-dolven zijnde, veenplassen achterliet, die sinds 1748 weder zijn drooggemaakt, en nu in vruchtbare kleistreken zijn verkeerd. AVaar deze herschepping niet heeft plaats gevonden, ligt nog laag veen. Sinds 1830 zijn twee gemeenten daarbij ingelijfd: Benthorn, tijdens het bestuur van Koning Willem II, Hoogeveen (in Eijnland) tijdens de regering van Koning Willem 111. Na deze vergrooting beslaat Benthuizen 1227 bund., waarop in 1870 671 menschen leefden. In 1822 had Benthuizen alleen 372, Hoogeveen 54, en Benthorn 13 inw. In 1860 onderscheidde men de bev. dezer vereenigde gem. in 588 Herv., 2 Eem. en 14 E.-Kath. De landbouw is hun hoofdbedrijf.

Het d. Benthuizen ligt aan den weg, die van Zegwaard naar Hazerswoude en Alphen voert. De kerk, de eigendom der Hervormden, is ten

101

jare 1798 gebouwd. De toren is veel ouder en het overblijfsel van een vroeger bedehuis.

Benthuizerpolder, pold. in de Z.-Holl. gem. Benthuizen, in 1748 gewonnen, door het water, dat het vroegere veen had vervangen, uit te malen.

Bentincks-Compagnie, veenwijk der Drenthsche gem. Hoogeveen.

Benzerade, of Benzeratb, buurt in de Limb. gem. Heerlen, in 1860 met 150 inw.

Beoosten-Blij, voorm. dorp in Staatsch-Vlaanderen, in 1586 op last van Prins Maurits onder water gezet, ten einde het behoud van Axel te verzekeren.

Beoosten-Blij-Benoorden, pold. in de Zeeuwsche gem. Axel, in 1653 bedijkt, 1174 bund, groot.

Beoosten-en-Bewesten-Blij, pold. in de Zeeuwsche gemeenten Axel, Koewacht en Zuiddorpe, bedijkt in 1790, 1347 bund, groot.

Beoosten-Heinoomsvaart, pold. in de Utr. gem. Wilnis, groot 1219 bund.

Beoosten-Steene, oostelijk deel der Zeeuwsche heerl. Noordgonwe.

Berchem, gem. in N.-Brabant, tusschen de gem. Megen, Deurzen-en-Dennenburg, Herpen, Schayk, Nistelrode en Osch. Zij heeft eene oppervlakte van 1377 bund., alles meest zand, doch in het noorden kleigrond. In 1822 had deze gem. 2324, in 1840 1901gt; en in 1870 1999 inw., in het laatstgenoemde jaar onderscheiden in 1989 R.-Kath. en 10 Isr. De landbouw is het voornaamste bedrijf der ingezetenen, en vlas een der belangrijkste producten.

Het d. Berchem strekt zich J uur ver, van do grenzen van Oscb tot die van Herpen, door het midden der gem., uit. Het westerdeel noemt men Berchemseind, het ooster Vooreind. Van dit laatste maakt het Honds-eind het oostelijkst en Heihoek het zuidelijkst deel uit. Vóór 1619 had Berchem slechts eene kapel, doch in laatstgenoemd jaar werd het tot eene eigene par. verheven. De E.-K. kerk heeft een hoogen, zwaren toren. In 1512 werd Berchem door de Gelderschen verbrand.

Berckt, kast. met uitgebreide tuinen en landerijen bij Baerlo, in de Limb. gem. Maasbree.

Berenbroek, geh. in de N.-Brab. gem. Miorlo.

Berg, d. in de Limb. gem. Berg-en-Terblijt, aan den weg van Maastricht naar Valkenburg, in 1840 met 314, in 1860 met 407 inw. Op tien minuten ten oosten van de R.-K. dorpskerk begint het hooggelegen bosch deWuppelsche Heide, waarin ten jare 1865 een Eomeinsch kerkhof werd ontdekt, bestaande uit ruim veertig grafheuvelen. Reeds vroeger waren hier Romeinsche overblijfselen gevonden, b. v. in 1807 op den Rasberg.

102

Het dorp Berg' behoorde reeds in het jaar 1139 aan het kapittel van st. Servaas.

Berg, d. in de Limb. gem. Urmoud, aan de Maas, met eene R.-K. kerk. In 18-10 had het 468, in 1860 493 inw.

Berg, geh. in de Limb. gem. Vaals.

Berg, geh. in de N.-Brab. gem. Budel, in 1S40 met 90, in 1860 met 87 inw.

Berg, buurt in de N.-Brab. gem. Liempde, iu 1840 met 382, in 1860 met 377 inw.

Berg, geh. in de Overijsselsche gem. Steenwijkerwold.

Berg, havezathe in de Overijsselsche gem. Dalfsen, in de marke van Millingen.

Berg (den), of Stichtsclieil-Berg, d. in de N.-Holl. gem. Neder-horst-den-Berg, tusschen de Stille-Vecht en de Khedervaart, in 1860 met 375 inw. Behalve de schoone hofstad Nederhorst, bevat het d. eene Herv. en eene R.-Kath. kerk. De Herv. kerk staat op een 12 el hoogen heuvel, dien men van verschillende zijden langs eenige trappen beklimt. Zij is zeer oud en bevat o. a. een eeuwenheugend opschrift, dat tot nog toe niet voldoende is verklaard. Er worden hier vele hoepels gesneden.

Berg-Ambacht, gem. in Z.-Holland, ingesloten door Stolwijk, Vlist, Schoonhoven, Groot-Ammers, Ammerstol, Streefkerk, Lekkerkerk en Berkenwoude. Zij is saamgesteld uit de heerl. 's-Heer-Aartsberg en Berg-Amhacht, waarbij in 1857 de gem. en heerl. Zuidbroek gekomen is. De grootte beloopt 2884 bund., bestaande de grond in het noorderdeel uit laag veen en langs de Lek uit rivierklei. In 1822 telde BergAmbacht 1299 en Zuidbroek 91 inw., welke getallen in 1840 1661 en 43 beliepen. In 1870 was de bevolking dezer beide toen vereenigde gem. 2327. Bij de volkstelling van 1860 vond men; 2043 Herv., 1 Rem., 16 Chr.Afg., 6 R.-Kath. en 7 van wier godsdienstige belijdenis geene opgave was geschied. Behalve vlas, hennep en aardappelen, levert de landbouw weinig op, doch des te belangrijker zijn veeteelt en zuivelbereiding.

Het d. Berg-Ambacht is eene aanzienlijke plaats, van hoogen ouderdom. Onder Graaf Floris V stond hier reeds eene kapel. De tegenwoordige kerk behoort den Hervormden. In den Jonker-Fransen-oorlog en den Gel-derschen krijg onder Maximiliaan heeft het veel geleden.

Bergen, gem. in Limburg, ingesloten door de Limb., N.-Brab. en Pruissische gem. Ottersum, Gennep, Beugen, Boxmeer, Sambeek, Vierlingsbeek, Wanssum, Meerlo, Broekhuizen, Arcen-en-Velden, Walbeek Kevelaar, Weeze en Asperden. Hare oppervlakte, die 12,470 bund, beloopt, bestaat nog voor een groot deel uit heiden en veenen; doch heeft langs de Maas en aan de Kendel schoone landerijen, die graan en andere veldvruchten voortbrengen. Er is een veestapel van 285 paarden, 2163 runde-

103

ren, 2175 schapen, 1057 varkens, 547 geiten en bokken (1869). De grondsoorten zijn diluvisch zand (voor meer dan drie vierden), klei en laag veen. De gem. is saamgesteld uit de voorm. Geldersche heerlijkheden Heijen, Afferden of' Bliënbeek, Bergen en Well, benevens een deel van het Nederambt van Goeh, dat bij de grensregeling met Pruissen in 181ü daarbij gekomen is. De heerlijkheden Bergen en Well waren reeds in 1360 vereenigd; doch de overige deelen dezer gemeente stonden in vorige eeuwen zoo vijandelijk tegenover elkander, dat de geschiedenis eenige Invallen der Heeren van Well en der Gochschen in de heerl. Afferden heeft opgeteekend. In J822 had Bergen 2908, in 1840 3723, in 1870 4497 inw , ter laatstgenoemde jaar onderscheiden in 4476 K.-Kath., 8 Herv. en 13 Ev.-Luth. Er zijn in de gem. Bergen 6 dorpen, t. w. Afferden, Bergen, Well, Hei-jen, Siebengewald en Heukelom, benevens de buurten Aaijen, Bliënbeek, de Langstraat, Wellerlooij, Knikkerdorp, Heikant, Leuken en Krettenheide, de geh. Kamp, Elsteren, Lakey, Pannendijk en st.-Augustinus.

Het d. Bergen, aan de Maas, had in 1840 281, in 1860 212 inw. De fraaie E.-Kath. kerk staat in het midden. Bergen belooft in bloei toe te nemen, sinds het bij de groote wegen naar Gennep en Venlo, ook een goede kunstweg naar Goch gekregen heeft. Door een gierpontenveer heeft het gemeenschap met Vierlingsbeek.

Bergen, gem. in N.-Holl., bepaald door de Noordzee, Schoorl, Oudkarspel, Koedijk, Alkmaar en Egmond-Binnen. Zij is 3686 bund, groot, alles alluvisch zand, t. w. duinen en duingrondcn. De helling van het hoogc duin vormt hier een schilderachtig oord, waar bosch, weide en akker elkander op het bevalligst afwisselen. De gem. bevat het schoone dorp Bergen, de buurten Oostdorp, Westdorp, Zanegeest en het Woud of Noord-Wimmenum, het geh. Oudburg en den drooggemaakten Bergermeer. In 1822 had deze gem. 729, in 1840 952, in 1870 1202 inw. Deze bev. splitste zich bij de telling van 1860 in 530 Ncd.-Herv., 1 Waalsch-Herv., 11 Doopsgez., 5 Ev.-Luth., 645 E.-Kath., 3 Oud-E. en 3 ongenoemden. Veeteelt, zuivelbereiding en landbouw zijn de hoofdbronnen der welvaart.

Het dorp Bergen ligt 1 uur ten noordwesten van Alkmaar, aan het einde van het Bergerbosch. De Herv. kerk is de oude parochiekerk, die in 1094 door Bisschop Koer,raad van Utrecht aan het kapittel van st.-Jan werd geschonken. Zij verbrandde in 1148 en 1574, en werd sinds laatstgenoemd jaar slechts voor een klein deel herbouwd. Het grootste deel vertoont zich nog als een bouwval aan het oog, hetgeen echter het tee-kenachtige van het landschap aanmerkelijk verhoogt. De K.-K. kerk is een nieuw gebouw, met hoogen toren. In het schoone, uitgestrekte Bergerbosch ligt het deftige Huis te Bergen. Den 19 September 1799 behaalde het Eransch-Bataafsche leger hier eene groote overwinning op de vcree-nigde Engelschen en Bussen.

Bergen, buurt in de N.-Brab. gem. Dongen, in 1840 met 329, in 1860 met 441 inw.

Bergen, zuidwestelijk deel van het N.-Brab. dorp Raamsdonk, in hetwelk de K.-K. kerk staat.

104

Bergen (de), polder in de Geld. gem. Heerewaarden, 88 bnnd. groot.

Bergen (de), wijk der N.-Brab. stad Eindhoven, in den Grooten-Berg en den Kleinen-Berg onderscheiden.

Berg-en-Broek, voormalige pold. in de Z.-Holl. gem. Hillegersberg, opgenomen in de bedijking der Schielandsche-Plassen-beoosten-Eotterdam.

Bergendaal, fraai gelegen lustverblijf ter ontvangst van landgenooten en vreemdelingen in de Geld. gom. Ubbergen, vlak op de Pruissische grens, en aan den ouden heerweg van Nijmegen naar Cleve. De eerste steen werd den 15 November 1867 gelegd. De voltooiing vond plaats in het begin van 1869.

Bergendaal, pold. in de Z -Holl. gem. Voorhout, 135 bund, groot.

Bergen-op-Zoom, voorm. markgraafschap, in het hertogdom Brabant. Het ontstond door de splitsing der heerlijkheid Breda in 1287, tusschen Eazo van Gaveren en Gerard van Wezemale, van welke de laatstgenoemde de wester helft, dat is het Land-van-Bergen-op-Zoom, ontving. Vervolgens werd deze heerl. bezeten door de geslachten van Wezemale, Voorne, Montjoie, Bautersem en Glimes, tot zij in 1533 door Keizer Karei V tot een markgraafschap werd verheven. Sedert volgden de geslachten van Merode, Wittem, Bergh, Hohenzollern, de la Tour d'Auvergne, Aremberg en Sulzbach elkander in het bezit van dit markgraafschap op, tot de afschaffing der leenroerigheid in 1795 de waardigheid van markgraaf deed vervallen.

Sinds den vrede van Münster stond het zuidelijkst deel van Bergen-op-Zoom onder Spanje of Oostenrijk, terwijl de noord- en midden-districten tot het gebied van de Staten der Vereenigde-Nederlanden behoorden. Het Staatsche deel was gesplitst: 1. de stad Bergen-op-Zoom; 2. het Westerkwartier, bevattende Wouw, Halsteren en Noordgeest: 3. het Zuiderkwartier, bevattende Ossendrecht, Woensdrecht, Hoogerheide en Putte, 4. het Oosterkwartier, bevattende Oudenbosch, Hoeven, Rucphen, Zegge, Oud-Gastel en Nieuw-Gastel; 5. het Noorderkwartier, bevattende Stand-daarbuiten en Fijnaart; 6. de heerlijkheid Borgvliet. In het deel, dat onder de souvereiniteit van Spanje bleef, lagen het steedje Santvliet, de dorpen Beerendrecht en Stabroeck, benevens den polder van Lillo.

Bergen-op-Zoom, vijfde kanton van het air. Breda, bevattende de 9 gem.: Bergen-op-Zoom, Steenbergen, Nieuw-Vosmeer, Halsteren, Woensdrecht, Ossendrecht, Putte, Huybergen, Wouw.

Bergen-op-Zoom, hoofdkiesdistrict voor het afvaardigen van leden voor de Prov. Staten van Noord-Brabant, bevattende de 14 gem.: Bergen-op-Zoom, Putte, Ossendrecht, Woensdrecht, Huybergen, Halsteren, Nieuw-Vosmeer, Steenbergen, Eosendaal-en-Nispen, Eucphen-en-Sprundel, Hoeven c. a., Dinteloord-en-Prinsenland, Wouw, Oud-en-Nieuw-Gastel.

Bergen-op-Zoom, kerk. ring van de klassis der Herv. Kerk, bevattende de 6 gem.: Bergen-op-Zoom, Kruisland, Nieuw-Vosmeer-en-Halsteren,

105

Ossendrecht-Woensdrecht c. a., Rosendaal-Nispen-en-Wouw, Steenbergen, bediend wordende door 7 predikanten.

Bergen-op-Zoom, dek. van het bisdom van Breda, bevattende de 17 parochiën: Bergen-op-Zoom, Borgvliet, Dinteloord (Prinsenland), Halsteren, Heen, Heerle, Hoogerheide, Huybergen, Kruisland, Lepelstraat, Nieuw-Vosmeer, Nispen, Ossendreeht, Putte, Eosendaal, Steenbergen, Wouw. Tot de par. Rosendaal behoort nog de openbare O. L. Vrouwekapel aldaar.

Bergen-op-Zoom, gem. in N.-Brab., palende in het noorden aan Halsteren, in het oosten aan Wouw, in het zuiden aan Huybergen en Woensdrecht, en in het westen aan de Ooster-Sehelde. Eene oppervlakte van 5130 bund, beslaande, is de grond grootendeels gevormd uit dilu-visch zand, terwijl alleen de zoom langs de Ooster-Schelde uit kleiland bestaat. In het diluvisch zand liggen eenige moeren, als de Zeezuiper, het Keutelmeer enz.

In 1796 had deze gem. 4722, in 1822 6048, in 1830 7245, in 1840 7811, in 1830 8506, in 1860 8891, in 1870 9706 inw. In laatstgenoemd jaar berekende men deze bevolking op 2167 Ned.-Herv., 2 Waalsch-Herv., 110 Ev.-Luth., 8 Herst.-Luth., 23 Doopsgez., 6 Rem., 39 Chr.-Geref., 7284 Eoomsch-Kath. en 67 Isr.

De gem. bevat de stad Bergen-op-Zoom, het dorp Borgvliet en meer dan honderd verstrooide woningen in de dusgenoemde Poorterij.

De stad Bergen-op-Zoom ligt op een hoogen, zandigen grond, nabij de Ooster-Schelde, waardoor zij met eene haven gemeenschap heeft, 7 uren van Antwerpen, 15 uren van 's Hertogenbosch, 27 uren van Amsterdam.

Waarschijnlijk ontleent Bergen-op-Zoom zijn oorsprong aan een kasteel, dat aan den boord van de moerassige streek Soma (of de Zoom) werd gesticht. Oude kronieken verhalen, dat Geertruida, de dochter vanPeppin van Landen, te dezer plaatse in de Sste eeuw eene kapel stichtte, doch in gelijktijdige schriften vindt men van Bergen-op-Zoom niet vóór het einde der 13de eeuw melding gemaakt. Het werd nogtans reeds in 1287 met muren omringd, en ontving den 9 Mei 1397 van den Heer eene keur. Laatstgenoemd jaar was echter hoogst noodlottig, daar in Mei de gansche stad, op twee huizen na, door de vlammen werd verslonden. Spoedig echter verrees de veste weder, want in 1435 bevatte zij reeds 1119 haardsteden. Frederik Perrenot, Baron van Ronsse, bracht haar in 1577 aan de Staatsche zijde. In 1588 en 1623 werd zij vruchteloos door de Spanjaarden onder hunne grootste veldheeren (Parma en Spinola) belegerd. Vóór 1747 was zij nooit door eenigen vijand ingenomen, doch den 16 September van dat jaar werd zij door de Franschen onder Löwenthal bemachtigd, nadat zij door een bombardement deerlijk was geteisterd. Den 8 Maart 1814 poogden de Engelschen haar bij verrassing in te nemen, doch werden, reeds in de stad zijnde, door de Fransche bezetting krijgsgevangen gemaakt of verdreven.

Bergen-op-Zoom, sinds den tijd van Willem III voor een meesterstuk der vesting-bouwkunst van Baron Menno van Coehoorn gehouden, wordt

106

sedert 1867 ontmanteld, en daardoor van de enge muren, die het omknelden, bevrijd. Het fraaiste gedeelte der stad ligt aan de Groote Markt en aan de straten, die naar de voormalige Steenbergsche, Wouwsche en Boschpoorten voeren. Het westelijkst deel der stad, aan de Haven, is van jongere dagteekening, doch geenszins het fraaiste. Binnen de stad waren in 1840 12-14 en in 1860 1406 hulzen.

Bergen-op-Zoom, dat den 23 December 1863 met hel Europeesch spoorwegnet werd verbonden, bestaat hoofdzakelijk van den doorvoer, eenigen handel, scheepvaart, visscherij en de voordeelen, die de bezetting afwerpt. Men vindt er verscheidene potten- en pannenbakkerijen, eene groote beetwortel-suikerfabriek en eenige kleinere instellingen van nijverheid, die vooral in den jongsten tijd zeer in aantal zijn toegenomen.

De Groote- of Geertruidakerk, de eigendom der Hervormden, is een overoud gebouw, dat, in 1442 vernieuwd, vooral door de belegeringen van 1622 en 1747 deerlijk werd geschonden. Na haar herstel werd zij den 18 October 1752 op nieuw ingewijd. De kerk heeft een zwaren toren en in een afgescheiden gedeelte verscheidene meestal geschonden praalgraven.

De overige kerkgebouwen zijn de K.-lvath. Maria-Hemelvaartkerk, de kerk der Luth., de kerk der Chr.-Geref. en de Synagoge.

Het Raadhuis, op de Markt, heeft een fraaien gevel van gehouwen steen, en in de ruime Witte Zaal de portretten der Heeren en Markiezen. Het Markiezenhof, thans eene kazerne, prijkte, toen het zijne oorspronkelijke bestemming vervulde, met een achtkanten tamelijk hoogen toren, die van boven een grooter omtrek besloeg dan beneden. De ijzeren traliën voor de vensters werden vroeger voor meesterstukken der smeekunst gehouden.

Behalve een weinig bezochte Latijnsche school, heeft Bergen-op-Zoom eene bloeiende teekenschool en verschillende inrichtingen voor lager onderwijs.

Bergenshuizen buurt in de N.-Brab. gem. Vught, in 1840 met 203, in 1860 met 202 inw.

Berg-en-Terblijt, gem. in Limburg, die, door Meers sen, Houthem, Valkenburg, Oud-Valkenburg, Bemelen en Amby bepaald, eene oppervlakte heeft van 794 bund. Bijna de gehoele oppervlakte bestaat uit Limburgsche klei of mergel. Alleen langs de noordergrens, waar de Geul vloeit, vindt men rivierklei. Het terrein is zeer heuvelachtig, zoodat zelfs een enkel punt de hoogte van 101 el boven de oppervlakte der zee bereikt In 1822 had deze gemeente, die eerst na de omwenteling van 1795 uit twee vroeger geheel van elkander afgescheiden heerlijkheden werd samengesteld, 708, in 1840 764, in 1870 858 inw. Eene splitsing in gezindten vindt hier geen plaats, daar alle inw. thans tot de li.-K. Kerk behooren. Landbouw en het bewerken van steengroeven zijn de hoofdbronnen der welvaart. In de steengroeven zijn verscheidene grotten, die het bewijs leveren, dat zij voor vele eeuwen den ingezetenen tot woonplaatsen dienden. Behalve het d. Berg, bevat de gem. de bnnrten Terblijt, Vilt, de Valkenburgerpoort, een deel van Geulem en de afgezonderd liggende hoeven aan den Rasberg en aan den Koeweg.

107

Bergentheim, buurt in de Overijsselsche gem. Ambt-Hardenberg, met eene havezathe, die in 1469 reeds als „saelstedequot; bekend was. In 1840 had deze buurt 243, in 1860 364 inw. In 1509 viel hier een veldslag voor tusschen Hendrik de Groote en de Bisschoppelijken, waarbij de laatsten het onderspit dolven.

Bergerbosch, prachtig woud, dat zich van het N.-Holl. dorp Bergen noord- en zuidwaarts langs de duinen uitstrekt. De trotsche kruinen der stammen bij de „Boeke boomenquot; (beuken), overschaduwen eene plek, die aan de heerlijkste boschpartij in Gelderland en het Haagsche Bosch herinnert.

Bergerden, geh. in de Geld. gem. Bemmel.

Bergerhuizen, geh. in de Limb. gem. Noorbeek.

Bergermeer, voorm. meer in de N.-Holl. gem. Bergen, drooggemaakt in 1565, groot 441 bund.

Bergeroth, buurt in de Limb. gem. Stramproy, in 1840 met 284, in 1860 met 208 inw.

Bergeyk, gem. in N.-Brab., door de gem. Bensel, Bladel, Hooge-loon, Eersel, Riethoven, quot;Westerhoven, Borkel-en-Schaft, Lommei (Belg.), Luiksgestel en Moll (België) bepaald, heeft eene oppervlakte van 5233 bunders, alles diluvisch zand, of voor een klein gedeelte afgegraven hoog veen. Landbouw en het venten van onderscheidene natuurproducten schenken den inw. het noodige. Hun aantal beliep in 1822 1586, in 1840 1800, in 1870 1794, zijnde zij in laatstgenoemd jaar onderscheiden in 73 Herv., 1718 R.-Kath. en 3 Isr. De gem. bevat 2 dorpen, Bergeyk-op-het-Hof en Bergeyk-op-het-Loo, de buurt Hooge-Berkt, en de geh. Eykereind, Lage-Berkt, Kund, Muggenhool, Spaanreit, Wiebosch, Groot-Wilreit en Klein-Wilreit.

Bergeyk-op-het-Hof, of Bergeyk, d. in de N.-Brab. gem. Bergeyk, met eene Herv. en eene R.-Kath. kerk. Het telde, met Eykerend, in 1840 501 en in 1860 641 inw. Karei de Stoute vergunde in 1468 den Bergeykers om hun dorp in eene stad te herscheppen cn met wallen en poorten te versterken; doch van deze vergunning is geen gebruik gemaakt. In 1500 werd het dorp door de Gelderschen gebrandschat, in 1592 door Prins Maurits bezet, in 1593 door Mondragon veroverd, en in 1702 door de Franschen en Spanjaarden zoo geplunderd, dat de schade op ruim ƒ 77,000 werd begroot. Ook in 1747 is het door de Franschen gebrandschat. Aan den weg van Bergeyk naar Eersel liggen op de heide vele grafheuvelen, waaruit sinds 1838 vele oudheden zijn opgedolven.

Bergeyk-op-het-Loo, dorp in de N.-Brab. gem. Bergeyk, dat in 1840 351 en in 1860 461 inw. telde. Er is eene R.-Kath. kerk.

Bergh, voorm. bannerij, heerlijkheid en graafschap in Gelderland, welker eerst-bekende bezitter, Constantinus de Meiegarde, in de tweede helft der 11de eeuw wordt vermeld. Sophia van den Bergh bracht in 1416 de heerlijkheid in het geslacht van der Lek over, uit hetwelk Heer Oswald

108

voortsproot, die in 1486 tot Graaf werd verheven. Na het uitsterven der Heeren van Bergh uit den stam der van der Lek's, in 1712, kwam Bergh aan Vorst Franz Wilhelm van Hohenzollern-Sigmaringen, wiens nakomelingen dit graafschap nog bezitten, evenals de daaraan ten deel gevallen heerlijkheden Didam, Gendringen en Etten, benevens de halve hoogheid van Wisch. Vroeger hebben de Heeren en Graven van Bergh nog vele andere goederen bezeten, zoo als Bijland, Millingen, Pannerden, ülft, Homoet, enz. Bergh bezat ook rechten op de stad Emmerich, doch Heer Hendrik van den Bergh stond deze in 1237 aan Graaf Otto II van Gelder af. In 1319 verklaarde Reinald, erfzoon des Graven van Gelder, dat hij van Frederik, Heer van den Bergh, geene bede zou afvragen, en dat noch hij, noch zijne voorgangers daartoe eenig recht bezaten. Doch toen Graaf Herman van den Bergh, den 25 November 1581, tot stadhouder van Gelderland werd verkozen, nam hij de voorwaarde aan, dat zijn graafschap, evenals zijne heerlijkheden, mede in de gemeene middelen zou bijdragen, dat is het oppergezag der Geldersche regeering erkennen.

Bergh, gem. in Gelderland, tusschen Zevenaar, Didam, Wehl, Ambt-Doetinchem, Doetinchem, Wisch en Gendringen (Geld.) en Emmerich en Elten (Pruiss. kreits Rees). Zij was in het begin dezer eeuw grooter dan thans, doch onder Koning quot;Willem I is door de grensregeling met Pruissen van 26 Juni 1816 de zuiderstrook daarvan afgescheiden, bevattende de buurtsch. Klein-Netterden, Speelberg, Borghees en Leegmeer, en onder Koning Willem III het dorp Netterden, dat bij de wet van 1 September 1863 aan Gendringen is toegevoegd. Door eerstgemelden afstand verloor Gendringen een district van 379 inw. (in 1861 tot 472 toegenomen), en door den laatstgemelde eene bevolking van nagenoeg 500 zielen. De gem. is na deze verliezen ongeveer 8045 bund, groot, waarvan het grootste deel (het westen en midden) uit diluvisch zand, doch het overige (het oosten) uit rivierklei bestaat. De naam van Bergh is niet zonder reden aan deze streek gegeven, daar zij de hoogste punten van het geheele Nederlandsch gebied ten oosten des IJssel's bevat. De Rijsberg is 81, de Montferland 88, de Hnl-zenberg 96 en de Hertenheuvel 105 el hoog. De gem. telde in 1822 4022 en in 1840 5067 inw., dat is vóór Netterden er van gescheiden werd, in 1865 5188, in 1870 5209. Bij de volkstelling van 1860 splitste de bevolking zich in 460 Ned.-Herv., 3 Waalsch-Herv., 1 Rem., 10 Ev.-Luth., 8 Episc., 5120 R.-Kath. en 93 Isr. Landbouw, veeteelt en handel in hout, granen en vee zijn de hoofdbronnen van welvaart. De gem. bevat het steedje 's Heerenberg, de dorpen Zeddam, Beek, Groot-Azewijn en Wijnbergen, de buurten Lengel, Stokkum, Vinkwijk, Vethui-zen, Kilder, Braamt en Klein-Azewijn, benevens het geh. Loerbeek.

Bergh, geh. in de Limb. gem. Wijlré.

Bergharen, of Burgharen, gem. in Gelderlatid, tusschen Bruten, Ewijk, Wijchen, Batenburg, Appeltern en Horssen, hebbende eene oppervlakte van 2106 bünd. Het middendeel, van het zuidoosten naar het noordwesten, heeft een heuvelachtigen zandbodem (diluvium), terwijl het

109

overige uit kleigrond bestaat. In 1822 had deze gem. 1339, in 1840 1431, in 1870 1544 inw. Bij de volkstelling van 1860 onderscheidde men hen in 105 Herv. en 1344 R -Kath., voor het meerendeel landbouwers. Intusschen is ook de veeteelt niet onbelangrijk. De gem. bevat .gt; dorpen: Bergharen, Hemen en Leur, en verder verstrooide woningen. Het dorp Bergharen telde in 1840 734 en in 1860 767 inw., doch de dorpskom zelve is veel kleiner, daar hier in 1860 slechts 276 zielen leefden. De Herv. kerk, de E. Kath. kerk en de school maken de hoofdgebouwen uit. Er zijn bevallige wandelwegen over welbebouwde hoogten en laagten, deels fraai met geboomte beplant.

Berghem, geh. in de Iamb. gem. Gulpen.

Bergherbosch, bergstreek en bosch in de Geld. gem. Bergh, meer dan 2000 bund, groot. De houtvesterij staat op den top van den hoogen en schilderaehtigen Montferland.

Berghuizen, geh. in de Geld. gem. Appeltern, bij Maas-Bommel.

Berghuizen, buurt in de Overijss. gem. Losser, in 1840 met 557, in 1860 met 624 inw.

Berghvrede, of Meursentoren, oude duifsteenen toren te Didam, die in 1609 werd afgebroken.

Bergsche-Broek, laag wei- en bouwland aan de zuidzijde van het Bergherbosch, in de Geld. gem. Bergh, 462 bund, groot.

Bergschenhoek, gem. in Z.-Holl., door Berkel, Bleiswijk, Zevenhuizen, Hillegersberg en Schiebroek ingesloten, en 1535 bund, groot. Vroeger geheel uit laag veen bestaande, heeft het thans door uitvening en het weder droog maken der achtergebleven plassen, een gunstigen kleibodem, die inzonderheid tot veeweiden, doch deels ook tot akkerland wordt gebruikt. In 1811, bij hare oprichting, had zij 700, in 1822 897, in 1840 1014 en in 1870 956 inw. Bij de volkstelling van 1860 waren de ingezetenen onderscheiden in 652 Herv., 1 Rem , 4 Chr.-Afg. en 338 R.-Kath.

Het d. Bergschenhoek, tot 1811 eene afdeeling van Hillegersberg, was tot het midden der 17de eeuw slechts een buurt. In 1658 bekwam het een eigen (Herv.) pred., en in 1696, na het verbranden der schuurkerk, een waardig kerkgebouw. De R.-Kath. kerk is eene stichting, die, naar het schijnt, van 1660 dagteekent. Deze oude kerk is echter in 1836 veel verfraaid. In I860 bevatte de dorpskom 486 bewoners.

Bergsche-Verlaat, geh. in de Z.-Holl. gem. Hillegersberg.

Bergsche-Veld, zuiderdeel van den Biesbosch.

Bergstraat, of Bergeind, buurt in de N.-Brab. gem. Geffen, in 1840 met 189, in 1860 met 147 inw.

Bergum, vijfde kanton van het arrond. Leeuwarden (Friesl.), bestaande uit de gem. Tietjerksteradeel en Achtkarspelen.

110

Bergum, kerk. ring der klassis Leeuwarden (Friesl.), bevattende de 16 gem.: Bergum, Bergumerheide, Boombergum-en-Korte-Hemmen, Zuid-en-Noord-Dragten, Dragster-Compagnie, Eernewoude, Garijp, Harde-garijp, Oenkerk-Giekerk-en-\Vijns, Oostermeer-en-Eestrum, Oudega-Nijega en-Opeinde, Oudkerk-en-Eoodkerk, Eottevalle, Rijperkerk, Suameer, Sua-woude-en-Tietjerk, die te zamen door 17 predik, bediend worden.

Sergum, d. in de Eriesche gem. Tietjerksteradeel, dat in de vijf wijken Bergunoerbnren of Groote-Buurt, Bergnmerdam, het Klooster, Nijestad en Noordermeer afgedeeld, in 1811 1244, in 1840 2327, in 1S70 3187 inw. telde, die van het aanpalend Bergumerheide, Kuikhorne en een deel van Veenwoudsterwal medegerekend. Er zijn 2 kerken, eene voor de Herv. cn eene voor de Christ.-Geref. Voorts vindt men er het gemeentehuis van Tietjerksteradeel, vele warmoezerijen en boomkweekerijen. In vorige eeuwen vond men er het Bergklooster, de staten Hillema en het Hooghuis, op welk laatste Meuno van Coehoorn zijn beroemde Vestingbomo schreef. Wegens de gunstige ligging aan drie straatwegen en een groot kanaal, zoowel als door de sierlijke huizen in de dorpsstraat, is het thans een even fraai als aanzienlijk dorp.

Sergumerheide, d., dat op de heide bij Bergum (Tietjerksteradeel) als buurt ontstaan, in 1850 door het bouwen eener Herv. kerk, bij een armhuis met school, doch vooral door het ontginnen van honderd bunders heide, van 1849 tot 1852 door Dr N. Ypey ondernomen, zijn tegenwoordig aanzien kreeg.

Bergmnermeer, meer in de Eriesche gem. Tietjerksteradeel, dat ongeveer 3 uren in omtrek heeft.

Beringen, buurt in de Limb. gem. Helden, in 1840 met 330, in 1860 mot 333 inw.

Berk (den), geh. in de N.-Brab. gem. Rucphen.

Berkdijk, buurt in de N.-Brab. gem Tilburg, in 1840 met 647, in 1860 met 741 inw.

Berkeindje, geh. in de N.-Brab. gem. Lierop.

Berkel, buurt in de Limb. gem. Horst, in 1840 met 535 inw.

Berkel, dorp in de N.-Brab. gem. Berkel-Enschot-en-Heukelom, dat reeds in 1240 onder den naam van Berde wordt vermeld. In 1840 had het 399, in 1860 409 inw. De R.-Kath. kerk was langen tijd slechts eene kapel.

Berkel, dorp in de Z.-Holl. gem. Berkel-en-Rodenrijs, te midden van uitgeveende en weder droog gemaakte polders. Men telde er in 1840 binnen de bebouwde kom 339, in 1860 469 inw. Er zijn 3 kerken; eene Herv., eene Rem. en eene R.-Kath. De eerste bevat eene tombe der Heeren van Berkel.

Berkel, rivier, die op den Bavenberg in de Pruissische provincie Westphalen ontspringt, langs Coesfeld, Stadt-Lohn en Vreden loopt, bij Oldenkotte den Gelderschen bodem bereikt, en na de Slinge of Lebbinkbeek

Ill

opgenomen te hebben, te Zutphen in den IJssel valt. De rivier wordt voor kleine scheepjes bevaarbaar te Vreden, waar de haven juist beneden een waterval ligt. De Nederlandsche plaatsen aan de Berkel zijn Rekken, Eibergen, Borculo, Ijochem, Almen, Warnsveld en Zutphen.

Berkelaar, buurt in de Limb. gem. Echt, in 1840 met 276, in 1860 met 315 inw.

Berkel-Enschot-en-Heukelom, gem. in N.-Brab., tusschen Uden-hout, Oisterwijk, Moergestel, Hilvarenbeek en Tilburg. De grond, die 2082 bund, beslaat, is geheel uit diluvisch zand gevormd, met eenig moeras in het zuiden. In 1822 had deze gem. 886, in 1840 999, in 1870 1121 inw., die in laatstgenoemd jaar allen tot de R.-Kath. Kerk behoorden. Landbouw en veeteelt zijn genoegzaam de eenige middelen van bestaan. De gem. bevat de dorpen Berkel en Enschot, benevens de buurt Heukelom.

