jSi KqjpflQPfi^wOnfifiBMa icialfi iMtftralBaiXMTOjWHTOiMamp;OwMQf^OaCf^HUH^ BA/» «WH

. ii ' Ii^riiüvi^il - ■ 2 ■.. „■ .. w..;.s._lit iri'rni.i.iitf i ifirlÉiiliilli'^ii'jïkiÉll^

l^riiarnio(; de Prins al lastig gevallen werd, door ,J. F. ('koockkwit. 2S;5 listorisolie anekdoten:

Prijzen van onderscheidene zaken in quot;I midden der J fa eeuw. 7;5, JÖS, 21(1 liierhebberijen uil den ouden lijd, dimr .1. \an itcu Haan.

IV-VI. I'nraplu..............................................27». 33quot;», 35:t

Opsehriftisu aan gebouwen te Noord wijk, medogodceld door .1. 1'. ('noocKi'.wn'.

Hl. 42 i'eg. 10. ferant moet zijn: ferunt ,, 281 i, (5. kroaken „ „ roaken. ,, 244 noot 2. 1.871' „ 1872.

Van ouds werd liet jaar, even als de kermis, uit- en ingeluid. 13ij den overgang quot;van 't oude in 't nieuwe^,,' achtte men dit te meer noodig, vermits op dat gewigtig en geheimzinnig tijdstip, sedert onheugelijke tijden, immers sedert den val van Lucifer, de booze geesten hunne helsche aanslagen zochten uit te voeren. Geen beter middel daartegen dan heil drinken, rumoer maken en vooral: klokken luiden.

De oude-in-'t-nieuwe-liouders luidden dan ook wakker meê met bengels en bekers; ja, dat luiden ging vervolgens op alle vrolijke partijen over. Elke vriendschappelijke bijeenkomst moest, als 'tuur van scheiden sloeg, behoorlijk worden uitgeluid, waartoe men zilveren of glazen bekers of bokalen had, die van een klepel voorzien waren, en uitluiders genoemd werden.

De bekende Rotterdamsehe liefhebber van vaderlandsche oudheden, Kornelis van Alkemade, vond in 't begin der 18e eeuw in de rariteitkast

van een voornaam heer een ouden uitluider, dien hij om meer dan ééne reden bijzonder merkwaardig achtte en daarom uitteekeuen liet. Onze lezers zien hem hierboven, 't Is een glazen kelk van anderhalven palm hoog, en aan den rand een palm wijd; omgekeerd is 'teen klok, met een glazen oogje in 't boveneind om den klepel in te haken.

Van Alkemade achtte dezen uitluider zoo merkwaardig: 1° omdat hij nog al velerlei soort van drinkgereedschap, maar nooit een glas van dit fatsoen gezien had ; 2° om den naam , die er door den eigenaar aan gegeven werd: Dnkdalfs uitluider; en .quot;i» om de beide overleveringen, die deze er bij verhaalde.

Ziehier de eerste overlevering. Uit zulke glazen zouden onze voorouders, in het laatst der l()^c eeuw (en mogelijk ook nog wel in 't begin der I7^U) bij lumne vrolijke partijen den laatsten leng genomen hebben, terwijl zij, na quot;t glas geledigd en omgekeerd te hebben, al luidende zongen:

Maar hoe kwamen ze daarbij van Dukdalf en Filips te praten ? Dit leert ons de andere overlevering, die aan dezen nit luider een zeer verheven oorsprong toekent.

Toen de Stal en-generaal in 15S1 den Spaanschen koning afgezworen hadden, hebben zij die gewigtige handeling bevestigd met een plegtigen maaltijd, en zulks, als Van Alkemade er bijvoegde, quot;naar het voorbeeld der Batavieren onder ('ivilis in een gelijke gelegenheid.quot; Nu was die gelegenheid wel zoo bijzonder gelijkend niet, maar de liefhebbers van vader-landsche oudheden bragteu Civilis en den maaltijd in 't boscli bij elke gelegenheid Ie pas. Doch, quot;t zij dan al of niet naar 't voorbeeld der Batavieren, de Heeren Staten moesten den afgezworen tiran uitluiden, en daarvoor hadden zij quot;doen maken eenige glazen drinkklokjesquot; naar een nieuw model (namelijk het bovenstaande) quot;welk glas op den gelukkigen en voorspoedigen voortgang van hnnne daad en 't welvaren van het Ge-meenebest zijnde uitgedronken, hebben de Hoeren daarmeé, nu omgekeerd zijnde, een eenparig blij geklank gemaakt en den Koning van Spanje uitgeluid.quot; En deze manier van uitluiden is van de Hoogmogende Heeren door de burgers quot;in hunne bijzondere gezelschappen nagevolgd.quot;

Of men in de kopstukjes op het drinkklokje de portretten van Filips en Alva zien moet, meldt de overlevering niet.

tog van Alva reeds in 1573 is heengegaan, komt de traditie met quot;Dukdalf» uitluiderquot; aclit jaren te laat. Dat heeft Alkemade ook wei begrepen, en daarom een oplossing gezocht. Eigeutlijk had hij, bij de twee gegeven overleveringen, nog wel een derde kunnen inventeeren , en vertellen, dal-deze uitluider werkelijk dagteekent van Alvaas vertrek in de wintermaand van het jaar 157tf; — dat het liedje toen luidde:

en dat de lleeren in 1581 den tweeden regel naar tijdsomstandigheid veranderd hebben. Maar Alkeniade was te naauwgezet, om iemand te foppen, en verzoeht liever zijnen lezers wel te willen gelooven, dat de imam Dukdalf te dien tijde in het spraakgebruik der Nederlanders niet meer den persoon des Hertogs, maar quot;de gantsclie Spaansche tiranny¹', en dus quot;Duk-dalfs uitluidingquot; de afzwering van Filips beteekende quot;; en zoo achtte bij quot;t volkomen in orde. Maar velen zouden zeker de andere verklaring ruim zoo waarschijnlijk hebben gevonden als deze.

Op den 2()¹¹ Julij 1781 was ten huize van den apotheker Van Hees te Kraneker een aanzienlijk gezelschap bijeengekomen om liet tweede eeuwfeest der afzwering van den Spaansclien dwingeland te vieren, en daarbij werd uit denzelt'den glazen kelk gedronken, die door Alkemade is beschreven en afgebeeld. Do toenmalige eigenaar. Jan de Vieq Tholen, in wiens familie deze kelk (de eeniysle, die iti 't Land was overgebleven) meer dan lionderd jaren geweest was, had dien aan dat gezelschap ten gebruike gegevenquot;.

indien 'tnu waar is, dftt die kelk de eewujde was, dan is hij in 1863 op de Dclftscho tentoonstelling van oudheden geweest; immers op N⁰. .'SÜ06 van den catalogus staat aangeteekend: quot;een wit glazen bel, zoogenaamde Due d'Alva's uitluiding'quot;, ingezonden door den heer II. Kleyn van Willigen te Delft.

quot;t Is woensdag, Üfi Januari 1785, laat in den namiddag, tusschen vijven en zessen. Eene groote menigte menschen, kerkgangers, vult de straten der stad Leeuwarden. Eenigen gaan naar de Galileürkerk, waar dominus van Triclit de gemeente zal voorgaan, maar verreweg de meesten, honderden en nog eens hondorden, richten hunne schreden naar de groote kerk, waar dominus Theodoras te Kokkel de godsdienstoefening zal leiden. Wat drijft de goê-gemeent' van Leeuwarden toch zoo, als één man, midden in de week naar de kerk P Wel, er zal daar iets nieuws gebeuren! De edelmogende hoeren staten van Friesland hebben bevolen dat men in 't geheele land in de gereformeerde kerken, op den laatsten woensdag van elke maand, bedestonden zal houden. Voor het eerst zal men nu zoo'n bedestond houden. Om welke reden men zoo op bevel ging bidden en waarom? Ik weet het niet. Misschien wisten zeer velen van die bedestond-gangers zeiven het ook wel niet. Misschien moest men wel bidden om vrede en eendracht in den lande. Er was toen ter tijde toch twist en tweedracht genoeg. Genoeg partijschappen, genoeg haat en tweespalt tusschen oranjelui en keezen, patriotten en slijmgasten. Zon bidden en bedestond houden wel voel helpen om dat te beteren? Men scheen het toon te golooven.

Ofschoon de godsdienstoefening eerst om zes uur zal beginnen, stroomt het volk reeds om vijf ure dc kerkodeuren binnen. Om half zes is de kerk reeds geheel vol; de zitplaatsen zijn grootendeels reeds ingenomen, ook door velen die daarop geen recht hebben. De paden en het geheolo ruim der kerk staan reeds opgepropt vol volk. Nu beginnen de klokken te luide]) en begeven zich dc deftige lui en allen die een vaste plaats hebben kerkwaarts. Zij kunnen slechts met veel moeite op hunne plaatsen komen. Menig heer komt er, door 't gedrang, met den grooten staatsiepruik scheef op het'hoofd, menige dame mot den grooten zonhoed en do groote, zoogenaamde quot;duutsequot; muts, geheel verfrommeld en verknoeid. Velen moeten ook nog eerst de onrechtmatige bezitters (in den letterlijken zin van 't woord) van hunne plaatsen verjagen en dezen kunnen nergens heen, wijl dc paden reeds vol menschen staan. Een en ander veroorzaakt veel opschudding, veel geschuifel, veel gemopper ook. En nog steeds stroomt het

volk de kerk binnen. Eindelijk is de kerk stampende vol. Er kan letterlijk niemand meer in. Als haringen in de ton gepakt, /00 zitten en staan de meusclien opeengedrongen. Nog voor eindelijk de voorzanger zal beginnen niet lezen, hoort men plotseling in het oostelijk deel der kerk , in het zoogenaamde koor-eind, onder den koningsstoel of bij den oranjeboom een geraas, dat al het geschuifel en gefluister, het gegons en gemompel der saatngedrongen menigte in de kerk overstemt. Iemand, die toen in de kerk was, zeit er van , dat liet een ge-druiseh was quot;zeer gelijk aan het geraas , in het rijden van een koets of wagen, of wel gelijk aan het afvallen eens daks van een huis.quot; Te gelijkertijd wordt er in dat gedeelte van de kerk: brand! brand! geroepen. Toch is er van brand niets te bespeuren en het raadselachtige gedruisch, dat het volk in het westelijk deel der kerk hoorde, is niets anders dan het gerucht, het rumoer dat de lieden zeiven in het oostelijke deel maakten. Maar schrik en angst slaan den menschen om 't harte. Men meent dat het dak van de kerk in brand staat en vreest dat het zoo dadelijk in de kerk zal neervallen. Iedereen zoekt uit de kerk te komen. Men klimt over stoelen en banken. Men dringt, wringt en kringt om bij de westelijke uitgangen van de kerk te komen. Men duwt en stoot en drijft elkander. Vrouwen beginnen te gillen en te schreeuwen. De verwarring wordt hoe langer hoe grooter. Als door een' onzichtbaren vijand voortgejaagd, drukken de menschen eikanderen plat tegen de deuren. Men kan de deuren niet openen, want ze slaan naar binnen open en het daar tegen opgestuwde volk kan niet achteruit wijken. Allerlei dwaze geruchten, maar die niettemin geloof vinden, gaan van mond tot mond. De een spreekt er van dat men 't volk in de kerk heeft gelokt en daar wil vermoorden, om vervolgens met kerk en al verbrand te worden. De ander spreekt op geheimzinnige wijze van quot;de verdervende handquot; die over het volk nu wordt quot;uitgestrekt.quot; Deze heeft gezien dat vreemde mannen buskruit in de stoven der vrouwen strooiden. Gene heeft gehoord dat kogels hem langs de ooren en door 't ruim der kerk floten. Het volk wordt geheel verbijsterd, geheel redeloos van schrik en angst. Een oude predikant, bij de gemeente zeer bemind, dominus van Bolhuis, beklimt den kansel en tracht eerst door woorden, dan door gebaren de radelooze gemeente tot bedaren, tot stilstand te brengen. Maar men kan zijn stem niet hooren. Men let niet op hem. Ieder zoekt het, zoo men meent veege lijf te redden. Men slaat de doodsbaren, die in een afgezonderd deel der kerk worden bewaard, aan stukken en tracht met de stukken daarvan de deuren open te rameien. Te vergeefs! En steeds stijgt de angst, de wanhoop der menigte. Menigeen raakt

onder de voeten en wordt op een' afgrijsselijke wijze vertrapt. Jiij de deuren , waar liet gedrang het. grootste is, liggen de menselien bij zessen en achten hoog, op en over elkander heen, de ondersten in onmacht, sommigen halfdood. Akelig gehuil en gejanmier van gewonden en gekneusden weerklinkt door de ruime kerkgewelven. Men brult en gilt van den onredelijkst en angst, Men tracht nog een paar doodsbaren te krijgen en zet die, als ladders, bij den muur onder de hooge kerkramen. Zoo lukt het eenigen mannen om bij de vensters op te klimmen, de ruiten stuk te slaan en daardoor op straat te springen. Allen die maar eenig/.ins kunnen, volgen hun voorbeeld. Vrouwen en kinderen, ook ouden en zwakken, worden door mannen bij den muur opgesleurd, door het raam getrokken en daar buiten weer bij den muur neêrgelaten. Menigeen raakt ook hierdoor nog gekwetst, en komt met verstuikte, ontwrichte eu zelfs met gebroken leden, of gekwetst door de glasscherven der vensters, op straat. Eindelijk, na ongeveer een half nur in den vreesselijksten angst te hebben doorgebracht, zijn er zoo velen door de kerkramen naar buiten gekomen, dat de menigte, die aan de binnenzijde tegen de deuren is opgedrongen, terug kan wijken en de deuren geopend kunnen worden. Nu stroomen allen naar buiten en verspreiden zich over het kerkhof dat de kerk omringt.

Ook het kerkhof levert op dien donkeren Januari-avond een akelig tooneel op. De verwarde en verbijsterde menigte kan niet tot bedaren ko-men. Ouders zoeken hunne kinderen, echtgenooten eikanderen. De verwonden en gekwetsten en de onmachtigen verpleegt men zoo goed mogelijk ol brengt hen weg, sommigen naar huis, andereu voorloopig naar het naburige stads-weeshuis. Helaas! ook vier dooden, jammerlijk vertrapt, worden uit de ledige kerk gedragen en naar het, weeshuis gebracht. Ook eene jonge, hoog zwangere vrouw is onder die dooden. De naarste wanhoopskreten van de nabestaanden dezer ongelukkigen weerklinken over het ruime kerkhof.

Maar ook kluchtige tooneelen vallen er op te merken. Hier zoeken man en vrouw elkander: ze staan vlak voor elkaar en toch herkent de een den ander niet, zoo gehavend, de vrouw met loshangende haren, de man zonder bovenkleederen, zien ze er uit. Ginds klaagt een' jonge vrijster met bittere tranen dat men in 't gedrang haar 't gouden oorijzer van 't hoofd heeft gerukt, terwijl het met muts en al haar op den rug ombengelt. — Vroedsman Pruikema, een zeer deftig man, staat midden op het Hofplein in een' kring van mensehen, een omstandig verhaal te doen van het gebeurde in de kerk. Maar zijn hoed en groote pruik zijn in het gedrang verloren gegaan, en daarom heeft de goede man zijn' kalen bol bedekt met

een' zonhoed, een' zeer grooten platten slrooboed, van de grootte en gedaante als een halfrond gangmatje, zooals de friesclie dames toen droegen, llii had het eerste het beste, dat hein tot hoofddeksel km' dienen, maar opgeraapt. — Koopman Cyfersma zit, doodbedaard in zijn kantoor; zijne vrouw is naar de kerk. Hij woont aan quot;t andere einde der stad en heeft dus volstrekt niets vernomen van alles wat in de kerk voorvalt. Daar brengt men hem de tijding, dat zijne vrouw dood uit de kerk is gedragen en naar 't weeshuis gebracht. Men stelle zieh den schrik van den goeden man voor! Hij snelt zijn'voordeur uit en rent op de stoep zijne vrouw haast omver, die juist goed en wel uit de kerk t'huis komt. Verheugd voert hij haar naar de woonkamer. De vrouw is bloothoofds. De haren zwieren haar los om quot;t ontstelde gelaat. In 't vreesselijke gedrang zijn gouden oorijzer en groote kanten muts haar van 't hoofd geraakt. Maar zij heeft beide kostbare zaken gelukkig weer opgeraapt en in haar zijden voorschoot , die ze met. beide handen stevig vasthoudt, geborgen. Doch ziel! toen ze oorijzer en muts uit de voorschoot wil krijgen, vindt ze er niets anders iu als een groote, vette, oude pruik!

De leeggestroomde kerk leverde intussehen een beeld op van de grootste verwarring. De vloer was bezaaid met stoelen, de meesten gebroken, met bijbels en kerkboeken, met stoven, met schoenen, met hoeden en met alle mogelijke kleedingstukken en vele versierselen. Hier en daar was dooide omgevallen stoven reeds werkelijk een begin van brand ontstaan. Nadat deze brandjes gebluscbt waren, ging men aan 't verzamelen der verloren voorwerpen, die allen door quot;de stadsbediendenquot; op het stadshuis werden gebracht. Den volgenden woensdag zijn al die verlorene voorwerpen op het stadshuis wéér aan de eigenaars ter hand gesteld. Er werd slechts weinig vermist.

Het volgende lijstje van de verlorene voorwerpen kan een denkbeeld geven van de verwarring die in de kerk heerschte. Men vond in de kerk:

Natuurlijk verwekte deze vedclooze opschudding met iiare treurige gevolgen veel opspraak in den lande. In den loop van liet jaar 1785 werden over deze zaak niet minder dan drie vlugschriften uitgegeven. Een quot;Omstandig en Droelig Verhaal van het geen erbinnen de Stad Leeuwaar-quot;den is voorgevallen, op Woensdag den 2fï Januarij 1785 bij het houden quot;van de Eerste Bedestonden in de Gereformeerde Jacobiner Kerk; hoedanig quot;dat er verscheiden Menschen om 't Leven zijn geraakt, waaronder een quot;Zwangere Vrouw hoog zwaar zijnde, is doodgetrapt; alsmeede verscheide quot;die door de Vensters zijn gesprongen, deerlijk gewond, andere Armen en quot;Beenen gebrooken. De akeligheid en naarheid, wegens het geschreeuw, quot;gehuil en gekerm in deze Eleude, is met geen penne te beschrijvenquot;. Verder nog een quot;Brief van een Vriend aan een Vriend, nopens het voor-quot;gevallene op den Avond van Woensdag den 26 January 1785quot; en een quot;Tweede Brief van een Vriend uit Leeuwarden aan zijnen Vriend te ***, quot;nopens het voorgevallene op Woensdag-Avond, den 26 January 1785quot;. De beide laatste vlugschriften zijn te Leeuwarden bij A. Jeltema en K. Post uitgegeven.

Blauwe wollen mutsen met een pluimpje, die mnuuen van geriugen stand onder den hoed droegen, in plaats van eeu pruik.

Mooie net bewerkte en besneden eikenhontene kerkstoofjes met koperen liengseltjes.

Onze voorvaderen waren zeer gesteld op een wel aangerigten discli met degelijk goed eten, en zouden niet erg ingenomen zijn geweest niet de quot;mooije scliotelsquot; van tegenwoordig; voor een middagmaal van dien tijd moet men dan ook een maag hebben voor dien tijd. Wel hoort men mt en dan nog spreken van een quot;wilddiner,quot; maar de viscbmalen zijn zoo goed als verdwenen; en dat deze in dien ouden tijd al beel wat te beduiden hadden, daarvoor kan liet volgende menu (dat in mijn bezit is) ten bewijze strekken, liet is echter jammer, dat bet niet is uil te maken, in welk jaar en in welk jaargetijde het diner heeft plaats gehad, noch voor hoeveel personen zulk een maaltje is aangelegd.

2 1 1 1

2 taarten. 5 com potten. 2 schotels peeren. 4 ,, druiven. 4 ,, neuten. 2 ,, peeren.

Hen schotel ham na al dien visch! En dit was nu nog blijkens het menu alleen de quot;middagtafel;quot; want die oude lui schijnen toen reeds in de meening verkeerd te hebben, dat visch al zeer spoedig verteerde en men spoedig weder iets noodig had tot voeding; althans de quot;avondtafer' kon niet een quot;eenvoudig boterhammetje'quot; genoemd worden, zooals uit het volgende menu blijkt;

Van een ander middagmaal, dat den Istcn Deceinber 177C plaats had aan boord van liet quot;Jagt van Haerlemquot; zijn eei\ige bijzonderheden meer bekend. Behalve den kapitein van het jacht en zijne beide quot;knegtsquot; of quot;ma-troosen¹', bestond liet gezelschap uit negen personen, te weten : De burgr. Fran-gois benjamin Fagel, de oud-schepenen Johan Theodoras Koek en Adolph Heshuysen, jud'r. Heshuysen, Cornelis Arnoldns van Brakel en zijne vromv, Hendrik André Parvé, mijuhr. en mevr. van Valkenburg. Deze negen personen hadden een gevolg bij zich van vijf, zegge vijf quot;lackeijenquot;', hetgeen wel deftig moet gestaan hebben, maar toch zeer lastig moet zijn geweest in de beperkte ruimte van een jacht. Verder was er nog een quot;reizende bode van de stadquot; aanwezig, welke even als de kapitein onder de quot;domestiquesquot; gerekend werd, zoodat het dienstdoende personeel insgelijks uit negen personen bestond. Het menu, behoorlijk in 't fransch gesteld, vermeldt het volgende:

Deze zes heeren en drie dames verorberden bij dit diner 9 flesschen rooden, 8 flesschen rijnschen , 2 flesschen moezel- en 2 flesschen witten wijn. Het menu voor het dienstdoende personeel was al zeer eenvoudig en geenszins

Do reizende bode en do kapitein kregen elk één Hesch, de beide matrozen te zamen één , en de vijf lakeijen drie flesschen wijn.

Van ojlken schilder vinden wij, in schilderboeken en catalogussen, doorgaans aangeteekend, wiens leerling hij was, en in de eersten ook wel eens eene anekdote verteld, maar van de verhouding tusschen meester en leerling weten wij weinig. Een sprekend voorbeeld hiervan vinden wij in de levensschets van den Viaamschen schilder Frans Wouters door den heer F. Jos. van den Branden te Antwerpen, ¹

Frans was 17 jaren oud, toen bij door zijnen vader, een meubelmaker te Lier, bij den landschapschilder Peter van Avont te Antwerpen, voor vier jaren als leerling werd besteed. De meester zou den knaap kost, huisvesting en onderwijs geven, en de vader daarvoor jaarlijks 10 pond Vlaamsch betalen. Maar deze betaalde die som slechts éénmaal, zeker omdat hij oordeelde, dat de meester voordeel genoeg trok van 't werk zijns leerlings; en Peter liet zich dan ook bij 't einde van den leertijd tevreden stellen, zonder verdere betaling, niet een nieuw contract, waarbij hij zijnen leerling nog vier jaren behouden mogt, mits hij hem geheel onderhield en ook van kleêren voorzag. Niet lang daarna stierf de vader, en Frans, die toen 22 jaar was en oordeelde, lang genoeg bij dezen meester geweest te zijn, verliet hem en begaf zich quot;op den winckel van mijnheer Rubbens,quot; en dat wel, tot groote ergernis van Peter, terwijl hij pas een nieuw pak kleêren gekregen had, dat wel 13 pond kostte. Peter beklaagde zich bij den Magistraat, doch zonder gevolg; Frans bleef bij Rubbens en werd weldra aangenomen als Vrijmeester van St. Lucas. Eenige jaren later, toen Frans een goed huwelijk gedaan had, en Peter hem op nieuw aansprak, werd de zaak tusschen hen vereffend.

EEN FABLIAU VAN DU li A NS , EEN DICHTER IN WALSCII VLAANDEREN IN DE 13c EEUW. '

Er leefde in tie clagou van den vromen graaf Boudewijn, die keizer te Konstantinopel werd, in de oude en vermaarde stad Douay een zeker bocheljoen, die lange armen en kromme beenen, een vervaarlijk grooten neus, een scheeven mond en uitpuilende oogen had, in 't kort, die zeer leelijk, maar tegelijk ook zeer rijk was, om welke reden hij dan ook, niettegenstaande zijne leelijkheid, wel een mooije, jonge vrouw had kunnen krijgen.

Maar — wat gemeenlijk met. ieder leelijke bocheljoen, die een mooije vrouw heeft, het geval is, — hij was razend jaloersch; zijne vrouw mogt niemand zien of spreken buiten zijne tegenwoordigheid, en zelfs in zijne tegenwoordigheid kon hij niet dulden, dat iemand haar aankeek.

Nu gebeurde 't eens, dat onze man op de markt drie gebochelde min-streels zag. Üit vond hij zeer grappig, want het is steeds gezien, dat een bocheljoen zich gaarne met zijns gelijken vermaakt, ja, dat hij zijn eigen mismaaktheid vergeet-, als hij die van een ander belachen kan. Hij bestelde de drie gebochelde minstreels aan zijn huis, liet hen tot vermaak van zich en zijne vrouw zingen en spelen, gaf hun een goeden maaltijd en een reispenning en liet hen vertrekken, waarna hij zelf ook uitging.

De jonge vrouw had zooveel pleizier gevonden in de liederen en grappen der drie minstreels, dat zij hen, terstond na haars mans vertrek, liet terugroepen. Maar ach, pas waren ze begonnen te zingen en te dansen, of daar hoorde zij haar man terugkomen. Spoedig liet zij de drie bochel-joens in even zooveel houten kisten kruipen, die op den zolder stonden, en sloeg de deksels boven hun hoofd toe.

Haar man ging een half uur later weer heen, en dadelijk liep zij naar de kisten, om die te openen; maar ongelukkig waren de arme kerels van

¹ Ken Jabliau was een kleine verlelliug in verzen, soms gemoedelijk, maar meestal luimig; in allen gevalle gekruid met geestige scherts of puntige satire.

benaauwdlieid reeds gestikt. Wat uu te doen? Zoo spoedig mogelijk de lijken weg laten brengen, en wel zonder dat iemand achter 't geheim kwam. Zij liet een sjouwer van de straat roepen, toonde hem één der dooden, en zei; quot;Daar is een dief in mijn huis geslopen, die zich in deze kist heeft willen verbergen; maar zie, hij heeft zijne straf reeds ontvangen, want hij is gestikt. Breng hem weg, en ik zal u een goed stuk gelds geven.quot;

De sjouwer nam den bocheljoen op zijn schouders, .ep naar de brug, en smeet hem over de leuning. Toen hij terugkwam om zijn geld tc ontvangen, zei de vrouw; quot;Maar vriend! jij heht je werk niet goed gedaan; hij was al eer weerom dan jij!'¹ -en zij toonde hem een anderen dooden bocheljoen.

quot;Daar speelt de duivel meé!quot; zei de sjouwer; quot;maar in 't water zal hij.quot;

Zoo nam hij deu tweeden op, en deed met hem als met den eersten. Toen hij nu weer terugkwam, had de vrouw den derden voor den dag gehaald, en zei wéér 't zelfde, en de sjouwer stond verbaasd. quot;De duivel is sterkquot; , zei hij, quot;maar ik ben 't ookquot;; en hij liep nogmaals naar de brug met den derden op zijne schouders, en liet hem in de rivier plompen.

Maar toen hij andermaal terugkwam, zag hij juist den lieer des huizes aankomen, — precies 't zelfde fatsoen als de weggedragene. Een slimmer bol dan deze sjouwer zou zich hier hebben kunnen vergissen.

quot;Vervloekte bocheljoen!quot; schreeuwde hij, quot;dat 's nu driemaal, en ben j'er toeli alwéér uit? Nu zal je 't niet meer doen.quot; En hij sloeg met een stuk hout den man de hersens in, bond hem in een zak, deed er wat steenen bij, en smeet hem zoo in de Searpe.

De kaak hebben wij in 't vorige Deel besclireven en afgebeeld gevonden. Natuurlijk liad Nijmegen er ook een , en 't ooren afsnijden en aan de kaak spijkeren kwam daar ook voor; in 1544 volvoerde de scherprechter die operatie aan een quot;vrouwminschquot;, en ontving er anderhalve gulden voor. In 't volgende jaar werd een quot;buedelsnijderquot;, dat is: beurzesnijder, alias: zakkeroller, op dezelfde wijze ontöord. .)a, die straf was voor dat soort van kwaaddoeners zoo gewoon, dat het wel gebeurd is, dat /oo'ii kerel, als hij door 't volk gepakt werd, zijn ooren al kwijt was, nog eer hij aan den schout werd overgeleverd, tot groote teleurstelling van den scherprechter, die er dan geen dertig stuivers meer aan verdienen kon, Eens stond een burger onder een digten hoop volk te kijken naar een troep hatementspelers op de markt, en voelde dat hem de buidel van den riem gesneden werd. Niet links greep hij ook zijn mes, keerde zich om, pakte den dief bij 't oor, en sneed het af. quot;Ach!quot; gilde de vent, quot;hou op! daar is je beurs weérom!quot; — quot;Goedquot;, zei de ander, quot;daar heb jij je oor weerom.quot; — Waar dit gebeurd is, meldt de traditie niet.

In 1581 stond te Nijmegen zekere Lisbet Hendricks aan de kaak, omdat zij van overspel beschuldigd was, en daarna werd zij, met een groenen krans om 't hoofd, door de stad geleid met een bekkenslager voorop. Ongetwijfeld had dut hoofdcieraad een symbolische beteekenis, maar welke? — ])c groene krans was het uithangteeken der wijnhuizen. Wellicht was zij tevens een berucht lid van dc natte gemeente, en daarom als eene bacchante uitgedost. Na de omwandeling kreeg zij tot afscheid dc waarschuwing meê, dat zij, zoo 't weer gebeurde, in een zak gebonden en verdronken zou worden.

Dat verdrinken kwam in dien ti jd ook nog al voor: slechts éene maand vroeger waren twee mannen, rug aan rug gebonden, des nachts van den St. Hubrechtstoren in de gracht geworpen. Dit zullen wel martelaars om 't geloof geweest zijn; immers ook elders, en met name te Amsterdam, werden de zoogenaamde ketters op die wijze ter dood gebracht. ¹

Aan 't strafteTi van wederdoopers ontbrak liet in 't midden der 160 eeuw te Nijmegen ook niet. Op den 27quot; April 1530 werden er drie eerst gepijnigd, of', als dat in den toenmaligen stadhuisstijl heette, gecxnmineercl, vervolgens aan een paal gewurgd, en daarna verbrand. Voor wurgen en branden ontving de scherprechter Meester Pauwels drie schilden per man, en voor het examineeren rekende hij dertien gulden en tien stuivers. In 1557 was 't er nog niet zuiver van de anabaptisterij, als de kettermeesters meenden, ofschoon het toen meest onschuldige doopsgezinden waren, die men daarvoor hield. Eerst werd in dat jaar een zekere Gerryt Hasepoet, en later Johan Block met den vure geëxecuteerd, gedurende welk auto-da-fó de lleeren van den Gerechte lustig zaten te drinken,—om de brandlucht uit hun neus en de rook uit hun keel te spoelen. Bij de eerste executie dronken zij 74, en bij de tweede 67 quarten wijn. (Een quart is ongeveer een ilesch.)

De tooverij verschafte genoemden lleeren en hunnen scherprechter ook nog al werk. In 1555 hadden zij een beruchten quot;tovermeister^,, te pakken gekregen. Die duivelskunstenaar werd wel vijfmaal gepijnigd, waarvoor de beul twee gulden rekende; en daarna werd hij aan een paal met een voer quot;hyenquot; ¹ en drie vim droog rijs verbrand. Het voer hyen kostte twef gulden, het ri js 38 Brabantsche stuivers en de paal twee gulden vier stuivers, terwijl de beul één schild voor zijn salaris kreeg. De lleeren van den Gerechte schijnen bij deze gelegenheid minder rook in de keel gekregen te hebben, want zij dronken slechts 17 quarten wijn; wellicht was de wind toen van hen af.

Twee jaren later had men nog eens hetzelfde tooneel; er was weer een toovenaar ontdekt en gepakt, die Creyn heette. Voor vrouwen had men nog 't oude huismiddeltje, om spoedig en zeker te weten, of ze heksen waren of niet, — de waterproef.

Den fin Mei 1584 hadden de lleeren vernomen, dat er een tooverheks in de stad was, die llilleken Maelpots heette; wellicht, ja waarschijnlijk, had een nijdig buurwijf uitgestrooid, dat zij llilleken up Meiavond op den bezemstok den schoorsteen had zien uitrijden, om naar 't heksenfeest oj) den Bloksberg te vliegen. De wijze llaad besloot haar quot;tho apprehen-diren und op het water tho probirenquot;. Dreef het arme mensch boven , dan volgde op de waterproef de vuurdood. Wat zi jn er, waar 't domme bijgeloof den schept er zwaaide, al gruwelen gepleegd!

Een der afschuwelijkste tooneelen der openbare justitie was het ophangen van menschelijke vieremleelen aan de hoofdpoorten der stad.

Tn 1589 eindigde de even stoutmoedige als wispelturige Maarten Schenk van Nideggen zijn avontuurlijken loopbaan te Nijmegen. Hij verdronk bij een aanslag op die stad. De poertier van de Hoenderpoort, die 't eerst de tijding van 's gevreesden krijgsmans dood in den Raad bragt, ontving als bodebrood zes gulden, en de Richter en de twee Burgemeesters ontvingen elk acht raadsteekens. Een raadsteeken Mas een kleine zilveren penning, waarop aan de eene zijde liet stadswapen en aan de andere zijde een wijnkan stond met het opscbriit in t lati jn; quot;De wijn verheugt s menschen hart.quot; Voor zulk een penning kon men een kan wijn van vier stuivers laten halen bij den stads-wijnkooper. Ook voor 't waarnemen van commissiën werden de Heeren met zulke penningen beloond; bij voorbeeld: Den 19n Augustus 1571 besloot de Raad, dat quot;Mijne Heeren mitten Meysterenquot; (de meesters van het Sint-Nikolaasgild) wanneer liet marktdag was, twee aan twee de markt moesten bezoeken en toezicht houden ; waarvoor zij ieder twee quot;raitsteyekenenquot; zouden genieten.

Doch keeren wij tot Maarten Schenk terug. Zijn lijk werd opgevischt, zijn harnas in de raadzaal opgehangen quot;in perpetuam rei memoriam,quot; en zijn lichaam onthoofd en gevierendeeld. Het hoofd werd op de St. Antoniespoort gezet, en de vier kwartieren aan andere poorten gehangen. Maar die tentoonstelling duurde niet lang. Schenks soldaten, die hun overste als een afgod vereerd hadden, wreekten dien smaad hem aangedaan op de Nijmegers, die zij in handen kregen, en daarom liet de Markies van quot;Varambon, de Spaansehe stadhouder in Gelderland, de stukken afnemen, in een kist leggen en in een toren wegstoppen. Twee jaren later bewees Prins Maurits, Nijmegen ingenomen hebbende, aan de nagedachtenis van Schenk alle eer: hij liet zijn stoffelijke overblijfselen met vorstelijke pracht in de Groote kerk in het grai der hertogen bijzetten.

Den 21quot; Mei 4592 besloot de Raad alle houten kerkbeelden, quot;groot ende cleyn, jonck ende oudtquot;, des middags te twaalf uren op de markt quot;in slagoirdenquot; te stellen, elk met een pikkrans te vercieren, en open-baerlick ten aensien van een ieder te verbranden.

Onder de eigenschappen onzer steden in de middeleeuwen, ja nog tot na het midden der U5^e eeuw, behoorde eeue grooto mate van brandbaarheid. — Een gevaarlijke eigenschap! — Voorzeker; en wie geen vreemdeling in onze stads-kronijken is, weet ook wel, dat daar vele verschrikkelijke branden in staan aangeteekend. Geen als die wij in onzen lijd quot;zware brandenquot; noemen, waarbij een halfdozijn huizen de prooi der vlammen wordt; neen, branden, die geheele steden in een vuurpoel dompelden en in een asch- en puinhoop veranderden, 't is dikwijls gebeurd , dat er «een vierdedeel van de stad overbleef, en ook wel, dat er niet meer dan twee of drie huizen overeind bleven staan.

Drie oorzaken werkten zamen om die branden zoo vernielend te maken : 1° de bouwtrant der steden , 2° 't gebrek aan bluschmiddelen , en •'}quot; de schrik en verwarring, die alle krachten verlamden, en 't vuur een vrijen loop lieten.

Bij de opkomst der steden in de dertiende en 't begin der veertiende eeuw, waren de bouwstoffen: hout, riet en stroo; zelfs de muren en poorten , torens en rondeelen werden van bout getimmerd, 't Gevaar van stede-brand was toen echter zoo groot niet, want de huizen waren laag en stonden wijd uiteen op ruime erven of, als men toen zei: hofsteden, zoodat geen brand ligt tot een buurman oversloeg. Dit veranderde echter na 't midden der veertiende eeuw. De steden werden toen , bij den toe-nemenden bloei van handel en nijverheid, digter betimmerd en de huizen grooter, maar de bouwstoffen veranderden niet; en 'I is dan ook juist van de tweede helft der i.4lt;^e tot de tweede helft der 16° eeuw, dat wij die zware stedebranden vermeld vinden.

Zelfs de grootste en rijkste steden van Holland hadden gedurende dit tijdperk meest houten huizen , die gepekt en geteerd en met riet en stroo gedekt waren. De uitslaande vlam van een enkel huis was genoeg om door de overwaaijende vonken een gantsche straat in lichtelaaijen gloed te zeilen, en binnen weinig tijds kon de geheele stad door een vuurzee overstelpt worden. Hij zulke branden viel aan geen blnsschen te denken; zij eindigden wanneer zij geen voedsel meer vonden.

De stad Gouda werd in 1375 door een brand vernield, die quot;onvoor-zienelijek en haestelijck opquamquot;, — wat trouwens niets bijzonders was; een brand ontstond altijd onvoorziens, en breidde zicli rasser uit, dan de blusscliers zich reppen konden. En, wat mede niet zeldzaam was, — de handvesten der stad verbrandden. Ach ja! bij die herhaalde stedebranden werd telkens een schat van oude oorkonden vernield, en hieraan ia het te wijten, dat de vroegere geschiedenis onzer steden grootendeels in 't duister ligt. Waren al die oude stukken bewaard gebleven, hoeveel zouden wij dan niet weten, waar wij nu slechts naar gissen kunnen!

Zeven jaren later was Gouda weer geheel opgebouwd, maar alwéér op de oude manier, en zoo raakte de stad in 1438 andermaal geheel in asch. Er woei een felle wind, zegt de kronijk; de huizen waren van hout en hadden stroodaken; slechts vijf huizen bleven er over.

Bergen op Zoom verbrandde in 't midden van Mei 1397 op twee huizen na, aan 't een van welke de Olifant en aan 't andere de Draak uithing , en waarop toen dit rijmpje gemaakt werd:

In flie quot;stokken en stakenquot; kunnen wij tevens een type van den toen-maligen huishouw herkennen.

's Hertogenbosch werd in 1419 grootendeels door de vlammen vernield, en in H.fiS andermaal, toen ook 't stadhuis met de archieven verbrandde.

Evenzoo ging het Amsterdam in J 421 en in 1452. In 't laatste jaar bleef slechts een vierdedeel van de stad over, maar nog grooter was de schade van 't vernielde koopmansgoed dan van al de verbrande huizen te zamen.

Enkhuizen verbrandde in 1451 en 1512; Dordrecht in 1388 en 1457; en 't gerucht van dezen laatsten ramp verspreidde zich tot in Italië, want Dordrecht was toen een wijdvermaarde koopstad. Maar juist hierom mag het ons verbazen , dat zelfs in die rijke stapelstad de huizen van hout en de daken van riet waren.

Delft werd in 1536 bijna geheel door brand vernield, vermits quot;het woei een harde wind cn daar veel riete dacken warenquot;. En evenzoo ging quot;t Rotterdam in 1563: quot;daer waren veel riete daken, soodat de brand niet te stuiten en wasquot;.

Bij die grootc brandbaarheid der huizen kwam 't gebrek aan voldoende bluschmiddelen. Men wist oudtijds niet anders te doen dan water aandragen met emmers en ketels, tobben en tonnen, om dit in de vlammen te gieten, en door 't opwerpen van bedden en bultzakken te pogen liet vuur te smooren; — middelen, die, zoo ze spoedig genoeg aangewend werden, bij een begin van brand soms konden baten, maar niets meer vennogten, zoodra de vlammen de overhand kregen, en de felle gloed de blusseiiers op de vlugt joeg.

Eindelijk waren de schrik en verwarring, bij 't ontstaan van brand, onbeschrijfelijk. Zoodra de brandklok klepte of de brandkreet zich hooren liet, was alles in de war en de een liep den ander omver. De schreeuwers waren veel, de blusseiiers weinig. Vrouwen gilden , kinderen jankten , mannen vloekten; 't was of men meende met quot;groot geschreyquot; den brand te kunnen dempen. En daar was wel iets van aan; velen meenden de vuurduivels te verdrijven door hun tieren en vloeken en door 't boinbammen der klokken. Want ook bier speelde 't bijgeloof zijn rol. De een had de heksen uit den schoorsteen zien springen en met vuurballen gooijen; de ander had vuurvogels zien vliegen; een derde riep, dat hij den duivel met een pekstok in den brand zag roeren; en ieder, die zijn ziel liefhad, maakte dat hij wegkwam. Dan dacht niemand meer aan blusschen, maar elk pakte bijeen wat bem 't liefst was, en zocht zijn heil in een snelle vlugt.

Maar terwijl dezen vlugtten, schoten anderen toe, namelijk de dieven. quot;Teder vischt op zijn getijquot;, en te midden der algemeene ontsteltenis en verbouwereerdheid was wat te balen. En 't waren niet alleen de rabauwen uit de stad zelve, die daarop aasden, maar ook de landloopers, die op 't gezigt der vlammen van rondom kwamen toeloopen, om te vrijbuiten zooveel zij konden.

En dan kwamen nog de vechters de verwarring vergrooten. Wij weten, dat de vechtlust van-ouds ons volk in 't bloed zat, eu dat 't een trek was, die 't van zijn Germaansehe voorvaderen overgeërfd had. Wie een veete had uit te vechten, maar dit op anderen tijd niet doen durfde uit vrees voor den schout, nam nu de gelegenheid waar. Hij liep gewapend naar den brand, om zijn vijand op te zoeken en met hem af te rekenen.

Zoo was een middeleeuwsche brand een tooneel van schreeuwen en vlugten , stelen en vechten; terwi jl de vlammen onbeteugeld voortwoedden, totdat zij alles vernield hadden, of door een natuurlijken hinderpaal gestuit werden.

Saartje Jans — zoo heet het juffertje inet deu blaker in de hand — is de dochter van brave Ainslerdamsohe burgerlui, vrome Mennisten, die y.ieii onder quot;de verdraagzamen en vroedenquot; tellen. Haar vader Jan Jaspers/, is quot;een gezworen makelaarquot;, en haar moeder Dieuwertje Gerbrandts een deugdelijke huisvrouw, /vij wonen in liet Kattegat ¹ in de zes sleenen kruiken, en zijn quot;zoo tamelijk gegoedquot;, maar leven zuinig en quot;houwent wat deuntjes bij mekaerquot;.

Saartje is echter een ondeugend kind en juist het tegenbeeld van hare goede ouders.

Zij is smoorlijk verliefd op zekeren Jan Klaasz., een los heertje, of, als Moeder Dieuwertje zijn doopceel las: quot;een ligtvink en dotmnenateurquot; ². Natuurlijk willen Vader en Moeder dien Jan niet tot schoonzoon hebben, en verbieden zij hun dochter allen omgang met hem; wat echter, even natuurlijk, te vergeefs is, want, als liuygens zegt,

Ja, de jongelui hebben zich zelfs niet ontzien een plannetje te beramen, om dc ouwelui te dwingen hun toestemming te geven. Jan Klaasz. heeft de besteedster omgekocht, die Dieuwertje een nieuwe dienstmeid bezorgen moet, en dat wijf zal hem, verkleed en verkapt en goboezelaard, met een doos onder den arm, in de zes kruiken binnen smokkelen, en wat daar 't gevolg van zijn zal, kan de lezer wel voorspellen. Maar de makelaar en zijn vrouw hebben er te nacht niet van gedroomd; zij zijn integendeel nog al in hun sciiik, omdat dezen voormiddag zich een andere partij heeft opgedaan.

Dezen Jan Klaaszoon of Jan Kinassen moet men niet verwarren met den vermaarden Jan Klaassen in de poppekast. Er zijn veel Jannen geweest, die een Klaas tot vader hadden, en er is, ids 't oude spreekwoord zegt, quot;altijd meer gelijk dan eigenquot;. Vergl. dc Nalezing op mijne Amstelodamiana, 1)1. 112.

Twee vrome kwakers nijn hen komen bezoeken, om verkeering met Saartje te vragen voor Itun vriend Reinier Ailriaensz.,

Vroom ou opregt, hoewel liij niet zoo rijk is Als Jan Kinassen, maar die echter, bij versterven

'En dewijl Jau Jaspers en Dieuwertje quot;daer gants niet tegen hebbenquot;, vooral omdat zij hopen, dat daardoor Jan Klaassen van de dein' gehouden zal worden, willen zi j dan ook gaarne

Dat deze Keinier Adriaensz. zoo nu ru dan zich zeiven zal mogen komen presenteeren.

En dit quot;zich zeiven presenteerenquot; is 't, wat wij op het plaatje zien. Daar staat de verliefde kwaker, vroom en opregt, met zijn steil-regtzin-nigen hoed en zijn stijf-puriteinsehen kraag, en zijn wambuis quot;van Lei-eesters ti jenquot;, en zi jn broekspijpen als vrouwerokken, en een gezigt, dat zelfs een president van een synode aan 't laehen zou kunnen maken; -— hoeveel eer 't ondeugende Saartje, dat hem bijlicht met de kaars!

Terwijl Reinier den weg naar 't Kattegat en 't huis met de zes kruiken zocht, mijmerde hij nog zoo wat over strijd tussehen geest en vleesch, en hoe de geest wel getuigde, maar toch 't vleesch de overhand nam, en hoe

Hoor Reinier Adriaense, zei ze, liijliken moet je, of al mijn kostelijke goedje zal vervreemen; Het spoor is al gemaekt, en van deze drie heb je de keur:

Juist wil Saartje eens aan ds deur gaan kijken of de besteedster met haar verkleeden liefste haast komt, en — 't licht van haar blaker strekt den zoekenden kwaker tot een baak.

Zoo, zoo! — Hoe is 't? zijn Vader en Moeder nog wat hartelijkjes met 'er beijen?

Zoo, zoo! Vader heit al een harden stoot gehad; hoe is't? is hij nn weer wat mooi op zijn stel?

Zoo, zoo? Moeder plagt al wat doofachtig te wezen; hoe is 't? hoort ze nu weer redelijk wel?

Zoo, zoo! — Wat heit het van dezen dag gestormd! en wat heit de wind fel geblazen! Hoe is t? Heb je ook wat schade geleden aan schoorsteen, pannen of glazen?

Zoo zou ik je verzoeken, of ik hier in vrijigheid wel een woordje met je zou mogen spreken.

Ja wel; alzoo de geest bij mij zoo vaordig niet is, kan ik je daer geen antwoord op geven; Maer zooveel als die tot nog toe getuigt, is 't macr verloren arbeid.

Zoo, zoo I — Ik beken 't, Saartje! do geest moet innig werken, of daer wordt geen goede grond geleid. Eemgheid in liefde, eenigheid des geestcs, is de rustbank van een vreedzaam leven.

Eu dan liep je groot pcrijkel, want de meesters zeggen, die lui zijn niet te helpen.

Zoo, zoo! - Maor, Saartje Juns! gelief mo je meening eens ongeveinsd te doen verstaen; Of je mijn verzoek verwerpt, dan of je jon daer nog wal op wilt beraên.

En ik,zal hier mijn afseheid nemen, en wachten wat de geest inogt komen uit te werken.

Regtsomkeert maakt de kwaker, eu wandelt even stijf en stakerig heen, als hij daar een kwartier lang gestaan heeft. En Saartje kijkt hem na en jouwt hem uit: quot;Keveren , dat 's een postuur! Ei, ziet hem eens schrijbeeneu !''

Onze plaat is gesneden naar een der teekeningen van Troost, die in t Mauritshuis Ie 's Gravenhage bewaard worden, en verbeeldt liet elfde tooneel van het tweede bedrijf van Asselijns: Jan Klaasz. of gewaande dienstmaagd., — een blijspel van omstreeks 1680.

Kornelis Troost was een beroemd teekenaar in 't midden der 18e eeuw. Sommigen hebben hem den Hollandschen Hogarth genoemd; maar anderen hebben geoordeeld dat hem daarmee te veel eer bewezen werd. 't Ontbrak hem, zeggen deze laat sten, niet aan komisch talent en geestige opvatting van koddige toestanden, maar wel aan diepte van waarneming en gevoel; wij vinden bij hem fijne ironie noch waren humor; hij doet ons lachen, maar geen enkele snaar van ons hart trillen, quot;t Is zoo; Troost

was nis teekeuaar wat Langenclijk als poëet was. Beiden waren vrolijk en snaakscli, en vol geest en vernuft, maar hadden geen liooger doel dan te vermaken. Beiden waren uitstekend knap in 't karakteriseeren hunner personen, zonder er karikaturen van te maken, maar ook zonder diepe, moreele opvatting. Beiden teekenden naar de natuur met groote getrouwheid en naïveteit, maar zij bestudeerden de natuur slechts aan de oppervlakte. Evenwel was Troost in die rigting van het komische zoo origineel, en vatte het pikante van een physionomie zoo juist op en stelde het zoo sprekend voor, dat zijne teekeningen in dat genre op hoogen prijs geschat worden, en steeds beroemd zullen blijven.

Thans moeten wij van den kerkdijken hondeslager spreken, die een heel ander man was dan de stads-hondeslager, en ook niet, als deze, slechts nu en dan verscheen, maar een vaste betrekking had, en 't heele jaar door dienst deed, en aller honden schrik was. Hij ging echter nooit op de hondejagt, maar wachtte ze af', als zo bij hem kwamen; hij sloeg ook nooit honden dood, want daar hij een kerkelijk persoon was, zoo werd de oude regel: quot;do Kerk vergiet geen bloedquot;, ook in hem bevestigd. Hij voerde geen moordenden knuppel, maar slechts een kletsende zweep.

In de kerken had men niet minder last van de rondloopende honden dan in de stad, en daar kon men dat onzalig ras, dat in het Oude en Nieuwe Testament veroordeeld was, nog minder dulden dan op 's Heeren markten cn straten, waar zij met hun onguurheid en onreinheid althans 't gewijde niet schandaliseerden! Had de godzalige koning David het niet duidelijk genoeg gezegd, hoedanig de manieren der honden zijn?'²En de H. Paulus zegt uitdrukkelijk: quot;Past op de honden!' ³ en de H. J oannes: quot;De honden zullen buiten zijn P ⁴ Daarom had de kerk haar ambtenaren met de zweep, en alle honden, die 't waagden quot;onder die sermoene en den dienst Godesquot; binnen te sluipen, werden op staanden voet er weer uitgeranseld; — en nu behoeft men zich slechts te herin-

neren, Itoe een hond zijn gewaarwordingen uitdrukt, wanneer hij de zweep voelt, om zieli levendig te kuntien voorstellen welk een liefelijk accompagnement dit was bij 't zingen van de mis of 't galmen van 't sermoen.

In hoofdkerken had men meer dan één hondeslager, doorgaans drie, die ook een liverci droegen, en op alle zon- en feestdagen, in groot tenue, aan de wester-, zuider- en noorderdeuren paradeerden, als de policiemannen der kerk, die orde en rust binnen den tempel en op quot;t kerkiiof handhaafden.

Des hondeslagers taak was volbragt, als hij de honden van 't gewijde gezweept had: waar die wijders heenstoven, kon hem niet schelen; of ze langs straat rumoerden, ging hem niet aan; of ze in de keukens der buren rondom 't kerkhof, terwijl deze misse en preek hoorden, te gast gingen, bekommerde hem niet; — hij had buitendien moeite en ergernis genoeg, 't Was zeer ijselijk vervelend voor den man , onophoudelijk met de zweep te ranselen, nu regts, dan links, en telkens weêr op nieuw, voor één, dien hij jankend wegdreef, drie anderen in volle vaart te zien binnen rennen; want do honden hebben altijd een onweerstaanbare neiging betoond om zich bij de menschen (e voegen. Ja, erger nog: er waren burgers, die voor vrome christenen gehouden wilden worden en zich niet ontzagen, als ze Ier kerke gingen zich door hun hond te laten volgen. Eu wilde dan de hondeslager zijn pligt doen en hief hij de zweep op, dan kwam die vrome burger daartegen in verzet, en zei: quot;jij zult mijn hond niet slaan, hoor jij, Koddie!quot;—

Daar klaagde de hondeslager over aan Mijnheer den Pastoor, en deze klaagde aan Mijnheer den Schout, en deze deed een voorstel bij Mijne Heeren van den Gerechte, en — ik sla nu een Amsterdamsch keurboek op, dat toevallig voor mij ligt ¹ — en de gezegde Mijne Heeren maakten een keur, waarbij aan ieder verboden werd in de kerk te komen met een hond bij zicii, hetzij klein of groot, op de boete van een schelling, ten behoeve van den hondeslager. Werd die schelling niet dadelijk betaald, dan mogt de hondeslager den hond in beslag nemen; ja, hi j werd zelfs geautoriseerd om ook de alleen komende honden in arrest te houden, totdat zij van hunne meesters teruggevraagd werden tegen betaling der boete, en zoo dit binnen vierentwintig uren niet geschiedde, was de houd te zijnen voordeele verbeurd verklaard. Dit laatste had echter ten gevolge, dat Koddie zich spoedig met zooveel onnutte kostgangers opgescheept zag, dat hij weêr de zweep voor den dag haalde en ze allemaal wegranselde.

Op den nieuwjaarsraorgeti van 1573 preekte lis. Simon Simonsz. in de Groote Kerk te Haarlem onder den donder van 't geschut, en nimmer welligt is cr roerender en treflender nieuwjaarspredikatie gedaan dan daar op dien dag. En den nacht te voren hadden de Haarlemmers quot;'tonde in 't nieuwe'¹ gehouden met een wakkeren uitval te doen buiten de Zijlpoort, vanwaar zij terugkeerden met eeuige krijgsgevangenen en een zoetelaars-wagen als buit.

Toen 't jaar 1573 aanbrak, waren alle oogen in cn zelfs buiten do Nederlanden op Haarlem gevestigd.

Daar word een kamp gestreden op leven en dood, tusschen de vader-landsche vrijheid en het uitheemsche geweld; en Alva zelf verbaasde zich over den moed, waarmee de eerste hare helden bezielde.

Daar werd gestreden boven cn onder den grond, op de wallen on in de mijnen, op den dijk en op het ijs; en Alva betuigde zijne bekommering over den uitslag, als hij vernam hoe zijne regimenten slonken, en de belegerden wonderen van dapperheid deden.

Haarlem was de eersle stad, die den Spanjaard dwong al zijne belege-ringsknnsfc in 't werk te stellen; en Alva zelf erkende, dat hij nimmer eene stad zich zoo goed had zien verdedigen.

De worsteling tegen Alva was begonnen te Hciligerlee, maar de oorlog mot Spanje begon te Haarlem.

Wat verloren was door Oranjes mislukten veldtogt en Bergens val werd vergoed door Haarlems dapperheid en standvastigheid.

Toen Oranje uit het veld cn Lodewijk uit Bergen was, waande Alva alles gewonnen, en sloe^ als een razende Roeland om zich heen; maar voor Haarlems muur werd zijn woede gestuit, en veranderde de dolle moord-togt in een geregelden oorlog.

Haarlems lange eu kloeke verdediging /ou van Alkmaar geen victorie begonnen zijn, en Leiden geen ontzet te vieren itebben.

En al is Haarlem op 't lest bezweken, — niet voor de wapens, maar door honger en gebrek , — liet liad genoeg gedaan: het had een voorbeeld gegeven, dat van onberekenbaar nut voor 't vaderland is geweest. Het had getoond, wat burgers vermogten in 't verdedigen hminei; vesten; het had bewezen, dat de Spanjaards niet onoverwinnelijk waren; ja, 't had den Spaanschen soldaat eerbied ingeboezemd voor Hollandsche dapperheid, zoodat hij zich aan geen stormen tegen stadsmuren meer wagen durfde.