Berkel-en-Rodenrijs, gem. in Z-Holl., die, omringd door Zegwaard, Bleiswijk, Bergschenhoek, Schiebroek, Overschie, Vrijenban en Pijnacker, eene oppervlakte van 1967 bund, beslaat. Het grootste deel der gem. is laag veen, doch eenige streken, waarvan de veenstof door uitbaggering is weggevoerd, bestaan nu, na het droogmalen der achtergelaten plassen, uit kleigrond. In 1822 had deze gem. 1100, in 1840 1149, in 1870 1562 inw., die meest in de veeteelt en zuivelbereiding hun bestaan vinden. In 1860 onderscheidde de bevolking zich in 625 Herv., 6 Kem , 14 Chr.-Afg., 3 Ev.-Luth. en 726 R.-Kath. De gem. bevat, behalve het d. Berkel, den Voorafschenpolder, don Noordpolder, den Zuidpolder, den Westpolder en den Berkelschenpolder, van welke de beide laatsten zoogenaamde droogmakerijen zijn. De buurt van Berkel in de richting naar Zegwaard heet het Noordeinde, die naar de zijde van Overschie Rodenrijs of het Zuideinde. Een hoek in het zuidoosten, de Tempel, vormde tot 1855 eene afzonderlijke gemeente, die echter reeds sinds lang onbewoond was, en nog geene 11 bund, besloeg.

De hcerl. Berkel-en-Rodenrijs heeft tijdens Koning Filips aan de Heercn van Egmond, en van 1600 tot 1618 aan 's Lands Advocaat Joan van Oldenbarneveld toebehoord.

Berkelsche-Meer, meertje in de Z.-Holl. gem. Berkel, c. a.

Berkelsche-polder, pold. in de Z.-H. gem. Berkel c. a. en Pijnacker.

Berkenboach, geh. in de N.-Brab. gem. Oploo c. a.

Berkenrode, klein dorp, in de N.-Holl. gem. Heemstede, aan den straatweg tusschen Haarlem en Hillegom. Men vindt er de groote, schoone buitengoederen Oud-Berkenrode en Knapenbnrg, benevens eene R.-Kath. kerk, wier stichting van 1694 dagteekent. In 1822 had dit dorpje 65, in 1840 72, in 1850 61 inw. Het vormde tot 1857 eene zelfstandige gem. van 49 hnnd. oppervlakte, die bij de wet van 13 Juni van genoemd jaar bij Heemstede werd ingelijfd.

112

Berkenwoude, gem. in Z.-Holl., tusschen de gem. Stolwijk, Bergambacht, Lekkerkerk, Onderkerk-op den-IJssel en Gouderak, met eene oppervlakte van 1132 bund. De grond, geheel uit laag veen bestaande, dient schier bij uitsluiting tot wei- en hooilanden. Alleen zaait men op enkele perceelen hennep. In 1832 had deze gem. 41S, in 1840 484, in 1870 557 inw. Bij de volkstelling van 1860 vond men de ingezetenen onderscheiden in 515 Herv. en 24 R.-Kath.

Het d. Berkenwoude, of Berkoude, in het midden van den Krimpener-waard, bevatte in de dorpskom ten jare 1860 niet meer dan 171 inw. Er is eene Herv. kerk, die, in 1732 door den bliksem getroffen, in 1735 werd vernieuwd, en in 1833 nogmaals belangrijke herstellingen onderging. Men vindt in 1379 van Berkenwoude het eerst melding gemaakt.

Berkey, geh. in de N.-Brab. gem. Berkel-en-Milheeze.

Borkhey, voorm. d. in Z.-Holl. Het lag aan het strand tusschen Katwijk en Scheveningen, doch is vóór het midden der 17de eeuw, vermoedelijk door overstrooming, verdwenen. Twee duinvalleien in de nabuurschap voeren nog den naam van Groot- en Klein-Berkhey.

Berkhout, gem. in N.-Holland, tusschen Avenhorn, Ursem, Hensbroek, Obdam, Spanbroek, Wognum, Hoorn en de Zuiderzee, eene oppervlakte van 2571 bund, beslaande. De grond der gem. bestaat meest uit klei, doch in het uiterste westen ook uit veen. In 1822 had de gem. 1098, in 1840 1438, in 1870 2043 inw., zijnde de bevolking van 1860 onderscheiden in 1031 Herv., 11 Chr.-Afgesch., 1 Doopsg., 3 Herst.-Luth. en 768 R.-Kath., wier voornaamste bronnen van bestaan veeteelt en zuivelbereiding zijn. De gem. bevat de dorpen Berkhout en de Goorn, een deel van het dorp Spierdijk, de buurt Bobeldijk, de drooggemaakte plassen Baarsdorpermeer, Zuidermeer, Leekemeer en de Groote-Waal, benevens de geh. de Burg en de Hulk of Zeedijk.

Het d. Berkhout is ruim 500 el lang van het oosten naar het westen, bevattende in 1840 766, in 1860 908 inw. Het heeft eene Herv. kerk, die in 1841 met een orgel werd versierd.

Berkhout, pold. in de N.-Holl. gem. Berkhout, met 2004 bund, oppervlakte.

Berkmeer, voorm meer in N.-Holl , in 1636 drooggemaakt. Het is onder de gem. Heer-Hugowaard, Obdam en Opmeer verdeeld, en 267 bund, groot.

Berkmeerdijk, bunrt in de gem. Hensbroek, Obdam en Heer-Hugowaard, in 1S40 met 148 inw.

Berkt, of Lage-Berkt, buurt in de N.-Brab. gom. Bergeyk, in 1840 met 138, in 1860 met 120 inw.

Berkt, geh. in de N.-Brab. gem. Heesch.

Berkt, geh. in de N.-Brab. gem. Oerle.

113

Berkum, buurtschap in de Overijsselsche gem. Zwollerkerspel, in 1840 met 506, in 1860 met 602 inw. Zij is in den Veldhoek, den Poepenhoek, den Bruggenhoek en den Brinkhoek afgedeeld, van welken de derde de Ber-knmerbrug bevat, die door de stad Zwolle in 1451 over de quot;Vecht is gelegd.

Berlicum, d. in de N.-Brab. gem. Berlicum-en-Middelrode, bevallig aan de Aa gelegen. Het had in 1840 1192 inw. Men vindt er eene Herv. kerk, eene R.-K. kerk en vele schoone buitengoederen. In 1672 was er het hoofdkwartier van Turenne, in 1794 dat van den Hertog van York.

Berlicum-en-Middelrode, gem. in N.-Brab., omsloten door de gem. Rosmalen, Nuland, Heesch, Heeswijk, Schijndel en den Dongen. Hare oppervlakte van 2478 bunders, bestaat bijna geheel uit zandgrond, behalve langs de Aa, waar klei ligt. In 1822 had deze gem. 1854, in 1840 2383, in 1870 2575 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 2501 B.-Kath. en 70 Herv., wier voornaamste middel van bestaan de landbouw is. Behalve het d. Berlicum, bevat de gem. de buurten Middelrode, Assendelft, Loofaart en Doomhoek, een deel der buurt Kaathoven, benevens de geh. Hasselt, Veebeek, West-Kampen, Motven, Brand en Heikant.

Berlikum, tweede kanton van het arrondissement Leeuwarden, omvattende de beide gem. Menaldumadeel en het Bildt.

Berlikum, bij verkorting Belkum en Belsum genoemd, is een dorp in de Friesche gem. Menaldumadeel, in 1840 met 1310, in 1860 met 1640, in 1870 met 1813 inw. Oorspronkelijk aan de Middelzee gebouwd, bloeide Berlikum met het daarbij sinds ingelijfde Uitgong, ten tijde van Friesland's zelfstandigheid, door koophandel en scheepvaart, doch na het opslijken der Middelzee zijn landbouw, ooftkweekerij en veeteelt de hoofdbronnen der welvaart geworden. Van hier, dat de zeer uitgestrekte buurt, thans door schoone moestuinen is bezoomd, die vooral Leeuwarden van groenten en ooft voorzien. Er zijn in hot d. 2 kerken, eene fraaie Herv. koepelkerk en een Doopsgezind bedehuis. Oudtijds vond men er verscheidene staten, zooals Adelen, Eysinga, llemmema en Nyefenne, benevens den uithof Anikana van het klooster te Lidlum. In 1572 heeft Berlikum van de Spanjaarden en hunne tegenstanders veel leed ervaren.

Bern, geh. in de N.-Brab. gem. Herpt-en-Bem, met eenige overblijfselen der Premonstratenser abdij Bern, in 1134 door Heer Fulco van Bern gesticht, en in 1589 door de Spanjaarden afgebrand. Het geh. had in 1840 60 inw.

Bemisse, of Boraisss, water, dat thans onder Simonshaven aanvangt en naar de Maas bij Heenvliet voortloopt. Vroeger veel breeder en van grooter uitgestrektheid, scheidde het de eilanden Voorne en Pntten van elkander. Het was in den grafelijken tijd een voornaam vaarwater, en de tol te Geervliet eene belangrijke bron van 's Graven inkomsten.

Bemsche-Hoeven, geh. in de N.-13rab. gem. Loon-op-Zand.

Bernstorburen, geh. onder het Friesche d. Eauwerd (Eauwerderhem).

Berouw, of Polder-van-Berouw, pold. in de N.-Holl. gem. Uitgeest, ruim 16 bund, groot.

8

114

Berringveld, geh. in dc Geld. gem. Wisch.

Bersum, voorm. dorp in Groningen, door eene inbraak van den Dollard weggespoeld.

Beschilberg, of Bescheilberg, geh. in de Limb, gemeenten Sle-naken en Noordbeek. Het ligt aan den grooten weg van Maastricht naar Verviers, die hier steeds stijgende, op de Lniksche grens, tot 215 Ned. el boven den spiegel der zee verrijst.

Beschoot (het), kleine pold. in de N.-Holl. gem. Beets, onder Oudendijk.

Beslinga, voorm. state bij het Frieschc d. Friens.

Besoijen, gem. in N.-Brab., tusschen Drongelen, Waalwijk, Sprang en Capelle, groot 783 bnnd., en bevolkt in 1822 door 664, in 1840 door 1041 en in 1870 door 1160 inw. In de zuiderhelft bestaat de grond uit diluvisch zand, in de noorderhelft, langs het Oude-Maasje, uit klei. Landbouw, veeteelt en het fabriekmatig maken van schoenen zijn de voornaamste middelen van bestaan der ingezetenen, die zich in 1870 in 318 Herv., 1 Herst.-Luth., 833 E,-Kath. en 8 Isr. splitsten. Besoijen was in vorige eeuwen eene Holl. heerlijkheid, die in 1421 met den Zuid-Hollandschen-Waard overstroomde, doch gelukkig weder droog gelegd werd. Eerst sinds 20 Juli 1814 heeft zij bestendig tot N.-Brab. behoord.

Het dorp Besoijen heeft (doch op Waalwijkschen grond) eene Herv. kerk, wier stichting van 1612, uit het tijdperk van het twaalfjarig bestand, dagteekent. In vorige eeuwen stond er een kasteel der Heeren van Besoijen, waarvan in 't begin dezer eeuw nog geringe muurbrokken over waren. In 1840 telde de kom van Besoijen 993, in 1860 956 inw.

Besseburen, wijk van het Friesche d. Beetgum, met een Chr.-Geref. kerk. Administratief behoort deze wijk onder Menaldum.

Bessens, of Wieuwerder-Bosch, geh. bij het Friesche dorp Wieu-werd (Baarderadeel).

Best, gem. in N.-Brab., die, door Liempde, st.-Oedenrode, Son-en-Breugel, Woensel en Oirschot bepaald, eene oppervlakte beeft van 3010 bund. In het oosten liggen verscheidene moerassen, bestaande de grond overigens uit diluvisch zand, dat voor een deel tot akkers is ontgonnen, voor een deel nog uit heide bestaat. De meeste ingezetenen — in 1822 1736, in 1840 1903, in 1870 1928 — bestaan van landbouw en veeteelt. Het meerendeel behoort tot de R.-Kath. Kerk: men telde er namelijk op 1 Januari 1870 1920 E.-Kath. en 8 Herv. Het dorp Best ligt in het midden der gem. Verder bevat deze de buurten Verre-Best, Naaste-Best, do Vleut en Aarle.

Het d. Best bevat oene R.-Kath. kerk, volgens de overlevering in 1437 gebouwd ter plaatse van het huis, waar st.-Odulphus omstreeks den jare 806 was geboren. Er is een station van den spoorweg Boxtel-Eindhoven. Best had in 18(50 in de dorpskom, het Kerkeneind, alleen 299 inw.

115

Bestmen, of Besthmen, buurt ia de Overijsselsche gem. Ambt Ommen, met de havezathe Laar. Het had ia 1840 135, in 1860 158 inw.

Beswerd, geh. in de Gron. gem. Ezinge.

Bethesda, landgoed met geneeskundige inrichting in de Geld. gem. Kheden, te Laag-Soeren. Het is voor ongeveer twintig jaren opgericht door eenige voorstanders der natuur-geneeskunde, die door een waterkuur de gezondheid aan verschillende lijders pogen terug te geven. Daar bij Bethesda vele heldere bronnen vlieten, is de plaats voor dit doel uitmuntend geschikt. Van Mei 1870 tot Mei 1871 werd het door 81 lijders bezocht, van welken 34 genezen terugkeerden, 25 aanmerkelijk waren gebeterd en 6 onder behandeling bleven.

Betlehem, geh. in de Gron. gem. Kantens, bij Rottum, waar reeds in 1291 eene vermaarde Benedictijner abdij bloeide, wier gebouwen in 1658 werden afgebroken en verkocht.

Betuwe, landstreek tusschen den Kijn en de Waal, van de scheiding dier stroomen tot in de nabuurschap van Tiel. Eene eeuw vóór Christus door de Batavieren bevolkt, wordt de gouw Batua het eerst in een geschrift van den Frankischen Koning Theodorik, omstreeks den jare 670, vermeld. In het westen paalde zij toen aan de gouw Teisterband. Evenals deze had zij in de middeleeuwen verschillende Heeren, die echter allengs aan de Graven van Gelder en Cleve leenplichtig werden. Naar het schijnt, was Dodewaard de eerste bezitting, die de Geldersche Graven in de Betuwe verwierven. Zij kregen er ook goederen, die vroeger aan Cleve hadden behoord, b. v. Kessen, dat in 1164 aan Cleve kwam, doch in 1385 door Hertog Eeinald werd verworven. Bij de verovering van Gelder door Keizer Karei V in 1543 behoorden de geheele Over- en Neder-Betuwe aan dit hertogdom, terwijl het Cleefsche gebied zich bepaalde tot het ambtmanschap Huissen, de heerlijkheid Huihuizen en het ambtmanschap Lobith. Deze 3 districten bleven aan Cleve, toen dit aan Pruissen kwam, en keerden ook aan dat Rijk, na de groote veranderingen in 1813 en 1814, terug. Eerst in 1816 zijn zij duurzaam onder dezelfde regeering als de Over- en Neder-Betuwe gekomen. Veranderingen, die de loop van den Rijn in de laatste eeuwen onderging, hebben Herwen, Aardt, Pannerden, Lobith, het Spijk en de Schenkenschans van de Betuwe gescheiden, ja naar aanleiding der grensregeling van 1816 Schenkenschans zelfs buiten het Nederlandsch gebied gebracht.

De Betuwe, door den Nieuwendijk in de Over- en Neder-Betuwe onderscheiden, ligt zeer laag, ten aanzien der Veluwe in het noorden, en den Hunnenberg in het zuiden. Ook kan het land slechts door zware dijken voor overstroomingen beveiligd worden. Nogtans is het eene aangename streek, omdat de meer verheven schoonheid van berg- of heuvellanden door den weelderigen groei van geboomte en veldvruchten wordt vergoed. De schoonste oorden der Betuwe zijn bij Bemmel en Doomenburg.

Beuckenswijk, buiten bij het Eriesche dorp Sondel (Gaasterland).

8*

116

Beugelskamp, landgoed in de Overijsselscbe gem. Denekamp.

Beugen, d. in de N.-Brab. gem. Bengen-en-Kijkevoort, in 1840 met 1052, in 1860 met 1049 inw. De B.-K. st.-Mariakerk, de eenige in het d., heeft een hoogen, zwaren toren. De oudste giftbrief, waarin Beugen wordt vermeld, is van 15 October 1294.

Beugen-en-Rijkevoort, gem. in N.-Brab., tusschen Osffelt, Haps, Wanroy, Boekei, Oploo en Boxmeer (N.-Brab.), en Gennep en Bergen (Limb.). Zij is 3474 bund, groot en bevat de d. Beugen en Kijkevoort, benevens de geb. Laageind, Papevoort, Tove en Walschot. Het aantal ingezetenen beliep in 1822 1437, in 1840 1515, in 1870 1543, die mee-rendeels in den landbouw hun bestaan vinden en allen tot de E.-K. Kerk behooren. Als tak der veeteelt wordt hier veel werk gemaakt van het fokken van gevogelte (ganzen, enz.) De grond bestaat uit zand. Een smalle strook klei ligt aaa de Maas. Op de grenzen van Boekei vindt men hoog veen.

Beukelspolder, pold. in de Zeeuwsche gem. Biervliet, in 1804 op den Braakman gewonnen, met de dijken 604 bund, groot.

Beukensgraoht, Overijsselsch diep, dat de Beulakcrwijde met het Meppelerdiep gemeenschap geeft. Aan het einde ligt het Beukenschut, de sluis, waardoor het diep in hel Meppelerdiep afwatert.

Beulake, voorm. d. in de Overijsselsche gem. Ambt-Vollenhove. Het was eene oude buurt, die in 1666 door het stichten eener Herv. kerk tot een dorp werd verheven. In de tweede helft der 18de eeuw ging het door het vergrooten der veenplassen geweldig achteruit. De laatste overblijfselen werden door de zeevloeden van 1775 en 1776 vernietigd.

Beulakerwijde, uitgestrekte veenplas in de Overijsselsche gemeenten Ambt-Vollenhove en Wanneperveen. Van de Belterwijde wordt dit water alleen door een voetpad gescheiden.

Beumershoek, geh. in de Overijsselsche gem. Kaalte.

Beuningen, gem. in Geld., tusschen Ewijk, Wijchen, Nijmegen en Valburg, welke laatste gem. door de Waal daarvan gescheiden wordt. Zij is groot 2069 bund, en heeft een vruchtbaren kleibodem. De bevolking bedroeg in 1822 1023, in 1840 1410, in 1870 1815 zielen. Zij bestond bij de volkstelling van 1860 uit 151 Herv. en 1462 K.-Katb. De gem. bevat de beide dorpen Beuningen en Weurt, benevens vele verstrooide woningen in de noorderhelft. In de zuiderhelft, de Hoeven en het Broek, zijn de woningen schaars. De landbouw maakt het hoofdbedrijf der ingezetenen uit.

Het d. Beuningen, aan de Koningstraat, ia wijd uiteen gebouwd. Het bevatte met de verstrooide huizen in de westerhelft der gem. in 1840 959, in 1860 1114 inwoners. De oude kerk behoorde sints de Herv. tot 1794 aan de Prot., sedert weder aan de K.-Katholieken. De tegenw. Herv. kerk is in 1821 uit liefdegiften der Nederl. Protestanten gebouwd. Oudtijds droeg dit d. den naam van Boningen.

117

Beuningen, buurtsch. in de Overijsselsehe frem. Lo«ser, aan de Dinkel, in 1840 met 699, in 1860 met 743 inw.

Beusbergen, geh. in de Overijsselsehe gem. Markelo.

Beusichem, gem. in Gelderland, die, door Culemborg, Bnurmalsen, Bnren, Maurik en Wijk-bij-Duurstede ingesloten, eene oppervlakte van 1586 bund, beslaat. De grond is klei, wordende de noordoostgrens der gem. door de Lek gevormd. Behalve in den landbouw, vinden de ingezetenen in den handel met paarden en ander vee, en in dien met land-vruchten middelen van bestaan. In 1822 telde Beusichem 1187, in 1840 1540, in 1870 1735 inw., terwijl bij de volkstelling van 1860 het aantal Herv. 1546, dat der Ev.-Luth. 2, dat der R.-Kath. 115, dat der Oud-Roomschen 6 en dat der Isr. 8 groot werd bevonden. Be gem. bevat twee dorpen, Beusichem en Zoelmond.

Het d. Beusichem, in 1840 met 1004, in 1860 met 989 inw., is eene fraaie, welgeb. plaats, met eene sierlijke Herv. kerk. Beusichem is zeer oud, want de kerk werd reeds in het midden der 10de eeuw verbouwd. Vroeger prijkte er het stamhuis der Heeren van Beusichem ofBosichem, uit wien ook de Heeren van Culemborg zijn voortgesproten. In de maand Juni wordt te Beusichem eene der belangrijkste paardenmarkten van Nederland gehouden.

Beusiehemmer-Veer, veer over de Lek, 20 min. ten noord-oosten van het d. Beusichem. In 1304 verloren Jan van Renesse, Arend van Benschop en nog eenige Hollandsche edelen, die tot de zamenzweerders tegen Graaf Floris V hadden behoord, er het leven, door het omslaan van de schouw.

Beusichemsche-Waard, polder in de Geld. gem, Beusichem, 100 bund, groot.

Bentenaken, geh. in de Limb. gem. Slenaken, in 1840 met 39, in 1860 met 87 inw.

Beuven, poel of meertje in de N.-Brab. gem. Lierop.

Beuzenberg, buurtsch. in de Overijsselsehe gem. Holten, in 1340 met 515, in 1860 met 513 inw.

Beveland, voormalig landschap in Zeeland, dat door de Znidvliet in 2 deelen werd gescheiden. In een brief van Keizer Otto 11 van 976 wordt het reeds genoemd. Tegenwoordig bestaat het uit het schiereiland Zuid-Beveland, dat in het oosten door een breeden dam aan K-Brab., en in het westen door een zoodanigen dam aan Walcheren is gehecht, en uit het eiland Noord-Beveland.

Beverbeek, stroompje in de Geld. gem. Angerlo en Doesborgh.

Bevermeer, buurtsch. in de Geld. gem. Angerlo, in 1840 met 95, in 1860 met 91 inw.

Bevershoek, pold. in de Z.-Holl. gem. 's Gravendeel, na 1600 bedijkt, 16 bund, groot.

118

Beversoord, 2 pold. in de Z.-Holl. gem. 's Gravendeel, tusschen 1632 en 1650 bedijkt, de eerste 41, de tweede nagenoeg 80 bund, groot.

Bevert (de), beekje in de Overijsselsche gem. den Ham, een sprankje van de Hammerbeek.

Bevervoorde, voorm. havezathe in de Geld. gem. Borculo.

Beverweerd, prachtige ridderhofstede in de Utr. gem. Werkhoven. Waarschijnlijk stond hier reeds in de eerste eeuwen onzer jaartelling een Romeinsche burg. Onder de bezitters telt men verscheidene leden van het Huis Nassau-Oranje. In 1835 is het op last van Hendrik Jacob Ca-rel Jan Baron van Heeckeren prachtig herbouwd.

Beverweerdsohe-polder, pold. in de Utr. gem. Werkhoven, 600 bund.

Beverweurde, of Bevervoorde, voorm. havezathe in de Overijss. gem. Weerselo. Roelof van Beverweurde, die dit kasteel in het midden der 15de eeuw bewoonde, stond bij Bisschop David van Boargondië in hoog aanzien. Hij ontving van dezen Kerkvoogd het kasteleinschap van Lage, het rentmeesterschap van Twenthe, het kasteleinschap van Blankenberg, en in 1460 den hove van Oldenzaal, de Bisschopshof geheeten.

Beverwijk, tweede kanton van het arr. Haarlem, bevattende de 8 gem. Beverwijk, Velzen, Castricnm, Uitgeest, Wijk-aan-Zee-en-Duin, Heemskerk, Krommenie, Assendelft.

Beverwijk, dek. van het bisdom Haarlem, bevattende de 11 gem. Akersloot, Assendelft, Beverwijk, Castricnm, Krommenie, Heemskerk, Limmen, Uitgeest, Velzen, Wijk-aan-Zee, Wormerveer.

Beverwijk, gem. in K-Holland, naar het westen en noorden bepaald door de gem. Wijk-aan-Zee-en-Duin, in het oosten door hot Wijkermeer en in het zuiden door Velzen, heeft, ofschoon weinig meer dan 200 bund, groot, in de westhelft een zandigen, in de oosthelft een kleiaehtigen bodem, waarin vruchtboomen, groenten en bloemen voortreffelijk tieren.

In 1822 had deze gem. 1826, in 1840 2255 en in 1870 3081 inw. Bij de volkstelling van i860 onderscheidde men hen in 880 Ned.-Herv., 1 Waalseh-Herv., 2 Rem., 5 Chr.-Afg., 32 Doopsgez., 106 Ev. Luth., 1561 R.-Kath., 96 Ned.-Isr., 1 Port. Isr. en 4 ongenoemden.

De gem. bevat de opene stad Beverwijk met haar naasten omtrek.

Deze stad is eene zeer oude plaats. Het goed Adrichem aldaar werd door Karei Martel aan Willebrord geschonken. In de nabuurschap daarvan ontstond de st.-Agathakerk, die ten gevolge van pelgrimaadjes derwaarts, aan het daarbij ontstane dorp den naam van Beverwijk (Beêvaartswijk) mededeelde. In 1298 bezat Beverwijk reeds stedelijke rechten, en in 1347 was het zoo aanzienlijk, dat het Amsterdam plechtig beloofde, „hare helpers te wesen in den twiste die zi hadde thegens die van Deventer.quot;

In 1519 is Beverwijk door Lange Pier, in 1572 en 1573 door de Spanjaarden uitgeplunderd. In 1799 was er het hoofdkw. van den Gener. Brune.

Beverwijk is fraai gebouwd. De hoofdstraat, die den naam van Bree-

119

straat voert, is 012 el lang, sierlijk met geboomte beplant en kan met de hoofdstraten van veel grootere steden in schoonheid wedijveren.

Het in 1775 vernieuwde Eaadhnis is onlangs door een geheel nieuw vervangen. De Herv. kerk is dnor eenige gedcnkteekenen versierd, waaronder do tombe van het geslacht Haringcarspel Decker uitmunt. Ook heeft zij een sierlijken toren van 62 el hoogte. De Doopsgezinde kerk is in 1765, de Luthersche in 1769 en de B.-Kath. in 1840 gesticht. De Isr. bijkerk staat ten oosten der Breestraat.

De haven, welke de Pijp wordt genoemd, was tot op de doorgraving van HolIand-op-zijn-Smalst erg verzand. Sedert echter is zij uitgediept en vormt nu het noordwestelijke uiteinde der spranken, die uit het Am-sterdamsch Noordzeekanaal worden afgeleid. Sedert 1 Mei 1867 is Beverwijk in het Nederlandsche spoorwegnet opgenomen.

Land- en tuinbouw maken het hoofdbedrijf der ingezetenen uit. Overigens zijn er enkele kleine fabrieken.

Bewesten-Blij, wester deel van den Zeeuwschen pold. Beoosten-en-Bewesten-Blij.

Bewesten-Eede-benoorden-Pietersdijk, pold. in de Zeeuwsche gemeenten Heille en Aardenburg, bedijkt in 1650, groot 955 bund.

Bewesten-Eede-bezuiden-Pietersdijk, pold., deels in de Zeeuwsche gemeenten Aardenburg, Heille en Eede, deels in België, bedijkt in 1650, groot voor het Ned. gedeelte 955 bund.

Bewesten-Heinoomsvaart, pold. in de Utr. gem. Wilnis, groot 169 bund.

Bewesten-het-Klelne-Roode-Zand, kleine pold. in de Z.-Holl. gem. Hendrik-Ido-Ambacht.

Bewesten-ter-Hofstede-polder, pold. in de Zeeuwsche gem. Be-tranchemcnt, bedijkt in 1541, groot 33 bund.

Bey (de), klein geh. bij het Friesche d. Augsbuur (Kollumerland c. a.).

Bezelerbeek, beekje in de Overijsselsche gemeenten Losser en Weerselo, een sprank der Bornsche-beek.

Bezworen-Kerf, westelijk deel van den Grooten-Uithoornschen polder, t. w. het gedeelte onder Aalsmeer.

Bielheimerbeek, sprank van de Aaltensche-beek, die beneden ter Borgh in den Ouden-IJssel valt.

Bieningen, of Grevelingen, stroom tusschen het Z.-Holl. eiland Goedereede-en-Overflakkee en het Zeeuwsche eiland Schouwen. Het ontvangt water uit het Krammer en ontlast zich door het Brouwershaven-sche-Gat in de Noordzee.

Bieren (de), geh. bij het Friesche d. Burgwerd CWonseradeel).

Bierkade, buurt van het N.-Iloll. steedje Schagen.

Bierlap, duinvallei in de Z -Holl. gem. Wassenaar.

120

Biert, d. in de Z.-Holl. gem. Geervliet, op Putten. Het had in den grafelijken tijd 2 kerken, en werd toen somwijlen Biervliet genoemd. In 1840 had het 69, in 1860 61 inw. Er is eene Herv. kerk.

Biert-en-Stompeit, voorm. gem. in Z.-Holland, die bij de wet van 11 Juli 1855 bij Geervliet is ingelijfd. Zij was 411 bund, groot, en had in 1822 72, in 1840 69 inw.

Biertsohe-polder, pold. op 't Z.-Holl. eiland Putten, groot 225 b.

Bierum, gem. in Gron.. tusschen de Eems, Delfzijl, Appingedam en 't Zandt, 4809 bund, groot, met een vetten kleibodem. Zij bestaat uit de d. Bierum, Godlinze , Holwierda, Krewerd, Losdorp en Spijk, de buurt Katmis, en de geh. Hoogwatum, Nansum, Klein-Wierum, Uiteinde, Ban-sum, Lutjeburen, Oldenklooster, Nyenklooster (ten deele), Arwerd, Tweehuizen en Vierhuizen, benevens een deel van den Oostpolder. In 1822 had zij 2184, in 1840 2792 en in 1870 3805 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 3219 Herv., 2 Ev.-Luth., 14 Doopsgez., 560 Chr.-Afgeseh., 5 R.-Kath. en 5 Isr. De landbouw is het hoofdbedrijf der ingezetenen.

Het d. Bierum, 1| u. ten noorden van Delfzijl, op onderscheidene wierden gelegen, bevatte in 1840 294 en in 1860 370 inw., zonder die van het daarbij behoorend Hoog-Watum en der verspreide woningen. Het heeft 2 kerken, een Herv. en een Chr.-Afg. Het behoort tot de oudste dorpen van Groningerland, aangezien Bisschop Herbert, die in 1138 tot Kerkvoogd van Utrecht werd benoemd, er het eerste levenslicht aanschouwde. Den 1 Nov. 1570 leed het veel door de Allerheiligenvloed. In 1590 werd het door de Staatschen uitgeplunderd, den 12 November 1686 weder door eene geweldige overstrooming geteisterd, en nog eens in den Kersavond van 1717.

Bierum, of Bierumertorp, geh. in de Friesche gem. West-Don-geradeel, bij Hantum.

Bierumen (de), de streek der 3 Friesche d. Oosterbierum, Sex-bierum en Pietersbierum (Barradeel).

Bierumerzijl, sluis in den Eemsdijk, te Bierum.

Biervliet, gem. in Zeeland, zuidwaarts van de Hont, westwaarts van de Braakman, noordwaarts van Philippine en oostwaarts van Hoofdplaat. In den grafelijken tijd was zij een eiland, dat door de Wijlingee, den Braakman, den Beveme en nog een diep (naar de zuidzijde) van het overige Vlaanderen was gescheiden. In 1282 was dit eiland door bedijkingen aan den vasten wal gehecht, doch door den vloed van 16 Nov. 1377 tot kleiner gedaante teruggebracht. Door vloeden in 1404, 1440 en 1447 werd het telkens weder enger beperkt. Eindelijk bleef van de geheele uitgestrektheid weinig meer dan het grondvlak der stad Biervliet over. De Geertraidapolder en de Kleine-Zoutepolder werden waarschijnlijk in de 16de eeuw bedijkt. De Oranjepolder is in 1618, de Ameliapolder en de Groote-Zoutpolder in 1639, de Annapolder en de Mariapolder in 1666, de Helenapolder in 1691, de st.-Pieterspolder in 1699, de Wilhelmina-

121

polder in 1775, de Magdalenapolder in 1780, de Beukelspolder in 1811, de Thomaespolder en de Paulinapolder in 1845 en de Elisabethpolder in 1865 ingedijkt. Een deel van den Nieuwe-Passgeulepolder (33 bund.) en een deel van den in 1847 bedijkten Angelinapolder (36 bund.) behooren mede tot de gem. Thans is zij, door zoo vele landaanwinningen, tot enne grootte van 3285 bund, gestegen.

De gem. telde in 1822 1353, in 1840 1860 en in 1870 1938 inw., in laatstgen. jaar onderscheiden in 1332 Herv., 2 Luth. en 604 R.-Kath.

Biervliet is een oude stad. Filips van den Elsass, Graaf van Vlaanderen, gaf in 1183 zijnen burgeren van Biervliet vrijdom van tollen door Vlaanderen, en in 1288 ontving de stad van Gravin Margaretba keuren. Daardoor steeg zij spoedig in aanzien en bezat welhaast 4 poorten, 2 parochiën, een nonnenklooster, een gasthuis en een schuttershof. Zij bloeide vooral door de haringvisscherij, welke tak van nijverheid door haar vooral werd uitgebreid, toen een harer inw., Willem Beukelsz., het haringkaken uitvond.

De Biervlieters namen een werkzaam deel aan de inneming van Kon-stantinopel in April 1204. In 1338 moesten zij zich aan van Artevelde overgeven, doch in 1384 en 1385 sloegen zij de Gentenaren, en in 1488 de Duitsche benden van Aartshertog Maximiliaan af. In 1572 werd de stad door de Vlissingers veroverd.

De stad zelve had in 1860 168 huizen en 874 inw. Nog in de vorige eeuw had zij wallen, zooals uit eene gravure van 1739 blijkt. Deze zijn echter in later tijd geslecht. Het gemeentehuis dagteekent van 1807. In de Herv. kerk is een glasraam met eene afbeelding van Willem Beukelsz. De R.-Kath. kerk in 1856 gesticht, werd in 1858 ingewijd.

De landbouw maakt het hoofdbedrijf der ingezetenen uit. In 1870 bedroeg de oogst 15,741 mud tarwe (op 477 bund.), 1960 mud rogge (op 70 bund.), 10,350 mud wintergarst (op 230 bund.), 4770 mud zomergarst (op 106 bund.), 9050 mud haver (op 181 bund.), 9200 mud boonen (op 36S bund.), 624 mud erwten (op 24 bund.), 18,000 mud aardappelen (op 90 bund.), 2,450,000 ned. pond suikerbiet (op 70 bund.), 1025 mud win-terkoolzaad (op 41 bund), 22,800 ned. pond gedolven meekrap (op 6 bund.), eene aanzienlijke hoeveelheid vlas (op 238 bund.), 1,085,000 ned. pond mangelwortels (op 31 bund.), 14,160 mud wortels (op 59 b.), eene groote hoeveelheid wikken (op 18 bund.) en 27,000 ned. pond klaverhooi (op 60 bund.) Het braakliggend land bedroeg toen 403 bund.

Bies, buurt in de Limb. gem. Schimmert, onmiddellijk sluitende aan het hoofddorp, in 1840 met 291, in 1860 met 318 inw. Van 1715 tot 1785 was over de oppermacht dezer buurt verschil tusschen de Vereenigde-Nederlanden en Oostenrijk, doch in laatstgenoemd jaar deed Keizer Jozef zijne aanspraken op haar te niet.

Biesbosch (de), waterplas vol eilanden in de provinciën Noord-Brab. en Znid-Holl. Tot in het begin van de 16de eeuw maakte dit een gedeelte uit van den Grooten-Zuid-Hollandschen quot;Waard, die bijna 7 geographische mijlen oppervlakte besloeg en door de Oude-Maas werd doorsneden. Maar

122

de vloed, die hier den 18 November 1421 de ontzettendste veranderingen te weeg bracht, en onder den naam van den Tweeden st.-Elizabethsvloed bekend is, overstelpte 72 parochiën van dezen waard, waarbij meer dan 100,000 menschen den dood vonden. Wel werden weder 38 dorpen door ijverige inspanning teruggewonnen, doch 34 waren voor altoos te gronde gegaan, t. w. Dordsmonde, de Mijl, Ledekerke, Poelwijk, Alloysen, Tol-loysen, Wey, Annekerke, Wolfbrantskerke, Cruyskerke, Merwede, Harde-werd, Crayestein, Giessenmonde, Houweningen, Werken, Almsteln, Eemde, Eemskerk en Almsvoet (ten noorden der Maas); Wienmonde, Aartswaard, Twintighoeven, Achthoeven, Weede, Wieldrecht, Teysselinkskerke, Al-monde, Dubbelmonde, Datmour, Hoekenesse, Standhaze en Kloosteroord (ten zuiden der Maas); en Aarnoutsbergen, waarvan men de ligging niet meer weet aan te wijzen. De stad Dordrecht lag naar alle zijden in het water. Een stuk dijk buiten de Rietdijksche poort was langen tijd de eenige wandeling, die de ingezetenen buiten de muren konden doen. Evenmin als de 38 dorpen, die teruggewonnen zijn, weder onmiddellijk na de ramp aan het water zijn onttrokken — dit was slechts met 16 het geval — evenmin is het grondgebied der 34 verdronkenen geheel door water bedekt gebleven. Van tijd tot tijd zijn verschillende aanwassen in den plas bekaad of bedijkt, en door het opkomen van platen de watervlakte binnen een kleineren omvang besloten. De eigenlijke Biesbosch bestaat nu uit vele grootere en kleinere eilanden, met breedere en smallere plassen en kreken daartusschen, waarvan een, die door kunstwerken wordt gevormd, de Nieuwe-Merwede, reeds de gedaante eener statige rivier heeft verkregen.

De eilanden in den Biesbosch behooren thans onder 8 gem.: t. w. Dordrecht, Dubbeldam en Sliedrecht in Z.-Holl., en Werkendam, de Werken-en-Sleeuwijk, Dussen, Made-en-Drimmelen en Zwaluwe (N.-Brab.)

Onder Dordrecht liggen de bedijkingen of bekade platen de Schram-polder, de Polder-van-Wijngaarden, de Staart, de Merwedepolder, de Oost-Merwedepolder, de Sionpolder, het Grensblok, de Groote-Rug, de Kleine-Rug, de Smaker, de Honderd-Morgen en eenige kleineren.

Onder Dubbeldam: de Tongplaat, met de daaraan verbonden Noordplaat en Zuidplaat, de Zwanenplaat, de Midden-EIsplaat, de Noorder-Elsplaat, de Zuider-Elsplaat, de Zuid-Springer, de Midden-Springer, de Noord-Springer, de Zwarte-Hoek, enz.

Onder Sliedrecht: Kraaijenstein, de Ronduit, de Kikvorsch- of Otterplaat, de Zuilespolder, de Helpolder, de Stededijk, Kort-en-Lang-Ambacht, de Ruigten-bezuiden-den-Perenboom, Tilborg of Grobbendonk, Aart-Eloyenbosch, de Louw-Simonswaard, de Hengstpolder, de Jongeneele-Ruigt, de Huiswaard, de Onde-Kat, de Nienwe-Kat, enz.

Onder Werkendam: de Welgelegenpolder, de Weren-over-de-Bakkers-kil, het Waardje, de Draaijer, de Nieuwepolder, de Dertien-Morgen, de Middelwaard, de Middelwaard-van-Bink (grootendeels), de Noord, de Beverhart, de Guldenwaard, de Kalverwaard, de Groeningwaard, de Gan-zenwaard, de Kooiwaard, de Eijerwaard, de Kleine-Eijerwaard, Klein-Donderzand, het Donderzand, de Steenen-Muur of Dooijemanswaard (groo-

133

tendeels), de Nicolaina- of Maria-polder, de Vogelenzang, de Kleine-Zalm, de Kroon, de Muggewaard, de Japewaard, de Kievitswaard, de Paulowna-polder, de Middelste-Kievitswaard, de Achterste-Kievitswaard, Happen-Hennip, de Hardenhoek, de Pannekoek, de Spieringplaat, de Jantjesplaat, de Ruitersplaat, enz.

Onder de Werken-en-Sleeuwijk: de Borcharenplaat, de Grienden, de Havermansgrienden, de Prikpolder, Weerenstein of Joachimsveld.

Onder Dussen: de Oude-Dooijemanswaard, de Steenen-Muur of Nienwe-Dooijemanswaard (ten deele), de Spiering- of Bloemplaat, de Nelis-Maanenwaard, de Middelwaard-van-Bink (ten deele), de Bruinhoeksche-Waard, de Kijfhoek, de Hennip, de Spits, het Pauluszand, het Janne-zand, enz.

Onder Made-en-Drimmelen: het Prins-Jannezand, de Oranjepolder, de Stee-van-Kloosteroord ¹), de Steenplaat, de Noordplaat-van-de-Steur, de Moordplaat, de Beneden-Dood of Bloemplaat, de Groote-Turfzak, de Groote-Felixpolder, de Kleine-Tnrfzak, de Lepelaar, de Plomp, het Mid-delste-Jannezand, het Benedenste-Jannezand, de st.-Jansplaat, de Hofmanplaat, de Oudeplaat, de Kimmen, de Heenplaat, de Gijster, de Jeneverplaat, de Toontjesplaat, de Spreeuwenhoek, de Hangmat, de Riet-Gijster, Moken-Holleken, de Amerplaat, de Amerpolder, de Biesgors-van-den-Amer, de Kruisvlaai, de Keizersdijk, de Elft, de Honderd-en-dertig, de Groeneplaat, de Noorderplaat, Maltha, de Petrnsplaat, de Vischplaat, de Catharinaplaat, de Lagehof, de Kleine-Hof, de Hoogehof, de Deeneplaat, de Vischplaat, de Koekoek, de Bol, enz.

Onder Zwaluwe: de Bovenste-Beversluis, de Deeneplaat (ten westen van de Nieuwe- M envcde), de Ruigteplaat, enz.

De breedste stroomen van den Biesboseh zijn, behalve de Nieuwe-Merwede en de Amer: het Zuid-Maartensgat, het Gat-van-Kielen, het Zuidgat. het Gat-van-de-Visschen, het Gat-van-den-Ham, het Spijkerboor, het Gat-van-Kampen, het Gat-van-de-Noorderklip, het Steurgat, het Gat-van-Lijnoorden, het Boomgat, de Bruine-Kil en de Bakkerskil.

Van den plas is betrekkelijk nog slechts weinii: over. Nogtans zijn de teruggewonnen oorden, voor zoo ver ze nog den naam van Biesboseh of 't Bergsche-Veld dragen, genoegzaam onbewoond. Alleen op zeer enkele platen 13 een boerenwoning, stulp of schuur gebouwd.

Siesekaden, buurt in de N.-Brab. gem. Zeelst, in 1840 met 108, in 1860 met 98 inw.

Biesen, pold. in de Z.-Holl. gem. Hagestein en Everdingen, 627 b. gr.

Biesheuvel, geh. in de X.-Brab. gem. Veen.

Biesheuvel, geh. in de N.-Brab. gem. Wijk-en-Aalburg.

Biesland, buurt in de Limb. gem. Oud-Vroenhoven, in 1840 met 245, in 1860 met 350 inw.

1

Veela! verkeerdelijk de Steen-v.m-Kloosteroord geschreven.

134

Biesland, heerl. en pold. in de Z.-Holl. gem. Vrijenban, 390 b. gr. In 1840 telde Biesland 20 inw.

Biessenbeek, beekje in de Overijsselsche gem. Losser, dat in den Dinkel valt.

Biesstraat (de), buurt in de N.-Brab. gem. Gilze-en-Rijen, in 1840 met 169 inw.

Biesstraat, buurt in de Limb. gem. Heytbuizen, in 1840 met 135, in 1860 met 87 inw.

Biest, buurt in de Limb. gem. Hilvarenbeek, in 1840 met 213, in I860 met 544 inw.

Biest, buurt in de Limb. gem. Weert, in 1840 met 279, in 1860 met 333 inw.

Biesterpolder, pold. in de Utr. gem. Schalkwijk, 103 bund, groot.

Biesum, of Biessum, buurt in de Gron. gem. Delfzijl, in 1840 met 107 inw.

Biezelinge. d. in de Zeeuwsche gem. Kapelle (Zuid-Beveland), met eene Herv. kerk. In 1840 had het 516, in 1860 583 inw.

Bij de stichting van dit dorp lag het aan de Biezelinge, een stroom, die in 1353 door het bedijken van den Simonspolder werd gesloten. De kerk was oorspronkelijk de kloosterkapel van het adellijk vrouwenconvent Jerusalem.

Biezenpolder, pold. in de Zeeuwsche gem. Eede, bedijkt in 1672, groot 434 bund. Binnen dezen polder zijn de gronden van het voorm. dorp st.-Baafs ingedijkt.

Biggekerke, gem. in Zeeland, uit de heerl. Biggekerke en Krommen-hoeke saamgesteld. Zij wordt in het zuidwesten bespoeld door de Noordzee en is naar de landzijde bepaald door Zoutelande, Melis-en-Mariakerke, Grijpskerke en Koudekerke. Hare grootte beloopt 942 bund., hare bevolking in 1822 415, in 1840 509 en in 1870 633 zielen. Men berekende in laatstgenoemd jaar het getal Herv. op 612, en dat der Chr.-Geref. op 21. De grond bestaat uit klei, klei met zand gemengd, en langs de zee (de duinzoom) uit alluvisch zand. Men oogstte er in 1870 3696 mud tarwe, 940 mud zomergarst, 560 mud boonen, 2132 mud erwten, 1236 mud 'stamboontjes, 13,156 mud aardappelen, 783 mud koolzaad en 9000

ned. pond klaverhooi.

Het d. Biggekerke, nagenoeg halverwege Vlissingen en Westkapelle, had tot 1433 een kasteel, dat toen op bevel van Graaf Filips I door de ingezetenen van Middelburg is geslecht. Het dorp is xeer oud, had in 1840 467 en in 1860 472 inw., van welken de helft woont binnen de kom der plaats en de helft in den omtrek, voor zoo ver de heerl. Biggekerke reikt.

125

Biggestart, geh. in de Gron. gem. Aduard, bij den Ham.

Bijlandsohe-Kanaal, gedeelte van den Rijn, van 1773 tot 1776 ten gevolge eener doorsnijding van den Bijlandschen-Waard gevormd. Het is 1900 el lang en 352 el breed, en maakt voor ⁵/₆ het gedeelte der grenslijn met Pruissen uit, voor zoover deze door den Eijn wordt gevormd. De ontwerpers van dit belangrijke kanaal, dat met het oogmerk om overstroomingen te voorkomen, werd gegraven, waren Christiaan Brunings en de Baron van Hugenpoth van Aerdt.

Bijlandsohe-Waard, bedijking in de Geld. gem. Herwen-en-Aerdt, groot 121 bund., meest rijswaarden. De polder ontleent zijn naam aan het kasteel Bijland, dat Willem Doys reeds in 1275 van den Graaf van Cleve in leen had, doth in het midden der ISde eeuw door den aandringenden Rijnstroom in een bouwval werd verkeerd en geheel vernield. De Bij-landsche-Waard is in 1816 door Pruissen aan Nederland afgestaan. De gronden van het huis Bijland, 170 morgen groot, liggen nog onder de Pruiss. gem. Keeken.

Bijleveld, waterschap in de prov. Utrecht, bevattende 2407 bund, onder de gem. Harmeien, Veldhuizen, Linschoten, Ysselstein en Vleuten, en door de Bijleveld uitwaterende op den Amstel.

Bijleveld (de), vaart, die in 1413 werd gedolven tot waterontlasting der polders van Reijerskop, Bijleveld, Achthoven en Mastwijk. Zij loopt van het d. Harmeien, door Kockengen, Wilnis en de Ronde-Veenen naar den Amstel. Door de Joostendammersluis beeft zij gemeenschap met de Heikoop.

Bijlmer (de), voorm. d., aan de noord-oostzijde van den Bijlmermeer, 10 uren van Gaasperdam. Het had slechts eene kapel, die in 1634 nog in wezen was, doch sedert zoo verviel, dat men ten tijde van Koning Willem I nauwelijks de grondslagen daarvan kon aanwijzen.

Bijlmerlanden (de), polderlanden ten zuiden van den Bijlmermeer, onder de gemeenten Weesperkarspel en Ouder-Amstel, en bestaande uit den Oost-Bijlmerpolder en West-Bijlmerpolder.

Bijlmermeer, voorm. waterplas, die met de omliggende landen door de Heeren van Amstel van het Bisdom Utrecht werd in leen gehouden en door den val dier Heeren aan Holland kwam. In of bij dit meer lag het Reigersbosch, waaruit genoemde Heeren en de Hollandsche Graven reigers kregen en hout lieten vellen.

Het Bijlmermeer werd tusschen 1622 en 1637 drooggemaakt, bij de nadering der Pranschen in 1672 ondergezet, vervolgens omstreeks 1678 op nieuw beverscht en in April 170i andermaal door eene overstrooming aan de golven hergeven. Sedert deed de stad Amsterdam daarin bagger storten, waardoor de buitenste randen allengs in moesvelden werden herschapen. Kindelijk is het Bijlmermeer van 1818 tot 1826 weder drooggemalen.

126

Bijlmermeer, onder het Fransche bestuur onder Weesp gebracht, werd onder Koning Willem 1 weêr eene zelfstandige gemeente, die 592 bund, groot was en in 1822 84, in 1840 180 en in 1847 191 inw. telde. Den 1 Januari 1848 is echter de Bijlmermeer bij de gem. Weespercarspel ingelijfd.

In 1177 en vervolgens komt Bijlmermeer onder den naam van Ben-delmerbruc voor.

Bijloop (dB), stroompje in de N.-Brab. gemeenten Zundert, Eijsber-gen en Princenhage, dat in de Aa valt.

Sijma, landgoed in de Gron. gem. Oldekerk, zuidwaarts van de buurt Faan, weshalve het oudtijds het Huis te Faan werd genoemd. Aan dit huis hecht zich eene sombere herinnering, daar Rudolf de Mepsche, Heer van Faan, welke dit huis in 1725 stichtte, er in 1731 meer dan vier-en-twintig menschen op eene gruwelijke wijze liet pijnigen, om hen tot bekentenis te brengen van een misdrijf, dat waarschijnlijk velen niet begaan hebben. Zij werden den 24 September daaraanvolgende ten gevolge der afgedwongen bekentenis gevonnisd en zeer wreed gestraft. Een-en-twintig hunner werden ter dood gebracht, van welken drie door het blakeren van vlammen.

Bijmerwaard, of Beimerwaard, pold. in de Geld. gem. Ehcden, groot 188 bund., deel uitmakende van den Ellekomschen-Waard.

Bljssel, buurtschap aan de Zuiderzee, in de gem. Doornspijk, in Hoog-Bijssel en Laag-Bijssel afgedeeld.

Bijstein, adell. h. in de Geld. gem. Putten.

Bijster, beekje in de N.-Brab. gem. Roosendaal, een sprankje van de l/oozebeek.

Bijsteren, geh. in de Geld. gem. Putten.

Bijsters (de), polderland in de N.-Brab. gem. Waspik en 'sGravemoer.

Bijsterveld, geh. met een fraai kasteel in de N.-Brab. gem. Oirschot.

Bij Ster veld, buurt in de N.-Brab. gem. Helmond, in 1840 met 409 inw.

Bijvang (de), buiten in de Geld. gem. Bergh.

Bikkerspolder, pold. in de Utr. gem. Bunschoten, 463 bund, groot.

Bilderdam, buurt, vroeger een deel der voorm. gem. Kalslagen, in 1854 bij Leimuiden gevoegd, en sints 1 Januari 1865 voor het noorder-deel onder de gem. Uithoorn gebracht. Zij had in 1S40 59 inw. De buurt is langs de Vecht gebouwd en behoort nu deels tot Noord-, deels tot Zuid-Holland, t. w. tot de gem. Uithoorn en Leimuiden. De Bilder-damsche sluizen, die de vaart op Amsterdam zeer belemmerden, zijn in 1824 weggebroken.

Bilderdammerlaan, weg tusschen Kalslagen en Bilderdam, dienende tot waterkeering tusschen Amstelland en Rijnland,

Bildt, gem. in Friesland, in het noorden door de Wadden en in het

127

westen door de Zuiderzee bespoeld, doch in het oosten door Ferwerdera-deel en Leeuwarderadeel, en in het zuiden door Menaldumadeel en Bar-radeel bepaald.

Vroeger lag hier de mond van de Middelzee, doch nadat deze boezem was opgeslijkt, ontstond ook hier land in plaats van zee. Eeeds in 1398 had deze landvorming eene aanmerkelijke uitgebreidheid bekomen, doch het duurde tot 1504, eer de bedijking werd aangevangen. De Hertogen Albrecht en George Saksen droegen tot het tot stand komen daarvan het meeste bij. George sloot in 1504 met 4 Hollandsche edelen uit het geslacht Oem van Wijngaarden of daaraan verwant eene overeenkomst, waarbij deze mannen op zich namen het land binnen elf jaren te bedijken en te ontginnen. In 1508 was het Bildt aan de zee onttrokken, doch de bedijkers hadden nog lang met vele moeiten te kampen. In 1579 werd het Bildt stem in den Staat gegeven, en tot in 1600 door het bedijken van het Nieuwe- en het Monnike-Bildt do uitgestrektheid aanmerkelijk vergroot. Nieuwe uitbreidingen vonden plaats in 1715 Cde West-Bildtpollen), en in 1754 (de Oost-Bildtpollen en de Noorderleeg). Het aanhechten van Ameland aan den vasten wal belooft verdere vergrootingen.

Tegenwoordig is het Bildt 7766 bund, groot, waarvan 47S3 het Oude-Bildt, 1494 het Nieuwe-Bildt, 96 het Nieuwe-Monnike-Bildt, 379 de quot;West-Bildtpollen, 107 de Oost-Bildtpollen en 127 de Koorderleeg uitmaken.

De grond is een vette klei, die, uitmuntend bebouwd, rijke vruchten voortbrengt.

De gem. is afgedeeld in 3 dorpen: st.-Anna-Parochie, st.-Jacobi-Paro-chie en L.-Vrouwe-Paroehie, doch bevat in geographisehen zin 4 dorpen, aangezien zij, buiten deze 3 dorpen, een vierde buurt met kerk (t. w. eene Doopsgezinde vermaning), Oude-Bildtzijl genoemd, bevat.

De bevolking beliep in 1744 3362, in 1811 4892, in 1S22 5528, in 1840 6729, in 1860 7801 en in 1870 8570 inw., voor laatstgenoemd jaar afgedeeld in 7902 Ned.-Herv., 1 Waalsch-Herv., 3 Evang.-Luth., 190 Doopsgez., 1 Rem., 449 Chr.-Ger. en 10 R.-Kath., terwijl van 14 de godsdienstige belijdenis niet was opgegeven.

Landbouw en veeteelt zijn de hoofdbedrijven der ingezetenen, terwijl als fabriekmatige inrichtingen weinig meer dan enkele kleine bierbrouwerijen en chicoreieesten bestaan. In 1870 beliep de oogst 21,456 mud tarwe (van 596 bund.), 2880 mud rogge (van 96 bund.), 25,550 mud wintergarst (van 511 bund.), 5320 mud zomergarst (van 133 bund.), 29,400 mud haver (van 490 bund.), 7650 mud boonen (van 225 buud), 6120 mud erwten (van 204 bund), 119,980 mud aardappelen (van 857 bund.), 4160 mud winterkoolzaad (van 104 bund.), 6725 mud kanariezaad (van 269 bund.), 4,060,000 mud chicorei (van 203 bund.), 539,650 mud vlas en 12,685 mud lijnzaad (van 1054 bund.), 144,000 ned. pond mangelwortels (van 6 bund.) en 65,250 ned. pond klaverhooi (van 145 bund.). De grootte van het gebraakt land beliep 29, die der kunstweiden 224, die van 't weiland 1122 en die van 't hooiland 755 bunders.

De veestapel bestond uit 1228 paarden, 3135 runderen, 2582 schapen, 43 bokken en geiten, 241 varkens.

128

Er zijn 3 Herv. kerken: te st.-Anna-Paroehie, st.-Jacobi-Parochie en L.-Vrouwe-Parochie, eene Doopsgez. kerk te Oude-Bildtzijl, en eene Chr.-Geref. kerk te st.-Anna-Parochie.

Scholen zijn in de 3 hoofdd., aan de Oude-Bildtzijl, aan den Nieuwen-Bildtdijk, in den Westhoek en den Oosthoek.

Bilgaard, geh. in de Friesehe gem. Leeuwarden, 20 min. ten n. van de stad.

Bilioen, prachtig landgoed in de Geld. gem. Eheden, bij Velp. Het hoofdgebouw, een sierlijk kasteel, met schoone vertrekken, versierd met voortbrengselen van allerlei kunst, ligt in een vijver, die door de bevalligste dreven wordt omringd. Reeds in den jare 1075 werd dit oud-adellijk verblijf, onder den naam van Bruoehe, vermeld. Na eeuwen in het bezit der Utrechtscbe Kerk geweest te zijn, kwam het in 1530 aan den Gelder-schen Hertog Karei van Egmond, die den naam van Broekerhof in Bouillon veranderde, waarvan de tegenwoordige benaming afstamt.

Bilioensche-Beek, beekje, dat, eenige kleine watervallen vormende, van de Zomp langs het kasteel Bilioen naar den Ussel loopt.

Billinghulzen, of Billenhuizen, noorderdeel van de buurt Billing-huizen-en-W aterop.

Billinghuizen-en-Waterop, buurt in de Limb. gem. Gulpen, in 1840 met 145 inw.

Bilt (de), gem. in Utrecht, die door de gem. Utrecht, Maartensdijk, Hilversum (N.-Holl.), Baarn, Zeist, Bnnnik en Houten wordt ingesloten en eene oppervlakte van 3042 bund, heeft. De grond is in het midden diluvisch zand, doch in het zuiden, langs den Krommen-Eijn, rivierklei. In 1822 had deze gem. 1047, in 1840 1529, in 1870 1964 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 1626 Ned.-Hen-., 6 Waalsch-Herv., I Angl., 11 Ev.-Luth., 3 Doopsgez., 2 Eem., 4 Chr.-Geref., 307 R.-Kath. en 4 Oud-Eoomschen. De landbouw is het voornaamste bedrijf der ingezetenen, benevens veeteelt en de voordeden, die uit het tijdelijk verblijf van eenige vermogende ingezetenen uit andere gem. op de buitenverblijven rondom de Bilt voortspruiten. Voorts vindt men in de kom der gem. eene voorname rijtuigfabriek met 50 werkl.

Het d. de Bilt ligt een klein uur ten oosten van Utrecht, aan de Biltstraat, die zoowel het eerste deel van den grooten weg naar Amersfoort als van dien naar Arnhem uitmaakt. Men telde aan de Bilt ten jare 1860 in de dorpskom 613 inw. Vroeger behoorde de Bilt kerkelijk ouder Utrecht. Er was vóór de Hervorming geen ander gewijd gebouw dan het st.-Petronella's-kapelletje. oen achtkante kolom met een daarop rustend heilig huisje, waarin eenig beeldwerk. Verder was in de nabijheid het adellijk vrouwenklooster Coe-lenberg. De tegenwoordige kerk, de eigendom der Hervormden, is in 1657 gesticht.

Aan de Bilt worden belangrijke paardenmarkten gehouden.

Bilt (de), fraai landgoed in de N.-Holl. gem. Velzen.

129

Biltkant, of Biltstraat, ged. der gem. Maartensdijk, dat tijdens de Republiek onder de Bilt behoorde. Het had in 1840 64, in 1860 65 inw.

Biltsche- of Zeister-Grift, watering in de gem. Zeyst, de Bilt en Utrecht, alleen voor kleine schuiten bevaarbaar.

Biltstraat, een der oudste straatwegen hier te Lande, loopende van de stad Utrecht naar het d. de Bilt, zijnde lang vóór 1433 bestraat. In 1S24 werd op dezen weg een fort aangelegd, dat in 1848 belangrijk is uitgebreid.

BiTwijk, pold. in de Z.-Holl. gem. Haastrecht, 200 bund, groot.

Binckhorst, adell. huis in de Z.-Holl. gem. Voorburg, aan den Haag-schcn-Vliet. Dit huis was reeds in 1076 bekend. Het werd in 1350 door Graaf Willem V en in 1359 door de Kabeljauwschgezindo Delftschen ingenomen.

Binckhorst-polder, pold. in de Z.-Holl. geni. Voorburg, 224 b. gr.

Binder en, buurt in de N.-Brab. gem. Helmond, in 1840 met 222 inw.

Binderij (de), geh. in dc Gron. gem. Termunten.

Binderseind, buurt in de N.-Brab. gem. Helmond, in 1840 met 694 inw.

Bingelrade, gem. in Limb., ingesloten door de gem. Oirsbeek, Merkelbeek, Schinveld, Jabeek (Limb.) en Hillensberg (Pruissen). Zij is groot 356 bund, en heeft een heuvelachtigen grond, die gevormd wordt door Limburgsche klei (klei, met mergel en zand). In 1822 had zij 340, in 1840 446 en in 1870 423 inw. Alle ingezetenen, die schier uitsluitend in den landbouw hun bestaan vinden, belijden den R.-K. godsdienst. Behalve het d. Bingelrade, bevat de gem. de buurt Raath, benevens do geh. Viel en Quabeek.

Het d. Bingelrade, oudtijds Bygenrooth en Bengenrooth, is klein van omtrek, daar het in 1840 100 en in 1S60 slechts SS inw. binnen de kom vereenigde. De R.-K. kerk maakt er het middelpunt van uit.

Bingerden, buurt in de Geld. gem. Angerlo, in 1840 met 202, in 1860 met 229 inw. Nevens de fraaie havezathe Bingerden neemt de in 1860 aangelegde grindweg van Doesborgh naar Zevenaar een begin. Er is hier eene sluis in den IJsseldijk.

Bingerdensohe-Overlaat, volgens kon. besluit van 18 Juli 1809 iiangelegd, reikt van de Lathumsche sluis tot do havezathe Bingerden, ter lengte van 1570 el. Zij dient om bij doorbraak van den Boven-Rijndijk het overstroomingswater op den IJssel te lossen.

Binnen-Ae, buurt in de Gron. gemeenten Nieuwolde en Termunten, in 1840 met 99 inw , van welken 80 in Termunten.

Binnen-Amstel, het zuider ged. van de rivier de Amstel, voor zoo ver deze binnen de stad Amsterdam is begrepen.

9

130

Binnen-Bijsters, pold. van 162 bund, in de N.-Brab. gem. Waspik.

Binnen-Bovenpolder-van-Srongelen, pold. ter grootte van 158 bnnd. in de N.-Brab. gem. Drongelen c. a.

Binnen-den-Tiendweg, pold. in de Z.-Holl. gem. Heukelom, groot 200 bund.

Binnen-de-Oude-Straat, pold. in de N.-Brab. gemeenten Capelle en Vrijhoeve-Capelle, ill bund, groot.

Binnendijksehe-Buitenveldertsche-polder, pold. in de N.-Holl. gemeenten Amsterdam en Nieuwer-Amstel, tot heden 1276 bnnd. groot. Deze polder wordt iets kleiner, daar thans (Januari 1872) door de gem. Amsterdam in het noordelijkst deel straten worden aangelegd.

Binnendijkaohe-Overscheensche-polder, pold. in de N.-Holl. gemeenten Naarden en Muiden, groot 280 bund.

Binnen-Ee, het deel van do Ee in Gron., dat langs Woldendorp loopt.

Binnengedijkte-polder-van-Naarden, pold. in de gem. Naarden, groot 164 bund.

Binnen-Gouw, pold. in de N.-Holl. gem. Broek-in-Waterland, groot 154 band.

Binnen-Heining, bekade polder, in de N.-Holl. gem. Sloten, 14 bund, groot.

Binnen-Heurne, buurt in de Geld. gem. Wisch, in 1840 met 435, in 1860 met 450 inw.

Binnen-Kijveland, pold. in de Z.-Holl. gem. Poortugaal.

Binnenland - van - Oost-en-WeBt-Barendrecht-en-Carnlsse,

pold. in de Z.-Holl. gem. Barendrecht, groot 753 bund.

Binnenland-van-Rhoon, pold. in de Z.-Holl. gem. Ehoon, groot 331 bund.

Binnen-Moerdijk, buurt in de N.-Brali. gem. Klundcrt, in 1840 met 280, in 1860 met 286 inw.

Binnendijksche-polder, pold. in de Utr. gem. Eemnes.

Binnengeesten, pold. in de N.-Holl. gem. Akersloot, groot 118 bund.

Binnengouw, of Binnenpolder, poli), in de N.-Holl. gemeenten Hoogwoud en Opmeer, groot 1008 bund.

Binnenland-van-Orten, of de Slagen, pold. in de N.-Brab. gem. 's Hertogenbosch, 238 bund, groot.

Binnenlandsche-polder, pold. in de Z.-Holl. gem. Moordrecht.

Binnen-Nes, pold. van 32 bund, in de Z-Holl. gem. Groot-Ammers.

Binnen-Omloop (de), pold. van 21 b. in de N -Brab. gein. Zwaluwe.

Binnenpolder-van-Achttienhoven, pold. in de Utr. gem. Achttienhoven.

131

Binnenpolder-van-Besoijen, pold. in do N.-Brab. gem. Besoijon, 542 bnnd. groot.

Binnenpolder-van-Cromvoirt, pold. in de N.-Brab. gem. Crom voirt, groot 155 bnnd.

Binnenpolder-van-Engelen, pold. in de N.-Brab. gem. Engelen, groot 49 bnnd.

Binnenpolder-van-Qeffen, pold. in de N.-Brab. gem. Geffen, groot 526 bnnd.

Binnenpolder-vau-Hedel, pold. in de Geld. gem. Hedel, groot 913 b.

Binnenpolder-van-Hedikhuizen, pold. in de N.-Brab. gem. Hedik-huizen, groot 492 bnnd.

Binnenpolder-van-Heenvliet, pold. in de Z.-Holl. gem. Heenvliet, groot 707 bnnd.

Binnenpolder-van-Hemert, pold. in dc Geld. gem. Neder-Hemert, groot 204 bnnd.

Binnenpolder-van-Langel, poldert, in de N.-Brab. gem. Dieden c. a.

Binnenpolder-van-Mijnden, pold. in de Utr. gem. Loosdrecht, 177 bnnd. groot.

Blnnenpolder-van-Nuland, pold. in de N.-Brab. gem. Nuland, groot 121 bnnd.

Binnenpolder-van-Over-Langel, poldert, in de N.-Br. gem. Herpen.

Blnnenpolder-van-Baamsdonk, pold. in de N.-Brab. gem. Eaams-donk, groot 102 bnnd.

Binnenpolder-van-Bosmalen, pold. in de N.-Brab. gem. Rosmalen, 1033 bund, groot.

Binnenpolder-van-Sprang, pold. in de N.-Brab. gemeenten Sprang en Capelle, groot 425 bund.

Binnenpolder-van-Velp, pold. in de N.-Brab. gem. Velp, groot 205 bunders.

Binnenpolder-van-Vlijmen, pold. in de N.-Brab. gem. Vlijmen, groot 703 bund.

Binnenpolder-van-Voorschoten, pold. in de Z.-Holl. gem. Voorschoten,

Binnenpolder-van-Vrijhoeven-Capelle, pold. in de N.-Brab. gom. Vrijboeven-Capelle, groet lfgt;4 bund.

Blnnenpolder-van-Waalwijk, pold. in de N.-Brab. gem. Waalwijk, groot 288 bund.

Binnenpolder-van-Zwammerdam, pold. in de Z-Holl. gem. Zwammerdam.

9*

132

Binnea-Spaarne, deel der riv. het Spaame, binnen de stad Haarlem.

Binnen-Thamer-polder, pold. van 212 bund, in de N.-Holl.

gem. Uithoorn.

Binnenwald, bosch in de Geld. gem. Groesbeek, 169 bund, groot.

Binnenwijzend, d. in do N.-Holl. gem. Westwoude, bestaande uit eene reeks boerenwoningen ter lengte van bijna 2000 cl langs den straatweg. Men telde er in 1840 200, in 1860 219 inw. Er is eene Herv. kerk. Eerst in 1459 kreeg Binnenwijzend eene kapel en niet vóór 1484 eene kerk. Landbouw en veefokkerij zijn er de middelen van bestaan.

Binnenwijzend, pold. van 340 bund, in de N.-Holl. gem. Westwoude.

Binnen-Zaan, ged. van de rivier de Zaan van haar oorsprong tot aan de sluizen te Zaandam.

Bird (de), waterloop beoosten het Friesche dorp Grouw, voerende naar de Wijde-Ee.

Birdaard, d. in de Friesche gem. Dantumadeel, op de zuidoostzijde der Ee, waarover hier een brug ligt, die het met eene buurt vereenigt, welke wel in geographischen, doch niet in admiDistratieven zin een deel van Birdaard uitmaakt. Dat deel ligt namelijk op den grond van Wanswerd, in Ferwerderadeel. In Birdaard, voor zoo ver het onder Dantumadeel behoort, waren in 1840, met de geh. Wijtsma, Toerle, Kolkhuizen en Old-brandweeren, 452 inw., wier aantal in 1870 tot 502 was toegenomen. Zij bestaan meest van zuivelbereiding en veefokkerij, waardoor zij een uilgebreiden handel in kaas en vleesch drijven. Te Birdaard onder Dantumadeel is eene Herv. kerk, te Birdaard onder Wanswerd eene kerk der Chr.-Gereformeerden. In vroegere tijden vond men er den staten Grcot-Wytsma, Klein-Wytsma en Stylsma.

Birk (de), buurt in do Utr. gem. Soest. Zij wordt wegens den zacht oprijzenden grond in de Lage-en Hooge-Birk afgedeeld. In 1840 telde men er 13G inw., wier aantal sedert een groote weg naar Soesterberg werd aangelegd, veel is vermeerderd. Men vindt aan de oostzijde het fraaie landgoed Birkhoven.

Birstum, geh. bij het Friesche d. Akkrum (Utingeradeel).

Bisschopsberg, heuvel of liever hoogelandrug in de Drenthsche gem. Havelte, in de richting van Havelte op Steenwijk, waar verscheidene bisschoppen als Heeren van Drenthe zijn gehuldigd.

Bisschop-Davids-grift, vaart op de grenzen van Gelderland en Utrecht bij Veenendaal. Zij werd in de 15de eeuw geiiolven. Hare verbreeding is meermalen, en niet het minst in onzen tijd, ter sprake gebracht.

Bisschopsgraaf, wetering of vaart tusschen Culemborg en Tricht, doch slechts zelden bevaarbaar. Deels draagt zij den naam van 't Meer.

Bisschopsdam, voorm. dijk in Wcsterwolde, in 1672 door Bisschop Bernhard van Galen aangelegd, om geschut naar Groningen te voeren. De dijk is echter weer te gronde gegaan in het Bourtangermoeras.

133

BiSSCbopSSChanS, voorm. schans in Overijssel bij Rouveen, in 1604 tegen de Miinstersclien opgeworpen, doch door deze Bisschoppelijken bij hun tweeden inval, den 13 Juni 1072, veroverd.

Bisschopsweg, weg in de Utr. gemeenten Baarn en Hoogland, in de richting van Eembrug naar Bunschoten.

Bisschopswetering, vaart in de Overijsselsche gem. Zwollerkerspel, IJsselmuiden, Grafhorst en Genemuiden, leidende door do polders 's Heerenbroek en Mastenbroek tot de Lntterzijl. Langs deze vaart breidt zich de buurtschap Bisschopswetering in Zwollerkerspel uit.

Bisterveld, geh. in de I/imb. gem. Ottersum.

Bittens, geh. onder het Friesche dorp Schettens (Wonseradeel).

Blaak (de), buurt in de Z.-Holl. gem. Heinenoord, in 1840 met 237, in 1860 met 175 inw.

Blaaksche-Dijk, of Blaaksen-Dijk, buurt in de Z.-Holl. gem. Mijusheerenland, in 1840 met 152, in 1860 met 144 inw.

Blaardorp, pold. in de Z.-Holl. gem. Nieuwerkerk-op-den-IJssel, 283 bund, groot.

Blaarthem, buurt in de N.-Brab. gem. Gestel-en-Blaarthem. Zij komt in een giftbrief aan de abdij te Postel in 1173 onder den naam Blartehem voor. In 1840 had zij 343 inw. Van hoogen ouderdom, was zij tot in het begin dezer eeuw een dorp. De kerk, door den storm in 9 Nov. 1800 vreeselijK geteisterd, waarbij de toren instortte, is sedert afgebroken en niet meer opgebouwd, ten gevolge waarvan Blaarthem nu het aanzien eener buurt heeft. Men vindt er iiet kasteel Blaarthem. Vroeger waren er ook de adellijke huizen der edelen van den Dijk en Suremondt. In 1543 is Blaarthem door de Gelderschen uitgeplunderd.

Blaasbalk, geh. in de N -Brab. gem. Rijswijk.

Blaauweburg, voorm. burg in de Groningsche gem. Winsum.

Blaauwekamerscbe-Uiterwaarden, uiterw. in de gem. Wapeningen, 45 bund, groot.

Blaauweband, geh. in de Overijsselsche gem. Wanneperveen.