Maar hoe groot een lof den Haarlemmers toekomt, zeker zouden zij zoo dapper en lang geen tegenstand geboden hebben, zoo zij geen llipperda aan het hoofd hadden gehad. Dien edelen Fries komt een onvergankelijke glorie toe, want door zijne verdediging van Haarlem heeft hij aan de Spaansche heerschappij een doodelijke wonde toegebragt.

Toen Don Frederik, den JSi¹¹ December 1572, voor Haarlem gekomen was, had hij de stad een ligte buit geacht, 't Zou genoeg zijn, dacht hij, zijne veertien kanonnen allen tegelijk los te branden, om de Haarlemmers zoo bang te maken, dat zij terstond de stad overgaven. Ja, hij vond het niet eens noodig, die kanonnen van de noordzijde der stad (waar zij uit Amsterdam aangekomen waren) te doen overbrengen naar de zuidzijde (waar Haarlem het zwakst was); — dit zou eenige dagen arbeids gekost hebben, die hij nutteloos verspild achtte, terwijl de Haarlemmers niet moesten zien, dat hij om hen zooveel moeite deed.

Maar tegelijk met Don Frederik verscheen ook Lumey tot ontzet, en wie weet wat er gebeurd zou zijn, had niet quot;een verradersche boerquot; Noir-carmes gewaarschuwd! Boeren hebben ten allen tijde hun eigen rol in den oorlog gespeeld, en 't is geen wonder, dat er van ouds een onverzoenlijke haat is tusschen soldaat en boer. Die boer deed liet ontzet mislukken, en mist en sneeuw werkten meê, om Lumey in de lang te doen vallen door Don Frederik hem gelegd.

Hoe juichten toen dc Spanjolen, en hoe triomfantelijk eischte hun veldheer de stad op; maar hoe verraste hem de fiere weigering, die hij tot antwoord kreeg! (ioen nood echter, — met zijne veertien kanonnen zou hij dien geuzen wel een anderen toon leeren. Eerst nu het leger beschanst, en daarna aan 't beuken van den muur, om eindelijk stormenderhand door de bres binnen te rukken. De storm had plaats op den 20ⁿ December. De bijgeloovige Maraan koos er dien dag toe, omdat het een zaturdag

was. Dit was zijn gelukkige dn^¹: veertien stormen had lüj gedann , altijd op zaturdng, en altijd gewonnen. Maar hier viel 't hem tegen: de Haarlemmers sloegen dien /aturdagsclien storm zoo ferm af, dat Don Frederik schier barstte van spijt, toen hij vernam, hoeveel van zijn beste soldaten hem dat verloren spel gekost had.

Toen vooreerst geen stormen meer, maar graven. Alva zond hem drieduizend Luiksche mijnwerkers; deze moesten de stad ondermijnen. Maaide Haarlemmers wisten, met een bekwaamheid, die toen nog zonder voorbeeld was, tegenmijnen te graven; zij lieten de Spaansche mijnen met Luikerwalen en al in de lucht springen, ot' leverden, wanneer de weder-zijdsche delvers elkaar ontmoetten, slag onder den grond. Geen dier drieduizend heeft Luikerland terug gezien.

In 't uitvallen waren de Haarlemmers niet minder stout. Daar zij zoo opgesloten lagen, was een uitval hun een opfrissching, een uitgaansdag. En daar zij den Meerkant open hadden, en het ijs de wateren en moerassen bevloerde, ontbrak 't hun aan geen toevoer van al wat zij noodig hadden. Daartoe, zegt Hooft, quot;diende grootelyx. quot;tmistig weeder, en degeswintheit der yssleeden, die, voortgerukt van twee oft drie paarden, met wyt om-herzwaayen, de schildwachten teleur stelden en daar tussen doorslipten.'¹

De gantsehe Louwmaand door bleven de Spanjaards graven en schieten, en de Haarlemmers tegengraven en uitvallen; maar tot tweemaal toe mislukten weer de pogingen tot ontzet, en dit schijnt Don Frederik den moed gegeven te hebben, nog eens een storm te wagen.

't Ging er, weer op een zaturdag, en wel op den laatsten Januarij, met alle geweld op los; maar de Haarlemmers bragten den Spanjaards nog duchtiger slagen toe dan zes weken vroeger. Eu 't gevolg was een moedeloosheid in den Spaanschen krijgsraad, zoo erg, dat de voornaamste bevelhebbers bij Don Frederik aandrongen, het beleg op te breken.

Den 26» Maart. 1744 overleed te Amsterdam Constantia Aletta Coymans, weduwe van den burgemeester Hallhasivr Scott. Hare nalatenschap beliep twee en twintig tonnen gouds. Zij had vijftien ton aan legaten vermaakt, waarvan één aan de Diaconie. Haar huis op de Heerengracht bij de Vijzelstraat werd op den 12quot; October van dat jaar in het Heerenlogement verkocht voor f 116.500.

Hier ziet gij do werkplaats ² van een der grootste schilders uit den beston tijd der llollandsche school, 't Is een kamer in een oud Haarlemscli huis met boogvensters en ruitjes in lood, waar Adriaan van Oslade voor 't ezel zit, en de onmisbare vogelkorf boven zijn hoofd aan den balk hangt, terwijl een paar leerjongens onder den wenteltrap op den achtergrond gekropen zijn, om de verven te wrijven, waarmeê hun meester licht en leven schept op doek of paneel.

Gij weet zeker wel, dat Ostade boerehuishoudens, drinkgelagen en vechtpartijen geschilderd en geëtst heeft; maar meen daarom niet, dat bij zelf ook een boer of een ploert, een drinker of een vechter was; — neen, hij was een fatsoenlijk Haarlemsch burger, die zeer ordentelijk leefde en tot de weigegoeden behoorde.

Wel heeft Ostade ook een enkele maal eens een portret of een bijbelsch tafereel geschilderd, maar dit was slechts om den regel te bevestigen, dat geen regel zonder uitzondering is, want in den regel was hij de schilder van 't Kennemer geboerte. 't Boersche volksleven in zijn klein, maar kleurrijk vaderland, tusschen Rijn en Kinnem in 't luw der witte duinen bevallig uitgestrekt, was zijn lust en leven. Daar was hij t'huis; als kind had bij er gespeeld en gedarteld; als knaap had hij er gewandeld en geteekend; als jongeling had hij er geschetst en gestudeerd. Frans Hals was zijn leermeester, maar Kennemerland zijn leerboek geweest. Een bui-tenlandsche reis heeft hij nimmer gedaan; menig kunstbroeder zag bij naar Italic trekken, maar bij bleef t'huis, en ontwikkelde zijne rijke gaven in de studiën van natuur en landleven in den omtrek zijner vaderstad. En men moet hierbij bedenken, dat die natuur en dat leven in zijn tijd nog wat ruwer en oorspronkelijker waren dan zij tegenwoordig zijn.

Daar zwierf hij rond mest zijn schetsboek onder den arm. Nu eens stapte hij een boerewoning binnen, zette zich op een driestal of een omgekeerd tonnetje neêr en begon een praatje met Fop en Fy, en liet intusschen het potlood tusschen de vingers spelen, en nam 't heele boerebinnenhuis

't Hedendaagsche modewoord atelier is geen Hollandsch. De zeveniiende-eeuwsehe meesters spraken van hun ''winekel*'; maar dit woord heeft tegenwoordig een beperkter beteekenis dan toen. Dus is •'werkplaatsquot; het luist,

in losse, omtrekken meê. Dan weer zat hij bij Job in 't Eoó Koetje, in een lioek van de gelagkamer, met een groeten bierpot voor zich, waar zijn schetsboek achter lag en hand en potlool onbemerkt in gestadige beweging waren; en hij zag daar, hoe de boeren op hunne wijze ook al liefhebbers van Wijntje en Trijntje waren, of hoe de kaartspelers soms opstoven en elkaar tegen den wand smakten, dat de herberg dreigde om te vallen. Geen boerekermis of hij was er bij; nu hij den kwakzalver, dan bij de kiosbaan, dan bij 't dansende volk in de schuur; — en bij zomeravond bespiedde hij den huisman en zijn wijf, die — hij met liet pijpje in den mond voor, zij met liet kind op den arm in de met win-gerdloot' omgroeide deur — hun avondrust genoten, terwijl zij luisterden naar een liereman of vedelaar.

Hij die studie van den boer en zijn wijf, van hun huis en bedrijf voegde hij die Van 't licht en 't koloriet, en in beiden was hij een groot meester. In 'tlaatste is hij zelden overtroffen; in 't eerste kwam hij soms Rembrandt schier nabij.

quot;Maar zijne figuurtjes! och, wat lompe posturen en plompe troniön zijn dat P' —

o Ja; ieder, die voor de eerstemaal in zijn leven een schilderstuk of een ets van Ostade te zien krijgt, voelt zich terstond bekoord en geboeid door schoonheden, waar hij nog geen rekenschap van geven kan, maar roept tegelijk onwillekeurig uit; quot;O, waar is hij aan die gezigten gekomen?quot; — En echter vindt ieder ze ten laatste toch zoo goed, dat men ze voor geen mooijer ruilen wil.

liedendaagsche satijnen-rokke- en lluweelen-mantelschilders en hun bewonderaars mogen, op 't zien van een Ostade, roepen; quot;Weg met die leeli jke boeren P' — het is nog niet gebleken, dat één hunner figuurtjes als die van Ostade teekenen kan.

Een oud Chineesch spreekwoord zegt: quot;Wanneer de sabels roesten en de spaden glimmen, — wanneer de gevangenissen leèg staan en de schuren gevuld worden, — wanneer de trappen der tempels slijten en op de geregts-plaatsen gras groeit, — wanneer de dokters te voet gaan en de bakkers te paard rijden, — dan is het de goede tijd!quot; —

In den quot;Comptoir Almanach voor 't jncr onses Heeren 1614. f Amsterdam by Willem' Jansz. in de Vergulde Sonnewijserquot;' leest men tusschen de datums der maanden de volgende verzen.

Maertius. Hoe zou 't een Soon ooit soo verkerven Dat hem sijn Vader zoud¹ onterven ²?

Junius. Laet ons soo hoog niet disputeeren ¹Van 's hemels loop, in desen tijdt,

Augustus. 't Volck klaeght van weelden in veel hoeoken, Sint dat den Treves ¹ is gheboren,

» Een 1c» voor hen, die over wandalisme schreeuwen, zoodra er eeti oude kromme poort o schilderachtig hrandspnithuisje afgebroken wordt.

Vroeger hieltlou zleli ia do Over-veluwselie bosschen wilde zwijnen op. Dat moeien lastige dieren geweest zijn. Ais een boer ze des nachts in een hoek boekweit of knollen of spurrie kreeg, dan kwam er van die gewassen weinig te recht. Wat niet opgevreten was, lag vertreden bij den grond of zoo diep er in getrapt als 't er eenmaal boven gestaan had. Om die vernielzucht stonden ze dan ook in eenen alles behalven goeden reuk.

Maar ook daarom alléén; want, al vertellen ons sommige roman-, novelle- of geschiedenisschrijvers, dat die wilde varkens op het platte land somtijds kinderen uit de wieg hebben gehaald en opgepeuzeld, — zoo ver de traditie reikt, heeft dit ijselijke feit nimmer plaats gehad, /,00 min hier als in de omgelegen oorden. Veel weet de Veluwsche landbewoner van die beesten te vertellen, maar zulke dingen niet. Wat hij er van weet, dankt hij aan de overlevering, en die zonde dan ook, belust als zij altijd is op iels indrukwekkends, dat kinderen rooven en verslinden wel het eerst

aan te nemen, wat ons in romans cn novellen, vertellingen en historiën verhaald wordt. Uit eigen oogen zien, met eigen oordeel onderzoeken,— daar komt het op aan, als ik met menig voorbeeld zon kunnen bewijzen, ware 't niet, dat ik nu alleen van de wilde varkens wil spreken, liet moet bijzonder lekker wild geweest zijn. Vooral in de winteravonden maakte men wel op de/.e dieren jacht. Had men het dier aangeschoten, maar niet doodelijk getroll'en, dan werd liet verregaand ondeugend. Wee den jager of strooper, die zich dan in zijn nabijheid waagde! Jlet woedende dier kwam rechtstreeks op zijn vervolger af. Klom deze in een boom om het zwijn te ontkomen, dan wroette het den boom om. Gelukkig die een nieuw schot kon laden en dan goed te treffen wist!

In den tijd nu waarin die wilde varkens hier leefden en kwaad deden, en geschoten en gegeten werden, lag in de buurtschap Uddel, in zeker bij het veld gelegen huis, een paar echtelieden 's nachts gerust te slapen. Daar komt uit het bosch een troep zwijnen in hun tuin en vreet er al de kool op. Vervolgens beginnen ze aan den planken wand van het huis te knagen en te knabbelen, ook aan dat gedeelte waar de bedstede gelegen was. De vrouw wordt er wakker van. Ze luistert — telkens scherper, en 't geknaag wordt al sterker. De man blijft doorslapen, en de vrouw is doodsbenauwd. Eindelijk kan ze 't niet langer uithouden.

quot;Wat is 't?quot; zegt Arie, die meer lust heeft om te slapen, dan om wakker te worden.

quot;Wel, hem^- ie 't nie? De duvel is oan de bedstee! De duvel! Joa, deer kunt wel fuuftig sint!quot;

Dat woord heeft de gewenschte uitwerking, fn een wip is Arie de bedstee uit, quot;want hi wol 't nie lien, dat de duvel en zen volk bi hem om 't huns kweemen roazenquot;, — en hij er op los.

l)c loimme, wiem, lo'ulenie, wede me ol' we me is liet latwerk iu den .schoorsteen of aan den zolder om ham of vleesch aan te hangen om te rookeu of te droogeu. Maar 't woord be-teekcut 2° ook een galg, en 3° een pastorij.

quot;Dit isquot;, zegt llalbertsma, quot;één der duizend voorbeelden, hoe de taal, van één pnnt uil-gaande, langs versehillende wegen op de tegenstrijdigste uitersten uitkomt. Wie zou oppervlakkig gclooven, dat de galg, een domenijshuis en de hanglatten van het rookvleeseh in hetzelfde woord wedeme zumenkomen?quot;

Aric, toen liij gapend en geeuwend weêr voor de bedstee stond, en aan zijn vrouw vertelde, dat liet de zwijnen vnn 's Grevenliout of vnn Lub-bertjes-boscb geweest waren. quot;En pront me noc nie meer van den duvel,quot; zoo eindigde bij zijn sermoen, terwijl bij weêr onder de wollen kroop, quot;want ik bebbe nooit ebeurd, dat ie knabbelt, moar wel dat ie büt. .loa wisse, nie as een verken geet. ie om, moar wel as een leeuw.quot;

Wie tegenwoordig een blik werpt op dat stille en vreedzame Y, —dien ingesloten poel, geboeiden zeearm, toonbeeld van vervallen grootheid, die niet meer waard is een stroom genoemd te worden, maar inkrimpt tot een wetering! — zal naamvelijks kunnen gelooven, dat eenmaal die plas een krijgstooneel geweest is.

In de dagen van graaf Floris werd bet Y besebreven als quot;die wilde see'';¹ en in hertog Albreobts tijd waren er zelfs de schepen, die op stroom voor de stad lagen, niet veilig voor de zeeroovers, ² — zulk een wilde zee was bet ook toen nog.

In den Spaansehen tijd was 't Y een oorlogsveld, waar fel gestreden werd tusschen de Noordhollanders en de Spanjaarden; en zelfs die thans zoo onbeduidende Westzaner-overtoom was toen een oorlogshaventje, waar Amsterdam uit bestookt werd. ^

In de J7⁰ eeuw was 't Y voor Amsterdam wat de Adriatische zee voor Venetië! was. Daar hoorde men — zoo schreef Domselaer, ¹ — onder 't

geklank van trommels en scheepstrompetten, het grof geschut, op de nit-• vaart en op de gelukkige inkomst, donderen dat er de aarde van dreunde; en daar zag men waarin het Lands Welvaren bestond.

Op 't Y gaven in 't begin der 18o eeuw 's Lands zeeofficieren aan Tsaar Peter den Grooten les in de kunst van zeeslag-leveren '; en nog in 1815 deklameerdc een Amsterdammer op de Nieuwebrug :

Waterland en de Zaanstreek waren vóór drie eeuwen de i [ollandsche voorposten tegenover de Spaanschgezinde Amstelstad, — toen niet de stad der Amsterdammers, want dezen waren uitgeweken of uitgedreven ³, maar de stad van Joost Buyck en zijne vrienden, —en liet Y was liet strijdperk.

Zoodra Sonoy het bevel over 't Noorderkwartier aanvaard liad, begreep hij van hoeveel belang bet was meester te zijn zoowel van den Zanerdam en do sluizen als van den Waterlandschen dijk, en bij zond er den overste Lazarus Muller met ziju regiment heen, die te Zaandam en te Nieuwen-dam schansen opwierp. Doch in 't begin van December, toen 't bleek, dat Don Frederik 't op Haarlem gemunt had, moesten de vendels van Muller die stad ter hulpe trekken; en wel zond Sonoy den l'Vieschen hopman Wybe Sjoerds naar Zaandam om de sluizen te bewaren , maar deze lafaard had geen zin om op dien voorpost te staan. quot;Hij bleef eenige dagen op den huysrnan leggen pannekoeken,quot; — als Soeteboom het uitdrukt, — en keerde terug, en nog eens weerom, en zocht toen de wijk naar Friesland te nemen, wat hetzelfde was, als tot den vijand overloopen; maar Cabeljau liet den schelm vangen, en Sonoy liet hem hangen.

Dit lafhartig en schandelijk gedrag van kapitein Wybe was de oorzaak dat Zaan- en Waterland door de Spanjaards werden bezet, liossu had onrniddelijk een paar vendels uit Amsterdam doen oversteken, om een

Omlorsohnft van oen plant door Igt;. Veelwaard, naar ecu teckeuing van J. van Monrs.

open poort te hebben op den weg nanr 't Xoorderlcwartier. IJselijk ging het angstgesehrei onder de ingezetenen op: quot;de Spanjaards komen!quot; En naauwelijks waren deze gekomen, of ze gingen er op zijn Spaanseh te werk: Imizen plunderen, om kisten en kasten to ledigen; mensehen knevelen en pijnigen, om hnn verborgen geld te ontdekken, leder vingile, wie kon, en droeg meè, wat zich bergen liet; maar de Spnnjaards joegen hen na, om nog te rooven wat. zij grijpen konden. Eene vronw had haar geld in hare tuiten gevlochten, maar een Spanjaard, die haar naliep, sloeg Tiaar met één slag tuiten en geld van 't hoofd.

[ntusschen liet Sonoy 't er ook niet bij, maar zond op nieuw troepen om 't verlorene te herwinnen, en zoo waren al de dorpen ten noorden van 't Y, van 't laatst vnn 1572 tot de Gentsche pacificatie, aan al de rampen des oorlogs blootgesteld. SpaaTische en Staatsehe vendels betwistten elkander eiken voet gronds; de dorpen werden verbrand en de velden verwoest; du beesten geroofd en de mensehen uitgeplunderd. Woede en wrevel tegen de Spanjaards vervulden de harten der dorpelingen. Daar hun alles was ontroofd, schoot hun niets anders over dan te leven van den buit; en wat de Watergeuzen geweest waren op de Noordzee, werden de Noordhollandsehe boeren op 't Y. Op kleiner tooneel en met kleiner magt spreidden zij geen minder stoutmoedigheid ten loon, en voerden menig quot;llomainstukquot; nil.

Op 't Y en de binnenwateren van der jeugd af opgekweekt, waren die melkboeren en visschers daar in hun eigen element, en geen Spaanseh soldaat tegen hen bestand. Hunne vloot bestond uit kleine gepantserde galei jen. quot;De vrijbniter-jaehtenzegt Soeteboom, quot;waren galeys-wijze met een schilt vooraan om sehutvrij te zijn.quot; Zij werden met IS of 2(1 koppen bemand; kleiner schuiten met de helft. De kapiteins waren boeren als al de anderen, maar de uitstekendste in onversaagdheid, tot roekeloosheid toe: Jan Waliehsz., Jan Kornelis Gerritsz., Goöziunen, Klaas Kornelis, Jan Dieuwes van Westzaan, Klaas Kornelis Symeusz. uit de Middel, Engel Lastpenning van Krommenie, l'ieter Klaasz. Ypereu van Oostzaan, en de dapperste van allen: («overt '( Hoen van Westzaan, doorgaans quot;'t Oude lloen'¹ genoemd, ter ondersclieiding van zijn zoon Albert, die quot;'t Jonge Hoen¹' heette.

Hun kommandeur was Joachim Kleinsorg, quot;een man van zeer groote ervarenheid, — die kapiteyn was over een vaandel soldaten, en Ootu-mandeur vnn do galeijen wierd gemaackt, daarin hij zich wel gequeten heeft.quot;

Ilim wapenplaats was de Westzanev-overtoom, en hun uitkijk de West-zanei'-toren. Daar stond den gantsclien dag een wachter op den trans, die 't geheele ï en al 't land rondom overzag; on geen schip kon te Amsterdam buiten de palen komen , en geen soldaat zieli in 't veld vertoo-nen, of de vrijbuiters waren bij de hand. Binnenwaarts hadden zij dijken en kaden doorgestoken en overal doortogten en sehuiliioeken gemaakt, zoodat zij den vijand even onverwacht overvallen als de overmagt snel ontwijken konden.

Te land waven ze niet minder vlug dan op 't water. Met hun verrejager ¹ in de hand, een lang roer op den rug, ecu sabel op den heup, cn regts en links een paar pistolen in den gordel, sprongen zij oversloo-teu en vaarten. En bevloerde het ijs de wateren en moerassen, dan voerden zij den oorlog op schaatsen. 'quot;Als een snelle blixemquot; schoten zij den vijand op 't lijf, en de bibberende Spanjolen wisten niet, waar zij zich voor die vliegende ijsduivels bergen moesten. Ja , Soeteboom verhaalt, dat zij in hun koeterwaalsch dit deuntje zongen, waar 't rijm van verlorenis:

Zoo herschiep de nood der tijden eenvoudige landlieden in geduchte vrijbuiters, die, als Velins zegt, quot;vele stukken deden, die verhalcnswaard zijn, eenige schier ongeloofelijk, zoo van kloekmoedigheid als van behendigheid in oorlog.'quot; Zij hebben dapper meégewerkt tot behoud van het Noorderkwariier en vooral gedurende liet beleg van Haarlem een grootc werkzaam!ieid ontwikkeld.

quot;Dit 's con goweer nis eon spiots, maai* onder pint, on ccn druif van hout liebbcndo, om iu 'tspringen oover sloolcn, de weeldieit der modder te weederstaan.quot; Hoopt, Ncd. //is7. lil. 314. — In een geuzelied worden die verrojngers quot;stookon mot kuoopenquot; genoemd.

Het Paerd en is niet geck, of 't sclioon de kap hier draeght; De Man is 'I , die liet jaeglït.

De incnsch is ten allen tijde geneigd geweest, zijne denkbeelden een aanscliouwelijkeu vorm te geven en zijn ideaal in beeld te brengen, en aan die gelukkige richting van den geest danken wij de voortreffelijke scheppingen der ouden, welke als het ware de versteeningen van liun schoonheidsgevoel kunnen genoemd worden.

Uier te lande kunnen natuurlijk eerst laat sporen van die uiling van den kunstzin aangewezen worden, omdat wij pas tot beschaving kwamen, toen in zuidelijker lauden de schoone kunsten het toppunt van haren bloei bereikt hadden; maar ook bij ons komen toch reeds vroeg prooven van plastische kunst voor, en al werden dan ook in dc middeleeuwen geen grooterc beelden voortgebracht, waarin als het ware de aesthe-tiek van eene gansche curie of van een of ander gild werd zamengevat, zooveel te meer bewijzen voor den kunstzin van de individu's treffen wij aan in de beelden en versieringen, welke niet alleen in de woningen, maar ook bij voorkeur daar buiten, aan de gevels waren te vinden.

In de keuze dier beelden ging een ieder natuurlijk te rade met zijn eigen smaak of phantasie; en waar aan den eenen kant dc ambaehten en bedrijven genoegzame attributen aan de hand deden, vond men aan de andere zijde in het volksleven, maar vooral in de gewijde schriften , overvloed van overleveringen en geschiedenissen, om de liefde voor de kunst aanschouwelijk te maken.

Niet alleen leverde de zou gestoffeerde stad voor het oog een levendig en bont geschakeerd tafereel, maar in de eeuwen, toen de poorters nog geene familie-namen hadden en men verward moest raken in het einde-looze overdrachtelijke llenrick Janss. en Jan Hcnrickss., was het in den gemeenzamen omgang een groot gemak, dat de bewoners der huizen nader konden aangeduid worden met den naam van het uithangteeken, dat aan hunne gevels te vinden was. Zoo is het niets ongewoons quot;Kniertje in 't Vlammende Sweertquot;, quot;Baertout in den Toren Babylons¹', quot;Mabelia in de Stad Jerichoquot; of quot;Outgert in 't Hemelrijkquot; aan te treffen, en was de ge-

velsteou voor de poorters der middeleeuwen als het ware de adreskaart van de handelaren en winkeliers van onzen tijd.

Voor korten tijd zijn quot;de Uitliangteekens in verband met geschiedenis en volkslevenquot; beschreven. In dat boek, uit een literarisch en historisch Oogpunt zoo hoogst merkwaardig, kon echter niet alles opgenomen worden, wat in de stad Haarlem nu nog te zien is, en liet kan daarom zijn geringe voordeel hebben, nog eens een blik ie slaan in de overgebleven bladen van het Haarlemsche steenen adresboek, dat met ieder jaar dunner wordt en minder te lezen geeft.

Uit een kohier van den tienden penning in 1543 over de' stad Haarlem uitgeschreven, blijkt, dat de eerzame poorters te dier tijde bij voorkeur de afbeelding van dieren in hun gevel plaatsten. Zoo vond men De Griphoen in de Zijlstraat bij de Witte-heerensteeg, Het Lam in de Kruisstraat, in gezelschap van De Gulden Valk en Den Bellaerl, (waar Jacob l'ellaert van Zierikzee in 148.3—148(i drukte en aan welk nithangtee-ken hij zijn naam ontleende). ¹ De Cameel was een bekend huis in de St. Jansstraat, terwijl de Groote Houtstraat De Eenhoorn, De Wille Valck en De Pellieaen herbergde. — 'Thuis genaamd De Wildeman stond op den hoek van de Bakenessergracht en het Donkere Sparen en heelt waarschijnlijk zijn naam geschonken aan do brug, welke daar nu nog in de nabijheid te vinden is. — Toen reeds was het goud een bemind artikel en zag men op het Sparen Twee Galden Hamers, in de Groote Houtstraat De Gulden IVagen en bij een smid 'l Gulden Hoefijzer. — Oud-Haarlem bewaarde De Soele Nasmaeek', De vier Heemskiudertn en SI. Chrisloffel hadden hun verblijf gekozen in de (iroote Houtstraat, terwijl de Keyser dicht bij Den Uollaulschen iuyn en bij T huys oan de Blaesbalch, in de St. .Tansstraat, troonde. De minder dichterlijke Jiraet-pan was naar de Breesteeg verdrongen, maar het Hemelrijk was in het beste gedeelte der stad, en wel in de Houtstraat opgeslagen. — Al die steenen zijn lang neergehaald, en alleen het huis de Kroon op de Groote Markt, dat in 1543 reeds bekend was, heeft zich lot heden staande gehouden.

Na deze haastige opsomming van iniddeleeuwsche uitliangteekens, kunnen wij meer bedaard rondzien naar hetgeen tot nu toe is overgebleven, of wat nog in onzen tijd in wezen was maar nu reeds (ot de geschiedenis behoort.

Wij beginnen in het oudste gedeelte der stad cn vinden voor ecu weinig aanzienlijk huis op du Bakenessergraeht over de; Kokssteeg eene fresco, door den tijd verweerd eu bijna niet meer te kennen; alleen is op te maken, dat het 't beeld van een mensch is, maar verder is met zekerheid uiets te zeggen; in den steen, waarop geschilderd is, heeft men het woord Pax ingehouwen, doch het valt moeilijk te gissen of dit op de daar afgebeelde voorstelling doelt. Deze fresco, de eeuigc, welke in het openbaar te Haarlem te zien is, zal waarschijnlijk geschilderd zijn door Jan de Bray, die daar tot in 1089 gewoond beeft, in 1697 is gestorven ', en wiens verwonderlijk sehoone Regentenstukken op bet Stedelijk Museum bewaard worden.

Op dezelfde gracht ziet men boven den ingang van het hofje, in 1395 door Dirck van Baekenes gesticht, een steen, waarop te lezen staat;

TurjatKj van 7 (lestic/d van Dirck van liaekenes voor vrouwen acht eu twee mael ses. l-'395.

De schrijvers van hel Boek der Opschriflen vonden bet nog al moeilijk met dit vers voor oogen, te bepalen, voor hoeveel arme vrouwen het hofje gesticht is, en het is zeker niet zonder bezwaar, dat naar dit opschrift te bepalen, daar men er SJO eu (il) uit lezen kan.

Aan de overzijde dier gracht wijst een steen, met den naam van Pfdlip Wouwerman, liet huis aan, waar die voortrelfelijke schilder gewoond heeft. Deze bescheiden hulde is den groeten kunstenaar gebracht door den hoer Joannes FronhoU'voormaals pastoor van de li. K. Statie den Hoek (in 1851 opgeheven), die dit huis, dat aan zijne gemeente toebehoorde, deed herstellen eu het zijne heeft bijgedragen, om de herinnering aan Wouwertuan levendig te houden. ¹

In eene reisbeschrijving: A picturesque lour Ihrouyli Holland etc., made \n the au-tumn of ITS'.), illustrated irllh copperplates, vindl men eene afbeelding van dit luiis, watirl)ij een man staat, die eon fraai wit paard aan den toom houdt. De schrijver, van dit prentje sprekende, noemt het a faithful representation. Ik zon incenen, dat con getrouwer afbeelding van deze woning te vinden is op eene fraaie teekening, voorhanden in den niet

Behalve dien gedenksteen, staat voor Wouwermans huis nog ecu bloempot in den gevel, welke daar reeds in 1041 te zien was, zooals blijkt uit de onlangs in het licht gegeven studie over Jan Albert Han, ¹waar wordt verhaald, dat Frans Mattijsz. Ban in dat jaar woonde quot;op de Baeckenesse gracht, naest de bloempot bij de quaeckelpoort.quot;

De oudste kerk te Haarlem is die van Bakenes, in de Vrouwesteeg, welke, naar men op goede gronden meent, reeds in de 12° eeuw gesticht is. Na de troebelen te Haarlem (1573—1578) verzochten de Katholieken, wien deze kerk met al hun andere bedehuizen ontnomen was, haar terug, ten einde in dit afgelegen stadskwartier hunnen godsdienst in een voegzaam gebouw te kunnen uitoefenen ; maar dat verzoek vond geen ingang. ²liet gebouw was en bleef bij de Hervormden in gebruik en werd, naar men wil in 1620, hersteld en vernieuwd. Boven den ingang plaatste men ter herinnering aan die verbouwing het volgende vers, dat men er uog lezen kan. Si laudem nova qiü slruxeru ul lempla tulerunt:

(Indien zij lof hebben verdiend, die nieuwe kerken bouwden, waarom zou men hen dan niet prijzen, die de tempels vernieuwen en van liet oude dit gebouw hebben gemaakt.)

Op den K ouden h orn, bij de zoogenaamde Haagsche huizen, stond in het begin dezer eeuw een klein ouderwetsch huisje, waar in den gevel geschreven was;

Wellicht behoorde dit huisje tot de kerk der Jezuieten, welke voorheen hier was gevestigd: De Koning ten minste verzekert, dat het nog een overblijfsel er van was ^:l. De Haagsche huizen (naar men zegt de tegenwoordige liljks-kweekschool voor onderwijzers en de daarnaast gelegen woning van den Directeur dier inrichting) zonden zoo genoemd zijn naar

Ilijdraf/eu vooi' de geschiedenis van het Bisdom van Haarlem* Deel I All. 1 1gt;1. fi.l.

den bouwineester, (lilt;^ ze gesticht had, en in den Haag te huis behoorde, dezelfde, die op 23quot; September 1768 had aangenomen om het Nieuwe Diaconiehuis op de Ossenmarkt (thans de kazerne) te bouwen.

Aan de overzijde van liet Sparen voor het huis van de brouwerij quot;het Scheepje¹' ziet men een fraai schip in den gevel en daaronder;

Deze brouwerij was in het begin der zeventiende eeuw en lang daarna het eigendom van Johan Glaesz. Loo, burgemeester van Haarlem van 1623 tot 1657, deken van het brouwersgild in 1645; de wapens van hem en van zijne vrouw Margrieta van Akersloot ziet men in een der geschilderde ramen op de groote zaal van het stadhuis; op eene verkooping van den inboedel van Mevr. Wed. ('. C. van Valkenburg geb. van Heeckeren tot Wiersse (door huwelijk vermaagschapt, aan het geslacht van den burgemeester Johan Claesz. Loo), den 2S^U October 1870 te Haarlem gehouden, kwam eene afbeelding voor van deze brouwerij, door Jacob Matham, welke men gaarne voor het Stedelijk Museum te Haarlem had behouden, maar die, naar men zeide, voor een voornaam kunstminnaar moest worden aangekocht. Kort daarop zag men die schilderij weder aangeboden op eene verkooping, door den heer Frederik Muller te Amsterdam, tegen den in en 3quot; Junij 1871 in Amsterdam, aangekondigd, en werd zij onder No. 1388 beschreven als volgt;

quot;Tableau peint par Jacob Matham 1627. Sur le premier plan, a, droite, on voit la brasserie (encore existante) La Nacelle, a Harlem, prés de Ia porte d'Amsterdam; au second plan , a gauche, ou aper§oit la inaison de campagne du propriétaire, Johau Claesz. Loo, prés de la ruïne de Bre-derode, dont les restes sout tres visibles dans le lointain, au milieu du tableau. En haut, i\ droite et a gauche, se trouvent les armoiries de Harlem; au milieu celles du propriétaire. En bas 16 lignes de vers Holland, donnant rexplication du tableau, signées: ^u Hel ouy om hoogdivise du célébrc ministre Samuel Ainpsing. Lc tableau est signé: Jac. Matham fecit in Haerlem 1 (I;i7. Trés-beau dessin a la plume, sur bois, ii rencre de Chine. Larg. 115 centim., haut. 73 cenfim.quot;

Voor een huisje bij de brouwerij staat een geharnast voetknecht in den gevel, met de verklaring: In den herman; ofschoon het slechts weinig verklaart en wij niet bij machte zijn te verzekeren, of hier de woning van een zoon van Mars of wel een of ander tuighuis te zoeken is.

Behalve dien gedenksteen, staat voor Wouwermans huis nog een bloempot in den gevel, welke daar reeds in i(ill te zien was, zooals blijkt uit de onlangs in liet licht gegeven studie over Jan Albert Ban , ¹waar wordt verhaald, dat 1'rans Mattijsz. Ban in dat jaar woonde quot;op de Baeekenesse gracht naest de bloempot bij de quaeckelpoort.quot;

De oudste kerk te Haarlem is die van Bakenes, in de Vrouwesteeg, welke, naar men op goede gronden meent, reeds in de 12^(: eeuw gesticht is, Xa do troebelen te Haarlem (1572—1578) verzochten de Katholieken, wien deze kerk met al hun andere bedehuizen ontnomen was, haar terug, ten einde in dit afgelegen stadskwartier hunnen godsdienst in een voegzaam gebouw te kunnen uitoefenen ; maar dat verzoek vond geen ingang. ²Met gebouw was en bleef bij de Hervormden in gebruik en werd, naar men wil in 1620 , hersteld cn vernieuwd. Boven den ingang plaatste men ter herinnering aan die verbouwing het volgende vers, dat men er nog lezen kan.

(Indien zij lof hebben verdiend, die nieuwe kerken bouwden, waarom zon men hen dan niet prijzen, die de tempels vernieuwen en van liet oude dit gebouw hebben gemaakt.)

Op den Koudeuhorn, hij de zoogenaamde Haagsche huizen, stond inliet begin dezer eeuw een klein ouderwetsch huisje, waar in den gevel geschreven was;

Wellicht behoorde dit huisje tot de kerk der Jezuïeten , welke voorheen hier was gevestigd: De Koning ten minste verzekert, dat het nog een overblijfsel er van was ^:l. De Haagsche huizen (naar men zegt de tegenwoordige Rijks-kweekschool voor onderwijzers en de daarnaast gelegen woning van den Directeur dier inrichting) zouden zoo genoemd zijn naar

geëvenaavdeu atlas van Haarlem, welke doof den heer Dr. C. Ekama alhier, is hijeeuge-hracht. Het huis, daar afgebeeld, draagt meer het oiul-Hollandseh karakter der zeventiende eeuw, en iu den gevel staat, tussehen twee kruisramen, het borstbeeld van Wouwerman. ¹ Bijdtagen voot de geschiedenis van hei Hisdom van Haarlem, Deel ï All. 1 hl. 03. • Zie Ampzino, bi 470—482.

den bouwmeester, die ne gesticlit. luul, en in den IJnag te imis ijohoorde, dezelfde, die op 2.'3¹¹ September 1708 had aangenomen om liet Nieuwe Dia-coniehuis op de Ossenmarkt (thans de kazerne) te bouwen.

Aan de overzijde van liet Sparen voor het huis van de brouwerij quot;het Scheepjequot; ziet men een fraai schip in den gevel en daaronder:

Deze brouwerij was in het begin der zeventiende eeuw en lang daarna het eigendom van Johan Claesz. Loo, burgemeester van Haarlem van 1623 tot 1657, deken van het brouwersgild in 1645 ; de wapens van hem en van zijne vrouw Margrieta van Akersloot ziet men in een der geschilderde ramen op de groote zanl van het stadhuis; op eene verkooping van den inboedel van Mevr. Wed, C. (!. van Valkenburg geb. van Ileeckeren tot Wiersse (door huwelijk vermaagschapt aan het geslacht van den burgemeester Johan Claesz. Loo), den SSquot; October 1870 te Haarlem gehouden, kwam eene afbeelding voor van deze brouwerij, door Jacob Matham, welke men gaarne voor het Stedelijk Museum te Haarlem had behouden, maar die, naar men zeide, voor een voornaam kunstminnaar moest worden aangekocht. Kort daarop zag men die schilderij weder aangeboden op eene verkooping, door den heer Frederik Muller te Amsterdam, tegen den 1» en :5quot; Junij 1871 in Amsterdam, aangekondigd, en werd zij onder No. 1388 beschreven als volgt;

quot;Tableau peint par Jacob Matham 1627. Sur le premier plan, adroite, on voit la brasserie (encore existante) La Nacelle, ii Harlom, prés de la porte d'Amsterdam; au second plan, a gauche, on apergoit la inaison de campagne du proprictaire, Johan Claesz. Loo, prés de la ruïne de lire-derode, dont les restes sont tres visibles dans le lointain, au milieu du tableau. En haut, a droite et a gauche, se iron vent les armoiries de Har-hun; au milieu celles du propriélaire. En bas 16 lignes de vers Holland, donnant Texplication du tableau, signées: ^u Het oog om hoog ^ divise du célèbre ministre Samuel Ampsing. Le tableau est signé : Jac. Matham fecit in Haerlem 1627. Très-beau dessin u la plume, sur bois, a Pencre de Chine. Larg. 115 centim., haut. 73 centim.quot;

Voor een huisje bij de brouwerij staat ecu geharnast voetknecht in den gevel, met de verklaring: Inden herman-, ofschoon het slechts weinig verklaart en wij niet bij machte zijn te verzekeren, of hier de woning van een zoon van Mars of wel een of ander tuighuis te zoeken is.

Van Ijcunep en Ter Gouw noemen (in de Uilhavgleeketis, Tl. 10.'S.) eenige voorbeelden op van een uithangbord met mensclienbeeldjes, dat voorheen op verschillende plaatsen in ons land werd aangetroflen. In dienzelfden geest kan men ook te Haarlem een tafereel zien, dat, wat misschien nog al merkwaardig is, zonder twijfel uit de 10e eeuw dagt.ee-kent. Voor den gevel van een huisje in de Nieuwe Sparenwoudersfraat, W: I. N⁰. 297. staat een zeer goed bewaarde eu Ilink bewerkte steen, (üoodendans) waarop de Paus, de Keizer, een Landman en de Dood, ieder met hunne attributen, voorgesteld worden en die het volgende aardige inschrift te lezen geeft;

Zoo men meent, was liet de woning van een franschen schoolmeester waar, op den Burgwal, boven een vervallen houten poortje

Nulle Science Saus diligence 1595 gevonden wordt: doch zeker heeft men hier niet te denkeu aan het huis van den wijd vermaarden Jean de la Chambre Jr. schrijfmeester te Haarlem, ' aangezien deze zijne fransche school hield in de St. Ursulasteeg ¹ eu daar ook overleden is. Veeleer iioud ik dit huis voor een der fabrieken uit het laatst tier l()^u eeuw, uit den tijd der geloofsvervolging in Frankrijk, ten gevolge waarvan, tusschen 1580—1587 zes a zeven honderd Vlaam-sche huisgezinnen zicli te Haarlem kwamen vestigen, en er cenc belangrijke uitbreiding aan de industrie gaven.

Van de weinige voorstellingen omtrent ambachten en bedrijven, die hier zijn overgebleven, kan men een schoon staal zien voor een huis in de Hngestraat, waar twee boven elkaèr geplaatste steeneu het broodbakkers-bedrijf aanschouwelijk maken. Reeds in Kill was blijkens het jaartal, dat op den eeneu steen staat, deze woning tot bakkerij ingericht, en ook nu nog is zij de zetel van een gildebroeder van St. Guillelmusgild, wiens

iiiitüilcu I). A. i^ratikouburg) op den ineelznk in oen der talereelen te le/.eu staan.

Eene geheel audeïc voorstelling vinden wij in de St. Anthonisstraat, waar voor N. 721 Do Twc Klappes-boometi zijn afgebeeld: zonder twijfel door een dilettant botanist, en zeker niet door een eenvoudig hovenier, want die man zou wel geweten hebben, dat zijne boompjes laag op stam behooren te wezen en nimmer voorkomen als eikenboomen, gelijk hier zijn voorgesteld.

In de Achterstraat komen slechts twee gevelsteenen voor, die waardig zijn om (e vormeiden. lui Wapen van Delf vinden wij voor X⁰. 307 , en de overal voorkomende afbeelding van Sl. Joris ontbreekt ook hier niet, want voor een huisje in dezelfde straat No, 309 (voorheen misschien het Veerhuis van Amersfoort) kan men zien hoe die ridder reeds sedert 1570 ook daar tegen den draak strijdt.

Langs liet Sparen worden vrij wat uithangteekens gevonden, üoven een poortje in de Wijdesteeg, behoorende tot de voormalige brouwerij quot;de Olifantquot; aan het Sparen, staat dit dier afgebeeld. In deze brouwerij 'woonde in 1516 Mr. Willem lluychaver, wiens geslaeiit te Haarlem zoo in aanzien is gekomen, maar nu uitgestorven is.

Wat verder op het Sparen, tussehen de Gravesteenen- en Melkbrug-gen, ziet men een hier te lande even vreemd, maar nog meer gevreesd dier, en wel boven de deur van liet huis N⁰. 205, een beer namelijk, maar hier gelukkig slechts van hout. Waarschijnlijk dagteekent deze voorstelling uit den tijd van Cornelis do Beer, die dit huis den 13quot; Mei 17 I I kocht van Jacques Grijspeert, cn cr jaren lang woonde: hij zal bij de keuze van een uithangtceken allereerst gedacht hebben aan eene voorstelling, welke dadelijk zijn naam in herinnering bracht: een gebruik, dat voorheen niet vreemd was en waarvan we nog meermalen een voorbeeld zullen kunnen aanhalen.

Op den hock van do Hoogstraat vindt men een bijbelsch tafereel en wel, in drie voorstellingen, de geschiedenis van Jonas.

Eerste tafereel: Jonas wordt, nu het lot op hem is gevallen, in zee geworpen (Jonas I. 15.). De voorsteven van het schip is van zoo groeten omvang, dat hij bijna de gansche ruimte inneemt en ons van de geschie-denis-zelvo zeer weinig te zien geeft.

Het tweede tafereel stelt op eenvoudige wijze voor, hoe de profeet door den viseli op liet land wordt geworpen (Jonas II. 10.).

Op het laatste tafereel eindelijk uit Jonas in de schaduw van den wonderboom, welke, o]) het woord des ileeren, over den profeet opschoot (Jonas IV. 6.).

Aan den anderen hoek der straat staat het huis van den bekenden schoenlapper-zeeheld Jan de I japper, wiens roemrijke daden door i'. II. K laa-renbeek genoeg bezongen zijn en die onlangs nog op gepaste wijs:e herdacht is. ¹ Het leven en streven van dien man vindt men vermeld in de Nagelaten Cedichten van Klaarenbeek (bl. 181), voor wiens rekening in den gevel voor het huis een steen met het volgende inschrift geplaatst is :

Voor hetzelfde huis hangt tegenwoordig de Zwarte Hond uit, die zeker daar al jaren te vinden is en misschien wel eeuwen oud kan zijn; of hij echter reeds van 1550 dagteekent zou ik niet durven verzekeren, maar het blijkt toch, dat ook in dit jaar een herberg, waar de Zwarte Houd uithing, in Haarlem bestond.

He hospes uit dat huis werd in de Lucas-tnarkt verraderlijk vermoord en alle moeiten om den moordenaar op te sporen bleven vergeefs; welke middelen men te haat nam om de misdadigers in handen te krijgen, zien wij uit de volgende aanteekening in de Thesauriers-rekening van 1550.

De Tresorier neemt alhier quot;in uytgeven de somme van vijfl' ende twintich ponden, veerthien scellingen, ter cause van gelijcke somme, bij dese stede te costen gehadt, zoe an wagenvrachten, dachgelden van

Kennis en Kunst, Jaarg. 1800 bl. 109. Zie bovendien de Ahjemeene Kond- en Let-ferhode, Jaarg. 182-15, bl. 129 van het le deel.

divei-sclio persooneii, als oock vim teeringe van dien, in 'fc soueken eiule vervolgen van twee bouven, die in de Lucas-maret anno vijfticli, 's avonts omtrent negen, eenen Lcnaerdt, waerdt in den swarlen handt ende Franss. Bacrntss. gontsnn't, moordaedeliekeji gequetst luidden onter straeten, alwaer de schout, capiiejn v:in 't swaerdt, ende die dragers, tot allen plceken met, waegens ende paerden uyttroc.ken, maer en eonsten deselve bouven nyet gevinden.quot;

De Tresorier heeft quot;noch betaelt, de somma van dertich stuvers in banden van thien wacckers, van dat zijluyden ter selver tijt eenen dach buyten ronlsomme dor stede cingele gegaen ende regardt genomen hebben, als doen de poorten gesloeten ende men in 't soueken waeren, nae de voors. rabauwen ende bouven, datter nyemandt over de muyeren elimmeu en soude, alsoe men meende, dat se noch in der stede gesien waeren.quot;

Luat leerlnsi , wetenseluip en talen Uw ijver wekken, laat de. deugd En (ïodsvrneht in uw wandel pralen ,

Dit rijmpje stonds eertijds voor den schoorsteen in de school van wijlen den heer Nieuwvcen te Leiden, met zwarte letters op wit pleister, onder een stukadoorwerk, dat een schoolmeester verbeeldde, die in een katheder zat, omgeven van de attributen van 't onderwijs, globes, passers, enz. en door een engel met een lauwerkrans werd gekroond.

Vroeger zagen wij den gewonen quot;Meesterquot;, zoo als hij in (luizende exemplaren voorkwam — hier zien wij den Feniks der laneetvoerders, den knapsten onder de knappen, — die hielp, waar geen ander raad wist, en deed, wat geen ander kon, — die boeken schreef over de kunst, om anderen den weg te wijzen, waar langs zij hein van verre konden volgen, on die een titel voerde, klinkend als een klok: quot;Ordinaris Heelmeester

Een Amsterdamsche stads-ehirurgijn in de zeventiende eeuw was een man, waar ieder tegen opzag als een wonder van bekwaamheid; hij blonk

Amsterdam was de stad, waar de quot;Heelkonstquot;, schoon nog niet op zeer Imogen, toch op den hoogsten trap stond. Haar quot;Snyburgh was wijdvermaard en bloeide naast de Leidsche hoogeschool; reeds in de 16e eeuw had zij haar Maarten Koster en Sebastiaan Egbertsz. gehad, en m de 17° eeuw bezat zij Fontein, Tulp en lluysoh.

Amsterdam was de stad, waar do beste verordeningen gemaakt werden op quot;t Chirurgijusgild en de proeven voor 't meesterschap in de Earbiene en de Chirurgie; ja, waar zelfs de Anatomie — weleer een afschrik voor 't volk en een gruwel voor de priesters! — populair gemaakt werd ².

Amsterdam was de stad, die 'tgrootste en vermaardste gasthuis van Nederland bezat, dat tevens de beste leerschool was voor alle quot;chimr-

' Hij quot;dordimrisc less™, als men Anatomie deedquot;, stond de dein- open voor uider, d.e ■t, kijkgeld betalen wilde. Dit was in 1000 gesteld op een schelling, maar werd, m 162B, om den toegang gemakkelijker te maken, verminderd tol vier stuivers. De toeschouwers moesten zieli echter met de achterste hauken vergenoegen, daar natuurlijk den nmunen vau 't vak do voorrang toekwam; en /.ij waren ook ver,,ligt stil op hun plants te blijven /itteu, zonder op ie staan, om een ander in 'tkijken niet te hinderen, en evenmin mogten zij quot;spreken, lachen ofte nndersints luydc siju.quot; Zie Hamln. v. A.msl. bl. 950.

gijnlijckc werckeiiquot;, en waarbij dan ook de bekwaamste mamien nis liecl-meesters werden aangesteld.

Zoo was een quot;Ordinaris Heelmeester der stad Amsiurdamquot; een man van naam, en ieder, die nergens hulp noch raad vond, aclitte /.ieh gelukkig tot Item zijn toevlugfc te kunnen nemen.

De stads-chirurgijn, met wien wij hier kennis maken, is Hendrik van lloonlmyse, die gedurende 't midden der 17quot; eeuw bloeide, en onder zijne kuust-genooten een voorname plaats bekleedde. Hoeveel deftiger ziet zijn winkel er uit dan die van Meester Hans, dien wij vroeger leerden kennen! Maar toch ontbreekt ook hier 't onmisbare doodshoofd niet. Of er ook een gedroogde schorpioen of ander mormeldier aan den zolder pronkt, kunnen wij niet zien, omdat daar juist die draperie is opgehangen ; wel, dat er naast het doodshoofd een mooi klein skeletje staat.

Gij ziet Mr. Hendrik daar, met liet scheermes in de hand, en 't geoefend oog strnk gerigt op de plek, waar hij 'ter in zetten zal.

De man, in een mooijen leuningstoel maar niet op zijn gemak gezeten, is Barent Kroonenburgh, een steenkooper van de Brouwersgracht, die een gezwel heeft aan liet achterhoofd even boven den nek, zoo groot ids een stuiversbrood. Mr. Hendrik wordt bijgestaan door zijn zoon en door zijn konfrater Mr. Maljart Hemel. Terwijl de eerste het gezwel zooveel mogelijk afhaalde, trok de ander 't iioofd van don patiënt naar zich; daardoor werd de hals van 't gezwel zooveel verdund, dat Mr. Hendrik het met een dubbel snoer stijf kon afbinden, quot;zoo tot vermindering van de bloedvliet als om een vaster snee te hebben.quot;

Op den achtergrond slaat juffrouw Kroonenburgh, en zij begint bitter te schreijen, nu zij haar man onder 't mes van den Meester ziet; maar dokter Tholinx, die over Barent gaat, en hem ook quot;zijn diëte voorgeschreven heeft:, als men in sware handwereken der konst gewoon is te doen¹', spreekt haar moed in 't hart. quot;Mijn lieve mensch!'' zegt hij: quot;hou je nu bedaard; je man is in de beste handen. Die operatie zal, met Gods hulp, wel alloopen, en dan is je man gered.quot;'

Intussehen is 't gewigtig oogenblik daar. De jonge Roonhuyse houdt het hoofd van den patiënt met beide handen stijf vast; Mr. Maljart staat met het bekken gereed, om 't bloed op (e vangen; en Mr. Hendrik meet met zijn oog de snede, en zet met vaste hand liet mes er in, en haalt het, van onderen op, vaardig er door, en — do afgesneden wen valt, van bloed overspat , in het bekken.

En liep de operatie /,00 gelukkig af, als do dokter voorspeld liad? — Ja wel, de wond werd gezuiverd en verbonden, en weldra quot;met velum-kende middelen tot eeu volkomene genezingquot; gebragt.

Hendrik van Roonlmyse was bij uitstek knap in 't wegnemen van quot;groote wonnenquot; 011 't snijden van quot;wanscliapen bazemonden. Er woonde destijds eeu zekere Mr. Fey te Oorschot, die den naam luid een specialiteit voor wennen eu hazemonden te zijn *, maar M.i*. Hendrik liielj) menigeen, die een vergeofsehc reis naar Oorschot gemaakt had.

Onze plaat is gevolgd naar de titelprent van een bock, dat Hendrik van Roonlmyse in 1(572 uitgaf¹, en opdroeg aau den beroemden genees-, heel- en ontleedkundige, den Amsterdamschen burgemeester Nikolaas Tulp. Gezegde titelprent is gesneden door Roineyn de Hoogbe; maar zijn navolger heeft iets weggelaten: op den voorgrond moest nog staan quot;een teste met gloeijende kooien, versien met behoorlijk glooijende cauteriën , d. w. z. brandijzers. Welke weglating klaar bewijst, dat die nateekeuaar van 't quot;chirurgijnlijk werkquot; geen regt begrip had. Hendrik van .Roonlmyse zou geen operatie beginnen, zonder die ijzers gereed to hebbeu. quot;Men moet wel in achting nemenquot;, riep hij zijnen kunstbroeders toe. -quot;t gebruyck der cauteriën, en wat voor een geneesmiddel het vuur en ijzer is: want voorwaar, hadden wij deze niet gereed gehad, de patiënt zou bezweken (t. w. dood gebloed) zijn.

In dat boek nu heeft lloouhuyse eeu bloemlezing gegeven van 't merkwaardigste, dat hem iti zijn vierentwintigjarige chirurgicale loopbaan voorgekomen was; alles zeer nuttig en leerrijk voor do zeventiende-eemv-sche Meesters, maar niet voor ons. Evenwel wil ik, om den lezer ten minste eeu proefje te geven, er één enkel geval uit meédeelen, dat nog al aardig is, en hem kan doen zien, wat chirurgijns er in dien tijd waren ².

in 'tbegin van 4663 had een koetsier, Gijsbert Schoonhoven genaamd, in een bierhuis ruzie gekregen en was aau t vechten geraakt, en A\el,

De titel van dat boek luidt; '•Hecl-konstige Acumerokingen van Ileudrick van Hoon-hnyac. T Amsterdam, bij de weduwe van Tliennis Jacobsz. Loots-Mau . boekverkoopstcr op 't Water in de Loots-Man.quot; 't Was een tweede en vermeerderde drnk ; de eerste druk was 111 1063 versclieuon. 't lioek is klein 8gt;quot;, eu onze houtsnede oen weinig vergroot.

¹ Dat liet met de chirurgie in de 18e eeuw nog niet veel beter gesteld was dan iu de 17quot;, kun men lezen bij T)r. A. H. Tsrakls, Bijl,'ar/en UI de. OesMedenis der Geneeskunde in Nederland, II. SMixliek enz., in het Nederl. Tijdschrift voor Oeneesk. 1873.

naar toenmalig gebruik, met het mes; maar hij kwam er .slecht nf. Zijn tegenpartij was een knap bekkesnijder, en gaf hem een jaap door zijn hoed cu door zijn neus, zoodat beiden in tweeën lagen. IJselijk zag do koetsier er uit: zijn neus wns quot;regt in 't midden geheel doorsneden, nevens 't middelschot van 't binnenste der neus.quot; Hi j werd terstond hij een chirurgijn gebragt, die den neus wel zamen hechtte, maar gebrekkig, zoodat de hechten uitscheurden, quot;en de neus genas, soo van elkander gekliefd sijnde.quot;

Met zulk een neus nu was Gijsbert een monster, cu hij iiad zooveel te lijden vau de spotternijen vim zijn kameraden, cn van 'tjouwen cn schelden van de kwajongens, dat hij naar een ander chirurgijn liep, om zijn aangezigtsgevel beter in 't fatsoen Ie laten zetten. Hij trof liet bijzonder, want deze Meester was een heel vernuftig man. Vlug pakte hij den neus beet; maakte de wond weör raamr en bloedig; sneed uit den bout van een levende zwarte kip een spier, even groot als de kloof in den neus; wasehte dit reepje kippevleesch in laauw water af, om 'tblanker Ie maken; naaide dit in de gapende wond van den koetsiersneus, en zei: quot;zie zoo! dat is levend vlecsch, dat groeit zamen , en over een paar dagen is je neus zoo gezond ids te voren.quot;

quot;'t Is wonderquot;, zegt .Roonhuyse, quot;dat deze Meester niet bekommerd is geweest, dat de hanen den man gestadig naar zijn neus zouden vliegen, of dat hij veêren op zi jn neus zou krijgen !quot; Maar neen, zoo lang was hi j er niet eens mooi meó: dat ingenaaide kippevleesch begon spoedig den weg van alle vleesch te gaan, cn quot;binnen drie dagen stonk deze spier zoo afgrijselijk, dat men genoeg te doen had, om dien er weer uit te krijgen.quot; Wat nu begonnen? Men raadde den armen koetsier zich tot quot;de beuliu van Leeuwardenquot; le wenden; die was zoo knap in 't genezen van alle bedenkelijke wonden, dat zij hem ook wel zou kunnen helpen.

il had ? — met velma-

iieinen viiu Er wooiule en speciali-ielj) menig-

at Hendrik len genees-, r Nikolaas i; maar zijn staan quot;een cnuteriënquot;, nateetenaar van lloon-tc hebben, roeders toe, bet vuur en , de patiënt

van 't merk-1(! loopbaan tiende-eeuw-nn den lezer ódeelon, dat in dien tijd

'tZal welligt sommigen een weinig verwondering baren, dat een beuliu ook al quot;meesterdequot;, en daarom moeten wij er een oogeublik bij stilstaan.

In vroeger eeuwen werd een beul voor den bckwaamsten heelmeester gehouden, vooral waar 't gebroken, gekneusde of verrekte leden gold; men meende, dat de pijnkamer voor hem een uitstekende leerschool was, en bovendien liep er een beetje bijgeloof onder. Hij, die de booswichten pijnigde, was het evenbeeld des duivels, en men hield, om verschillende redenen, voor zeker, dat hij zelfs met den duivel in betrekking stond; waarom men hem verafschuwde, maar tevens geloofde, dat bij meer kou

'en genaamd, ikt, cn wel,

Irlck van lloou-erkoopster op 't 8tc druk was in

] dan in de 17°,

Geneeskunde

l'. 1873.

doen dun een ander. Natuurlijk verschafte dit geloof den beul veel toeloop en voordeden, en even natuurlijk gaf dir den chirurgijns niet zelden stof tot klaglen.

Maar of de beul nu al zoo knap was, — hoe kwam hier de beulin bij te pas? — Weleer, tijdens den bloei der ambachtsgilden, die zoo streng toezagen, dat niemand werkte, die geen proef gedaan had, maakte de huisvrouw van een meester daarop een uitzondering; zij was door quot;t huwelijk bij 't ambacht ingelijfd, en mogt haren man in het werk helpen, ofschoon zij nimmer in de leer geweest was of proef gedaan had, en dit niet enkel in 't klcèr- of schoenmaken, broodbakken of schoolhouden ', maar zelfs in liet allergewigtigst vak, waarover wij thans spreken, in de chirurgie. Tot bewijs moet ik een paar zinsneden uit oude keuren bijbrengen, maar ik zal 't zoo kort mogelijk maken. In ecu Amsterdamsche keur van 105« leest men: quot;dat alle Meesters ofte Chirurgijns, die bij hen sel-ven ofte hij ham huysvrouwen ofte dienaers imant van eenige wonden verbonden sullen hebben, gehouden sullen wesen terstont mijn Heer den Schout aen te geven de personen , die sij-luyden oflo hare huysvrouweti ofte dienaers verbonden hebbenquot;. En in een andere van 1687, waarbij dezelfde verpligting op nieuw wordt opgelegd: ''Alle Meesters en Ghirurgiens, dewelke binnen deze stad en jurisdictie van dien, door haer selfs, door hare huysvrouwen, knegts ot bediendens eenig verband van gekwetste personen komen te doenquot;, enz. ¹ Men hield het voor de natuurlijkste zaak der wereld, dat de wederhelft van een chirurgijn ook een halve chirurgijn was.

En zoo was 't nu ook met de vrouw van den beul; in de heelkunst van haar man nam zij ook deel; dit bewijst ons niet alleen 't voorbeeld der genoemde quot;beulin van Leeuwardenquot;, maar wij lezen 't ook in ofli-ciëele stukken. Te Utrecht b. v. hadden in 1658 de chirurgijns geklaagd, dat de scherpregter dier stad in hun ambacht trad en hen benadeelde, waarop de Vroedschap besloot, quot;dat do scherpregter sich alleen sal mogen onderwinden het cureren van dislocatiën, sonder dat hij ofte sijn vrouw ofte sone sich sullen mogen bemoeijen eenige andere curatiën de medecij-nen of chirurgie betrefiendequot; Was dus in Leeuwarden alleen niet, dat

Iveeren wij nu tot den koetsier terug. Hij vond bij de Friescho beulin, ondanks bare groote vermaardheid, ook al weinig baat. Zij beloofde hem

wel, zijn neus weer in goeden staat te zullen brengen, maar maakte slechts de wond grooter, zonder dien te kunnen lieelen; en zoo nam hij dan eindelijk, maar tot zijn geluk nog niet te laat, zijne toevlugt tot Hendrik van Roonhuyse.

Deze bond hem in een leuningstoel vast; teekende met inkt op zijn neus, hoeveel er aan elke zijde nog moest worden weggenomen; sneed daarop met een krom mesje de beide kanten af, en quot;schanficeerde'' meteen 't been om de woud bloediger te maken. Toen doorboorde hij 't neusbeen met een schoenmakers-els, en bragt door die opening een naald; drukte de gescheiden doelen zamen, hechtte ze met vier naalden en bewoelde de hechten. Nu kon de arme lijder 'I niet langer uithouden , en viel onder 's Meesters handen fiaauw; maar deze droeg hem uit /.iju zaaltje naar de binnenplaats, en maakte hem met azijn wéér bij, Daarop verzekerde de Meester de hechten; bevochtigde de wonden met warme balsemolie, en legde 't verband. Twee dagen later nam hij er een hecht uit en den vierden dag wéér een; den zesden dag nam hij 't bovenste, en den achtsten dag ook het middelste hecht er uit, en bevond toen , quot;dat dese monstreuse en gekliefde neus volkomen aan malkanderen was genesen

Niemand blijder dan Gij short Schoonhoven; maar hij paste wel op, dat hij nooit meer in een bierkroeg ruzie maakte, en vooral — dat hij uit de handen der bekkesnijders bleef.

Vondel zei, dat de Hollaudsche zeelui van de eerste helft der 17^ceeuw de koorts haalden op 't land, en op zee wéér gezond werden Precies /00 was liet met onze krijgshelden in dien tijd gesteld. Van Prins Frederik Hendrik leest men, dat hij eiken winter in den Haag ziek was, en ieder voorjaar, als hij te velde trok wéér gezond werd'.

Ach ja, als Janmaat op 't land en de Prins niet in 't veld was, dan had de een zoowel als de ander een leven als een visch op 't drooge. En daarom ook had Prins Willem 11 zoo 't land aan den Munsterschen vrede.

quot;Zijn do vrouwtjes altemaal aangesproken ¹, Moeder! die 't kandeel-maal zullen bekleeden?quot; vroeg Jan Klaassen aan zijne sciiomnnoeder

quot;Daar is veur gezorgdquot;, antwoordde zij, quot;'t is 'er deur de baaker elk in 't besonder aangezeidquot;.

Moeder Dieuwertjo Gerbrauds bad voor alles gezorgd, 't Was 't eerste kraambed van haar dochter Saartje .lans, en zij was er op gesteld, dat er niets op te zeggen zou vallen, maar alle buurtjes en vriendinnen er lol' van zouden spreken. Pas was dan ook de baker van haar boodschappen teruggekomen, of zij had haar dadelijk weer uitgezonden, om 't noodige te halen voor 't kandeelmaal, dat 's namiddags gehouden zou worden. quot;Voortquot;', had zij gezegd.

Voort, krijgt den emmer met '1 mandje; je moet zo da wiel ijk lens nne de Markt gacn,

Maer eerst nac de Nes , dacr zelje drie loot Kaneel, twee loot Foely en anderhalf loot Naugelcn haaien , Maer Breghje, let 'er doeh wel op, dacr zijnder sommige, die zo heel pluis niet en zijn in 'er

En vier pond Zniker, maer lacte zer een brootje (maer '( moet hiel wit zijn) bij doen, En dacr van daon, zo zelje voort nae de besehnitmarkt spoen,

En vraagen nac Marry Klaas, en laat ze je honderd gezuykerde Spouwertjes tellen,

Ze slaet regt over de Pijlsteeg, veur 't hnys van de drie gekroonde Mootsgczellen,

Zegt dat et venr Diwertje Gerbrants is, maer inaekt datje je lijdt toch niet en verprnct; En als je daer gedaen hebt, zo loopt dan zo voort nac de Sint Annestraet,

En lacteze je twaalef doozijn Znikerkoekjes geeven, maer ze moeten vooral niet tay zijn noch

.Te moet zc ierst probeeren, de harde zijn de besten, als ze zo in 't breeken knappen;

Eu uit de Siut-Auucstraet, zo zeljo /0 ilrijvcudt' ¹ uuc de Schade,riuarkt gaen,

Eu als 'er uiaer ieu vau beijeu is, zo laeteze je vijftig cijcrcu tellen, maer ze moeteu ze op 'er

Die vars geleid zijn, hij het ze me veurleede week al belooft, dat hij me ze tijdelijk brengen zou.

Jan Klaassen, die don fijnen kwezel speelt, maar een deugniet in zijn hart is, verzoekt zijne schoonmoeder, toch vooral te zorgen, dat op de partij alles stichtelijk toega, en dat de vrouwtjes niet al te los in den mond worden of ijdele liedjes zingen;

Laat ze liever uyt het Harpje of eeu ander stichtelijk boekje wat geestelijke Kotjes zingen, Zo konnen der nog andere deur gesticht worden in plaats van zulke ijdele reen.

Maar hoe vroom Dieuwertje zelve zij, op een kandeelmaal mag zoo naauw niet gezien worden, en bovendien is dit een zaak, die de vrouwen raakt, en waar geen man zicli meé te bemoeijen heeft. quot;Hoorquot;, zegt ze.

Dat moet zijn beloop hebben, en hou jij je der vau daan, zo zal je 't niet hooren.

Wel, lieve Swaagcr ^:M wou jij dat volkje maat zetten? De vrouwen zijn allemaal met dat gebrek Wou jij ze maat zetten? Kn dat op een kandeelmaal! (gebooreu.

Dat; quot;ga jij maar heenquot;, laat Jan Klaassen zich geen tweemaal zeggen; hij heeft elders zijn bejag en geeft voor, dat hij een paar boodschappen moet doen. quot;Ja maar'', zegt Moeder, die dat heengaan nu juist zoo letterlijk niet gemeend heeft.

Je moet voort weer thuis komen, Jan Klaassen! Als de vrouwtjes bij malkander beunen. Zo zien zij gaarn den Man er bij: ten minsten één haan onder zo veel hennen.

Ja, zoo behoorde 't ook: op 't kandeelrmml zat de kraamheer met zij 11 mooije kraamheersmuts op en zijn zijden of sitsen japon aan, naast de kraamvrouw. Maar hier was 't anders. Jan Klaassen laat de vrouwtjes alleen; dat komt zoo quot;in 't spul te pnsquot; , en over de reden van zijn afwezigheid hebben wij hier niet te spreken; wie die weten wil, kan '1 bij Asselijn lezen, wij beschouwen sleehts 't kandeelmaal.

Drijvende beteekent: terstond. Zoo zei Dieuwertje, toen ze haar meid wegjoeg: ''Ze zeider zo drijvende uitquot;, — en toen ze haar dochter om een boodschap zond: quot;Gaet zo drijvende heenquot;. Zie Jan Klaasz. of de (jetraande dienstmaagd, 1«' Hedr. 3c Toon. en Se Toon.

De- genoodigde vrouwen komen in volle staatsie aan, — allen tegelijk, want /ij hebben elkander afgehaald, maar de eene wil niet voor de andere het eerst binnengaan. Grootmoeder Dieuwertje, of — als de baker haar naar zeventiende-eeuwschcn spreektrant noemt — Grootje, die 't gekakel hoort, gaat aan de deur, en zegt:

't Gezelschap komt binnen, begroet Saartje, die in een fijne baptisten kraamhnik geluild, op haar stoel voor de tafel zit, en scharrelt babbelend dooreen, totdat eindelijk, na driemaal noodigen, elk een plaats neemt, 't Gesprek loopt over vroedvrouwen, /.eere tepels en diergelijke zaken, totdat Dieuwertje roept; quot;Baker, is de kandeel klaar?''

Kruemvroiiw, hon daer, kynd Teunije Gerrits en Elsje Lnbberls, last elsje luubeutf?. Vonr mijn ist van pas. (loe; ist al zoet genoeg?

dieuwertje. Non, Grietje Pieters en Marritje Jacobs, zie daer, key eren! daer staet de

Daarop gaat het gesprek weêr zijn ouden gang, totdat Dieuwertje andermaal invalt:

Dit geeft een wending, en de vrouwen beginnen nu elk op haar beurt 't onthaal te prijzen, en daarna moet het kindje gekeken worden.

GRIETJE PIETERS. Non zie ik, Dieuwertje, dat je venr hebt om de vrouwtjes eens lustig te

teuntje geruits, 't Is wel te proeven, Dienwcrtje, datje cr geen onkosten in hebt gespaart. elsje ltjbberts. Macr de jonge zciin dienen we nou ook wel eens te zien.

elsje lubberts. Heer! dat 's een jongen als een blok zo swacr; t is schier zo venl as ik

meer dat hij de Vaar zal gelijken. Ei, zie Marritje Jacobs, wat te vnysten het hij! of hij cr al een half jaer

marritje jacobs. Kom, geef mijn Klaas Jansen ook eens; ziet, walte heldere kijkertjes het hij.

¹ quot;Hou daarquot; beteekent: quot;neem aanquot;. Het werd uitgesproken als quot;houwaarquot; en quot;hawaarquot;, welk laatste in Van Lenneps Vermakelijke Spraakkunst als de gebiedende wijs van het werkwoord quot;hebbenquot; voorkomt.

ook een voor een geprezen zijn, worden die van anderen gerecenseerd. quot;Ik magquot;, zegt Elsje Lubberts,

Ik mag het goedje wel gepareld zien; 't staet innerlijk kurieus, burgerlijk net.

'k Heb venl van mijn klein goed de kantjes afgetornd, en ik heb er weer een pareltje acn gezet. Maer ik heb lest op een Kindermaal geweest, dat was wat te zeggen, doch ik zal de plaats niet noemen; Daer was het ierst kostelijk! Diwertje! het kind had een das aen van dat verheven rankagiewerk

Zo van die point de Venise of poinl de Paris, ja wel zie daer, ik zegje dat, Diwcrlje-bunr, Had ze ze venr twintig dnkatons, ze had ze venral niet te dunr.

En Moer zat zelfs met een Japonsehe rok in 'er stoel en 'er Mans móeder acn haer zij, En o]) de tafel stond een pos tel ij ne lampet-schotel, opgehoopt met naerze van kandij. Men sehonk 'er niet als Rinse-wijn met zniker, en men praatte 'er niet als van groote dingen. Zij had zelfs een kostelijke diamantring aen 'er pink, en dan lagen 'er nog andere gonweringen. Daerhij stond een zilvere kapdoos met een zilvere teljoor, ja wel, ik docht: hoe ist mengelijk,

Ja, lilsjc Lubbcvts! ik ken ze bid wel (maar ik zal zo nid iioeineii) daer je van spreekt.

Maer mijn dunkt, eer zulke tui 't zo breed maken (doeh hier gezeid en gcbleeven) Zo bcboordeu ze veural eerst 'er schulden te betaalen en elk liet zijn te gccvcn.

Juist, dat is een oud gebrek. Voorts weet ieder wat te zeggen: deze en die eu gene en quot;dingesquot;, en quot;je weet welquot; en quot;die ik meenquot; worden over den hekel gebaald, maar altijd met do noodige besebeidenbeid : quot;niemand te noemenquot;, en quot;niemand te na gesproken.quot;

Ten laatste wordt bet tijd om been te gaan , en de vrouwtjes zorgen allen tegelijk op te staan; men moet van niemand kunnen zeggen, dat zij de eerste geweest is. quot;Komquot;, zegt Dieuwertjc,

Uit was de onderwetscbe burgerlijke gulheid: quot;etende eu dragende gastenquot;, — dan bleek het, dat quot;alles volopquot; was. En 'tlaatste bedrijf is, dat ieder bij 'tuitgaan, de baker, die in de deur staat, een groeten schelling in de hand duwt.

Nadat het vuur, in de tweede helft der 14c eeuw, al menigmaal zijn vreeselijke overmagt getoond had, en 'tgevaar, waar digtbetimmerde koopsteden , bij de minste onvoorzigtigheid van een tier duizende inwoners of der honderde vreemdelingen, dagelijks aan blootstonden, duidelijk genoeg gebleken was, begonnen de stedelijke regeeringen maatregelen te beramen, zoowel tot het voorkomen als tot het blusschen van brand, zoowel om het gevaar van spoedige uitbreiding van den brand te verminderen als om de verwarring bij 't ontstaan van brand tegen te gaan. De eene stad volgde hierin de andere na.

Er werden keuren gemaakt om brand te voorkomen, en daartoe moesten de lieden, in de onbepaalde vrijheid, die zij tot nog toe, in woning en werkplaats, genoten hadden, eenigermate beperkt worden. Het werd verboden, vuur te stoken in kamers of op zolders, waar geen schoorsteen was, — waarbij wij ons moeten herinneren, dat men toen nog niet ver verwijderd was van den tijd, waarin schoorsteenen in de woningen des volks een onbekende weelde was. Het werd verboden, brandende kaarsen tegen den wand te kleven, — wat oudtijds een algemeene gewoonte was. Niemand mogt meer pik of teer zieden binnenshuis en geen schoenmaker smeer ongelen bij kaarslicht. Geen smid mogt smeden na zonsondergang en geen molenaar malen bij nacht. Ook omtrent ovens en eesten werden voorschriften gegeven, en sommige bedrijven, die ligt brand konden verwekken , naar de buitenzijden der sleden verwezen.

Er werden brandmeesters aangesteld, niet om, als er eenmaal brand was, quot;t bevel over de spuiten te voeren, want deze had men nog niet, maar om te waken, dat er geen brand kwam, en daartoe, elk in zijne wijk, toezigt te houden op alles, dat quot;den brande behoirtby nachte ende by daghe.quot; De brandmeester had het regt, alle woningen binnen te treden en alles na te zien, en ieder moest zijne bevelen stipt nakomen; verzet tegen den brandmeester werd gestraft als verzet tegen den Magistraat zeiven. leder brandmeester stelde 's avonds in zijne wijk eene brandwaclit.

Een inwoner, die brand ontdekte in zijn buis, moest terstond op straat loopen en quot;brand!quot; roepen, welke kreet door ieder, die haar hoorde, herhaald, en onmiddelijk door het trekken van de brandklok en vervolgens door 't luiden van al de klokken gevolgd werd. Op dat geroep en gelui moesten alle inwoners, die wel ter been waren, oud en jong, man en vrouw, onverschillig of 't dag of nacht was, met den meesten spoed quot;te brande loopenquot; en bluschgereedschap meebrengen, 't zij een emmer of een ketel, een hoosvat of een gieter, een trog of een ton. Timmerlieden moesten bijlen en schippers haken meêbrengen; terwijl op anderen de verpligting rustte voor ladders to zorgen. Ziehier, als één voorbeeld uit velen, wat oude Haarlemsche keuren daaromtrent bepaalden.

Elk man, die voor dertig pond of hooger in 't schot stond, moest er een brandladder op nahouden, en daarmede te brande komen. Maar die lager in 't schot stonden, behoefden slechts met ketels en hoosvaten te komen. Bovendien moest ieder, wiens huis met riet gedekt was, er een ladder bij hebben, lang genoeg om er het dak mee te beklimmen. Alles op de boeten van tien schellingen en een duizend steens. Maar viermaal zooveel verbeurde hij, die den lieden durfde beletten, zijn huis door te gaan om water uit zijn put te halen.

Do eerste maatregel om de. snelle verspreiding van den brand tegen te gaan bestond in 'tgebod, dat ieder zijn huis met quot;hard dakquot; moest dekken. Utrecht, toen nog de hoofdstad van Noord-Nederland, soliijiit daarin te zijn voorgegaan. Immers het was in 1402, dat do Raad dier stad beloofde, de tegelen om niet te zullen geven aan ieder, die zijn stroodak afbreken wilde; ja, ook aan ieder, die een nieuw huis bouwde. ¹ Inderdaad vrijgevig genoeg. Zoo ver gingen de Amsterdamscho regenten niet. Zij vergenoegden zich met voor te schrijven, dat het riet, waar men een huis moe dekken wilde, vooraf, een duim dik, geleemd moest zijn met gebeerde klei ², — dan hield men 't voor onbrandbaar. De regeering van Groningen gaf aan haren maatregel een wijder strekking, maar deed er, in plaats der belofte van quot;om niet. gevenquot;, een bedreiging van boete bij. Zij gebood in 1425, dat wie een huis bouwen wilde, 't moest dekken quot;mit schindelen van lome of van kloie gheinakotquot; op do boete van vijf

mark Deze drie voorbeelden mogen volstaan voor honderd muleren, want alom werden in den loop der 15e eeuw dergelijke keureu gemaakt; maar hoe weinig die baatten , bewijzen de riet- en stroodaken, die men nog in de 16o eeuw vond.

Om de verwarring en allen nutteloozen omloop bij den brand tegen te gaan, werden keuren gemaakt met bepaling, welke lieden daarbij mogten komen en wie moesten helpen blusschen, waartoe gewoonlijk gildebroeders en monniken werden aangewezen, b. v. te Amsterdam de quot;gezworen dragers en de cellebroêrs.

Ook tegen liet veehten en het stelen te midden van het brandrumoer, werden keuren gemaakt. Wat de vechters betreft, diene deze Amsterdam-sehe keur tot voorbeeld: quot;Waert sake dattet barnende worde ¹ by dage ofte by naehte, ende waer yemaut. die dan kijf ofte veehtelyek maeckte ², die wijle dattet barnede, die waers op hondert pondt llollants ende zijn poortrecht quyt.quot; — Een zware straf dus; en de hooge geldboete bewijst, dat het niet juist de kerels der achterbuurten, maar ook welgegoede burgers waren, die zich aan die vechterijen schuldig maakten. In een volgend artikel werd bepaald , dat wie te brande liep wel bluschgereedschap maar geen wapentuig bij zich raogt hebben, quot;uytgeseyt een ketelhoet ofte harnessier op siju liooftquot;, om zich te beschutten tegen hetgeen van boven neer viel of geworpen werd. Alleen de schutters mogten gewapend bij den brand komen, en dezen moesten op de dieven passen. Maar dezen niet alleen: ook de nachtwachts of de stads-wakers met hun kapitein aan t hoofd waren op de been; en om het toezigt gemakkelijker te maken waren mantels en huiken (waar ligt wat ouder weggedragen kon worden) bij den brand verboden.

Wie weet, hoeveel studie liet heden ten dage den heereu op de stadhuizen kost, mooije namen voor nieuwe straten te praktizeereu, en leest, welke gewigtige beraadslagingen daarover gevoerd worden, —en zich verbaast over 't vernuft en de historiekennis, die de uitverkorenen der gemeenten daarbij ten toon spreiden, — vraagt welligt, hoe 't in vroeger tijd daarmeê ging, en hoe toen de namen in de wereld kwamen. Dit wil ik hier eventjes kort en duidelijk vertellen.

In de geschiedenis van ous stedewezen komen drie vergrootings-tijdper-ken voor. Het eerste volgt onmiddelijk op het tijdvak van den oorsprong en de opkomst der Poorterijen, en ligt in de 14° en 15^e eeuw. liet tweede volgt op de afschudding van het Spaansche juk, en ligt in de eerste helft van liet tijdvak der Republiek. Het derde beleven wij thans.

In die beide voorgaande tijdperken nu ging het geven van namen aan de straten anders dan tegenwoordig, en ook in het tweede weer anders dan in het eerste. En dit is volkomen natuurlijk; alle dingen veranderen met den ti jd, en daarom worden dan ook dezelfde zaken in verschillende tijden op verschillende wijzen gedaan.

In de middeleeuwen zijn de straatnamen niet op 't stadhuis maar onder 't volk geboren. J)ie oudste namen , die aan 't spraakgebruik der gemeente hun ontstaan te danken hebben, en waarvan elke stad er nog een aantal bezit, zijn de belangrijkste. Dat zijn werkelijk historische namen; ja, zij maken inderdaad een deel uit van het stads-arehief; en daarom bezondigt zich een gemeenteraad, als hij zulk een naam wegwerpt om er een mooijer, van eigen inventie, voor in plaats te zetten.

Begri jpt gij, waarom ik die oudste namen een deel van 't stads-archief noem? — Zij hebben altijd een lokalen of historischen oorsprong; en daarom leveren zij bouwstoffen voor de vroegste geschiedenis van de stad. Helaas! wij hebben voor de historie onzer steden vóór het midden dor 14° eeuw zoo weinig bronnen, en kaarten in 't geheel niet; — die namen zijn dus welkome gidsen in het duister van den voortijd.

De oudste namen zijn de trouwe spiegels van vroegere toestanden. Wat zand was, heette 7 Zand, en wat nes was , de Nes; wat zaailand was, heette 7 Zaailand, en wat een kaïnpveld was, 7 Kampvelcl; wat een liesdel (een poel met lies begroeid) was, heette de LAesdel, en een poel vol ganzen, 't Gansoord. En de oudste eigentlijke straatnaam zal wel in de meeste steden de Kerkstraat geweest zijn.

Anderen dankten hun oorsprong aan treilende voorvallen; waaronder natuurlijk de gevechten een eerste plaats bekleedden. De straat te Dordrecht, waar graaf Dirk in 1049 het leven liet, werd de Gravenstraat genoemd. In meer dan eene stad heet nog de straat, waar in 1304 de Vlamingen geklopt werden, de Vlamingsstraat; terwijl te Delft de brug, waar zij stand hielden en een ijselijk bloedbad ontstond, de Bloedbnuj genoemd werd. Dezelfde brug werd echter ook de Schreibrug genoemd, naar 'tschreijen der vrouwen bij dat gevecht; en deze naam vindt een tegenhanger te Amsterdam in den Schrei/wek, waar de vrouwen schreiden als haar mannen scheep gingen.

In de eerste tijden echter hadden de stedelingen nog weinig behoefte aan eigentlijke straatnamen. De steden waren klein van omvang, en de inwoners zoo talrijk niet, of zij kenden malkanderen bij name, en zij wisten ook zonder adresboek wel, waar ieder woonde. De gemakkelijkste en naauwkeurigste aanduiding van ieder punt der stad was toen : quot;by Jan Aertssoens buysquot;, — quot;by Jans Witten hofstedequot;, ■— quot;by Vechters bo-gaertquot;, — quot;by Jonge Jacobs tuynquot;, — quot;by Ysebrants hintquot;. — quot;an comen Joestcu hoeckquot;, — welk laatste beteekent: aan den hoek waar do koopman .loost woont.

Toen vervolgens met den bloei des koophandels ook de bevolking toenam, en de steden digter betimmerd werden, kwamen er meer straten en stegen, maar de namen waren ook terstond gevonden. Waar 't volk varkens of visch, kalven of kaas, ganzen of gort, turf of zout, bier of karnemelk te koop vond, noemde 't die plaats er naar; en zijn sommigen dezer namen al lang weer vergeten, anderen prijken nog heden ten dage op de naambordjes. Hoeveel eeuwen zijn er reeds vervlogen, sedert de laatste rist kalven in de voornaamste straat van Amsterdam te koop stond ? en toch heet zij nog immer de Kalverstraat.

Waar een straat of steeg bij een kerk of klooster, gast- of gildelinis, begijnhof of schuttersdoelen liep, nam zij met alle regt er den naam van aan. Als een vrouw tegen hare meid zei: quot;(lt;a naar den bakker in 't Ceeiliënsteegje, en laat hij je een dozijn versche krentepoflen en een half

'Wat dozijn platte lijne honigkoeken gevenquot; ; — dan hoefde die meid aan nie-

een steegje is!quot;' want zij wist, zoo goed als ieder, en zelfs een vreemdeling

ii de Cecilienklooster, welks spits torentje boven de huizen uitstak. (Jij begrijpt

'üov- meester of een rijk koopman —■ 't /,ij oen malle gek of een wijf als een

ïeijen ? Eindelijk leverden de uithangteekens en de heiligbeeldjes aan de hoeken

■inneu Sinterklaasje in zijn klein kapelletje op den hoek stond, heette natuurlijk

3's bo- stand, hoe gemakkelijk anders, één gebrek, en wel dat der wisselvallig-

— quot;an heid. De namen waren nog al aan verandering onderhevig. Laat ik n dit

ig t^oequot; 'l'⁰ quot;'an Klaassen heette. Natuurlijk heette die steeg toen 't Jau-Klaassaus-

=tcn cn steegje. Maar die burgemeester stierf, en zijn huis werd verkocht, en er

-k var- kwam een koopman in wonen, die quot;de Spaarpotquot; uithing, en van toen

quot;0 dage voerdersgild tot opvolger, die /.ich zeiven liet schilderen op een nithang-

■lert de bord met het onderschrift: quot;do Schuitman^,^ Die verandering van uithang-

-stond ? teeken hail toen 't zelfde gevolg als lieden ten dage 't veranderen van 't

'^l' iquot; '' Deze liet een ouden gaperskop met den narrekap, nieuw opgeschilderd,

^=cn half aan den hoek van zijn gevel vastklampen, en de steeg was de Gaperssleeg

geworden. Nu kunt, ge u ligtelijk nog een stuk of drie opvolgers voorstellen , die telkens den naam der steeg veranderen deden , maar zult tevens begrijpen, hoe lastig die veranderlijkheid voor ons is, als wij in stadsboeken, keureu of brieven, een dier oude namen vinden, en den draad moeten zoeken, die ons tot den hedendaagsclien naam leiden kan.

Te Wijk bij Duurstede was in de vorige eeuw een boete van drie gulden, ten voordeele der Diaconie, gesteld op het quot;te lange predikenquot;.

Den 19quot; December 1774 werd op verzoek der predikanten door den Magistraat die boete verminderd tot elf stuivers, quot;zijndequot;, zoo luidde de gewijzigde resolutie, quot;bier mede onder begrepen alle Feeststoffen, geene uitgezonderd, exceptis Dank-, Vast- en Bededagen en die Zondags morgen wanneer het 11. Avondmaal albier gehouden word.'

De predikanten betuigden aan den Magistraat bunnen hartgrondigen dank voor quot;de favorable resolutie, in faveure van hun Eerw. nopens de vermindering der boete, op liet te lange prediken gestatueerd, genomen'.

Een Voetiaansch predikant nam bij de bevestiging van eenen Cocce-jaanschen ambtsbroeder, des voormiddags, tot tekst; Hand. XXV11I , 2:1: quot;Wij begecren wel van u te booren, wat gij gevoelt, want wat deze sekte aangaat, ons is bekend, dat zij overal tegengesproken wordt.quot; Des avonds trad de bevestigde ter intrede op met Hand. XXIV, 14lt;; quot;Dit beken ik n, dat ik naar dien weg, welke zij sekte noemen, den God der vaderen diene, geloovende alles wat in de Wet en de Profeten geschreven is.

Nu de provincie Zeeland door de zuider-spoonveglijn met de overige provinciën vim ons land in nauwere verbintenis getreden, en liet reizen en trekken lieen en wéér aan de orde van den dag is, — nu doen zich reeds enkele teekenen voor, dat do eigenaardige Zuidbevelandsclie kleeder-draclit, alliums Ion deelo, weldra tot de geschiedenis zal behooren. Immers die dracht is vreemd in andsre streken en trekt daar dadelijk ieders opmerkzaamheid. Wat wonder, dat velen onzer Zceuwsche boeren en boerinnetjes, die nu ook wel eens elders een kijkje willen gaan nemen, ais 't ware schnchter zijn om hun bijzonderen tooi elders te vertoonen. De boeren beginnen reeds de hoeden met petten te verwisselen, het buis met het staande quot;pluisjequot; door een omgeslagen kraag een burgerlijk aanzien te geven; de meisjes hare lage boeren-schoentjes door rijglaarsjes te vervangen. Zoo zachtjes voortgaande zal men weldra verder komen — en het nationaal gewaad op zijde gesteld worden.

Nu reeds is eouo groote verandering in do Zuidbevelandsfhe kleeding op te merken, vergeleken met die van een vijftigtal jaren geleden. Mogen velen de kleeding onzer boerinnen niet fraai vinden, toeli blijft ze, ofschoon sterk gewijzigd, een merkwaardig overblijfsel van oude tijden. Anderen echter zullen met dat oordeel niet instemmen, en dit kostuum even schilderachtig als belangwekkend vinden.

Op het nevensstaand plaatje ¹ ziet men een boer en eene boerin van deze dagen, alsook van ieder een afbeeldsel uit vroegeren tijd.

Wij willen met de mannen beginnen, en al dadelijk valt in 'toog, dat de broek vroeger kort was en slechts tot aan de knieën kwam, Eene spleet ter weórszijde van de broekpijpen liet een gedeelte van het bloote been zien, doch kon des winters ook toegeknoopt worden. De hemdrok was met eene rij zilveren knoopen voorzien, en veeltijds veelkleurig; thans zijn 't meest borstrokken, waarvan dus de panden over elkander geslagen worden , van zwarte kleur, en bedekt door een vest of quot;ondervestquot;, zooals 't hier heet. Dit ondervest was vroeger onbekend, want 't zou de zilveren knoopen van den hemdrok bedekt hebben.

De kousen werden vroeger met een zilveren beengesp vastgebonden, waardoor de aandacht van zelf op de doorgaans stevige kuiten gevestigd werd. Thans bedekt de lange broek dit mannen-sieraad.

De schoenen van plompen vorm hebben weinig verandering ondergaan, en worden met een leeren quot;strekkequot;' toegeknoopt. Thans worden ze evenwel reeds glimmend gepoetst.

liet buis met een opstaand kraagje van quot;pluisquot; hing tot over de heupen neer en droeg den naam van quot;kortrokquot;. De vorm van den lioed bleef onveranderd. Een tijd lang droeg men er als versiering nog een Huweelen band om, doch die is weór uit dc mode.

Bij koud weder droeg men een quot;kappequot;, een jas, die in 't midden ioe-geknoopt werd en tot aan de schoenen neèrliing, of ook een dito van zwaarder stof en van grooter en wijder afmetingen, den quot;schanslooperquot;'. Nog wordt die des winters door velen gedragen , de quot;kappequot; des zomers alleen bij plechtige gelegen lieden, ids bij trouwen, kinders doopen, nachtmaal houden enz., anders draagt men geregeld een buis, die den naam van quot;rokquot; draagt. De quot;broekstikkenquot;, doorluchtig gewerkt, vroeger vier in getal, zijn nog in zwang, doch meestal zijn er slechts twee. Soms zijn het ook quot;broekkuoppenquot;, in de gedaante van een grooten knop.

D». vrouwen droegen eertijds een platten hoed. Hij was cirkelvormig, vim boven van ecue kleine verhevenheid voorzien. Door liet neertrekken met breede linten kreeg hij op 'tlioofd den vorm, als ons jdaatje aangeeft. Nog kan men hem op enkele dorpen door vrouwen zien dragen, die veldarbeid verrichten, en daardoor het gelaat voor de zonnestralen besehermen. Thans heeft men quot;kaphoedenquot;. De vorm is o|) het plaatje duidelijk zichtbaar, /jij zijn, evenals de vroegere quot;platte hoedenquot; van stroo vervaardigd, en met net bewerkte strooien kransen versierd. Nog kort geleden werden de kaphoeden bovendien met een kleurig geplooid lint versierd ; ook dit is nu vervallen.

De manteltjes, ook quot;mankels^1, genoemd, waren vroeger veel minder laag uitgesneden dan tegenwoordig, en ook niet door zulke breede lluweelen banden omzoomd. Nu zijn ze van glanzige zijden stof vervaardigd, toen van grove en dolle stoH'aadje. De quot;schortequot; of boezelaar was van achteren met een zilveren haak en oog gesloten, en de schoenen waren van zilveren gespen voorzien. Die sieraden zijn thans verdwenen.

De mutsen waren eenvoudiger, en van geweven stollen. Thans zijn ze bij rijke boerinnen van kostbaar kantwerk. De quot;stikken en spellen hadden niet de helft van de grootte der hedcndaagschc. Hingen vroeger wel quot;gouden bellenquot;' aan de quot;stikken ', thans zijn die ook zeldzaam geworden.

De koralen waren veel kleiner dan thans, en had men een klein quot;slotje er aan, nu draagt men een quot;groot slot' benevens nog een gonden quot;zeuge van ronden of vierkanten vorm. De zeuge komt altijd vóór aan den hals, het slot in den nek. De gouden quot;naaidequot; aan 't voorhoold heelt haren t ijd gehad, maar was vóór vijftig jaren toch evenmin in wezen.

Kindel ijk was de stoll'aadje van al de kleedingsl ukken, zoowel bij mannen als vrouwen, veel minder schitterend, doch veel duurzamer dan thans.

De zilveren beugeltusch en schaar aan een ketting van 't zelfde metaal worden door de vrouwen weinig meer gedragen.

liet quot;puup-uusquot; (pijphuis), de tabaksdoos, het quot;tintelkol (tondeldoos) met kei en vuurslag, en het mes met de scheedc. zijn aan den Zuidbeve-landschen boer nog even onafscheidelijk verbonden als vroeger, olschoon natuurlijk de lucifers zachtjes aan het quot;tintelkot¹ gaan verdringen.

In de Haarlemmer Courant van den 23» October 1858 werd geadverteerd; quot; Hij J. van Golverdinge in den Haag van de pers gekomen: i mm an uf. i.s ondertrouw, of' eeiio ontdekking lioe het zicli toedraagt in en na de ondertrouw van dit wonderlijk, groot en gewensciit huwelijk tusscTien den allerheerlijksten, sehoonsten, en gezegendsten koning Immanuël, en de allorsehuldigste, mismaaktste, veraehtste en overspeligste onder de wijven, vervat in vijf brieven , door iemand, die liever wenachte nooit geboren, dan aldus nooit ondertrouwd te zijn.quot;

Wien overmeestert bi j zoodanige betiteling van een geschrift op het gebied van den godsdienst geene verontwaardiging'r¹ I gt;ij romans schikken wij zoo iets gereedelijk in en willen nog wel eens glimlagclien, als b. v. Dickens ons geeft het: quot;Leven en lotgevallen van Maarten Chuzzlewit; zijne bloedverwanten, vrienden en vijanden, bevattende een geschiedkundig verslag van wat hij deed en niet deed, vermeldende daarenboven, hoe hij zat, iioe hij at, hoe hij liep, hoe hij sliep, hoe hij zag, hoe hij lag, hoe hij boog, hoe hij vloog, en hoe hij zich van den morgen tot den avond bewoog.quot; Zoo stappen wij er ook ligtelijk over heen, wanneer een dichter als Bilderdijk nu en dan vrij zonderlinge titels voor de vruchten van zijne pc.ii koos, als daar waren: quot;Krekelzangen,' quot;Oprakelingen, quot;Wit en rood,quot; en dergelijke. Natuurlijk achten wij, dat een rariteitverkooper ook een raren titel bedenkt, zooals: quot;Lijste van rariteiten, die verkocht zullen worden op den !52^s,;el1 van Bokkenmaand, in den jare dat tweemaal drie zooveel doet als driemaal twee, len huize van Anna l'olie, gedrukt in Arahie.quot; En een grappenmaker mag vrij zich met: quot;De gekroonde Mof of Theodorus op steltenquot; vermaken.

Bij geschriften evenwel, waarin ernstige zaken worden behandeld, zijn zotte titels onuitstaanbaar. W ij wraken daarom dien van t eerstgenoemde geschrift, even als die der stukjes, welke de Olerieale partij in 1'rankrijk, vóór twintig jaren, in menigte uitdeelde: quot;Hot pistooltje van het geloof, — quot;de tamboer van het berouw;quot; en wat nog niet lang geleden hier nitkwain: quot;Gods handlangers; eene geschiedenis van kinderen in liet koningrijk Grotls.quot;

11oc was lid daiinnede in vroegere dagen? 't Eon on andor /ij liiorvan modogedceld, met oen enkel woord er bij, omtrent don inhoud van sommige vreemd-getitelde geseliriften.

Van welken datum quot;Al de brieven¹ zijn van quot;.lan 'llegtuit, passagier van liet '/inkeiule seliip de Nederlanden., gevoerd door kaptein Kans¹¹, is mij niet zeker; maar tot don ouden tijd mag stellig gerekend worden wat, sehoon reeds meer dan anderlialve eeuw oud is, nog gedurig op vorkoopingen voorkomt: quot;Pans iluitjo, ofte hoydens banket, blazende loopjes mot hoopjes, en stukjes op krukjes, voor aapjes en knaapjes.'²

Van zekeren Gabriel Clauder, een Saksisch geneeskundige uit het laatst der 17^c eeuw, ontving men oen liatijnsch werk, onder don titel: quot;Bijslaap des Duivels,¹¹ alsmede: quot;Het zweetend portret, of bezwangering door inbeelding.¹' Belangrijke onderworpen zeker, die daarin zullen zijn ter sprake gobragt! Mn hoe belangrijk moet niet geweest zijn het go-schrift van Jean Fmntean, die vóór een paar honderd jaren een verhandeling schreef, hoe zijn naam in het Latijn gespeld moest worden.

Wij zwijgen van het curieuse hoek van Frans Haltes: quot;De Samaritane,¹' waar slot noch zin aan is, als zijnde daarover reeds in den Ouden Tijd van 1809 gesproken

Vooral ter zake van kerk en godsdienst heeft men, ook in den onden tijd, jagt gemaakt op in het oog vallende uithangborden.

Uit de dagen van het Voetianisme en Coecejanisme hebben wij van Voetius: quot;Krokodillen-tranen,quot; handelende over de viering van den zondag, en cene: quot;Poëtische Schermutseling pro et contra, gedrukt bij de erfgenamen der waarheid in de Gelasterde Waarheid te Flitsenburg¹¹, een geschrift tegen de Voetianen. Tot nog vroegere harrewarrerijen behoort: quot;De Slingher Davids met vijf keysteenen, geworpen teghens een Neutralist van Amersfoort,'¹ dagteekonendo van de onchristelijke hairkloverijen tusschen de Remonstranten en Gontra-remonstranten. Ik voeg er uit de schriften tegen Galenus Abrahamsz. de liaan, leeraar der Doopsgezinden te Amsterdam, bij: quot;liet gekraai van cenen Sociniaanschen haan onder Doopsgezinde vederen¹¹, en: quot;Do verstoorde bok op de haverkist.¹¹

Iedere twist had zijne scherpe uitvallen, doch vooral was men bitter, over en weder, waar het kerk en godsdienst betrof. Bekend is, uit het

Zie, 1)1. 47 en 15:2. Ook kan men in vcrschillcndo dcelcn van den Navorscher nog con aantal zonderlinge litrla vinden; men behoeft er slechts het Algemeen register op na te slaan.

btgt;quot;in .lev vorige eeuw, de quot;Papelcost, opgedischt in (leusohe schotelen oT^de quot;Oeusche kost, opgediseht in Paapscho schotden.quot; Zoo is er: quot;(.eu-sche oogeusalve in Paapscho potten,quot; en: quot;De Opregte SolmttuurLjke lloomseh-Catholijke Mondstopperquot;. Uit nog vroegere,, tijd sta daarnevens. quot;De helsche Put van den Paapschen afgrond gedempt,quot; en quot;J)e hvm-gelische weêrhaau,quot; beide tegen de hervorming; en van de andere z.jde: quot;Klaauwe van de bcestc, of blijkelieke teekenen des Ant,cl,r,sts

Elders hetzelfde. In Engeland onder anderen: quot;De Hoer van Babel ontmaskerd in haar sel,ariaken te Rome;quot; terwijl te Antwerpen ^u ^we^l-k ,u twee deel en in 1741 uitkwam, ten titel hebbende: quot;Vreet vogel otte ster , dat is- quot;Dringende Hoofd vragen over de waare kerk aan alle 1 red,kanten ter beantwoording voorgelegd; en/. Door den Heer J. N. Weisbnger, Priester en Pastoor. Uit bet Hoogb-Duits vertaalt door een Rooms-Katho-_lijk priester.quot; — Op ih titelplaat ziet men een raaf op een tafel pikkende _imi. eenig aas, en op den rand van die tafel leest ,nen het devies:''Vmgt;t

n,quot;heeft een ellenlange titel, beginnende met de woorden: Fnsz VogeL, Oder stub! Men noemde dat boek kortaf quot;deu Vreet vogelen toen t l_M.l licht verscbenon was, beloofde iemand het te zullen wederleggen on-aer den titel: quot;Vreet hond, wat, gij gebraakt hebt!quot; Doel, die quot; Vreethond

Zoo was het, waar partij tegen partij ovorstond. 'Zoo ook waar het zwaard werd getrokken tegen hetgeen men als onclmstelijk besehonwde. Dan kregen almede grootere of kleinere scripturen soms wonderbare en voor wie het gold , ganseh niet behagelijkc namen. Toen velen hel leede aanzagen, dat de pruiken, waarin zooveel geleerdheid en waardigheid stak, gevaar liepen plants te moeten maken voor hel eigen hair, seherpte men daartegen de pon , en kreeg men van oenen Irenens l'onnnander een sink getiteld: quot;Absaloms hair,quot; en van Boxbon, een oudheidkundig betoog, mtl

Zelfs predication verschenen met zonderlinge titels. Van zekeren Walter kennen wij er cene, die tot bovenschrift heeft: quot;Salome's strik en angel , n-inr Preil IX- ii. Van eenen Hramer bestaat eene verzameling van prce-ken, door hem genoemd, misschien om de afmatting, welke het zamenstel-len er van hem gekost had: quot;Het zweet zijns aangezigts. Wie zou in quot;NeórlandsWinter- en Zomerhuisquot; preeken vermoeden? en toch zoo titelde zekere Kessel de zijne in 1741. Ligt herinnert men zich hier ook: quot;De Gekroonde Hteeuenquot; van professor Jacobus Witlemsc ml de vorige eeuw.

Dit boek van vuiin een vinger dikte, in kwarto, bevat — twee jubel-redenen. liet is zoo, bijna meer noten dan tekst, maar toch, elke dier predieatiën van oenen omvang, dat men sehier niet weet, waarover meer /.ieh te verwonderen, ol' over de longen des sprekers, of over het geduld zijner hoorders. Men vrage niet; wat kwam er dan toch al in zulke preeken voor? Veeleer zou het de vraag kunnen wezen, wat er niet in voorkwam. Natuurlijk vond men er een goede portie in van de theologie dier dagen, maar nog veel andere zaken bovendien. Zoo verlelt Willemse, in zijn overzigt van de vervulde vijftig jaren zijner Evangelie-bediening, vrij wat uit eigen huis en familie; hij wijst de gemeente op een nichtje, dat daar gezeten was, en verhaalt van de jongste oogenblikken zi jner vrouw, onder anderen, dat hare laatste woorden waren geweest: quot;Kootje! Kootje! ik sterf.quot;

Van denzelfden professor is de godsdienstige dichtbundel: ''Sious Siels-bankettenquot;; waarbij ik dadelijk eene andere zoetigheid voeg, en wel een Italiaansch werk ook van stiehtelijken inhoud; quot;(leestelijke /uiker'¹ ge-heeten; en misschien is liet niet oneigenaaanlig, om bij dat banket en die suiker ook nog iets geurigs te geven; quot;Een bondelken Myrrhequot; namelijk, handelende over Jezus' lijden.

Het quot;A 15 O des geloofsquot; van den Engelschman Comric treft men nog gedurig aan op de catalogussen van boeken-veilingen, en evenzoo onzen Van der (Jroe met zijn; quot;ware en valsche genade.^ Wie van eene valsche genade zich eenig denkbeeld poogt te vormen, moet dit geschrift maar eens lezen. quot;Jle ruiter op het vale paardquot;, een boek, dat in 1662 te Hols ward uitkwam, handelt, naar een der Opeubarings-visioenen, over den dood. Nog minder welluidend zijn de volgende titels; quot;De geestelijke bataillequot;; — quot;.De donderslag der goddeloozen¹'; — quot;Allarm voor onbekeerde zondaarsquot;'; — quot;De nieuwe geestelijke Icitëri)quot;. Ja, er moet zelfs een quot;Geestelijke Klisteerspuit voor door de zonde verstopte zielenquot; wezen; maar ik heb liet boek niet gezien, wel meermalen genoemd gevonden.

Een Wurtcmbergsch gódgeleerde uit. de 17« eeuw gaf een boek uit. met den titel; quot;Geestelijke kortswijlquot;, — een ander, om dien zelfden tijd; quot;De godvruchtige verklikkerquot;; een derde: quot;(i eest el ijk huwelijks-verzoek van vorst Messiasquot;; een vierde; quot;De hemel stormenderhand ingenomonquot;, waarbij natuurlijk het gebed als quot;stormtuigquot; wordt voorgesteld. In Frankrijk verscheen in 1649: quot;Het lijden van onzen Heer in burlesque of boertige verzen'¹, — oen titel, die van den inhoud weinig góeds doet verwachten; en dit heeft men te danken aan eenen Giacomo de Anacharano: quot;Keu

Schande over ieder, die langs zulk een weg de zaak van den godsdienst prijs geeft aan bespotting, al meent hij dan ook, haar te bevorderen!

Het was niet doenlijk, al het geeiteerde op te slaan en van den inhoud een proelje te geven; maar ik wil ten slotte althans nog iets zeggen van een tweetal zonderlinge schriften, en wel een gebedenboek en een preek.

De titel van liet eerste is: quot;liet bede-, boet-, lof- en dankofler eeuer geloovige en aandachtige ziel¹', en het is geschreven door Michaöl liiibach te Leipzig, liet behelst niet minder dan twaalfhonderd formulier-gebeden in even platten als dweepachtigen stijl, gebeden in allerlei gevallen en omstandigheden, voor allerlei personen en bi j verschillende verrigtingen, voor alle ambachten en beroepen. Zoo komt er in voor: een gebed voor iemand, die kromme beenen heeft; een gebed tegen de aanvechting des duivels; een gebed, als men zich uitkleedt; een gebed, als men zich in het bed omkeert; een gebed (met uw verlof, lezers!) nis men zicli kamt; meer nog, doch genoeg reeds. Wat de ambachten en beroepen betreft, men vindt hier zoowel een gebed voor een beul als een gebed voor een korporaal; zoowel een gebed voor een leidekker als een gebed voor een koetsier; ook een gebed voor eene vroedvrouw, enz. Het boek werd dan ook zoo bruikbaar voor alle meuschcn gerekend, dat het, naar verzekerd wordt, tusschen 1(316 en 17KÜ, nicer dan duizendmaal gedrukt, herdrukt en nagedrukt is.

De zooeven genoemde preek: Salomo's strik en angel,'' is een lijkrede. Een zekere graaf Uitdolf Christiaan was in lOiiS, (zoo als men zeide, terwijl hij beschonken was) door den degen van zijne tegenpartij gevallen. Nu liet Ds. Walter, bij meer ander, in dezer voege zich hooren: quot;Hoe het eigenlijk met dezen dood is toegegaan, weten zelfs onze eigene lieden niet zeker, ofschoon zij in grooten getale tegenwoordig waren. Maar dat komt van dat vervloekte zuipen, waarin zij meer behagen vonden dan in het behoud van hunnen heer, hebbende zij meest als varkens gezopen en gevreten, totdat zij aan het vechten raakten. Naar mij, die hen in wel-ineenende predikatiën tegen zulke ondeugden waarschuw, willen zij volstrekt niet luisteren. Welnu, loopt gij allen dan naar den duivel, als gij toch tot God niet komen wilt!quot; —

Na een en ander zeggen wij zeker als uit éénen mond: het was toch in vroegere eeuwen, op vele punten, nog vrij wat erger dan tegenwoordig.

In hot voorgaiinde Dool ¹ zagen wij, wat in dien tijd iiot onclerlioiul van krijgsgevangenen en weeskinderen kostte, lioeveei liet waakloon van nachtwaclits en oxploratenrs bedroeg, en hoe kerkelijke dienst en stoilb--lijkc arbeid beloond werden; thans willen wij van wapenschilders en bor-duurders, later van schrijvers en kaartemakcrs spreken.

Hij de reeds vroeger genoemde quot;uytvaert ende exequiënquot; van 's Keizers moeder, waren tot de kerkdeeoratie een aantal geschilderde wapens noociig. quot;lloelofl' die schilderquot; maakte er niet minder dan 45, en wel 13 groote en .'52 kleine. Voor zulk een heraldieke collectie zou een hedendaagsch meester in dit vak zeker wel eene aardige som in rekening brengen, maar Roeloft' was tevreden met vier stuivers voor een groot, en twaalf duiten voor een klein wapen, wat juist vijf gulden beliep. Vermits hij echter ook de twaalf toortsen, die bij do plegtighcid gedragen moesten worden, zwart geverfd had, zoo ontving hij daarvoor nog een dubbeltje bovendien.

Mijne Ileeren van den Gerechte zaten op 't stadhuis op kussens, — vnn daar dat in de spreekwoorden het kussen het symbool van magt en gezag is. Op die kussens waren, evenals op het tafelkleed, wapens geborduurd. Te Amsterdam had men 50 zulke kussens, t. w. 1 voor den Schout, 4 voor de Burgemeesters, 9 voor de Schepenen en 3(5 voor de Raden. Op dat, hetwelk Mijnheer de Schout met zijne waardigheid bezitten moest, was het wapen van Holland geborduurd, en wel destijds met een keizerskroon daarboven, omdat hij 'sLands Heer, Hollands keizerlijken graaf, vertegenwoordigde; maar op al de overigen pronkte het stadswapen. Nu besloten de Heeren in 1548 de helft dier kussens entevens het tafelkleed te vernieuwen. Op dit laatste, dat 17el groot was, moest het wapen der Keizerlijke Majesteit in 't midden staan, en op de vier hoeken, om en om, de wapens van Holland en Amsterdam. quot;Mr. Geleyn Aerntszoon, tapeetcherquot;, leverde het tafelkleed en de 25 kussenbladen te zamen voor de som van 59 gulden en drie stuivers.

Dc gilclebrocders dronken in hun gildtikamev bij voorkeur nit een beker, die gemaakt was uit dezelfde stof, welke zij bewerkten, en don vorm luid van 't voorwerp van bun ambaeht, — immers indien dit mogelijk was; anders moesten zij zieli maar mot een zilveren beker van den gewonen vorm behelpen. Zeker konden geen kleermakers uit een lakensohen beker drinken, die den vorm van een wambuis had, maar wel de schoenmakers uit een leèrcn beker, die don vorm had van een sehoen of laars. Evenmin kon een boekdrukkersgild een papieren beker gebruiken, maar wel een timmermansgild een houten, en natuurlijk omdat de houtdraaijers mede tot dit gild behoorden, een gedraaiden.

Een afbeelding van een Iccron schocnmakers-gildebeker is reeds gegeven in den Ouden Tijd 1870 op bl. 221.