Blaauwe-polder, pold. in de Z.-Holl. gem. Woubrugge.

Blaauwesluis, buurt in de N.-Brab. gem. Zevenbergen, op de grenzen van Zwaluwe, met 243 inw.

Blaauwesluis, geh. in de Geld. gem. Appeltere, met eene sluis aan den Maasdijk.

Blaauwesteen, heuvel in de Z.-Holl. gem. Goedereede.

Blaauwbuis, of Sensmeer, d. in de Friesche gem. Wymbritseradeel, in administratieven zin eene wijk van het dorp Westhem. Het ontleent zijn naam

134

van het uiterlijke aanzien eener E. K. Kerk, die er tijdens de Republiek gevestigd werd, en die met de pastorie door eene gracht was omgeven. De nieuwe R. K. Kerk aldaar is een groot, fraai gebouw. In 1840 telde men er 151 inw.

Blaauwkapel, ten deele versterkt dorp, in de Utr. gem. Maartensdijk. Vroeger Oostveeu geheeten, ontleent het zijn tegenwoordigen naam aan een kapelletje, onder aanroeping in st.-Lebuinus gesticht. Dit kapelletje is thans de Herv. Kerk. De vesting van het dorp dagteekent van 1818 en 1819, doch is iu 1847 tot 1850 uitgebreid. De woningen buiten deze wallen liggen aan den Voordorpschen-Dijk. In 1840 telde men er 267 en in I860 326 inw. Van deze waren in laatstgenoemd jaar 87 binnen de vesting en 239 daar buiten gevestigd.

Bladel, d. in de N,-Brab. gem. Bladel-en-Netersel, waar Karei de Eenvoudige Koning der Franken, op zijn aldaar gelegen hof, den 16 Juni 923, eenige goederen bij Egmond aan Graaf Dirk (van Holland) opdroeg. Het werd toen Bladella of Pladella geheeten. In 1784 maakte Keizer Josef aanspraak op dit dorp, omdat Hertogin Johanna van Brabant, den 26 Juli 1400 bepaalde, dat het van de Bossche-Meijerij zou gescheiden worden om aan het Kwartier in Antwerpen toe te behooren, welke bepaling echter geen gevolg schijnt gehad te hebben. Het d. zelf, of de kom om het Marktveld, is zeer klein, doch met eenige uithoeken telde het in 1860 379 inw. In 1688 en 1694 had dit d. veel van de Franschen te lijden. Er zijn 2 kerken, een voor de R.-Kath. en een voor de Herv. Er worden verscheidene paarden- en veulenmarkten gehouden.

Bladel-en-Netersel, gem. in N.-Brab., door de gem. Ooster-Wester-en-Midden-Beers, Hoogeloon, Eersel, Bergeyk, Reusel en Hooge-sn-Lage-Mierde ingesloten, met een zandigen grond (diluvium), en 3307 bund, groot. Zij had in 1822 1103, in 1840 1278, in 1860 1342 en in 1870 1583 inw., in het laatstgenoemd jaar onderscheiden in 1468 R -Kath., 105 Herv. en 10 Isr. De inw. bestaan meest van den landbouw, terwijl eenigen elders werk pogen te vinden, en enkelen zich met fabriekarbeid (brouwerij en leerlooierij) bezig houden.

Blankenberg, klein d. in de Z.-Holl. gem. Rozenburg, met eene Herv. Kerk, wier stichting van 1657 dagteekent.

Blankenburg, pold. in de Z.-Holl. gem. Rozenburg, 201 bund, groot, in 1508 bedijkt.

Blankenburg, fraai adell. landgoed in de Limb. gem. Heer-en-Ca-dier, in 1825 herbouwd.

Blankenham, gem. in Overijssel, langs hare zuidwestzijde door de Zuiderzee bespoeld, en verder bepaald door Kuinre (Ov.), West-Stellingwerf (Friesl.),01demarkt, Steenwijkerwold en Ambt-Vollenhove(Ov.j. Hare grootte beloopt 1694 bund., bestaande de grond langs de zee en de riv.deLinde

135

uit klei, doch overigens uit laag veen. In 1822 maakte zij nog een deel van Kuinre uit. In 1840 had Blankenham 282 en in 1870 436 inw., in laatstgenoemd jaar onderscheiden in 417 Herv., 6 Doopsgez. en 13 R.-Kath. De veefokkerij en veenderij zijn schier de eenige middelen van bestaan. Blankenham is eene dier gem., welke door den watervloed van 1825 het meest hebben geleden. Niet minder dan 28 menschen verloren toen op eene noodlottige wijze het leven.

Het d. Blankenham bestaat uit slechts 3 of 4 huizen met de Herv kerk, zoodat van eene kom eigenlijk geen sprake kan zijn.

Blankenweer, voorm. schans bij het Gron. dorp Noordlaren, ten jare 1400 door den ütrechtschen Bisschop Frederik van Blankenheim aangelegd.

Blarioum, gem. in N.-Holl., in het noordoosten door de Zuiderzee bepaald en verder ingesloten door Huizen, Hilversum, Laren (N.-Holl.) en Eemnes (ütr.). Zij heeft eene oppervlakte van 1003 bund., die langs de kust, waar de bodem klei is, uit weilanden, doch meer naar binnen, waar de grond uit diluvisch zand is gevormd, uit akkers, bosschen en heiden bestaan. Door de heuvelachtigheid van het zandige terrein is het landschap zeer schoon. De Tafelberg verrijst 25 Ned. el boven het vlak der zee. In 1822 telde de gem. 615, in 1840 787 en in 1870 965 inw. Zij splitsten zich bij de volkstelling van 1860 in 855 K.-Kath. en 35 Herv. Landbouw is het hoofdbedrijf der ingezetenen, doch ook do weverij van grove stoffen houdt vele handen bezig.

Het d. bevat eene Herv. en eene K.-Kath. kerk. Nabij het eerstgenoemd bedehuis wijst een grafzerk de laatste rustplaats aan van Johan Stachouwer, Heer van Schiermonnikoog. Het dorp leed den 26 Maart 1696 groote schade door een brand, die de Herv. kerk en 30 huizen vernielde.

Blaricummereng, kring van bebouwde akkers rondom het dorp Blaricum.

Blazekop-bewesten-het-Water, of West-Blazekop, pold. in de Zeeuwsche gem. Ovezaude, 71 bund, groot.

Blazekop-bezuiden-het-Water, of Zuid-Blazekop, pold. in de Zeeuwsche gem. Ovezande, 16 bund, groot.

Bleek, geh. in de N.-Brab. gem. Gemert.

Bleek (de), geh. in de Limb. gem. Grubbenvorst.

Bleek (de), riv, in N.-Brab., ontstaan door de vereeniging van den Alm met het Schansgat en den Gantel. Zij loopt uit in den Biesbosch.

Bleekmeer, drooggem. meer in de N.-Holl. gem. Haringkarspel, bedijkt in 1632, groot 81 bund.

Bleekwaard, pold. in de N.-Brab. gem. Emmikboven-en-Waardhuizen, groot 22 bund.

136

Blijenbeek, of Bliënbeek, buurt in de Limb. gem. Bergen, in 1860 met 83 inw. In dit geh. ligt, aan den grindweg van Afferden naar Goch, het vermaarde kasteel Blijenbeek of Bliënbeek, oorspronkelijk een Klt;;ulscb, en sedert 1528 een Geldersch leen. Het was ten jare 1405 de eigendom van Rntger van Alpen, van wien het toen in het bezit kwam van de Heeren Schenk van Nydeggen. Het bleef aan deze Guliksche familie, tot eene erfdochter het in 't begin der 1 Cde eeuw in het geslacht der van de Lippe's overbracht. Eerlang echter ontstond een strijd over het bezit tussclien de van der Lippe's en een anderen tak der Schenk's De vermaarde Schenk van Nydeggen, toen krijgsoverste in Spaanschen dienst, maakte er zich in 1579 met geweld meester van. In 1580 werd het slot door de Staatschen aangevallen, doch door de Spanjaarden voor Schenk behouden. Toen die overste echter zelf de Staatsche partij had omhelsd, zwichtte het den 25 Juni 1589 voor Marcus van Eijen, Markies de Var-rambon, Spaansch Stadhouder van Gelderland. In 1736 kwam het door erfrecht aan hetquot; geslacht der van Hoensbroek's.

Bleiswijk, gem. in Zuid-Holl., door Benthuizen, Moerkapelle, Zevenhuizen, Bergschenhoek, Berkel en Zegwaard ingesloten. Vroeger was de geheele oppervlakte laag veen, doch de turfstof uitgebaggerd zijnde, veranderde de bodem in veenplasscn, terwijl van het land niets overbleef dan eenige wegen met hunne naaste zoomen. In het begin der 18de eeuw werd een begin gemaakt om deze veenplassen in te dijken en droog te malen, welk werk vooral tusschen 1772 en 1782 met kracht werd voortgezet. Daardoor bestaan de tegenwoordige polders in Bleiswijk, t. w. de Overbuurtschepolder, de Hoekeindschepoldcr, de Klappolder, de Honderd-Veertig-Morgen, de Voorhoefsche-polder, de Achterhoefsche-polder, en de Achterste-polder, nu uit vruchtbare klei, die deels een aanzienlijken veestapel voeden, deels koren, vlas en andere marktproducten leveren. De gemeente is 2166 bund, groot. Zij telde in 1822 1131, in 1840 1472 en in 1870 1456 inw. Bij de volkstelling van 1840 waren deze onderscheiden in 1021 Herv., 10 Rem., 5 Christ.-Afg. (Christ.-Ger.), 1 Doops-gez., 7 Herst.-Luth. en 341 E.-Kath. De gem. bevat het d. Bleiswijk, en de buurt de Kruisweg. Reeds ten jare 1200 wordt zij vermeld als eene heerlijkheid, die toen aan Jakob van Wassenaar toebehoorde. In 1582 kwam zij aan de stad Rotterdam, door wier toedoen vooral de herschepping der veenplassen in akkers en weiden heeft plaats gehad.

Het d. Bleiswijk telde binnen de bebouwde kom ten jare 1860 621 inw. Men vindt er een zeer fraaie Herv. en een R.-K kerk. Vroeger vond men er ook een Rem. kerk. In 1469 werd Bleiswijk door Pilips van Brederode gebrandschat.

Bleiswij ksche-Meren, twee kleine meren ter helfte in de gem. Bleiswijk, ter helfte in Zevenhuizen (Z.-Holl.), door de Rotte gevormd.

Blerik, d. in do Limb. gem. Maasbree, met eene R.-Eatb. kerk. Het had in 1840 832, in 1800 857 inw. Het is van boegen ouderdom, daar hot den Romeinen, welke hier eene sterkte bezaten, onder den

137

naam van Bleriacum bekend was. In de 18de eeuw waren de herbergen in dit dorp een doorn in het oog der Staatsche bevelhebbers van het tegenoverliggende Venlo, omdat zich daar vele Pruissische wervers onthielden, die de soldaten in Nederlandsehen dienst maar al te vaak tot overloopen overhaalden. In September 1830 is er een urn vol gouden en zilveren Eomeiusche munten opgedolven. Tot de overige vondsten van dien aard behoort ook dat van een fraai geëmailleerd vrouwenbeeldje met kunstige druiventrossen en wijngaardloof versierd.

Blesdijke, d. in de Friesche gem. West Stellingwerf, dat met de onderhoorigheden, waaronder een deel der groote buurt de Blesse, in 1840 457, in 1860 609, in 1870 817 inw. had. Er is eene llerv. kerk, met stompen toren. In 1413 werd Blesdijke door de benden van den Utreehtschen Bisschop Frederik van Blankenheim in brand geschoten.

Bleskensgraaf, d. in de Z.-Holl. gem. Bleskensgraaf-en-Hofwegen. Het ligt op beide zijden van den Graafstroom, waarover hier eene brug voert. In 1860 had de kom van het d. 218 inw. Het eenige kerkgebouw alhier is dat der Hervormden. Vóór 1856 was Bleskensgraaf eene afzonderlijke gemeente, die in 1822 476, en in 1840 632 inw. telde. Zij was 1061 bund, groot.

Bleskensgraaf-en-Hofwegen, gem. in Z.-Holl, ingesloten door Streefkerk, Brandwijk, Molenaarsgraaf, Wijngaarden, Oud-Alblas en Nieuw-Lekkerland. Zij bestaat inbare tegenwoordige gedaante eerst sedert 1855, daar Hofwegen vóór dien tijd eene afzonderlijke gem. vormde. Zij is 1251 bunders groot, hare oppervlakte meest veen. Alleen in het uiterste noordoosten ligt klei. In 1870 had deze gem. 891 inw. Bij de volkstelling in 1860 behoorden al de inw., toen 825, tot de Herv. Kerk. Veeteelt is het voornaamste bedrijf der ingezetenen. Ook wordt er hennep gekweekt. Bleskensgraaf is een dorp. Hofwegen eene buurt.

Blesse (de), buurt aan den straatweg van Meppel naar Heerenveen en behoorende onder de Friesche dorpen Peperga en Blesdijke. Er worden 2 jaarmarkten gehouden. In 1810 woonden onder het behoor van Peperga 69, onder dat van Blesdijke 64 menschen.

Blesse (de), stroompje, dat van de Blessebuurt naar de Linde loopt. Aan de Blessebrug viel in 1672 een merkwaardig gevecht voor tusschen den Luitenant-Generaal Hans Willem van Aylva en een Fransch Markies.

Blessum, fraai, in het geboomte gelegen d. in de Friesche gem. Menal-dumadeel. Tot 1824 waren hier 2 kerken, eene Herv. en eene Doopsgezinde, waarvan nu nog alleen dc eerstgenoemde overig is. In vorige eeuwen vond men er de stins Wissema en de state Bingia. In 1840 had het 169, in 1860 156, en in 1870 mede 156 inw.

Bleyst (de), geh. in de N.-Brab. gem. Deurne.

Blija, d. in de Friesche gem. Ferwerderadeel, tellende met de buurt Vaardeburen en het geh. Tjesseburen in 1840 1040, in 1860 1071, in

138

1870 1192 inw., die den roem dragen het eerst de vlasteelt in Friesland ingevoerd te hebben. Er zijn 3 kerken, die der Herv., die der Doopsgez., en die der Chr.-Geref. Vroeger waren er verscheidene staten, als Sehel-tema, Monsma, Uneina en Aebinga.

Blijdenstede, of Blijdenstein, voorm. Benedictijnerabdij, aan Maria Magdalena gewijd, te Euinerwold, die vóór 1277 is gesticht en waarschijnlijk in het begin der 14de eeuw vernietigd. De Herv. kerk van Ruinenvold, eene der oudsten van Drenthe (daar zij reeJs in 1152 aanwezig was), staat te zelfder plaats. Uit dien hoofde wisselen voor het kerkdorp de namen Blijdenstede en Euinerwold met elkander af. In 1860 had Blijdenstede 24 inw.

Blijdorpsche-polder, pold. in de Z.-Holl. gem. Overschie, 304 bund. gr.

Blijenburg, heerl. in de gem. Utrecht, westwaarts van de Eidder-schapsvaart.

Blijerheide, buurt in de Limb. gem. Kerkrade, in 1840 met 505, in 1860 met 558 inw.

Blijham, d. in de Gron. gem. Wedde, in 1840 met 806, in 1860 met 851 inw. Of het ontstaan is ten gevolge der aanslibbingen van den Dollard, is onzeker, terwijl het buiten twijfel is, dat het vroeger meer noordelijk heeft gestaan. De tegenwoordige Herv. kerk dagteekent van 1783. De spitse toren staat afgescheiden van de kerk. Landbouw is het hoofdbedrijf der ingezetenen. In 1709, 1728, 1763, 1799 en 1825 heeft Blijham veel door overstroomingen geleden.

Blijham, geh. in de Gron. gem. Hoogezand.

Blijkpolder, pold. in de N,-H. gem. Nederhorst-den-Berg, 158 bund. gr.

Blijt (ter), of Terblijt, buurt in de Limb. gem. Berg-en-ter-Blijt, in 1840 met 130, in 1860 met 158 inw.

Blijverpolder, polderland in de Z.-Holl. gem. Alkemade.

Blikkenburg, voorm. ridderhofstad in de Utr. gem. Zeyst, in de 15de eeuw de eigendom der van Gaasbeek's, die het aan Bisschop David van Bourgondiê overdroegen. Het is sinds lang gesloopt.

Blikvaart (de), hoofdvaart van de Friesche gem. het Bildt.

Blinkert (de), hoog duin in de N.-Holl. gem. Bloemendaal, bij de herberg Kraantjelek.

Blitterswijk, d. in de Limb. gem. Meerloo, in 1840 met 444, in 1860 met 470 inw. Het bevat een oud kasteel, een E.-Kath. kerk, een E.-Kath. kapel en een Herv. kerk. Er is te dezer plaatse een voetveer over de Maas. De heerl. Blitterswijk werd bijna 300 jaren door de familie van Lijnden bezeten, waarna zij door een huwelijk aan het geslacht de Cocq van Haeften kwam. Het kasteel werd in Januari 1586 door den Graaf van Mansfeld met een troep Spanjaarden bezet.

139

Blodenburg, voorm. kasteel bij Zierikzee, dat spoorloos verdwenen schijnt. De Zierikzeeënaars hernamen het den 9den Maart 1304. op de Vlamingen.

Bloemenbeek, beekje in de Overijsselsehe gem. Losser, een sprank van den Dinkel.

Bloemendaal, gem. in N.-Holl., in het noordwesten door de Noordzee bespoeld en verder ingesloten door Zandvoort, Velzen, Schoten c. a., Haarlem, Heemstede en Bennebroek (N.-Holl.), en Hillegom en Noord-wijkerhout (Z.-Holl.). Zij heeft eene oppervlakte van 4039 bund., alles alluvisch zand (duinen en duingrond). In 1822 had zij 1502, in 1840 205 S, in 1870 3486 inw. Bij de volkstelling van 1860 onderscheidden deze zich in 1961 E.-Kath., 901 Ned.-Herv., 28 Waalsch-Heiv., 6 Rem., 17 Chr.-Afg., 30 Doopsg-, 82 Ev.-Luth., 10 Herst.-Luth., en 3 Anglik. De gem. is gevormd uit de voorm. ambachten Aalbrechtsberg of Bloemendaal, Tetterode of Overveen en de Vogelenzang. Zij bevat de d. Overveen, Bloemendaal en do Vogelenzang, het prov. krankzinnigengesticht Meerenberg en een groot aantal schoone, deels zeer uitgestrekte buitenverblijven, zoo als Elswoud, Mariënberg, Mariëndnin, Boekenrode, Kuilenberg, Vogelenzang, Woestduin, Bloemenheuvel, Lindcnheuvel, de Nachtegaal, de Beek, Sparrenheuvel, Duin-en-daal, Saxenburg, Aalbrechtsberg, Duinzigt, Bijduin, Hartelust en vele kleineren. Uit dien hoofde is het grootste deel der gem. een zeer schilderachtig oord, terwijl de bloei dezer streek voor een groot deel afhangt van de eigenaars dier buitengoederen, meeren-deels Amsterdammers, die er het schoone jaargetijde komen doorbrengen. Verdere bronnen van welvaart zijn bloemkweekerij, landbouw, veefokkerij en het linnenbleeken.

Het d. Bloemendaal bestaat uit twee deelen, waarvan het zuidelijke eene kleine siraat, het noordelijke een vierkant om de in 1636 gestichte Herv. kerk vormt. De afdeeling Bloemendaal, het noordelijkst derde deel der gem., had in 1840 587, in 1860 1265 inw.

Bloemendaal, pold. in Z.-Holl. bij Gouda, 1261 bund, groot.

Bloemendaal, pold. van 346 bund, in de N.-Brab. gem. Klundert.

Bloemendaal, pold. van 158 bund, in de Z.-Holl. gem. Vianen.

Bloemendaal, voorm. rechtsban aan de noordzijde van Amersfoort, in de 14de en 15de eeuwen deels binnen Amersfoort gebracht.

Bloemendaler-polder, pold. in de N.-Holl. gemeenten Weesp en Muiden, 415 bund, groot.

Bloemestein, voorm. kasteel bij de Geld. stad Culemborg.

Bloemhof, of Bloemgaarde, voorm. Premonstratenser-abdij bij het Gron. d. Wittewierum, omstreeks 1209 gesticht en in 1566 gesloopt.

Blois, voormalige heerl., bestaande uit de bannen van Krommenie en West-Zaan, waarschijnlijk uit de oude heerl. Zaanden gevormd.

140

Zij heeft haar naam ontvangen van Gnido do Chatillon, die, in 1891 wegens schulden zijn in Frankrijk gelegen graafschap Blois moetende verkoopen, den naam dier bezitting op zijne in Holland gelegene goederen overbracht. Later vormde Blois een baljuwschap, waarbij echter ook Wijk-aan-Zee-en-Duin en Spaarnewoude behoorden, terwijl de baljuw, tevens hoogschout vau Beverwijk, binnen die stede de hooge vierschaar spande.

Blokdijk, geh. in de N.-Holl. gem. Blokker,

Bloken (de), geh. in de Gron. gem. ten Boer.

Blokhoven, geh. in de Utr. gem. Schalkwijk, met de ridderhofstad Blokhoven.

Blokhovensche-polder, pold. in de Utr. gem. Schalkwijk, 374 b. gr.

Blokhuizen, geh. in de N.-Holl. gem. Oude-Niedorp en Haringkarspel.

Blokken (de), geh. onder het Friesche dorp Pingjum (Wonseradeel).

Blokker, gem. in N.-Holl., in het zuiden door de Zuiderzee (het Hoornsche-Hop) bespeeld, en verder ingesloten door Hoorn, Zwaag, Westwoud, Venhuizen en Schellinkhout. Zij beslaat 1384 bunders grond, waarvan de bodem door vruchtbare zeeklei is gevormd. In 1822 had zij 903, in 1840 1072, in 1870 1701 inw. Bij de volkstelling van 1860 onderscheidde men deze in 982 R.-Kath., 547 Herv. en 4 Doopsgez. Veeteelt, landbouw, warmoezierderij en ooftteelt zijn de hoofdbronnen van Blokker's bestaan. De gem. bevat de beide dorpen Ooster-Blokker en Wester-Blokker, de geh. de Bangert, Blokdijk en Lage weg, benevens de Bramsluis en Munnikei.

Blokland, buurt in de Utr. gem. Willeskop, vroeger eene afzonderlijke heerlijkheid, in 1840 met 142 inw.

Blokland, west. deel van Mijdrecht, door de Kromme -Mijdrecht van het overige deel der gem. afgescheiden. Vroeger tot Uithoorn behoorende, is het in 1811 bij Mijdrecht gevoegd. Het telde in 1840 27), in 1860 334 inw. De zuider- en westerdeelen, in de vorige eeuw uitgeveend, vormen nu een deel der droogmakerijen van Zevenhoven en Nieuwveen.

Blokland, pold. in de Geld. gem. Herwijnen, groot 59 bund.

Bloklandscbe-polder, pold. van 192 bund, in de Z.-Holl. gem. ter Aar.

Bloklandsche-polder, pold. in de Utr. gem. Bunschoten, 279 b. gr.

Bloklandsche-polder, pold. in de Utr. gem. Willeskop, 604 bund.

Blokpolder, pold. in de N.-Brab. gem. de Klundert en Zevenbergen, groot 115 bund.

Blokspolder, pold. in de Zeeuwsche gem. Groede, groot 53 bund., ingedijkt in 1613.

Blokweer, pold. in de Z.-Holl. gem. Alblasserdam, groot 275 bund.

Blokweeren, polderland in de gem. Edam.

141

Blokzijl. gem. in Overijssel, die naar alle zijden door de gem. Ambt-Vollenhove, waarvan zij lang een gedeelte uitmaakte, wordt ingesloten. Niets dan het steedje, of, gelijk doorgaans gezegd wordt, het vlek Blokzijl bevattende, is zij nog geene volle 16 bund, groot, wat haar, sedert in December 1864 de grenzen van Egmond-aan-Zee zijn uitgebreid, tot de kleinste gem. maakt van de Zeventien Nederlanden (Nederland, België en Luxemburg). Blokzijl dankt zijn ontstaan aan het graven van een kanaal van Muggenbeet naar de Zuiderzee dat op aansporing van Jan van Ligny, Graaf van Aremberg, omstreeks het midden der ICde eeuw werd gegraven. Ter plaatse waar dit kanaal den Zeedijk bereikte, werd eene sluis gelegd, die den naam van Groote-Zijl ontving, doch sedert als Blokzijl werd verdoopt, wellicht ten gevolge van daaraan gebezigde grondstoften (blokken hardsteen). De belegering van Steenwijk in 15S0 en lüSl gaf aanleiding dat Sonoy deze zijl, waarbij eene buurt met haven was ontstaan, versterkte, in den vorm van een onregelmati-gen zeshoekigen polygoon. Prins Maurits schonk Blokzijl den 18 Januari 1609 het recht om eene waag op te richten, en tien dagen later een wapenschild. Het kreeg toen ook eene afzonderlijke regeering, en den 1!) October 1672 van Prins Willem Hendrik van Nassau stads gerechtigheid. Onder het Fransch bestuur eene eigene mairie vormende, werd onder Koning Willem I Blokzijl weder met de nabuurschap hereenigd onder den naam van Vollenhove en-Blokzijl. Doch dit hield slechts weinige jaren stand. Blokzijl, in 1822 nog een deel der genoemde ver-eeniging, telde, tot eene zelfst. gemeente verheven, in 1840 1666 en in 1870 1722 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 1406 Herv., 6 Herst.-Luth., 181 Doopsgez., 3 Chr.-Geref., l'J R.-Kath. en 107 Isr. Scheepvaart, doorvoer cu handel zijn de hoofdbronnen der welvaart, waarbij de voordeden van enkele kleine fabrieken komen. Er zijn 3 openbare bedehuizen (eene Herv. en eene Doopsgez. kerk en eene synagoge). De in 16Ü'J gestichte Waag is in of omstreeks 182B afgebroken. Zij voerde een opschrift, dat van Blokzijl's snelle opkomst getuigenis geeft:

Blokzijl heeft meer schepen in getal Dan Overijssel heel en al.

De oude vestingwerken zijn verdwenen, doch het steedje, waarvan de havenkom een groot gedeelte beslaat, is door grachten van het omliggend platteland gescheiden. Blokzijl gaf zich, den 17 Juni 1673, aan do Miinsterschen over, doch was de eerste plaats die het vijandelijk juk afschudde. Met hulp van 450 Friezen werd het, na 4^ week in de macht des Bisschops geweest te zijn, door eigene kracht verlost (23 Aug.).

Bloemendaal, pold. in de Z.-IToll. gem. Meerkerk, 368 bund, groot.

Blommersdijk, 2 polders in de gem. Rotterdam, die door de Schie gescheiden, de namen van West-Blommersdijk (332 bund.) en Oost-Blcm-mersdijk (60 bund.) voeren.

Blondrok, binnengedijktu kreek in de Zeeuwsche gem. Waterlandkerkje.

142

Blois, buurt en heerl. in de Zeeuwsche gem. Zonnemaire, in 1840 met 45, in 1860 met 68 inw.

Blois-en-OUd-Bommenede, pold. in de Zeeuwsche gem. Zonnemaire, bedijkt in 1425, 252 bund, groot.

Bobeldijk, buurt in de N.-Holl. gemeenten Berkhout en Spanbroek, in 1S40 met 165 inw.

Bocholtz, gem. in Limburg, op de wester grenzen ingesloten door de gem. Wittem en Simpclveld (Ned.), en op de ooster door Horbach, Laurens-berg, Eichterich en Orsbach (Pruissen). Zij behoort tot de hoogste deelen des Lands, aangezien een der meest verheven punten 215 el boven het vlak der zee verrijst, en zelfs het laagste gedeelte meer dan 150 el hoog is. De grond bestaat uit Limb, klei, rustende op Maastrichtsch krijt. De grootte beloopt 852 bund. In 1822 had deze gem. 790, in 1840 1008, in I860 1167, en in 1870 1324 inw. Alle ingezetenen behooren tot do R.-Kath. Kerk. De landbouw is hun hoofdbezigheid. Voorts hebben zij kalkbranderij, brouwerij en branderij. Door de grensregeling van 1816 werd in 1817 eon deel van Richterieh met deze gem. vereenigd. Behalve het d. Bocholtz, bevat de gem. de geh. Stein of Steinstrasse, Bocholtzerheide en Broek, en de goh. Prikart en Banenheide.

Het d. Bocholtz ligt nauwelijks een kwartier van de Pruissisebe grens. Het had in I860, zonder de onderhoorigheden, 426 inw. In 1869 is er eene nieuwe kerk gebouwd. Naar het noordoosten ligt het kasteel Bongaard of Bongart, zijnde de Heeren van Bongart door huwelijk in het bezit der heerl. Bocholtz gekomen.

Bocholtzerheide, buurt in do Limb. gem. Bocholtz, in 1840 met 140, in 1860 met 221 inw.

Bodegraafsche-Meije, oostelijk deel van het d. de Meijein Z.-Holl.

Bodegraven, gem. in Z.-Holl., omringd door Zegveld (Utr.), en Rietveld, Waarder, Lange-Ruige-Weide, Zwammerdam, Aarlanderveen en Nieuwkoop (Z.-Holl.). Zij wordt door den Rijn doorsneden en door de Meije in het noord-oosten bepaald. Hare grootte beloopt 2569 hund., bestaande de grond in het zuiden uit klei, doch naar de zijde van Nieuwkoop en Zegveld uit laag veen. De bevolking bedroeg in 1S22 2119, in 1840 2374, in 1870 uit S051 inw. Bij de volkstelling van 1860 vond men 1757 Ned.-Herv., 2 Waalsch-Herv., 16 Rem., 174 Cbr.-Afg., 2 Doops-gez., 67 Ev.-Luth., I Herst.-Lulh., 761 R.-Kath., 1 Oud-R., 11 Isr. en 2 ongenoemden. Veeteelt en zuivelbereiding maken, nevens den landbouw, het hoofdbedrijf der ingezetenen uit. Er zijn echter ook enkele scheept timmerwerven en andere kleine fabriekmatige inrichtingen. Do gem. bevat verscheidene polders en, behalve het d. Bodegraven, een deel van de Meije, de buurt Nieuwerbrugge, de vesting de Wierikkerschans en verscheidene buitenplaatsen.

Het groote, aanzienlijke d. Bodegraven, oudtijds ook Bodelo, werd in of omstreeks 1018 door de Hollanders op den Graaf van Bodelo en zijne

143

medestanders, de Utrechtschen, veroverd, doch eerst ten tijde van Graaf rioris V voor goed met Holland vereenigd. In 1489 richtten de Hoek-schen er groote schade aan, evenals in 1507 en 1512 de Geldcrschen. In 1678 leed Bodegraven veel van de Franschen, die er vreeselijke gruwelen pleegden. Den 31 Mel en 1 Juni 1870 is het voor een groot deel eene prooi der vlammen geworden, die in de Bruggebuurt hare vernielingen aanvingen. De brand verleerde 140 huizen en inboedels, benevens do Luth. kerk, alles ter waarde van ruim 781,515 guldens. De groote sluis, die hier in den Rijn ligt, dient om het opperwater uit Rijnland te keeren. Er zijn kerken voor de Herv., de Luth. en de Chr.-Geref. Eene R.-Kath. kerk staat mede in het d., doch op een uithoek der gem. Zwammerdam.

Bodegraver-Vaart, vaart, uit den Rijn bij Bodegraven naar den IJssel binnen Gouda voerende.

Boede, wijk van het N.-Holl. dorp Andijk.

Eoede (ter), landhuis in de Zeeuwsche gem. Koudekerkc, dat aan het ter-Boede-Ambacht den naam heeft gegeven.

Boedelhof, havezathe in de Geld. gem. Gorssel.

Boeijink, geh. in de N.-Brab. gem. Roosendaal c. a.

Boeikoop, streek in de Z.-Holl. gemeenten Ileikoop-en-Boeikoop en Schoonrewoerd, bestaande uit den polder Neder-Boeikoop, groot 423 bund., en Over-Boeikoop, groot 301 bund.

Boelmeer, buurt in do N.-Brab. gem. Princenhage, in 1840 mot 89. in 1860 met 98 inw.

Boekei, gem. in N.-Erab., ingesloten door Uden, Wanroy, Beugen, Gemert en Erp. Zij heeft 3131 bund, oppervlakte en over het geheel zandgrond (diluvium). Alleen in het uiterste zuidwesten ligt een weinig klei, terwijl de oostgrens uit hoogveen (ten deele afgegraven) bestaat. In 1822 had dezo gem. 1U23, in 1840 2359, in 1870 2243 inw., allen tot de R.-Kath. Kerk behoorende. Landbouw en veeteelt maken het hoofdbedrijf der ingezetenen uit, zijnde rogge, haver, boekweit, aardappelen en vlas de hoofdproducten van den grond. Behalve het d. Boekei, bevat de gem. de buurt. Bovenstehuis, de Berkhoek, Peelstraat, Molenwijk, Zandhoek, Leurke, Neerbraakt, de Elzen en Peelsche Huis, benevens de Handelsche-Kluis.

Het d. Boekei, ook de Kerkstraat genoemd, bevat eene groote R.-K. kerk. Het had in 18fi0 in de kom 390 inw. In vroegere eeuwen heeft Boekei een deel van Uden uitgemaakt.

Boekei, buurt in de N.-Holl. gem. Akersloot, aan het Noord-IIol-landsch kanaal. Tijdens de oude Graven stond hier een adellijk slot, dat reeds sedert eeuwen verdwenen is. Zij had in 1840 60, in 1860 113 inw.

144

Boekelermeer, in 1580 drooggem. meer in de N.-Holl. gemeenten Heilo en Akersloot, groot 338 bund.

Boekelerpolder, pold. in de N.-HoU. gemeenten Heilo en Akersloot, groot 55 bund.

Boekelo, buurtsch. in de Overijsselsehe gem. Haaksbergen, in 1840 met 419 inw.

Boekelo, buurt in de Overijsselsehe gem. louneker, in 1840 met 433, in 1860 met 489 inw. De havczathe het Hof te Boekelo, in het begin der 17do eeuw eene bezitting der Ripperda's, was in 1817 nog een schoon huis.

Boekelosche-Beek, beek in Overijssel, die ook do namen van Hee-gerbeek en Rutbeek voert en in de Almelosche-Aa valt.

Boekenrode, fraai buiten in do N.-IIoll. gem. Bloemendaal.

Boekont, geb. in de N.-Biab. gem. Gemert.

Boeket, buurt in de Limb. gem. Nederweert, in 1840 met 171, in 1S60 met 134 inw.

Boeket, geh. bij het Friesehe d. Beuil (West-Stellingwerf).

Boekhorst, voorm. heerl., bevattende Noordwijkerhout, Hillegom, Lisse en Voorhout, in 1271 door Graaf Floris V aan Boudewijn van Noordwijk verkocht. Zij is in de 18de eeuw zeer verkleind en gesmaldeeld.

Boekhorst, geh. bij het Friesehe d. Oosterwolde (Oost-Stellingwerf).

Boekhorst (de), geh. in de Gron. gem. Vlagtwedde.

Boekhorst (do), landhuis in de Geld. gem. Rheden.

Boekhorst (de), havezathe in de Geld. gem. Laren.

Boelens, landgoed, in het Friesehe d. Olterterp (Opsterland).

Boelestein, ridderhofstede in de Utr. gem. Maarssen.

Boer, d. in de Friesehe gem. Franekeradeel, in 1840 met 93, in 1860 met 104, in 1870 met 115 inw. Het bevat eene Herv. kerk en was vroeger versierd door de state Elgersma.

Boer (de) buurt in de N.-Brab. gem. Mill-en-st.-Hubert, in 1840 met 29() inw.

Boer (ten), gem. in Gron., tusschen Steduin, Loppersum, Sloehteren, Noorddijk en Bedum, met eene oppervlakte van 5690 bund, en door hit Tiamsterdiep doorsneden. Het westen en het zuiden is klei, het oosten veengrond. In 1822 had dezo gom. 2468, in 1840 3113 en in 1870 4171 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 3130 Herv., 4 Ev.-Luth., 2^ Doopsgez., 989 Chr.-Afgeseh., 4 R.-Kath. en 16 Isr. De gom. bevat de d. ten Boer, Garraerwolde, Thesinge, Leilens, Wittewierum en Wolter-sum, de buurten ten Post en st.-Annen, benevens de geh. Bouwerschap.

145

Boltklapstreek, Dijkshorn, Lutjewolde, Immerwolde, Heidenschap, üovcn-Rijge, Achter-Thesing, Hemert, Kroddeburen, Blokum, Luddeweer, een gedeelte van Graauwendijk en meer dan 100 verspreide woningen.

Het d. ten Boer, in 1840 met 279, in 1860 met 297 imv. binnen do kom, ligt op den westoever van het Damstcrdiep. Het heeft eene Herv, kerk, die vroeger de kapel van een Benedictijner nonnenklooster is geweest en op eene hoogte staat. Ook heeft het eene kerk der Chr.-Ge-reformcerden.

Boerdam, geh. in de Gron. gem. Middelstnm.

Boerdijk, geh. in de N.-Holl. gem. Midwoud.

Boerdonk, buurt in de N.-Brab. gem. Erp, in 1S40 met 177, in 1860 met 254 inw. Vroeger stond er de st. Corneliuskapel.

Boerendiep, wijk aan het Stadskanaal (Gron.), onder de gemeente Onstwedde, in 1800 met 1571 inw.

Boerengors, polderland in de N.-Brab. gem. Nieuw-Vossemcer, 74 bunders groot.

Boerenstraat, of de Bel, buurt in de N.-Brab. gem. Etten-en-Leur.

Boerenstreek (de), geh. bij het Priesche d. Gaast (Wonseradeel).

Boerenstreek (de), buurt in de Gron. gem. de Leek, in 1840 met 134 inw.

Boetelo, of Boetele, buurt in de Overijsselsche gem. Kaalte, in 1840 met 213, in 1860 met 239 inw.

Boetzelaar, boerderij in de Zeeuwsche gem. Groede, waar in vorig eeuwen het kasteel Boetzelaar stond.

Boetelen, of Boven-Heuvel, geh. in de N.-Brab. gom. Eersel.

Boezempolder, pokl. van 107 bund, in de Z.-Holl. gem. Keeuwijk.

Bogt (de), geh. in de N.-Brab. gem. Steenbergen c. a.

Bok, geh. in de Limb. gem. Heerlen.

Bokend, of Boekend, buurt in de Limb. gem. Maasbree, in 1840 met 390, in 1860 met 337 inw.

Bokhoven, gem. in N.-Brab., door de Maas van do Geld. gem. Am-merzoden en Hedel gescheiden, en verder ingesloten door Hedikhuizen en Engelen. Zij is 323 bund, groot en bevat niets dan het d. Bokhoven. He grond, uit klei bestaande, ligt zeer laag, en wordt bijna geheel tot wei- en hooiland gebezigd. Slechts op enkele bunders worden aardappelen en haver aangekweekt. Jn 1822 had de gem. 196, in 1840 235, in 1870 276 inw. Alle ingezetenen belijden den R.-K. godsdienst. Bokhoven was oudtijds eene heerl., die, oorspronkelijk leenroerig aan Luik, den 16 Maart 1499 tot eene baronie of baanderheerlijkheid, en in 1640 door Keizer Ferdinand III tot een rijksgraafschap word verheven. Door de

10

14fi

Franschen in 1795 in bezit genomen, kwam dit graafschap in 1800 door transactie aan het Bataafsch-Gemoenebest.

Het d. Bokhoven bevat de ruime st.-Antoniuskerk, die met een schoon praalgraf van Engelbert van Jjiere cn zijne vrouw Helcne de Montmorency prijkt. Verder heeft zij een gedenksteen ter herinnering aan 15 personen, die door het omslaan eener schuit, den 7 Mei 1837, in de Dieze verdronken, en een grafsteen voor Franciscus Xaverius Verheijen, in leven griffier der Staten van Noord-Brabant. De kerkstichting dagteekent van 1396, nadat er reeds van 1363 tot 1396 een kapel was geweest. Vroeger was er ook een grafelijk kasteel.

Bokkengat, vaarwater in het Goereesche-Gat.

Bokkenpolder, pold. in de Z.-Holl. gem. Goedereede, aan den duin-voet, ongeveer 20 bund, groot.

Bokkum, geh. bij het Friesche d. Akkrum (ütingeradeel).

Bokkumermeer, meertje in de Friesche gem. Ütingeradeel.

Boksbergen, of Boxbergen, havezathe in de Overijsselschc gem. Olst, bij Wezepe, op 't einde der vorige eeuw door den Graaf von War-tensleben en vervolgens door zijne weduwe, de Gravin van Hogendorp, bewoond. Zij werd in 1581 door Rennenberg, en in 1585 door Over-ijsselsche en Geldersche burgers ingenomen.

Boks ven, poel in de K.-Brab. gem. Bergeyk, op do Belgische grens, uit welken poel de Groote-Beerse voortkomt.

Bokt, of het Boxt, buurt in de N.-Brab. gem. Son-en-Breugel, in 1860 met 125 inw.

Bokum, geh. in de Gron. gem. Kloosterburen.

Bolberg, buurt in de ÏT.-Brab. gem. Gilze-en-Rijen, in 1840 met 140 inw.

Bolenberg, geh. in de Limb. gem. Belfeld, in 1860 met 57 inw.

Bol-en-Eikberg, buurt in de N.-Brab. gem. Ginneken-en-Bavel, in 1840 met 174 en in 1860 met 158 inw,

Bolgerij, pold. in de Z.-IIoll. gem. Everdingen, groot 238 bund.

Bolgarijen (de), pold. in de Z.-Holl gem. Vianen, onderscheiden in Souden-Bolgarij en Leiden-Bolgarij, te zamen 393 bund, groot.

Bolkaar, geh. in de Overijsselsche gem. Lonneker.

Bolksbeek, beek, die bij Haarlo uit de Berkel komt cn onder Vcr-wolde in de Schipbeek valt. Zij vormt een deel der grenslijn tusschen Gelderland en Overijssel.

Bolkshoek, wijk der Overijsselsche gem. Ambt-Almelo, tellende met quot;Wateregge en Boomshoek in 1SG0 962 inw.

Bollendorp, geh. in de N.-Holl. gem. Eeilo, in 1840 met 66 inw.

147

Bollingweer, geh. aan de 1'casens, onder het Friesche d. Nijkcrk (Oost-Dongeradeel).

Bolnes, buurt in de Z.-Holl. gem. Eidderkerk, aan dc Maas, in 1840 met 537 inw.

Bolscherbeek, beek in het zuidoosten van Overijssel, die haar water door de Vlijbeek en Potlee naar de Regge voert.

Bolshuizen, geh. in de Gron. gem. Ezinge.

Bolst, geh. in de N.-Brab. gem. Erp, in 1840 met 79, in 1860 met 88 inw.

Bolsward, tweede kant. van het arrondissement Sneek (Friosl.), bevattende de 3 gem.: Bolsward, Wonseradeel en Hennaarderadeel.

Bolsward, ring der klassis praneker van de Herv. Kerk, bevattende de 10 gem.: Bolsward, Burgwerd-Hartwerd-en-Hichtum, Kubaard-en-Waaxens, Edens-en-Spannum, liOllum, Oosterend, Oosterlittens, Winsum-en-Baard, Wommels-en-Hidaard, Itens-en-Hennaard.

Bolsward, gem. in Friesland, palende in het zuidoosten aan Wym-britseradeel, doch overigens naar alle zijden door Wonseradeel ingesloten. Zij is 923 bund, groot en bevat, behalve de stad Bolsward, niet dan verspreide woningen in den zoogenoemden Klokslag. De grond, grootendeels door het opslijken der oude Middelzee ontstaan, bestaat geheel uit klei en wordt door vele vaarten doorsneden. In 1748 had Bolsward 2878, in 1811 3048, in 1822 3374, in 1840 4450, in 18G0 43S0, in 1870 4915 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 2950 Herv., 6 Ev.-Luth., 175 Doopsgez., 1 Rem., 95 Chr.-Ger., 1397 R.-Kath. en 85 Isr.

De zware kleigrond in den Klokslag bestaat genoegzaam geheel uit weiden, waar in 1870 93 paarden, lOS'J runderen, 610 schapen, 32 varkens, 6 bokken en geiten het noodige voedsel vonden. Vanhier dat vele burgers van den handel in vee en zuivelproducten bestaan, terwijl velen der overigen in het spinnen van sajet, in winkelnering en eenige inrichtingen van nijverheid hun bestaan vinden. De voornaamste fabrieken zijn potten- en pannenbakkerijen.

De stad Bolsward, die 22-J- bund, beslaat, is zeer ond, daar zij reeds in 't jaar 725 wordt genoemd. Destijds lag de plaats aan de Middelzee, waardoor zij een uitgestrekten handel kon drijven. Deze handel hield zelfs stand, nadat de golf, waaraan zij was gebouwd, opslijkte en in vruchtbare landen veranderde. De Bolswarders dolven een kanaal naar de Zuiderzee en breidden hunne betrekkingen met andere gewesten zoozeer uit, dat hunne woonstede in 1422 in de rij der Hanzesteden eene plaats verwierf.

De voornaamste historische herinneringen van Bolsward zijn: de inneming der stad door de Sehieringers in 1420; de brand van 25 April 1475, die door Albert Leidecker was gesticht en tweehonderd huizen vernielde; de veroveringen door de Sehieringers in 1494 en 1497; het beleg door de Gelderschen in 1514; de plundering door den Zwarten Hoop in 1514; het verraad der Gelderschen in 1516, waardoor de stad

10*

148

voor eene som vau 600 Emder guldens aan de Bourgondiërs werd overgeleverd; het binnenlaten der Geuzen op 27 Augustus 1572.

Bols ward heeft 2 Herv. kerken, eene Chr.-Ger. kerk, eene I/oopsgez. kerk, 2 R.-Kath. kerken en eene synagoge. Onder deze gebouwen munt de Groote- of Maartenskerk uit, ook wel Oldehove genoemd, van 1446 tot 1466 gebouwd en algemeen voor het grootste en schoonste bedehuis van Friesland gehouden. Bezienswaardig zijn daarin de fraaigesneden gestoelten, het kostbare orgel, de graven van vele ede'e Friezen en het in 1823 geplaatste gedenkteeken voor den Frieschen dichter Gijsbert Jacobs.

Het tweede Herv. bedehuis is de Kleine- of Broerenkerk, een overblijfsel van het vroegere Franciscanerklooster, waarin nog even als in het koor der Groote kerk, vele merkwaardige antieke banken van gesneden houtwerk worden gevonden.

Het Stadhuis van Bolsward, van 1614 tot 1618 gebouwd, munt door architectonisch schoon uit. Verdere bezienswaardige gebouwen zijn: het Gemeentehuis van quot;Wonseradeel, vroeger de state Hiddema; het st.-An-thonij-gast- of proveniershuis; het nieuwe Burgerweeshuis.

Bolsward heeft eene Latijnschc school en 6 lagere scholen.

Bolswarder-Vaart, trekvaart van Bolsward langs Burgwerd, Wom-mels, Edens, Baard en Lions naar Pyphorne aan de Harlingervaart. Zij vormt het grootste deel van den waterweg van Bolsward naar Leeuwarden.

Bolt, geh. in de N.-Brab. gem. Escharen.

Bolte, of Boltklapstreek, geh. in de Gron. gem. ten Boer.

Bolwerk, buurt in de Gron. gem. Appingedam, onder Tjamsweer, in 1860 met 260 inw.

Bomberg, geh. in de Limb. gem. Grubbenvorst.

Bommel (den), gem. in Zuid-Holland, op het eiland Overflakkee, reikende van het noorden naar het zuiden van het Haringvliet tot het Krammer. Naar het oosten paalt zij aan Ooltgensplaat, naar het westen aan Stad aan 't Haringvliet, Middelharnis en Oude-Tonge. Zij bestaat uit de polders: den Bommel, groot 790 bunders (in of kort na 1481 bedijkt); het oosterdeel — of ruim 350 bunders — van den Tille- of st. Sebastiaans-polder, (in 1515 bedijkt); den TJitslagpolder, groot 50 bunders (na 1515 aan de zee ontwoekerd); den Nieuwen-Blokpolder, 149 bunders (in 1523 bedijkt); de wester- en noorderdeelen van den Grooten-Blokpolder, te zamen meer dan 300 bunders (in 1600 gewonnen); den Molenpolder, van 29 bunders oppervlakte (in 1614 verkregen); den Krammerpolder, 122 bunders groot, (die van 1694 dagteekent); en het wester- en middeldeel van den in 1S06 gewonnen WOhelminapolder, beslaande ongeveer 120 bunders.

Met de gorzen en stranden is de geheele gem. 2085 bunders groot. De bodem bestaat uit vruchtbare zeeklei, weshalve het meeste land tot akkers is bewerkt. De landbouw is derhalve ook het hoofdbedrijf der ingezetenen, van welke men in 1822 866, in 1840 1306, in 1850 1308, in

U9

1870 1434 telde. Bij de volkstelling van 1SC0 was do bev. onderscheiden in 1012 Herv., 13 Chr.-Afg. (Chr.-Ger.), 1 Luth. en 325 R.-Kath. De Herv. maken sedert 1641 eene afzonderlijke gem. nit. De R. Katholieken parochiëeren te Achthuizen, onder Ooltgensplaat.

Het dorp den Bommel ligt uur oost ten zuiden van Sommelsdijk, aan eene haven die in het naburige Haringvliet uitloopt. De sluishaven dag-teekent van 1619, de Herv. kerk van 1647, de Polders-raadkamer van het begin der 18de eeuw, en de meestoof van 1731. Hot gemeentehuis werd in 1820 verkregen, inzonderheid door de bemoeiingen van Johannis Mijs, die in 1823 overleed. Er is ook eene goede gemeenteschool.

Den Bommel is meermalen door watervloeden geteisterd. De polder den Bommel werd overstroomd in Sopt. 1511, waarna hij bloof drijven tot 1526, in 1530 ten tweede en in Januari 1683 ten derde male.

Bommelerwaard, waard of door de Waal en Maas gevormd eiland in Geld., dat in de middeleeuwen een gedeelte van Teisterband vormde, doch in de 9de eeuw (ten deele althans) aan het Bisdom van Utrecht kwam. Waarschijnlijk werd het door do Bisschoppen in leen gegeven aan de Hertogen van Brabant, en door deze weder in achterleen aan do Gol-dersche Vorsten. Alleen het Huis te Loevenstoin kwam aan Holland.

Do oudste plaats van den Bommelerwaard is waarschijnlijk Rossum, waar reeds de P imeinen zich gevestigd hebben. Deze plaats komt onder den naam van Rothom in 670 voor. Van Aalst, Driel en Hedel wordt gewaagd in 814 of 815, van Niouwaal en Gameren in 1031, van Ammcr-zoden in 1050, van Zuilichem in 1196, van Bruchem in 1310, van Kerkwijk en Bolwijnen in 1321.

De Bommelerwaard, zeer laag gelegen, wordt door hoogo dijken beschermd en door den Meidijk in tweeën gescheiden, terwijl hij sinds 1853 door het loggen van oen dam met eene sluis aan Heorowaardon is verbonden. Vroeger was do Bommelerwaard groofer, doch door hot maken van twee afsnijdingen in de Maas, ton jare 1474 en 1481, zijn deelcn van Neder-Homert on Ammerzoden, aan hot vasteland van Ilousdon gehecht, die echter nog altoos in administratioven zin tot den Bommelerwaard blijven behooren. Loevenstoin is sedert 1812 daarmede voreonigd.

Als dijksdistrict is do Bommolerwaard-boven-den-Moidijk S818. en de Bommelorwaard-benodon-den-Mcidijk 1138 bund, groot, terwijl do uiterwaarden te zamon 1977 bund, beslaan. De Geldersohe waarden bij Ammerzoden zijn groot 150 on het eiland Neder-Homert ten zuiden der Maas 89 bunders.

De Bommelerwaard is dikwijls door overstroomingen geteisterd: die van Januari 1861 bracht eene schade van minstens IJ millioen aan.

Bommelsche-Wetering, wetering die bij do stad Zalt-Bommel begint en het water onder Bommel, Bruchem, Kerkwijk, Gameren en Nieuwaal naar do Maas afvoert.

Bommelskous, buurt in de Z.-H. gem. Klaaswaal en Z.-Beijerland.

Bommenede, noord. god. der Zeeuwseho gem. Zonnemairo, uit de

150

heerl. Bommenede cn Bloois samengesteld. Het was tot April 18C0 eene zelfstandige gemeente, die G90 band. groot, in 1822 door 362, in 1840 door 510, in 1860 door 438 ingezetenen werd bevolkt. Bij het vaststellen der wet die Bommenede's inlijving bij Zonnemaire beval, op 30 Dee. 18 64, was het getal der inwoners 420.

In deze afdeeling ligt de buurt Bommenede, in de onmiddellijke nabijheid van het d. Zonnemaire, terwijl men er ook de lustplaats Buiten-lust cn een meekrapfabriek vindt.

Bommenede behoorde oudtijds, toen nog uit schorren bestaande, tot de aan Holland verknochte heerlijkheid Voorne. Hertog Jan van Beijeren gaf, in zijne hoedanigheid van Heer van Voorne, die buitengronden in 1412 ter bedijking uit. Eerst door eene resolutie van Holland's Staten van September 1684 kwam dat oord, dat inmiddels door de watervloeden van 1 November 1570 en 26 Januari 1682 zeer veel had geleden, aan Zeeland.

Vroeger lag in de heerl. Bommenede een dorp van dien naam, noordwaarts in het thans bestaande geh. op eene plek welke thans door de golven wordt overdekt. In den oorlog met Spanje verkreeg dit Bommenede, doordien het met verschansingen werd omringd, de gedaante van eene stad, die echter door den watervloed van 1682 zoo werd geteisterd, dat niets meer dan de kerk overbleef. Te midden der golven staande, is eindelijk ook dat gebouw door het water verzwolgen. Het steedje had in 1575 twintig dagen achtereen een aanval der Spanjaarden manmoedig afgeslagen, doch toen de verdedigers tot slechts twee gezonde mannen waren ingekrompen, werd het door den vijand overweldigd.

Bommerig, geh. in de Limb. gem. Wittcm.

Bomsterzijl, voorm. sluis tusschen de Niezijl en de Kommerzijl, in het Westerkwartier van Groningen, waarbij tijdens den vrijheidskamp in de 16de eeuw eene schans lag, die in 1581 door de bezetting dapper tegen de Spanjaarden werd verdedigd.

Bonaventura, streek van den Hoekschen-Waard, de polders Kieuw-en-Oud-Bonavcntura bevattende.

Bonenburg, voornaam landgoed aan de zuidzijde van het Geld. dorp Heerde, waaraan de Bonenburgerbrug en Bonenburgersluis, de eerste over het Griftkanaal, de tweede in de genoemde vaart, hare namen ontleenen.

Bonersehans, of Boonersclians, geh. in de Gron. gem. Nieuwe-schans, aan het einde van den Hamdijk, ter plaatse waar door de Groningers in 1589 eene schans werd aangelegd.

Bong (de), geh. in de Limb. gem. Maasbree, in 1860 met 75 inw.

Bongaart, kasteel in de Limb. gem. Boeholtz.

Bongaart, kasteel in de Limb. gem. Wynandsrade.

Bongierd, geh. onder het Friesche d. Bozum (Baarderadeel).

Bonjahuizen, geh. onder het Friesche d. Idsegahuizen (Wonseradeel).

151

Bonkenhave, voorm. hav. in de Overijssolsche gem. Ambt Vollen-hove, in de 17lt;ie eeuw door de van Steenwijk's cn in de 18de door de Gansneb's genaamd Tengnagel bezeten.

Bonnen, buurt in de Drenthsche gem. Gieten, in 1811 met 157, in 1840 met 30G, in 1860 met 303 inw.

Bonnerveen, buurt in de Drenthsche gem. Gieten, in 1811 met 160, in 1840 met 308, in 1860 met 434 inw.

Bonrepas, zuidelijk deel der gem. Vlist, tusschen de Vlist en de prov. Utrecht. Het is tevens een polder van nagenoeg 300 bund, oppervlakte. Vroeger was het eeno afzonderlijke heerlijkheid, wier opbrengst, volgens de overlevering, door een enkel maal dat den eigenaar, de Graaf van Chatillon, gaf, werd verslonden. Van dit slechts door eene overlevering gestaafd feit zou de naam afkomstig zijn.

Bons, geh. onder het Friesche d. Ysbrechtum (Wymbritseradeel).

Bonsum, of Bansum, geh. in de Gron. gem. Bierum, eigenlijk een uithoek van het d. Holwierde.

Bontebok (de), geh. onder het Friesche d. Nijehorne (Schoterland).

Bontekoe, geh. in de Z.-Holl. gem. Pernis.

Bontepaal, wijk van het Z.-Holl. d. Alphen, van 's Molenaarsbrug tot aan de scheiding van Hazerswoude.

Bontepaal, dichtbebouwd grenspunt, met tolhek, der gemeente Botterdam en Delfshaven, aan den Schielandscheu dijk.

Boom (den), grensoord bij Aardenburg, deels onder de Zeeuwsche gem. st-Kruis, deels onder de Belg. geni. st. Margaretha (Oost-Vlaanderen).

Boomen, geh. in de N.-Brab. gem. Lierop.

Boomen (de), geh. in do N.-Holl. gcm. Oude-Niedorp.

Boomkreek, vischrijke kreek in de Zeeuwsche gem. st. Kruis.

Boomshoek, buurtsch. der gem. Ambt, Almelo. Zij telde met Rei-gerhofte, in 1840 334, in 1860 452 inw.

Boom vliet, water, de grens uitmakende tusschen de Z.-Holl. gem. Sommelsdijk en Melissant.

Boondijk, of Bonendijk, dijkaadje op Walcheren. Zij is ten jare 1372 verkregen en in 1390 verbeterd. Daardoor werd de West-Watering met do Zuid-Watering verbonden.

Bontepoort, geh. in de Geld. gem. Nijkerk.

Boonepolder, of Cornelis-Jansz .-Boonepolder, polder in de Zeeuwsche gemeenten Hoedekenskerke en 's Gravenpolder, die in 1622

152

overstroomde, sedert meermalen werd herwonnen en weder verloren, en het laatst ten jare 1825 weder is bedijkt. Vroeger van veel grooter uitgestrekt-lieid, heeft hij in zijn tegenwoordigen omvang 18 bnnd. oppervlakte.

Boonepolder, pold. in de Zeeuwsehe gem. Serooskerke (Walcheren).

Boonersluis, sluis in de Z.-Holl. gem. Maasland, dienende om het overtollige water van Delfland in de Maas te ontlasten.

Boonervliet, watering van Zouteveen naar de Boonersluis.

Boonhil, geh. in de X.-Brill), gem. Steenbergen.

Boord, (het), moerassige streek van 200 bund, in do N.-Brab. gem. Grassel.

Boorn, riv. in Friesland. Zij ontspringt tussehen Bakkeveen en Wilp, stroomt met zeer kronkelenden loop, onder den naam van Koningsdiep, langs de zuidelijke helling van den landrag, waarop Bcetsterzwaag en Beets ^zÜⁿ gebouwd, erlangt dan een wijd en diep bed, waardoor ze voor het benedenpand voor groote binnenschepen bevaarbaar is, en stroomt eindelijk langs Oldeboorn, Nes en Akkrum, naar de Oude-Schouw, waar zij door de Nieuwe-Wetering afvloeit in het Sneekermeer.

Boornbergum, d. in de rriesche gem. Smallingerland, in 1840 met 6G0, in 1860 met 845, in 1870 met 904 inw. Onder dit dorp beliooren de buurten de Wilgen, Goingahuizen en Smalle-Ee, wier bevolking onder bovenstaande opgaven is begrepen. Zonder deze buurten bad Boornbergum in 1840 328 inw. .Landbouw, veeteelt en veenderij zijn er de hoofdbronnen van bestaan. Er is eene Herv. kerk, die in de plaats staat van een bedehuis, dat in 1733 door het omvallen van den hooien stompen toren werd vernield.

Boornzwaag, buurt met dorpsrechten in de Friesche gem. Doniawer-stal, in 1840 met 68, in 1860 mot 75, in 1870 met 102 inw. Vroeger was het een d._f doch de kerk is reeds voor meer dan eene eeuw, wellicht reeds in den Bourgondischen tijd, gesloopt.

Boort, geh. in de N.-Brab. gem. Nuenen c. a.

Borculo, heerl. in Geld,, bevattende de gem. Borculo, Eibergen en Neede. De eerste Heer dien men vermeld vindt, was Hendrik van Borcke-loe, die in 1140 leefde. Henrica van Borculo liet deze heerlijkheid na aan hare zonen Godart en Heimerich van Borculo van Dooding-weerde, welke haar in 1397 aan Gijsbrecht van Bronkhorst verkochten. Gijsbert liet de heerl. na aan een neef, die haar in 1406 in het geheim aan den Bisschop van Miinster opdroeg, ofschoon het oppergebied en de leenplichtigheid sinds onheugelijke tijden aan den Hertog van Gelder hadden toebehoord. Uit dien hoofde wilde Bisschop Ernst van Miinster, uit den Huize Beijeren, bij den dood van Graaf Jodocus van Bronkhorst, in 1553, deze heerlijkheid tot zich nemen. Doch de Geldersche Staten gaven haar als een Zutphensch leen aan Graaf George van Limburg-Stirum, wiens gade

153

Je naaste bloedverwant was van den overleden eigenaar. Ofschoon het kamergerieht te Spiers het geschil daarover ontstaan, in 1C15 ten gunste der Geldersche Staten besliste, vernieuwde Bisschop Bcrnhard, uit den Huize van Galen, de Münstersche aanspraken in de tweede helft der 17e eeuw en poogde in 16G5 en 1672 de heerlijkheid door wapengeweld te bemachtigen. Hij slaagde er in, deze streek tijdelijk te bezetten maar bij den vrede van Cleve, in 1674, moest hij van zijn eisch afzien. In 1726 kwam Borculo door koop aan den Graaf van Flodorf-Wartensleben, vervolgens aan den Poolschen Prins Adam Czartorinski en eindelijk in 1777 aan Prins Willem V van Oranje-Nassau.

Borculo, voorm. hoofdschoutambt of district, dat onder het bewind van Koning Willem I opgericht, de schoutambten of gemeenten Borculo, Eibergen, Lichtevoorde en Neede omvatte.

Borculo, gem. in Geld., ingesloten door Laren, Ruurlo, Eibergen en Neede (Geld.), en Diepenheim en Markelo (Overijssel). Zij is 5408 bund, groot en bevat, behalve het steedje Borculo, de d. Geesteren, Gelselaar en Haarlo, benevens de buurtschappen Lemperhoek, Neder-Biel, Respelhoek. Kulsdom, Over-Biel, Eietelaar en Heuren. De grond bestaat meest uit diluvisch zand, doch aan de rivier de Berkel en hare zijtakken, de Slin-ge, de Blankenborgsche beek en de Bolksbeek, benevens aan de Schipbeek die de noorder grenzen nadert, liggen kleigronden. In 1822 had de gem. 3121 in 1840 4081, in 1870 5209 inw. Bij de volkstelling van 1860 waren de ingezetenen onderscheiden in 3560 Ned.-Herv., 1 Waalsch-Herv., 101 Chr.-Afg. (Chr.-Geref.), 11 Ev.-Luth., 281 E.-Kathol. en 99 Israelieten. De landbouw is hun hoofdbedrijf. Men oogstte er in 1870 810 mud tarwe, 13,024 mud rogge, 870 mud garst, 2883 mud haver, 2831 mud boekweit, 440 mud boonen, 96 mud envten, 361 mud stamboontjes, 30,030 mud aardappelen, 705 mud koolzaad, 7400 pond vlas. Men fokt er ook vee aan, zoo paarden, runderen, schapen en varkens als ganzen. Onder het Fransch bestuur, onder Koning Willem I en Willem II was op het Hof eene belangrijke stoeterij.

Het steedje Borculo, in een bocht van de Berkel gebouwd, had in 1840 12G7 en in 1800 1218 inw. Het werd in 1348 op last van Jan van Arkel, Bisschop van Utrecht, platgebrand, als zoenoffer voor het leed dat Heer Gijsbrecht van Bronkhorst der stad Goor had toegebracht. Vroeger was het Hof het voornaamste gebouw. Van de drie kerken behoort een den Herv., een den E.-Kathol. en een den Israelieten.

Borg (ter), geh. in de Gron. gem. Vlagtwedde.

Borg-Beuningen, hav. in de Overijsselsche gem. Losser, in de 17do eeuw door de van Twickel's, en in de 18de door de Sloet's en van Rechteren's bezeten.

Borgel, of Borgelo, buurtsch. in de Overijsselsche gem. Diepenveen, in 1840 met 156, in I860 met 338 inw. Het bevat de havezathe Borgel, die in de 16e eeuw aan de van Brienen's, in de 17e eeuw aan de van Haarsolto's en in de 18e eeuw aan de van Voerst's toebehoorde. Zij word

154

in de vorige eeuw voor drie vierden afgebroken, zoodat de huizing nu uit slechts een klein gebouw bestaat.

Borger, gem. in Drenthe, tusschen Gasselte, Rolde, Westerbork, Zweelo, Sleen en Odoorn (Drenthe), Onstwedde en Wildervank (Groningen). Op eene oppervlakte van 13,035 bund., telde zij in 18111177, in 1822 1262, in 1840 2541, in 1870 5200 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 4365 Ned.-Herv., 91 Ev.-Luth., 40 Doopsgez., 476 Chr.-Ger., 174R.-Kath. en 54 Israëlieten.

De grond bestaat ongeveer ter helfte uit diluvisch zand, ter helfde uit ongerept of afgegraven hoog veen en langs de stroompjes het Oude-Diep, het Voorste-Diep en het Achterste-Diep uit laag veen. Een groot deel der gem. bestaat uit heide. Het bebouwde land leverde in 1870 een oogst op van 1S,21G mud rogge (op 1012 bund), 132 mud garst (6 bund.), 560 mud haver (op 20 bund.), 540 mud zand-boekweit (op 43 bund.), 748 mud veen-boekweit (op 187 bund.), 33G mud boonen (op 28 bund.), 180 mud erwten (op 10 bund.), 72 mud stamboontjes (op 9 bund.), 67,800 mud aardappelen (op 452 bund.), 310 mud oliezaad (op 31 bund.), 2400 Ned. pond vlas en 21 mud lijnzaad (op 31 bund.). Er waren verder 46 bund, met voedergewassen voor het vee bezet, 85 bund, kunstweiden, 1917 bund, weiland en 904 bund, hooiland. De veestapel telde 481 paarden, 2507 runderen, 6531 schapen, 132 geiten en bokken, 445 varkens.

De gem. Borger onderscheidt zich door een groot aantal hunebedden Ze zijn er namelijk 11 in getal, waarvan 3 van tien tot vijftig minuten afstands van het dorp Borger en 8 in de omstreken van do buurt Drouwen liggen. Het hunebed, 10 min. ten noord-oosten van Borger, is het grootste in de Nederlanden. Het heeft nagenoeg 21 el lengte. Naar het westen beslaat de binnenruimte 2.5 el, die naar het oosten tot 1.5 el vermindert. De zijsteenen, 45 in getal cn van eene geweldige grootte, staan 1 el van elkander, ofschoon hier en daar door kleinere keijen aaneengeschakeld. Op een el boven den grond worden zij door 9 ontzag' lijk groote steenen gedekt, een cijfer dat blijkbaar eenmaal grooter was. De grootste der deksteenen schat men op eene zwaarte van 20,000 kilo's. Eene voorpoort of portaal van steenen verheft zich aan de zuidoostzijde. In 1685 deed de Friesche juffer Titia Brongersma dit bed openen. Zij vond er eenige urnen of kruiken, waarvan zij nogtans niets dan eenige scherven kon inzamelen. In onzen tijd is om dezen grootschen steenhoop plantsoen aangelegd.

De gem. bevat de d. Borger en Nieuw-Buinen, de buurten Drouwen, Drouwenerveen, Buinen, Buinerveen, Drouwenermond, Ees, Westdorp en Bronneger, benevens het geh. Eldershaar.

Hot d. Borger, in 1850 met 519, in 1860 met 655 inw., heeft een eenigzins steedsch aanzien en bevat 2 kerken, die der Hervormden en der Chr.-Gereformeerden. Do eerste is een gebouw van den jare 1826, hetwelk de oude parochiekerk heeft vervangen. Vroeger lag in de nabuurschap de havezathc Westrup.

153

Borgh (de), buurt in Limb. gom. Posterholt, in 1840 met SO, in 1800 met 99 inw.

Borgh (ter), kanton in het Geld. arr. Zutphon, bevattende de 3 gemeenten: Wiseh, Gendringen en Bergh.

Borgh (ter), steedje in de Geld. gem. Wiseh, aan den Ouden-IJssel. Het ligt geheel open en bestaat genoegzaam uit eéne straat, die van het kasteel Wiseh, waaraan liet zijn naam ontleent, zich in eene noordwestelijke richting naar den weg van Doesborgh naar Anholt uitstrekt. In 1S40 had dit steedje 709, in 1860 708 inw. Er zijn 2 kerken, een Herv. en een R.-Kath.

Borgh (ter), voorm kasteel aan do oostzijde van het N.-Brab. vlek Oisterwijk.

Borgh (ter), voorm. havezathe bij het Drenthsche dorp Eelde. In 1759 bestond zij reeds niet meer.

Borgharen, gem in Limb., tussehen Ittercn, Meerssen en Üud-Vroon-hoven (Limb.) en Lanaken (België). Zij heeft een oppervlakte van 381 bund., grootendeels rivierklei, deels Limburgsche klei. De Maas vormt de wester grenzen, terwijl de Canjelbeek en de Oude-Canjel haar doorsnijden. In 1822 had deze gem. 328, in 1840 437, in 1870 599 inw. In laatstgenoemd jaar onderscheidde men hen in 596 R. Kath. en 3 Isr. De landbouw is het hoofdbedrijf der ingezetenen.

Het d. Borgharen ligt aan de Maas. Behalve door de Kath. st.-Maar-tens-kcrk is het versierd door een oud kasteel, het stamhuis van het Friesche geslacht der van Haren's, waarop in 1748 de Graaf van Löwcnthal bij het beleg van Maastricht zijn hoofdkwartier vestigde. Ogier Sire van Haren, de oudst-bekende eigenaar der heerlijkheid, wordt op hot jaar 1218 vermeld.

Borgsweer, d. in do Grou. gem. Termunten, in 1840 met 100, in 1860 met 127 inw. Het is gebouwd op een 3 el hooge wierde en heeft eenc Herv. kerk.

Borkel, d. In de N.-quot;rab. gem. Borkcl-en-Schaft, in 1860 met slechts 28 inw. in de 9 huizen die do kom vormen. Het ligt to midden van een zeer schraal oord, terwijl de akkers eeno zoo geringe uitgestrektheid bezitten, dat men uit een der huizen, hetzelfde welk, een bal werpende, daarmede gemakkelijk de ongerepte heide kan bereiken.

Borkel-en-Sehaft, gem. in N.-Brab., die, tussehen Bergeyk, Westerhoven, Dommelen en Valkenswaard (N.-Brab.), Achel en Neer-Pelt (België) gelegen, eeno oppervlakte beslaat van 2473 bund., bijna geheel zandgrond, met eenigo verstrooide moeren en beekklei langs den Dommel. In 1823 had deze gein. 445, in 1840 511 in 1870 585 inw. De gem. bevat de beide d. Borkel en Schaft, benevens de geh. Klein-Borkel, Hoek, Heuvel, Hoef-en-Brug, Pcutersend, Heijersend en Klein-Schaft. De ingezetenen,

156

allen R.-Kath., hadden vroeger in elk der beide d. eene kerk, doch in 1843 zijn deze vervangen door een nieuw hedelmis, halverwege beide dorpen opgericht.

Borkeld of de Borkelt, buurtschap in de Overijsselsche gem. Holten, in 1840 met 193, in 1860 met 316 inw.

Born, gem. in Limb., ingesloten door Roosteren, Susteren, Nienw-stadt, Limbricht, Sittard, Urmond, Obbicht c. a. en Grevenbicht, en 1544 bund, groot. De grond bestaat bijna geheel uit Limburgsche klei, terwijl langs de Molenbeek, die op de oostergrenzen vliet, ook rivier-klei wordt aangetroffen. Op de westergrenzen zijn overblijfselen van een oud stroombed, de Oude-Maas genoemd. De gem. bevat de d. Born, Buchten en Holtum, de geh. Hoogenberg, Crathei en Klein-Holtum, benevens de zuiderhelft der buurt Illikhoven. In 1822 had deze gem. 1256, in 1840 1453, in 1870 1546 inw., zijnde deze bevolking in laatstgenoemd jaar onderscheiden in 1539 B.-Kath. en 7 Herv. De landbouw is hun hoofdbedrijf.