Als tegenhanger van dien St. Krispijnsbeker vertoon ik hier een houten St. Jo/.efsbeker, die bewaard wordt len stadbuize te Wijk bij Duurstede. Hij is gemaakt in lf)7S, toen Direk Wyborgh en Willem de (Jock (wier wapens op den beker gesneden zijn) overlieden van 'tgild waren, en heeft met het deksel een hoogte van drie en een halve palm. liet opschrift luidt:

Dat men in dit gild, gelijk in alle anderen, de kunst van goed drinken op prijs stelde, blijkt ook. Do beker houdt twee Nederlandsehe kannen , en in 't deksel staat te lezen:

Den 5quot; Fcbruai'ij had de Wintervorst zijn afscheid genomen, en was de regentijd begonnen, waardoor de velden in moerassen en de dijken en wegen in modderpoelen veranderden. Juist geen buitengewoon verschijnsel in ons land, maar wel buitengewoon lastig voor de Spaansche benden te voet en te paard, die toen op marsch naar Haarlem waren. En toch, al ging 't door dik en dun, marcheeren moesten zij, want zonder nieuwe troepen kon Don Frederik 't beleg niet voortzetten. Zijne officieren waren moedeloos; zijne soldaten werden vaak bij honderden door de Haarlemmers, bij hunne uitvallen, verslagen, en nog meer stierven er van koorts en kou en kommer, en niet weinigen deserteerden, zoodat quot;liet heir oogh-schijnelijek weghsmoltquot;, en de belegerden riepen, dat Haarlem het kerkhof der Spanjaarden was.

Don Frederik echter quot;kribde om de stad te hebbenquot;, ¹ en Alva, quot;mits de wanhoop der verovering aangroeydequot;, zond vendels en kornetten, zooveel hij bijeen kon rukken, en Mendoza naar Spanje, om nog meer te halen.

Daar ziet de wachter op den Westzaner-toren van tusschen de huizen der Karthuizers-voorstad bij Amsterdam ruiterij te voorschijn komen; hij tuurt, — het aantal groeit, en als een reusachtige slak schijnt de troep langzaam voort te kruipen over de kruin van den Haarlemmerdijk.²'t Is een gantsche kornet Spaansche speerruiters, wel anderhalf honderd koppen sterk.

quot;Die is mijnquot;, riep 'tOude Hoen; en hij viel met 17 of IS man in twee schuiten, en roeide naar den overkant. Hij koos een plek, daar 'twater ter wederzijde aan den dijk spoelde, — denkelijk regt tegenover 'teiland

⁵ Die dijk was toen de eenigc rijweg van Amsterdam naar Haarlem. Dc Haarlemmerweg en trekvaart zijn eerst in 1681 aangelegd.

Don Hoorn tusschen Sloot,erdijk en Spieringshorn, — on liofc sclmiten en volk, aan 't boven- en benedeneinde van 't rak dijks achter 't riet schuilen.

De ruiters naderden langzaam. Zij hadden quot;t, ook zonder vijandige ontmoeting, al kwaad genoeg op don weeken dijk en sukkelden door slib en slik, waar de paarden tot de knieën inzakten.

Op eens klonk het: quot;Vive le geus!quot; en kwamen de vrijbuiters voor en achter tegen den dijk opklimmen. Aanleggen en losbranden was één, en geen schot, dat geen ruiter van 'tpaard ligtte. Hun aanvallers om hun gering getal versmadende, wilden de Spanjaards vaart maken en hen overhoop steken, maar iluks velden de voorsten hun verrejagers en dreven er de ruiters meê terug en den achtersten toe.

Maar konden die ruiters dan niet met hun speeren lt;lat klein hoopje boeren onder den voet stooten ? —

Neen; die speeren waren korter en zwaarder, do verrejagers ligter en langer; eu zoo digt opeengepakt als de ruiters daar op den smallen dijk stonden, konden zij zich naauwelijks roeren. quot;Vive le geus!quot; klonk het nogmaals, toen het achterste negental mot de verrejagers op de Spanjaards indrong; doze wendden den toom, en deden nog een poging om vaart te maken en door te breken. Maar 't slijk, door de hoeven gekneed, werd hoe langer hoe murwer, en do gantsche ruiterdrom was weldra een verwarde hoop paarden en mannen, vallenden eu opstaanden, vloekenden en rochelenden; want de paarden zakten tot hun buik in de brij, en de ruiters strekten tot mikpunt voor 't vuur en staal der geuzen. En dit woelen en worstelen duurde totdat de gantsche kornet neorgestooten was, en wapens en paarden den overwinnaars ten buit liet. De eerste werden in de schuiten geladen, de laatsten er achter gebonden, en zoo ging 't naar den Westzauer-overtoom terug, waar zij met vreugde verwelkomd werden.

De paarden verkochten zij te Purmerend, en 't gerucht van hun daad klonk heel Holland door en verbaasde vriend en vijand.

Toen, in plaats van de kornet, de tijding van hare vernietiging door een handvol boeren in 't leger voor Haarlem kwam, verlangde de Harou de liicques, die met zijn Walen aan den boschkant lag, dien vrijbuiterkapitein te zien, die dat gedaan had, •— zeker verwachtende, in hem een vermomd edelman, welligt een der verbondenen, die hij weleer te Brussel gezien had, te zullen herkennen.

quot;Een boer van Wcstzaanwas 't. rm(woord; en 't baarde des te meer verwondering. De Baron bood hem ten bewijze zijner achting quot;eenige schenkaadjenquot; aan.

quot;Neen,quot; zei 't Oude Hoen, quot;dat begeer ik niet, — wel uwe gunst, zoo ik die te eeniger tijd van doen inogt hebben.quot;

En die tijd kwam spoedig. In een gevecht bij 't Huis ter Hart krijgsgevangen gemaakt, werd hij, op voorspraak van Licques, zonder losgeld ontslagen.

Ken jaar later stierf't Oude Hoen den heldendood bij Ilpendam, waar de zijnen een groote overwinning op de Spanjaards behaalden.

(lu zijn werk: quot;het innige Chrisieiuloiuquot;, uit het midden dei* 18»3 eeuw).

Het Fransche ministerie verlangde in liet laatst der vorige eeuw van de regeering te Geneve, dat zij alle daar voorhanden exemplaren van Hel-vetius' de V Esprit en Yoltaires Puoelle zou doen ophalen en verbeurd verklaren. Het antwoord der genoemde regeering luidde, dat men, na 't zorgvuldigst onderzoek, in üeneve ni J'JsprU ni Pucelle gevonden had.

Van ouds werden natuurlijke rampen door onkundige inenschen doorgaans aan bovennatuurlijke oorzaken toegeschreven, en in elk leed, dat hun trof, en in elke schade, die weer en wind aan hun goed toebragten, zagen zij een straf des hemels; terwijl de geestelijken maar al te ijverig waren, om de domme lieden in dien waan te sterken, en hun op liet liart te drukken, dat zij die rampen en straiten door hunne zonden verdiend hadden, en de vertoornde godheid door milde oilers verzoend moest worden. Ja, men weet, hoe zelfs heden ten dage nog, tegen alle verlichting en beschaving in, dat bijgeloof heerscht en gevoed wordt.

Minder bekend is voorzeker een zeldzaam gebruik ¹, dat jaarlijks plaats vindt in den Ageler-esch ² even buiten Ootinarsum, te midden van roggeen weite-akkers, en dat ten doel heeft, deze liiatsten vrij te waren tegen de ongenade des hemels. De oorsprong van dit gebruik wordt in eene oude aanteekening dus beschreven:

quot;Int jaar 1738 den 21quot; Junii is er een donderschoer ³ opgekomen uit quot;Zuitwest omtrent vijf uur, en is overgekomen te half zes, waaruit zoo quot;een schrikkelijke regen is gevallen met zwaare donderslagen en lügttingen ', quot;dat de huizen heefden, en daar is hagel gevallen zoo groot als een een-quot;deney, waarvan de glazen met de wind veel bind ⁴ ingeslagen, en veelc quot;roggevelden en andere vrugten rond de stad vernield en verwoest zijn, quot;zoodat het naar was om aan te zien. En is het sehoer naar te Noorden quot;omgetrokken. En om zoo een straf af te weren, beriepen de boerrigters quot;eenen Ilölting ⁰ te zamen, om te beraden, wat aan de zaak te doen was; quot;en men kwam daarin overeen, om door liefdegiften in 't vervolg bevrijt quot;te wezen van onweer en hagelslag.quot;

Die liefdegiften zouden bestaan in brood. Toen werd er een lijst opgemaakt van alle boeren in Groot- en Klein-Agelo, en ieder werd naar zijn vermogen geschat, om een zekere hoeveelheid brood te leveren. Men be-

Esschen /.ijn uitgestrekte, vruchtbare, aan elknnder gelegen en door geen heggen of wallen geseheiden bouwlanden, die door do bouwhoeven der eigenaars omringd zijn. Zij zijn de beste gedeelten der marke, do eerste nederzettingen dor Saksen.

liet woord sehoer betoekont in liet Twentsch en Drentsch oen zware bui. Een donderschoer is dus ecu donderbui.

greep, dat de uitreiking dier liefdegiften, 7,011 zij 't beoogde doel treilen, incest geschieden in 't geschikte sai/.ocn, namelijk, na den bloeitijd der rogge, en op de plek zelf, die men daardoor tegen schade verzekeren wilde; ₎₀₁._ — hoe naïef! dan zag Onze Lieve lieer waar 't voor gegeven werd! —

tafereel op, die bonte menigte van stad en land, mannen, vrouwen en kinderen in 't gras gelegerd te zien, om de boeren af te wadden, die, _at_s met hun offeranden beladen, komen aanstappen. De een draagt zijn broo-

De boerrigters verdeden het; niemand wordt vergeten; zelfs het kleinste _L1it kind krijgt zijn portie, waarom dan ook een moeder altijd zorgt om idle

oo kroost, dat loopen kan, mee te nemen. — quot;God loone het!quot;¹ zeggen de

en zij nog een strafpreek toekregen, ligt voor de hand; maar tegenwoor-_e. I dig beginnen de Twentsche boeren ook al wijzer te worden dan ze voor-

dat onderwerp sprak, zei de laatste; quot;Neon, dat komt niet door onze zonden, maar door onze ligging. Als wij onze Wöste ¹ maar niet zoo vlak aan onze landerijen hadden liggen, dan zon ons koren niet bevriezen. Die moerassen trekken de vorst aan en zoo raakt ze dan ook onze vruchtenquot;. En de steeman verbaasde zich over dc verlichte begrippen van dien boer, en dacht; quot;Wat gaat de wereld hier vooruit!quot;

In de beide voorgaande Dcolen lieb ik n al de verscliillendc soorten van kermissen voor oogen gesteld, — groote en kleine, algemeene en particuliere , binnens- en builenslmis, — en daarom is quot;t nu tijd, ook eens van de kermis-afschalfers te spreken.

Wel zeker. Zij, die alles wat heden ten dage met ophef wordt uitge-kraaid, voor splinternieuw houden, bedriegen zich; — wie meencn, dat al wat zij in kranten en traktaatjes lezen of door verhandelaars en voordrag! houders hooren verkondigen, nieuwe waar is, met den groeten bolderwagen des vooruitgangs zoo kersverseh aangevoerd, vergissen zich; - -en wie gelooven, dat het begrip quot;kermis afschallenquot; tot de moderne begrippen behoort, en dus een vrucht van onzen verlichten tijd is, verkee-ren in dwaling. De afsehaffings-ijver is al zoo oud als de weg van Rome, en de kermis-afsehaffers zijn even oud als de kermis zelve. Sommige kerkvaders hebben reeds traktaatjes tegen de kennis geschreven , even welsprekend als de hedendaagsche.

Immers — wij zagen 't vroeger, toen wij den oorsprong der kermissen beschouwden, ¹ — reeds van den vroegsten tijd af vereenigden zich met de kerkelijke viering ook de wereldsche vermaken, en de geestelijken leenden het kerkhof tot een kermisplein, ja lieten zelfs kramen zetten in 't portaal van den toren en in 't westeinde der kerk, — welk een en ander een gruwelijke ergernis voor gezegde kerkvaders was. quot;'t Voegt niet,quot; schreef de een, quot;dat men de heilige kerkmissen bestemt tot het drijven van koopmanschap en 't plegen van dartel vermaak.quot; — quot;'t Ts ongerijmd,quot; schreef de ander, quot;dat men zijnen kerkpatroon zulk een feest bereidt; ja, 't is schandelijk, dat men dc heiligen, die Gode behaagd hebben door vasten en bidden, wil vereeren met eten en drinken, dansen en springen.quot;

Maar vermits de drukkunst toen nog niet uitgevonden was, eu dus die traktaatjes slechts in afschriften rondgezonden konden worden, en de

geestelijken, die /,e 't volk van den preekstoel moesten voorlezen, /.icii liever van die moeite versclioonden ; — en daar bij elke kerk toch een kerkmis gevierd moest worden, en vermits 't volk zonder eten en drinken geen feest kon vieren, en zonder dansen en springen geen pleizier kon hebben; en daar 't geen kermis kon zijn als er geen kermiskramen waren; — zoo gingen, heel de middeleeuwen door, de kermissen vrolijk haar gang.

Na de Reformatie evenwel werd die afschaffmgszaak ernstiger aangevat, en wel door de predikanten. Wanneer de kermistijd, in stad of dorp, naderde, daverden de preékstoelen ; maar al met even weinig vrucht.

quot;Te kermis gaan is een b . . slag waard,quot; zei 't oude spreekwoord, en dat sommigen er nog wel meer aan waagden, bewijst het volgende voorbeeld. Tijdens de Leidsche kermis in het jaar 1703, hadden elf soldaten van 't garnizoen te Steenbergen, — denkelijk deels Ijeidsche jongens, deels verloopen studenten, — zamen afspraak gemaakt om te Leiden kermis te gaan houden ; en daar ze wel wisten, dat hun aanvraag om verlof afgewezen zou worden, besloten zij zonder verlof het uitstapje te maken. Doch juist toen zij in 't schip wilden stappen, dat hen naar Rotterdam zou brengen, werden zi j geattrappeerd en in de provoost gezet. De kri jgsraad oordeelde, dat zij allen als deserteurs beschouwd en opgehangen konden worden, doch wikte en woog: aan de eene zijde de kermis, en aan de andere zijde de quot;Articulbrief militairquot;; — bovendien hadden de soldaten quot;onder solemneelen cedequot; verklaard, dat zi j niet hadden willen de-serteeren , maar na 't kermishouden weór bij hun compagnie teruggekeerd zouden zijn; maar een quot;welgercguleerde disciplinequot; vorderde toch, dat er een voorbeeld gesteld werd, en hangen was het regt. Eindelijk vond dan de krijgsraad goed, uit bijzondere menschlievendheid, het getal der slagtoffers tot twee te beperken , die door 't lot moesten worden aangewezen. Maar de soldaten hadden in een loting om de galg volstrekt geen zin. Zij wendden zich tot den Soeverein, d. i. tot de Heeren Staten, en vroegen pardon; en de Heeren Staten vroegen er 't gevoelen van den Baad van State over; en deze oordeelde, dat ophangen toch wel wat kras was voor een eenvoudig kermisgaan, en — de arme drommels kregen pardon '.

Natuurlijk, dat zij, die voor koord noch kogel te vreezen hadden, nog veel minder van de kermis te houden waren, en zich veel meer voelden aangetrokken door 't grappige gezigt van een hansworst, dan door de dreigende blikken van een strafprediker. Op enkele dorpen echter werd

de ijver der predikers weleena met den gewenschten uitslag bekroond, en daar levert ons 't Zuidhevelandsclie Wemeldinge een voorbeeld van.

't Was de Jnnij 1648 en de kerkeraad vergaderd, volgens zijn zeggen, -'in de vreeze des Heerenquot;, maar eigentlijk in de vrees voor de kermis, want het zou over weinige dagen kermis op 't dorp zijn. quot;Na aen-roepinge van den name des Heerenquot; verklaarde de kerkeraad goed te vinden , quot;tot weeringhe der kermisse de ehristelijcke taeht te oeffenen.quot; l)en volgenden zondag werd van den preekstoel afgelezen, dat de kermis een quot;afgodisch werek der duysternissequot; was, — brrr! — en dat allen ledematen der gemeente verboden werd kermis te houden, in de kramen iets te koopen , kermisgasten te ontvangen of hun kinderen op de straat te laten spelen. Wie tegen dit verbod zondigde, zou worden gestraft quot;met het afhouden van het 1:1. Avontmael.quot; Brrrr! leder schrikte; de kennis stond leeg.

Maar hoe nu 't volgende jaar? Toen 't de 30« Mei 1649 was eu over veertien dagen de kermis wéér te gemoet werd gezien, kwam Dominee er op terug, ilij prees de lui over hun gehoorzaamheid in 't vorig jaar, en vermaande hen quot;standvastelijck in hun begonnen ijver voort te gaenquot;, en toch vooral niet zoo dwaas te zijn, quot;met de gewassene zeuge weder te keeren tot de wen-telinghe in het slijckquot;; anderszins bedreigde hij hen op nieuw met quot;do roede der tucht.quot;

Zoo wendden de Wemeldingers toen liet kermishouden af. Ware't maar overal zoo gegaan! Maar neen, zoo ging 't niet op allo dorpen, en zoo ging H vooral in de sleden niet. Wel waren er de predikers niet minder ijverig, doch zij vonden in de ledematen zulke volgzame schapen niet als de Wemeldingers waren! Wat hun ijver betreft, daarvan getuigt een schrijver van 1672;

quot;Op dien tijd [als de kennis in aantogt is] hebben de preekstoelen quot;t meest te lijden; want als de predikanten dan klagen dat zij voor stoelen en banken moeten preeken, beginnen zij van ijver zoo te slaan en te kloppen, dat ik liever de preekstoelen dan mijn wangen die kermisvreugd gun. Ik geloof ook, dat dit dereden is, waarom veel preekstoelen met laken of fluweel bekleed zijn, wijl anders de Heeren hun handen zeer doen ol splinters van 't hout afslaan zoudenquot; Doch juist in liet jaar, toeu dit geschreven werd, behoefden zij niet te slaan en te kloppen, want alle kermissen stonden toen stil wegens den oorlog.

De kerkelijke hondeslager — en ook liierin verschilde hij van den stads-hondeslager — had zich niet enkel met de honden te bemoeijen, maar, juist omdat hij een kerkelijk persoon was, nog een aantal andere occupation. Voor elke handreiking stond Koddie klaar, bij alle solemniteiten deed hij meé, en bij alle pretjes der schooljongens wus hij aan 't hoofd. Ik zal, om den lezer met deze zaken niet te lang bezig te honden, van ieder slechts een paar voorbeelden noemen.

Ging de processie door de stad, dan werden ook heiligbeelden in den optogt meégedragen; zulk een beeld (mits het niet al te zwaar was) te mogen dragen, was een eer, waar vrotnc lieden zeer op gesteld waren; maar een groot en zwaar beeld te dragen, was een eer, die den hondeslager te beurt viel.

Werd o]) den 2» Februari] het ezeltje door de stad geleid, waar quot;een schoon jongh meysken,quot;om de quot;Maget Mariaquot; te verbeelden, op zat, en een knap jonkman, quot;op een sonderlinghe antyckse wijse toeghemaeckt,quot; en met een mand met timmermansgereedschap onder den arm, als Jozef, naast ging, en quot;alle de Priesteren , Burgemeesteren ende Ract, eick met een ghewyede bernende waskeersse, ende 'tghemeyne volck, moit een cleyn gestrengt toertsken in do hant,quot; daar achter, — dan fungeerde de hondeslager als ezeldrijver, en zorgde dat graauwtje behoorlijk in den pas marcheerde.

Op Palmzondag daarentegen manoeuvreerde hij met een houten ezel op rollen, wanneer de optogt van quot;ons Heer opten ezelequot; gehouden werd, welke ik op bl. Ü03 in dn Volksvermaken beschreven heb.

Van Schortelwoensdag tot Paschen (dat is: vior dagen lang) had de klok vaeantie, en dan moest de hondeslager als zijn rempla^ant optreden; zoo dikwijls anders de klok luidde, ging hij met een ratel de parochie rond, quot;om 't volck t' samen te roepen.quot;

Gedurende die dagen speelden de jongens, als quot;de dienste Godesquot; afge-loopen was , de Dommeldemet in de kerk , en de hondeslager fungeerde daarbi j als orkestmeester, want de Dommeldemet was een ratel-, klap- en trap • concert, waarmee het einde van de Vasten gevierd werd. Al de jongens

en al de jongens vielen in, ratelende en schreeuwende om liet hardst. Dan sloeg hij, om den boventoon te houden, niet zijn klap op de banken, en de jongens stampten mot de voeten, en het was quot;alsulcken rumoer oude ghetier iu de kereke, dat een mensch liet gehoor haest sonde vergaan,quot; zei Walieh Sieuwertsz. Ja, maar quot;haast is nog niet half,''' zegt het oude spreekwoord, en niemand werd er doof van; elk lachte er om; de Doinmel-demet moest gespeeld worden; het was een oud gebruik, en de pastoor zelf, en de schout en burgemeesteren en alle goede lui hadden in der tijd, toen zij nog jongens waren, ook meegedaan.

Brak de zaturdag-inorgen aan, dan zette de hondoslager een vuurnering op. Teder moest te Paschen heilig vuur in huis hebben; dit was ook een oud gebruik, ja overoud, veel ouder dan het christendom, ouder zelfs dan de Germaansche oudheid, — een gebruik van de Vuurdienst der voorvaderen onzer voorvaderen in de Arische oudheid afkomstig. De pastoor nam een vuurslag, ging in 't portaal van de torendeur staan, sloeg vuur uit een steen, en stak daar de Paaschkaars ineè aan; met die kaars werd een groot vuur ontstoken, dat door den pastoor gewijd en gezegend werd. Met dit lieilii? vuur zat de hondeslager in de torendeur, en verkocht daar aan alle huisinoeders der parochie een gloeijend kooltje van quot;voor een cleen geit.quot;

's Namiddags vergaderden de jongens met hun rateltjes wéér op 't kerkhof, en de hondeslager ging de zijnen ook halen , en stelde zich aan hun hoofd , om den ommegang te houden, en quot;voor de huysen van naemhaftige persoonenquot; muziek te maken en te zingen. Zoodra ze voor iemands deur stil hielden, werd er een soort van katechismus opgezegd. De hondeslager schreeuwde uit alle magt, en de jongens antwoordden met een lang gerekt quot;jaquot; of quot;neen:quot;

Die derde vraag doelde op het quot;voldoen der Heilige Kerk,quot; waarover ik vroeger reeds gesproken heb en wilde eigentlijk zeggen: quot;beu je van

goede, christelijke afkomst?quot; De vierde vraag, waar de jongens quot;neen!quot; op antwoordden, klonk in zestiende-eeuwsclie ooren beter dan in de onze, en daarom zullen wij die maar niet hooren. Als de kateehismns uit was, begon de heele troep te ratelen en te zingen:

Na dat mooije gezang quot;wert den hontslagher een stuck gelts gheghe-ven, eude een goede kanne biers op do hant gheset.quot; 't Eerste liet iiij in zijn tascii glijden, en met de tweede deed hij als de dikke op liet plaatje van den quot;Ommegang der Leprozenquot; '; en als hij genoeg had, goot hij de rest in de mutsen der jongens, die zij met beide handen toeknepen en tol. een drinknap gebruikten.

In liet voorgaande stuk hebben wij gezien, dat de hondeslagers aan de huismoeders een gloeijend kooltje van gewijd vuur verkochten. Met dat heilig kooltje legden die huismoeders in haar keuken nieuw vuur aan, en 't behoorde tot eene goede huishouding, te zorgen, dat het nooit uitging, zoodat men quot;'tgeheele jaer door beylicli vuur in huys had.quot;

Zoo geschiedde 't, volgens Walich Sieuwertsz, in de zestiende eeuw te Amsterdam; en hoe 't nog in Noordbrabant geschiedt, verhaalt Dr. C. 11. Ilermans in het eerste Deel van zijn Geschiedkundig Mengelwerk.'t Verschil is niet groot.

quot;liet vuur wordt op Paaschavond door den priester in de kerk, na het spreken van eenige gebeden, met steen en staal gekitst, waaraan de Paasch-kaars opgestoken wordt. De landlieden komen met hunne lantaarns naar de kerk, halen Paaschlicht, en steken nieuw vuur aan, nadat het oude is uitgedoofd. Vele lieden hebben er devotie in, te zorgen, dat het vuur, met Paschen aangestoken, gedurende het geheele jaar niet uitga.quot; —

Onder de notoire, en tot Godt in den Hemel om wrake opklimmende sonden, en daerom rechtveerdige oorsaeck onser vernederinge en bedroefden toestant, is geensins de minste de hoovaerdie en praclit in Kleedingen en lluyscn. Want hoovaerdigheyt gaet voor de verbrekinge en lioogheyt des geestes komt voor den val, volgens de Spreuoke des allerwijsten Konineks Salomons, Prov. XVI : 18. Tot voorkominge van alle hoovaert in kleedingen, en van de lichtveerdige veranderinge van de Mode., wae.r-mede wij de Franse so lange hebben nageaept, tot dat wij door Godts reehtveerdigh oordeel, bijna hare slaven¹, immers voor een groot deel van ons Vaderlandt, zijn geworden; ware te wenschen , dat na het exempel van andere Natiën, die bij hares Lants dracht altijt verblijven, ook een seker model van dracht wierdc uytgevonden, bij dewelcke alle Nederlanders gehouden waren ², op verlies van liet recht van ingeboorne (gelijck in Switserlant gebmyckelijk), en op seer sware strafte, te verblijven. Want doordien de kleederen geordineert zijn tot decksel van onse naecktheyt

Op liet selmtblad van het boekje staat gesebreven: quot;Ter gedagtenissi^ zij hier aeuge-tekent, dat, wanneer de Fransehen Aquot;. KiTiJ den 35 en 26 December, zijnde de Kersdagen, uit Uitregt met 1400Ü mau getrokken waren om in Holland te vallen, en over Leiden na den Haag te trekken, dog door een schielijke dooy belet wierden, eu toen haar woede op de twee sehoone dorpen Bodegraven en Zwammerdam oeflenden, zodat de vlam op de vesten van Leiden na Uitregt toe kon gezien worden, — dal, zeg ik, een van de Leidsche predikanten, namelijk D. David Knibbe den ouden, toen predikte uit Jeremia IV : 19. (aanmerkelijke eu gepaste woorden waarlijk). En een ander leeraar van die gemeente , toen het Avondmaal bedienende (dat niet zonder veel traanen toeging), zeide: quot;Vrienden, we moeten denken dat dit liet laatste zijn zal.quot; Verbeeld u eens wat sehrik en beroering dit veroorzaakte.quot;

■ Ja wel, een nationaal kostuum. Daar hebben wij in 't najaar van 1830 en in t voorjaar vau 1831 een proef van gezien, die deerlijk mislukt is. Maar mogelijk kwam dat, omdat er geen ''seer sware straffequot; bij was.

wegen de sonde, daer otise eerste voor-ouderen voor den val in den staet der heyliglieyt naeckt waren, en haer niet en scliaeinden, Gen. li ; 25. Wnerom souden wij doch met dese leverey van onse sonden sooseer pralen en prangen, en niet veel meer trachten met de kleederen der gcrechtig-heyt Jrosu CnuiSTt bekleedt tc worden? Alsoo de veelvoudige veranderinge vmi de Mode der kleedcren een klacr bewijs en teecken is van een onbe-stendigh en een lichtveerdigh gemoet, waerom souden wij ons, door dese veelvoudige veranderinge en lichtveerdige onbestendigheyt, bi j andere Natiën sooseer ten toon stellen , daer wi j ons over behoorden te scbamen ? Also Godt de IIcere over alle hoovaerdie seer toornet, en deselve met sware dreygemen-ten in sijn woort drcyght te straflen, als onder [mAvxv Jcsaiae^\ \ ; 16—26. Iloseae VI : 8. Waerom souden wij doch desen toorn, en soo sware straflen Godts ons inoetwilligh op den bals halen, en deselve slrallen om onse boo-vaerdye, nu soo swaer gevoelende, niet van dese onse hoovaerdigheyt afstant doen, om van de slaende hant des Hcereti, die ons Vaderbmdt nu soo hart drucket, verlost te mogen werden ? Ja alsoo alle overdact en pracht in kleedingen den rnenschen maer een swaren en kostbaren last zijn, wacrvan sij oock selfs wel wensten bcvrijt te zijn, en wclcke sij oock sclfs wel weten quaet en sondigb te zijn, maer niemant dc eerste wil wcsen in deselve tc onderlaten, opdat hij niet minder van conditie en vermogen schijne te zijn; en daerom oock dus verre vergeefs tegen de boovaert en pracht gepredickt wort, soo lange van de Overbcyt geen reglement geschiet : so sonde een goet model en reglement op de drachten niet alleen nootwendigh, maer oock selfs wenselyck voor den mensche weseu. ¹

Om dan een goet Model van dc Drachten uyt te vinden , moeste een dracht so wel van mans- als vrouws-personen geconcipieert werden, streekende:

[. tot ISerbaerheyt, of volkomen bedeckinge der naeckte leden, en niet tot lichtveerdige ontbloot inge;

11. na de Proportie der ledematen, die te bedecken zijn, tot dersclver bequaem gebruyek, en niet tot dersclver incommodatie of belemmeringhe; UI. tot Matigheyt, eu niet tot excessive kosten en verqnistiivghen; IV. tot Sedigheyt en Slaligheyt, en niet tot uytwendige Pracl en Pracht. Tegen de twee ketste gerequireerde conditiën sondigen alle misbruyeken, die in kleedinge soowel van mans- als vrouws-personen gebruyekt worden, hoewel in 't eene meer als in 't ander zijn uytmuntende. Maar oock bij-

Wat theologanten al niet uitvindenI — Zelfs een modeplaat van Overheidswege, en ecu regiem cut hoc ieder zich aauklccden moet.

sonderlijok sondigen eenigc niims-personcn tegenwoovdigh tegen do tweede conditie met, haer oidiebbelijcke breedc randen van Hoeden, sodat deselve» wegen hare breette, om niet rontom neer te hangen, raceten aen twee a drie kanten opgegespet of opgebonden worden; en ter contrarie noch onlangs met hare enge Mouwen aen haer wambeysen, sodat dezelve qnalyck uyt of aen konden krijgen en met haer enge Broecken, die men wel met een aentreeker diende aen te trecken: gelyck oock niet lange geleden met haer lange en wijde Broecken, zijnde onder veel wijder als boven, en hangende flodderen als vrouwen rocken tot midden voor de schenen; ins-gelyck voor eenige jaren niet haer excessive hooge piramydse Hoeden, en lange gehoorende Schoenen: streckende alle dese misbruyeken niet als tot belemmeringhe van den mensche, en daer henevens de excessive wijde en lange kleederen oock tot groote overdaet en verqnistinge.

Aengaende de Vronws-personen, deselve sondigen, Godt betert, meer als al te veel tegen alle de vier gerequireerde conditiën, tegen de mate van eerhaerkeyt, van proportie, van waügheyt en van statigheyt: hoewel tegenwoordigh, Godt lof, in eenige dingen minder als voor desen de maet te buytcn gegaen wordt. Want eertijts voor omtrent twintigh jaren liebben wij met bedroefde oogen aengesien, boe de Vrouws-personen doenmaels sieh misinaeckten met bare ïabbaerden, afhangende van de schouderen tot omtrent halfwege aen de ellebogen, sodat hare armen hierdoor gebonden /.ijnde, sy bare handen beswaerlyck aen de mont konden krijgen, en haer te gelyck also ien toon stelden met hare naeckte schoudéïen, en bijna liare gebeele borsten, en met een groot gedeelte van haer naeckte rugge; strijdende hetselve notpirlyck tegen de twee eerste gedesidereerde conditiën, namelyck niet alleen met dc Eerbaerheyt, raaer oock den mensche in 'tge-bruyek der ledematen belemmerende; ick geswijge van gesontheyt door verkonwinge berovende. Siet, so verre kan dc Duyvel den mensche onder den schijn van de Mode verleyden. Macr nu, Godt lof, is dese dwaesheyt ten meerendeel gecesseert, wordende nn voor weynigh eerbare Vrouws-personen aengesien, die met den boesem bloot gaen : alleen dat eenige wey-nige, die wat nytmnnten willen, haer boesem raaer met een doorluchtigii fijn lijnwaet bedeck en, gelyck Adam syne naeckthcyt met een vijgenblat; 't welck doch in der daet niet anders is als met den boesem onder den schijn van een decksel bloot gaen. Oock is dc dracht der Tabbaerden nu vrij eerbaerder, en na de proportie des ligchaems, alleen dat aen deselve lange slepende steerten, nergens toe als om de vloer te vegen dienende, en belachelycke korte mouwen omtrent macr een handt brect lanck, ge-

dragen worden; daar se den geheelen arm tot aen de hant toe behoorden te bedecken: en om dese korte mouwen te hulpe te komen, so moet men gebruycken linnen mouwen, met verseheyden lobben, kanten en toestelsels omhangen en opgepronckt.

Hier benevens sondigen oock vele Vronws-personen tegen de derde gc-requireerde conditie van Matigheyt, met hare excessive Pracht boven haren staet, en hare verquistende kostelyckheden, aen jnweelen, seer precieuse stollen, goudene en silvere en oock seer dierbare linnene kanten, en dier-gelycke meer: en tegen de vierde conditie van Statigheyt, met liaer verre uytstekende en wytgapende kakelbonte stollen, en allerley gecolenrde stricken en quicken, waarmede sy de Kxteren en Papegayen wel schijnen na te willen apen.

Uit het traktaatje door den heer Van der Baan medegedeeld, blijkt dat de zedemeestcr van 1()7I5 de korte mouwen belachelijk vond; een ander zedemeester, die één jaar vroeger schreef, nam die zaak veel ernstiger op, en vond dc korte mouwen zeer ergerlijk en gevaarlijk voor het welzijn van het vaderland. Trouwens nooit zedemcesters zonder ergernissen, en nooit zedeprekers, die geen schromelijke gevaren zien dreigen! In zeker traktaatje, dat getiteld is; quot;Hollandt ontkermistquot;, en waar ik later den lezer nog iets uit mededeelen zal, lees ik het volgende.

quot;De Fransche mode heeft so do herten betovert, dat self onse bestemoedertjes, die al kindskinderen hebben, gaan prijeken en proneken met bloote ellebogen en mouwen tot aen de schouders afgekapt, dat nergens toe nut is als om een sieckte in het lichaam en (iodts toorn over het Landt te verweckenquot;.

Wat denkbeeld zich die zedeprekers toch wel van Onzen Lieven Heer vormden? Omdat eenige oude juffrouwen korte mouwen aan haar japonnen droegen , zou dc goede God het 1 ,and met de zwaarste onheilen straffen !!! —

Die oude juffrouwen mogen dwaas geweest zijn, veel dwazer nog waren die zedeprekers.

Wij hebben gezien , hoe uiterst gebrekkig de bluschtniddelen waven, ja, dat er keukengereedschap voor gebruikt werd. De eerste poging om daar verbetering in te brengen bestond in het opleggen der verpligting aan buurten en gilden, om, ten algemeenen nutte, groote troggen en brandhakeu aan te schallen en te onderhouden. Die troggen moesten dienen om te voorzien in t gebrek aan water, waarmee men bij eiken brand te worstelen had. /jij werden zoo digt mogelijk bij het brandend gebouw geplaatst; dc eenc helft der blusschers moest met emmers en ketels het water in die troggen brengen, en de andere helft met hoosvaten en gieters 't daaruit scheppen en in de vlammen werpen. De brandhaken daarentegen dienden om den brand, zoo die niet gebluscht kon worden, ten minste te stuiten, en wel door de naaste huizen omver te halen en dus een afsnijding tc maken. Niemand mogt zich tegen dat omverhalen van zijn huis verzetten. quot;Ende,quot; zegt een Haarlemsche keur, quot;die verbode sijn huns neder te werpen, in node van brande, dair twe gesworen oirbairlic docht gedaeu, oli' meer, die verbeurde vijf pont en tweedusent steens.quot;

Ja, quot;also verre als de brant niet verbi en gaet,quot; — dat wil zeggen: als de brand zich niet verder uitstrekte; maar ging de brand voorbij, dan was zijn huis toch verloren, en dus moest hij in denzelfden ramp met al zijn buren deeleu, en, als zij, zich 't verlies getroosten.

Intusschen was de verbetering door die watertroggen aangebragt zeer luttel, en van de emmers, ketels, hoosvaten en gieters, waar de lui meö te brande kwamen loopen, had men meer moeite dan dienst. Natuurlijk bragt ieder het slechtste meê, dat hij had, en altijd raakte dat tuig in 't gewoel stuk of t'zoek. Als er om water geroepen werd, waren cv geen vaten. En dan nog was ev later geen eind aan 't vragen om schn vergoeding en het alleggen van eeden. De keuren bepaalden daaromtrent, dat ieder, die een ketel of ander ding bij den brand verloren had, onder eede moest verklaren, hoeveel het verlorene waard was, en dat dit betaald moest wor-

don door Item, bij wien dc brand was ontstaan, wanneer deze tot dat eene huis was bepaald gebleven, — maar door de stad, wanneer de brand zich verder had uitgebreid. En daar dit laatste meestal 't geval was, zoo hadden de schepenen daar ijselijk veel last en moeite van.

Doch niet enkel kwam er veel gehaspel, maar ook menig wonde van, want bij 't van boven néér werpen tier geledigde houten emmers, ijzeren potten en koperen ketels kreeg niet zelden iemand er een op zijn hoofd. Er was dus een beter bluschmiddel noodig, en dit vond men eerlang in de leéren b r a n d e m m e r s.

Wie deze brandemmers uitgevonden heeft, weten wij niet. Wanneer zij in onze vaderlandsche steden 't eerst ingevoerd zijn, kan uit de oude stadsrekeningen blijken, immers, zoo die nog voorhanden zijn, wat echter in verscheidene steden 't geval niet is. Amsterdam, bij voorbeeld, bezit geen ouder rekeningboek van Thesaurieren dan van het jaar 1531, en daaruit blijkt wel, dat de stad toen een aanzienlijk getal quot;leêren emmerenquot; bezat, en dat die, na een brand, moesten worden bijeengezocht en gerepareerd , maar wanneer zij 't eerst zijn ingevoerd ligt hier in 't duister.

Slaan wij bl. 211 van ons vorig Deel op, dan vinden wij daar een aanteekening, die ons eenigermate op den weg helpt. In 1397 of 4398 kocht de Regeering van Sluis honderd leêren emmers, die te Brussel gemaakt waren en 12'/j stuiver het stuk kostten, en honderd teenen korven in den vorm van kannen, en van binnen bepikt, die door een (ientenaar geleverd werden en veel goedkooper waren, daar zij slechts drie stuivers het stuk kostten. De laatsten zoowel als de eersten waren bestemd om water te dragen bij den brand.

Nu is het zeer waarschijnlijk, dat beiden toen nieuwe uitvindingen waren, — de leêren emmer een Brusselsche, de bepikte korf een Gentsche,— en dat de Sluizer regeering beiden op de proef wilde stellen. Dat die proef ten gunste van den leêren emmer uitviel, weten wij, want wij vinden die nog derdehalve eeuw later als 't voornaamste bluschmiddel in gebruik. Maar wij weten niet, of de regeeringen onzer steden al spoedig daarop een ge-noegzamen voorraad van die emmers hebben aangeschaft; wel daarentegen, dat ten platten lande, zelfs op aanzienlijke dorpen, de mensehen zich nog langen tijd zijn blijven behelpen met ketels en hoosvaten.

Ziehier, tot bewijs van dit laatste, een artikel uit een Sommelsdijksche polieie-verordening van 1598; quot;En zall niemand, wanneer daar brand in 't dorp is (dat God verhoeden will) ten brande komen anders dan met

wapenen daar men den brand mede slissen mag, als; emmers, liaacken, oesvaten [hoosvaten] ladderen ende diergelijckequot;.

1°. Zij konden gooijen en smijten velen, en wie er een op 'thoofd kreeg zou er niet van bloeden.

2^U. Zoo de stad er een goeden voorraad van had, en er water iu de gracht was, behoefde men niet te vragen, waar 'tin gedragen zou worden.

;i^u. Gaf de invoering dezer emmers aanleiding om met meer orde te werk te gaan.

De brandmeesters schaarden al het volk, dat te brande liep, — mannen, vrouwen, jongens on meiden, kreupelen en krommen, dooven en blinden, want hier kon ieder dienst doen, wie slechts banden aan 't lijf bad, — in dubbele rijen van den brand tot den waterkant, waar al de brandeminers op een hoop lagen. Eenige korte ladders werden in den burgwal gezet, en op de sporten plaatsten zich de scheppers. De lange ladders werden tegen de huizen naast den brand opgerigt; de blusschers klommen op en schaarden zich op de daken, waarna ook op eiken sport een man ging staan. De scheppers vulden de leêren emmers in den burgwal, en reikten die toe aan den eersten man in de rij. Onophoudelijk gingen de volle emmers van hand tot hand langs de eene zijde der rij, en de ladders op naar de daken, om iu de vlammen uitgestort te worden, en de leège emmers werden van boven neer geworpen en keerden langs de andere zijde der rij naar den waterkant terug om op nieuw gevuld te worden.

Zeker was dit nog slechts een zeer gebrekkige brandweer, maar toch was in den toenmaligen toestand de invoering der leêren brandeminers eene belangrijke verbetering. En tot over 't midden der 17c eeuw wist men uiets beters.

Nog een artikel uit bovengenoemde Sommelsdijkscbe policie-verordening van 15i)8 :

quot;Zoo wie hem vervordert onsen schutter ofte waacker, ter cause van heurlieder officie, eenige injurie aan te doen, seggende, dat hij is een panlikker, aanbrenger, verrader ofte diergelijke, zall verbeuren een boeie van tien pondquot;.

In liet tweede tijdperk giug het anders. De stedelijke regeering bepaalde de namen, althans der voornaamste grachten en straten; maar tevens deed ook nog de spraakmakende gemeente haren invloed gelden , zoodat toen de beide bronnen van naamgeving gelijktijdig vloeiden.

De laatste ging natuurlijk op hare oude manier te werk; maar welke soort van namen prakti/,eerden de heereu op 't stadhuis toen? Dit kunnen wij nergens beter zien dan te Amsterdam, want geen stad is in dien tijd zooveel uitgelegd, en in geen andere zijn dus zooveel nieuwe namen geschapen.

Vooreerst dan gaven zij willekeurige, maar fraaije namen, — echter niet, als thans, van beroemde mannen , maar, overeenkomstig de lieersohende liefhebberij dier dagen, titels. De jonkers-, ridders-, heereu-, prinsen-, konings- en keizerstitels werden aan straten, grachten cn pleinen gehecht.

Ten andere ook toepasselijke namen. Terwijl zij voor 't eene kwartier een stel namen maakten, ontleend aan de leórlooijerij en do dieren, die de huiden leverden, vercierden zij in een ander kwartier de bordjes met de namen der boomen en bloemen, die er weleer de tuinen vercierd hadden.

Somtijds werden namen aan gebouwen ontleend, zoo als in KKK!; Mon-telbaansburgwal (Oude-schans) en Doelgracht (Cingel van de Munt tot de Heisteeg); oi' wel aan de bedrijven, zoo als: Brouwersgracht '.

Enkele namen zijn gegeven ter gelegenheid van merkwaardige gebeurtenissen. De Bantammerstraat werd juist aangelegd, toen de eerste schepen van Bantam hier binnenliepen, in 1597; en het Funen in 1659, toen De Ilnyter op quot;t Deensche eiland van dien naam een schitterende overwinning behaalde.

Eindelijk komen in dien tijd ook namen van personen voor, hoewel niet uit vroeger eeuwen, maar van tijdgenooten, die zoodanige plekken 't eerst betimmerden, 't Biekerseiland is 't eerst betimmerd door burgemeester Bicker (die er ook zelt' zijn woonplaats vestigde), en 't Realeneiland door den

schepen Reaal; terwijl Witten burg liet petekind is van een boutkooper, Jan Witte, die er de eerste scheepstimmerwerf heeft aangelegd. Maar ik weet niet, of deze en meer dergelijke namen door de Heeren vastgesteld, dan wel door de gemeente in omloop gebragt zijn.

Deze laatste toch was met hare naamgeving de eersten niet zelden voor, en 't gebeurde dan ook wel, dat, als later een officiëele naam afgekondigd werd, deze niet in den smaak viel en geen ingang vond, maar 'tspraakgebruik de volksbenaming, die doorgaans een historische was, handhaafde. En dit was te eer mogelijk, als de nieuwe naam op geen bordje geschreven en aangespijkerd werd '. Zoo b. v. moesten de officiëele namen; Mon-telbaansburgwal, Doelgraeht en Koningsgracht, wijken voor de historische namen: Oude-schans en Cingel ¹.

Met het geven van namen aan steegjes en gangen bemoeide de Regeering zich niet; daar had het volk vrij spel, en kon er namen aan geven, zoo als 't goed vond. Vandaar dat wij die in de bontste verscheidenheid vinden, en sommigen zóó, dat het nu moeite kost, te raden, hoe 't volk er aan gekomen is.

In onzen tijd heeft men begrepen, dat de naambordjes der straten liet goedkoopste middel aan de hand geven, om een Vaderlandsch Pantheon op te rigten. En dit middel is inderdaad zeer praktisch, want, als een beroemd man, wiens naam zelf weldra ook in dit Pantheon prijken zal, vóór weinige jaren schreef, quot;beter wellicht, stellig met meer algemeene en duurzame werking dan de schoolboekjes, kunnen de naambordjes aan de straten dienen, om bij het volk de namen van hen, die ons vaderland ter eere strekten, in geheugenis te doen blijven

Nu is 't editor waar, dat bij deze nieuwe methode de persoonlijke straatnamen geen historisch karakter hebben, als hij de oude steeds 'tgeval is. Bij voorbeeld. Bicker heeft in de straat, die naar hem genoemd is, zelf gewoond, en Reaal heeft het eiland, dat zijn naam draagt , betimmerd ; maar Vondel en Hooft hebben in de straten, die hun toegeëigend zijn , niet gewoond en niet getimmerd, zelfs nooit gewandeld. Evenwel is quot;t mogelijk ,

Den oorsprong van die twee mnncn kan men vinden in mijn Amsterdam₎ lc stuk . bl, 119, 120

dat zij in hun vrolijken jongenstijd daar in 't weiland weieens een vlieger opgelaten hebben, en op dien grond is dus de naamgeving altoos te verdedigen.

Sommige lieden, die nooit tevreden /.ijn, klagen ijselijk over de lange namen, die nu ingevoerd worden. quot;De staatliuishoudkundigen,'¹ /.eggen /.ij , quot;leeren ons, dat tijd geld is en elke sekonde een gulden kost. Hoeveel zal het ons dan kosten telkens namen uit te spreken, die een versregel vullen, als: Maarten-.Tanszoon-Kosters-straat, en dergclijken? — Bewaar ons! 't Kan gebeuren, dat men niet enkel aan oude burgemeesters, maar ook aan hunne dames de verschuldigde eer bewijzen wil, en wij dan zelfs nog een Katrijn-Wouter-Dobbenszoons-dochters-straat krijgen ¹1quot;

Wie daar bang voor is, mag zich gerust stellen, want er is raad voor. Spiegel u aan den ouden tijd. Vier eeuwen geleden was er te Amsterdam een steegje, dat Schout-Jan-Aartszoons-steeg heette '². Wat deden de lui ? Zij verkortten dien vier voet langen naam tot de helft, en zeiden eenvoudig : Schoutensteeg, gelijk men ook nog op 't bordje leest. En zoo zal 't met de hedendaagsche lange namen ook wel gaan.

De lloomsoh-koning Maximiliaan voerde oorlog mei Karei VII], koning van l'Vankrijk, en leed in den slag bi j Rethune een geduchte neerlaag. Graaf Engelbert van Nassau-lireda (do oudoom van Prins Willem 1) werd in dien slag door de Iranschen krijgsgevangen gemaakt, en Karei Vil! , die jong en snaaksch was, ze?, hem ontmoetende: quot;Graaf, ik zal u zulk een hoog rantsoen opleggen, dat uwe vrienden met eon korf op den rug het geld zullen gaan bedelen.quot;

Engelbert ontbood eenige edelen van zijn huis met meer dan het dubbel der som, die Karei eischte; zond daarop aan al de leden van den beogen adel te Pari js uitnoodigingen tot een prachtig gastmaal; en, nadat hij zijnen edellieden elk een ouden mand op den schouder had laten hangen , ging hij onmiddelijk met zijn gevolg ten hove.

quot;Sire!quot; antwoordde Engelbert, quot;het is nooit gehóórd, dat een koning van Frankrijk op oen leugen betrapt is. En om Uwe Majesteit nu ook niet tot een leugenaar te maken, gaan mijne vrienden, overeenkomstig uwe voorspelling, met den bedelkorf op den rug. Wat mij betreft, Sire! ik wenscbte een vraag te doen. Gelieft Uwe Majesteit met mij te dobbelen, — 't rantsoen kwijt of dubbel?quot;

quot;Daar moet ik nog eens over denken,¹' hernam de Koning; quot;morgen krijg je antwoord. Maar zeg eens, — je hebt alle groote lleereu van Parijs op een gastmaal genoodigd; waarom ben je mij voorbijgegaan?quot;

quot;Sire!quot; hervatte Engelbert, quot;hoe zou ik, die slechts een graaf ben, het durven wagen een koning ter maaltijd te verzoeken? Bovendien, Uwe Majesteit behoeft niet genoodigd te worden, maar gij gaat waar gij wilt, en verschijnt waar 't u behaagt. En zoo 't u behagen mogt, mijn geringe tafel met uwe tegenwoordigheid te begunstigen, dan zal dit, o Koning! do grootste eer zijn, die mij wedervaren kanquot;.

Toen Engelbert t¹ huis kwam, word hij bestormd door al zijn koks en keukenmeiden, roepende; quot;Heer! wij kunnen koken noch braden!quot;

quot;Heer! de Koning heeft door iieel Parijs doen verbieden, brandhout aan u te verkoopenquot;.

quot;Neen, Heer! dat is ook niette krijgenquot;, zei de opperkok met tranen in ile oogen.

quot;Welnuquot;, hernam Engelbert, quot;gaat dan hij de schrijnwerkers en koopt kasten van ebbenhout en sakerdanenhout; gaat naar de apothekers en koopt zoethout en kaneel, — koopt al wat branden wil, en zoodt cn braadt als 't behoort.quot;

En toen Koning Karei kwam om 'tgebraad te proeven, roemde hij het zeer, omdat er zulk een kostelijk vuur onder gestookt was.

quot;Gelieft Uwe Majesteit nu te dobbelen om't rantsoen: kwijt of dubbel?quot; vroeg Engelbert.

quot;Neenquot;, zei de Koning, quot; 't waar' schande, van ecu man van zoo edelen aard ais gij zijl, rantsoen te eischen, — veel meer, er om te dobbelen ; — ik scheld het u kwijt.quot;

Gerbraud Breêro teekeiule in zijn quot;Spaansche Brabanderquot; ¹ tien hon-deslager van de Oude Kerk te Amsterdam, Kloris Ilarmensz., in 'tlaatst der I (gt;'■■ eeuw. 't Was een oude grijnzert, die altijd knorde alsof hij Sint-Tennis' varken ingeslokt had, en wien de jongens Aauwe noemden; zijn portret staat hierboven. Maar niju eene been was halflam en 't andere krom, en dit was hem erg hinderlijk in 't nazitten van de kwajongens , die hem altijd sarden en scholden en hem niets dan moeite en ergernis veroorzaakten. Met al die occupation, welke ik in 't voorgaande hoofdstuk opgeteld heb, had

hij toen uiet meer ie doen; do Reforrmitie had daar een eind aangemaakt; hij had maar op do hondon en do jongens te passen, doch was bovendien doodgraversknecht, wolk laatste baantje iiom eigentlijk het liefst en 't voordeoligst was, want de begrafenissen gaven good, maar do honden en kwajongens niets. Van do laatston had hij don meosten last en goon duit voordeel; en daarom, als zo hein in don weg liepen, sloeg hij zo met do zweep om de ooren, on wierp don eersten, dien hij te pakken kreeg, in do kerk on sloot hom op in een hok.

Als de jongens — denkelijk was Gerbrand Breéro zelf er een van — oj) 't kerkhof speelden, en Floris kwam met do baar uit, om die naar een sterfhuis to brengen, dan begonnen ze dadelijk hun deuntje:

quot;Wacht!quot; zei Moris, quot;ick sel je, iok sweer 't, mot de swiep om d'ooren slaen!'quot; Maar de jongens wachtten uiet; zij grepen de baar van achteren en draaiden Kloris er meê rond, en namen dan een loopje en stonden van verre te zingen:

quot;Y get! galg-voghels, laat me gaan!'quot; schreeuwde Moris. quot;Krijgh ick je, ick selder je warachtioh insluyten!quot; Maar hij kreeg zo niet, en ging op de baar zitten, om wat uit te rusten en zijn leed te klagen aan twee ouwe-mannetjes, die juist bij den kerkhofmuur een buurpraatje hielden.

In 't begin der 17« eeuw waren er twee hondeslagers in de Oude Kerk, maar /.ij kregen er toen nog een nieuw baantje bij, waar vroeger geen Koddio ooit van gedroomd had, — namelijk dat van beursknecht. Van ouds hielden de Amstordamscho kooplieden beurs op de Nieuwebrug, waar zi j 't ruim en luchtig hadden; maar 't schijnt dat die hoeren, toen ze rijker werden, ook kouwelijker begonnen te worden, want zij klaagden ijselijk over do gure winden op die brug, waarom hun in December 1602 vergund werd in de Oude Kerk beurs te houden. En toen word dan ook den twee hondeslagers belast, te beurstijd, een van beidon in do kerk te zijn, om als beursknecht to fungeeren.

Op ile dorpen behoorde te dien tijde het hondeslagorsambt tot de baantjes van den schoolmeester. Dirck Adriaensz. Valcooch, do schrijver van den quot;Regel der Duytsche [d. i. Nederduitsche] Schoolmeesters^,' Ao 1597 ,

quot;Ü bclioefde dus wel niet zelf met de zweep aan de deur te staan, — trouwens, dat kon hij niet, als hij voorzingen zou, — maar hij moest er toch iemand toe bestellen, b. v. zijn vrouw of zijn zoon.

Allengs echter schijnen de dorpsschoolmeesters dat baantje van zicii afgeschoven te hebben, eu er werden anderen meê belast. Te Sommelsdijk was in 't laatst der 17quot; eeuw de post van hondeslager vereenigd met dien van ziekenoppasser, wat ook nog al een aardige combinatie is.

Den ISquot; Augustus lOSO werd er een nieuwe quot;gasthnysinan ende hondeslagerquot; aangesteld, eu zijne instructie bestond uit deze drie punten:

1c Wanneer de Magistraat of de armrneesters een armen drommel tot hem zonden quot;om voor één nagt te logeren¹', dan moest hij dien niet toe-graauweu als een hond, zelfs niet quot;nors ofte stootig aanzienquot;, maar vriendelijk een plaats geven.

'2° Moest hij de zieken in't gasthuis oppassen en hunne bedden opschudden ; hun quot;eten ende drinckenquot; zouden de armrneesters bezorgen en betalen, maar iiij moest het quot;gereed maken ende kokenquot;, waarvoor hem eiken dag zooveel dubbeltjes betaald zouden worden als er zieken waren.

3c Moest hij , of iemand in zijn plaats, quot;met een zweep in de hand aan de kerkdeur oppassenquot;, zoo dikwijls er gepreekt werd, om de honden weg te slaan.

Voor deze diensten genoot hij, behalve de gezegde dubbeltjes, een jaarwedde van elf gulden en een last turf, benevens vrije woning, vrij licht van olie en vrijdom van imposten.

In den loop der voorgaande eeuw raakten de kerkelijke hondeslagers op vele plaatsen in vergetelheid; maar de navorschers waarschuwen ons, niet te in een en, dat ze nergens meer te vinden zijn, al zijn ze dan in onze woonplaats reeds lang vergeten. ² Neen, dat denken wij niet; wij weten wel, dat een eeuwenoude titel, schoon al hier en ginds, toch niet spoor-

Volgens: quot;Reglement ende aete van aanstellinge voor den gasthnysinan ende hondeslager binnen Sommelsdijk; datum 's Gravenhage, 12 Angnsty 1086quot; en onderteekend door Marga-reia, Marquise dn Pny Montbrun, vrouwe van Sommelsdijk, Ooltgensplaat, den Bommel, enz. TVledegedceld door den heer J. E. ter Gouw te Sommelsdijk.

loos verdwijnt. En wij weten ook wel, dat do negentiende-eeuwsclie honden, spijt al de mooije versjes, die linn vrienden en beschermers op hen gemaakt hebben, geen haar beter zijn dan de middeleeuwsche, en er dus nog altijd opgepast moet worden, dat zij niet in de kerk komen; maar dat men daar toch geen kletsende zweep voor noodig heeft, leert de ervaring. Nn schopt een bankbewaardersknecht ze maar de deur uit, en 'tgaat even vlug en goed; ofschoon sommigen dit ook alwéér als een quot;mishandeling van dieren¹' ten zeerste afkeuren, en wenschen dat er zachter middelen worden aangewend om quot;onze redelooze vriendenquot; te; verwijderen van plaatsen, daar zij niet kunnen worden toegelaten.