Het d. Born, in 1840 met 590, in 1860 met 658 inw. en met eene E.-Kath. kerk, is zeer ond. Op een kasteel bij het naburige Grasbroek (in de gem. Limbricht) zetelde in de 9de eeuw Koning Zwentibold. De eerste Heer van Born was Gozewijn I, die in 1150 wordt genoemd. De Bornsche Heeren waren leenplichtig aan de Graven van Loon en Gelder en vassallen der Heeren van Valkenburg. Arnold van Stein, Heer van Born, droeg deze heerlijkheid in 1320 aan Jan van Valkenburg, Heer van Sittard, op, wiens erfgenamen haar behielden tot in 1398, als wanneer Bom met Sittard aan de Hertogen van Gulik overging. De latere Heeren van Bom waren vassalen der Guliksche Hertogen. Het tegenwoordige kasteel is een gebouw der 17de eeuw. Daarop wordt een meubel bewaard, dat door de landlieden dezer streek den „stoel van Koning Sanderboutquot; wordt genoemd, ofschoon het blijkbaar een aanrecht- (kredenz-) tafel is, welke uit do 15de eeuw dagteekent. Het d. Bom bezat in de 14de eeuw stedelijke rechten.

Borne, gem. in Overijssel, tusschen Ambt Almelo, Tubbergen, Weer-selo, Hengelo, Ambt Delden en quot;Wierden. De grond — eene uitgestrektheid van 3997 bund. — bestaat grootendeels uit diluvisch zand, terwijl een klein deel door beekklei is gevormd, t. w. langs de Eegge, do Almelosche-Aa en de Loo. In 1822 had deze gem. 2610, in 1840 3325, in 1870 3567 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 2476 Il.-Kath., 932 Herv., 70 Doopsg. en 89 Isr. Be landbouw is het hoofdbedrijf der ingezetenen, waarnevens het fabriekwezen middelen tot onderhoud levert, t. w. katoenspinnerij, verwerij en weverij (van calicot, bombazijn, damast, marscille en linnen), ijzergieterij, bierbrouwerij, enz. De gem. bevat het d. Borne en 3 kerkbuurten: Senderen, Hertme en Bornerbroek.

Het d. Borne in 1840 met 1219, in 1860 met 1193 inw., is eene aanzienlijke plaats, die sedert Oct. 1865 aan het spoorwegnet is verbonden. Er zijn 4 kerken, die der Herv., Doopsg., R,-Kath. en Isr. gem. De predikstoel in de Herv. kerk is een overoud kunststuk, uit zandsteen gewrocht.

157

Borne, buurtschap of wijk iu de N.-Brab. gem, Schijndel, in 1860 met 279 inw.

Bornerbroek, d. met een K.-Kath. kerk in dc Overijssclsche gem.

Borne, tellende in 1840 570, in 1860 641 inw.

Bomisse, of Bemisse, een der Z.-Holl. stroomen. Dit water scheidde in de middeleeuwen Voorne van Putten en bezat toen oene aanzienlijke breedte. Door verlanding en indijking is de Bornisse zoo versmald en voor de scheepvaart onbruikbaar geworden, dat de Geervlietsche tol (in de middeleeuwen een twistappel tusschen Vlaanderen en Holland) in 1600 deswegens naar. Dordrecht verlegd moest worden. Van dien versmalden en in-gedijkten stroomarm is het zuiderdeel geheel verloren gegaan, zoodat dc Bornisse nu nog alleen van Zuidland tot aan haren mond tusschen Geervliet en Heenvliet reikt.

Borirwerd, d. in de Friesche gem. West-Dongeradeel, in 1840 met 84, in 1860 mede met 84, in 1870 met 110 inw. Er is eene kleine Herv. kerk.

Bornwerdorhuizen, geh. dat met Betterwird, eene der afdeelingen van de Friesche gem. West-Dongeradeel uitmaakt.

Bomwerdermoer, rietpoel hij het Friesche d. Bornwerd.

Borrenbrood, pold. in de gom. Zonnemaire, afd. Bommcnede, 35 bund, groot.

Borrendamme, voorm. d. in Zeeland, nabij en ten zuiden van Zierikzec. Het had een kasteel, dat met het dorp bij het beleg en de verdediging van Zierikzee in 1304 afbrandde. Door de overstroomingen van 1477 en 1530 leed Borrendamme veel, doch door de overstrooming van Januari 1613 werd het geheel verwoest.

Borssele, voorm. eiland in Zeeland, dat reeds in de 7de eeuw vermeld, tot de 13de eeuw uit de beide eilanden West-Borsscle en Oost-Borssele bestond, die door dc Yve van elkander werden gescheiden. Het werd toen in het noorden bespoeld door de Loo-Yve, ten noordoosten door de Dierik, in het zuiden door de Wijling-Ee, en in het westen door Sloe en de Zwake. Het bevatte toen dc d. Coudorp, Ellewoutsdijk, Ever-inge, st. Katrijn, Monster, Oostkerke, Westkerk, te Wijk en Wolfartsdorp. West-Borssele maakte de beroemde heerlijkheid Borssele uit.

In 1530 en 1532 is dit eiland zoo zeer door overstroomingen geteisterd dat het jaren lang onder water bedolven bleef. Een deel daarvan werd in 1616 herdljkt en door verlandingen en indijkingen in 1680 aan Zuid-Be-veland gehecht. Van de toen nog bedolven gronden zijn sedert velen weder door indijking hernieuwd, het laatst de van-Citterspolder.

Borssele, ring der Zeeuwsche klassis Goes van de Herv. Kerk, bevattende dc 10 gem. Borssele, Baarland, Ellewoutsdijk, 's Gravenpolder, 's Hce-renhoek-cn-Nieuwedorp, Heinkcnszand, Hoedekenskerke, Nissc, Oudclande, Ovezande en-Driewegcn. Er zijn daarin 11 kerken.

158

Borssele, gem. in Zeeland, die in het zuiden door de Hont ofWcs-ter-Schelde wordt besnoeid, en overigens omringd is door's Heer-Arends-kerke, 's Hoerenlioek, Ovezande en Driewegen. Zij is door overstroomingen en bedijkingen vele raaien van gedaante veranderd en bestaat nu uit het grootste deel van den Nieuw-Borsselepolder, den geheelen Oud-Borssele-of-Hollepolder, beiden in 1010 bedijkt; het zuidoosterdeel van den in 1613 bedijkten Isieuwen-West-Craayertpolder; het zciderdeel van den in 1531 bedijkten st.-Anthonypolder; de grootste helft van den in 1573 bedijkten Koningspolder; en den oosthoek van den in 1SC1 gewonnen van-Citterspolder. Al deze gedeelten zijn te zamen ruim 1000 bund, groot. Do gem. telde in 1822 010, in 1840 819, in 1808 870 en in 1870 995 inw, voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 650 Herv., 1 Ev.-Luth., 174 Chr.-Gerf. en 104 K.-Kath. De grond bestaat uit vruchtbare zeeklei, die ruime oogsten van granen en andere veldvruchten, vooral tarwe, boonen, erwten, aardappelen en koolzaad, oplevert. Behalve het d. Borssele bevat zij niet dan verstrooide hofsteden en woningen.

Het d. Borssele, of Monster, is eene aanzienlijke, ruim gebouwde plaats, met eene Herv. kerk. In 1860 had het in de kom 538 inw. Een vliedberg, ten noordoosten van het d., draagt den naam van Berg-van-Troye, waarschijnlijk naar het slot. Troyc, waarop vóór de overstroomingen die het oude Borssele vernielden, de hoofdstam der Borssele's zetelde.

Dc Heeren van Borssele rekenden zich gesproten uit den stam der Schwabische (Zwaabsche) Hertogen. De heerlijkh. zelve is door hen en door de geslachten van Beaumont, Lalaing, Pallandt, Rennenberg en Borssele van den Hooge bezeten.

Den 19 December ISIS landden 120 Fransche militairen bij Borssele, die er eene door hen verlaten batterij vernielden. Andermaal deden de Eranschen er eene landing in het begin van Januari 1814, doch zij werden door ecnige Engelsche kanonniers onder Macfarlane en Hollandsche vrijwilligers onder Dominicus van daar verdreven.

Borst (de), geh. onder het Eriesche d. Oostcrmeer (Tietjerksteradeel).

Borstlappeveer, veer over de Donge in de K.-B. gem. Oosterhout. Het ontleent zijn naam aan de vervallen schans Borstlappe.

Borteldonk, buurtsch. in de N.-Brab. gem. liosendaal c. a., in 1840 met 215, in 1860 met 244 inw.

Bortland, of Bootland, geh. onder het Frieschc d. Pingjum (Won-seradeel).

Bosch, plaat in de Noordzee, noordwaarts van het Groningerwad, ten westen van Eottumeroog. Vroeger een eiland, dat aan de abdij te Rottum toebehoorde, bracht het bij de secularisatie van dit klooster, in 1;gt;94, met eenige andere platen 700 gulden op. Het was toen echter niet bewoond meer, zooals nog in 1555 het geval was, toen er eenige visschers hutten bezaten. Niet alleen bij laag water ligt hot boven, maar zelfs bij gewone hooge vloeden.

159

Bosch, buurt in dc N.-Brab. gem. Bndel, in 1840 met 159, in 1S60 met 154 inw.

Bosch, buurt in de Limb. gem. Maasbree, in 1840 met 85, in 1S60 met 152 inw.

Bosch, geb. in de N.-Brab. gem. Oosterhout.

Bosch, geh. in de N.-Brab. gem. Luiksgestel.

Bosch (de), geh. in de N.-Brab. gem. Maashees.

Bosch (d©), geh. in de Z.-Holl. gem. Nieuwkoop, onder Aehttienhovcn.

Bosch (de), geh. onder het Friesehe d. Langodijke (Oost-Stellingwerf).

Bosch (het), geh. onder het Friesehe d. Kollumerzwaag (gem. Kol-lutnerland c. a.).

Boschbroek of het Bosschebrook, pold. in de N.-Brab. gemeenten 's Hertogenbosch, Rosmalen, st.-Miehielsgestel, den Dongen en Vucht, 837 bund, groot.

BoSSChenhuizen, buurt in de Limb. gem. Simpelveld. in 1840 met 118, in 1860 met 130 inw.

Bosch-en-Varenhout, wijk der N.-Brab. gem. st. Oedenrode, bevattende de buurten Bosch en Varenhout, te zamen met 726 inw. in 1840, en met 830 in 1860.

Boschgrubben, goh. in de Limb. gem. Schinnen.

Boschheume, of Boschhuurne, buurtschap indoGeld. gom. Laren, aan de Berkel, in 1840 met 173, in I860 met 199 inw.

Boschhoek, geh. onder Oene, in de Geld. gem. Epe.

Boschhoven, of Bosschoven, buurt in de N.-Brab. gemeenten Alphen-en-Iïiel en Baarle-Nassau. Zij had in 1840 99 inw. onder Alphen en 89 onder Baarle-Nassau.

Boschhoven, buurt in dc N.-Brab. gcm. Leende, in 1840 mot 90, in 1860 met 110 inw.

Boschhuizerpolder, pold. in de Z.-IIolI. gcm. Zocterwoude, ter grootte van 210 bund.

Boschkant, wijk der N.-Brab. gem. st.-Oedenrode.

Boschkantroth, buurtschap in de Geld. gem. Wijchen, in 1840 met 749, in 1860 met 811 inw.

Boschkamp, voorm. havezathe in de Overijsselsche gcm. OM. Langen tijd bezeten door het geslacht Knoppert, is zij ten tijde van Koning Willem 1 in een R.-Kath. kerk herschapen.

Boschkapelle, gcm. in Zeeland, ingesloten door Zaamslag, Axel. st.-Janssteen en Stoppeldijk, 1193 bund, groot en gevormd door deelen van den polder Copwijk of Stoppeldijk, die van 1646 dagteekent; van den Ca-

160

tharina-poldcr, in 1846 gewonnen; en van don polder Willem III eerst in 18G1 verkregen. De grond bestaat uit zandige klei, die in zeer goede akkers is afgeperkt. De bevolking, in 1822 771 en in 1840 U48 zielen in getal, was in Januari 1870 tot 1224 gestegen. Deze bevolking onderscheidde zich in laatstgenoemd jaar in 1181 K.-Kath. en 43 Herv. Bijna alle ingezetenen bestaan door den landbouw. Behalve het d. Boschkapelle ol' Kappellewijk, bevat hot de goh. Saswijk, Veerwijk, Koekebakkershoek, Stoppeldijksveer, liuischonde-Gat, Keizerrijk, Hoekwijk en Schapershock.

Het d. Boschkapelle is waarschijnlijk eerst in de 18dc eeuw ontstaan op do gronden die in 1296 aan de abdij van Cambron waren geschonken, doch die in de 16de eeuw ondervloeiden. De tegenwoordige R.-Kath. kerk, de eenige van het d., dagtookent van 1811. In de kom van hetd. telde men in 1860 229 inw.

Boschpolder, pold. van 148 bund, in de Z.-Holl. gem. Naaldwijk.

Boschpolder, pold. in do Z.-Holl. gemeenten Leiderdorp en Wou-brugge, groot 148 bund.

Boschstraat, buurt in do N.-Brab. gom. Osch, in 1840 met 322 inw.

Boschweg, buurt in do N.-Brab. gem. Schijndol, in 1860 met 257 inw.

Boschwijk, uitgestrekt landgoed in de Overijsselsche gom. Zwollerkerspel, langen tijd door den dichter Rhijnvis Feith bewoond.

Bos-en-Hoven, of Bozenhoven, pold. in de Utr. gem. Mijdrecht, 885 bund, groot.

Boshoven, buurt in de N.-Brab. gem. Riethoven, in 1860 met 112 inw.

Boshoven, buurt in de Limb. gem. Weert, in 1840 met 322, in 1860 met 416 inw.

Boshoverbeek. buurt in de Limb. gom. Weert, in 1840 met 185, in 1860 met 166 inw.

Boshuizen, geh. in do Limb. gem. Venray.

Bosinchem, oude naam der hoerl. en van het d. Beusichem.

Boskoop, gem. in Z.-Holl, die, ingesloten door Hazerswoudo, Alphon, Reeuwijk en Waddinxveen, eene oppervlakte van 649 bund, beslaat. Hare bevolking bestond in 1822 uit 1580, in 1840 uit 1956, in 1870 uit 2373 inw., waarbij opmerking verdient dat in do beide eerstgenoemde jaren, de ingezetenen van Zuidwijk (20 en 25), daaronder niet waren begrepen. Bij de volkstolling van 1860 vond men 1390 Herv., 53 Rem., 217 Chr.-Afg. (Chr.-Ger.), 5 Luth., 385 R. Kath. en 4 Isr. Ofschoon do grond van Boskoop uit laag veen bestaat, is deze uitmuntend voor het aankweeken van geboomte en andere voortbrengselen uit het plantenrijk geschikt, zoodat de boom-, bloem- en vruchtkwcekorijen van Boskoop eono Europeosche vermaardheid bezitten. Voorts zijn er weiden, kleine scheepstimmerwerven en eenige

161

andere kleine inrichtingen van volksvlijt. De gem. bestaat in hare tegenwoordige uitgestrektheid eerst sedert 1 Januari 184G, toen de gom. Zuidwijk daarbij werd ingelijfd.

Het d. Boskoop, aan de Gouwe, is eene aanzienlijke plaats, die zich tot in de aanpalende gem. Waddinxveen uitstrekt. In het deel onder de gem. Boskoop staat de fraaie Herv. kerk, in het deel onder Waddinxveen de Rem. Voorts zijn er kerken der Chr.-Ger. en der E.-Kath. in het Boskooper aandeel der kom van het d. woonden ten jare 1860 1CG1 menschen, en ongeveer 500 in het aandeel van Waddinxveen. De drukke scheepvaart langs de Gouwe en de boomkweekerijen maken dit dorp zeer aangenaam.

quot;Waarschijnlijk heeft ten tijde van Graaf Willem I te Boskoop de sterkte ten Bussche gelegen, die tegen de Utrechtschen was opgeworpen. De Heer van Amstel bezat in 1234 te Boskoop goederen, die hij, op verzoek der Abdis, aan het convent te Kijnsburg verkocht.

Bospolder, voorm. pold. van 148 bund, in de Z.-Holl. gem. Hillegers-berg, thans een deel van den Prins-Alexanders-polder.

Bosschendijk, buurt in de N.-Brab. gem. Oudenbosch.

Bosschenhoofd, buurt in de N.-Brab. gem. Hoeven-en-st.-Maartens-polder, in 1840 met 269, in 1860 met 3öl inw.

Bosachenhuizen. buurt in de Limb, gemeente Simpelveld, in 1860 met 118 inw.

Bosscherheide, buurt in de Limb, gemeente Bergen, onder Well, in 1860 met 182 inw.

Bosschenwaard (de), pold. van 52 bund, in de Utr. gem. Vreeswijk.

Bossche-polder, pold. in de Z.-Holl. gemeenten Oud-Beijerland, Goid-schalxoord en Mijnsheerenland, 118 bund, groot.

Bossche-sloot, watering in N.-Brab., die van de vereeniging van de Oudevaart en Leibeek naar de Dieze loopt.

Bosscheveld-en-May, pold. in de gem. 's Hertogenbosch, 467 bund, groot.

Bossepolder of Boschpolder, pold. in de Z.-Holl. gemeenten Delfshaven en Schiedam, 34 bund, groot.

Bosserstraat, buurt in de Limb. gem. Nederweert, in 1840 met 186, in 1860 met 205 inw.

Boteburen, geh. onder het Friesche d. Ferwerd (Ferwerderadcel).

Boterbeek, beekje in Twenthe, dat in de Schipbeek valt.

Boterdiep, vaart van de stad Groningen, langs Zuidwolde en Bedum naar Onderdendam.

Boterdijk, buurt in de N.-Holl. gem. Uithoorn, in 1840 met 105, in 1860 met 118 inw., zoo landlieden als visschers.

11

163

Boterhoek, buurt onder het Friesche d. Hallum (Ferwerderadcel), in 1840 met 126 inw.

Boterhuis-polder, pold. in de Z.-Holl. gemeenten Warmond, Leiderdorp en Oegstgeest, 299 bund, groot.

Botersloot, pold. van 221 bund, in de Z.-IIoll. gem. Noordeloos.

Boter Wijk, deel van de N.-Brab. buurt Spoordonk (Oirscbot).

Boterzande, of Wewelswaarde, voormalig dijkdiscrict in Vlaanderen, bevattende de dorpen Coudekerk, Frondie en Packenge, door de overstroomingen van 1877 en 1530 te gronde gegaan. Do Coude- en Lovenpolders in de gem. Hoek zijn in 1542 en 1572 van dit oord op de Hont herwonnen.

Botland, of Bothland, heerl. in de Zeeuwsehe gom. Nieuwerkerk, in 1840 met 18 inw.

Botshol, heerl. in de Utr. gem. Vinkeveen-en-VVaverveen. Zij behoorde reeds in de middeleeuwen aan het kapittel van st.-Maria te Utrecht.

Botshoofd, of Bosohhoofd, geh. in de Zeeuwsehe gom. Oud-Vosmeer.

Botteej voorm. stroom op Walcheren, die van de Arno naar do Pekelinge liep.

Bottel, geh. in de N.-Brab. gem. Deurne.

Bottestein, voorm. ridderhofstad in de Utr. gem. Vleuten.

Bouchauter-Ambacht, ambacht van het voorm. Graafschap Vlaanderen, waarvan een ged. (dat waarin Philippine ligt), thans tot Zeeland behoort.

Bouchauter-haven, buurt in de Zeeuwsthe gem. Philippine, in 1840 met 152, in 1860 met 103 inw.

Boudeloosdijk, dijk in de Zeeuwsehe gem. Hontenissc, aan de noordzijde van het d. Lamswaavde. Zij ontleent haar naam en oorsprong aan de Cistercicnser abdij van Boudeloo of Boodeloo, die in den jare 1200 in het Land van Waas werd gesticht en later binnen Gent verplaatst.

Boudewijnsdorp, voorm. d. bij Bergen-op-Zoom, in de 15de eeuw door een overstrooming vernield. Het lag ter plaatse waar thans de Glimespoldor wordt gevonden.

Boudewijnskerke. geh. in de Zeeuwsehe gem. Zoutelande, doch in de 13de eeuw een dorp.

Boilkoel, buurt in de Limb. gem. Swalmen, in 1840 met 322, in 1300 met 333 inw.

Bourtagne, bevestigde plaats in de Gron. gem. Vlagtwedde, op een zandige hoogte, te midden van het vroeger ondoorwaadbare Bourtanger-moeras. De eerste aanleg dagteekent van 1580, toen Jonkheer Die-derik van Sonoy den Spanjaarden in Groningen daardoor den toevoer wilde afsnijden. De vesting werd kort na hare stichting door den Kom-

163

mandeur de Jonge tegen Verdugo, en in 1672 door Kapitein Prot tegen den Miinatersehen Bissehop vau Galen dapper verdedigd en voor het Vaderland behouden. Binnen de schans zijn ook burgerhuizen gebouwd, die haar het aanzien eener kleine stad geven. Zij had in 1860 binnen de wallen 278 bewoners, doch die vestingwerken worden niet meer onderhouden. Landbouw en handel zijn de voornaamste middelen van bestaan der ingezetenen. De Herv. kerk is een stichting van 1607. In 1807 heeft men te Bourtange cenige koperen penningen van Keizer Galba opgedolven.

Bourtangor-Moeras, groote moerassige heide in het zuidoosten der prov. Groningen. Hare lengte beloopt omstreeks 12 uren. Vroeger zoo drassig, dat zelfs een voetganger niet dan met moeite daarover kon gaan, is hot moeras allengs uitgedroogd en deelswijze ontgonnen. liet strekte oudtijds ter bescherming onzer noordoostelijke grenzen.

Bouwberg, geh. in de Limb. gem. Brunssum.

Boven, of Boven-Waspik, buurt in de N.-Brab. gom. Waspik, in 1860 met 517 inw.

Bovenboer, geh. in de Overijsselsehe gem. Wanneperveen.

Bovenburen, geh. bij het Friesehe dorp Koudum (gem. Hcmelumcr-Oldephaert-en-Noordwolde).

Bovenburen, b. in de Gron. gem. Winschoten, in 1860 met 163 inw.

Bovencarspel, gom. in N.-Holl., tussehen Enkhuizen, Andijk, Grootebroek, Venhuizen en de Zuiderzee. Zij heeft 859 bund, oppervlakte en een uit zeeklei geverraden bodem. In 1822 had zij 847, in 1840 992, in 1870 1363 inw. Bij de volkstelling van 1860 waren do ingezetenen gesplitst in 621 Herv., 2 Chr.-Afg. (Chr.-Ger.), 5 Doopsgez., 1 Ev. Lnth. en 604 E.-Kath. De hoofdbedrijven der ingezetenen bestaan uit veeteelt en landbouw, die ruime winsten afwerpen.

Behalve het d. Bovencarspel, bevat de gom. ook de buurt Brockerhaven of Beekkarspel.

Het d. Bovenkarspel, of Broekcarspel, het oostelijkste van do Strook, bevatte in 1840 789, in 1860 899 inw., en is naar Streeksch gebruik geheel in de lengte langs den straatweg van Hoorn naar Enkhuizen gebouwd. van de wester tot de ooster gemeente-grenzen. In vorige eouweii had het één, sedert 1617 hoeft het 2 kerken: een Herv. en een E.-Kath. In 1763 word het door een brand geteisterd, die 60 tot 70 huizen vernielde.

Bovencarspel, pold. van 794 bund, in de N.-H. gem. Bovencarspel.

Boven-de-Brug-van-Doeveren, pold, van nagenoeg l bund, in de N.-Brab. gom. Drongolen.

Boven-de-Doeverensche-Sluis, pold. van 2 bund, in de N.-Brab. gom. Oud-Heusden.

Bovendekork, pold. in de N.-Brab. gem. Waspik, groot 16'J bund.

11*

164

Bovendekerk-over-de-Vrouwkensvaart, pold. in de N.-Brab.

gom. Waspik, groot 86 bund.

Boven-den-Hagenoortsohen-Sasdijk, pold. in de N.-Brab. gem. Drongelen c. a. en Capelle.

Bovendijks, geh. in de Gron. gcm. liOppersum.

Boven-de-Oude-Waag, pold. van 1 bund, grootte in de N.-Brab.

gem. Drongelen.

Bovendonk, wijk van het N.-Brab. dorp Hoeven (gem. Hoeven c. a.).

Boven-Eexta, zuiderdeel van het Gron. dorp Eexta.

Boveneinde-van-Jaarsveld, oostel. deel van het Utr. d. Jaarsveld.

Boveneinde-van-oijen, oostcl. deel der N.-Brab. heerl. Oijen.

Boven-Hardinxveld, pold. van 309 bund, in do Z.-Holl. gem. Hardinxveld.

Bovenhuizen, goh. in de Gron. gom. Sloehtoren.

Bovenhuizen, goh. in de Gron. gom. Uithuizen.

Bovenkerk, wijk der N.-Holl. gom. Diemon.

Bovenkerk, kloin d. in de N.-Holl. gom. Niouwer-Amstol, mot eeno K.-Kath. kerk, die hier in 1803 werd gesticht in do plaats van eeno, die omstreeks 1680 een groot half uur zuidelijker aan den Bovenkerkerweg was gebouwd. Toen dit dorpjo nog slechts oen geh. vormde, noemde men hot naar een handwijzer de Hand-van-Leiden.

Bovenkerkerpolder, god. van de N.-Holl. gom. Niouwor-Amstel, dat in het midden der 18de eeuw genoegzaam gehool in een voenplas was herschapen en in 1764 werd droog gemaakt. De polder is 1250 bund, groot.

Boven-Knijpe, buurt mot dorpsrechten in de Friesche gem. Schotor-land. Zij strekt zich langs do Schoterlands-Compagnonsvaart uit en telde in 1840 571, in 1870 659 inw.

Bovenland-van-Heusden, oostelijk dool in het Land-van-Heusden, bevattende alle gemeenten, die zich ton oosten der stad Heusden tot aan de Dioze uitstrekken, te zamen 2785 bund.

Boven-Maas, gedeelte der rivier de Maas. De algemeene geographie noemt de Bovon-Maas het gedeelte der rivier van haar oorsprong in de Vosges (Vogesen) tot aan den mond van do Joker bij Maastricht, waar de Maas hot vlakke land bereikt. Bij don Ncderlandschen^Waterstaat noemt men Boven-Maas het ganscho gedeelte van den stroom, dat in Limburg en N.-Brabant tot aan de groote bocht tusschen Mook en Heumen reikt.

Boven-Molens, goh. in de Z.-Holl. gem. Berkel.

Bovenpolder-van-Biesland, pold. van 273 bund, in do Z.-Holl. gem. Vrijenban.

165

Bovenpolder-'s Lands-van-Kavestein, pold. aan de Maas, in de N.-Brab. gem. Velp, Reek, Schayk en Herpen, 1775 bnnd. groot.

Bovenpolder-van-Schieveen, of Oude-Polder-van-Schieveen,

pold. in de Z.-Holl. gem. Overschie, 556 bund, groot.

Bovenpolder-van-Wageningen, pold. in de Geld. gem. Wagenin-gen, 160 bnnd. groot.

Boven-Rij ge, geh. bij het Gron. dorp Garmerwolde (gem. ten Boer).

BoVen-Rijn, ged. van de rivier de Rijn. In geograpbischen zin is de Boven-Rijn het gedeelte der rivier in het hooge gebergte, de Middel-Rijn, het gedeelte van Basel tot Bonn. de Neder-Rijn het ged. van den Rijn door de vlakten tot aan den mond. Bij den Ned. Waterstaat noemt men Boven-Rijn het ged. der rivier van de Pruissische grens ten zuiden van Hoog-Elten tot aan het deelingspunt bij Pannerden.

Bovensluis, geh. met sluis aan het Hollandsch-diep in de N.-Brab. gem. Willemstad.

Boven-Smilde, noordelijk gedeelte der Drenthsche gem. Srailde, in 1840 met 896, in 1860 met 1266 inw. In het laatstgenoemd jaar woonden 726 menschen in de buurt langs de vaart en 540 in de meer verstrooide deelen.

Bovens-Nieuwenhagen, zuidel. deel van het Limb. d. Nieuwenhagen.

Boven-Spijk, pold. in de Geld. gem. Herwen. De Boven-Spijksche dijk werd, na eene doorbraak van den vroegere, in het jaar 1784 gelegd.

Bovenste-Huis, of Bovenseliuis, buurt in de N.-Brab. gem. Boekei, in 1860 met 217 inw.

Bovenstraat, buurt in de N.-Brab. gem. Hoeven e. a., in 1840 met 75, in 1860 met 104 inw.

Bovenstreek, buurtseh in de Geld. gem. Oldebroek, in 1800 met 187 inw.

Bovenstreek, buurt in de Gron. gem. Bellingwolde, in 1840 met 123 inw.

Boven-Veenpolder, of Bovenpolder-van Voorburg, pold. in de Z.-Holl. gem. Voorburg, 368 band. groot.

Bovenwegsche-Polder, gedeelte van den polder Noordpias in Z-Uoll.

Bosheide, buurt in de N.-Brab, gem. Eersel, in 1840 met 88, in 1860 met 114 inw.

Boxmeer, vrije heerl. aan de Maas, naar de landzijde door de heerl. Cuyk en de heerl. Gemert, naar de Maaszijde door het hert. Gelder bepaald. Zij bevatte behalve de tegenwoordige gem. Boxmeer, ook liet dorp st.-Antonis met de daartoe behoorende gehuchten, thans de noordwester helft der gem. Oploo c. a

Tot in de 16de eeuw werd Boxmeer alleen Meer of Meren geheeten en behoorde toen tot de heerl. Cuyk, uit welken hoofde Heer Jau van Cuyk den 15 October 1294 de novale tienden van Meer, te gelijk met die

166

van Cuyk, Bengen en Sambeek ter helfto aan de pastoors der kerspelen en ter helfte aan liet st.-Catharinagasthuis te Grave schonk. Kort daarna kreeg liet echter een eigen Heer, die uit den Huize van Buc of Bok gesproten, zijn naam aan dien van Meer verbond, sedert welken tijd de heerl. en de hoofdplaats Boksmeer of Boxmeer zijn geheeten. Een tijd lang was ook de helft van Sambeek, Beugen en Haps daarmede verbonden. Johanna, dochter van Jan Bok, bracht deze heerlijkheid ten jare 1300 aan Pieter van Culemborg, die, nadat hij tot zijne schade in den oorlog tusschen de Hertogen van Brabant en Gelder de zijde van den laastgenoemdc had gekozen, in 1365 verplicht werd, zijn goed als een leen aan Hertog Wenceslaus van Brabant op te dragen. Uit den Huize van Culemborg ging de heerl. in of omstreeks 1473 aan dat van Vier'ein, en uit dut van Viertein in 1479 aan dat van Eg-mond over. Door het huwelijk van Anna van Egtnond met Willem van der Bergh kwam Boxmeer aan het Geldersche geslacht Bergh. In 1538 kwam Boxmeer aan Floris van Buren, in 1545 aan Oswald van den Bergh , in 1713 aan Franciscus Wilhelm van Hohenzollem-Sigmaringen. De Heeren van Boxmeer hielden sedert 13G5 hun land van de Brabantsche Hertogen ter leen en brachten hun ook die hulde nadat Cuyk aan do Staten der Vereenigde-Nederlanden was gekomen. Albert Graaf van den Bergh verhief zijn leen te Brussel den 27 Juni 1629, doch nadat in 1653 zijne heerlijkheid Bergh tot een graafschap was verheven, nam hij het zijne onderzaten ten hoogste euvel, dat afgevaardigden uit hun midden te Brussel verklaarden, dat Boxmeer onder Brabant behoorde. Ofschoon de soevereiniteit over Boxmeer sedert een betwist punt bleef, betaalden de ingezetenen geen schattingen of tienden dan aan hun Heer. Tijdens den Spaan-schen oorlog hadden zij beurtelings aan Spanje en de Staten contribution moeten opbrengen. In 1794 door de Franschen in bezit genomen, werd do heerl. den 18 Deo. 1797 bij Frankrijk ingelijfd en den 23 Januari 1798 bij het Departement-van-de-Roer gevoegd. Door het tractaat van 5 Januari 1800 kwam echter Boxmeer bij de Bataafsche-Kepubliek, ten gevolge waarvan het-in 1805 bij het Departement Brabant werd ingelijfd.

Boxmeer, voorm. distr. van N.-Brabant tijdens het bewind van Koning Willem I. Het bevatte de streek langs de Maas van de Limb, grens tot en met de gom. Oijen-en-ïeeffelen (zonder de stad Grave), en in het westen tot en met Berchem, Schayk, üden en Boekei, in het gel^l 29 gem.

Boxmeer, Eijks-kiesdistr. voor liet afvaardigen van Leden naar de Staten-Generaal. Het bevat, volgens de wet van 6 Mei 1869, 42 gem. in N.-Brabant en Limburg, t. w. Boxmeer, Beugen-en-Rijke voort, Sambeek, Vierlingsbeek, Maashces-en-Overloon, Oploo-st.-Anthonis-en-Lede-acker. Oeffeit, Haps, Gassel, Escharen, Gemert, üden, Nistelrode, Boekei, Linden, Beers, Cuyk-en-st.-Agatha, Wanroy, Mill-en-st.-Hnbert, Grave, Reek, Velp, Zeeland, — Bergen, Gennep, Mook-en-Middelaar, Ottersum,

107

Arcen-en-Velden, Horst, Grubbenvorst, Sevenum, Broekhuizen, Venray, Meerlo, Wanssura, Venlo, Tegelen, Belfeld, Beesel, Kessel, Helden, Maas-bree. Het had in 1869 88,349 inwoners en 2,367 kiesgerechtigden.

Boxmeer, kant. van het N.-Brab. arr. 's-Hertogenbosch, bevattende de 10 gem.: Beugen, Boxmeer, Cuyk-en-st.-Agatha, Haps, Maashees-en-Overloon, Oeffeit, Oploo e. a., Sambeek, Vierlingsbeek, Wanroy.

Boxmeer, gem. in N.-Brab., ingesloten door Beugen, Oploo c. a. en Sambeek in N.-Brab. en Bergen in Limb. Zij heeft eene oppervlakte van 1172 bund., die grootendeels uit dilnvisch zand, en alleen in het oosten, langs de Maas, uit een strook rivierklei bestaat. In het oosten en midden is de grond met vlijt ontgonnen en vormt een bevallig landschap, met veel geboomte. In het westen ligt veel moerassige heide, nevens uitgestrekte boschgrond, b. v. het Brestbosch. De voornaamste oogst is die van rogge en aardappelen, voorts garst, haver, boekweit, tarwe, erwten, vlas, tabak, doch in geringe hoeveelheid. De veestapel bestond in 1870 uit 81 paarden, 2 ezels, 585 runderen, 23 schapen, 456 geiten en bokken. De ingezetenen waren in 1822 1808, in 1840 2067, in 1870 2089 in getal. Zij splitsten zich in laatstgenoemd jaar in 1991 R.-Kath., 44 Ned.-Herv., 2 Waalsch-Herv., 2 Luth. en 47 Isr.

Behalve het vlek Boxmeer bevat de gem. de buurten Over-Biest en Holsteeg.

Het vlek Boxmeer is eene wijduitgestrekte plaats, waarvan het middelste gedeelte een steedseh aanzien heeft. Andere wijken bezitten een meer landelijk voorkomen, b. v. 't Zand in het noordoosten, en de Bagijnen-hoek in het zuid-westen; zij komen nogtans te dicht bij het middelpunt, om haar als afzonderlijke buurten te beschouwen. Behalve vele renteniers en landbouwers, wonen te Boxmeer ook onderscheidene industriëelen, zoo als bierbrouwers, fabrikanten van kerksieraden en anderen.

De voornaamste gebouwen van Boxmeer zijn de schoone st.-Petrus-en-Pauluskerk, met de marmeren grafstede van Graaf Oswald van den Bergh; het Raadhuis; het Karmelieter klooster, met het gymnasium; het nonnenklooster Elzendaal in den Bagijnenhoek; het kasteel, aan een meer of ouden stroomarm; de bevallig gelegen Herv. kerk in de wijk het Zand. Voorts zijn er nog 2 E.-Kath. kapellen. Het kasteel, in de 16de eeuw eene vesting, die een aanval der Spanjaarden in 1580 afsloeg, werd in 1784 prachtig herbouwd, doch in het begin dezer eeuw voor meer dan twee derden gesloopt.

In 1582 zijn vele ingezetenen van Boxmeer door de Spanjaarden opgelicht. In 1635 werden zij in hunne huizen door Croaten uitgeplunderd, en in 1653 door I'ransche benden (Lotharingers) zwaar gebrandschat. Van 1657 tot 1660 plaatsten de Staten der Vereenigde-Nedcrlanden er een sauvegarde, waardoor aan de veelvuldige knevelarijen, den ingezetenen aangedaan, een einde kwam. De Boxmeersche Vaart is een jaarmarkt, die tegelijk met een herinneringsfeest der Kath. Kerk van Boxmeer, kort na Pinksteren, wordt gehouden.