Een heel eenvoudig. Men moet, zeggen zij, iederen kerkeknecht of oppasser gedurende eiken kerktijd voorzien van zekere hoeveelheid leverhc,tiling ; bij de eerste verschijning van een hond aan de kerkdeur moet hij een stuk daarvan buiten de kerk op straat werpen; zonder bedenken zal de hond zicli terstond verwi jderen, en liet onbarmhartige schoppen bli jken onnoodig te zijn.

Ja wel, maar vruchteloos. De schuld der mislukking lag echter niet bij de honden, maar bij den kerkeknecht, die zelf' den leverbeuling opat.

Deburgerijen in de 15e en lfi^c eeuw zagen niet gaarne veel kloosters binnen of nabij de stad. Waarom niet? Omdat de kloosterlingen niets opbragten, maar wel naar zich haalden zooveel zij konden, ja zelfs handel dreven, en dit voor-deeliger konden doen dan dc kooplieden, die alle lasten dragen moesten. De burgemeesters van Amsterdam verklaarden in 1514, dat zij binnen de stad 20 kloosters telden, die brouwden en bakten zondereenige excijs te geven, en dat velen ook nering deden, namelijk: dat zij weefden, en de markten bezochten, en veel koopmanschap dreven in linnen, gelijk andere kooplieden. Dan lagen er nog twee kloosters even buiten de stad, die, kwam er eenig land te koop in den omtrek der stad, dat terstond kochten tot Imogen prijs, voor iemand anders. En bovendien had men 4 gasthuizen in de stad, die ook al geen excijs gaven en bakten en brouwden zooveel zij wilden, maar dezen deden zulks ten minste alleen voor eigen behoefte. {Informade 1514, bl. 181.)

1 let laml wordt urin cu het volk don krijir moedo,' schreef Oranje deu «sten Maart aan zijn broeder I-odewijk. De Prins wist niet, en 't volk wist toen ook nog niet, dat die krijg tachtig jaren duren zou, en dat het land er niet arm, maar schatrijk hij worden, ja zelfs,

Zoo gaat het op deze aarde: de mensch zwoegt en zweet, lijdt en strijdt, maar ziet deu uitslag niet.

Donker was hier het heden en schitterend de toekomst5 maar zij was achter een ondoordringbaar gordijn verborgen. Toch hadden velen , die dat eerste tijdperk van den tachtigjarigen oorlog beleefden, er reeds een voorgevoel van; ja, zij koesterden een onwankelbaar vertrouwen, dat eenmaal hun goede zaak zou zegevieren, al ware 't dan ook, dat hunne oogen het niet meer zagen. Daarom hielden zij moedig vol, en troostten zich met do spreuk:

Het land wordt arm cu het volk den krijg moedeschreef de Prins, en riep zijns broeders bijstand in. Niet omdat hij vertwijfelde, maar omdat hij de dringende noodzakelijkheid inzag, Haarlem spoedig te ontzetten; vooreerst, omdat hij het schande achtte, een stad in 't eind te laten bezwijken , die in hare verdediging zulk een heldenmoed getoond had; en ten andere, omdat hij vreesde, door den schok van Haarlems val heel Holland te zien wankelen. Een vrees, die — gelukkig! — door de uitkomst werd gelogenstraft, maar toen volkomen natuurlijk was.

Van graaf Lodewijk was echter te dien tijde geen hulp te wachten , en de Prins moest zelf raad schallen.

Iwee middelen waren er om Haarlem te redden. Het eene was: het Spaansche leger van de stad wegdrijven; het andere: dat leger den toe-

voer afsnijden, liet eerste middel zou wel hut kortste en krachtigste geweest zijn, maar 't ontbrak aan de magt om het aan te wenden. Het tweede echter was uitvoerbaar, en kon het dubbele voordeel opleveren: Haarlem te verlossen en Amsterdam te benaauwen.

Het Spaansche leger moest allen toevoer van Utrecht ontvangen en de weg ging over Amsterdam. Sonoy kreeg dus last, zich te verschansen op don dijk ten oosten van Amsterdam , en hij koos daartoe een plek bij de buurschap Jaap-Hannes ¹, waar het Y van buiten en het Diemermeer (dat toen nog een binnenzee ² was en met den Amstel gemeen lag) aan de andere zijde tegen den dijk spoelde. Konden de Noordhollanders zich hier nestelen en staande houden, dan beheerschten zij het \ en het Diemermeer, den Amstel en den Utrechtschen rijweg; — dan had Don Frederik zijn rol voor Haarlem spoedig uitgespeeld, want dan was zijn legerde keel toegebonden; — ja, dan was niet alleen Haarlem bevrijd, maar tevens Amsterdam in de knel, en Bossu zou er niet lang meur domineeren en Joost Buyck en zijn vrienden spoedig ruimbaan voor de geuzen moeten maken.

Had men nu maar eens ferm doorgetast en Sonoy goed voorzien van volk en voorraad, dan ware de gelukkige uitslag bijna zeker geweest, want Bossu kon op dat tijdstip er weinig tegen inbrengen, daar al wat soldaat was naar Haarlem moest; — maar ach! die ellendige bekrompenheid , waardoor in ons land zoo dikwijls de zaken bedorven zijn , deed ook hier het best ontwerp in duigen vallen.

Wel gelukte het Sonoy met 800 man, zoo soldaten als schansgravers, dat punt op den dijk te bezetten, en in twee dagen tijds een schans op te werpen, zonder dat — zonderling genoeg — in Amsterdam iemand er iets van merkte; maar ook —- en niet minder zonderling — zonder behoorlijk van levens- en krijgsbehoeften voorzien te zijn. Sonoy haastte zich dus naar Noordholland terug te keeren om het noodige te halen, en tevens nog meer volk en schepen aan te voeren om ook het Diemermeer te bezetten; hij hoopte terug te zijn nog eer Bossu kwam opdagen. Maar dit viel tegen. Hij hield zich langer op, en Mossu kwam spoediger, dan hij gewenscht had; en daarmee was de zaak reeds verbrod.

Toen Sonoy terugkwam met een groot aantal scheepjes, weigeladen met allerlui voorraad, maar schaars bemand, werd hij door Bossu en de

3 «Van daar selieen in 't zuidoost de Diemerzee te bniyzen,quot; zei Spieghel, Uert-spughel , IV B. vs. 30.

Amsterdamsche scliepon zóó begroel , dat zijn weerloozc vloot in alk'i'ijl du vlugt mun, cu liij, quot;in duysend peryckeleuquot; alleen gelaten, moeite genoeg had zicli te redden.

Twee dagen lang verdedigden de soldaten in de schans zich zoo dapper zij konden, maar langer konden zij niet: zij hadden kruit, noch lood cn bier noch brood meer, en aten van honger hun schoenen op. Zij wilden do schans bij verdrag overgeven, maar Bossu wilde van geen verdrag hooren : op genade of ongenade, anders niet! en wat dat beteekende, wisten zij te goed. Zij wierpen zich dan 's nachts in hun galeijen en krapschuiten, cu slaken, midden door de vijandelijke schepen heen, 't Y over naar Waterland.— Zonderling bewijs van waakzaamheid op die vijandelijke schepen ! Eindelijk, toen de dag aanbrak, merkte Bossu wat er gebeurd was, mi zette de vlugtelingen na. Eenige achterblijvers, die met moeite 't afgematte lijf voortsleepten, sloeg hij dood, en den anderen zond hij zijn busschieters na. Toen bestond Jan Haring van Hoorn een stuk, dal zijn naam beroemd heeft gemaakt. Op een smal eind dijk, tusschen het V en een binnenmeertje, stond hij pal quot;en hielt den vijandt een wijl slaande; maar alsoo men te fel op hem aandrong, sprong hij in het meer en swom te lande somier van eenig roer getroffen te sijnquot; Natuurlijk moet dit stuiten der vijanden tot behoud zijner spitsbroeders gestrekt hebben, anders toch ware er geen reden geweest, om die daad als iets merkwaardigs te vermelden. Historieschrijvers en poëten, die gaarne eiken held der oudheid in onze eigen historie terugvinden, hebben in dezen Jan Haring onzen Horatius Cocles gezien, ja zelfs geoordeeld, dat de Hollander den Romein overtreft '¹, zonder dat men juist begrijpt waarom. Anderen hebben gemeend, dat men van die heldendaad meer ophef gemaakt heeft, dan zij verdient — echter zonder ook dit heel duidelijk te maken. De waarheid is, dat wij cr weinig over kunnen oordeelen, omdat wij er weinig van weten, daar l verhaal zeer kort is. Zeker ligt er de herinnering in opgesloten van een daad, die iets meer dan alledaagsch was; en dat Jan Haring een man was, die iets meer durfde dan anderen, heeft hij bewezen in den slag op de Zuiderzee, waarvan wij later zullen spreken.

Maar waar was Sonoy gebleven? —■ Hij had in Noordholland al gedaan wat hij kon, om een nieuwe magt bijeen te brengen; hij had beur-

tclings gesmeekt, en gedreigd, en eindelijk weév een vloot onder zeil gekregen. Maar — te laat! De schans was verloren en de kans verkeken.

Bitter was de teleurstelling en groot de spijt der Noordhollanders, en al de schuld werd op Sonoy geworpen. Zoo gaat het in den oorlog, zegt Hooft. Gaat liet wel, dan eigent gaarne ieder zich een deel van de glorie toe; maar loopt het tegen, dan moet de Overste alleen de schuld dragen '.

De soldaten , die de schans ontruimd hadden, riepen , dat Sonoy hen op de slagtbank gebragt, en daarna in den steek gelaten had.

Zi j, die op zee de vlugt genomen en Sonoy in den steek gelaten hadden , schoven de schuld op zijn onvoorzigtigheid.

Maar 't hardst voeren de regenten der steden tegen hem uit, en dreven hem toe, dat hij alles bedorven had, door zijn eigen hoofd te volgen, en hen, die de middelen verschaffen moesten, niet te raadplegen.

Deze laatste beschuldiging miste niet allen grond, want als Jonker en Soldaat viel het raadplegen met burgemeesters weinig in den smaak van Sonoy; en welligt was 't herhaald te laat komen met de noodige hulp juist aan dat gemis van overleg met hen, die de hulpmiddelen verschallen moesten, te wi jten.

Hoe dit zij, Sonoy kwam in grooten haat. Ziedende van gramschap, omdat hij van ontrouw en wanbeleid beschuldigd werd, en tevens duchtende, dat het er op toegelegd werd, met hem als met Lumey te handelen, wendde hij zich tot den Prins. En werkelijk smeulde er iets, dat tot een felle vhun had kunnen uitslaan, maar gelukkig door Oranjes beleid in den aanvang gesmoord werd. De Prins sprak Sonoy vrij van ontrouw, erkende zijne diensten, maar stelde een raad van drie leden nevens hem, waar de Steden in bewilligden en de twist meê gedempt werd. Dit was de kiem, waaruit vervolgens 't Collegie van Gecommitteerde Raden van het Noorderkwartier geboren werd.

Sonoy bleef 't oog op den Diemerdijk houden , en herwon dien werkelijk in 't begin van Junij. Hij wierp er wel zes schansen op. Maar toen baatte het Haarlem niet meer; want de Amsterdamsche schepen hielden het Die-mermeer bezet, zoodat de toevoer naar liet Spaansche leger langs den Utrechtschen weg, ondanks de zes schansen op den Diemerdijk, toch ongehinderd voortging.

Er zijn een aantal sclierp geteckende trekken, waardoor de oude tijd zicli onderscheidt van den nieuwen tijd, en wier beschouwing natuurlijk in onze schatting altijd ten voordeele van den laatsten uitvalt.

Van die kenmerkende trekken heb ik thans juist een der scherpst ge-teekenden in 't oog; namelijk — het ranselen.

liet woord alleen doet ons al rilleil; en in dat rillen ligt dan ook 't afdoend bewijs, dat wij menschen zijn van den modernen en liberalen , verlichten en beschaafden nieuwen tijd.

O, die plak en die gard voor de jeugd! en die geeselpalen voor de volwassenen ! zij geven aan den ouden tijd zulk een barseh, ja een bar-baarsch aanzien.

O, dat begrip, alsof een pak slaag voor jong en oud het beste middel ter zedelijke verbetering ware! het geeft aan den ouden tijd zoo'n nurksch, ja een Tnrksch voorkomen.

Wij moeten erkennen, dat niemand geranseld werd zonder vooraf behoorlijk gewaarschuwd te zijn.

Ieder, die plak en gard hanteerde, of het regt had om met de geesel-roede te dreigen, zorgde, dat elk, wieu 't aanging, 't vooruit wist. Ja, zij lieten de waarschuwing niet enkel drukken en aanplakken, maar zelfs afschilderen en uithouwen, en duidelijker kon het toch niet.

De schoolmeesters lieten plak en gard voor bunnen luifel schilderen, ja zelfs in steen houwen en in hunnen gevel metselen, opdat alle jongens 't wisten, eer zij binnenkwamen ; — van welk laatste wij, nog tot vóór weinige jaren, te Amsterdam een voorbeeld hadden aan een hnis in de Gravenstraat, waar van 1597 tot 1066 de rector van '(, Latijnsche school woonde.

Mijne Heeren van den Gerechte lieten borden schilderen met een geesc-ling er op, en het feit, waarvoor die straf bedreigd werd, er bij; en zij

lieten die geeselborden uitliangen of aan een paal spijkeren op de plaats zelve, waar 't kwaad kon gepleegd worden. Waarlijk, bij zulk een waarschuwing was niemand te beklagen, die het kwaad toch deed en een gce-seling beliep.

Te Middelburg heeft men er een, dat den boomschenders gold, en tot in het laatst der vorige eeuw gei langen heeft aan 't begin van den Ylis-singschen straatweg. Men ziet er een schavot op geschilderd, waar een beul bezig is een man te gecsclen, en daaronder staat geschreven;

Te Gouda daarentegen wordt er een bewaard, dat op een paal aan den stads-cingel gestaan heeft, om de zwaneschenders af te schrikken. Dit is in twee vakken verdeeld. In dat ter regterhand ziet men den zwaneschen-der aan den geeselpaal, en de beul, die hem den rug borstelt, draagt een blaauwen rok met vergulde knoopen. In het vak ter linkerhand zijn, benevens liet noodige groen en geboomte, de zwanen geschilderd, die 't met genoegen aanzien, dat hun schender gegeeseld wordt. Onderaan staat:

Jeremias de Decker schreef eens, welligt op Sinterklaas, den lekkere-lettersdag, quot;aan Vader Adamquot;:

Zeker hoeft nooit eenig vader van zijn kinderen zooveel P's op den neus gekregen als Vader Adam en dat — enkel om een appeltje.

quot;Ilierquot;¹ was vim ouds in de opschriften-taal liet aanwij/.end bijwoord, ot liever, om het iioj»- naauwkeuriger uit ie drukken : het aanwijzend voorwoord.

quot;Hierquot; was liet natuurlijk begin van ieder opschrift, hetzij opeen ui(-hangbord , hetzij van een boek of een reglement. Van de laatsten eerst een paar voorbeelden.

Mirakel-boekjes uit de 16^u eeuw beginnen met dit opschrift; quot;Hier beghhit die vindingbequot; enz. of: quot;Hier beginnen die vvonderlicke Miracu-lenquot; enz. l'ln de statuten van de Cellezusters te Amsterdam hebben tot opschrift: quot;Hier beglunnen die Visitieres ordiunantumquot; enz.

Die /i-/cr-()[)scliriften zijn bij de boeken- en reglementenmakers nu al lang uit de mode; maar op uitbangbordjes kunnen wij er aan kelders en in achterbuurten nog de laatste voorbeelden van vinden , als;

Vroeger vond men boven die opschriften, ten dienste van hen, dieniet goed lezen konden, altijd een schilderijtje. Hoven het eerste: een mannetje en een wijfje aan den mangel; boven het tweede: een man of een vrouw, met een stok op een deur slaande; boven liet derde: een witte krulhond. Jn onzen tijd echter zijn die schilderijtjes allengs verdwenen en de opschriften alleen overgebleven, en welligt zullen deze laatsten ook weldra uit de wereld raken. Immers dat is met een aantal van die/«er-opschriften tegenwoordig reeds 't geval. Zelfs de barbiers hebben bun oude schild met het traditioneele: quot;Uier schcerd en sneid men t baar na de modequot;, ook al weggeworpen, en, om werkelijk quot;naar dc modequot; te zijn, er wat halfbakken Fransch voor in de plaats gezet. Of boven het klassieke: quot;Hier liggen voetangels en klemmenquot;, dat men weleer, tot waarschuwing van inklimmers en overspringers, aan eiken tuinmuur, schutting en sloot las, van ouds ook iets geschilderd stond, weet ik niet; mogelijk wel, maar ik heb liet nooit gezien.

In vroegere eeuwen waren die uithangborden met schilderijtjes en hier-opscbriften zoo algemeen, dat ook de Overheid ze hier en daar liet aanslaan, om den goeden burgers te wijzen, waar zij wezen moesten om aan hunne verpligtingen te voldoen, onder anderen; om hun belasting te be-

talen. Daar zag ik onlangs nog een oud exemplaar van '. Het was een bordje, dal vóór drie eeuwen gediend heeft om de lieden teregt te helpen, die hun haardsteêgeld kwamen betalen.

De ontvanger zit achter eenc tafel. Eene vrouw, die betaalt, staat voor de tafel. Een andere, die betaald heeft, gaat de deur uit, en nog twee vrouwen zitten op een bank hare beurt af te wachten, liet kostuum is hetzelfde als op het plaatje in den Ouden Tijd 1872 bi. Uil. De vrouw, die voor de tafel staat, draagt eeu zwart jak en een zwarte huik, een roo-den rok en een grijs voorschoot. Het onderschrift luidt;

Toen de stad Amsterdam in 1300 een geschenk wilde aanbieden aan haren lieer. Bisschop (Iwy, zond zij hem een paar koeijen, die zij door een knecht liet drijven naar Zuilen, waar zeker des Bisschops boerderij lag. Eu toen diezelfde stad in 1563 een geschenk wilde geven aan den Stadhouder en aan den President van Holland, vereerde zij elk dier lleeren een vetten os, en belastte een stads-roédrager met de taak, den eenen os naar Breda en den anderen naar den Haag te brengen.

Men was dus in dit opzigt in derdehalve eeuw niet veel vooruitgegaan. En 't was Amsterdam alleen niet, dat zulke presenten aan groote Hoeren gaf, neen, '(, ging elders evenzoo. In 1528 werd de graaf van Hoogstraten te Amersfoort, als vertegenwoordiger van keizer Karei, met groote pleg-tigheid ingehuldigd; en bij die gelegenheid vereerde die stad hem twee vette ossen met vergulde horens.

En welk soort van geschenken gaf men dan aan dames? — In 1570 kwam de gravin van Bossu, de echtgenoot van den Stadhouder, te Amsterdam , en zij moest met ecu geschenk vereerd worden. Burgemcesteren kochten vau een visscher van Terschelling een levende robbe in een korf voor 1G schellingen, en zonden die aan mevrouw de Gravin. Of ze er heel blij mee was, heeft de Thesaurier niet aangeteekend, want — dit ging buiten zijn rekening om ; maar zeker was 't een mooi present, anders zouden de burgemeesters van Amsterdam 't niet gegeven hebben.

Wij hebben eeu zeventiciulc-etunvsch kandeelmaal gezien bij ouderwet-sehe en stemmige burgerlui: er was wol voor den zoeten mond gezorgd, en er werd niet minder gepraat dan gesmuld. Op deftiger kandeelmalen was natuurlijk alles veel rijkelijker; er werd nog lekkerder gesmuld, en, zoo mogelijk, ook nog meer gebabbeld en kwaad gesproken.

Op 'tkandeelmaal van Sanrtje .lans zagen wij de vrouwen alléén naar liuis gaan; dat was toen nl heel eenvoudig burgerlijk, nmar bi j lieden, die naar de mode leefden , kwamen de mannen hunne vrouwen terughalen , en 'I spreekt van zelf, dat zij dan ook nog quot;iets gebruikten.quot; Doch daar kreeg de baker dan ook geen schellinkjes maar guldens in de hand; ja 'twas, onder de grooten en wie zich met dezen gelijk stelden , reeds de gewoonte ecu dukaton te geven, welk geldstuk (omdat door lieden van fatsoen alles netjes behandeld wordt) in een schoon wit papiertje gevouwen was. Doeh hooi', wat soms gebeurde. Als de baker ua de inzameling aan 't openmaken ging, kwam er welecns uit een der papiertjes, in plaats van een mooijen zilveren rijder een leelijke, oude, koperen legpenning te voorschijn; — een fopperij, waar een burgerluisbaker, dies haar schelling quot;open en blootquot; in de hand kreeg, nimmer aan bloot stond.

Van ouds hield men één kandeelmaal, en dc eenvoudige burgers lieten het daarbij; maar de genoemde lieden, die naar de mode leefden en quot;veel uithaalquot; maakten, gaven er drie. Ja, als men Rotgans gelooven mag,— en er is geen reden, om dat niet te mogen, — dan drong die weelde in zijn tijd zelfs reeds op do ITollandselie dorpen door. Immers hij laat quot;een

De boeren noemden ieder feestmaal een quot;vetquot; of quot;vctje,quot; - '1, laatste in Holland, waar de verkleiningsvorm .net de j in de volkstaal van onds zeer „woon is. En zoo heette 't kraammaal bij de Hollandsclie boeren: een _k r aa in vet i e; — op d.i Veluwe en elders: een wi i v e vet.

Le Franc.! van Berkhey zei vóór honderd jaren van de boere-kraamvetjes in Holland, dat het er soms vrij losjes kon toegaan; maar tguig op menig steedsch kandeelmaal niet beter. De vrouwen dronken er w,jn en Meuren en als ze quot;de hoogte kregen,quot; kwam de pret soms op straat, en de 'liedjeszangers op de brug gewaagden er van. Een voorbeeld wü ,k er niet van geven, want zulke «schoonder kluchtenquot; heten z.ch vóór honderd

Maar al de namen, die wij tot nu gehoord hebben , zijn met heel ou . de naam «kandeelmaalquot; is zeker niet ouder dan de 16o eeuw, en m kraam-_vet,Iequot; of quot;wij ven vetquot; vinden wij de oorspronkelijke benaming ook al met, en al de namen, die met quot;bezoekquot; en met quot;visitequot; zamengesteld zijn, zijn natuurlijk nog jonger. Den echten, ouden naam heb ik m e vori e Deel reeds genoemd- blij maal, - dat wil zeggen: een maal,

eens menschjes komst in de wereld met blijdschap te vieren. Die naam is 700 eenvoudig, dat men wel gelooven mag, dat hij uit de gouwen onzer Germaansehe voorouders afkomstig is. Dit maal werd «angengt ^ _/ln/. dagen na de kraam, wanneer de moeder volkomen hersteld en .die gevaar geweken was. Alle vrouwen der buurschap en der maagschap wer-den er op genoodigd, om zich te verblijden over t geluk barer vnen , _cn dronken — geen kandeel, maar bier, onder 't vrolijk gejuich van: heil _lieil, _heil! _ En van dat quot;heilquot; vindt men den weêrgalm terug in al de geboorte- en verjaardichten van onze Hollandsclie poëten der dnehat-ste eeuwen. Hoor slechts - om een der nieuwste en beste voorbeel te kiezen - De Gónestet als hij een lied op Van Lenneps verjaardag zingt.

leel oud: n quot;kraam-ü al niet; zijn, zijn iet, vorige maal, om Die naam iwen onzer 1 driemaal ïöld en alle =schap wer-- vriendin,

Maer je suit ine wel kennen , iek eooin mijn c ij oren vereoopen sonder verdrach.

Siet daer, ick wil'er een ander paer uyt rucken: 't stuck is wel ruym een oortgen Dit is van onse hennetgen mit sijn ruyge hoert; {waert.

' Dit rederijkers-rijm is een stuk uit eeu tafelspel vau de Hnarlemsehe Kamer: Trou moet hlijcken. liet plaatje is gevolgd naar eeue houtsnede van den ouden Christoffel van Siehein, berustende in de prentverzameling vau den heer W. H. J. van Kempen te Amsterdam.

lek wil weör nac Wessaenen; 'tis hier genoech of gepraei. Neemt dit iu deuchdeu , en wcest niet quael,

Des somer-daeghs gingen de hoeren in 't velt om eijeren te soecken met een lijn over 't riet heen , dat die wilde eenden en vogelen opvlogen, en sochten in een korten tijd een mant vol eijeren.

Zoo men nu meent, dat na al die goede verordeningen, 't bij de branden geregeld en ordelijk toeging, dan bedriegt men zich; nog in keizer Kareis tijd leverde een brand een tooneel van verwarring op gelijk twee eeuwen vroeger. Wij bezitten er een verslag van in een brief, geschreven door een Amsterdainschen geleerde aan een vriend te Middelburg, — een verslag, dat zeer merkwaardig is, omdat hel ons duidelijk voor oogen stelt, hoe het destijds toeging. Den duivel en de dieven zullen wij er ook ontmoeten; maar in plaats van de heksen en booze geesten verschijnen thans de Lutheranen en ketters. Dit laatste is geheel in den geest van de geloovigen dier dagen: zij wisten wel, dat Satan, om de vrome zielen te bedotten en te bederven, zijne dienaars van tijd tot tijd andere namen en gestalten geeft. Onze geleerde was een groot vijand van Luther en de ketters; maar van de Eoomschc geestelijken was hij toch ook geen groot vriend, want hij verweet hun gestadig, dat zij liever dronken dan studeerden, 's Mans naam in de geleerde wereld was Doctor Alardus', maar te Amsterdam heette hij eenvoudig Elle, en, omdat hij wat hardhoorend was, werd hij in de wandeling quot;Doove Ellequot; genoemd.

Elle woonde in quot;1538 vlak naast het St. Mariënklooster te Amsterdam. Dit klooster stond in de Nes; het strekte zich uit van quot;t Kalfsvelssteegje tot digtbij de Langebrug, terwijl 't Rokin den achtermuur bespeelde. Op 't uiteinde van den Grimburgwal (dat nu de Langebrugssteeg is) stonden vier huizen, die van achteren het klooster raakten , en denkelijk woonde Elle in een van deze. Hij had een kostbare bibliotheek en bezat ook vele handschriften.

Op den 2ii November van genoemd jaar had hij, na den middag, aan eenige studenten les gegeven, en juist over eenige plaatsen uit kerkvaders gehandeld betreflende het vagevuur, zonder te vermoeden, dat hij zoo spoedig een wezentlijk vuur op zijn dak zou krijgen. Om vijf uren ging hij, als hij dagelijks gewoon was, naar de Heilige Stede (thans de Nieuwezijds-

kiipcl), om de Vesper te hooren zingen; maar op eens werd dat gezang gestoord door een vervaarlijk geschreeuw. quot;Brand! brand!quot; klonk het inde Kill verstraat. Elle liep de kerk uit, eu keek de straat rond, maar zag geen vlam. quot;Waar? waar?quot; riep hij tegen 't schreeuwende volk.

quot;ïe Sint-Marye!quot; was 'tantwoord. quot;Het klooster staat in brand!quot;

Een kille schrik voer Elle door de leden. Hij ijlde, zoo snel de beenen van een geleerde, meer 't zitten dan 't draven gewoon, slechts kunnen, de Kalverstraat door naar de Langebrug, en — o ijselijke nood! de vlam sloeg uit het kloosterdak, vlak bij zijn huis, en zijne boekekamer verkeerde in 't grootste gevaar. Daar er ook hier, gelijk altijd, meer sclireen-wers dan blusschers waren, had de vlam vrij spel, en woedde zoo fel, dat het dak en de muren van 't klooster reeds begonnen in te storten. De nonnetjes hadden geen nood; zij waren spoedig in 't naaste klooster geborgen, en hadden zooveel van haar kostbaarheden meégenomen als zij dragen konden; de rest werd een prooi der dieven, want, zegt Elle, quot;'tging hier als altijd, er werd zeer veel gestolen.quot;

Eindelijk kwamen er blusschers, maar Elle geloofde, dat dit juist Lutheranen waren, en dat zij in de vlammen geen water maar olie wierpen, doch, uit duivelsche boosheid, al het water op zijne boeken goten. En , helaas! niemand hielp hem. 't Meest was hij om zijne handschriften bekommerd , waaronder er waren, die hem niet eens toebehoorden , maar door anderen geleend waren. Hij wendde zich tot de geestelijke heeren, priesters en monniken, en riep hun bijstand in, om zijn boekenschat te redden; maar, ja wel! die vrome vaders staken geen hand uit. quot;Ach!quot; zuchtte Elle, quot;ze houden meer van de bekers dan van de boekenquot;. Alleen zijn vriend Klaas Kan, die ondanks zijn toenaam, meer van de boeken dan van de kan hield, en pater van 't Ursulinenklooster was, hielp hem een handje; en toen er ook twee van zijn leerlingen bijkwamen, gelukte't hem nog 't grootste deel van zijn bibliotheek in behouden haven te brengen.

Ten laatste werd de brand gobluscht; denkelijk op de gewone manier, niet door water, maar door 't omverhalen van muren, en 't laten uitbranden van wat brandde. Dat de brand in 't klooster opzettelijk gesticht was, hield Elle voor zeker, eu dat dit booze geesten, in de gestalten van Lutheranen, gedaan hadden, was ontwijfelbaar. quot;Denk eensquot;, schreef Elle aan zijn Middelburgschen vriend, quot;twee dagen daarna vond men in de slaapzaal der nonnen, onder sommige bedsteden, andermaal zwavelstokken met buskruit bestrooid. Volgens het zeggen van een dienstmeid, waren die daar na den brand op nieuws neergelegd, en dat hadden zeker weer eenige

liutherinien of andere ketters gedaanquot;. — Ja wel, nooit brand zonder meidepraatjes; en wie eenmaal met den duivel op weg is, kun ver met hem komen. Zelfs dat de Lutlieranen en ketters zoo maar onder de bedsteden der nonnen kwamen, leverde voor Doctor Alardus, met 's duivels hulp, geen bezwaar op.

Wij evenwel, die sinjeur Satan rondom laten loopen, gelooven van al die dwaasheid niemendal, en vinden 's Doctors verklaring al te naïef. Het heiligdom van een vrouweklooster, tie slaapzaal, stond maar niet zoo open, dat elk er van de straat in kon sluipen. Neen, wij gelooven veeleer, ilat de meid den Doctor wat fopte, en zelf wel beter wist, maar 't niet zeggen mogt. 't Is best mogelijk, ja waarschijnlijk zelfs, dat de brandstichters onder de nonnetjes zeiven scholen. Immers waren er te dien tijde nog al veel geestelijke zusters, natuurlijk onder de jongere van jaren, wie de kloosterdwang erg verveelde, en die niets vuriger wenscbten dan hare vrijheid terug te krijgen. Daartoe kon .een brandje dienen, als 't haar gelukken mogt in de verwarring te ontsnappen en zich spoedig quot;in een werelds habytquot; te vermommen. J iier had Elle zeker in zijn boeken nooit iets van gelezen; maar de Mater wist er wel van: daarom had zij goed op de jonge zusjes doen passen en gezorgd, dat zij spoedig in een verzekerde plaats geborgen waren. Dit behoefde echter Doctor Alardus niet te weten; hij zou er maar ophef van gemaakt hebben, want hij was quot;seer gladt van tongquot;. Hij mogt zich met het sprookje van de zwavelstokken der Lutheranen vergenoegen, en dat rondvertellen en schrijven zooveel hij wilde.

Men viut door al het rijk een deel verkeerde wijven , Die niemant, wie liet sij, kan tot de rede drijven.

Do vierde zondag van den Vasten, dien men in de Roomsche Kerk Laetarc. noemt, is voor de kinderen te Antwerpen en elders in 15elgiö nagenoeg hetzelfde, wat liet leest van Sinterklaas is in Noord-Nederland, zoowel als te Brussel, Gent en in andere Belgische steden, namelijk: een dag, waarop men den kleinen geschenken biedt, hutzij van speelgoed en prent cbookjes, betzij van zoetekoek, suikergebak, lekkernijen van alle soort. Men noemt hem den dag van Sinle Graaf of Groef.

Gedurende ganscb de week, welke.dien dag voorafgaat, hoort men in de meeste buisgezinnen een liedje neuren, dat, even als liet gebruik, zeer oud schijnt te wezen, en tegenwoordig over 't algemeen — er zijn wei-eens varianten aan — luidt als volgt;

De kinderen beloven natuurlijk zeer wijs te zijn en vroeg naar bed te gaan. Ook vinden zij tegen het einde der week, op zekeren morgen, het een of ander stuk marsepein, suikergoed of speculatie, d. i. zoetekoek, in bun schoen of op hunne nachttafel. Het is een zoogenaamd proefbeetje, dat Mijnheer de Graaf hun toezendt, om aan te kondigen, dat bij over hen tevreden is en stellig hen op zijn doortocht, in den nacht van zaturdag tot zondag, niet zal vergeten.

Den zaturdagavond wordt onder den schoorsteen een korf met hooi en een stuk brood geplaatst. Want even als Sinterklaas, rijdt de Graaf van llnlfvasten door dc lucht en is hij niet kwaad wat eten voor zijn paard te vinden. Den zondagmorgen is dus het voeder verdwenen en door lekkernijen en speelgoed vervangen. Zijn de kinderen niet braaf geweest, dan heeft echter de Graaf, in stede van geschenken, eeue roede gebracht.

Van waar dit gebruik ? Men verklaart het op verschillende wijzen. Ziehier een paar van de meest herhaalde uitleggingen.

Tot in 1508 kende men te Antwerpen slechts ile verschillende suikers door het Oosten opgeleverd, en waarvan de kruisvaarders de eerste staaltjes medebrachten. Deze suikers, het saccharum spiccatum der geleerden, zijn geel. Haar smaak heeft veel van dien sommiger vruchten, als daar zijn vijgen, rozijnen, corinthen, enz. Zij worden thans minder geschat, wijl zij niet gemakkelijk kristal liseeren en de vergelijking niet kunnen doorstaan met de sehoone blanke en blonde suikers van West-Indië, welke de wetenschap saccharum officinarnm heeft gedoopt.

Vóór de ontdekking van Amerika, vermoedde men van die laatste suikers zelfs het bestaan niet. Zij bleven nog eenigen tijd na die ontdekking onbekend. In 15()S kwamen te Antwerpen de twee eerste schepen met Canaricsuiker, d. i. suiker van de Canarische eilanden, aan. Kr waren toen reeds vele snikerbakkerijen of -ziederijen in de Scheldestad. Niemand echter van do Antwerpsche suikerzieders wilde van de lading dier schepen iets koopen. Daar zij nooit anders dan iijne, gele Oostersche suikers verwerkt, zelfs gezien hadden, waagde het geen hunner eene proef met de blanke, zwaargekorrelde West-Indische te nemen, die zij, in hunne onwetendheid, voor slechter en bijna onbewerkbaar hielden. Een enkele durfde op den duur tegen den slenter ingaan, maar lang na de aankomst der schepen, en toen de schippers begonnen te wanhopen hunne lading kwijt te raken. Die stoutmoedige suikerzieder heette De Graaf of Do dreef. Voor een spotprijs kreeg hij beide ladingen. Om het vooroordeel te bekampen , liet hij van de gekochte suiker allerlei gebak en lekkernij vervaardigen, en deelde die kosteloos aan vrienden en begunstigers rond. Het bracht hein veel voordeel aan. De lieden , welke het meest tegen de invoering der nieuwe suiker geijverd hadden, waren thans de eersten om ze aan te prijzen en in het vervolg te gebruiken. Daar de ronddeeling met Halfvasten was geschied, en De Graaf ze later op hetzelfde tijdstip herhaalde, werd het allengs de gewoonte op den zondag van Laetare marsepein, drooge vruchten en andere lekkernijen aan de kinderen, ook wel aan groote menschen, te schenken.

De tweede uitlegging verhaalt de zaak aldus. Het eerste schip met vreemde vruchten, als: citroenen, oranjeappels, vijgen, rozijnen, amandelen, enz., dat te Antwerpen aankwam, koude geeue koopers voor zijne lading vinden. Men had het gerucht verspreid, dat die vruchten ongezond, ja vergiftigend waren. De toenmalige Schoutet van Antwerpen, Markgraaf van het Land van Ui jen , was een verlicht man, een groot vriend van handel en nijverheid. Om zijne medeburgers van de dwaasheid der

verspreidt! gcrucliten te overtuigen, beval hij de lading voor zijne rekening aan liet volk uit te dealen. Dit gescliiedde; men at vun de vrucliten, niemand werd ziek, noch stierf er van, en de handel in vreemde vruchten was gered.

Die uitdeeling greep met Halfvasten plaats. Sinds reed alle jaren een dienaar van den Schoutet, als markgraaf gekleed, de stad rond, en deelde den kinderen vruchten en lekkernijen uit. Hij was soms van een makker vergezeld, als edelvrouw gekleed. Men noemde hem Mijnheer dan (Jraaf en zijn gezel Mevrouw do Gr minne. Dit gebruik heeft tot in de eerste helft dezer eeuw voortgeduurd, met dit verschil nogtans, dat het geene Schoutetdienaars meer waren , die den Graaf en de Gravin verbeeldden , en dat dezen ook de lekkernijen niet meer kosteloos uitdeelden. De laatste Graaf was een Antwerpsch burger, genaamd Roose. Omtrent Halfvasten bezocht hij achtervolgens de verschillende wijken der stad, vergezeld van dc Gravin en van een paar knechten in livrei, die groote manden met speculatie cn marsepein droegen. Nadeinaal zijne milddadigheid zieh bepaalde tot het laten grielen (d. i. grabbelen) van eenige handvollen pepernoten, en hij zijne overige lekkernijen vrij duur verkocht, deed hij zeer goede zaken. Na hem heeft de Graaf te Antwerpen niet meer gereden; doch bij vele banketbakkers kan men, in de week vóór Laelare, nog altoos zijne levensgroote beeltenis en die zijner gemalinne zien.

Sommige schrijvers hebben beweerd, dat het feest van 8inte Groof gevierd wordt ter gedachtenis van de intrede te Antwerpen van graaf Lo-dewijk van Maele en zijne gemalin Margareta, op den 12^u Maart 1358. Volgens hen zoude die graaf alstoen geschenken gedaan hebben aan dc kinderen , die hem waren te gemoet gegaan. Anderen zeggen, dat het feest werd ingevoerd om het aandenken te bewaren der intrede van hertog Kilips den Stoute en zijne gemalin Margareta, dochter van Lodewijk van Maele, op den 23quot; Maart 1383. Weêr anderen zien in den Graaf van Halfvasten een overblijfsel van den oud-Germaanschen dondergod Thor. Do omstandigheid, dat de Graaf rijdt op een dag, dien onze heidensche voorvaderen Zomerdag noemden, en waarop zekere plechtigheden, die met het eindigen van den winter en den aanvang van den zomer in verband stonden, gevierd werden, doet hen gelooven, dat liet hier eene aloude Germaansche overlevering geldt.

Te Brussel, waar in vroegeren tijd de Graaf van Halfvasten of Ic Co mie de Mi- Careme mede eene rol speelde, kent .men hem thans niet meer; maar op verschillende plaatsen van Brabant en Vlaanderen weet men nog van hem te spreken. Te Mechelen, te Turnhont en in andere steden

wordt het liedje van Sinte Groef gezongen. Te Diest gaan de kinderen bij grootvader en grootmoeder, bij peter en meter, des zaturdags hunnen korf zetten, net als te Antwerpen. To Hazebroek, een Vlaamsch steedje van liet Eransehe Département du Nord, rijdt, op don zondag van Halfvasten, een prachtig Tutgedosehte Notengraaf of G-raaf van het Notonland de stad rond met een grooton zak noten aan zijne zijde, welke hij te grabbelen gooit. J)o lieden van het volk meenen, dat die noten goed zijn voor de tandpijn.

Te Yperon was do Graal' zoo goedaardig niet als die van Antwerpen. Op een ezel gezeten, in hot wit gekleed en het aangezicht mot meel bepoederd , rood hij langs de straten, met eene roede in de hand. Zoodra de kinderen hem van verre zagen aankomen, vluchtten zij naar huis, uit vreeze van door hom gekastijd te worden.

Het zijn inzonderheid de Iloogduitscho oudheidkundigen, die in den Graaf van Halfvasten eene oud-Germaanscho personagie zien. quot;Als wij de verschillende vormen nagaan,quot; zegt een hunner, quot;waaronder de Graaf in Vlaanderland verschijnt, dan vinden wij eone groote gelijkenis met do feestelijkheden, welke op den zondag van Laetare in andere Germaansche landen plaats grijpen. Gelijk men aldaar nu eens de verdrijving van den winter, dan weer de aankomst van de lento viert, zoo zien wij in België onder het witte gelaat en de witte kleederen van den Graaf van Yperon, den winter, die weggaat, en dien men vreest, en in de vroolijko verschijning van den Graaf van Antwerpen, hot zinnebeeld van den zomer, die aankomt, en naar welken men verlangt, om do zegeningen, welke hij medebrengt. Wij vinden zelfs den naam van den Graaf weder in den Mai-graf van Holstein, en in don Blumengraf anderer Duitsche streken.quot;

Te Antwerpen heeft het ('eest weieons iets van den St. Valentijnsdag der Engelschen. Jonge meisjes krijgen oen Graaf van speculatie van haren minnaar, ook wel een Graaf van roggebrood of pleister van een afgewezen vrijer. Te Contich en in andere dorpen rond Antwerpen heeft oen jonkman, die om een meisje vrijdt, het recht haar op dingsdag van Vastenavond te bezoeken, wat men noemt; zijn lief in hel zout leggen. Met Graaf of Halfvasten bezoekt hij haar weder, en dan heet het: ziju lief in het zout omleggen. Zijn derde bezoek is vastgesteld op Paaschdag, en dan zegt men, dat hij zijn lief uit hel zout haalt, d. i. alles met haar bespreekt voor het aanstaande huwelijk.

Wij gaan t.lians onze gevelsteenen en uitliangteekens te Haarlem verder rondzien , en vinden al dadelijk even voorbij de Barndesteeg, voor een pakhuis het Zechert afgebeeld: dit perceel had niet altijd dezelfde bestemming als tlmns, maar was in den bloeitijd der Haarleinsche bieren eene brouwerij, zooals men er op alle grachten, maar voornamelijk langs het Sparen een groot aantal vond. quot; De Brouwerije van 't Seehartquot; behoorde in 1650 en nog eenige jaren later aan Rogier Bon, die in 1(552 houtvester en baljuw van Brederode was.

Op dit gedeelte van het Sparen zou men, in een betrekkei ij ken zin, met Vondel kunnen zeggen:

En dit niet geheel zonder grond, want de gevelsteenen hier voeren ons in oir/e gedachten verre weg, naar bloeiende velden en lachende beemden. Voor het tegenwoordige liefdegesticht toch, zien wi j in den gevel een klaverblad afgebeeld met: Anno 169(5. Voor een poortje (n⁰ 147): Twee gekroonde Klaverbladen, en boven eene deur van nⁿ 151: Brie Klaverbladen. Die laatste poort heeft haar eigen geschiedenis; zij was jaren lang de toegang tot de brouwerij de drie Klaveren ¹, welke, tusschen muren ingesloten , alleen door deze poort kon bereikt worden en waar pater Bou-danus, van de orde der Dominikanen, nadat hij den 8ⁿ . December 1621 was geadmitteerd, sedert dien tijd eene huiskerk hield. '^l Later, toen de exercitie van den H. Kath. godsdienst oogluikend werd toegelaten en de brouwerij was opgeheven, kon het gebouw meer naar behooren tot kerk ingericht worden en kwam de gemeente tot in 1790 binnen deze muren bijeen. In dat jaar werd, ter vervanging van de oude, eene geheele nieuwe kerk gesticht, met het front in de Achterstraat, welke op hare beurt in 1845 weder werd vergroot cn bijna geheel vernieuwd, en thans nog,hoe-

wel zij officieel den nnam voert van St. Dominicus, nan wicn zij is toegewijd , bij liet volk liet beste bekend is als; De drie Klaveren.

Aan de westzijde, van het Sparen, in den gevel van het huis W. II N» 87, vindt men eene afbeelding van drie brooden met de verklaring: He drie ovde roggenbrooden. De snge gaat, dat dit hnis, tijdens het Spaansche beleg, voor zoo luttel teerkost is verkocht geworden.

Niet ver van daar, voor een aardigen gevel, staat een blazoen, tlink uitgevoerd, met het volgende vers;

Het wapen van Gelderland is hier echter niet te zien, maar wel twee staande leeuwen , die een jongen boom vasthouden , en waarnaar het luiis vroeger quot;de brouwerij van de Klimmende Leeuwenquot; werd genoemd.

Naast, het Wapen van Gelderland ziet men voor een oud-Hollandsch huis, dat nog vrij wel zijn oorspronkelijk karakter behouden heeft, de afbeelding der Vier Heemskinderen, op een paard gezeten, met de verklaring daaronder: In de. Vier. Ileems.kinder en. Anno 1609.

In dit huis had in 1014 die gemeente der Doopsgezinden, welke onder den naam van quot;huyskoopersquot; bekend was, iiare vergaderplaats Later, naar het schijnt omstreeks 1077, is het in bezit gekomen der R. Katholieken, die er tot in December 1851 eene kerk hebben gehad. Of de voorstelling voor den gevel terugwijst naar den bekenden roman der middeleeuwen % of wel, dat men hier te denken heeft aan een sprekend blazoen, durf ik niet beslissen. Voor het laatste zou misschien eenige grond zijn , daar het geslacht Vier Heemskinderen (dat de herinnering aan die volkssage in zijn wapen levendig hield) te Haarlem niet vreemd is: de moeder toch van Mr. Jan van Dijk, (geb. 10 Mei 1676) Vroedschap, Schepen en eindelijk Burgemeester van Haarlem in 1730 en later, heette Aeltje Vier Heemskinderen.

¹ Dr. K. SvBHANm. Ken onuitgegeven hrief van hef Jaar 1710 over de Doopsgezinde gemeente fa Haarlem, bl. 7.

³ He Ou,Ie Tijd. 1869, bl. (14. Or. J. C. Matthes, De Tier IleemsHnderen, 1872. Ib73.

Op het Sleeperslioot'd is de Hertog van brandenburg vereeuwigd onder een zeer aardig beeld van een ridder, staande bij een tafel, waarop zijn helm ligt, leest men:

Rene afbeelding van dezen gevelsteen komt voor op een fabriekmerk, in hout gesneden door Izaak van der Vinna (overleden 15 April 1740), met dit adres; Johannes Hasius tol Haerlem in de Dam.-Slrael bij de Waegh, daer de Hertog Van Brandenburgk in de gevel staet, maekt en verkoopt veelderhande garen en sijde kousen etc.

Wellicht heeft de stichter van dit huis, juist den Hertog van Brandenburg tot onderwerp van zijn uithangteeken gekozen, omdat hij zich nog het bezoek herinnerde, door een der leden van het vorstelijk geslacht van Brandenburg aan do stad in 1(508 gebracht, en waarop de volgende brief, in het stedelijk archief berustende, betrekking heeft.

Korsamc wijsc endc discrete Ucve bcsuudere, Alsoo de Hooggeboren Furst lieer Joachim lOrnst Marggravc tot Braudenburgli, II(;riog in Pomcren enz. onse sccr beminde Cousin, hem geduerende de bclegeringe dor stadt Grave, en Ie tot noch toe alhier bij ons gehouden hebbende, altha ns gcrcsol veert is, hem wederomme naer buys te begeven, ende zijnen wech, soo hij ons verclaert heelt, deur dor stede van llaerleiu te nemen, omme desclve te besigtigen, Zoo hebben wij Uluyden hiermede vrnndtlijck willen versoecken, Aengesien S. L. zoo oock de tegenwoordige Churfurst van iJrandenburgh S. L. broeder, dese landen ende de gemeene sake met sondere afTectie tocgedaen zijn, ordre te willen stellen, datS. L. binnen Ulnyder stede gecomen wesende, zoo in 't logeren als anderssins, behoorlijckc eer ende courtoisie verthoont mach worden, ende sul ons zeer aengenacm welgevallen daeraen geschieden, Eu de hiermede

Den Eersamen, wijscn endc disereten onsen lieven bcsunderen IJorgemeesters endc Regeerders der Stadt Haerlem.

Murgemeesteren en Regeerders lieten zich niet onbetuigd, en maakten quot;belle chierequot; voor hun doorluchtigen gast; ten blijke daarvan vinden wij in de rekening der stad van 1002 opgeteekend:

quot; Dun Tresoricr wordt iilliier geleden dc somme van hondert acid, cn Inegeuticli ponden linen schellingen zes penningen, die hij van wegen dcse stadt heeft belaelt voor de oosten van do maeltijden, gehouden in t hoir van Zijne 1'lxo., den naestlesten ende lesten Octobris opt defroije-mout van den Hooch geboren Fnrst llcer Joachim Ernst, Marckgrave tot Brandenburch, llertoch in Pomeren etc.'¹

liet huis-zcir heeft zijn naam gegeven aan do poort, welke daarnaast slaat on nu tot Teylers Stichting behoort; zij was vroeger een doorgang naar de Ikkcnessorgracht en kwam uit naast de brouwerij de Passer, waarom zij de .Brandenburger- of Passerspoort werd genoemd.

üc woning naast den Herlog van Brandenhurg (nquot; 857) staat in de oude opdrachtbrieven vermeld als; quot;hot huis van ouds genaamd Emausquot;, naar Pieter üijsbortsz. Emaus, wien het van 1628 tot 1653 toebehoorde. Hot werd in den staat, zooals wij het thans kennen, in de laatste jaren der 17c eeuw verbouwd voor Krangois Palm, dio getrouwd was met Jacoba jjammens, dochter van Adriaan Lammens, burgemeester van Axel on dio zijn eigen wapen mot dat zijner vrouw boven op don gevel plaatste, waar zij zich nu nog vertoonen. Hij voerde een groenen palmboom op een zilveren veld; het blazoen zijner vrouw was een gouden schild met drie lamineren, doorsneden van eenen balk met drie rozen bezet.

Palm behoorde tot oen deftig I laarlomsch geslacht: zijn vader Franyois Palm was leenman van Kennemerland van 11173 tot 1078, regent van het Anne-kinderhuis van 10(12 tot 1672, van het Heiligegeesthuis van 167^3 lot 1681 en van hot Aalmoeseniers- Arm-en kerkhuis van 1055 tot 1061; hij is onder anderen afgebeeld op hot regentenstuk van laatstgenoemd gesticht, dat in 1659 door J. van Loo geschilderd werd en zich thans in het Stedelijk Museum bevindt. Hij stierf in 1082 en werd den 1(1quot; Juni van dat jaar in de Groote Kerk te Haarlem begraven.

Van sprekende uithangteekons is nog een voorbeeld aan te wijzen voor een Imis in de Damstraat, thans do woning van een broodbakker. Don 5^E April 163!) verkocht ijodewijntgen Pieters, weduwe van Jan Willemsz. Diependael, aan Ysaack de Wijn, bakker, een huis in de Damstraat quot;daer de nieuwe rosijucorir uythangt.quot; liet schijnt dat die bakker De Wijn geen vrede kun hebben met een blazoen, dat niet méér van hem zeiven sprak,

Navorscher, XVI II ]).. blz. 378. Jacoba was gcb. 8 Dcc. 1680 cn ovcrl. 8 April 1705.

althans lii j deed quot;den nieuwen rosijncorü'quot; plaats maken voor een gevelsteen, waarop de druivenoogst uitvoerig afgebeeld staat en waarin een wywpers de hoofdfiguur is. De verklaring er onder: In de Wynpaers Arno l(i45. laat geen twijfel over.

De stedelijke regeering hield onder andereu in 1 hare verkoopin-geu ten huize van quot;lleudriek Willemsz. den Abt, waerdt iu 't Sciiildt van Vranckrijek in 't Witte hup in de Damstraat.quot; ¹ liet huis is tegenwoordig geteekend n⁰ 806, en hoeft zijn antiek voorkomen vrij goed bewaard, doch het schild van Frankrijk is, jammer genoeg, uit den gevel verdwenen.

In den omtrek der Oude Groenmarkt hoeft zonder twijfel een huikenmaker gewoond, daar men voor oen huis op ileu hoek der Lange Veerstraat D. huyke.n. Anno Ki.'id. ziet afgebeeld, en wat verder iu die straat-zelve drie huiken, insgelijks met kappen. Wellicht behoorden die huizen aan quot;Pieter Jacobsse, huyckemaeckerquot;, wien in 1642 ook liet huisje in de Lange Veerstraat toekwam, waar op een steen in den gevel staat te lezen:

Deze verzekering is nu zonder zin, omdat de afbeelding, waarop zij doelt, weggenomen is. Wat dit geweest zij, is moeilijk te raden en dus het beste geeno gissingen te maken.

Een sprekend blazoen vindt men op eene plaats, waar men dat weinig zou zoeken, voor 't holje namelijk van Katharina Jansen Amen, weduwe vau Jakob van Schorel, meer bekend als: Ba groene Tuin. Tot de weldoeners van dit gesticht, omstreeks 161(! gebouwd, behoorde eeue aanzienlijke vrouwe Josina van Groeueveu , wier naam beter luidde om met de fundatie te blijven leven dan die der eigenlijke stichtster. Van beteekent moeras, weide, tuin, en nu wijst de afbeelding boven de deur niet op een liefelijken hof, maar leest men daar eenvoudig eene zinspeling op den naam der eerzame Josina: In den. (Irocnen. Tuin.

()p den steen, die een hof voorstelt, ziet men in de gracht op den voorgrond een grooten zwaan als hoofdfiguur, welke, zonder eenigen twijfel, doelt op de zwaandrift in do l/iede en het Spareu (het heerlijke recht van

zwanen) door Josiua van Groeneven bezeten en door haar den 2quot; Juni 1608 aan de stad Haarlem opgedragen. ¹

Josina van Groeneven was begijn op den Grooten Hof' en bleef daar wonen ook na de secularisatie der geestelijke goederen; zij was quot;een inaeglit van seer stichtigli leevenquot;, en stierf den 21quot; April 1617. Haar vader Adriaan van Groeneven (getrouwd met Justina Ramp), schepen van Haarlem, werd tijdens het beleg verdacht van Spaanscbe gevoelens, door do verdedigers der stad gevangen genomen en op 27ⁿ Mei 1573, tegelijk met Quirinus Talesius en Lambert Jacobszoon van Roosvelt, quot;met de beenen omhoogh opgehangen ende wreedaerdiglyck vermoordquot; ².

Hoe eigennamen, zooals bij het hofje De groene Tuin, somtijds met eene zakelijke beteekenis verward worden, blijkt uit den naam van het hofje De dubbelde Muls, die menigeen aan een dik gevoerd hoofddeksel zou doen denken, 't Ts echter niets anders dan de naam der stichtster, Katharina van der Heydcn, weduwe van Martinus Dubbelde Muts, wier erfgenamen in 1756, als gift onder de levenden, aan het lloomsche-wees-en armhuis schonken: een huis op de Kraaijenhorstergracht en drie daarachter gelegen huisjes in de Slagerspoort, om als een hofje te worden bewoond.

Een zeer fraaie gevelsteen staat nog voor een vervallen huis in de Warmoesstraat (vroeger de Vleesohhouwersstraat en do Kerkstraat). Het is eene voorstelling van Lucas XV, vs. 15, 16, waar de verloren zoon de /.wijnen hoedt, liet onderschrift:

is hier minder toepasselijk, maar men weet, hoe gaarne onze voorvaderen die spreuk overal in herinnering brachten.

In den Anegang voor N⁰ 24 treft men een steen aan , zich beschrijvende als In de. Westfaelse. ham. 1611, met eene afbeelding van dat zwijnegebraad; in de Erankestraat eene karakteristieke voorstelling der Garenpakkerij voor een huis No 754, waar dat bedrijf nog steeds wordt uitgeoefend.