Boxtel, voorm. distr. van N.-Brabant ten tijde van Koning Willem I, bevattende de 26 gem. Boxtel, Alem c a., Berkel e. a., Berlicnm c. a.,

168

Cromvoirt, Dinther, den Dungen, Empel c. a., Esch, Geffen, Haaren, Heesch, Heeswijk, Helvoirt, Liempde, Lith, Lithoijen, st-Michielsgestel, Nistelrode, Nuland, Oisterwijk, Osch, Rosmalen, Sehijndel, Udeni-.out, Vnclit.

Boxtel, kant. van het N.-Brab. arr. 's-Hertogenbosch, bevattende de 7 gem. Boxtel, Liempde, Esch, Ilolvoirt, Haaren, st.-Michielsgestel, Sehijndel.

Boxtel, dek. van het bisd. 's-Hertogenbosch, bevattende de IS par. Berkel, Berlicum, Boxtel, Cromvoirt, Dinther, den Dungen, Enschot, Esch, Gemonde, Haaren, Heeswijk, Helvoirt, Liempde, st.-Michielsgestel, Oisterwijk, Sehijndel, Udenhout, Vucht.

Boxtel, gem. in N.-Brab., tnsschen Vucht, st.-Michielsgestel, st.-Oe-denrode, Liempde, Oirschot, Haaren en Helvoirt. Hare oppervlakte beslaat 5134 bund., genoegzaam alles dilnvisch zand, terwijl het overige, langs de boorden van den Dommel en de Aa, door beekklei is gevormd. De landbouw is het hoofdbedrijf der ingezetenen, wier aantal in 1822 3212, in 1840 4222 en in 1870 4800 beliep, zijnde in laatstgenoemd jaar de bevolking onderscheiden in 4562 R.-Kath., 144 Ned.-Herv., 1 Waalsch-Herv., I Anglik., 1 Ev.-Luth. en 1 Bern. Behalve het vlek Boxtel bevat de gem. het zuidwestelijk deel van het d. Gemonde, de buurten Breukelen, Lennisheuvel, Tongeren, Kleiner-Liempde, Selissen, Roond, Luissel, Hal, Onrooi, Munzel en Langenberg, benevens de geh. Molenwijk, Heult en Boscheind.

Boxtel was in de grafelijke tijden een vrije baronnie des Rijks tot Elizabeth van Meerheim, in 1439, toen het Keizerlijk aanzien sterk was gedaald, hare heerlijkheid opdroeg aan Eilips de Goede, Hertog van Brabant. Door huwelijk kwam deze heerl. aan het Huis van Ranst, daarna aan dat van Hoorne, vervolgens aan dat van Salm.

Het vlek Boxtel, 2 uur ten zuiden van 's-Ilertogenboseh, thans het middelpunt van het spoorwegverkeer in het oostelijk Noord-Brabant, is langs den Dommel gebouwd en bestaat uit vele aanzienlijke huizen, met een fraai marktplein in het midden. Het had in 18G0 1189 inw., onder welken vele bekwame wevers, die onder anderen uitmuntend damast weven. De groote, schoone st.-Petrnskerk heeft een prachtig hoofdaltaar cn een vrij hoogen toren, de Herv. kerk sinds 1863 een serafijnorgel. Het kasteel van Stapele of Boxtel is voor weinige jaren fraai vernieuwd. De spoorweg van Uoxtel naar Tilburg is in 18G5 geopend, die naar Eindhoven in 1800 cn ' die naar Vught in 1868. De aanleg van den spoorweg van Boxtel over Gennep naar Goch is zoo ver gevorderd, dat men een spoedige voltooiing mag te gemoet zien.

In 1388 en in 1543 werd Boxtel door de Gelderschen geplunderd, in 1583 door Staatsche krijgsbenden, in 1603 door de Spanjaarden, in 1672 door de Eranschen.

Boxum, d. in het zuid-oosten der Friesehe gem. Menaldumadcel. Het had in 1840 237, in 1860 312, in 1870 302 inw. Bij de Herv. kerk stond

169

tot 1842 een stompe, zeer scheeve klokketoren, wier spits den 6 Febr. van dat jaar instortte, doch sedert door een andere werd vervangen. Er is ook eene kerk der Chr.-Ger. Vroeger vond men er de adell. staten Schel-tema en Oedsma, even als twee uithoven der abdij Lidlum, onder den naam van Monnikhuis en ter Poorte bekend.

Den 17 Januari 1586 viel hier een veldslag voor tusschen de krijgsbenden van Graaf Willem Lodewijk van Nassau en de Spanjaarden van den Overste de Tassis. De Staatsche vaandrig Otto Clant weigerde de lijfsgenade, die men hem bood, toen hij overmand werd, maar zich in zijn vaandel wikkelende, verdedigde hij zich, tot hij in het eerekleed dat hij gekozen had, werd doorstoken.

Boxumer-zool, vaart van het d. Boxum naar de Sneeker-trekvaart.

Bozum, d. in de Friesche gem. Baarderadeel, in 1840 met 553, in 1860 met 591 en in 1870 met 629 inw., met inbegrip der ingezetenen van de geh. Indijk, Bongierd, Dijkshorne en Makkum, benevens die van een deel van Kleiterp. Zonder die geh. had Bozum in 1860 350 inw. Er is een Herv. kerk met een stompen toren. Vroeger stond er de state Walta.

Bozumer-Wieuwland, het deel van het door de opslijking der Middelzee gewonnen nieuwland, voor zoo ver dit onder Bozum ligt.

Bozumer-vaart, vaart in Friesland, van Bozum naar de Sneekervaart Oudtijds maakte zij een deel uit van de waterweg van Franeker naar de Middelzee.

Braaiaal, bekende herberg en pleisterplaats bij het Geld. d. Vuren.

Braak (de), geh. in de N.-Holl. gem. Ursem.

Braak (de), of Aartswouder-Braak, pold. ter grootte van 3 bund, in de N.-Holl. gem. Hoogwoude.

Braak (de), voorm. plas in den Over-Braker-Binnenpolder in de gem. Amsterdam, tegenover de Westerbegraafplaats. Deze kleine plas is in 1871 droog gemaakt door het inwerpen van zand. Ue plek is begrepen in den aanleg van den spoorweg Amsterdam-Zaandam.

Braak (de), voorm. meer of inbraak in de N.-Holl. gem. Medemblik, in 1631 drooggemaakt, ongeveer 100 bund, groot.

Braak, pold. in de N.-Holl. gem. Barsingerhorn. Het is een in 1C34 bedijkt meertje, 72^- bund, groot.

Braake (ter), voorm. hofstede der Tempelieren in het geh. ten Oever bij het N.-Brab. d. Eiel. De orde ontving dit landgoed in 1100 van Hendrik II, Heer van Breda, Na de uitroeiing der Tempelieren kwam ter Braake in 1311 aan de st.-Jansridders, en in den vrijheidskamp tegen Spanje aan de domeinen van het Huis Nassau-Oranje.

Braakhoek, geh. in de N.-Brab. gem. Hooge-en-Lage-Mierde.

Braakhuizen, buurt in de N.-Brab. gem. Geldrop, in Groot- en Klein-Braakhuizen onderscheiden, in 1840 met 453, in I860 met 516 inw.

170

Braakman of Brakman, zijarm van de Ilont, of Wester-Scheldc door den watervloed van 22 Januari 1440 ontstaan, die de d. Huigersluis, Steekerk, Hertingen, Peerboom, Moerkerk en st.-Janskapel verzwolg. Vroeger, toen deze arm ook de Dullaert of het Woeste-Water werd geheeten, was hij veel uitgestrekter en deelde zich bij de Vogelschor in twee armen, die de namen van Axelsche-Gat cn Sassche-Gat droegen. In den jongsten tijd is de Braakman zeer opgeslijkt en daardoor zijn verscheidene nieuwe polders gewonnen, het laatst de in 1868 en 1869 bedijkte Visartpolc'.er.

Braam, of de Braam, geh. in de Overijsselsche gem. Haaksbergen, bestaande uit een kantoor van ink. rechten en eenige boerenwoningen.

Braamberg, heuvel bij het Gron. d. de Horsten (gem. Onstwedde).

Braamberg, heuvel in de Drenthsche gem. Zuidwolde.

Braambosch, geh. in de N.-Brab. gem. Westerhoven.

Braamt, of Braampt, buurt in de Geld. gem. Bergh, in 1840 met 292, in 1860 met 354 inw.

Braassemermeer, of Brasemermeer, meer in Z.-Holl., dat ruim 300 bnnd. groot, deels onder Eijnsaterwoude, deels onder Alkemade behoort. Door de Oude-Wetering heeft het gemeenschap met de Ringvaart der Haarlemmermeer, gelijk door dc Woud-Wetering en door do Wijde-Aa en de voortzetting daarvan met den Rijn.

Brabant, voorm. hertogdom tusschen Holland, Gelderland, Clove, Luik, Namen, Henegouwen, Vlaanderen en Zeeland. Het ontleent zijn naam aan de gouw Braebant, Bracbantia of Brabant, die in de 9de eeuw de landen van Eename (of Eenham), Brussel, Leuven en Nivelles omvatte. In 1086 nam Graaf Hendrik van Leuven den titel van Graaf en Voogd van Brabant aan, waarna diens broeder en opvolger, Godfried met den Baard, door Keizer Hendrik IV in 1106 met de waardigheid van Hertog van Neder-Lotharigen werd bekleed. Sedert noemden zijne opvolgers zich Hertogen van Brabant en Lotharigen.

De Vorsten uit het Huis van Leuven wonnen in 1288 het hertogdom Limburg en bleven in het bezit van beide gewesten tot op Jan lil (de Vreedzame), die in 1355 overleed. Door het huwelijk van Johanna, oudste dochter van genoemden Jan, kwamen Brabant en Limburg aan het Huis van Luxemburg; doch Johanna stierf den 1 December 1406 zonder kinderen na te laten, waarop overeenkomstig haar uiterste wilsbeschikking, de Staten van Brabant Antonie van Bourgondië als Hertog huldigden.

Kadat Hertog Antonie in den slag bij Azincourt (25 October 1415) was gesneuveld, werd hij eerst opgevolgd door zijn zoon Jan IV en toen deze in 1427 overleed, door zijn tweeden zoon Filips, die slechts drie jaren het roer van staat omklemde. Toen deze den 4 Augustus 1430 te Leuven was overleden, was Margaretha, oud-Gravin van Henegouwen, de naaste erfgenaam tot den troon. Doch haar neef Filips de Goede, Hertog van Bourgondië, Graaf van Vlaanderen en Namen, eischte de erfenis

171

als de oudste van zijn Huis. Het geschil werd voor de Staten van Brabant gebracht, die voor den veelvermogenden invloed van den Hertog wijkende, hem de rijke erfenis toewezen.

Brabant werd nu het middelpunt der Bourgondische macht, en toen het Huis van Oostenrijk door het huwelijk van Aartshertog Maximi-liaan met Maria van Bourgondië in 1477, de rijke Bourgondische erfenis verwierf, werd Brabant's tweede hoofdstad Brussel het middelpunt voor het bewind der Zeventien-Nederlanden. Daar zetelden de Landvoogdessen en Landvoogden die door Karei V en Filips II over hunne Bourgondische landen werden gesteld.

Gedurende den vrijheidskrijg der Nederlanders tegen de Spaansche Koningen, verdreven de Staatschen de Castilianen uit het noorden van Brabant en de Brabantsche Maaslanden, waardoor het geheele Kwartier van 's Hertogenbosch en een groot deel van het Kwartier van Antwerpen nevens de stad Maastricht met de daarbij gelegen Brabantsche enclaves aan de Republiek der Vereenigde-Nederlanden kwamen.

Het zuiderdeel van Brabant bleef een zelfstandig Hertogdom tot 1700 onder de Spaansche Koningen, en na 1713 onder het Huis van Oostenrijk. Bij den vrede van Campo-Formio, op 6 October 1797, verklaarde Keizer Franz afstand te doen van zijne rechten op dit gewest, dat reeds in 1794 door de Franschen overweldigd was.

Oostenrijksch-Brabant was toen in de Departementen van-de-Dijle en van-de-Beide-Nethen afgedeeld, terwijl Staatsch-Brabant, met uitzondering van Maastricht en omstreken die aan het Fransche Departement-van-de-Neder-Maas waren afgestaan, een afzonderlijk departement werd van de Bataafsche-Republiek.

Brabant, departement van de Bataafsche-Republiek, volgens de staatsregeling van 1801. Het was saamgesteld uit het voorm. Staatsch-Brabant, (zonder Maastricht en onderhoorigheden) en omringd door de departementen Zeeland, Holland en Gelderland van de Bataafsche-Republiek en door de Fransche Departementen van-de-Roer, van-de-Neder-Maas en van de Beide-Nethen. Bij besluit van Hunne Hoogmogenden, de vertegenwoordigers van het Bataafsch-Gemeenebest, van den 20 September 1805, werden daaraan toegevoegd de op 5 Januari 1800 door de Franschen aan de Bataven gecedeerde landen, t. w. Ravestein, Megen, Gemert, Boxmeer, Oeffeit en Bokhoven.

Het departement bleef binnen deze grenzen, ook nadat de Bataafsche-Republiek in een koninkrijk was veranderd, tot in 1807.

Brabant, departement van het Kon.-Holland, dat in 1807 werd samengesteld uit het dept. Brabant van de Bataafsche-Republiek, met bijvoeging der zuidelijkste districten van Holland, namelijk de heerl. Klundert, Zevenbergen, Hooge-en-Lage-Zwaluwe, Drimmelen-en-Standhaze, de dorpen van de Langestraat, de steden Geertruidenberg en Heusden, en de heerlijkheden van het Land-van-Heusden ten zniden der Oude Maas, t. w. Oud-Heusden, Baardwijk, Drunen, Vlijmen, Herpt, Hedikhuizen. Onzenoord en Engelen.

173

Van Gelderland werden Oijen en Dieden daarbij ingelijfd. Van Zeeland kwam daaraan, bij besluit van 13 April 1807, de polder van Hin-kelenoord, en bij beslnit van 3 Mei 1809 de heerl. Nieuw-Vossemeer.

Bij tractaat, den 11 November 1807 te Fontainebleau gesloten, verkreeg het departement, in ruiling voor Lommei en het zuidelijk uiteinde van Eersel, de heerl. Luiksgestel.

Het was in 3 kwartieren verdeeld, waarvan het eerste 's Hertogenbosch, het tweede Eindhoven en het derde Breda tot hoofdplaats had.

Toen bij het tractraat van Parijs, van 10 Maart 1810, Brabant aan het Fransche-Keizerrijk word afgestaan, werd de oosthelft van Brabant (het land ten oosten van de Donge) tot het toen opgerichte Departement-van-de-Monden-van-den-Rijn gebracht, en de westhelft tot het Depar-tement-der-Beide-Nethen.

Brabant, prov. van het Souvereine Vorstendom der Vereenigde-Nederlanden, bij het vaststellen der grondwet van Maart 1814 gevormd. Het bevatte het voorm. Staatsch-Brabant, Staatsch-Vlaanderen, Staatsch-Limburg en Staatsch-Opper-Gelder, benevens al de in 1800 door Frankrijk aan de Bataafsche-Republiek gecedeerde landen, met uitzondering vanOeffelt, dat weder aan Pruissen kwam. Ook bleven Oijen en Dieden daaraan.

Aanvankelijk werd nogtans een afzonderlijke commissie van bestuur voor het voorm. Staatsch-Limburg en Staatsch-Gelder ingesteld, wier werkzaamheden van 24 Januari 1814 tot 1 Januari 1815 duurden.

De provincie veranderde aanmerkelijk van gedaante door het besluit van 20 Juli 1814, waardoor Staatsch-Vlaanderen daaraan werd ontnomen, maar die deelen van Holland en Zeeland weder daaraan werden toegevoegd, welke onder het koninkrijk Holland tot Brabant waren gebracht. Een nieuwe vergrooting verkreeg het den 10 Februari 1815, toen het Land-van-Altena, benevens de noordwesthelft van het Land-van-Heusden, twee Hollandsche districten, daarbij werden ingelyfd.

De vertegenwoordiging der provincie bestond toen uit 56 leden, als 10 uit de ridderschap, 2fi uit de steden en 19 uit de eigenerfden. Als volksvertegenwoordigers der steden werden benoemd uit Maastricht 5, 's Hertogenbosch 4, Breda 4, Tilburg 3, Bergen-op-Zoom 2 en Oosterhout 2 leden; uit Eindhoven 1, Geertruidenberg 1, Grave 1, Helmond 1, Heusden 1, Venlo 1 en Willemstad 1 lid.

Overeenkomstig de grondwet van 1815, gingen het voormalige Staatsch-Limburg en Staatsch-Opper-Gelder, benevens de gemeente Lommei aan de toen gevormde provincie Limburg, op den 9 October 1815, over. ¹)

1

De oud-Hoogleeraar Mr. G. Mees Az. zegt in zijne beschrijving tot de Tiende kaart van zijn Historische Atlas van Noord-Nederland, bladz. 10 : „De bezittingen aan de Boven-Maas, die wij vroeger hebben leeren kennen, als Maastricht, Limburg en Opper-Gelder schijnen nog (in 1814 en 1815) de Fransche verdeeling te hebben behouden.quot;

Door bovenstaand artikel heb ik alle onzekerheid weggenomen, welke genoemde Atlas omtrent de toenmalige staatkundige betrekkingen van deze streken, even

173

Brabandi of Brabandsohe-polder, pold. in de Z.-Holi. gem. Spij-kenisse, 370 bund, groot.

Braberspolder, kleine pold. in de Z.-Holl. gem. Dubbeldam.

Brakel, gem. in Geld., tusschen Vuren, Herwijnen, Zuilichem en Poc-deroijen, groot 1266 bund., met een bodem van rivierklei. Do noorder grenslijn loopt door de rivier de Waal. In 1822 had deze gem. 930, in 1840 1096, in 1870 1129 inw. Bij de telling van 1860 splitsten de ingezetenen zich in 1060 Herv., 57 Chr.-Afg. (Chr.-Ger.), 3 Herst.-Luth., 8 K.-Kath. en 6 Isr. De hoofdbronnen van welvaart zijn veefokkerij, landbouw, steenbakkerij en visscherij.

Het d. Brakel, aan den znider Waaldijk, prijkte vroeger met een aanzienlijk kasteel, dat in 1672 verwoest werd, doch vroeger de zetel was der machtige Heeren van Brakel. Er zijn nog eenige bouwvallen over. De Herv. kerk is een oud gebouw. Er is een veer over de Waal.

Brakelsche-reer, veer over het Spui in de Z.-Holl. gcm. Nieuw-Beijerland en Hekelingen.

Braken (de), drooggem. meertjes in de N.-Holl. gem. Obdam. Met de Wiel zijn zij 77 bund, groot. Zij werden in 1632 bedijkt.

Brakke (de), herberg met grenskantoor in de Zeeuwsche gem. st.-Kruis.

Brakken (de), geh. in de N.-Brab. gem. Gilze-en-Bij en.

Brakken (de)i geh. in de N.-Brab. gem. Ossendrecht.

Brammelo, buurt in de Overijsselsche gem. Haaksbergen, in 1840 met 250 inw.

Bramslnis, sluis en woning in de N.-Holl. gem. Blokker.

Brammershoop, heuvel in Drenthe, tevens grenspunt voor de gem. Borger, Rolde, Westerbork, Zweelo en Sleen.

Brand (de), buurt in de N.-Brab. gem. Zeeland, in 1S60 met 171 inw.

Brand (de), buurt in de N.-Brab. gem. Rucphen, in 1840 met 172 inw.

Brand (de), geh. in de Utr. gem. Hoogland.

als omtrent die der in 1800 gecedeerde landen, omtrent Niemv-Vossemccr, Hin-kelenoord en andere districten overlaat. Moge de twijfel des Hoogleeraars tc verontschuldigen zijn uithoofde der onvolledigheid van het Stbl. van 1814—1817, Stuart's Jaarboeken, Bosscha's en Konijnenbarg's werken over de omwenteling, van der Aa's Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden, van der Poeli's Beschrijving van Limburg, van der Maelen's Bictionnaire de Limbourg en alle greotere en kleinere geschiedkundige werken en landbeschrijvingen die de veranderingen van 1814 tot 1817 aan de Boven-Maas hadden behooren op tc geven, het blijft te betreuren, dat de eerste jaren der geschiedenis van het koninkrijk der Nederlanden zoo groote duisterheden konden opleveren. Trouwens de oorkouden van het bewind uit die tijden en van vroeger dragen vele blijken dat de studie der to-pographie toen heel veel te wenschen overliet,

174

Brandaris (de), lichttoren bij het d. West-Terschelling, in 1594 gebouwd en in 1666 bij de vernieling van alle gebouwen op het eiland op merkwaardige wijze gespaard. De nieuwe inrichting van het licht dag-teekent van 1 October 1838.

Brandemeer, meertje op de grenzen der Friesche gom. Lemsterland, Gaasterland en Sloten.

Brand-en-Buursing, pold. in de N.-Brab. gem. den Dungen, 131 bund, groot.

Brandordijk, geh. in de Overijsselsche gem. Grafhorst.

BrandSTOOrt, geh. in de N.-Brab. gem. Mierlo.

Brandgum, of Brantgum, d. in de Friesche gem. West-Dongera-deel, in 1840 met 395, in 1860 met 399, in 1870 met 373 inw. Er is een llerv. kerk, welke met die van Waaxens is gecombineerd.

Brandkreek, voorm. kreek in Staatsch-Vlaanderen, in 1623 en eenige volgende jaren gegraven, om tot verdediging van het noordwaarts van daar gelegen land. het Coxysche-Gat met hot Jonkvrouwengat te verecnigen. lu 1664 werd het een deel der grenslijn tusschen Staatsch- en Spaansch-Vlaanderen, doch sedert is het allengs opgeslijkt.

Brandkreekpolder, pold., deels in de Zeeuwsche gem. IJzendijke en st.-Kruis, deels in de Oost-Vlaamsche gem. st.-Margaretha. Van 230 bund, behooren 99 tot Nederland, 131 tot België. De polder is in 1775 bedijkt.

Brandwijk, gom. in Z.-Holl., tusschen Streefkerk, Blcskensgraaf, Molenaarsgraaf, Ottoland en Groot-Ammers, een oppervlakte van 1111 bund, beslaande. Het grootste gedeelte van den bodem bestaat uit laag veen, mot een weinig klei naar de zijde van Groot-Ammers. Doch de grond van het geh. de Donk onderscheidt zich aanmerkelijk. Poze bestaat uit diluvisch zand, dat zich als een heuvel boven het omringende land verheft. In 1823 had deze gom. 419, in 1840 507, in 1870 738 inw. Men onderscheidde de bevolking ten jare 1860 in 638 Herv. en l Chr.-Afg. Het grondgebied bestaat meest uit weiden en hooilanden. Eenig akkerland ligt bij den Donk. Hennip groeit echter ook in het overige der gem. Behalve het d. Brandwijk en het geh. de Donk, bevat de gem. ook de hocrl. Gijbeland.

Het d. Brandwijk is zeer klein. Het bevat oen Herv. kork, waarin men het blauw arduinen graf van den Dordschen burgemeester Samuel Onderwater ziet. In 1860 had het 54 inw.

Brandwijksche-polder, pold. van 690 bund, in de Z.-Holl. gem. Brandwijk.

Brantsenburg, voorm. havez. in de Geld. gem. Steenderen, die langen tijd aan een tak der van Heeckcren's heeft toebehoord. Ter plaatse daarvan staat thans een boerenhuis.

Breda, voorm. baronnie, thans een voornaam deel uitmakende van

175

dc prov. N.-Brab., tusschen de Meijerij van 's Hertogenbosch, de Meijerij van Turnhout, het graafschap Hoogstraten, het Land-van-Eijen, het markgraafschap van Bergen-op-Zoom en het baljuwschap van Zuid-Holland. Het was oudtijds een heerlijkheid, die haar ontstaan ontleende aan de smaldeeling van het graafschap Strijen in 1039. In het laatst der 13de eeuw werd deze heerl. in tweeën gescheiden: de stad Breda en de ooster helft des lands kwamen aan Raso van Gaveren, terwijl de westorhelft (Bergen-op-Zoom) aan Gerard van Wezemale, Heer van Quabeek, ten deel viel. De kleindochter van genoemden Easo bracht Breda aan haar echtgenoot, Gerard von Eazeghem, die in 1326 het Land-van-Breda aan Jan III, Hertog van Brabant, verkocht. Op zijne beurt verkocht Hertog Jan deze heerlijkheid aan Jan van Polancn, Heer van der Lek (2 April 1351), die in 1377 werd opgevolgd door zijn zoon, mede Jan gcheeten. Doch door het huwelijk van Johanna van Polanen met Engel-bert van Nassau in 1403 kwam Breda aan een stamhuis uit de Lahn-gouw, dat eene eeuw vroeger het graafsche Vianden had verworven en zich sedert tot het vermogendste geslacht in de Nederlanden verhief. De Graven van Nassau, die den titel van Baron van Breda voerden, zijn geweest : Engelbert, Hendrik, Ecinier of Ee'ne', Willem (de Zwijger), Eilips Willem, Maurits, Fredrik Hendrik, Willem II, 'Willem III. Willem Karei Hendrik Friso, Willem IV en Willem V. Bij de omwenteling van 1795 kwam de baronnie van Breda bij 's Lands domeinen, doch de wet van 26 Mei 1816 bepaalde dat de goederen in de rentambten van Breda, Niervaart, Oosterhout, Steenbergen, Zevenbergen en de Zwaluwe, wier zuivere opbrengst toen op ƒ 190,000 werd geraamd, in eigendom moesten komen aan Prins Frederik der Nederlanden, om die voor zich en zijne wettige mannelijke nakomelingen te bezitten.

De baronnie van Breda was afgedeeld in 3 deelen; 1. de stad Breda met haar rechtsgebied, waaronder het d. Teteringen was begrepen; 2. de 11 dingbanken Terheyden, Dongen, Gilze-en-Eijen, Alphen-en-Chaam, Baarle-Nassau, Ginneken-en-Bavel, Zundert-en-Eijsbergen, Mertersen of Princenhage (met Beek), Etten, Leur en Sprundel; 3. de beide heerlijkheden Oosterhout en Eosendaai.

Breda, Eijks-kiesdistrict voor het afvaardigen van Leden naar de Staten-Generaal. Het bevat, volgens de wet van 6 Mei 1869, de 37 gem.; Breda, Ginneken-en-Bavel, Zundert-en-Wernhout, Teteringen, Princenhage, Eijsbergen, Oudenbosch, Oud-en-Nieuw-Gastel, Hoeven-en-st.-Maar-tcnspolder, Etten-en-Leur, Klundert, Willemstad, Fijnaart-en-Heiningen, Standdaarbuiten, Eosendaal-en-Nispen, Wouw, Eucphen-en-Vorenseinde, Bergen-op-Zoom, Woensdrecht, Hoogerheide-en-Hinkelenoord, Uuybergen, Ossendrecht, Putten, Steenbergen-en-Kruisland, Nieuw-Vossemeer, Dintel-oord-en-Princeland, Halsteren. Het had in 1869 99,322 inw. en 3902 kiesgerechtigden.

Breda, prov. kiesdistrict in N.-Brab., bevattende de 10 gem. Breda, Ginneken c. a., Teteringen, Princenhage, Etten-en-Leur, Eijsbergen, Zundert c. a., Chaam, Alphen-en-Eiel, Baarle-Nassau.

176

Breda, 3de arrondissement van Noord-Brabant, bet westelijk deel der prov. uitmakende.

De vorming van het arrond. is geschied bij de verdeeling van het departement Brabant in April 1807, toen de voorm. baronnie van Breda, het markgraafschap van Bergen-op-Zoom en het zuid-westelijkst deel van het baljuwschap van Zuid-Holland als Kwartier van Breda werden verec-nigd. Bij kon. besluit van 13 April 1807 werd daaraan toegewezen de polder Hinkelenoord, bij besluit van 3 Mei 1809 dc heerl. Nicuw-Vossemeer.

Toen bij het verdrag van 16 Maart 1810 geheel Zeeland en al het land ten zuiden van de Waal aan het Fransche-Keizerrijk werden afgestaan, ontving het Kwartier van Breda den naam van arrondissement Breda en werd aan liet Departement-der-Beide-Nethen toegevoegd, waarvan Antwerpen de hoofdstad was. Doch den 15 December 1813 werd dit arrondissement door den Souvereinen Vorst Willem Frederik weder van genoemd Departement gescheiden en aan het Departement-der-Monden-van-den-Rijn toegevoegd.

Bij de grondwet van Maart 1814 werden de llollandsche districten aan dit arr. ontnomen, doch slechts tot 20 Juli daaraanvolgende, toen zij op nieuw bij het arrondissement Breda worden ingelijfd.

Destijds was het arr. verdeeld in 7 kantons: Breda, Bergen-op-Zoom, Oosterhout, Zevenbergen, Eosendaal, Oudenbosch, Ginneken.

In 1838 werd dit getal met 1 verminderd, na welken tijd het arr. uit de 6 kantons: Breda, Ginneken, Oosterhout, Oudenbosch, Zevenbergen, Bergen-op-Zoom bestaat.

Breda, eerste kant. van het arr. Breda, bevattende de 4 gem.: Breda, Princenhage, Terheyden, Teteringen.

Breda, klassis der Herv. kerk in de prov. N.-Brab., verdeeld in 4 ringen: Breda, Bergen-op-Zoom, Willemstad, Geertruidenberg. Zij telt 30 gem. met 33 predik.

Breda, kerk. ring der klassis van Breda, bevattende de 7 gem Breda, Chaam-Baarle-Nassau-Alphen-Gilze-en-Rijen, Etten-en-de-Hoeven, Ginne-ken-en-Bavel, de Leur, Princenhage, Zundert-en-Eijsbergen.

Breda, bisd. in N.-Brab. en Zeeland, opgericht den 4 Maart 1853. Het werd toen in 6 dek. afgedeeld, 4 in N.-Brab. en 3 in Zeeland, doch later is bij een nieuwe omschrijving een 5de dek. in N.-Brabant gevormd. Thans bevat dit bisdom: in het dek. Breda 9 parochiën, in Bergen-op-Zoom 17 par., in Etten 13 par., in Ginneken 10 par. en 1 rectoraat, in Aardenburg 9 par., in Hulst 16 par.

Breda, dek. van 't bisdom Breda, bevattende de 9 par. Achtmaal, Beek, Breda (st.-Antonius van Padua),. Breda (st. Barbara), Breda (st. Maria Hemelvaart), Groot-Zundert, Klein-Zundert, Princenhage, Rijsbergen.

Breda, gem. in N.-Brab., in het noord-westen, westen en zuidwesten door Princenhage, en in het zuid-oosten, oosten en noordoosten door Teteringen bepaald. Door de Merk doorsneden, heeft zij een deels zan-digen, deels kleiachtigen bodem en beslaat een oppervlakte van 282j b.

177

De gem. Breda bevat niets dan de stad Breda en den grond door de nu ten deele gesloopte vestingwerken ingenomen. Zij telde in 1435 974 haardsteden. In 1743 had zij 1500, in 1860 2723 huizen.

De bevolking, in 1742 op 11,000 berekend, beliep in 1796 slechts S250. In 1823 was zij weder gestegen tot 9562, in 1830 tot 13,114, in 1840 tot 13,559, in 1850 tot 14,743, in 1860 tot 14,930, in 1870 tot 15,340. In laatstgenoemd jaar deelden zij zich in 12,057 R.-Kath., 3 Oud-Roomschen, 2656 Ned.-Herv., 142 Waalsch-Herv., 3 Presbyt., 7 Anglik., 192 Ev.-Luth., 2 Herst.-Luth., 17 Doopsgcz., 15 Remonstr., 25 Chr.-Geref., 213 Isr. en 8 ongenoemden.

Volgens oude kronieken zou Breda reeds in de 9de eeuw bestaan en in 1252 stadsrechten bekomen hebben. Van 1355 tot 1410 kreeg de stad het aanzien eener vesting, daar zij toen met muren werd omringd, waarom, tot betere verdediging, grachten werden gegraven, terwijl de muren zeiven met sterke torens en hechte poorthuizen werden voorzien. Van 1531 tot 1536 werd de stad belangrijk uitgelegd en met een nieuwen wal omgeven. Sedert onderging de stad geene uitbreiding meer, doch hare vestingwerken werden in 1578, 1622, 1682 en het laatst onder Koning Willem I veel vermeerderd. Na den aanleg der staatsspoorwegen is Breda als vesting opgeheven. De spoorweg van Breda naar Rosendaal werd geopend 1 Mei 1855, die van Breda naar Tilburg 5 October 1863, die van Breda naar den Moerdijk 1 Juli 1866.

Tot de geschiedkundige herinneringen van Breda behooren: de zware branden van 27 Augustus 1490 en 23 Juli 1534, die telkens een groot gedeelte der stad vernielden; het bezoek van Keizer Karei V in Augustus 1540; de bijeenkomst der Nederlandsohe edelen in het begin van 1566; de beeldstormerij op 22 Augustus 1566; de komst van Alba op den 6 Juli 1508; de vergeefsche vredehandeling met Spanje in 1574; de verovering door de Staatschen op 4 October 1577; de dappere, maar ongelukkige verdediging door de burgers na een schelmsch verraad in Juni 1581; de inneming door middel van een turfschip, onder de leiding van den Staatschen Overste Charles de Heraugicre, op 4 Maart 1590 ; de overgave aan de Spanjaarden op 2 Juni 1625 ; de verovering door Prins Frederik Hendrik op 7 October 1637 ; de komst van Charles II van Engeland en zijne zuster de Prinses van Oranje in 1660; het sluiten van den vrede met Engeland op 24 Aug. 1667; de vergeefsche vredehandeling in September 1746; de overgave aan de Franschen op 24 Februari 1793; de overgave door de Franschen aan de Nederlanders den 5 April 1793; de dappere verdediging door den Generaal-Majoor von Geusau in 1794; de overgave op last hunner Hoogmogenden op 28 Januari 1795 ; hot aftrekken der Franschen op 10 December 1813; de verdediging tegen de Franschen van 20 tot 22 December 1813.

Het schoonste deel van Breda bestaat uit de ruime Markt, met de hoofdstraten die derwaarts leiden, en de Haven.

Van de wereldlijke gebouwen zijn het Kasteel en het Raadhuis de voornaamsten. Het eerste vervangt twee vroegere kasteelen, waarvan het oudste reeds in de 9de eeuw gebouwd schijnt. Het tweede werd van

12

178

1350 tot 1362 gebouwd. Graaf Hendrik van Nassau deed den bouw van het tegenwoordige kasteel in 1536 aanvangen, doch eerst in 1696 voltooide het de beroemde bouwmeester Jacobus Romans, op kosten van Koning Willem III. Sedert 1828 dient het tot eene Militaire Akademie. Het schoonste vertrek is de uitspanningszaal, waar door de officieren, beambten en ka-detten eene galerij tot stand is gebracht van de portretten der meest beroemde helden die Nederland heeft opgeleverd, en van enkele afbeeldingen van belangrijke oorlogsfeiten. — Op het Raadhuis, dat in de eerste helft der 16de eeuw werd gebouwd, doch in 1776 zijn tegenwoordigen voorgevel ontving, prijken eenige portretten van Heeren van Breda, inzonderheid Oranje-Vorsten.

Breda heeft 4 R.-Kath. kerken, eene Herv. kerk, eene Waalsch-Herv. kerk, eene Luth. kerk en eene synagoge. Het ruime Beggijnhof is van hoogen ouderdom, daar de oorsprong tot 1240 opklimt.

De Groote- of O.-L.-Vrouwekerk, sedert 1637 bij de Hervormden in gebruik, is een der schoonste kerken van Noord-Brabant en heeft den hoogsten toren van dat gewest. Zij is ruim 80 el lang, bijna 37 el breed en 21 el hoog, terwijl de hoogte des torens 85 el beloopt. Een fraai koperen doopvont verdient opmerking, maar de kostbaarste sieraden zijn twee praalgraven, die van Engelbert van Nassau en van Hendrik van Nassau. Het eerste, veelal voor een werk van Michael Angelo Bu-anarotti gehouden, vertoont zes levensgroote beelden van doorschijnend marmer, zoo stout en uitvoerig tevens gebeiteld, dat de kunstvriend met moeite van het weergaloos meesterstuk afscheid neemt.

Als wandelplaats bezit Breda den voormaligen tuin van het Kasteel, Valkenberg genoemd.

Na de Militaire Akademie is de voornaamste inrichting van onderwijs, de gemeentelijke hoogere burgerschool.

Breda's fabriekmatige inrichtingen zijn talrijk en veelal bloeiend. Zij leveren tapijten, meubelen, hoeden, stoomwerktuigen, metaalwaren, olie. zeep, bier, gemaakte lijfgoederen, enz.

Bredasche-Gat, mond van de Roode-Vaart in het Hollandsehdiep.

Bredasche-Heide, naam waaronder de verschillende heidevelden in de Baronie van Breda meermalen voorkomen.

Bredasche-polder, pold. van 112 bund, in de N.-Brab. gemeenten Klundert en Zevenbergen.

Bredelaar, geh. in de Geld. gem. Eist.

Brederode, voorm. heerl. in Holland, die uit een aantal gerechten in de duinstreek en aan het IJ bestond, welke later het baljuwschap van Brederode vormden, benevens de ambachtsheerl. Sloten-Sloterdijk-Osdorp-cn-de-Vrije-Geer, die in 1529 door koop van de heerl. werd vervreemd. De Heeren van Brederode zijn voorts in het bezit geweest van goederen te Waddinxveen, verder in de gemeenten Nieuwer-Amstel, Vianen, Ameide, Goudriaan, Giessen-Nieuwkerk, Hardinxveld, Hofwegen, Papendrecht, Peur-sum, Slingeland, Wijngaarden.

179

De oorsprong der Heeren van Brederode is onzeker. Vleiende geslachtslijsten vermelden dat Holland's Gravenzoon Sicco, de broeder van Dirk III, hun stamvader is geweest. Andere verhalen wijzen op eene afstamming van Graaf Willem I of spreken van het geslacht Brederode als zijtak van de Teilingen's. De oudste Heer van Brederode is ontwijfelbaar Dirk Dros-saet, wiens zoon Willem van Brederode in 1252 door den Roomsch-Koning Willem zijn bloedverwant werd genoemd. De Heeren van Brederode stegen tot grooten luister en hebben in de geschiedenis der Nederlanden eene groote rol gespeeld. Keinoud III van Brederode, die van 1531 tot 1556 Heer van Brederode was, nam zelfs het wapen en den titel „Graaf van Hollandquot; aan, tot een vonnis van Keizer Karei V dit belette.

Brederode, voorm. baljuwschap in Holland, gevormd uit verschillende gerechten, waarover de Heeren van Brederode in den grafelijken tijd het hooge rechtsgebied bezaten, t. w. Zandvoort, Tetrode-Albreehts-berg-en-de-Vogelenzang, Schooten, Zuid- en Noord-Akendam, Haarlem-merliede, Noord-Schalkwijk, Hofambacht, Velscn, Schoorl-Hargen-en-Kamp. Het werd opgericht nadat Wolfaard III, Heer van Brederode, den 19 Juni 1679, was overleden, wijl men, ofschoon ten onrechte, meende, dat deze edelman, kolonel in Staatschen dienst, het laatste wettig mannelijk oir der Brederode's was.

Brederode, vervallen adell. huis op de zuider grenzen der gem. Velsen, waarschijnlijk in de 13de eeuw gebouwd. Het werd in 1426 door de Kabeljaauwsche Haarlemmers ingenomen en verwoest, zoodat slechts een bouwval overbleef. Een deel daarvan werd echter hersteld. Nog in 1478 verstrekte het kasteel Brederode tot woning aan Johanna van Lalaing, weduwe van Heer Eeinoud II van Brederode. In 1573, tijdens den grooten vrijheidskamp, ging het herstelde gedeelte door het bedrijf van Spaansche legerbenden weder in vlammen op, zoodat, toen de Heeren in rustiger' tijd weder een rentmeester op hun kasteel plaatsten, men voor eene woning van dien beambte nieuwe gebouwen moest oprichten. Ook deze rent-meesterswoning is weder vervallen, en niets dan een kleine behuizing is nog tusschen de bouwvallen overgebleven. De bouwvallen zeiven zijn zeer uitgestrekt en maken nu een der merkwaardigste punten van Velsen's schoone omstreken uit. Door tusschenkomst van vrienden der oudheid, zijn zij in de laatste jaren door opgravingen en het aanbrengen van schadelooze herstellingen meer genaakbaar geworden.

Bredevoort, of Bredevoorde, voorm. heerl. in Geld., bestaande uit de ambten Bredevoort, Aalten, Winterswijk en Dinxperlo. Zij maakte in de 12de eeuw een deel uit der Westfaalsche heerl. Lohn, die aan het stift Münster toebehoorde. Bisschop Werner liet tusschen 1131 en 1151 een slot te Lohn bouwen, hetwelk hij ter bewaring gaf aan den edelen Heer Godschalk van Lohn, zoon van Gerhard van Lohn. Na den dood van Werner beweerde Godschalk met deze heerl. beleend te zijn. Hij en zijne opvolgers handhaafden zich in 't bezit daarvan en bemuurden ook Brede-

12*

180

voort. In 1233 voerde Herman van Lohn den grafelijken titel. Hij droeg in 1235, in gemeenschap met zijne gade Sophia, zijn huis te Bredevocrt aan den Graaf van Gelder op en ontving het van dezen weer ter leen. Later moest Herman zich en zijne erfgoederen leenplichtig maken aan Graaf Everhard van der Mark, en in 1301 nam Otto van Rietberg, Bisschop van Münster, het slot Bredevoort in, dat hij voor sich behield. De rechten van Graaf Herman op Lohn en Bredevoort, overgegaan op Otto, Heer van Ahaus, werden in 1316 aan den Bisschop van Münster verkocht. Doch Graaf Beinoud II van Gelder, te regt beweerende, dat de leenheerschappij bij hem berustte, betwistte den Münsterschen Kerkvoogd het bezit van Bredevoort en handhaafde zich in een hevigen oorlog, die tot aan het verdrag van Coesfeld in 1324 duurde. De Geldersche Graaf behield Bredevoort, doch beloofde, dat de gerechten van Winterswijk, Aalten en Dinxperlo, met het Vrijgraafschap, ten allen tijde door den Bisschop konden ingelost worden voor 3500 mark. In volgende tijden is de heerl. Bredevoort dikwijls verpand, o. a. aan Prins Willem I en zijne opvolgers, totdat de Geldersche Staten in 1697 de heerl. aan Prins Willem III opdroegen.

Bredevoort, of Bredevoorde, voorm. hoofdschoutambt of district van Gelderland ten tijde van Koning Willem I. Het bevatte de gem. Aalten, Dinxperlo, Winterswijk en Wisch.

Bredevoort of Bredevoorde, kleine stad in de Geld. gem. Aalten, aan dc Aaltensche-beek. Vroeger was zij de hoofdpl. der heerl. Bredevoort, en onder het Pransche bewind nog eene afzonderlijke mairie. Onder Koning Willem I werd zij, ofschoon de hoofdpl. van het distr. Bredevoort, bij het sehoutambt (de gem.) Aalten ingelijfd. In 1811 had zij 710, in 1840 902, in 1860 828 inw.

De stad is, ofschoon ontmanteld, nog door grachten omringd, waardoor twee poorten voeren. Zij heeft ongeveer 170 huizen en 2 kerken, een voor de Herv. en een voor de II. Kathol. Van het voormalige slot dat aan de noordwestzijde heeft gestaan, zag men in de vorige eeuw nog puinhoopen.

In of na 1276 voerde Graaf Herman van Lohn Engelbert Graaf van der Mark als gevangene naar zijn slot te Bredevoort, waar de laatstgenoemde zijn leven eindigde. Het gevolg was, dat Everhard van der Mark voor Bredevoort kwam, en, daar de bezetting des nachts in stilte uittrok, zonder veel moeite zich van het gebalsemd lijk zijns vaders meester maakte. In 1303 maakte Bisschop Wichbold van Keulen zich meester der sterkte, ten behoeve van zijn schoonbroeder, den Graaf van Lohn. Op het einde van 1326 werd het slot van Bredevoort door Graaf Eeinoud

11 van Gelder ingenomen.

Latere herinneringen zijn: de verovering der stad door Prins Maurits op 9 October 1597, de verovering door Verdugo in het begin van 1606, de verovering door Staatsche benden op 22 Maart 1606, het in de lucht springen van het slot door de ontploffing van buskruit op 11 Juli 1646, de overgave aan den Münsterschen Generaal-Wachtmeester st.-Paul op

12 Juni 1672.

181

Bree, westelijk deel der Z.-Holl. gem. Rietveld of Iiietveld-en-de-Bree, bestaande uit een pold. van 343 bund, oppervlakte.

Breeberg, of Breeburg, voorm. schans bij 't Friesche d. Donkerbroek (Oost-Stellingwerf.)

Breede, d. in de Gron. gem. Warffum, in 1840 met 95, in 1860 met ongeveer 80 inw. Behalve de Herv. kerk, bevat het de oud-adell. huizing den Breedenburg.

Breede-Gooi, kreek in het zuid-westen der Z.-Holl. gem. Dirksland.

Breede-Made, voorm. buurt in de Z.-Holl. gem. Zoeterwoude. Zij werd in 1268 kerkhoorig aan Leiderdorp, doch is later spoorloos verdwenen.

Breedenbroek, of Bredenbroek, d. in de Geld. gem. Gendringen, in Groot-Breedenbroek en Klein-Breedenbroek afgedeeld. Men vindt er de Kath. kerk der par. Dinxperlo.

Braedenhorst, havezathe in de Overijsselsche gem. Heino. In de 16de eeuw werd zij door de van Eechteren's, in de 17de door de van Haersolte's, in de 19de door de Sloet's bezeten.

Bre eden vliet, pold. van 122 bund, in de Zeeuwsche gemeenten st.-Annaland en Maartensdijk. De bedijking dagteekent van 1560.

Breede-Vaart, vaart tusschen de Z.-Holl. dorpen Bodegraven en Beeuwijk.

Breede-Watering, of Breede-Watering-bewesten-Yerseke,

dijkgraafschap in het Zeeuwsche landschap Zuid-Beveland. Het bevat den Burenpolder, den Koudepolder, den Kaarspolder, den Verderfpolder, den Stormezand en de Oude-Nisse, derhalve het geheele midden of het grootste en voornaamste deel van het landschap. Het is 9445 bund, groot.

Breedsehoot, of Breedschot, geh. in de N.-Brab. gem. Kijsbergen.

Breedzand, of Breezand, noorderstrand van het Zeeuwsche eiland Walcheren, bekend door de landing der Engclschen op 30 Juli 1809.

Breegat, kreek in de N.-Brab. gem. Willemstad.

Breekant, geh. in de N.-Brab. gem. Lierop.

Breeken (de), geh. in de Gron. gem. Middelstum.

Breembroekshoek, geh. in de Overijsselsche gem. Kaalte.

Breen (de), geh. in de Limb. gem. Klimmen.

Breesaap, of Breezaap, duinvallei van 245 bund, oppervlakte in de N.-Holl. gem. Velsen, door wier zuiderdeel thans het Kanaal door Holland op zijn Smalst wordt gevoerd. In vorige eeuwen lag zij geheel of grootendeels woest. Sedert het midden der 18de eeuw is zij echter met meer vrucht ontgonnen. In de 19de eeuw onderging zij belangrijke her-

182

scheppingen door Jacobus Stuart, die in 1830 daarvan eigenaar werd. In 1840 had zij 94, in 1860 116 inw., welk getal, sedert de kanaalwer-ken zijn aangevangen, aanzienlijk is vermeerderd.

Breestraat, geh. in de N.-Brab. gem. Dongen.

Breevaart, vaarwater, dat van Delft langs Schipluiden, Maasland en Zouteveen naar Vlaardingen loopt.

Bree-Veertien, zandbank in de Noordzee, vóór de Holl. kust, zich van 52° 40' tot 54° noorderbreedte uitstrekkende. Aan de binnenzijde daalt zij steil af tot 26 vademen. De bank zelve ligt slechts 14 vademen beneden het vlak der zee.

Breeveld, pold. van 314 bund, in de Z.-Holl. gem. Woerden.

Bregdorp, of Brechtdorp, buurt in de N.-Holl. gem. Schoorl, in 1840 met 109, in 1860 met 124 inw.

Bregge (ter), buurt in de Z.-Holl. gem. Hillegersberg, aan do Rotte, waarover te dezer plaatse eene brng voert, die den naam aan de buurt heeft gegeven. In vorige eenwen veel grooter, had zij in 1840 136 inw.

Brehees, geh. in de N.-Brab. gem. Hilvarenbeek.

Breinder, geh. in dc Limb. gem. Schinnen.

Brekelenkamp, of Breklenkamp, buurt in de Overijsselsche gem. Denekamp, in 1840 met 257, in 1860 met 275 inw. De havezathe Brekelenkamp behoorde bij den inval der Münsterschen in 1672 aan Gerhard Adolph Bentinck, die den li.-Kath. godsdienst beleed en zich zeer ingenomen met den vijand betoonde.

Bremberg, buurt in de N.-Brab. gem. Etten-en-Leur, in 1840 met 194, in 1860 met 189 inw.

Brentsche-Heide, heide in de N.-Brab. gem. Mierlo.

Breskens, gem. in Zeeland, die, in het westen door de Hont bespoeld, naar de landzijde bepaald is door de gem. Groede. De grond, gevormd door het bedijken van den Oud-Breskenspolder, den Jong-Breskenspolder en den Elisabethpolder, heeft eene oppervlakte van 635 bund, en bestaat uit zeeklei, die deels tot weide dient, deels schoone akkers bevat, die vooral tarwe, gerst, aardappelen, meekrap en suikerbiet opleveren.

In 1822 had Breskens 888, in 1840 1638, in 1860 1655, in 1870 1555 inw., voor laatstgenoemd jaar onderscheiden in 1381 Ned.-Herv., 16 Ev. Luth., 7 Chr.-Geref., 140 E.-Kath., 7 Isr. en 4 ongenoemden. Behalve landbouw en veeteelt zijn scheepvaart, handel, doorvoer en arbeid aan de dijken er de voornaamste bronnen van welvaart. Behalve het d. Breskens, bevat de gem. de buurt Nieuwesluis.

Ofschoon de polders waaruit deze gem. thans bestaat, eerst sedert 1619 op het water zijn gewonnen, is Breskens veel onder. Romeinsche penningen aldaar opgedolven, spreken van de eerste tijden onzer jaartelling. Doch het oude dorp Breskens werd in de 15de eeuw overstroomd, in 1480

183

(of 1486) op de golven herwonnen, doch in 1570 door het bezwijken van den zeedijk weder verloren.

Het d. Breskens, in 1860 met 763 inw., is eene aanzienlijke plaats, met oene goede haven en verschillende forten in de nabuurschap, die onder het bewind van Napoleon I aangevangen, onder Koning Willem I veel zijn vermeerderd, doch wellicht ten deele niet lang meer in stand zullen blijven. Het voornaamste dier sterkten is het fort Frederik Hendrik. Er is eene Herv. kerk. De bloei van dit d. begint met het tijdperk sinds de groote weg van Brugge naar Middelburg in dit deel van het noordelijk Vlaanderen werd aangelegd (1808—1818).

Breskenszand, pold. in Vlaanderen, die van 1480 (of 1486) tot 1570 was bedijkt, doch toen weder inbrak. Sedert 1619 herdijkt, noemt men dien grond den Ond-Breskenspolder.

Breudijk, dijk in de TJtr. gem. Harmeien, waaraan verscheidene boerderijen gebouwd zijn. Aan het zuidwesteinde is het station Harmeien van den Rhijn-spoorweg.

Breudijk, pold. van 430 bund, in de ütr. gem. Harmeien.

Breugel, d. in de N.-Brab. gem. Son-en-Breugel, in 1840 (de onder-hoorige gehuchten Breugels-Oerle, Eind, Eige, Hoogstraat en Stad-van-Gerwen medegerekend) met 553, in 1860 met 578 inw. Er is eeneK.-Kath. kerk. De tocht van Maarten van Eossum in 1543 bracht veel ellende voor Breugel voort, want het werd toen in brand gestoken. In de eerste dagen der Eepubliek genoot het dorp een grooten bloei door zijne linnenweverijen, doch de verwoestingen der Franschen in 1673 hebben vele wevers naar elders doen vertrekken. Ook in 1688 dreigden de Franschen het dorp in de vlammen te laten opgaan, doch deze ramp werd toen, door over te geven al wat men kon bijeenbrengen, afgekocht.

Breugels-Oerle, goh. in de N.-Brab. gem. Son-en-Breugel.

Breukelen, buurt in de N.-Brab. gem. Boxtel, in 1840 met 480, in 1860 met 420 inw. in de onmiddellijke nabijheid van het spoorweg-station Boxtel.

Breukelen, distr. in Utrecht, ter verkiezing der prov. Staten, bevattende de 21 gem.: Breukelen-Nijenrode, Breukelen-st.-Pieters, Abcoude-Baambrugge, Abcoude-Proostdij-en-Aasdom, Achttienhoven, de Bilt, Loe-nen, Loenersloot, Loosdrecht, Maarsen, Maarseveen, Maartensdijk, Mijdrecht, Nigtevecht, Euwiel, Tienhoven, Vinkeveen-en-Waverveen, Vreeland, Westbroek, Wilnis, Zuylen.

Breukelen, d. in de Utr. gem. Breukelen-Nijenrode, aan de Vecht, waarover hier eene ophaalbrug voert. Het is eene groote, schoone plaats met 2 kerken, een Herv., en een R.-Kath. De omtrek is by zonder bekoorlijk uithoofde van de menigvuldige buitengoederen welke zich op beide oevers der Vecht uitstrekken. In 1840 telde het 901, in 1860 1207 inw.

Breukelen komt reeds vroeg in de geschiedenis voor, want zekere Rofgerius schonk het in 838 aan de ütrechtsche Kerk. In 1488 leed het

184

dorp veel in den oorlog tusschen de stad Utrecht en Aartshertog Maxi-miliaan, en in 1672 in den strijd der Staten tegen Louis XIV.

Breukelen-Nijenrode, gevormd uit de heerlijkh. Breukelen-Nijen-rode, Breukelen-Ortts en Portengen-Lettesgerecht, is eene gem. in de prov. Utrecht op den westoever van de Vecht, tusschen Loenen, Ruwiel, Koeken-gen, Laag-Nieuwkoop, Maarsen en Breukelen-st.-Pieters. Haar tegenwoordige omvang dagteekent eerst sedert de wet van 27 Juni 1857, die de gem. Portengen daarbij inlijfde. Zij heeft nu 1115 bund, oppervlakte, meerendeels rivierklei, doch in het westen laag veen. Hare bevolking in 1822 1290 zielen, beliep in 1840 1606, terwijl Portengen in eerstgenoemd jaar door 56, en in laatstgenoemd jaar door 55 zielen was bevolkt. Ten jare 1870 had de gemeente Breukelen 1827 inw., onderscheiden in 1099 Ned.-Herv., 2 Waalsoh-Herv., 1 Anglik., 35 Ev.-Luth., 12 Doopsgez., 4 Rem., 10 Christ.-Ger., 661 E.-Kath. en 3 ongenoemden. De veeteelt is de voorn, bron van welvaart. Voorts komen in aanmerking de voordeelen die het zomerverblijf van vele stedelingen afwerpt, scheepvaart, zuivelbereiding, en enkele inrichtingen van volksvlijt. Behalve het d. Breukelen, bevat de gem. de geh. Galgerwaard, Kortrijk en de Portengensche-Brug. Voorts vindt men er de ridderhofstad Nijenrode, benevens de groote buitens Vredenoord, Vechtstroom, Vechtvliet, Hofwerk, Rijn-en-Veeht, enz.

Breukelen-Ortts, heerl. in Utrecht, in de gem. Breukelen-Nijenrode.

Breukelen-st.-Pieters, gem. in Utrecht, op beide oevers van de Vecht, doch meest op de oostzijde, door Breukelen-Nijenrode, Loosdrecht, Maarseveen, Tienhoven en Hilversum (N.-Holl.) bepaald. Langs de Vecht is de bodem klei, doch meer naar het westen heeft men waterplassen, meest door uitdelving ontstaan, met vele strooken laag veen daartusschen. De gem. beslaat 1275 bund, en had in 1822 507, in 1840 837, in 1870 808 inw., wijzende de verdeeling in laatstgenoemd jaar aan: 676 Ned.-ilerv., 2 Waalsch-Herv., 1 Rem., 5 Chr.-Ger. en 124 R.-Kath. De gem. bevat, de aanzienlijke buurtsch. Breukelerveen, op den weg van Nieuw-Loos-drecht naar Tienhoven. Aan de Vecht liggen, behalve een steenoven, ook de ridderhofsteden Gunterstein en Oudaan, de landgoederen Groene-vecht, Kweekhoven, Vechthof, Boomrijk en Slangenvecht.

Breukelerveen, buurt in de Utr. gem. Breukelen-st.-Pieters, in 1840 met 398, in 1860 met 393 inw.

Breukelerveen, polder in de Utr. gem. Breukelen-st.-Pieters.

Breukelerwaard, geh. in de Utr. gemeenten Ruwiel en Breukelen-Nijenrode.

Breul (de), ambachtsheerl. in de gem. Zeist, in 1840 met 93 inw.

Breust, d. in de Limb. gem. Eysden, in 1840 met 266, in 1860 met 301 inw. De st-Maartenskerk, van zandsteen opgetrokken, ia in Gothischen bouwstijl.

185

Met de geh. Hoog-Caestert en Maerland en een deel van st.-Geertruide, vormde dit d. vroeger eene heerl., wier grondgebied zoodanig met dat van de heerl. Eysden was verbonden, dat beiden als een schaakbord dooreen lagen, zoo echter dat Eysden slechts half zoo groot was als Breust. In 1822 waren Breust en Eysden nog twee afzonderlijke gemeenten, in welk jaar Breust 944 inw. telde. Kort daarna zijn zij echter vereenigd.

Breust behoorde in vorige eeuwen aan het kapittel van st.-Martin te Luik, hetwelk beweerde dat dit gebied een onmiddellijk rijksleen uitmaakte.

Breusterbosch, buurt in de Limb. gem. st.-Geertruide, in 1840 met 170, in 1860 met 144 inw.

Breyversroth, of Breyvensroth, buurt in de Limb. gem. Stamp-ray, in 1840 met 198, in 1860 met 213 inw.

Briefketll, geh. in de Gron. gem. Warffum.

Brielaart (de), fraai landgoed aan de westzijde van het Geld. dorp Bameveld.

Brielle, rijkskiesdistr. voor het afvaardigen van leden naar de Staten-Generaal, gevormd bij de wet van 6 Mei 1869, bevattende de 26 gem.: Brielle, Rozenburg, Vierpolders, Oostvoorne, Nieuwenhoorn, Hellevoet-sluis, Nieuw-Helvoet, Eockanje, Heenvliet, Geervliet, Zwartewaal, Spijke-nisse. Hekelingen, Zuidland, Abbenbroek, Oudenhoorn, Piershil, Goudswaard, Nieuw-Beijerland, Oud-Beijerland, Poortugaal, Hoogvliet, Pernis, Charlois, Rhoon, Katendrecht. Het had bij zijne samenstelling 43,401 inw. en 1125 kiesgerechtigden.

Brielle, distr. in Z.-Holland tot het afvaardigen van leden naar de Prov. Staten, bevattende de 15 gem.; Brielle, Oostvoorne, Zwartewaal, Vierpolders, Nieuwenhoorn, Hellevoetsluis, Nieuw-Helvoet, Kockanje, Zuidland, Geervliet, Spijkenisse, Hekelingen, Oudenhoorn, Heenvliet, Abbenbroek.

Brielle, arr. in de prov. Zuid-Holland. Het werd in 1811 als arr. van het Departement-der-Bouches-de-la-Meuse opgericht, en in 3 kantons: Brielle, Sommelsdijk en Goedereede afgedeeld. Bij de invoering der rechterlijke organisatie van 1838 behield het denzelfden omvang, doch toen werd het kanton Goedereede bij Sommelsdijk ingelijfd. Het arr. heeft dus nu slechts 2 kantons, t. w. Brielle en Sommelsdijk.

Brielle, eerste kanton van hot arr. Brielle, bevattende de 15 gem.: Brielle, Oostvoorne, Hellevoetsluis, Nieuw-Helvoet, Nieuwenhoorn, Oudenhoorn, Zuidland, Abbenbroek, Zwartewaal, Vierpolders, Kockanje, Heenvliet, Geervliet, Spijkenisse, Hekelingen.

Brielle, klassis der Herv. Kerk in Z.-Holland, verdeeld in 3 ringen: Brielle, Geervliet en Sommelsdijk. Zij bevat 31 gem. en heeft 35 predikanten.

Brielle, kerk. ring der klassis van Brielle, bevattende de 8 gem. Brielle, Brielsch-Nieuwland, Hellevoetsluis, Nieuwenhoorn, Nieuw-llelvoet, Oostvoorne, Rockanje, Zwartewaal.

186

Brielle, gem. in Z.-Holl., in het noordoosten door de Onde-Maas bespoeld cn daardoor van Rozenburg gescheiden, terwijl zij naar de landzijde bepaald is in het noordwesten en westen door Oostvoorne, in het zuiden door Nienwenhoorn, iu het oosten door Vierpolders. Zij is slechts 238 bund, groot en bevat, behalve de stad Brielle, nog slechts weinige perceelen grond. De bodem bestaat uit rivierklei.

In 1796 had Brielle 3170, in 1811 3600, in 1822 3492, in 1830 4195, in 1840 4504, in 1850 4483, in 1870 4226 inw. Bij de volkstelling van 1860 onderscheidde de bevolking zich in 3539 Ned.-Herv., 12 Waalsch-Herv., 2 Eem., 27 Chr.-Afg. (Chr.-Ger.), 1 Doopsgez., 62 Ev.-Luth., 1 Herst.-Luth., 520 R.-Kath., 129 Ned.-Isr., 1 Port.-Isr. en 2 onge-noemden.

Brielle is van hoogen ouderdom, ofschoon geene oudere oorkonden dan van 1280 het vermelden. Het werd in de eerste jaren der 14de eeuw tot eene stad verheven (tnsschen 1302—1306) en was de hoofdplaats der uitgestrekte heerl. Voorne. In 1417 werd de stad door Hertog Jan van Beijeren ingenomen; in 1471 door zeeroovers verrast, doch door het ontdekken van den toeleg voor plundering gespaard. Den 1 April 1572 maakten de Watergeuzen zich van haar meester, en sloegen vier dagen later (5 April), — bij welke gelegenheid Eochus Meeuwesz zich bijzonder onderscheidde, — den aanval van den Graaf van Bossu af. Den 3 October 1579 mislukte de verraderlijke toeleg van den Spaanschen Overste Valentin de Pardieu om haar te vermeesteren. In Juni 1575 verheugde Brielle zich in het huwelijk, te dier stede tusschen Willem I en Charlotte de Bourbon voltrokken. Van 1585 tot 1616 was de stad aan Engeland verpand. In 1813 (1 December) was Brielle de eerste Nederlandsche vesting, die de Fran-schen uit hare wallen verdreef. Het derde eeuwfeest van Brielle's bevrijding van het Spaansche juk is den 1 April 1872, in de tegenwoordigheid van Koning Willem III, op luisterrijke, hartverheffende wijze gevierd.

De stad is eene vesting, die de mond der Maze beschermt. Aan het eind der haven ligt het ruime havenfort.

Brielle, vroeger bloeiend door de haringvangst, bestaat thans voor een groot deel van de scheepvaart, aangezien vele inwoners zeelieden of loodsen zijn. Voorts zijn er eenige kleine fabrieken.

Er zijn te Brielle 2 kerken der Herv., van welke de Kleine kerk ook door de Euth. wordt gebruikt, 1 R.-Kath. kerk en 1 synagoge.

De Groote- of Catharinakerk is een zeer hoog gebouw, met een breeden, zwaren, doch niet volbouwden toren, die 75 el hoogte heeft. Deze toren is in 1462 gebouwd, nadat de vorige, die in 1417 was gesticht, in 1456 omstortte. Tot de sieraden behoort het marmeren praalgraf van den Luitenant-Admiraal Filips van Almonde.

Andere merkwaardige gebouwen zijn het Stadhuis en het Weeshuis, welk laatste in 1557 werd gesticht uit de nalatenschap van den beroemden Heenvlietsehen pastoor Engel Willemszoon de Meerle (Angelus Merula), wiens afbeeldsel er bewaard wordt.

Ter plaatse waar vóór 1817 de Maarlandsehe kerk stond, op welke plek later eene spinnerij was gevestigd, worden thans twee gedenkteekenen

187

aan het innemen van Brielle door de Watergeuzen opgericht: een asyl voor zeelieden en een beeld van den Haagschen kunstenaar J. P. Koelman.

Het huis waar Maarten Harpertsz. Tromp in 1597 werd geboren, stond in de Kaatsbaan en het Kolfslop, doch is ten tijde van Koning Willem 1 afgebroken.

Er is te Brielle een gymnasium.

Brielsche-Diep, arm der Maas tusschen Voornc en Rozenburg. Op dezen stroom viel, den 4 Juli 1354, de scheepsstrijd voor, waarin de vloot van quot;Willem van Henegouwen de scheepsmagt van zijne moeder Margaretha versloeg.

Brielach-Nieuwland, of Nieuwland, d. in de Z.-Holl. gem. Vier-polders, met eene Herv. kerk. Ter herinnering aan het behoud van Brielle, toen dit door den Graaf van Bossu werd bedreigd, en Rochus Meeawesz de sluis openzette, die het water over Brielsch-Nienwland bracht, kreeg dit dorp tot wapen: een schild van keel, beladen met een zilveren zwaard, hebbende één gouden penning op de punt, en geplaatst tusschen twee rijen gouden penningen, te zamen 9 stuks, ter herinnering dat de tegenstand, aan Alba's tienden penning geboden, eene der oorzaken is geweest van Nederland's bevrijding en verheffing.

Brieltgenspolder, pold. in de N.-Brab. gemeenten Oosterhout en Made, 153 bund, groot.

Brienenswaard (van), pold. in de Z.-Holl. gemeenten Goudswaard en Zuid-Beijerland, het westelijkst deel van het eiland de Tien-Gemeenten uitmakende. De polder is in 1844 ingedijkt en 53 bund, groot,

Brieskerke, voorm. Zeeuwsch dorp op Schouwen.

Brigdamme, buurt in de Zeeuwsche gem. st.-Lanrens, aan den weg van Middelburg naar Domburg. Vroeger was Brigdamme van grooter aanzien, want reeds in den jare 1196 of 1197 vergunde de Utrechtsche Bisschop Dirk van der Ahr aan die van Brigdamme, eene nieuwe kerk te stichten. Deze kerk werd in den vrijheidskamp tegen de Spanjaarden verwoest. Brigdamme vormt eene heerlijkheid van 584 bund, oppervlakte, in 1840 met 300, in 1860 met 276 inw. Hopman Jacob Scotte versloeg hier in 1574 een hoop Spanjaarden.

Brijdorpe, heerl. in de Zeeuwsche gem. Duivendijke, 403 bund, groot, in 1840 met 79, in 1860 met 109 inw. In deze heerl. is een klein geh., mede Brijdorpe geheeten, dat in den tijd van Graaf Floris V zich als een bloeiend dorp vertoonde.

Brijdweg, geh. in de Limb. gem. Linne.

Brij sloot, watering in de N.-Holl. gem. Schagen.

Bril (de), geh. onder het Friesche d. Hitsum (Franekeradeel).

Bril (de), geh. in de Gron. gem. Zuidhorn.

Brildiep, vaart in de Gron. gem. Oldekerk, van hot Kolonelsdiep naar het Hoendiep.

188

Brilspolder, pold. in de Zeeuwsche gem. Biervliet, 8 bund, groot. In 1808 ingebroken zijnde, is hij later weder beverscht.

Brink de, of de Loobrink, buurt in de Geld. gem. Epe_; in 1840 met 148 inw.

Brink (de), beroemd landgoed in de Geld. gem. Arnhem, aan den Rijn.

Brink-en-Orden, buurt in de Geld. gem. Apeldoorn, in 1860 met 1083 inw.

Brinkgreve, havez. in de Overijsselsche gem. Diepenveen.

Brinkheurne, buurt in de Geld. gem. Winterswijk, in 1840 met 295, in 1860 met 254 inw.

Brinkmanshoek, buurt in de Geld. gem. Euurlo, in 1840 door 159, in 1860 door 130 menschen bewoond.

Britsaard, geh. onder het Friesche d. Wommels (Hennaarderadeel).

Britsum, d. in de Friesehe gem, Leeuwarderadeel, aan de Stienzer-vaart, in 1811 met 271, in 1840 met 326, in 1870 met 434 inw., mee-ren deels landbouwers. In de middeleeuwen stond hier eene zware sterkte, Britsenburg, waarvan in 1290 nog alleen eenige grondslagen werden gevonden. Later bloeiden er de staten Lettinga, Jornsma, Tjessinga, Eringa (of Geringa), Jeltinga, Swynzerhuis en anderen. Op Lettingastate, dat lang in welstand bleef, werd in 1641 Menno Baron van Coehoorn geboren. De dorpskerk, die den Herv. behoort, staat op een hooge terp. Er is ook eene kerk der Chr. Geref. gem.

Britswerd, d. in de Friesche gem. Baarderadeel, met de kerkbuurt Kromwal en het geh. Jet in 1811 door 190, in 1840 door 202 en in 1870 door 251 inw. bevolkt. Drie vijfden der ingezetenen wonen in de dorpskom. Er is eene Herv. kerk.

Britswerdermeer, voorm. meer bij het Friesche d. Britswerd, aan de Sneekster-Zeilvaart, doch in 1855 drooggemaakt.

Brittenburg, of het Huis te Britten, voorm. sterkte, van Ho-meinschen oorsprong, aan het strand der Noordzee, op eene plaats nu reeds sedert eeuwen door de zee overdekt. Het vormde een vierkant, waarvan elke zijde 75 meter lengte had, was van vooruitspringende torens voorzien en omvatte binnen zijne muren een binnenhof, met een hoofdgebouw in het midden. De fondamentsteenen hadden eene lengte van 4 voet, bij 3 voet breedte. De tijd der stichting is onzeker. Het was geheel vergeten, toen de bouwvallen — toen nog 8 voet hoog — op Kersdag van den jare 1520 door een hevigen zuidoostenwind, die de zee naar het westen terugstuwde, werden ontbloot. Sedert zijn die bouwvallen nog menigmalen ■s gezien tot in 1750. ïoen echter waren ze, zoo door afspoeling als door

't vervoer wanneer ze bloot lagen, tot geringe sporen ingekrompen.

Brixuspolder, polder, deels in de Zeeuwsche gem. st.-Anna-ter-

Mniden, deels in de Belgische gem. Westcappelle. Het Nederlandschc deel is nagenoeg 15 bund, groot.

l

189

Broeder-Jan-Klaassens-Schipsloot, vaart in cle Frieschc gem. Opsterlaud, uitloopende in het Koningsdiep.

Broek, d. in de Frieschc gem. Doniawerstal, aan de Joustcrvaart. Het heeft eene Herv. kerk. In 1811 telde men cr 130, in 1840 158, in 1870 248 inw. In den Spaanschen tijd vestigde zich hier een berucht partijganger, die, eigen voordeel heoogende, allen plunderde, welke in zijne macht vielen. De woestaard werd echter eindelijk overmand en met zijne 30 trawanten te Leeuwarden onthalsd.

Broek, voorm. d., thans buurt in de N.-Brab. gem. Mierlo, in 1840 met 250, in 1860 met 303 inw. De kapel, die hier in vorige eeuwen stond, is spoorloos verdwenen.

Broek, of het Broek, buurt in do Geld. gem. Wehl, in 1840 met 419, in 1860 met 514 inw.

Broek, of Vaassensclie-Broek, buurt in de Geld. gem. Epe, in 1840 met 423, in 1860 met 499 inw.

Broek, geh, in de N.-Brab. gem. Raamsdonk.

Broek, of het Broek, buurt in de Limb. gem. Kessel, in 1860 met 166 inw.

Broek, of het Broek, geh. in de Limb. gem. Simpelveld, in 1860 met 25 inw.

Broek, of Middelbroek, pold. in de Z.-H. gem. Meerkerk, in 1277 bedijkt, hebbende met het Zouweland 924 bund, oppervlakte.

Broek, voorm. pold. in Zuid-Holland tusschen de Gouwe en den Zuid-plas, sinds 1863 een deel van den Oostpolder-van-Schieland uitmakende. In 1840 had dit oord, thans grootendeels tot de gem. Gouda en deels tot Waddinxveen behoorende, 62 inw.

Broek (de), buurtschap in de N.-Brab. gom. Veldhoven c. a., in 1840 met 135 inw.

Broek (het), pold. van 799 bund, in de Utr. gom. IJssolstoin.

Broek (het), buurtschap in de Limb. gom. Geul, in 1860 met 143 inw.