' Mr. A. J. Knsghëdk, Inventaris van het Archief der Stad Haarlem, II D, u⁰. 637. • Zie ook Dr. Ekama, Beleg van Jlaarlem, bl. 1Ü3 cn 200.

althans hij deed quot;den nieuwen rosijncorlf' plaats maken voor oen gevelsteen, waarop de druivenoogst uitvoerig afgebeeld staat en waarin een wyrcpers de hoofdfiguur is. De verklaring er onder: In do Wijnpaers Anno 1645. laat geen twijfel over.

De stedelijke regeering liield onder anderen in 1633 hare verkoopin-gen ten huize van quot;lleudrick Willems/. den Abt, waerdt in't Schildt van Vranckrijck in 't Witte huys in de Damstraat.¹' ' liet huis is tegenwoordig geteekend n⁰ 866, en heeft zijn antiek voorkomen vrij goed bewaard, doeh het schild van Frankrijk is, jammer genoeg, uit den gevel verdwenen.

In den omtrek der Oude Groenmarkt heeft zonder twijfel een huiken-inaker gewoond, daar men voor een huis op den hoek der Lange Veerstraat [). 3. huyhen. Anno 1636. ziet afgebeeld, en wat verder in die straat-zelve drie huiken, insgelijks met kappen. Wellicht behoorden die huizen aan quot;Pieter Jacobsse, huvckemaeekerquot;, wien in 1642 ook liet huisje in de Lange Veerstraat toekwam, waar op een steen in den gevel staat te lezen:

Deze verzekering is nu zonder zin, omdat de afbeelding, waarop zij doelt, weggenomen is. Wat dit geweest /.ij, is moeilijk te raden en dus liet beste geene gissingen te maken.

Een sprekend blazoen vindt men op eene plaats, waar men dat weinig zou zoeken, voor 't hofje namelijk van Katharina Jansen Amen, weduwe van Jakob van Schorel, meer bekend als; De groene Tuin. Tot de weldoeners van dit gesticht, omstreeks 1616 gebouwd, behoorde eene aanzienlijke vrouwe Josina van Groeneven, wier naam boter luidde om met de fundatie to blijven leven dau die der eigenlijke stichtster. Fen beteekent moeras, weide, tuin, en nu wijst de afbeelding boven de deur niet op een licfe-lijken hof, maar leest men daar eenvoudig eene zinspeling op den naam der eerzame Josina: In den. Groenen. Tuin.

Op den steen, die een hof voorstelt, ziet men in de gracht op den voorgrond een grooten zwaan als hoofdfiguur, welke, zonder eenigen twijfel, doelt op de zwaandrift in de Liede en liet Sparen (het heerlijke recht van

zwanen) door Josina van Groeneven bezeten en door liaur den 2quot; Juni 1008 aan de stad Haarlem opgedragen. '

Josina van Groeneven was begijn op den Grooten Hof en bleef' daar wonen ook na de seeularisatie der geestelijke goederen; zij was quot;een maeglit van seer stichtigh leeven'¹, en stierf den 21quot; April 1017. Haar vader Adriaan van Groeneven (getrouwd met Justina Ramp), schepen van Haarlem, werd tijdens liet beleg verdacht van Spaansehe gevoelens, door de verdedigers der stad gevangen genomen en op 27quot; Mei 1573, tegelijk met Quirinus ïalesius en Lambert Jacobszoon van Roosveit, quot;met de bcenen omhoogh opgehangen ende wreedaerdiglyck vermoordquot; ².

J loe eigennamen, zooals bij liet hofje Be groene Tuin, somtijds met eene zakelijke beteekenis verward worden, blijkt uit den naam van het hofje De dubbelde Muis, die menigeen aan een dik gevoerd hoofddeksel zou doen denken, 't Is echter niets anders dan de naam der stichtster, Katharina van dor Heyden, weduwe van Martinus Dubbelde Muts, wier erfgenamen in 17.jCi, als gift onder de levenden, aan liet lloomsclie-wces-en armhuis schonken: een huis op de Kraaijenhorstergracht en drie daarachter gelegen huisjes in de Slagerspoort, om als een iiofje te worden bewoond.

Een zeer fraaie gevelsteen staat nog voor een vervallen huis in do War-moesstraat (vroeger do Vleeschhouwersstraat en dc Kerkstraat). Het is ewu: voorstelling van Lucas XV, vs. 15, 16, waar de verloren zoon dc /.wijnen hoedt. Het onderselirift:

is hier minder toepasselijk, maar men weet, iioe gaarne onze voorvaderen die spreuk overal in herinnering brachten.

In den Anegang voor Nquot; 24 treft men een steen aan , zich beschrijvende als In de. Westfaelse. ham. 1611, met eene afbeelding van dat zwijuegebraad; in do Erankestraat eene karakteristieke voorstelling der Garenpakker ij voor een huis Nu 754, waar dat bedrijf nog steeds wordt uitgeoefend.

' Mk. A, J. Enschedé, Inventaris can het Archief der Stad Haarlem, 110, u⁰. 637. ■ Zie ook Dr. Ekama, Beleg van Haarlem, bl. 123 eu 200.

iil'beolding van du Polikaan met liaru jongen, het blazoen van do alondo llliotorvkkmucr; Trou moet hl ij eken, wier devies niet liet jaarcijfer quot;Anno Ifiü'Jquot; hier in den gevel staat. Dit luiis behoorde aim- en was de vereeni-gingsplaats van de oude Pelikanisten, van wie men voor liet eerst in 1503 gewag vindt gemaakt en die zich een fraai gedonkteeken hebben gesticht in het: quot;(Jonst»tlioonende Juweel by de lollycke stadt llaerlem ten versoecke van 'iron moei blij eken in 't licht gebracht in 12 spelen van sitinc, soo veel intmlcn, refereynen emle liedekens, in redenryck ghestelt naer de caerte van 't Speel-koreneken. Tot Zwol, by Zaeharias lleyns 1607.quot;

Wat verder in diezelfde straat N⁰ 838 wijst een vossekop in de deur het vermaarde Vossenhuls aan, dat de vruchtbare schilder Laurens Van der Vinne ¹ eenigen tijd bewoonde. Deze kunstvaardige man hanteerde niet alleen het penseel en de etsnaald, maar was ook garenl in treeder, blijkens een door hein geëtst prentje, dat het volgende opschrift draagt: Dezefjne kaloene Untteu worden gemaakt hij Laurens Kan der Vinne lol Haarlem in 'l Vossenhuis. ²

Zijn broeder l/aak Van der Vinne sneed een prentje in hout, voor een fabriekmerk, waarop twee vossen zijn afgebeeld; op den achtergrond /.iet men duinen met sparreboomen, en het onderschrift luidt: The foxa's Jmusc.

Het is met de fabriekmerken der llaarlemsche weverijen zonderling gegaan. Bij Dr. A. Van der Willigen ziet men in de prentkunst van Izaak Van der Vinne al de door hem gesneden etiketten (en dat bij honderden) met. de namen der fabrikanten voor wie, en den tijd wanneer ze geleverd zijn. In het offlciëele Boek der merken van liet garenreeders-gild, in bezit van Dr. O. Ekama, vindt men de meeste etiketten terug, maar velen afgesleten en zeker allen onder de hoofden van andere fabrikanten dan voor wie ze oorspronkelijk waren vervaardigd.

Het St. Elisabeths of Groote Gasthuis, dat sedert 1580 do plaats beslaat, waar vroeger het. Minderbroeders-convent stond, vertoont, aan den achter-ingang, in zijn gevel, het wapen van het gesticht: drie gouden kroonen op een veld van lazuur (vroeger boven elkander, nu 2 eu 1). Boven de hoofdpoort. aan het Groot Heiligland, welke in de tweede helft der vorige eeuw is vernieuwd, ziet men, behalve de wapens der stad Haarlem en van het

gesticht, een uitvoerige voorstelling van liet inbrengen der zieken, met het omschrift; *

Tn dezelfde buurt, liet Groot Heiligland, vertoont het huis nquot;312 den kop van den Zonnegod met het onderschrift:

En die naam is niet ijdel geweest, want de steeg, welke langs dit perceel loopt, wordt, zonder twijfel naar deze afbeelding, de Zonnesteeg genoemd. Aan de overzijde, voor n⁰ ;3;31, vindt menden kliinmenden leeuw van Holland, in een krans van Wijngaard-ranken (?) afgebeeld , waaromtrent niets bijzonders gemeld kan worden, terwijl men eindelijk up het Klein Heiligland voor n⁰ •U•'}, een zeer aardigen gekleurdeu g(!vclsteen uit liet laatst der 17° eeuw ziet, verbeeldende, een wolf mei een schaap op den rug, on daaronder: J). jonge. Wolf.

Een der meest bekende gevelsteenen te Haarlem is zonder twijfel wel die voor het huis op het Plein, dat door den bekenden beeldhouwer Ger-rit van Heerstal bewoond werd Het is eene allegorische voorstelling der fraaie kunsten, inzonderheid der beeldhouwkunst en werd door Van I leer-stal omstreeks liet jaar 1735 gemaakt en daar geplaatst. Volgens de overlevering vormde hij in den harden winter van 1740 in zijn tuin beelden van sneeuw, begoot die met water en liet ze bevriezen, waarna het scheen of ze van manner gehouwen waren. Van één dier beelden, een Centaur, verhaalde men, dat het een uit de lucht gevallen monster, half mensch , half paard, was, 't geen niet weinig nieuwsgierigen deed toestroomen.

Sedert 1858 is een steen verdwenen «welke de herinnering aan den veelbesproken Tulpenhandel van het jaar 1637 levendig hield. Over het gewezen Onde-maiinenhuis, stond het zoogenaamde Tulpenhuis (vóór ongeveer 15 jaren verbouwd, nu n⁰ 575), dat voor een tulpenbol verkocht werd quot;in 't wonderlycke jaer van I (!.'i7, doen d'eene geek d'ander uyt-

i Den 1 Sn 1725 zijn tc llanrlo.in voor Schepenen getrouwd fierrit Van ITeerstal, jongmnn van Rotterdam, en Jolianua Znyderberg, jongedochter van Ifaarleiu.

broeide, do luy vijek sonder goot en wijs sonder verstant waeren.quot; — In den gevel las men :

Sedert dit jaar zou., volgens de overlevering, de buurt buiten de Groote Houtpoort, waarde meeste eerzame Haarlemmers hunne bloembollen kweekten , ter herinnering aan de geleden verliezen , het Geldelooze Pad genoemd zijn.

Niet altijd was de zin of de bedoeling van het onderschrift, waarmede een uithangbord prijkte, dadelijk te vatten, maar gaf den beschouwer gelegenheid om zijn verstand te scherpen. Zoo las men bij een tabaksver-kooper in de Groote Houtstraat;

Men iiijst liet zeil en fok in top, En bruiselit voor wind en tij: De nieuwe vlaggen zet men op.

Men hoort du sclidlc zeetrompet, En Ysbrant bluest zijn best, En lokt, als hij zijn toouen zet,

De visschen uit hun nest. De zwarte bruinvisch rolt vooruit, J)c zeehont volgt dien trant, En ki jkt uit zee op dat geklit:

In de Meijerij van 's Ilertogenboseh had het volk weleer een zonderlinge manier, om mannen te straflen, die hunne vrouw niet goed behandelden. En 't waren de vrouwen alleen niet, die daarover wraak oefenden, neen, 't heele dorp kwam op de been: mannen zoowel als vrouwen, en jongens en meiden niet het minst. Men haalde zoo'n quot;wijvenbeulquot; zijn deur uit, spande hem voor een ploeg, en dreef hem met slagen voort, en liet hem een gedeelte van den dorpsweg of van zijnen hof omploegen, waarbij een blazer op den hoorn vooruitging, en de heele bende, razende en tierende, er om en achter liep.

't Schijnt, dat de schouten dit volksgerigt zijn vrijen loop gelaten hebben, totdat er in 17fi5 een ongeluk uit voortkwam.

Zekere Jan van Es te Osch was iu een kwaad gerucht gekomen, als quot;in een slechte harmonie met zijn wijf levendequot;, en 't volk liep voor zijn deur te hoop, om hem voor den ploeg te spannen. Daar wilde Jan van Es niet aan. Hij sloot zijn deur, liep naar den zolder en schoot met een pistool onder den hoop, waardoor een meid gekwetst werd.

Dit gaf den Hoogschout aanleiding een voorstel te doen aan de Staten-generaal, tot het uitvaardigen van een plakkaat om dat ploegen te verbieden. Maar de Staten herinnerden hein en den Kwartierschouten, dat zi j, ook zonder zulk een plakkaat, verpligt waren, niet alleen tegen deze, maar tegen alle zameurottingen en handdadigheden te waken.

De kans was voor Haarlem gekeerd. Ilnd het vroeger hot Meer open cn allen toevoer, terwijl het Spaansehe leger van kommer en ellende verging, — thans was Haarlem eng ingesloten en leed gebrek.

't Was Bossu gelukt, door een opening in den dijk bij 't Huis ter Dart, een Amsterdamsehe vloot op 't IlaarleiTimermeer te brengen en do Prinsen vloot onder Batenburg en Brand ¹ te verdrijven , cn Don Fred er ik liet nog een aantal schansen opwerpen, om alle toegangen af te snijden en Haarlem door den honger te dwingen tot de overgaaf.

Toen de zomermaand aanbrak was 't reeds onmogelijk geworden do benaauwde stad krijgs- en levensbehoeften toe te voeren, en zij was aan den hongersnood ten prooi.

Toen ging er een noodkreet op door heel Holland. In Dordrecht en Delft, in Leiden en Gouda, in Rotterdam en den liriel riepen de burgers: quot;dat liet een weederwaardighe en erbarmelijke zaak was, niet ander tot verlossing van de vroome Haarlemmers t'onderstaan: daar 't nochtans aan geen inwilghen cn opbrengen van schatting, te dien einde, geman-gelt had.quot; ² Oranje werd beschuldigd Ie; weinig gedaan te hebben tot ontzet der stad; Batenburg werd beschnldigd van lafhartigheid in den laat-sten scheepsstrijd op het Meer. quot;Haarlem verloren, alles verloren!quot; was de algeineene kreet: er moest nu een krachtige poging gedaan worden en daartoe ieder bijspringen.

De Prins ligt,te uit alle steden en plaatsen zooveel krijgsvolk als daar eenigszins gemist kon worden; de Staten van Holland lieten paarden

Willem van lironkliorst, lieer van Batenburg, was generaal van 't krijgsvolk, en Mariims

Brand, een der walergenzen, die den Uriel veroverd hadden, was admiraal van de vloot,. Be

koopeu, zooveel zij krijgen konden, vooral in liet Westland; en cv klonk een roepstem in alle steden, om de wapens op te vatten ter bevrijding van Haarlem.

Wilt gij die roepstem hooren? — Met meer klaarheid en waarheid dan de beste historieschrijver (die toch altijd zijne voorstelling kneedt en kleurt naar eigen inzigt) schildert zij u den bedroefden toestand en den nood des vaderlands. Zij is de sprekende getuige van den tijd; zij verplaatst ons in de werkelijkheid van 't oogenblik.

Ziehier eene der publicatiën, die in 't begin van Junij in de Ilolland-sche steden werden afgekondigd, 't Is die van Gouda. Ondanks den saaijen stadhuisstijl, waarin zij gehuld is, klinkt zij treffend en roerend.

quot;Alsoo die Stede van llaerlem seer geweldig van den Hertoge van Alva ofte sijnen soon, ouser aller gemeyner vyandt, met een groote hevreragt van ruyterij ende knechten, bijkants een geheel halfjaer, belegert ende tot meermalen bestormt is geweest; waertcgens dc burgers ende knechten daerin wesende, met Godts hulpe, hen soo vroomelijck gedragen ende behouden hebben, dat sij de Stadt, tot verwonderinge van al de werelt, beschermt, ende ons algemeenen vyandt voor haerlieder poorten ende mueren van onsen hals geschut, ende daermede d'invasiën desselfs vyandts ende totale ruyne ende vernielinge des landts van Hollandt, die hij soeckende is, tot nog toe belet hebben.

Ende alsoo te vermoeden is, dat die burgeren der voorsz. Stede van llaerlem, door verloop des tijdts ende lang beleg, in meerder benautheyt ende noodt van overvallen te werden, geschapen sijn te comen, ten sij henluyden van ons ende alle haere medebroeders ende litmaten metten aldereerste ende spoedelijckste behoorlyck ende broederlijck secours, hulpe, bijstant ende ontsettinge gedaen werde; soo hebben die Hurgemeesters ende Regeerders van llaerlem, mitsgaders die vroome burgers ende inwoonders aldaer, die tot nog toe ridderlyck den vyandt tegengeworpen ende gestuyt hebben, tot haerluyder ende onser aller bescherminge, beduchtende in de uyterste noodt te vallen, bi j seeckere heure gecommitteerde, aan alle die van de Ridderschap, Hurgemeesters, burgers ende inwoonders der Steden ende van platte landen, van wat staet ofte conditie die sijn, doen versoeeken, henluyden in desen noodt als trouwe medebroeders ende litmaten hulp ende bijstant te doen met lijf ende goedt, in sulcker voege ende mate als oen yegelyck begeeren sonde hemselver, wesende in gelijcker noodt, gedaen te werden; om af te keeren de onuytspreeckelijeke moor-

derijc van do bloedgierige Albrinisten ende aenhangaren, die sij die van Haerlem aendoen sullen, soo verre sij tot hare vermetelheyt sullen conien.

Waeromme die Burgemeesteren ende Regeerders deser Stede, bevindeude de propositie ende 't versoeck van die van Haerlem redelijck ende billyck te siju, als niet alleen uit natuurlijeke redenen daertoe verbonden ende verplicht sijude, ten reguarde dat die van Haerlem een van de principaelste Steden van Hollant ende onser aller litmaet is, gedragen bobbende lot. noch toe de laste van onser aller beseherminge; maer oock uyt gesworen beloften bij de Ridderschap ende Steden, soowel cleyn nis groot, tot Dordregt in 't aenvaerden van de beseherminge van den lande tegens de Spangiaerden gedaen om met lijf ende goedt maleanderen in alles bij te staen tegens den gemeynen vyandt; ende voorts in nenschomv nemende, dat het veel beters is sijn vyandt voor een andermans deur te schutten dan voor sijn eygen deur; — hebben goedtgevonden dieselve propositie ende versoeck der burgeren van Haerlem bij openbare publicatie, den imvoonders deser Stede voor te houden, ende versoeeken, dat een yege-lyck, die het gemeyne vaderlandt lief heeft, ende syn eygen lijf ende goedt mitsgaders sijn wijf ende kinderen begeert tegens den aencomcu-den vyandt te beschermen, hem wil gocdwilliglijck ¹ in persoon laten vinden met behoorlyck geweer ende wapenen in 't veldleger te Sassem ², om die van Haerlem te helpen ende te assisteeren, ahvaer de Prince van Orangie selver in persoon met al sijn heyrcragt sal comen, ende tot ontsettinge ende verlossinge van die van Haerlem employeren sijn lijf ende goedt.

Vcrhoopcndc, dat nyemant, verstandig synde, ende een druppel bloets in 't lijf hebbende, toelaten sal dat die vroome burgers van Haerlem, wesende ouse medelitmaten, door faute van behoorlyeke bijstant, vermoort ende geworgt sullen worden; wier bloet Godt almagtig sal cyssclien van onse handen, indien wij daerinne gebreeckelijck blijven; ende dat mitsdien een yegelijck, die daertoe gesint sal wesen, hem terstondt sal laten vinden bij den Secretaris deser Stede, t'sijnen huyse ofte ter Secretarye, om sijnen naem aldaer opgeteyekent. te werden, die hem dan voorts sal verclaaren ende seggen, wat hem ten fine voorseyt voorts sal staen te. doen.

⁵ Goedioilliglijclc belcekcnt: quot;vrijwilligquot;. Bij Hooft komt ook hut woord quot;gooJwillighenquot; voor, waar wij quot;vrijwilligersquot; zouden aolirijven.

Binnen vijf dagen boden zich te Gouda 112 vrijwilligers uit de burgerij aan. En op den 11quot; .Tunij trokken /.ij ter Kleiwegspoorte uit onder een vaandel, waarin deze woorden stonden ;

Dien dag mareheerden zij tot Allen en den volgenden dag naar Sassen-lieim, de algemeene verzamelplaats. Uit Dordrecht verschenen er 200 vrijwillige burgers, uit Delft 300, uit Leiden 400, uit Rotterdam 200, uit andere plaatsen naar evenredigheid, onder anderen uit den Briel 50, en een aantal dorpelingen en landlieden. Onder do Delftsche vrijwilligers, die quot;met het roer op den halsquot; [in onzen stijl: met het geweer op schouder] ter stad uittogen, bevond zich ook Jan van Oldenbarneveld, die later als staatsman aan 't hoofd der republiek zou staan.

In het geheel bestond het leger te Sassenheim uit vierduizend man voetvolk, zeshonderd ruiters, zeven veldstukken en vierhonderd proviandwagens, quot;om tellens den vijandt en den honger te verdrijvenquot;. Bovendien werden er eenige quot;houten schermenquot; meegevoerd, die tegen musketschoten bestand en van schietgaten voorzien waren om het veldgeschut door te laten spelen. Zij liepen op rollen en werden door paarden getrokken, doch konden ook, iu 't vuur des vijands, van achteren met handspaken geduwd worden. Zij konden worden gevouwen en ontplooid, en in 't laatste geval wel driehonderd man in de breedte dekken.

Oranje wilde zelf zich aan 't hoofd van dit leger plaatsen , niettegenstaande hij nl het hachelijke der ouder neming inzag, om een overmagtigen vijand in zijne welversterkte legerplaats aan te lasten. Hij wilde liever zijn leven op 't spel zetten dan den ondank van den tegenspoed en quot;t. morren der onwetendheid verwachten. Maar de Staten van Holland, die te wel beseften, dat, hoeveel er aan Haarlems behoud, toch nog eindeloos meer aan het behoud des Prinsen gelegen was, bragten hem van dat voornemen terug. En tegelijkertijd drong Batenburg er op aan , dat hem de gelegenheid gegund zou worden zi jne eer en reputatie te herstellen, die gekreukt waren op het Meer, wenschende, liever dan in schande te leven, in eere te sterven. En dit laatste zou hem gebeuren.

De Spanjaards hadden twee dagen vroeger eene duif gevangen in den Hout, en een andere bij 't Leprozenhuis, en —de aanslag lag in stukken.

mogelijk gelukt en 1 laavleiu ontzet. Dan '/ou Kipperda een geweldigen uitval, en Batenburg een onverwachteii aanval gedaan hebben, en Don i'Vederik op één oogenblik van twee zijden tegelijk zoo onzacht aangegrepen zijn, dat die !)^c J'ulij welligt de laatste dag van quot;t beleg zou geweest zijn. Nu echter wist Don l'rederik alles en nam zijne maatregelen. De Haarlemmers deden geen uitval, en 't llollandsche leger viel tusschen twee liinderlagen en werd in stukken gekapt.

quot;Hij moet het gelag betalenquot; is een bekend spreekwoord, en ieder weet dan ook wel, dat men zulks zegt van iemand, die voor anderen boeten moet, of wien een ongeluk treft, waar anderen vrij van loopen.

Het spreekwoord is zeer oud en afkomstig van de drinkebroers, die, na een gelag in de herberg verteerd te hebben, wisten weg te sluipen, en, hetzij een hunner makkers of wel een ander, voor de betaling lieten opdraaijen.

In Costers quot;Tjsken van der Schildenquot;¹ vindt men een gezelschap drinkers zonder geld, die 't zoo wisten aan le leggen, dat een boer, met vollen buidel van de markt komende, hun gelag betalen moest. Maar 't gebeurde ook wel, dat de drinkebroers te zinnen een overeenkomst aangingen, of als men oudtijds zei, quot;zich venvilkeurdenquot;, ener om dobbelden, wie 't gelag betalen zon. Ziehier een voorbeeld vau 't jaar 1 121. ²

Er woonde toen ergens op de Veluwe een herbergier, die Jan de Smerige heette. Eens hadden in zijne herberg zes gasten te zamen zitten drinken en een goede vertering gemaakt, en toen het op betalen aankwam, gingen zij, met goedvinden van den waard, de volgende overeenkomst aan. Zij zouden dobbelen , en wie de hoogste oogen wierp, zou quot;t eerst

Bij G. van Hassklt, Geld. Maalt. bl. 201 , 202, vindt moa het origiueelc processtuk medegedeeld uit liet Clairbouck.

opstaan; deze zou daarop de anderen een voor een oproepen, en hij, die quot;t laatst bleef zitten , zou 'i geheele gelag betalen. Nadat zij zicli op die wijze verwilkeurd hadden, gaf elk hunner den waard de belofte, quot;dat gelaeli te sullen betailen oil' sijdt selve vertert bedden,quot; — ieder natuurlijk in de hoop, dat hij 't niet zou behoeven te doen.

De man nu, die 't laatste zitten bleef, was zekere Arnt Berwolts; maar deze zocht den waard te foppen. Hij verklaarde, dat hij een dienstman was en zich dus niet kon verwilkeuren; derhalve wilde hij niet meer betalen dan hetgeen hij voor zijn hoofd schuldig was. 11 ij lei zes plakken op de toonbank , en ging heen.

.Jan de Smerige riep Arnt Berwolts voor 't Gcregt, en eisehte volle betaling. Arnt bragt een advokaat inec, die hem zocht vrij te pleiten; maar dit baatte hem niet; de regter wees Jan den Smerigen zijnen eisch toe, en Arnt moest het gelag betalen.

quot;De dood van Yperenquot; is een spreekwoordelijke figuur, die toegepast werd, niet alleen op iemand, die van nature of ten gevolge van ziekte een zeer bleek gelaat had, maar ook op iemand, die van schrik plotseling verbleekte, b. v; quot;hij ziet er uit als de dood van Yperenquot;, of: quot;hij werd zoo wit als de dood van Yperenquot;. Niet zoozeer de magerheid als wel de witheid was het eigenaardige dezer figuur, waarom zij dan ook soms werd verwisseld met quot;de dood van Pieroquot;.

Harrebomée geeft er deze verklaring van; quot;Dit spreekwoord zou zijnen oorsprong verschuldigd zijn aan eene in de tot het koningrijk België be-hoorende West-Vlaamsche stad Yperen gewoed hebbende pest, die aanleiding gaf tot den gepersonificeerden dood in al zijne afschuwelijkheid.quot; En wie aan dien prachtigen volzin niet genoeg heeft, verwijst hij naar het Archief voor Nederlandsche Taalkunde van Dr. A. de Jager. Maar als wij dit opslaan, dan lezen wij , dat die uitlegging gantsch niet zeker is.

leder, die quot;de Graaf van Halfvastenquot;' van Prof. Sleeekx beeft gelezen — en dat hebben alle lezers van den Ouden Tijd zeker met veel genoegen gedaan — zal 't wel zeer waarschijnlijk achten, dat de Dood van Yperen niemand anders is dan de witte figuur op den ezel , hiervoor op bl. 119.

rjconardo da Vinci was een schitterend genie en de hoofdman der nieuwe, Italiaanscho kunst. Hij was niet alleen groot nis schilder, maar ook uitstekend knap in vele kunsten en weten schappen , ja, buitengemeen in alles, — in lichaamsoefeningen zoowel als in studie, in kracht zoowel als in kunst. Doch daar wil ik hier niet over uitweiden, maar alleen opmerken, dat hij bijna zijn geheele leven in Italië heeft doorgebragl, en dus zijne koppen ¹ ongetwijfeld Ttaliaansche koppen zijn, tenzij hij er in de d rie laatste jaren van zijn leven ook nog eenigen te Parijs of op de kermis van St. Cloud mogt hebben geteekend.

Hij was in 1152 geboren op een klein kasteel, dat Vinei heette en in het dnl van den Arno gelegen was, en hij bragt zijne jongelingsjaren Ie Florence door, totdat hij, bijna dertig jaren oud, aan 't hof van den hertog van Milaan kwam. Maar toen die hertog, in 't laatste jaar der 15^c eeuw door den Fransehen koning Lodewijk XII van zijn land en vrijheid werd beroofd, keerde Leonardo naar Florence terug, en was, gedurende de eerste zestien jaren der l(i^c eeuw, daar en te Home en te Milaan of in andere ttaliaansche steden, werkzaam als schilder, als architekt en als ingenieur. Eindelijk, toen hij reeds 64 jaren oud was, werd hij hofschilder van koning Frans I en overleed den 2» Mei 1519.

Als teekenaar en schilder had hij de natuur tot leermeesteresse en model gekozen; hij volgde haar met bewonderenswaardige trouw en kunst. In hare schoonheid maalde hij haar met onnavolghare fijnheid van toets; in hare ruwheid teckende bij haar met dezelfde krachtige hand, die paarden temde en hoefijzers brak of boog. Hij bestudeerde de natuur overal, in alle vormen, dc ruwe en grove zoowel als de fijne en edele. Hij zelf was een der beschaafdste mannen van zijn tijd, en gewoon te verkeeren in de hoogste kringen, maar evenwel daalde hij soms in de lagere af en bezocht de achterbuurten, om ook daar in het volksleven de natuur te teekenen. Vaak wandelde hij , gelijk Ostadc, onder de boeren rond cn irad hunne hutten binnen en teekende hunne koppen onder 't gesprek, dat hij aanknoopte, of deed hen, door zijne kluchtige vertellingen, uitbarslen in

' I)c graaf van Cnylua heeft in 1730 to Parijs uitgegeven: Recueil de tèfes de caractere et de chargesy dessinves par Leonard de Vinci. Die gnuif was een vermaard oudhoidknn-digc en bekwiwiii teekcnain' cn graveur. Hij is te Parijs gel). 1092 en overl. 1765.

lachen en — tcekoiulo lieu uit. Wanneer hij op straat interessante koppen zag, liep hij 7,e na, om de trekken in zijn geheugen te prenten en die t'hnis op 't papier te brengen; en als hij stilstond bij een troep kijvende wijven, nam hij hare tronicn meè in zijn schetsboek.

Sommige van die koppen zonden uitstekend kunnen dienen om Hreèroos Spaanaehen Brabander te illustreeren. 'tis opmerkelijk, hoe in die typen uit de achterbuurt de Italiaanschc schilder en de Amsterdamsche dichter elkaar ontmoeten, ofschoon do eerste een eeuw vroeger leefde dan de laatste. Hiervoor op blz. 97 hebben wij reeds een kop vertoond, dien we niet konden aankijken, zonder aan Moris Hannensz. den hondeslager te denken, dien ouden grijnzert, die altijd bromde en gromde, knorde en morde, en zweepslagen uitdeelde of op de baar te pruttelen zat. —

Leonardo heeft zijn kop zeker naar 't leven geteekend, en Breêro zijn Moris ook, maar deze hier en gene daar, en de een honderd jaren vroeger dan de ander, en toch lijken ze elkaar zóó goed, dat zelfs knappe lui zeggen , dat men er door quot;in dwalingquot; zou kunnen geraken, en 't noodig vinden te herinneren , dat Leonardo da Vinei nooit in Amsterdam is gekomen om dien hondeslager te konterfeiten ', — een herinnering, die trouwens vrij overbodig is, als men op de jaartallen let.

En hier hebt gij nu nog drie koppen van dezelfde Italiaanschc meesterhand, die ons terstond weer andere liguren uit den SpaanscJien Brabander voor den geest brengen, ofschoon zij ook een eeuw vroeger eu ver van Amsterdam geteekend zijn. Is die quot;ouwe patriotquot; daar in 't midden ² niet precies de quot;Gierighe GeeraertPquot; — Leonardo heeft zijn kop zeker naar 't leven geteekend, en Breêro zijn Geeraert ook, maar deze hier en gene

Kan 't woord portret, dat ik (bl. 97 rcg. 5) heb gebruikt 'Mon lozer in dwaling brengen?quot; Ik geloof het niet.

Dat woord beteekent immers niet eeuig en alleen de afbeelding van iemands aangezigt door eens kunstenaars hand naar 't leven gedaan, — maar ook, in ruimer zin, elke toevallige gelijkenis. Tn dezen laatsten zin kan zelfs de eene menseh het portret van den anderen zijn. Als ge iemand voorbij ziet gaan, die sprekend op uwen vriend gelijkt, zegt ge: quot;Kijk, daar gaat je portret heen.quot; In dezen zin heb ik 't woord portret op bl. 97 gebruikt, als ieder, die 't leest, zoo als 't er staat, ook wel begrijpt.

De plukselman van den Spectator heeft, om de aardigheid, die hij zocht , te kunnen maken , er wat uitgelaten.

² Men meene niet, dat hel woord patriot hier een anachronisme is, en uitsluitend in 't laatst der IS¹-' eeuw t'hnis behoort, — 't woord is van Breêro.

¹ koppen i on die kijven de

Hreèroos ie typen s dieltter de laat-(li(!n we slager te en

sêro zijn i vroeger nppe lui 1. noodig n is ge-idie trou-

meester-rahander ver van en ² niet r naar 't en gene

| ê

daar, en de een honderd jaren vroeger dan de ander, cn tocli lijken ze elkaar. Kijk hem maar eens goed aan; gij hoort hem zeggen :

Dit waren geen aardigheden van lireóroos eigen vinding, en die vrek cn zijn vrouw geen karikaturen. Hij heeft ze naar 't leven geteekend, want hij had ze levend gekend, t Was een ouworwetsch Amsterdamsch, hoog-zuinig paar geweest: de man heette Willem Barendsz.³ en de vrouw Griete Klaas-Korsdochter. t Was ook een deftig paar geweest, want beiden waren vermaagschapt aan de voornaamste Arnsterdamsche fainilien. 't Was bovendien een schatrijk cn tevens kinderloos paar geweest, cn al de vruchten hunner gierigheid waren na hun dood den godshuizen ten deel gevallen.

Breêro heeft de woorden, die hij zijnen vrek in den mond geeft, niet verzonnen; och neen, hij hoeft ze eenvoudig naverteld cn op rijm gezet. Sla Pontanus eens op⁴, die zes jaren vroeger schreef, en gij vindt er hetzelfde. Willem deed niets voor niet voor zijne Griet. Schreef hij ecne qui-tantie voor haar, dan moest zij hem twee penningen betalen en voor een giootei handschrift vier. Hij hield boek voor haar, maar tegen een behoorlijk salaris. Als zij ter markt ging, kwam zij dikwijls zonder iets wéér thuis, omdat alles te duur was; cn bad zij eens viscii gekocht, en boden de buurvrouwen haar twee of drie penningen winst, dan deed zij het zootje over, en Willem kreeg geen viscli.

Dat wijfje aan do regterzijde van den quot;ouwen patriotquot; lijkt precies op Byateris, de uitdraagster, besteedster en koppelaarster, die staat te prevelen:

Denzei fdcu Willem Jiarcudsz. vindt men ook iu Hoofts Waren ar terng. Vcrgl. de Volks vermal en, bl, 0 en (gt;91.

En die schreeuwleelijk daavtegen over? Mon zou scliier wedden, dat Breöi'o die teekening gezien moet hebben, toen hij zijn kijvende Irijn Snaps, de spinster in het Dolhuissteegje, te voorschijn liet komen.

Leonardo da quot;Vinei en Gerbrand Ureèro waren beide verliefd op ori-gineele typen uit het krachtige, zij het dan ook wat ruwe, volksleven. De een zocht ze onder den helderen hemel van Italië, de ander in de bedompte steegjes en langs de vesten van Amsterdam; en wij leggen ze naast elkaar en verwonderen ons over de gelijkenis. De menschelijko natuur is, in hare oorspronkelijkheid, overal aan zich zelve gelijk.

Natuurlijk zijn er nu in Amsterdam geen wijven, als die Trijn Snaps was, meer te vinden, — 't ras is niet uitgestorven, maar quot;t is verbeterd, in onzen tijd is, onder den zegenrijken invloed van verbeterd onderwijs eu zedeverbeterende genootschappen, alles verbeterd; — maar 't is toch nog geen halve eeuw geleden, dat men de levende portretten van Trijn Snaps nog in menigte vinden kon; en ieder, die van een relletje in een achterbuurt eens oorgetuige wilde zijn, kon zich toen nog overtuigen, dat Dreero in zijn tijd deze typen uit het volksleven niet al te hoekig en scherp geteekend heeft.

In 't jaar l(i72 hadden de predikiiuten linn zin: nergens werd kermis geliotulen. Maar zij wisten wel, dat dit geen afsoiiafting was, en daarom sehreef een liunner een traktaatje onder dezen titel: quot;llollandt oiilkermist door de Franse Kc-rinis-Gast, met oen Q-oede llaedt in dese Qnade Tijdl.quot;

Hij liad sedert eenigen tijd opgemerkt, dat hij geen llaarlemsche (courant onder de oogen kreeg, waarin geen quot;Waersehouwingequot; te lezen stond van eenig stads- of dorpshestnur, dat er quot;in deze conjuncture van tijdt'¹ geen kermis gehouden zou worden; maar liij had daar quot;eenige he-ilenckiugenquot; op, waarvan ik u de eerste, tot een proefje, met zijne eigene woorden zal mededeelen.

quot;Mij docht, dat dit een groot hanqueroet soude sijn voor dien vroomen (Jomedie-speelder, die men aegt, dat een Litmaet is van de Haegse Kcrck. [IJselijke ergernis!] En eenige Juflertjos verklaerden voor desen, dat sijiu^ (Jomediên stichtelijker waren als de l'redicatiën, en dat hij fraijer actiën had op het Tooneel als de Predieanten op de predickstoel. [Geen wonder, als de dominees zoo klopten en sloegen '.] [s dat soo, waerom dan sulcke stichtinge verhindert in desen tijdt der henautheyt? want die zieltjens dienden immers nu wel gesticht te worden! En men is immers nlle jaren soo sorgvuldig geweest, om die stichtelijckc spoelen toe te, laten, dat als de Predieanten quamon vorsoecken, dat so moghten verhindert werden, soo quainon se gemeenlijck te laet, en het woordt was al gegeven, maor men sonde sorge dragen, dat se niet als stichtelijcke dingen zouden spelen. [Ja, en als dan de spellebazen, om daaraan te voldoen, hijbelsche historiën vertoonden, dan liepen de dominees weer naar 't stadhuis om over heiligschennis te klagen.] Men most wat vermaeck hebben voor de Hor-gcrije. [Natuurlijk, do mensch kan bii proekon alloon niet loven.] De Sin-joortjes wisten op te passen om met de Jollertjes in de Karosse daer henen te rijden, en die dan 's avonds wederom na hnys Ie goleyden. [Waar ze

heel knap aan deden.] So de Predicant en dan dacr tegen pvecckten, en riepen, dat de Christenen dommer en erger waren als de lleydenen, die de Oomediën hielden voor het bederf van de jeught en van alle goede zeden, dan scholdt men hen [niet geheel zonder reden] voor roepers en krijters en beroerders van de gemeene ruste, en men antwoordde op dat preken 't geen de Atheners tegen den Apostel l'aulus riepen; Wat wil dese Klappaert seggen? — Souden dan nu de Heeren selve wel bekennen, dat dese Predickiuge de waerhcyt, en liet seggen der Ju Huren leugen en het (komedie-spelen onstiehtelijck was? — Neen, dat en blijekt niet.quot;

Maar wat bleek dan? Dit legt hij in de volgende bedenkingen wijd en breed uit, doch ik zal 't hier maar kort zeggen.

Vooreerst bleek, dat Holland zich wat schamen moest, 't ileeft vooreen spreekwoord, dat liet een arm dorp is, waar men niet eens 's jaars kermis houdt. quot;Hoe arm is Holland nu, dewijl het geheel ontkermist is, soodat het voor al de wereldt si ju armoede bekennen moet.'

Ton tweede bleek, dat de quot;conjuncture des tijdtswaarom Holland ontkermist was, geen andere was quot;dan dat Sijn Majesteit van Vranckrijck als een groot eu ontsachlijck kermis-gast met al te grooten gezelschap te kermis komt, en dat Hollandt voor sulcke gasten vervaert is, eu vreest dat de kermis te veel kosten soude.quot;

Ten derde bleek, dat de oorzaak van den oorlog van 1072 geen andere was dan de kermis, want quot;nu ons de kermissen hebben in Gods wrake doen vallen, soo heeft Sijn Majesteit van Vranckrijck oock geen moeyte gehad om ons te overwinnen.quot; Is't wonder, dat menigeen riep; quot;Wat wil dese Klappaert seggen?quot;

Ten vierde bleek, dat de Heeren niet voornemens waren de kermis af te schafien, maar zoodra de kans keerde, die wéér te laten doorgaan, en daar riep hij ach! en wee! over. quot;Hie dus rekening maeckt sal het facit haest konnen vinden, dat Godt almachtig, om sulcken dauck voor Sijn genadige verlossinge te ontfangen, Sijne handt niet eens sal willen nytsteken.'quot;

Ten vijfde bleek, dat de Heeren de predikanten wat fopten. quot;Men belast de Predicanten ijverig te bidden; en zij doen 't oock met tranen, met hertelijcke bewegingen, en met sulcken ernst, dat se waerlijck too-uen, dat sij het meenen.¹¹ En waarom? Opdat men, als de verlossing gekomen is, hen weêr zal kunnen ergeren met die quot;afgodische kermis.quot;

Ten zesde bleek, dat de Gereformeerden het vette der aarde te lief hadden (waar de dominees zoo afkeerig van waren!); want zij hadden wel de

Al zijn overige bedenkingen /al ik maar in twee woorden zamentrekken. Zij strekten om den menschen te beduiden, hoe slecht de kermis is. quot;De duivel is de vader,quot; zei hij, quot;'t heidendom de moeder en 't pausdom de voedster der kermissenquot;! — Natuurlijk liet hi j 't aan geen bijbelsche exempelen ontbreken; quot;liileam wist geen gereed er middel noch gauwer raed, om 't volck Israels te verderven als een kermis in te stellen en de Israelieten daar op te noodigen.quot;

En wat was ten slotte zijn quot;goede raad in den kwaden tijd?quot; Deze: schaf alle kermissen voor altijd af! Een raad, die niet werd opgevolgd. De kermissen bleven en bloeiden, en rinkinkten en roesemoesden in onbedwongen dartelheid, totdat het groote revolutiejaar 1795 aanbrak, dat voor zooveel oude instellingen, en dus, als sommigen hoopten, ook voor de kermissen , het graf zou delven.

Wie een dief in zijn huis betrapte, moest dien vasthouden, — immers zoo hij kon, —• en er de zeven naaste buren als getuigen bij roepen. Waren dezen present, dan moesten zij den dief binden, en, indien quot;t naeht was, hem gezamentlijk bewaren , totdat het klaar dag geworden was. Vervolgens werd den dief het goed, dat hij gestolen had, op den rug gebonden, en daarna had de optogt plaats. De bestolene moest, van zijn zeven buren vergezeld, zelf den dief overbrengen naar den regter, en — wat van zelf spreekt, al werd het niet voorgeschreven —de gantsche buurt volgde den optogt, en in elke straat, die men doortrok, sloten tal van belangstellenden en nieuwsgierigen zich bij den stoet aan.

ik zal, ten genoegen der liefhebbers van oude-keurentanl, hier den oorspronkelijken tekst uit een der oudste stedelijke handvesten, die in

Holland bewaard gebleven zijn , bijvoegen , — namelijk uit liet handvest, dat Graaf Willem II op den 14» April l'2'M! verleende aan de stad Delft.

quot;Soe wie een dief begrijpt in sijn buys, die sel den dief houden, mach hij, ende seven van sijn ghebueren dairtoe roepen. Knde den dief sel hij houden also langhe ghebonden met sijnen ghebueren, dat hij hem bij ela-ren dage presenteren mach den rechter metten gneden, dat de dief gestolen hadde , op si jn rugghe ghebonden.quot;

Er is bij dit voorschrift nopens het vastbonden van den dief wijselijk gevoegd; quot;mach hij^,', dat wil zeggen: quot;als hij kanquot;; want het kon heel ligt gebeuren, dat de dief gaauwer was dan de huisbaas en t hazepad koos. Wat dan te doen ? Dan had de bestolene het regt; quot;houdt den dief!quot;' te roepen, — een kreet, die in de Hollandsche steden dezelfde kracht had als de vermaarde en de haro in Normandije; elk, die haar hoorde, moest zijn huis uit- en den dief naloopen, en die nabij de poort woonden, moesten deze bezetten, om hem te vangen als hij er uit wilde. Zoo kon één enkele dief een gantsche stad in opschudding brengen en soms drie dagen lang in onrust houden; want niet zelden schoot de vlugteling ergens in een kuil of kelder, hoek of hok, zonder dat iemand wist waar hij gebleven was, en waarin hij zich zoolang verborgen hield totdat de honger hem er uitdreef.

Was do dief gegrepen en voor den regter gebragt, dan was hangen het regt, cn tevens het zekerste middel, om te maken dat hij t nooit weer deed. Bn wie moest hem hangen? — Natuurlijk de beul of hangetnan.— Maar zoo men geen beul had en er ook geen krijgen kon ? •— Dan moest een schoutsdienaar of de doodgraver het doen; en't is ook wel gebeurd, dat quot;so men gheen bnedel of hangheman crighen en moght¹ een sjouwerman van de straat geroepen werd om, tegen behoorlijke betaling,'t beulswerk te doen '. En als er niemand te vinden was, die de hand tot dat werk leenen wilde? — Dan moest, volgens het oordeel van een oud Brielsch regtsgeleerde, de klager of een zijner vrienden 't zelf maar doen. quot;So geert die taelman dan een vonnes; of een van iienluden den man selve rechten mach, sonder dairan te misdoen teghen den lieer of ycment anders? 't Vonnis wijst: jaquot;².

Toen de Romein Dionysius Cato, of welk ander zedenmeester dan ook, zijne Disticha de moribus schreef, heeft hij voorzeker niet kunnen donken, dat, omstreeks het jaar 1600, zicli een poorter van het roemrijk en machtig Amsterdam zou neerzetten, om uit die spreuken eene bloemlezing te garen, in Dietscher sprake overgebracht, voor opschriften op tafelborden.

i'ln toch geschiedde dit, want de ronde Roemer Visscher, bezorgd, dat zijne dischvrienden alleen de vreugde der tafel bij hem zouden komen i;e-nieten, bestemde, als toespijs voor ieder, op zijn teljoor eene spreuk, die voor het gemoed misschien nog kracjitigcr zou zijn, dan de hartige maaitijd , waarbij men had aangezeten, voor het lichaam was geweest. Verrassend maar mannelijk moet toch aan een festijn de vermaning op uw bord spreken;

Zoo wisten zoowel Roemer Visscher als onze vaderen dikwijls het nut aan liet vermaak te paren en , waar ze maar konden, een leerzame spreuk te pas te brengen of, waar er maar plaats was, die ncêr te schrijven. En wie mot den rijkdom der stofle wenseht kennis te maken, neme hot Boek der (Opschriften van Van Lennep en Ter Gouw ter hand, waar hij verbaasd zal staan over de vindingrijkheid van ons voorgeslacht, om allen toestanden en allen voorwerpen ecu wensch , eene wijze les of ontboezeming , tot gezelschap te geven.

(Ivest, dut Delft, leu, inacli iief sel hij m bij cla-•t' gestolen

■i' wijselijk kon heel t hazepad ilen dief!quot;' Ifde kracht «v hoorde, de poort uit wilde, brengen (^u lt;t de vlug-smand wist II totdat de

liangen het mooit weèr ngetnan. — Dan moest icbeurd, dat ajouwennan iculswerk te it dat werk nd üriclsch doen. quot;So man s(!lve yement an-

En toen werden ten minste die opschriften en bijschriften door het volk verstaan en begrepen, omdat Nederlanders ze in de landtaal, op vader-landsche kannen en bekers, schotels en borden, stooven en spaarpotten neerschreven, en men nog niet bij vreemden ter markt ging, om al zulke onmisbare zaken, wier opschriften in hun vaderland best begrepen worden, en die hier ook wel zeer leerzaam en hartelijk tot hunne bezitters spreken, maar in geestig ïVansch of gemoedelijk Duitsch, dat voor de meesten onverstaanbaar is.

Maar in de dagen van voorheen, toen de beste teekenaars en schilders de schetsen leverden voor liet Delftsch porcelein, was de vaderlandsche kunst in het vaderland in eere, en in de woningen , waar de muren niet gestoffeerd waren met doeken van de meesters der kunst, vond men zo in den regel behangen met dc tafereelen van de plateel- en geleihakkers, zooals men toen de fabrikanten van het Delftsehe aardewerk noemde. Die voorstellingen waren velen en velerlei, en niet zelden zeer vrij en gemeenzaam gedacht en opgevat. Nu eens de geschiedenis van Jonas, waar de profeet door den visch wordt uitgeworpen en meteen edelen zwier op het strand springt; dan weder dc gelijkenis van den Verloren Zoon, die, tot zijn vader teruggekeerd, op het hem ter eere aangerichte feest verschijnt in zeventiende-eeuwsch gewaad en wiens uit de frak hangende zakdoek door den teekenaar zeer naief gemerkt is V. Z. (Verloren Zoon) 12; of wel zwaarlijvige herders en herderinnen, die zwijnen hoeden in een I lollandsch landschap, gestoffeerd met schuitjes, varende in de lucht, en huizen, in de wolken opgetrokken. ¹ Doch deze minder juist teruggegeven tafereelen daarlatende, waarin men ter wille van den goeden en vromen zin van den teekenaar, hem zijne vermakelijke en minder historische voorstelling vergeeft, bezit nog menig Museum en Kabinet een aantal Delftsehe plateelen, welke flink en getrouw geteekend en fraai en met smaak afgewerkt zijn, waarnaar men mag besluiten, dat de zuivere richting in dc kunst verreweg de bovenhand had. En als uitzondering onder al die voortbrengselen van voorvaderlijke nijverheid en kunst, vinden we een enkele maal, in plaats van zeegezichten en landschappen, veldslagen en portretten, verzen of raadsels, die somtijds oppervlakkig groote tegenstrijdigheden verkondigen en wier zin eerst, na lang zoeken verklaarbaar wordt. Als voorbeeld daarvan noemen wij een plateel van Delftsch porcelein, dat vroeger hier of daar in het woonvertrek of quot;in

die salequot; aan den wand moet hebben gehangen en nu bewaard wordt in hot kabinet van ür. A. van der Willigen Pz. te Haarlem.

üit is vol tegenspraak en ongerijmdheid, maar wanneer men den tekst ontraadselt, krijgt men do volgende regels;

Een goede Vrouw Een dierbaar pand Een groot piasier Een steun voor 't Huys Die word geagt.

Een kwade Vrouw Een stooke brand Een monster dier Een droevig kruys Die word veragt.

Volgens het Boek der Opschriften vindt men te Buren dezelfde aardigheid, behoudens afwijkingen iu de spelling, die voor ons van geen belang zijn, op een schoorsteen; of het daar geschilderd, uitgehouwen of iu onzen trant is voorgesteld, wordt niet opgeteekend en doet hier minder ter zake: alleen bewijst het, dat het raadsel in vorigen tijd nog al in den smaak viel en in de Vereenigde Provinciën zijne kunstreis gemaakt heeft, tot het nu, voor alle gevaren behoed, zijn ouderdom rustig komt doorbrengen in een kabinet van antiquiteiten.

De mysteriespelen zijn zeer oud; hun oorsprong ligt in den nacht der eeuwen verborgen. Eu hoe oud liet christelijk mysteriespel hier te lande is, weten wij ook niet precies; wij kunnen 't nagaan tot in de elfde eeuw; en quot;t heeft van toen af tot in de 16^tle eeuw den natuurlijken loop der wereldsche zaken gevolgd: het heeft zich ontwikkeld eu uitgebreid. ¹

Maar kennen wij den oorsprong der mysteriespelen niet, hun doel wel. Zij zijn ingevoerd als een nuttige en aangename methode om de bijbelsche historie en de legenden der heiligen te onderwijzen aan lieden, die niet lezen konden, — of, zoo ze al konden, niet wilden, maar liever een vertooning zagen. Op de hooge feestdagen der christenheid werden de gebeurtenissen, die men feestelijk lierdacht (b.v. op Paschen quot;Ons Heren Verrisenissequot; enz.) door levende personen vertoond, of, om de middcl-eeuwsche uitdrukking te gebruiken, quot;in der kerke gespeeltquot; ; en op voorname heiligdagen werd op dezelfde wijze de legende den volke aanschouwelijk voorgesteld, liet waren de geesteli jken zeiven, die quot;de personagiën maecktenquot;, en zi j vervulden ook de vrouwerollen, die in 't spel te pas kwamen; als, b. v. op Paschen, na quot;Ons Heren Verrisenissequot;, het spel van 't Heilig Graf vertoond werd, waren het drie priesters, die de drie

Mnriaas verbeeldden. De toeschoiivvers ■werden daardoor niet alleen geleerd en gesticiit, maar ook vermaakt, en terwijl de geestelijken /.nik eene voorstelling een mysterie heetten, noemde liet volk, dat in zijn benamingen doorgaans minder deftigheid maar ruim zooveel waarheid legt als de geleerden, die eenvoudig quot;het kerkspul.quot;

Natuurlijk moesten die vertooningen, zouden /,ij in waarde blijven, gelijken tred houden met de ontwikkeling des volks, en bij de uitbreiding, die zij kregen, konden de geestelijken 't alleen niet meer af. Maar 't ontbrak huu aan geen hulp, want het werd een zeer verdienstelijk werk geacht voor de leekeu, daaraan meê te doen. Zij, die er zich toe leenden , werden quot;ghesellen van den spelequot; genoemd, en daar er zamenwerking en oefening bij gevorderd werd, zoo vereenigden zich die gezellen tot gezelschappen, en dus ontstond er een nieuw soort van gilden in dc eeuw.

Zoo ontwikkelde zieli het mysteriespel (ot een kerkelijk drama, dat in de volgende eeuw ook het wereldlijk drama, en in de vijftiende eeuw quot;de vermakelicke ende vrije conste van Rhetorycke'¹ in 't leven riep. De quot;ghesellen van den spelequot; zijn de voorzaten der rederijkers geweest. Maar dc abele spelen en kluchten verdrongen de mysteriespelen niet; de laatsten bleven bloeijen naast de eersten, en niet zelden wijdden de Kamerbroeders zeiven hunne kracht en kunst aan 't gewijde tooneel. In ons vaderland werden de mysteriespelen afgesciiaft, toen de Hervorming werd ingevoerd; maar in Brabant en Vlaanderen leefden zij nog meer dan twee eenwen lang op den ouden voet voort. En dat in sommige oorden nog heden ten dage mysteriespelen vertoond worden, bewijst het vermaarde passiespel van Oberamme-rgau in Beijeren, waar vóór twee jaren de couranten het zoo druk over hadden, en dat zij, die 't toen gezien hebben, in 1880 wéér hopen te gaan kijken. ¹

Afbeeldingen van mysteriespelen zijn cr niet veel bewaard gebleven, of liever, de tijdgenooten hebben er niet veel gemaakt. Te merkwaardiger is daarom een oude schilderij, waar wij de toebereidselen tot een mysteriespel op een Vlaamsch dorp zien voorgesteld. Zij is geschilderd door Van Bons in 1580, en niet alleen om het tooneel merkwaardig, maar ook oin

' Vroeger werd dat spel jaarlijks vertoond; uu geschiedt het slechts om dc tien jaren. In 1870 is 't oin den oorlog uitgesteld tot 1871. In 1880 is 't weer aan do beurt.

liet kostuum, dat met veel uitvoerigheid belmndeld is. De plaat, die hier tegenover staat, kan er u eenig denkbeeld van geven.

Op de jaarfeesten der schutsheiligen van stad of dorp, kerk of kapel, wijk of gild, werden de legenden dier patronen, waarvan de meesten martelaren zijn geweest, dramatisch opgevoerd, hetzij door een gild, dat zich opzettelijk aan dit goede werk gewijd had, hetzij door een rederijkerskamer. Zoo werd in de eeuw te 's Hertogenbosch op de Markt op St. Katrijuendag de martelisatie dier heilige maagd vertoond door het St. Ka-trijnengild; en zoo zal ook hier, op dit dorp, door een troep rederijkers een gelijk schouwspel ten tooneele worden gevoerd, — een schouwspel, dat, hoe akelig in ons oog, voor de vrome lui dier dagen de grootste aantrekkelijkheid had.

't Is heiligdag, en ieder in 't zondagspak. Onder de toeschouwers ontwaren wij ook stedelingen, want de burger liep met vrouw en kind uit, als er op een dorp in den omtrek wat te kijken was. Ter linkerhand zien wij bet tooneel opgeslagen, 't Is het oude openbare theater in de open 'lucht, zoo als de sprooksprekers en esbattementers reeds in de 14° eeuw, voor de oogen der kunstminnende poorters in de goede steden, opsloegen tegen den zijmuur van 't schepenhuis of' de vleeschhal , en, zoo als ook nog in de vorige eeuw de kwakzalvers op de Arasterdamsche Botermarkt (toen de hoofdplaats dier industrie) hun stellaadjes timmerden. Op eenige palen is een planken vloer gelegd, — dit is het tooneel. Aan drie zijden is 't open; alleen op den achtergrond hangt een gordijn, waar de spelers, die niet moeten uitkomen, zich achter verbergen; en opdat wij dit wel begrijpen zouden, laat de schilder er een met zijn hoofd doorkijken. Gewoonlijk rees achter dit alles een hooge paal op, waaraan het gildebord of blazoen werd opgehangen, want elk had in dien tijd zijn wapen , — ook de esbattementers en retrosijnen. Die paal was monumentaal bij 't openbaar theater; men zag dien nog evenzoo bij de genoemde kwakzalvers in de 1eeuw, doch hij diende in dezen tijd zelden meer om er een wapenbord, soms nog wel om er een schilderij op zeildoek aan te hangen, maar meest voor do gymnastische toeren van 's meesters aap of quot;piasquot;, welke toen de belangstelling van 't straatpubliek meer wekten dan wapens en blazoenen. Hier kijken in plaats van één wel drie palen boven het gordijn uit, en er zijn twee borden tusschen geplaatst, die welligt moeten dienen om er den naam van 't spel met krijt op te schrijven. Maaide middelste paal is toch de hoogste; dit is de monumentale theatorpaal; hij is met een keep voorzien om 't blazoen er in te haken. De gildeknecht

geeft hot reeds den timmerman op. Het blazoen is een Onze-Lievc-Vrouw, 011 't kunnen dus wol do retrosijncn van quot;kleendaedigh bosclioctquot; uit Strazele zijn ¹, dio daar komen aaiimarclieeren.

Ongetwijfeld komen zij uit liet huis, dat op den achtergrond staat; dit moet hunne vergaderplaats zijn, waar zij zich in 't kostuum gestoken hebben. En ofschoon wij iian dat huis noch ingang noch uithangbord zien, zoo mogen wij het toch wel voor do dorpsherberg houden; want dat wij 't hier van achteren zien, blijkt aan den boom, dio zeker voor de dour staat. De vertooning wordt dus gegeven op eon void achter de herberg. Overigens verdient dit, huis om zijn eigenaardigen bouwtrant wel eenige aandacht, vooral die smalle achtergevel en dat hangkamertje.

De Kamer trekt in behoorlijke orde met trommelslag op. Do knaap, knecht of bode ging met het blazoen voorop, maar hij staat nu roods op het tooneel. Op hem volgt do trommelslager, die ook reeds de ladder bestijgt, en zoodra hij op de planken is, hot publiek een kwartier lang de ooren streelen zal met Spaanschen marsch en roflelslag. Do nar maakt grappen voor en ruimte onder het volk, en slaat er op met zijn blaas met boenen. Daarachter volgen de acteurs in kostuum. In 't eerste gelid gaan de hoofclpersonagiën: de heilige jonkvrouw, mot oen monnik aan bare linkerhand en den duivel en den tiran aan hare regterhand. Meen echter niet dat deze jonkvrouw, al is zij met een opstaanden kanten kraag om don bals en do martelaarskroon op 't hoofd getooid, een actrice is; toen en nog lang daarna worden do vrouwerollon op bet tooneel ook door mannen vervuld, In het tweede gelid gaat de baniordragor der Kamer, on de overige kamerbroeders volgen.

Tegenover het tooneel is het volk bozig zich goede staanplaatsen in Ie rigten: zij zetten stoelen, on leggen planken op tonnen, en kibbelen er bij, als de oen den ander in den weg staat. Let eons op don zonderlingen vorm van dien leuningstoel op den voorgrond, zoo lan? van zitting on hoog van rug. Eindelijk ontbreekt ook do koopvrouw met noten en eijoren, koekjes en lever niet; want bij 't volk is de nering, en waar do een zijn vermaak zoekt, zoekt de ander ziju winst: dit is nog zoo.

Strazele is con dorp in Kassei-ambacht, en de Kamer van quot;kleendaedigh bcschcdquot; bestond sedert het iniddca der 1G^U eeuw. Zie Belg. Museum, 11 D. bl. 330.

Het komen in en liet. gaan uit de wereld hebben ten allen tijde veel belangstelling opgewekt, waardoor er bijzondere gebruiken bij zijn ingevoerd. Wat omtrent het een en ander nog wordt in nclit genomen in de Betuwe, het graafschap Buren eu een deel der Tielerwaard, wil ik hier beknopt mededeelen.

Nauwelijks is een gezin met een kleinen schreeuwer vermeerderd, of bloedverwanten, buren eu vrienden moeien met de blijde tijding worden bekend gemaakt. Zeker is niet in ieder gezin de blijdschap altijd even groot, waartoe natuurlijk weieens reden kan bestaan. Verbeeld u bij voorbeeld een arbeider, die twaalf stuivers per dag verdient, en zich reeds in het bezit van een hall'dozijntje aanstaande vertegenwoordigers van dat gild verheugen mag; zijne blijdschap kan niet zoo buitengemeen zijn, als er nog een zevende kostgangertje bijkomt. Maar toch, — als bewi js van bli jdschap moet er worden rondgezegd; dat is nu eenmaal de gewoonte, en gewoonte is ook in dit geval eene Iweede natuur.

Daarom wordt na de geboorte zoo spoedig mogelijk de eene of andere gedienstige geest belast met het. overbrengen van de belangwekkende tijding,— die echter nergens onverwacht komt, daar zij reeds eenige dagen lang is te gemoet gezien. Wat de rondzegster verder mededeelt is ook oud nieuws; het is .altijd de geijkte boodschap, dat Mevrouw A, of Juifrouw B, of quot;Vrouw C bevallen is van een jongen zoon of van eene jonge dochter. Zie, dit is wel aardig: men is hier gaarne nauwkeurig in het overbrengen van boodschappen; voegde men er de genoemde eigenschap niet bij, dan zou men vreezen, dat sommigen konden meenen, dat er een bevalling van een ouden zoon of van eene oude dochter had plaats gegrepen. Nu ieder echter zoo nauwkeurig op de hoogte wordt gebracht en steeds hoort: quot;(ie mot. gên-dag liebbe van den boas en de vrouw, en dat de vrouw bevalle is van een jongen zeun (of dochter)!quot; — nu spreekt het van zelf, dat hieromtrent alle twijfel is opgeheven.

Is het gezin van den burgemeester of van andere personen, die tot de gemeente in betrekking staan, vermeerderd, dan wordt het: quot;Ge mot gén-dag hebbequot; aan alle huizen van het dorp oi' van de gemeente rondgezegd.

Vervolgens ligt het in den aard der zaak, dat zij, die met de belangrijke tijding bekend zijn gemaakt, ook hunne belangstelling doen blijken door zorgvuldig naar den welstand van quot;kraomvrouw en kaindjequot; te doen vernemen. Niet alleen doen dit aankomende of volwassene maagden, maar zelfs schoolkinderen, en deze allen zijn zeer op het vragen gesteld. Waarom? Niet zonder eigenbelang. Den laatsten keer toch, dat zij komen vragen, worden zij onthaald, en zij zouden daarom niet gaarne in gebreke blijven haar belangstelling te tooncn. Voor iedere belang- of nietbelangstellende moet de baker of de meid telkens gereed slaan, om op de vragen antwoord te geven, want de steedsche mode van een briefje op do deur te zetten, is in deze streek nog uiet doorgedrongen, 't Zou, zou iemand het deed, als een ongehoorde nieuwigheid uitgekreten worden, en daarom houden de meest-ontwikkelden zelfs zich aan het oude; quot;lands wijs, lands eer'¹. Maar 't is dan toch geen wonder, dat de vraagsters reeds den derden dag worden weggezonden met de boodschap: quot;liedank voor het vroage.quot; Maar is een vraagster gezonden door iemand, van wie de baker een fooitje hoopt te snappen, dan wordt er bijgevoegd; quot;En of Mevrouw (of de Juffer, of de Vrouw) niet es zei komine kaike?quot; Uit dankbaarheid cclitcr voor de betoonde belangstelling worden de vraagsters den derden dag in de keuken of in eene kamer gelaten, en daar, alvorens haar afscheid te krijgen, onthaald op een paar beschuiten met muisjes en een glaasje anijs.

Eenige dagen later begeven zich de vriendinnen, die vooraf hieromtrent afspraak met elkander gemaakt hebben, naar de kraamvrouw tot het afleggen van 't kraambezoek. Zij krijgen dan het kindje eens op den schoot, en gebruiken brood en beschuit met muisjes ca koffie met suiker en eindelijk een anijsje tot een quot;afzakkertjequot;. Hij 't heengaan geven zij een fooitje aan de baker, en — de pret is afgeloopen.

Zoodra do geest zijn stoffelijk omhulsel verlaten heeft, worden een paar arbeiders of arbeidsters in het sterfhuis geroepen, om het lijk quot;af te leg-genquot;, dat wil zeggen: het te ontkleeden en in de doodswa te hullen. Daarna worden één of meer buitenluiken van het sterfhuis en van de huizen der bloedverwanten en buren uit de hengsels gelicht en op den grond )»7S. SO

nedergezet, en die blijven zoo staan tot den dag na de begrafenis Aan znlke huizen evenwel, waar tegenwoordig geen buitenluiken meer gevonden worden, laat men de gordijnen neder.

Met zekerheid valt hieromtrent niets te zeggen, dau dat het gebruik zeer oud is. Niet zonder grond beweren sommigen, dat onze voorouders de luiken afhaakten, om ze als verweer- of verdedigingsmiddelen te gebruiken, wanneer booze geesten het in den zin mochten krijgen het lijk mede te voeren Doch hoe dit zij, men volgt hier nog steeds dit oude gebruik zonder zich te vermoeien met naar den oorsprong te zoeken. Doch het afhaken der luiken is niet de eenige plechtigheid. Op den dag vóór en op den ochtend van de begrafenis volgen de meesten nog het gebruik, dat ook overoud is, den doode te quot;beluidenquot; ¹, en aan den Waalkant wordt dit, zoolang de doode boven aarde staat, iederen morgen van elf tot twaalf uren gedaan.

Behoorde de overledene tot de voornaamste ingezetenen, dan wordt quot;de weet gedaanquot; aan alle huizen in de gemeente; in andere gevallen echter alleen aan bloedverwanten en vrienden, die ook op de begrafenis worden verzocht.

i5ij de begrafenis gaan de mannelijke bloedverwanten (waaronder ook kinderen) en vrienden, gewoonlijk in rouwmantels, achter het lijk, naar den graad der verwantschap, waarvan een quot;ceêl'quot; gemaakt is. De lijkbezorger, die hier tevens doodgraver is, vat, met de ceêl in de hand, post aan de deur, en leest de namen af. Elk schaart zich, op 't lezen van zijn naam, achter do baar, eu als de laatste gelezen is, begeeft zich de lijkbezorger voor de baar. Deze draagt ook een rouwmantel, eu heeft aan zijn

liet beluiden van den doode had vooral ten doel de booze geesten te verdrijven. De zwarte elfen konden geen klokgelui verdragen; zelfs de klinkende klokjes cener kudde schapen op de heide deed hen schrikken en vlugten. J. t. G.

hoed een rouwband, die ongeveer anderhalve Nederlandsche el lang is, eu hem rechts en links om de schouders en over den rug zwiert. De hoeden der mannen zijn van allerlei model, maar geen van het nieuwste; wat trouwens ook geen wonder is, want de meeste lieden hebben levenslang aan één hoed genoeg, vermits zij dien alleen bij trouw-, doop- en begrafenis-plechtigheden gebruiken.

De lijkstoet zet zich nu in beweging; vooruit gaat de veldwachter,— een ambtenaar, die ook hier onontbeerlijk, hoewel nooit noodig is. Aan den ingang der begraafplaats staat een armmeester, die zwijgend ieder den armenzak voorhoudt.

Zoodra het lijk in den grafkuil is neórgelaten, verwisselt de lijkbezorger zijne rol weder met die van doodgraver, waarin de dragers hem bijstaan. Als de kuil is dichtgeschept, verwisselt hij andermaal van rol, en houdt nu tot do vergaderden een korte toespraak, die gewoonlijk van dezen inhoud is:

quot;De fermilie en vrinden worden bedankt voor de leste eer, die ze den overledene hebben aongedoan, en ze worden verzocht meê noar het sterfhuis te goan.quot;

Somtijds echter worden de dragers niet aan 't sterfhuis teruggevraagd, hetzij omdat zij huurlingen zijn, die voor de dienst betaald worden, hetzij omdat de nagelatene betrekkingen tegen de onkosten opzien. Geschiedt het dragen evenwel nog, naar oudergewoonte, door de buren uit vriendschap, dan spreekt het van zelf, dat zij verzocht worden naar het sterfhuis terug te keeren, om daar eerst op koffie en brood en vervolgens op jenever onthaald te worden.

Op eene vroegere woonplaats heb ik een timmerman gekend, die de posten vau lijkbezorger en doodgraver bekleedde, en die, wanneer het be-grafenisgezelsehap niet aan het sterfhuis teruggevraagd werd, zeer deftig kon zeggen; quot;De bloedverwanten en vrinden worden bedankt voor de leste eer, die ze den overledene hebben aongedoan, en ze worden verzocht. .. ieder naor .... zen age huske te goan.quot; — Dit laatste sprak hij dan heel langzaam eu opeen treurigen toon uit, want het beviel hem zeiven ook niet.

Teder weet, dat er in ons land, gelijk in zooveel andere landen, in de middeleeuwen veel sclioonc mirakelen geschied zijn, cn sommigen weten zelfs te zeggen, wanneer en waarom dat opgehouden heeft: — namelijk toen de geuzen kwamen cn lt;lc heiligen stuksloegen, zoodat ze geen mirakelen meer konden doen. Maar dezen hebben liet mis. Lang daarna nog, zelfs in de zeer prozaïsche achttiende eeuw, gebeurden er mirakelen even schoon als die der middeleeuwen, ik zal er u twee voorbeelden van verhalen, die Jakob Bicker Rnye beleefd en in zijne Jaarboeken aangetec-kend heeft.

Keerden in de middeleeuwen de kreupele en lamme lieden gezond huiswaarts, nadat ze kruipende op do knieën en met een schraagje in de handen, de Heilige Stede bezocht hadden, in het midden der achttiende eeuw keerde een vrouw gezond terug, die op krukken naar de Luthersche kerk gegaan was. Het was in 1741. De vrouw was sedert eenige jaren bijna geheel lam. Op den 18« Junij van dat jaar kwam zij, van hare zuster vergezeld, uit de Luthersche Oude kerk op 't Spui, en ging, gelijk zij steeds gewoon was te doen, zitten rusten op een bank voor een huis op 't Schapenplein. Toen zij weer opstaan wilde, voelde zij zicli op eens van hare lamheid genezen cn had hare krukken niet meer noodig. Zij stond regt op hare voeten, en de indruk, dien dit mirakel op de beide vrouwen maakte, was zoo sterk, dat de chirurgijn Neelsing (die op 't genoemde plein woonde) haar moest aderlaten, eer ze naar huis konden gaan.

In het jaar 755 werd te Doekum eene kerk gebouwd op de plek, waar Bonifacins door de heidenen verinoord was. De graaf Abbo , die door koning Pepijn gezonden was om de moordenaars te straffen en liet opzigt over den bouw had, reed met zijn gevolg rondom de terp, waar de kerk op gebouwd werd. Plotseling zakte 't paard van een zijner knapen met de voor-

pooten in den grcnul, en toen 't or uit getrokken wns, ontdekte men een put vol friseli water. Die put was een weldaad voor de plaats, en de ontdekking gold voor een mirakel.

Bijna duizend jaren later had iets dergelijks te Amsterdam plaats, ofschoon er geen kerk gebouwd werd en er geen graaf bij was.

Op den Binnen-Amstel bij do Amstelstraat vond men weleer de brouwerij de Roskam, en liet gebouw staat er nog. liegt vóór die brouwerij en quot;midden op straatquot; zakte op den 7quot; Julij 1745 ook een paard met de pooten in den grond, en toon het er uit getrokken was, ontdekte men daar ook een put, die meer dan vijftig voet diep en met drinkbaar water gevuld was. Die ontdekking hield toen ieder ook voor zeer mirakuleus, doch de Burgemeesters zagen in dien put geen weldaad voor de plaats, maar wel een gevaar, en lieten hem terstond met puin dempen.

Mogelijk zou de lezer nu van deze achttiende-eeuwsche mirakelen wel gaarne een eenvoudige en natuurlijke verklaring vernemen; — van 't eerste kan ik die niet geven, omdat het een zaak betreft, waar ik geen kennis van heb; wel van het tweede.

Vóór de nieuwe rooijing bij de laatste vergrooting van Amsterdam (dat wil zeggen: vóór 1C()2) vormde de Binnen-Amstel ten noorden van de Blaauwbrug geen elleboog, als thans, maar de rigtingslijn liep regtdoor van de Wagenstraat tot aan de genoemde brug, die dan toen ook zooveel korter was. Dus was de plek, die in 1745 was en nog is: de straat vóór de Rosham, in de eerste helft der 17quot; eeuw met huizen betimmerd. Er heeft toen een breed gebouw gestaan, dat waarschijnlijk een herberg met een stalling was. De put zal dus wel op de binnenplaats van die herberg gelegen hebben.

Wat ons echter verwonderen mag, is vooreerst, dat van die verrassende ontdekking nergens elders (zelfs niet in de Amsterdamsche Jaarboeken van Jacobus Kok evenmin als in zijne Cronijk van Amsterdam) iets aan-geteekend is; ten andere , dat dc stads-rooimeesters en opzigters, bij 't sloopen der gebouwen en 't aanleggen der straat, het niet eens noodig oordeelden, dien put te dempen, maar slechts wat planken cr over heen geworpen en de bestrating cr bovenop gelegd hebben. Tachtig jaren lang hebben de menschen daar over een afgrond gewandeld en gereden, wiens bestaan, onder de straat, niemand vermoedde. Het rijden echter beteekende zooveel niet; had men toen onze omnibussen gehad, de boel zou wel aleer ingezakt zijn.

Schrijvers — wel te verstaan, geen auteurs, maar kopiisten — ontvingen voor gewoon schrift een halven stuiver per blad, maar voor kotn-pres het dubbel. De Heeren lieten iu 1564' door zekeren Koenraad Dirksz. de Resolution van Holland der zeven laatste jaren afschrijven, welke 532 bladen besloegen, en de man kreeg er dertien gulden en zes stuivers voor, terwijl het inbinden v.m gulden kostte. Maar de St. Paulusbroeders, die eenige brieven kopieerden, welke 28 bladen kompres besloegen, ontvingen 28 j stuiver.

Wat pen en inkt in dien tijd kostten, kan men opmaken uit hetgeen een stads-secretaris in rekening bragt voor galnoten, koperrood en gom, gebruikt tot het maken van 24 mengelen inkt, mitsgaders duizend schrijfpennen, namelijk: zeven gulden en zestien stuivers. Men kan dus het mengel inkt op vijf stuivers en een oortje stellen, en het hos pennen op zes duiten, zoo komt de rekening precies uit.

Er werden in 't midden der I(i⁰ eeuw veel land- en zeekaarten voor stads-rekening gemaakt. Nu eens had de Magistraat die noodig, om aan de Landvoogdes te vertoonen, hoeveel gevaren do koopvaarders hadden uit te staan en hoeveel kosten de kooplieden te doen, eer de geladen schepen uit de Oostzee goed en wel te Amsterdam binnenkwamen; dan weèr om te dienen bij processen, het zij met Dordrecht over het stapel-regt, of met eigen ingezetenen over de gronden in de Lastagie; op een anderen tijd moesten die kaarten strekken ten nutte der scheepvaart, of ten behoeve van het waterschap, of tot het aanleggen van publieke werken.

Hetgeen voor 't ontwerpen en teekenen van die kaarten betaald werd, liep zeer uiteen, natuurlijk naar gelang van de grootte en de uitvoerigheid. Ziehier wat de drie voornaamste meesters in dat vak ontvingen.

De schilder Kornelis Antonisz. ontving voor een kaart van de zeegaten ten noorden van Holland en Friesland tien gulden ; voor een andere van de Noordzee en de Zuiderzee met de diepten en zanden acht gulden, en

voor twee kaarten van de Oostzee 18 gulden en een dubbeltje. Aan twee kaarten van do Lastagie daarentegen verdiende hij 44 gulden en 14 stuivers, doch ontving op andere tijden voor kaarten van de Lastagie slechts 38 stuivers, twee gulden of een rijksdaalder, — vermoedelijk omdat dit slechts kopieën waren.

De quot;geographns ofte chartmakerquot; Mr. Jakob van Deventer ontving voor een kaart, die hij van de bovengenoemde zeegaten gemaakt had, 25 gulden, — een groot verschil met het salaris van Kornelis.

En aan den landmeter Mr. .Toost Jansz. Beeltsnijder werd voor een groote kaart van Amstelland, met alle landen, wateren en watertogten, honderd gulden betaald.

Het schijnt, dat het salaris berekend werd naar het aantal dagen aan 't werk besteed, en wel tegen een gulden per dag; want men vindt in een rekening van 1567, dat genoemde Joost zeven gulden ontving voor een kaartje van 't Bethauiën-klooster, quot;bij hem ten bevele van burgemeesteren gemaickt, in 't welcke te doene heeft hij gevaceert omtrent zeven dagen.quot;

Ook de koster van de Nieuwe Kerk, Dirk Jansz. Hoen geheeten, tee-kende kaarten. Voor een kaart van de Zuiderzee, door hem voor de st/ul gemaakt, en door de stad aan den Prins van Oranje geschonken, ontving hij echter slechts drie gulden. Denkelijk was dit geen oorspronkelijk werk, en bestond des kosters bekwaamiieid in 't netjes nateekenen van kaarten en in 't cierlijk stoffeeren met figuren, kleuren en goud.

Een groote kaart op linnen plakken en stokken met knoppen daaraan maken, kostte niet meer dan dertig stuivers.

Gedrukte kaarten kostten natuurlijk veel minder geld dan de geteekende. De boekdrukker Harman Jansz. in den Vergalden Passer leverde in 1509 aan do stad vier kaarten van Amsterdam, — zeer waarschijnlijk exemplaren van de groote houtsneékaart, die in 1541 was uitgegeven door den bovengenoemden Kornelis Antonisz., en waarvan de nog overgebleven exemplaren door de liefhebbers van Amsterdamschc oudheden tegenwoordig zeer gezocht en op hoogen prijs geschat worden. Van de vier kaarten, die Harman leverde, waren er twee wit en twee gestoffeerd (d. w. z. met goud en kleuren afgezet) ¹; de eersten kostten twee en de laatst en drie gulden ieder.

Zulk ccn fraai gestoffeerd exemplaar borusl nog in '(, kabinet van Jhr. .7. 1', Six te Amsterdam.

Ofschoon keizer Karei V vroeg oud en afgeleefd was, en reeds op een leeftijd, die voor anderen nog de middaghoogte hunner krachtvolle werkzaamheid is, dc rust en eenzaamheid in een klooster ging zoeken, zoo was toch diezelfde Karei in zijne jeugdige jaren een regte schalk, die, als de Vlamingen zeggen, veel quot;poetsen uitrigtte.quot; Of er welligt tusscheu het eerste en het laatste eenig verband te ontdekken zon zijn, mogen deskundigen uitmaken.

Frans de Potter zegt in zijn quot;Boek der vermaarde uithangborden¹', dat schier in ieder dorp langs den weg van Gent naar Oudenaarden een uithangbord met den Keizer te vinden is, en voegt er deze opmerking bij; quot;onloochenbaar bewijs, dat Karei V langs daar veel van zijne poetsen moet hebben uitgericht, of minstens, dat hij die streek veel malen moet bezocht hebben. Inderdaad, was 't niet te Audenaarde dat zekere .lobauna Van der Glieenst woonde?quot;

Maar ook in de omstreken van Hrussel vindt men herinneringen van dien aard. Op een zijner uitstapjes werd hij , alleen en onvcrzeld, in de nabijheid van het dorp Berchem St. Agatha door den nacht overvallen, 't Was zeer donker en hij raakte 't spoor bijster. Toen hij 't dorp bereikt had, zocht hij de herberg op, en begeerde dat de waard hem, tegen goede betaling, met een lantaarn naar Brussel zoude geleiden. Dat wilde de waard graag doen; hij bragt wel meer reizigers op die wijze bij avond naar stad', maar hij vroeg toch eerst hoe zijn gasl heette. quot;Ik heet Karei, net als de keizerquot;, was 't antwoord, waarmeö de boer zich tevreden stelde, niet kunnende vermoeden, wien hij voorhad. Een eind weegs met rasschen tred voortgegaan zijnde, stond de boer op eens stil , en duwde den Keizer de lantaarn in de hand, zeggende; quot;Karei, hou de lantaarn, ik moet eens ter zijde gaan.quot; — Te Brussel gekomen, moest de gids den reiziger tot aan zijn deur geleiden, dat behoorde zoo, waar hij dan zijne betaling ontving en afscheid nam. Ue Keizer liet zich dus tot aan zijn Hof brengen, en toen den boer 't geld in de hand duwende, maakte hij zich tevens bekend. De boer ijlde in vliegende vaart naar zijn dorp terug. Dat: quot;Karei, hou de lantaarn,'quot; kon hij levenslang niet vergeten , en't kwam eerlang voor de herberg te staan, waar het drie eeuwen lang de herinnering van dit voorval bewaarde.

In de verzameling van gedenkstukken van gesdiiedenis en kunst der gemeente Nijmegen worden, nadat daarvoor onlangs door het Gemeente-bestunr een afzonderlijk en ruimer lokaal is afgestaan, ook gevonden een houten huik — te Nijmegen doorgaans genoemd: quot;de houten rok met de ballenquot;, — en zoogenoemde sell andsteen en. Deze voorwerpen, welke van het jaar 1618 dagteekenen, werden nog op den zolder van het gemeentehuis gevonden, terwijl daarentegen de vroeger ook gebruikte ijzeren dril- of draaikooi spoorloos is verdwenen.

De houten huik of rok (waarvan ik hierboven de afbeelding geef) is een ton van 0.94 M. hoog. Zij heeft bovenaan een omtrek van 1.62 M. en beneden van '2.fid M. Kr zijn drie ijzeren hoepels om, en zij is in vieren met de stedelijke kleuren, rood en zwart, geverfd, in ieder van welke vakken het stadswapen prijkt, waaronder het jaartal 1018 zoo geplaatst is, dat onder ieder wapen een cijfer staat, terwijl de hoepels op de zwarte vakken rood en op de roode zwart geverfd zijn. Aan de binnenzijde

zijn twee ijzeren haken, waaraan de ketenen van den halsband voor het dragen werden bevestigd. Aan dezen band hangt een schandsteen, welke op de borst valt, als de limk om de schouders hangt. Deze ton is zoo zwaar, dat een man er een vracht aan had.

Het dragen van de stads-steenen of sehandsteenen behoorde, even als het dragen van de houten huik, in de 1(1« en 17^c eeuw onder de smadelijke straflen. In de vroegste tijden en in de meeste landen schijnen sehandsteenen van versehillenden vorm in gebruik te zijn geweest: vooral echter in Duitschland en de Nederlanden. In Duitschland worden nog op vele plaatsen dergelijke steenen bewaard , welke den schuldigen, voor geringe dieverijen, die nog geen geeseling verdienden, of personen vau een slecht gedrag, voor ontucht en overspel, werden omgehangen, om daarmede versierd te worden rondgeleid.

Tn ons vaderland schijnt deze straf vooral in de provinciën Noordbrabant, Zeeland, Holland, Overijssel en Gelderland in gebruik te zijn geweest, daar die steenen nog in verscheidene steden dezer provinciën worden bewaard. Het dragen der sehandsteenen was eene straf, welke hooftl-zakelijk aan vrouwen werd opgelegd en slechts bij uitzondering aan mannen. Ingeval van overspel moest meestal de vrouw de steenen dragen, terwijl de man met de houten huik werd bekleed.

Deze sehandsteenen waren van verschillenden vorm. Die, welke hier bewaard worden, zijn steenen ballen, ongeveer tien pond zwaar, met de stedelijke kleuren, rood en zwart, geverfd, en zij dragen ook het jaartal 1G18. Zij zijn gevat in ijzeren beugels en hangen aan een keten, die door middel van een zwaren ijzeren halskraag om den hals werd gesloten, zoodat de steenen op de borst hingen. In het rekenboek der stad Nijmegen van het jaar 1545 vindt men:

quot;Een vrouwspersoon, omdat sy der stads accyzc ontwonden hadde, hefft sy der stadssteenen gedragen, ende eenen krans op oer hoeli't, daarvan den Scherprichter voer sijn loen gegeven 12 st. en den twee klyeksteenen ¹ elk 1 pond, ende onder oer allen tot den Scherprichter verteert een brab. gulden.quot;

Hieruit blijkt dus, dat deze straf ook werd opgelegd voor het smokkelen; in de meeste gevallen echter voor ontucht., en dan was daarmede doorgaans verbonden het dragen van de houten huik en verbanning uit stad en schependom.

Men vond vroeger te Nijmegen ook eene dril- of draaikooi. Zij stond op de Markt aan de zijde van de Waag, en schijnt in het jaar 1602 gemaakt te zijn, want in liet raadsignaat van den 22^quot; October van dut jaar leest men; quot;de nieuw gemaakte kouw voor de quade wijven op deser stads markt te setten is kant en klaar.quot; Waarschijnlijk is zij te gelijkertijd als de kaak, die bouwvallig was geworden, in het jaar 1805 weggenomen.

Het was eene zes- of achtzijdige ijzeren kooi, welke door rondsels zeer snel oin hare as werd gedraaid; dit geschiedde door de stads-dienaars. In het midden stond een bankje, waarop de gevonnisde geplaatst werd. Deze werd natuurlijk door de snelle beweging al zeer spoedig duizelig en onpasselijk, en bezeerde het hoofd niet weinig tegen de ijzeren spijlen. Naarmate der gepleegde misdrijven werden de veroordeelden langzamer of sneller, alleen rechts of links, of nu in de eene en dan in dc andere richting gedraaid, totdat ze meestal bewusteloos neervielen. Het drillen had veelal verbanning, somtijds ook tuchthuisstraf ten gevolge.

Het laatste vonnis van dezen aard, dat in de raadsignatcn van Nijmegen voorkomt, is van den Juli 1754. Daarbij wordt eene vrouw, welke reeds vroeger wegens ontucht gebannen, docli weder in de stad gekomen was en haar lichtzinnig gedrag aldaar had voortgezet, veroordeeld om gedraaid en daarna gedurende drie jaren in een tuchthuis geplaatst te worden met levenslange verbanning uit stad en schependom. Het is echter waarschijnlijk, dat de drilkooi ook later nog gebruikt is, want voor weinige jaren herinnerden hoogbejaarde ingezetenen dezer stad zich nog, dat zij er vrouwen in hadden zien drillen.

Uuiten de voormalige Koepoort te Leiden op den Cingel staat voor een huis te lezen:

Terwijl in llollnntl alle krijgskrachten in beweging waren om Haarlem, /00 was 't. in Zeeland om Middelburg; doch bier was alles juist in omgekeerden zin.

Was Haarlem door de Spanjaarden ingesloten en benaauwd, terwijl de Prins telkens vergeefsche pogingen tot ontzet deed, — Middelburg was door liet Prinsevolk ingesloten en benaauwd, terwijl het de Spanjaarden waren, die bij hun pogingen tot ontzet der stad neerlaag op nêérlaag leden.

Middelburg werd ook niet, als Haarlem, fel bestormd, maar de geuzen vergenoegden zich met het zoo in te sluiten met water, schepen en forten, dat er niemand uit of in kon. De Zeeuwen, zegt Hooft, quot;maakten baar 't land met waaier en doorsteeken van dijken, de zee mot schepen tquot; onbruyk. Der voeghe, dat zij, zonder trek, zonder toevoer lagh, als een lidt, van 't lijf der heele wereldt afgesneeden.quot;

Er werd om Middelburg meer gevochten op de Schelde dan voor dc stadsmuren. Alva begreep, dat het bezit van Zeeland aan 't behoud van Middelburg hing, en liet vloot op vloot te Antwerpen uitrusten, ja de schepen zegenen door den bisschop Sonnius; en de dappere Sancho d' Avila was vijf maanden lang in de weer om te; pogen met die vloten Middelburg te bereiken, maar immer vond hij de Zeeuwen op zijn weg, die zijn gezegende schepen vernielden, veroverden of verjoegen. Vijf malen leverde hij slag en vijf malen werd hij verslagen , en eenmaal slechts gelukte het hem met een klein overschot te ontsnappen en Middelburg te bereiken, wat dc stad echter weinig baatte, daar de geringe leeftogt, die hij meêbragt, even spoedig verteerd als uitgedeeld was.

Toch gaven do Spanjaards de stad niet over; gantsch Zooiand hing er aan, en Alva beloofde voortdurend ontzet. Toen Haarlem viel, hield Middelburg nog stand. Maar drie weken na Haarlems verlies wonnen do Zeeuwen het fort Zeeburg, hetgeen voor de Spanjaarden in Middelburg een voorspelling van t naderend einde was, maar oen opbeuring voor

Toch gaven de Spanjaards de stad nog niet over. Mondragon wierp er zich in met versch volk, buskruit en levensmiddelen. Al was dc weg over Zeeburg voor hem gesloten, hij kwam er tocli, en wel van den noordkant, door den Vrouwenpolder heen; en hij hield de verdediging nog een hall' jaar vol.

Eer Al va heenging, zond hij nog eens een groote vloot uit Antwerpen onder bevel van Eeauvoir, om Middelburg te verlossen en heel Walcheren te onderwerpen; maar de Zeeuwen vernielden er een deel van, en joegen een ander deel naar Antwerpen terug, en sloten 't grootste deel op in Bergen op Zoom, zoodat Alva zeer boos werd op Beau voir, en deze het zich zoo sterk aantrok, dat hij ziek werd en stierf'.

En toen Requesens kwam, zeide hij, dat hij vroeger weieens gevraagd had, hoe het mogelijk was, dat de geuzen zulke groote vloten onderhielden, terwijl de koning er naauwelijks écne kon uitrusten, maar dat hij quot;t nu begreep. Dat hij cr evenwel nog niets van begreep, werd hein bewezen in 't begin van 't volgend jaar.

Requesens zond toen op zijne beurt ook wéér een groote vloot uit Ajitwerpen, en wel onder zijne dapperste bevelhebbers: Glimes, San-cho d'Avila en Romero; maar de Zeeuwen sloegen die zoo, dat er weinig van overbleef. En, wat de vermakelijke zijde van dit bloedig tooneel was,— Requesens zelf stond op den dijk het aan te kijken. Hij was er gekomen om den moed zijner helden te verhoogen door zijne tegenwoordigheid, en hi j had in den beginne nog al staan wuiven met zijn hoed; maar daar hield hij spoedig ineé op, toen hij zag, dat die helden deerlijk geklopt werden, en zelfs de. admiraalsvlag van Glimes door een Zeeuwseh matroos van boven neèr gehaald werd. Ach! zelfs do glorie van gezegde drie dapperste bevelhebbers ging hier onder. De eerste sneuvelde, dc tweede vlugtte, en de derde — Romero zelf, die oorlogsbliksem! — kwam doodsbleek, doornat en dikbemodderd hij Requesens op den dijk en jammerde; quot;Heer! een krijgsman ben ik, maar geen zeeman!quot; En werd Requesens toen ook boos op hem? Neen, hij sprak met vrome gelatenheid: quot;Wij moeten berusten in wat God beschikt.quot;' Amen!—maar dan moest bij ook dc Hollanders en Zeeuwen, wien (iod do vrijheid beschikte, met rust laten; doch zoo ver ging 't begrip van een Spanjaard in dien tijd niet.

Nu kon Mondragon 't in Middelburg ook niet langer uithouden; hij gaf de stad bij verdrag over aan den Prins van Oranje, en de koning van Spanje kon van toen af Zeeland als een voor hem verloren gewest bc-

schouwen; maar in Holland zong liet volk langs de straten op de wijs van Wilhelmus:

(billis Joosten Saeghmau, boekdrukker te Amsterdam, heeft in de tweede lielft der 17^U eeuw, gedurende een reeks van jaren een quot;Comptoir Almannchquot; uitgegeven In die van 1664 leest men liet volgende;

¹ In t Archief van Amsterdam za# ik twee exemplaren van dezen almanak en wel van 1080 en 1681. Zij zijn in kwarto en met wit papier doorschoten, waarop de eigenaar in der tijd aanteekeningen heeft gemaakt. (Uit het bovenstaande rijm echter blijkt, dat Saeghman zijn almanak ook in kleiner formaat uitgaf.) Hij elke maand vindt men eene fraaije houtsneeprent, die bijna 't halve blad beslaat. En vermits de prent bij December het ijsvermaak op den Ainstel met de blokhuizen voorstelt, en het waarschijnlijk is, dat die prenten voor dezen almanak gemaakt zijn, zoo meen ik daaruit te mogen afleiden, dat de uitgave dagteekent van 1651 a lG5i.

De opvolger van Saeghman was Kornelis Stichter, en na zijn dood werd de uitgave van den almanak voortgezet, eerst door zijne weduwe en vervolgens door hare erfgenamen.

Ik heb oen exemplaar van quot;d'Erven Stichters Comptoir Almanachquot; van 1743, mede in kwarto en met wit papier doorschoten, waarin dezelfde prenten nog voorkomen, doch zij hebben door een negentigjarig gebruik nog al wat geleden en hare frisehheid verloren.

Dit exemplaar is in perkament gebonden, — wat met de beide Saeghmans-alinanakken van 't Archief niet het geval is; deze zijn slechts ingenaaid met een papieren omslag.

De perkamenten band van mijn quot;Erven Stichtersquot; is voor en achter rijk met wapens en figuren vercierd, waarvan de stempels ook uit de 17^e eeuw zijn. Ecu profielgezigt van Amsterdam, dut er op voorkomt, is van vóór 1658.

lu een quot;d' Erven Stichters Comptoir Almanachquot; van 1798 , almede in kwarto , vind ik andere prenten. December stelt daar geen ijsvermaak maar een Sin terklaas-kraampje voor.

Maar aan liet einde van December van het volgende jaar IfifiS voegde hij er nog een waarsolunving tegen nadrnkken bij:

In den Saeghmans-almanak van 1656 komt de volgende anekdote voor. quot;Eener gevraagd zijnde, wat een wijs man door dronkenschap verliezen konde, antwoorde zeer geestieh : De Heerschappij van zijn gedachten, den Toom van zijn tong en de Aanzienlijkheid van zijn persoon.quot;

quot;Klagten overgecomen zijnde alsdat gisteren de predikant van Ravens-waay alhier gepredikt, hadde en seer slegte dingen aan de Gemeente had vercondigt, en voorgesteld dat er weinig in deze stad sonde saligh worden en meer andere redenen, is geresolveerd, dat men sal laten aanseg-gen aan de beide predikanten van dese stad, alsdat de predikant van lla-venswaay niet meer in dese stad sal hebben te prediken.quot;

Terwijl in Holland alle krijgskrachten in beweging waren om Haarlem, zoo was 't in Zeeland om Middelburg; doch hier was alles juist in om-gekcerden zin.

Was Haarlem door de Spanjaarden ingesloten en benaauwd, terwijl de Prins telkens vergeefsche pogingen tot ontzet deed, — Middelburg was door het Prinsevolk ingesloten en benaauwd, terwijl het de Spanjaarden waren, die bij hun pogingen tot ontzet der stad neerlaag op uéérlaag leden.

Middelburg werd ook niet, als Haarlem, fel bestormd, maar de geuzen vergenoegden zich met het zoo in te sluiten met water, schepen en forten, dat cr niemand uit of in kon. De Zeeuwen, zegt Hooft, quot;maakten haar 't land met waaier en doorsteeken van dijken, de zee niet schepen t' onbruyk. Der voeghe, dat zij, zonder trek, zonder toevoer lagh, als een lidt, van 't lijf der heele wereldt afgesneeden.quot;

Er -werd om Middelburg meer gevochten op de Schelde dan voor de stadsmuren. Alva begreep, dat het bezit van Zeeland aan 't behoud van Middelburg hing, en liet vloot op vloot te Antwerpen uitrusten , ja de schepen zegenen door den bisschop Sonnius; en de dappere Sancho d' Avila was vijf maanden lang in de weer om tc pogen met die vloten Middelburg te bereiken, maar immer vond hij de Zeeuwen op zijn weg, die zijn gezegende schepen vernielden, veroverden of verjoegen. Vijf malen leverde hij slag en vijf malen werd hij verslagen, en eenmaal slechts gelukte het hem met een klein overschot te ontsnappen en Middelburg te bereiken, wat de stad echter weinig baatte, daar do geringe leeftogt, die hij meêbragt, even spoedig verteerd als uitgedeeld was.

Toch gaven de Spanjaards de stad niet over; gantsch Zeeland hing cr aan, en Alva beloofde voortdurend ontzet. Toen Haarlem viel, hield Middelburg nog stand. Maar drie weken na Haarlems verlies wonnen de Zeeuwen het fort Zeeburg, hetgeen voor de Spanjaarden in Middelburg een voorspelling van quot;t naderend einde was, maar een opbeuring voor

Toch gaven de Spanjaards de stad nog niet over. Mondragon wierp er /.ich in met versch volk, buskruit en levensmiddelen. Al was de weg over Zeeburg voor hem gesloten, bij kwam cr toch, en wel van den noordkant, door den Vrouwenpolder heen; en bij hield do verdediging nog een hall' jaar vol.

Eer Alva heenging, zond hij nog eens een groote vloot uit Antwerpen onder bevel van Beauvoir, om Middelburg te verlossen en heel Walcheren te onderwerpen; maar de Zeeuwen vernielden er een deel van, en joegen een ander deel naar Antwerpen terug, en sloten 't grootste deel op in Bergen op Zoom, zoodat Alva zeer boos werd op Beauvoir, en deze het zich zoo sterk aantrok, dat hij ziek werd en stierf'.

En toen llequesens kwam, zeide bij, dat bij vroeger weieens gevraagd bad, hoe het mogelijk was, dat de geuzen zulke groote vloten onder-bielden, terwijl de koning er naamvelijks ééne kon uitrusten, maar dat bij quot;t nu begreep. Dat hij er evenwel nog niets van begreep, werd hem bewezen in 't begin van 't volgend jaar.

llequesens zond toen op zijne beurt ook wem' een groote vloot uit Antwerpen, en wel onder zijne dapperste bevelhebbers: (Jliines, San-eho d'Avila en Romero; maar de Zeeuwen sloegen die zoo, dat er weinig van overbleef. En, wat de vermakelijke zijde van dit bloedig tooneel was,— llequesens zelf stond op den dijk het aan te kijken. Hij was er gekomen om den moed zijner helden te verlioogen door zijne tegenwoordigheid , en hij had in den beginne nog al staan wuiven met zi jn hoed ; maar daar hield hij spoedig meé op, toen hij zag, dat die helden deerlijk geklopt werden, en zelfs de admiraalsvlag van Glimes door een Zeenwseh matroos van boven neer gehaald werd. Ach! zelfs de glorie van gezegde drie dapperste bevelhebbers ging hier onder. De eerste sneuvelde, de tweede vlugtte, en de derde — • Romero zelf, die oorlogsbliksem! — kwam doodsbleek, doornat en dikbemodderd bij llequesens op den dijk en jammerde: quot;Heer! een krijgsman ben ik, maar geen zeeman!quot; En werd llequesens toen ook boos op hem? Neen, hij sprak met vrome gelatenheid: quot;Wij moeten berusten in wat God beschikt.quot; Amen! — maar dan moest hij ook de Hollanders en Zeeuwen, wien God de vrijheid beschikte, met rust laten; doch zoo ver ging 't begrip van een Spanjaard in dien tijd niet.

Nu kon Mondragon 't in Middelburg ook niet langer uithouden; hi j gaf de stad bij verdrag over aan den Prins van Oranje, en de koning van Spanje kon van toen af Zeeland als een voor hem verloren gewest be-

schouwen; maar in Holland zong liet volk langs de straten op de wijs van Wilhelmus;

(iiilis Joosten Saeglnnan, boekdrukker te Amsterdam, 1 leeft in de tweede helft der 17° eeuw, gedurende een reeks van jaren een quot;Gomptoir Almanachquot; uitgegeven In die van 1(J04! leest men het volgende:

¹ in t Archief van Amsterdam zag ik twee exemplaren van dezen almanak en wel van 1080 eu 1681. Zij zijn in kwarto en met wit papier doorschoten, waarop dc eigenaar iu der tijd aanteekeiiingeu heeft gemaakt. (I.Ut het bovenstaande rijm echter blijkt, dat Saeghman zijn almanak ook in kleiner formaat uitgaf.) Hij elke maand vindt men eene fraaije houtsneêprent, die bijua 't halve blad beslaat. En vermits de prent bij December het ijsvermaak op den Amstel met de hlokhuizen voorstelt, eu het waarschijulijk is, dat die prenten voor dezen almanak gemankt zijn, zoo meen ik daaruit te mogen afleiden, dat de uitgave dagteekent van 1651 a 165é.

Dc opvolger van Saeghman was Kornelis Stiehter, en na zijn dood werd de uitgave van den almauak voortgezet, eerst door zijne weduwe eu vervolgens door hare erfgenamen.

ik heb een exemplaar van quot;d* Erven Stichters Comptoir Almanachquot; van 1743, mede in kwarto en met wit papier doorschoten, waarin dezelfde prenten nog voorkomen, doch zij hebben door een negentigjarig gebruik nog al wat geleden en hare frischheid verloren.

Dit exemplaar is iu perkament gebonden, — wat met de beide Saeghmans-almanakken van 't Archief niet bet geval is; deze zijn slechts ingenaaid met een papieren omslag.

De perkamenten band van mijn quot;Erven Stichters'' is voor en achter rijk met wapens en figuren vercierd, waarvan de stempels ook uit de 17^c eeuw zijn. Een profielgezigt van Amsterdam, dat er op voorkomt, is van vóór 1658.

Iu een quot;d' Erven Stichters Comptoir Almanaeh'' vau 1798 , almede in kwarto , vind ik andere prenten. December stelt daar geen ijsvermaak maar een Sinterklaas-kraampje voor.

Maar aan het einde van December van liet volgende jaar 1665 voegde hij er nog een waarschuwing tegen nadrnkken bij:

In den Saeghtnans-alrnanak van 1656 komt de volgende anekdote voor. quot;Eener gevraagd zijnde, wat een wijs man door dronkenschap verliezen konde, antwoorde zeer geestich ; De Heerschappij van zijn gedachten, den Toom van zijn tong en de Aanzienlijkheid van zijn persoon.quot;

quot;Klagten overgecoraen zijnde alsdat gisteren de predikant van Ravens-waay alhier gepredikt hadde en seer slegte dingen aan de Gemeente had vercondigt, en voorgesteld dat er weinig in deze stad soude saligh worden en meer andere redenen, is geresolveerd, dat men sal laten aanseg-gen aan de beide predikanten van dese stad, alsdat de predikant van lla-venswaay niet meer in dese stad sal hebben te prediken.'¹

quot;Hierna beter, zegt de almanakquot;, leest incn in 't Spreekwoordenboek van I larrebomée, en werkelijk wordt dit spreekwoord tegenwoordig zoo gebruikt. De klagers over den slechten tijd besluiten er gewoonlijk hunne jeremiaden meé, en het aanhalen van den almanak wordt gehouden voor een toespeling op zijne weersvoorspellingen,

't Spreekwoord is echter verminkt, en deze toepassing ook de regte niet. Den ouden vorm vindt gij in het vorenstaand stukje uit den Saeghmans-almanak. De spreuk: quot;hierna een beterquot; past volkomen in den mond van een almanakmaker, die quot;precies alle jarenquot; een nieuwen drukt; en met hem als zegsman werd het een algemeen spreekwoord : quot;vindt gij in mijn werk gebreken, ik hoop u hierna een beter te leveren.quot; In dezen zin gebruikten ook schrijvers het somwijlen aan 't slot van hun werk, waar Tuinman ten voorbedde van strekken kan.

Het laatste spreekwoord in het tweede deel van zijn werk over de quot;Nederduitsche Spreekwoordenquot; is:

En hij gut' er deze verklaring bij, die hem tevens aan een slot voor zijn boek hielp. ''■Finis is 't einde. Dat is good en gewenseht in tegenspoed. Maar men speelt op dat Lntijnsche woord jinis, om quansuis te rijmen. Daarin hadden de ouden een zonderlingen zin in hunne spreekwoorden. Doeh dikwijls was dat zeer kreupel. Alle hvgunnan werk neemt een einde. Hier is ook het einde van dit werkje; en ik scheide er af, als de monik van de goede da/jen [dat wil zeggen: met weer/,in , want ik vond er genoegen in]. Hierna een beier, zeyl de /llmanach, en ik mede. Dus is dit

De parasol is oud, dc paraplu daarentegen van vrij jonge dagteeke-ning; het vaderland der eerste ligt in het Oosten, dat der laatste in 't Westen.

Do parasol is in 't Oosten overoud, en heeft een zeer verheven oorsprong. Zij was daar niet, als bij ons, een dames-handgeweer tegen quot;'t vinnig stralen van de zon,quot; — neen, zi j was er een waardigheidsteeken der koninklijke majesteit. Wanneer de Oostersehe monarch in 't openbaar verscheen, werd de parasol boven zijn hoofd gedragen.

Natuurlijk vraagt men: wat is de beteekenis van die parasol als att ribuut der koninklijke waardigheid? — Sommigen hebben die gezocht inde godsdienstplegtigheden der oude Aziatische volken; anderen pogen te bewijzen, dat de parasol, boven 't hoofd van een Oostersch koning gedragen, het symbool was van zijn regt over leven en dood; maar heel duidelijk hebben zij 't niet gemaakt. Ik geloof integendeel, dat wij hier eenvoudig moeten denken aan de overhuiving van den troon. Die overhuiving toch is het wezentlijke van een troon, en werd daarom ook, als de vorst zijn paleis verliet, boven zijn hoofd gedragen. quot;De throon,quot; zegt de heer Alberdingk Thijm ergens, quot;is niet de stoel, maar eigenlijk het gehemelte, de baldakijnquot;. En lilj haalt er Hilderdijk bij aan, die zegt: quot;Hij ons is Troon altijd te verstaan van een overhemelden of tentzetel, en niet zonder 't verhemelte heeten wij 't een troon. Vandaar de oude eigenaartige uitdrukking: zijn tent spannen, en zoo ook; zijn troon spannenquot;. ¹ Mij dunkt dus, dat het vrij duidelijk is, dat die koninklijke parasol niets anders is dan het draagbaar troongehemelte; en dit wordt nog duidelijker als wij opmerken, dat die parasol nimmer toegeslagen maar altijd opstaande

voorkomt; terwijl zij den vorm van een tent heeft, rondom met afhangende franje en op den top met het koninklijk emblema vercierd is. Men vindt haar dikwijls op de oude Egyptisehe en Assyrische monumenten; en omdat de afbeelding beter dan de duidelijkste beschrijving den lezer een denkbeeld daarvan geven kan, voegen wij hiernevens een der fraaiste, die uit de oudheid overgebleven zijn. ¹ 't Verdient opmerking, dat aan de achterzijde der parasol een lang stuk geborduurd doek afhangt, en dat men dit op de Assyrische monumenten evenzoo ziet. Verbeeldt dit het ruggestuk van den troon? of is 't een soort van banier? —

In Indië en China vindt men de koninklijke parasol almede sedert den vroegsten tijd ²; in 't laatstgenoemde rijk echter is dat eereteeken ook aan de hoogste staatsdienaren toegekend. Als een groot-mandarijn uitgaat , openen voorrijders den stoet en achter zijnen draagstoel volgen de parasoldragers. De parasols der Javaansehe vorsten zijn zeer groot en van allerlei kleur: verguld, verzilverd, rood, groen , geel, blaauw en zwart. Elk heeft zijn eigen kleur, als de schilden der middeleeuwsche ridders. Als die vorsten, bij gelegenheid van een bezoek van den gouverneur-generaal een tornooi of carrousel houden, dan verschijnen zij natuurlijk met hun gant-schen stoet van lijftrawanten, en onder dezen is de parasoldrager de voornaamste.

Bij do Arabieren was ook van oudsher de parasol een vorstelijk onder-scheidingsteeken, en vele negerkoningen op de westkust van Afrika hebben dat gebruik van de Arabieren overgenomen. In Marokko heeft alleen de keizer en zijne familie liet regt zich een parasol boven 't hoofd tc laten dragen. In Turkije was dit in vroeger eeuwen ook zoo; en ofschoon daar, ten gevolge van 't verkeer der Europeanen, 't gebruik van de parasol sints lang algemeen geworden is, moest toch ieder, die 't paleis van den sultan voorbijging, dat scherm zoolang neérslaan. Maar dit wordt tegenwoordig ook al vergeten.

Het is ecu basreliëf uit den grooten tempel tc Tpsamboel. Het stelt den Egyptischcn koning Ramses den Grooten voor, staande op zijnen strijdwagen en een pijl op den vlugtenden vijand afschietende. Het stuk is uitmuntend bewerkt, en bewijst, dat de Egyptische kunst vóór

parasol. Te Athene was zij voor elke fatsoenlijke vrouw op de wandeling even onmisbaar als voor de hedendaagsehe dames ; maar 'i onderscheid is, dat de Atheensche juffers en mevrouwen hare parasol nooit zelf in de hand droegen, maar die altijd door een slaaf lieten dragen. Aristophanes vermeldt de parasol als een dagelijksche behoefte voor de vrouwen van aanzien, maar een man met een parasol was een toonbeeld van verwijfdheid. Uit de afbeeldingen, die men op Grieksehe vazen gevonden heeft, blijkt, dat de parasol van dien tijd denzelfden vorm had als de onze.

Van Griekenland ging de parasol naar Italië over, en zij werd er even onmisbaar voor de dames. De Romeinsche dichters maken er meermalen gewag van. Ovidius laat Herkules met zijn forsche vuisten, gewoon den gevreesden knods te zwaaijen, voor Omphale de parasol vasthouden; en in een ander zijner boeken, waarin hij de minnekunst behandelt, leert hij den vrijer, dat hij zich bij zijn meisje aangenaam kan maken, door de parasol voor haar te dragen. Martialis spreekt van een slaaf, die de parasol zijner meesteres draagt; en Juvenalis laat een parasol als een kostelijk geschenk aan een jongejuffrouw zenden, —■ trouwens zulk een geschenk kon kostbaar genoeg zijn, want te Home werd in dit artikel de weelde ten top gevoerd: om mooi te heeten moesten de parasols, even als de waaijers, blinken van goud.

't Was vroeger op het eiland Ameland de gewoonte, dat een jonkman , die uit vrijen wilde gaan, op een zondagavond (en acht uren zich vervoegde aan de woning zijner uitverkorene en aanklopte. Hij vroeg dan, of hij zijne pijp eens aan mogt steken, wat nimmer geweigerd werd, en het meisje kwam met eene vuurtest aan tie deur. Gaf zij hem de test in de hand, dan kon hij, na de pijp aangestoken te hebben, met een bedankje weer heengaan. Maar hield zij de lest voor hem vast, dan was hij welkom; hij mogt binnenkomen en tot aan den dageraad met haar zitten praten.

Huizen zijn cluui' tegenwoordig, en alom 7/iet men nieuwe bouwen ; daarom zullen sommigen wol eens willen weten, wat, vóór een eeuw geleden, huizen in de verkooping opbragten. Immers zoo dacht er een onzer lezers over, die mij het volgende lijstje toezond van eenige huizen te Amsterdam in het Oudezijds-heerenlogement van 1701 tot 1775 in veiling gebragt, getrokken uit de Mercuriussen van dien tijd. De nummers zijn er niet bij opgegeven, om de eenvoudige, maar zeer geldige reden, dat de huizen toen nog niet genummerd waren.

meteen stalen koetshuis, werd in 1709 opgehouden voor... 205.000 ,, Het huis van Gerrit Braamcamp of het quot;huis met de slangenquot;, met een tuin en met stal en koetshuis in de Spiegelstraat, werd

Een huis op de Heerengracht over de Spiegelstraat, met een stal en koetshuis en een woonhuis daarnaast in de Hegu-

Een ander huis op de Heerengracht over de Spiegelstraat, almede met een stal en koetshuis daarachter in de Regnliers-

Een huis op de Heerengracht tusschen de Spiegel- en Vijzelstraat, met een stal en koetshuis en een woonhuis daarachter

Een huis op de Heerengracht bij de Vijzelstraat, met een stal en koetshuis daarachter in de Reguliersdwarsstraat, werd in

Een huis op de Heerengracht, het vijfde beoosten de Utrechtsehe-straat, met een tuin en een stalling, werd in 1704 opgehouden voor......................... 61.000 ,,

Een dubbel luiis aan de zuidzijde der Keizersgracht, tusschen de Reguliersgracht en dc Vijzelstraat, met een stal en koets

Drie liuizen aan de zuidzijde der Keizersgracht, tusschen de Reguliersgracht en de Utrechtschestraat, met een stal en koetshuis en twee huizen daarnaast in de Kerkstraat tegenover 't Amstelveld, werden in 1775 verkocht voor.....130.500 ,,

Een huis aan de noordzijde der Keizersgracht, het tweede beoosten de Vijzelstraat, met een stal en koetshuis, werd in

üe brouwerij de Gekroonde Valk op den Kadijk , met het woonhuis, do pakhuizen en stalling, alle losse en vaste gereedschappen en een dertiendepart in den ijsbreker en de brouwerskas,

Alsoo door het overlijden van Mr Tjalling Swart de schoole deeser Parochie is koomen te vaceeren: Soo is't, dat wij gezamentlijke Eigenaren, Pagtenaren en Landbruykers van I;. Vrouwen Parochie tot siemtninge gequalificeert na behoorlijke convocatie en huiskundinge volgens daar toe mondeling consent door den Hoog Wel Gebooren Heere, Grietman, Willem van Haren op den 2» Junij 1749 aan den 15ij,sitter en Yolmagten deeser Parochie verleend, in onze Parochiekerk vergaderd zijnde, tot het voorsz; Schoolmeesters ampt hebben gestemt ende gekoosen, gelijk wij stemmen ende kiesen bij deesen den Eersamen Ate Kooystra omme de Schoole waar te nemen op navolgende conditiën:

Dat hij de jeugt die bij hein ter Schole besteld wort vlijtiglijk ende met goede ordre zal institueeren en onderwijsen zoo in Leesen, Schrijven, Cij fleren, Psalm zingen als andere godsalige en geestelijke oefleningen, gebeeden en vragen doen leeren en opzeggen; sampt de Kerkedienst behoorlijk ende getrouwelijk waar te neemen , (gelijk ook bij gebrek op de Oude Pildzi jl); ook de Kerk en Schoole bequaam reynigen en schoonhouden , met dien verstande egter tot betrekking van de Kerk, dat hi j Schoolm^r deselve niet hooger als tot aan de balken zal verpligt zijn te ragen, en zoo dikwijls deselve booven de balken noodig geraagd of de muuren gewit, en dus de Kerk geheellijk schoon gemaakt moet worden, zal zulks ten laste der Gemeente koomen. Dat. bij Schoolmeester de klok zal luiden in manieren navolgende, als alle dagen van Leeuwarder Laatste merk tot St. Petry 's morgens ten 1« uur en alle morgens ten 8 en 's na-demiddags ten 2 uur 't geheel e jaar door; item van St. Petri tot Aller-heyligen 's avonds ten 0 uren, en de overige tijd 's avonds ten 8 uuren ;

alsmeede bij de lierfst in de Ploegtijd 's morgens ten 3 uur, en eindelijk alle predikdagen, gelijk ook 's avonds voor de predikdagen, gelijk ver-eischt wort, zonder dat de gemeente verpligfc zixl zijn hem hierin eenige hulp toe te voegen; wijders zal hij het uurwerk en wat daaraan depen-deert bequaam waarneemen en oppassen, en iiet/elve gelijk ineede de klok, zoo dikwijls zulks noodig zal zijn behoorlijk smeeren. ' Dat hij Schoohn^rmeede zal gedoogeu dat 's winters bij koude en korte dagen, diegeene welke van buiten het dorp tot gehoor van Gods H. woord afkoomen op zoo-dane Heilige- en Sondagen als gepredikt wort in de Sehoole mogen gaan om haar te warmen, en zal op zodane dagen altoos een vuur moeten aansetten van de turll' hem door de Gemeente bestelt; ook zat hij de Dienaar des Goddelijken woords, alsmede de Regenten deeser Parochie alle behoorlijke eere cu respect bewijsen en hem voorts in alles houden en gedragen als een eerlijk, vroom en godvreesend schooldienaar toestaat en betaamd; en in gevalle hij zicli onbehoorlijk quame aan te stellen, en sidi in dronkenschap, luyheid of andere diergelijke ergerlijkheden quame te verloopen, zal de Gemeente vrij staan hem het voorsz: Schoolmrs ampt weeder te beneemen . ties dat hij ook indien hem niet langer aan de Sehoole genoegde zijn keur zal hebben om de plaats te verlaten, des een vierendeels jaar te vooren de Gemeente daarvan waarschouwende, voor alle welke diensten onzen voorengemclden Schoolm¹' alsdan jaarlijks uit onze Gemeents kosten zal genieten een Tractement van een hondert vijftig Gar. gis. [Carolus guldens], met nog daar te boven een somma van Tien Car. gis. tot inkoop van behoeftens, nodig tot liet schoonhouden van Kerk en Sehoole, olie tot liet smeeren van Klok en Uurwerk en wat dies meer is, zonder dat hij belmlven deese bepaalde Zomma alsdan iets ten laste der gemeente dien te nellens zal mogen deelareeren of in rekening brengen; van welk Tractement en Tien Car. gis. hier vooren bepaalt, hem yder vierendeels jaar een geregte vierdepart tot veertig Car. gis. door onzen Gemeents ontvanger zal worden betaald, en zal hij daar en boven van yder kind of scholier elk vierendeels jaar genieten ses stuivers, des dat hij desulke welke door ons worden gealimenteerd alle voor niets

Toll eersten sal hij luyen, de kerc sluyteu en ontslnytcu; 't Kerehol' en Keivk n^vn houden bitmou eu Imyten; 't üerwerek sal hy stellen ende opwinden;

zal moeten leereu, en zich tot derzelver onderwijs zoowel als tot andere bevlijtigen.

Nog sal liij hebben vrije wooninge cn gebruik vau de liuisinge en tuin invoegen hetzelve bij voorige Schoolmrs. is bewoont en gebruikt.

Aldus gedaan en gestemd in onze Parochiekerk op den IS Juny 1749. In kennisse onze Handen.

D; P: Zal ook moeten gedogen dat de predicant deeser Parochie, zoo dikwijls zulks goedvindt, de Schoole gebruykt om daarin te catechiseeren. Actum uts.

quot;Onder die oude Hilkerts zijn er zes. die ik als leden van mijn voorgeslacht mag beschouwen. Men weet, dat het Uildt als Hollandsche kolonie ¹ langen tijd min of meer geïsoleerd bleef, zoodat nog heden ten dage volksaard, gebruiken en taal in vele opzichten van die der overige Priezen verschillen. Vele familiën (ook de mijne) kunnen er nog hunne afkomst van den stamvader Steeven Huigen aanwijzen. In eene zoodanige geslachtlijst wordt beweerd, dat de afstammelingen van Steven Huigen liet recht hebben om het wapen der Wassenaers te voeren.quot;

Dit laatste is wel aardig. De afstammelingen van Brederode zijn in Noordholland legio en die van Wassenaer in vele gewesten verspreid; maar menigeen zal niet geweten hebben, dat deze laatsten ook in liet Pildt te vinden zijn. Wat echter ieder wel weet, is, dat de liefhebberij voor wapens in ons land verbazend groot is.

JAN C0RNELIS.

JACOB JIPPES. JAN KIEN KS. D. EVERTS.

GO RN KLIS JANS.

CLAAS AARTS.

TO MAS WVTSES.

me presente Y. ÜONNEM A

Ton noorden van Antwerpen, op den steenweg, die van deze stad naar Breda voert, ligt een klein dorpje, of liever een gehucht, Dambrugge genaamd, dat, bij de laatste vergrooting, binnen de muren der vesting is gekomen.

Dambrugge, bij verkorting de Dam, was vroeger, dat is vóór de ver-grooting, ongeveer een kwart mijl van de stad verwijderd. Het heeft zijn naam van eene brug over de kleine rivier het Schijn en van eenen dam of dijk, die, nis meent men, zicii eertijds daar bevond. In het voorbijgaan moet ik aanmerken , dal de weg, welke van de nu onlangs gesloopte Koocle Poort naar het gehuehtje voerde, zelf lang de Dam of Dijk werd geheeten.

De Dam wordt in de geschiedenis van Antwerpen meermalen vermeld. Op verschillende tijdstippen was men er op bedacht het kleine doro, dat van de naburige gemeente Merxein afhing en nauwelijks vijftig nuizen telde, bij de stad in te lijven. Reeds in 1580 werd daartoe don Ant-werpschen Magistraat een plan aangeboden.

In 1542, toen Antwerpen door Marten van Rossum werd belegerd, had die beruchte maarschalk van Gelderland zijn hoofdkwartier te Dambrugge gevestigd. Het was van daar, dat de talrijke benden vertrokken, welke de omslreken alliepen en uitplunderden, en overal de kasteden, pachthoeven en inzonderheid de windmolens, waarvan er een groot getal in de nabijheid van den Dam waren, gingen in assche leggen. Het was ook te Dambrugge, dat in Februari van den jare 15fi7 de zoogenaamde Vossenstaarten zich vereenigden, na uit de stad te zijn verdreven. Die Vossenstaarten waren jonge protestantsche soldaten, onder de Walen aangewerfd door Jan van Marnix, lieer van Tholouze, en broeder van den lateren burgemeester van Antwerpen, l'hilips van Marnix, heer van St. Aldegonde. Zij werden aldus genoemd, wijl zij vossenstaarten als sieraad op hunne hoeden droegen. Eenige dagen daarna gingen zij mot

hun opperhoofd zich te Austruweel op den boord der Schelde yestigen. Zij werden er door de Spanjaards overvallen, vochten als leeuwen en bleven er bijna allen dood. Driehonderd, welke zich aan den heer van Beauvais op lijfsgenade hadden overgegeven, werden verraderlijk vermoord, onder voorwendsel, dat anders de Antwerpsche Calvinisten hen zouden zijn ten hulp gesneld. Jan van Marnix liet insgelijks te Austruweel het leven, na met zijnen kleinen troep als een held gestreden te hebben.

Bij ordonnanciën van don Antwerpsehen Magistraat van 27 April 1552 en van Augusti 1553, werden de leprozen op den Dam gehuisvest. De huizekens der pestzieken, de pesthuizen, gelijk men ze noemde, bevonden zich insgelijks omtrent die plaats, niet verre van het kerkhof, onder den naam van Sbuivenbery bekend. Het was voor die ongelukkigen, dat op den Dam eene kapel gebouwd werd, onder de aanroeping van St. Job. De huizekens der leprozen werden tijdens de oorlogen der 16e eeuw vernield, doch in Kill heropgebouwd. Zij verdwenen teenemaal, zoowel als de pest/mizen,, op het einde der 18e eeuw. Alleen de St. Jobskapelle bleef bestaan, bestaat nog en lokt jaarlijks in de maand Mei — want op den lün van die maand begint de achtdaagsche plechtigheid, d. i. de Octaaf van den heilige, — vele bedevaartgangers uit. Doch men zoude zich bedriegen, indien men zich inbeeldde, dat daarmede eeidge godsvrucht gemoeid is. 1 let bezoek der kapel 1c van den Sant, om zijn voor-beeldeloos geduld geroemd, is enkel een voorwendsel voor verreweg de meeste bedevaarders; en zonder overdrijving kan men verzekeren, dat van de duizend personen, welke gedurende de Octaaf zich naar den Dam begeven , er geen tien zijn, die in de begankenis iets anders zien dan eene wandeling, en in do Octaaf zelve iets anders dan eene reeks feestdagen, eene kermis, alleen hierin van de kermissen der overige dorpen en gehuchten verschillende, dat zij veel langer duurt, dat men er meer eet, drinkt, rookt cn danst, en dat zij door oneindig meer menschen bezocht wordt.

Wat aan de kermis, of wil men, aan de Octaaf van St. Job een eigenaardig karakter geeft, is het overgroot aantal kramen en winkels, waar men allerlei goedkoop speelgoed, suikerwerk en lekkers verkoopt, de kunstenmakerstenten, waarzegsters- en kaartlegstersloodsen, wafelhuizen, volksspelen, tuischborden, monster-exhibities, enz. Onder die betrekking is St. Job bij uitstek de kermis der kinderen, zoowel van de kleine burgerij als van het eigentlijke volk. Die jeugdige burgers houden er bijzonder aan, den Dam eens in liet jaar te bezoeken, om , de eene met eene

trom, ecno lluit, eenc trompet, ecu ratel, de andere met cene pop, een polichinel ol' ander stuk speelgoed van geringe waarde, van daar weer te keeren. In zekere klassen der Antwerpsehe bevolking is men van gevoelen, dat hij, die weigert, tijdens do St. Jobsoctaaf, zijn kroost naar den Dam te leiden, met suikerwerk, zoetekoek en speelgoed te beschenken, een aantal broodjes met kaas of rookvleeseh te laten verorberen en op schol of garnalen en eene soort van wit bier, seef geheeten, te onthalen, geen goed huisvader kan wezen. Ook wedijveren de lieden van die klassen', om dien plicht te vervullen. Zij zouden daarvoor zich zeiven te kort doen; en menig een arme werkman ontziet zich niet voor de kleinen, ie Dnm-brugge, zijn laatsten frank uit te geven, op het gevaar af des anderen daags zijne toevlucht tot den onbannhartigen Berg van Bannhartigheid — de bank van leening of lombaard, — te moeten nemen.

Men weet niet, wanneer de St. Jobsbegankenis is begonnen. Naar allen schijn zal het geweest zijn na de verdwijning der leprozen, en toen do leprozenlmizekens niet meer bewoond werden. Wat er van zij, de bewoners van den Dam leven bijna uitsluitelijk op hunne kermis, en trachten gedurende deze zich schadeloos te stellen voor do verlatenheid, waartoe de ligging van hun gehucht hen tot hiertoe heeft veroordeeld, daar het op andere tijden van het jaar zeer zelden door stedelingen bezocht wordt. Ook zijn de moeste dier bewoners herbergiers. Zoo is het overigens altijd geweest, sedert ten minste twee eeuwen; want in eene ordonnancie van koning Karei 11 van Spanje, van den 0quot; Juni 1687, heet het quot;dat alleen herbergiers en vleesehhouwers als ingezetenen op den Dam zullen worden toegelaten , gelijk het tot hiertoe altijd geweest is.quot;

Wij zegden daareven, dat St. Job inzonderheid de kermis der kinderen is; wij hadden er moeten bijvoegen; en der vrouwen van sommige wijken van Antwerpen. Inderdaad, in eenige parochiën der stad bestaan vele vereenigingen van vrouwen dor geringste klas, die, tijdens do St. Jobsoctaaf, zich en corps naar den Dam begeven, met rooskleurige jakken en witte voorschool en getooid en een blikken beker aan een blauwzijden lint om den hals. Wanneer de wekelijkseho uitleg — 10 centiemen per hoofd, — hot toelaat, rijden zij dien dag in de koets, alias vigilant. Zij verlaten al vroeg de stad, gaan in eene of andere herberg op den Dam of in het naburige Merxem het middagmaal gebruiken , en komen tegen den avond, al zingende, langs een der voorsteden St. Willebrords, Hor-gerhout of Berchem naar huis, zorg dragende in eene dier voorsteden het overschot van den pot — zoo noemt men den uitleg — te verteren.

Eene overlevering, in groot aanzien bij de vrouwen, welke van die ver-eenigingcn of gespannen deel maken, wil, dat zoolang de St. Jobsoctaaf dnurt, de man te huis niets te zeggen liebbe en de vrouw vulgo de broek drage. Die overlevering heeft waarschijnlijk haren oorsprong in het kwade voorbeeld, door de vrouw van den goeden Job gegeven, gelijk liet Oude Testament ons leert. Het is overbekend, dat die vrouw veel had van hetgeen wij eene helleveeg noemen, en zich niet ontzag haren waar-digen echtgenoot, zelfs in zijn ongeluk, met hare verwijten te plagen en te kwellen.

Wat eindelijk, beter dan al wat wij zouden kunnen aanhalen, bewijst, dat de begankenis naar de St. Jobskapelle sinds lang niets anders meer is, dan een voorwendsel voor de meeste bedevaarders om de drinkhuizen, dansherbergen, wafelkramen, enz. van den Dam een rain of meer lang bezoek te brengen, is liet oude volksliedje, dat nog te Antwerpen in de maand Mei gezongen wordt. Immers dit liedje zegt duidelijk, dat zij, die ziel) op den lO⁰¹¹ Mei en de volgende dagen naar Dam brugge begeven, er met geheel andere inzichten gaan , dan om in de kapel van den ge-duldigen Sant te bidden. Wij vergenoegen ons met een viertal versjes van het referein neêr te schrijven ;

In 't najaar van 1514 zijn alle bewoonde huizen in en om de stad Amsterdam door twee stads-secretarissen geteld. Binnen de stad telden zij er 2507 , en daar buiten, binnen de jurisdictie, slechts 25, — dus in quot;t geheel 2532, behalve de pakhuizen en schuren.

Den ouden naam blij ma al vinden wij in het Twentsche Markclo nog terug, en vóór 28 jaren geleden verhaalde ons een Overijselaar hoe liet toen gevierd werd, maar voegde er bij, dat in de feesten en malen onder de landlieden in dat gewest ook al verandering begon te komen, en de oude gewoonten reeds eenigs/ins in onbruik raakten. ¹

Dat blijmaal is quot;eene gemeenschappelijke verheuging van al de vrouwen der familio over de geboorte van het kind.quot; 't Is dus hier alleen de maagschap, niet de buurschap, die genoodigd wordt; de laatste is alleen vertegenwoordigd door de zoogenaamde quot;noodnoabervrouwen,quot; — vier naaste buurvrouwen, die naar oud gebruik verpligt zijn, hare dienst te bewijzen. Een van de vier heeft de taak op zich genomen, dc vrouwen der geheele familie te gaan verzoeken, en dit mensch heeft wat te loopen, want voor deze gelegenheid wordt het neef- en nichtschap zoo breed mogelijk uitgemeten, eu dc woningen liggen uren wi jd uiteen.

Op den bepaalden namiddag komen dc genoodigden, elk met hare bijdrage tot het maal onder den arm, — dit is het symbool der blijdschap-bctoonhig, die 't hoofddoel der bijeenkomst is. /iij maken evenwel geen te groole onkosten, noch trachten elkaar do oogen uit te steken: zij gaan eventjes bij den bakker, die 't vooruit geweten en 't noodige klaar heeft, namelijk versch tarwebrood en beschuit; zij koopen elk voor do som van één dubbeltje van 't een of 't ander, en olforen dit op den disch. Du noodnoabervrouwen bedienen de gasten, en 't onthaal is zeer eenvoudig ; tarwebrood en beschuit mot koffij, stoete met boter en stroop, en nog eens koflij, en eindelijk jenever met suiker toe.

in den Ouden Tijd van 1871 gelezen '; en vnn den Zuidlavensclien op-togt inet de braadewijnskoin heb ik in de Volksvermaken gesproken¹, zoodat het hier niet herhaald behoeft te worden. Wij willen dus nu eens een blik op andere oorden van ons Land werpen.

Ten eerste in 't hartje van 't oude Zuidholland bij den Merwcstrooin. 'Daar gaat de baker, even als die van Dieuwertje, de vriendinnen en ge-buren noodigen, quot;om op kraamvisite te komenquot;; 't oude blijinaal is er lang vergeten, en 't latere kraamvetje reeds te boersch voor beschaafde dorpelingen. Op den bepaalden dag gaan de genoodigde vrouwen, elk met een korfje, waarin een groote koek verborgen is, aan den eenen arm, en de meesten met een kind op den anderen arm of aan de hand, naar 'fc feest, zoodat het gezelsehap doorgaans uit quot;evenveel kinderen als groote menschenquot; bestaat. Hij sommigen (niet bij allen) gaat nog do wijnkom met den lepel rond. 1 )e baker neemt een groote kom, giet daar rooden wijn in en wat warm water er bij , en roert er lijn gewreven beschuit, suiker en kaneel door. Eerst proeft zij zelve, of 't mengsel zoet genoeg is, vervolgens laat zij de kraamvrouw proeven, en daarna gaat de kom bij de vrouwen van hand (ot hand en de lepel van mond tot mond; — elk neemt een hap quot;op de gezondheid van kraamvrouw en kindquot;. Eindelijk komt er koflij en brood met stapels koek op tafel, en na goed gegeten en gedronken te hebben, gaat de visite uiteen, en elk geeft aan do baker de gebruikelijke fooi. 't Loopt echter zelden met één bezoek af; neen, bij gegoede lieden houden de kraamvisites soms wel drie weken aan. ²

In de Neder-bctnwe, quot;t land van Tiel en 't graafschap Buren gaat het, als wij reeds vroeger vernamen³, een weinig eenvoudiger: een onthaal op brood en beschuit met muisjes en kofllj, en tot een afzakkertje een an ijsje.

Op de Vel uwe wordt de kraamvisite nog quot;wiivevetquot; genoemd, eu zij, die er op verschijnen, zijn de buurvrouwen, waaronder in de eerste plaats zij, die bij de bevalling hulp verleend en de kraamvrouw opgepast hebben, 't Onthaal bestaat in quot;wegge met krente of raziinenquot; en quot;brandewiin met suker,quot; zooveel ieder opkan, en somtijds worden ook de mannen gevraagd. Deze schuiven dan rondom den haard bijeen, en de een weet dit, de ander dat te vertellen; maar de quot;wiivenquot; praten allen tegelijk. ⁵

■» bl. 153. ⁵ Volgens de mededeeling van den heer A. Aarsen aan 'i Uddelermecr.

en vrienden is bekendgemnakt, stroomen do groote fijne wittebrooden, krentebrooden, kaneel- en suikerbollen, amandel- en andere taarten van alle zijden naar 't kraamliuis, en worden er met de eigenaardige boodschap; quot;Kompliment van N. N. en bier was iets voor de kraamvrouw,quot; ter deure in gestuurd. Zijn moeder en kind welvarende, dan nemen na verloop van een paar weken do visites een aanvang, die, omdat er vele ge-noodigd moeten worden , — immers zoo men quot;zijn fatsoen bondenquot;, en geen ontevredenheid verwekken wil, — zes, zeven of meer dagen aan-lioudon, en besloten worden met een partij van maagdekens van 10 jaar en ouder.

Van ouds werden alleen vrouwen op deze kraamvisites gonoodigd , maar 't komt meer en meer in de mode, ook de mannen te vragen, 's Namiddags oin drie of vier uren begint de visite, en er wordt eerst thee gedronken. Daarna komen bij oudorwetscbo landlieden nog do zilveren bran-dowijnskom en lepel voor den dag; de eerste gaat, telkens op nieuw gevuld, voortdurend den kring rond, en de laatste beurtelings naar ieders mond. Hij lieden van nieuwer smaak echter drinkt men wijn, en zet voor ieder een glas. Maar 't zij er brandewijn geschept of wijn geschonken wordt, de taarten worden er goed bij aangesproken. En 's avonds wordt do partij met een botrannnetje met koilij besloten. Aan presenten ontbreekt hel alweer niet; de een brengt nog een lekkere taart meö, de ander een mooi jurkje of rokje voor 't kleintje, een derde geeft Moeder 'tgeld in de hand, en zegt: quot;dan kunje koopon , watje best past.quot; En 't is niet zeldzaam, dat een kraamvrouw, behalve al 't andore, 15 of 20 jurkjes present krijgt. ¹

Op den 19quot; Jan narij 1 (gt;!)() werd te Amsterdam een korporaal, Chris-toll'ol Hendriksz. genaamd, voor den tijd van drie jaren gebannen, omdat hij aan twee joden goud en zilver had verkocht, waar hij tin onder gemengd had. Tot zijne verontschuldiging voorde hij aan, dat bij meende, dat bot hier, even als in zijn land (de man was een Pruis), gepermitteerd was do Joden te bedriegen.

Nooit hadden de kermisafschalt'ers zulk een goede lioop gehad als in 1795. Wat met de Reformatie mislukt was, moest nu met de Revolutie wel gelukken: de kermis naar de maan!

De Revolutie toch was gekomen om alle misbruiken af te schallen; en was er erger misbruik dan het kermishouden ? Nu zou /,ij dus zeker afgeschaft worden.

De Revolutie brak met alle middeleeuwsclie traditiën; de kermis was middeleeuwsch, — dit bewees haar naam en afkomst, en dus zou de Revolutie haar zeker den schop geven.

Do Revolutie wilde quot;van liet menschdom iels goeds maken, met de lakkei der waarheid het voorlichten en leiden op het spoor van algemeen geluk, en voor 't licht van die fakkel de verleiders der volken doen vlieden¹' Welnu, onder de volksverleiders was de kermis immers de allerergste , en dus — weg er meê!

Nog stelden, even als vroeger, de Gereformeerde predikanten en kerkeraden zich aan de spils. Wel was de Revolutie hun vriendin niet, daar zij de lieersohende kerk zelve afschafte; maar daar dit nu eenmaal zoo was, wilden zij ten minste de voldoening hebben, dat do kermis, waar zij zoolang tegen gepreekt en geijverd hadden, meteen afgeschaft werd. Werkelijk waren reeds in de eerste helft van dit jaar sommige munieipa-liteiteu dien weg opgegaan; onder anderen wisten de Haarlemmers niet in wat wereld ze waren, toen de week na St. Jan voorbijging zonder kermispret; de municipaliteit had een besluit genomen, waarbij de kermis onnut verklaard en afgeschaft werd Trouwens, Haarlem was quot;een zeer patriottische stadquot; en quot;de burgers hadden gereikhalsd naar de Revolutiequot; ², maar niet gedacht, dat deze hun de kermis af zou nemen.

daar de kermis afgeschaft, dan was voor goed haar lot heslist; maar werd zij daar hehouden , dan was liet te voorzien. dat zij overal 't veld behouden, ja, ook waar ze reeds afgeschaft was, wel terug komen zou. Maar wat de llepresentanten van 't Volk van Amsterdam doen zouden, hing nog in twijfel; 't was reeds in 't laatst van Augustus, toen dezen zelf nog niet wisten, wat zij wilden.

In Junij had men met groeten luister het Alliantiefeest gevierd, en op alle pleinen en plcinljes bont beschilderde stellaadjes opgerigt met Bataaf-sche Vrijheidsmaagden en Civilissen, gebroken jukken en vertrapte kroo-nen. Die dingen waren na den alloop van 't feest blijven staan, vermits de municipaliteit voornemens was, ze nu en dan nog eens weer te laten illumineeren om den Bataafschea vrijheidsgeest wat op te llikkeren, hetgeen evenwel, bij gebreke van geld, achterwege gebleven was. Het volk van Amsterdam, dat zijn kermismaand zag naderen, verlangde hartelijk dat die kasten en nesten maar weggenomen wierden. De kerkeraad en de afschaffers kwamen verzoeken, dat die quot;dierbare gedenkteekeneu der verlossingquot; mogten blijven staan , en men na de gezegende omwenteling niet inogt terugkeeren tot de quot;wenteling in bet slijk.quot; Maar vele neringdoende burgers kwamen precies het tegendeel verzoeken , en beweerden, dat de llevolutie wel gekomen was om de aristokraten, maar niet om de kermis weg te jagen.

Wat deden de llepresentanten toen? — Delibereeren, als ze voortdurend deden; maar ze kwamen er niet verder ineè. Aan den eenen. kant vreesden zij, dat het afschaffen der kermis ontevredenheid zou verwekken, waar mogelijk de aristokraten en oranjelui gebruik van zouden maken om een contra-revolutie te bewerken: en aan den anderen kant vreesden zij de stad voor vreemdelingen open te zetten, met wier hulp mogelijk diezelfde aristokraten en oranjelui een contra-revolutie zouden kunnen bewerken. IJselijke verlegenheid van die brave Bataven! Contra-revolutie hier en contra-revolutie daar; — wie zou hen er uit helpen? zij vroegen 't advies van het Committé van Algemeen Welzijn; dit toch moest weten wat tot welzijn van het algemeen het beste was. En de burger Bicker adviseerde, uit naam van dat Committé, quot;dat do kermis zoude kunnen plaats hebben, doch dat verscheidene omstandigheden noodzakelijk maakten, om daarop alleen inwoners van deze stad te permitteren.'quot; En daarop viel 't besluit der llepresentanten :

1° Dat de kermis zou plaats hebben; dat echter alleen ingezetenen, maar geen vreemdelingen daarop met kramen mogten staan, en dat er geen spellen zouden worden toegelaten.

2quot; Dat de deconitiën van 't Alliautiefeest acht dagen vóór den lootdag moesten worden weggeruimd.

Ach! nu was de goede hoop van kerkeraad en afschaffers in rook vervlogen. Maar de eerste besloot nog een poging te doen. Den lu September verscheen quot;ter Vergadering eene deputatie uit den Nederduitseheu Gereformeerden kerkeraad, bestaande in de burgers Hoefhamer, als predikant, en Bunk, als ouderling, verzoekende, na een gepasten zegenvvensch aan deze Vergadering, dat dezelve de kermisijdelheden, naar derzelver wijsheid en voorzigtigheid, zodanig zoude bepalen, als dezelve geraden zal vinden. De President heeft gemelden zegenwensch naar vereischten beantwoord, en gemelde burgers toegezegd, dat over deze voordragt zou worden gedelibereerd en geresolveerd naar behoorenquot;.

Daar hadden de Representanten echter voor 't oogenblik geen tijd, en op ile volgende dagen geen lust toe, want zij merkten duidelijk, dat hun genomen resolutie aan 't Volk van Amsterdam, dat zij representeerden, in 't geheel niet beviel. Nu zaten ze weer in dezelfde verlegenheid als vroeger; en juist wilden zij in hun vergadering op maandag den lu September beginnen te delibereeren, quot;aangezien vele lieden uit de burgerij hun verlangen tot het houden van de gewone kennis te kennen gegevenquot; hadden, toen zij verrast werden met twee voorstellen tegelijk: het eene van den burger Van Hinloopen, 't andere van den inaire Visscher. De eerste betoogde het nut der kermis, en dat een kermis, als men nu wilde geven, quot;geen vreugd of vermaak voor den burger opleveren konquot;, en stelde voor, kermis te laten houden als van ouds. De maire betoogde 't zelfde, maar voegde er nog bi j, dat quot;de vrees voor onrust aan de goede administratie der polititie en justitie een vlek zoude aanwrijvenquot;, en dat men op deze en tie schutterij quot;voor het bewaren der rust volkomen staat kon makenquot;

Mooi! nu waren onze Burgers Representanten uit de verlegenheid, en terstond trokken zij hun vorige resolutie in, en lieten afkondigen, dat het kermis zijn zou, als 't altijd geweest was.

quot;Hoezee!quot;' riepen toen de Amsterdammers nog veel hartelijker dan toen ze om den vrijheidsboom dansten. Sedert de ''gezegende omwentelingquot; hadden de Representanten nog geen besluit genomen, dat zoo algemeen, zoo welgemeend en zoo vrolijk werd toegejuicht.

¹ Dagblad van de Very, der Repr. van het Volk raw 2e St. bl. 147,169, 216, 217.

Nog in '1 midden dev 17« eeuw was de leèrcn brnndemmer het eenige blusclimiddel. Vondel zong:

Maar dit is een dichterlijke verheffing, die de werkelijkheid een weinig te boven gaal. Als het. grimmig element des vanrs zoo schrikkelijk kraakte en knerste, kon het. kissen van een scheutje water uit den leéren emmer daar niet veel tegen doen. Alleen wanneer een brand nog in zijn eerste begin was , mogt de emmer die blusschen, maar zeldzaam was de hulp zoo spoedig bij de hand. Toch was die emmer toen het eenige bluschgerecd-schap, dat men had, en daarom behoorde het tot de zorg der stedelijke overheden er steeds een goeden voorraad van te bezitten en dien in allo wijken der stad te verdeden. Zij werden doorgaans aan de bewoners der hoekhuizen te bewaren gegeven, die ze in hun voorhuis moesten ophangen, om altijd gereed te zijn. Amsterdam bezat er, toen Vondel de bovenstaande verzen schreef, veel duizenden ; en in sommige steden was het tot een verpligting gemaakt, dat ieder, die het burgerregt kocht, boven de bepaalde som ook nog een of meer leèren brandemmers geven moest.

Bij de brandemmers behoorden ook de brandladders, die dienen moesten om tegen de naaste huizen op te klimmen, en van de daken het water uit de emmers in de vlammen te werpen. En om deze ten allen tijde beschikbaar on in goeden staat te hebben, werden die almede van stadswege aangeschaft en onderhouden. Zij hingen, opdat ze bij brand spoedig te vinden zouden zijn, hier en daar tegen een zijmuur van een openbaar gebouw of een hoekhuis en aan de leuningen der bruggen.

Daar 't blusschen van een brand dikwijls ondoenlijk was, had men ook middelen noodig om dien te stuiten, en deze waren toen tweeërlei: be-schermings- en vernielingswerktuigen.

2° Dat de decoratiën van 't Alliantiefeest ach! dagen vóór den lootdag i noesten worden weggeruimd.

Ach! nu was de goede hoop van kerkeraad en af'schafJ'ers in rook vervlogen. Maar de eerste besloot nog een poging te doen. Den In September verscheen quot;ter Vergadering eene deputatie uit den Nederduitschen Gereformeerden kerkeraad, bestaande in de burgers lloefhamer, ais predikant, en Bunk, als ouderling, verzoekende, na een gepasten zegeuwensch aan deze Vergadering, dat dezelve de kermisijdelheden, naar derzelver wijsheid cn voor/.igtigheid, zodanig zoude bepalen, als dezelve geraden zal vinden.

De President heeft gemelden zegenwensch naar vereischten beantwoord, en gemelde burgers toegezegd, dat over deze voordragt zou worden gedelibereerd en geresolveerd naar behoorenquot;.

Daar hadden de Representanten echter voor 't oogenblik geen tijd, en op do volgende dagen geen lust toe, want zij merkten duidelijk, dat hun genomen resolutie aan 't Volk van Amsterdam, dat zij representeerden, in 't geheel niet beviel. Nu zaten ze weer in dezelfde verlegenheid als vroeger; en juist wilden zij in hun vergadering op maandag den 7ii September beginnen te delibereeren, quot;aangezien vele lieden uit de burgerij hun verlangen tot het houden van de gewone kermis te kennen gegevenquot; hadden, toen zij verrast werden met twee voorstellen tegelijk; het eene van den burger Van Hinloopen, 't andere van den maire Visscher. De eerste betoogde het nut der kermis, en dut een kermis, als men nu wilde geven, quot;geen vreugd of vermaak voor den burger opleveren konquot;, en stelde voor, kennis te laten houden als van ouds. De maire betoogde 't zelfde, maar voegde er nog bij, dat quot;de vrees voor onrust aan de goede administratie der polititie en justitie een vlek zoude aanwrijvenquot;, en dat men op deze en de schutterij quot;voor liet bewaren der rust volkomen staat kon makenquot; '.

Mooi! nu waren onze Burgers Representanten uit de verlegenheid, en terstond trokken zij hun vorige resolutie in, en lieten afkondigen, dat het kermis zijn zou, als 't altijd geweest was.

quot;Hoezee!quot;' riepen toen de Amsterdammers nog veel hartelijker dan toen ze om den vrijheidsboom dansten. Sedert de quot;gezegende omwentelingquot; hadden de Representanten nog geen besluit genomen, dat zoo algemeen, zoo welgemeend en zoo vrolijk werd toegejuicht,

¹ Dayhlafl can de Verg, der Ilepr. van het Volk vait Au/sf, lil, 1-47, 109, 210, 217.

Nog in '1 midden dor J 7« eeuw was de leèren hrnndeminor liet eenige bluschmiddo]. Vondel zong;

Maar dit, is een diohlerjijke verheffing, die do werkelijkheid een weinig te boven gaal. Als liet grimmig element des vunrs zoo schrikkelijk kraakte en knerste, kon het kissen van een scheutje water uit den leèren emmer daar niet veel tegen doen. Alleen wanneer een brand nog in zijn eerste begin was, mogt de emmer die blusschen, maar zeldzaam was do hulp zoo spoedig bij de hand. Toch was die emmer toen liet eenige bluschgereed-schap, dat men had, en daarom behoorde liet tot de zorg der stedelijke overheden er steeds een goeden voorraad van te bezitten en dien in alle wijken der stad te vordeelen. Zij werden doorgaans aan de bewoners der hoekhuizen te bewaren gegeven. die ze in hun voorhuis moesten ophangen, om altijd gereed te zijn. Amsterdam bezat er, toen Vondel de bovenstaande verzen schreef, veel duizenden; en in sommige steden was het tot een vcrpligting gemaakt, dat ieder, die het burgerregt kocht, boven de bepaalde som ook nog een of meer leèren brandemmers geven moest.

Bij de brandemmers behoorden ook de brandladders, die dienen moesten om tegen de naaste huizen op te klimmen, en van de daken het water uit de emmers in de vlammen te werpen. En om deze ten allen tijde beschikbaar en in goeden staat te hebben, werden die almede van stadswege aangeschaft cn onderhouden. Zij hingen, opdat ze bij brand spoedig te vinden zouden zijn , hier en daar tegen een zi jmuur van een openbaar gebouw of een hoekhuis en aan de leuningen der bruggen.

Daar 't blusschen van een brand dikwijls ondoenlijk was, had men ook middelen noodig om dien te stuiten, en deze waren toen tweeërlei: be-schcrmings- en vernielingswerktuigen.

haken. De zeilen werden aan de huizen, die tegenover den brand stonden, opgeheschen en met de gieters nat gehouden, om het overslaan van de vlam te verhinderen. De brandhaken dienden om de huizen, naast den brand staande, omver te halen, en dus een afsnijding te maken, die 't voortrukken der vlammen belette. Eu zoo dit vernielingswerk met de haken niet vlug genoeg ging, nam men buskruit te baat, om de huizen te laten springen en dus vuur met vuur te dempen.

Zieu wij nu eens, hoe in de I 7c eeuw, voor de uitvinding der brandspuiten , te Amsterdam het bluschwerk toeging.

Zoodra er: quot;brand! brand!quot; geroepen werd, of de brandklok luidde, of de torenwachter brand blies, wierp elk, die stadsbrandeminers in huis had, ze allemaal de deur uit, midden op de straat. Viel dit bij nacht voor, dan moesten alle bewoners der naaste straten een lantaren aan hun deur hangen, opdat de lieden, die te brande liepen, in de duisternis den hals niet braken; want het was met de stads-verlichting toen ook nog bitter gesteld. Deze lieden nu raapten in 'tvoorbijgaan de brandenimers op, en namen ze mee naar den brand. De gildebroeders, — namelijk; korendragers, turf-dragers, waagdragers en scliuitevoeders, wier aangewezen taak dit was,— liepen naar de plaatsen, waar de lange brandladders hingen, en laadden die op hunne schouders en draafden er ineè brandewaarts.

Daar krioelden man en wijf, knecht en knaap, in bonte warreling, schreeuwend en dringend, dooreen; want de doodbedaarde lui van onzen tijd, die eerst den volgenden dag uit de courant komen te vernemen, dat er brand in de stad is geweest, zouden toen ware zeldzaamheden en onbegrijpelijke zonderlingen geweest zijn. Als er brand geroepen werd bij dage, bleef geen besje aan 't spinnewiel, en bij nachte moest iemand al heel oud en zwak zijn, die er niet op uitliep. De brandmeesters hadden dan genoeg te doen om die woelende menigte iu stilstaande rijen te herscheppen, — op de wijze als ik reeds op blz. 92 beschreven heb; doch omdat de stad nu zooveel volkrijker was, was ook 't geschreeuw en 't gedrang Zóóveel meer ; en omdat de stad nu zooveel digter betimmerd was , was er vaak geen ruimte te vinden om de rijen behoorlijk op te stellen. Was dit eindelijk gelukt, en stonden de scheppers op de laddertjes in den burgwal gereed, en waren de gildebroeders, gevolgd door eenige vrijwilligers: metzelaars, timmerlieden, leidekkers en matrozen (welke laatsten vooral welkome medehelpers waren ')

¹ Het quot;varent volckquot; bewees bij brand doorgaans de beste diensten, Vcrgl. Oude Tijd 1872, bl. 211.

du liooge braiulliulders opgestegen, en hailden /.ij op de weèr/.ijdsclie daken en op de sporten post gevat, — dan was alles gereed, eu kon met bliisschen een begin worden gemaakt. Maar dan was ook, met al die toebereidselen, zooveel tijd verloopen, dat de vlammen al vrij wat voortgang gemaakt hadden, en meestal kon de brandmeester, als hij onder 't rangeeren der troepen eens opzag, met Gijsbrecht uitroepen:

Zoodra dc scheppers do eerste emmers in den burgwal slingerden, begonnen de rijen te zingen, want zonder gezang kou 't volk niet werken. En op de maat van 't lied dansten en hippelden de emmers laags de rijen en besprengden en besproeiden, met druppelen en stralen, de voeten der overreikers. Vol verlieten zij den waterkant, maar half leég bereikten zij den voet der ladders, en onder 't opstijgen werden zij voortdurend ligter, want de mannen op de sporten kregen telkens stort beekjes over hoofd en sehouders.

quot;Water! water!quot; schreeuwden de blusschers op de daken, en rook eu gloed dwongen hen telkens verder terug te wijken. De emmers, die hun toegereikt werden , goten ze wel uit, voor zooveel er nog iets in was, maar die luttele scheutjes deerden de vlammen niet; zij vervlogen in damp als een spatje op een gloeijead ijzer, liet water overstroomde de straat en het vuur overstroomde de daken; de beide elementen schenen elkander uit te tarten, maar deerden elkander niet.

Eu nog was 't aanhoudend storten 't eenige niet waar 't aan haperde. Al hadden de mannen op de daken volle emmers in menigte gekregen , dan konden ze er nog weinig meé uitrigten : menschenhandeu konden 't water uiet ver genoeg werpen om den vuurpoel iu het hart te treilen.

En de rijen? Kostte 't moeite ze op te stellen, onmogelijk was 't ze lang in orde te houden. Pas stonden ze, of ze werden weer verbroken door 't aandragen van ladders en zeilen; hadden zi j zich hersteld, dan werden ze weer overhoop geworpen door een oploop en kloppartij, als er een dief gepakt of een zakkeroller nagezeten werd; straks raakten de lieden in de rij zelve aan 't schelden en slaan, als de een den ander een vollen emmer over 't lijf smeet; — en ten laatste verveelde hun 't werk en liepen zij weg.

Gewoonlijk namen dan ook de brandmeesters, om grooter schade te verhoeden, hun toevlugt al spoedig tot de brandhaken en 't '^«kruit. Eti hoe men te dien tijde bij zwaren brand ook nog de oude ongeregeld-

hedcMi ie vreezeu had, leert ons Wagenaars eenvoudig verhaal van den brand van 't. oude stadhuis te Amsterdam op den 7n Jul ij 1652. De burgemeesters lieten , zoodra zi j 't berigt van den brand kregen, de schutteri j en de stadssoldaten in de wapens komen, quot;en wallen, poorten, straaten en bruggen bezetten, om quot;t graauw, dat op plondering vlamde, van den Dam te houden, of het ontkomen te beletten , zo zij er reeds waren , en met den gemaakten buit meenden door te gaanquot;

I n quot;t voorspel van het groote treurtooneel der Spaansche beroerten in ons Land heeft Granvelle de hoofdrol vervuld. Hij werd door ieder gehaat: — door de Edelen, omdat hij hunne belangen en uitzigten in den weg stond en hen tergde door zijne trotsehheid en heerschzucht; — door de Geestelijken, omdat hij hun gezag en inkomsten had verminderd door do invoering der nieuwe bisdommen; — door de Steden, omdat hij hare vrijheden verkortte ter uitbreiding van het koninklijk gezag; — door het gelieele volk, omdat hij do meer en meer veldwinnende Hervorming poogde te koeren en de Inquisitie wilde invoeren. Maar 't levendigst was de strijd tusschen hem en den adel, en die nam zelfs een potsierlijk karakter aan.

Granvelle liet verschillende gedenkpenningen slaan met zijn borstbeeld op de eene zijde, en op de keerzijde een schip met volle zeilen in een feilen storm en 't bijschrift: Dura I.e., dat is; quot;volhardtquot;. 11 'j wilde daar-mc*» te kennen geven, dat hij wel te roer zou staan, al maakten zijne vijanden nog zooveel wind; maar dezen dreven den spot met zijn groote zeilen, waarin zij 't zinnebeeld van zijn hoogmoed herkenden, en pasten er een vers van Tibullus op toe, waarin zij tevens een toespeling op zijn naam vonden: Non sunt apta ineae grandia vela rati.

Zij (lult;li;ii nog nicer: zij gaven een spotprent nil , Wivarop hij, sprekend gel ijk etui, was uitgeteekend, zitteiule als een kip op eijeren te broeijen. Uit die eijeren kwamen de nieuwe bisschoppen te voorscbijn; bier «tak een myter, daar oen band met een kromstaf, ginds een been uit den dop; terwijl boven C ran vel les eerwaardig hoofd een duivel zweefde, uit wiens mond deze woorden kwamen:

Ja, zij waren zelfs ondeugend genoeg, hem, onder schijn van een smeekschrift, die spotprent in de band te laten stoppen. Granvelle had er zoo veel verdriet van , dat hij aan een vriend schreef: Gij zoudt mij niet meer kennen, zoo grijs zijn mijne haren gewordenquot;. Toch liet hij niet na de edelen wederkeerig te tergen, en plaatste in zijn huis te Cantecroy een beeld, dat in de eene band een wijnscbaal en in de andere een water-lampet hield, alweer met hetzelfde devies: Durate. De verklaring was: quot;Volhardt! elk op zijne wijze, —gij, edele heeren! in uwe dronkenschap; ik in mijne matigheid; — en wij zullen zien, wie 't winnen zal.quot; Ach! de man van de matigheid won 't juist niet!

Kort daarna was er een gastmaal bij Gaspar Schets van Grobbendonk, waar de voornaamste edelen bijeen waren. Te midden der vrolijkheid werd gevraagd, wat men doen zou, uin dien gehaten Granvelle eens gevoelig in den baard te varen; maar niemand wilde daartoe een voorslag doen. quot;Dan moet het lot beslissenquot;, riepen sommigen; de dobbelsteenen werden gebragt, en het lot viel op Egmond. Deze stelde toen voor, dal zij allen tegelijk bunnen dienaars eene nieuwe livrei zouden geven, en wel een mantel van zwart laken, op de hangende wijde mouwen of vleugels met racn-schenhoofden en veelkleurige zotskappen bestikt.

Daar zag ieder vreemd van op. quot;Wat beteekenen die zotskappen?¹' — quot;Wel,¹' zeide de een, quot;dat is een schimp op Granvelles kardinaalshoed; de Heeren willen zeggen, dat een zotskap hem beier passen zouquot;. — quot;Neenquot;, zei de. ander, quot;daar steekt meer in: zij willen hem doen weten, dat bij hen vrij voor ligtzinnige gekken houden mag, maar dat onder die zotskappen weieens een Brutus schuilen kon.quot; —

Het volk vond vermaak in die nieuwe livrei, maar de Landvoogdes niet. Ziij sprak er Egmond, die voor 't hoofd van den Nedcrlandschen adel gehouden werd, over aan, en zei, dat zij die gekheid heel kinderachtig

vond, en dat die veeleer naar een schooljongens-aardigheid dan naar rijpe hersenen en raadsheerlijke deftigheid smaakte.

quot;Mevrouw!'quot; zei Egmond, quot;'t is een livrei, en men schikt zijn knechts op zooals men goedvindt.quot;

quot;Kom, kom T' hernam Madame de Panne, quot;die gekheid moet weg; ik wil ze niet meer zien.'¹

En de zotskappen verdwenen, maar — er kwam een bundel pijlen voor in plaats; en wat dat zinnebeeld beteekent weet ieder. Toen de Landvoogdes liet aan Egmond vroeg. antwoordde hij; quot;Mevrouw! dat beteekent onze eendragt tot 's Konings dienst.quot; Daar kon zij niets tegen hebben, maar Granvelle had er toch 't zijne niet van. De Nederlandsehe Heeren maakten het hem zoo benaauwd, dat hij den Koning verlof vroeg zijn matten te mogen oprollen. Zoodra zijn voornemen om te vertrekken hekend werd, lieten zijn tegenstanders een penning slaan, om hem vaarwel te zeggen. Op de eene zijde ziet men hem, op een muilezel rijdende, en met de regterhand den zegen gevende; op de andere zijde den Nijd, als eene vrouw, die haar eigen hart opeet. De omschriften luiden; Valete, quantum pro en; Invidia comité. Dat is;

Na de inneming van den Uriel door de Watergeuzen, was de tenant van 't. Hrielsche wapenschild een hond met een bril op den neus, en die gebrilde blaffer verbeeldde Dukdalf '.

Doel» niet alleen noemden de Hollanders Dukdalf een hond, maar ook een hond Dukdalf. En wilt ge er een bewijs van. dan geef ik u vier regels uit een Jagtgedicht van Scriverins;

Waeckt op, Soeek-oral Tast-toe! eorat. Hector en Cataffel Comt, Vernis! eu gij, Snel! Ducdalf, hont op u baffen,

De eerste brandspuit is te Amsterdam gemaakt in liet juar 1()54. Uc naam van den uitvinder is, voor zooveel ik weet, nergens genoemd, maar ik vermoed, dat het Daniël Stalport wel zal geweest zijn, die destijds niet alleen stads-architekt maar ook brandmeester was Denkelijk had hij, bij den groot-en stadhuisbrand van 165'2, zoo duidelijk gezien, hoe weinig het gieten met brandemmers uitwerkte, dat hij zijne gedachten inspande, om een krachtiger blnschmiddel uit te vinden. En hij vond het: — de spuit, die hierboven staat; — een spuit, die een straal gaf, waar elk verbaasd van stond te kijken.

Die spuit deed haar proef in 't begin van November 1654 bij een brand in een smeersmelterij op 'tSpui, en voldeed zoo wel, dat er te

Amsterdam, van janr tot jaar, een aantal vau dio spuiten bijgemaakt en zij ook in vele andere steden ingevoerd werden.

Die oude brandspuit — zooals zij later genoemd is, in tegenstelling van de nieuwe, door Jan van der Heyden uitgevonden, — was een groot en zwaar gevaarte. Het was een koperen ketel, die op een breede sleé stond, waar twee paarden voor gespannen moesten worden. Voor elke spuit was een sleeper aangesteld, om die te vervoeren. In den ketel was een pomp met zeer lange slingers, waar ter wederzijden een aantal mannen aan werkten. Op den ketel stond de koperen spuitpijp, en de pijpgast daarnaast. De spuit wierp het water van de straat op het dak, zoodat men geen blussehers op de daken meer noodig had; maar de lange rijen volk op de straat kon men nog niet missen, — immers zoo men den burgwal niet in de onmiddelijke nabijheid had, — omdat de spuit met emmers gevuld moest worden.

Melchior Fokkens verhaalt uitvoerig, hoe in 16fi2 te Amsterdam de brandweer was ingerigt.

Als de torenwachters brand bespeurden, bliezen zij alarm, waarop denacht-wachts met ratelen en roepen zulk een quot;groot rumoerquot; maakten, dat quot;de gantsche stad in een vierendeel uurs of minder op de been was.'¹ De burgers van de wijk, waar de brand was, moesten de goederen uit de brandende en naaste huizen helpen uitdragen eu bergen; terwijl die van de twee naaste wijken in 't geweer kwamen en de toegangen bezetten, om alle onnutte omloopers te weren en op de dieven te passen. De brandmeesters (twee in elke wijk), met hun brandstokken gewapend, stelden order op 't blussohen, en tot het bedienen der spuiten waren eenige gilden aangewezen, namelijk : de bierdragers, waagdragers, korendragers, turf-dragers en schuitevoerders, aangevoerd door hunne overlieden.

I eder, die een huis bewoonde, dat aan den weg naar den brand stond, moest een brandende lantaren aan zijn luifel ol' vensterluik hangen , en wie stads-emmers in huis had, ze op straat werpen. Bakkers en brouwers, zeepzieders en ververs, kuipers en smids waren verpligt voor eigen rekening er een zeker getal brandemmers op na te houden. Ook in kerken en godshuizen en andere openbare gebouwen hingen brandemmers, benevens gieters en brandzeilen, terwijl aan bruggen en markten de brandladders en brand-haken te vinden waren; en op onderscheidene plaatsen door de stad verspreid , stonden du groote koperen spuiten, waarmeê men quot;het water wel over een hooge kerk kon doen heen vliegen.quot;

gieters, als vroeger, om de biaiulzeilen nat te li ouden, die voor de naaste huizen gehangen werden, om ze tegen de hitte en vlammen te beveiligen. De brandladders werden opgerigt, waar men meende, dat het nut kon doen , om ook nog, op de oude manier, van de daken emmertjes water in den brand te storten; terwijl de brandhaken nog altijd werden gebruikt om gevels en muren omver te halen, zoowel ter voorkoming van ongelukken, als om door 't neêrvallend puin het vuur te dempen.

quot;Door deze goede ordre en overvloed), des waters, dat op alle plaatsen door de stadt loopt,quot; 'zegt Melchior, quot;gebeurt het zelden of schier nimmermeer, dat er meer als dat buys, daar de brandt in ontstaan is, vermeldt wordtquot; '. Maar dat zijn oordeel wei wat te gunstig was , zullen wij in 't volgend hoofdstuk vernemen.

Na 't mislukt ontzet ¹ schoot den Haarlemmers niet anders over dan — allen, tot, den laatsten toe, van honger te sterven, of zich over te geven en Naardens lol, te verwachten, of, met vrouwen en kinderen in't midden , door den vijand heen te breken en hem de leêge stad te laten. Maar de Dnitsehe soldaten in de stad zagen nog een andere uitkomst: voor zich-zelven te zorgen en afvallig te worden. En dit deden zij. Dezelfde hopman Steinbach , die in 't begin van 't beleg was geroemd om zijne dapperheid, ging nu zijne spitsbroeders voor in lafhartigheid en verraad. Toen holde naast de wanhoop de. tweedragt door de stad, en zij moest zich overgeven op genade of ongenade; niets mogt zij bedingen dan 't afkoopen (hu-plundering tegen hooger som dan zij betalen kon. Op dingsdag, den 14quot; Julij, deed Don Erederik zijnen triomfanten intogt in de stad, die niet door zijne wapens overwonnen, maar door honger bezweken was.

Alvii wenschte den Spaanschen koning geluk met Haarlems val en voegde er bij, dat, hij de stad niet wilde laten plunderen of vernielen, maar behandelen quot;met goedertierenheid tot voorbeeld voor andere steden.quot;

Vroeger bad Dukdalf de strengste straf •— zooals Meebelen, Zutfen en Naarden ondervonden hadden! — quot;een zeer noodig voorbeeldquot; geacht om ai de andere steden tot. onderwerping te nopen; maar de uitkomst bewees, dat bij zich bedrogen had. Nu wilde bij beproeven door quot;alle mogelijke zachtheid [op zijne wijze!] het volk tot onderwerping te brengen''; maar — hij bedroog zicli op nieuw. De Hollanders en Zeeuwen bliefden van zijne zachtheid niet gediend.

En wie nog niet wist, wat üukdalfs zachtheid was, kon dat te Haarlem leeren ; vangen en hangen, onthoofden en verdrinken, vijf weken lang! — quot;De henckers of bculs hebben, na haer beste onthout, onthooft, gehangen en verdroncken, soo binnen als buyten de stal, 1785 persoonenquot;, schreef een Haarlemmer, die 't beleg tneê doorgestaan had. ' De edelste en roemruchtigste onder die alleii was Wybout Kipperda, de bevelhebber der stad gedurende het beleg, die zich een onsterfelijken naam in 's Lands historie en een eerste plaats onder de grondleggers onzer vrijheid verworven heeft. Hij was een Oostfriesch edelman van Winsum, die te Geneve gestudeerd had, en even kundig en welsprekend als vastberaden en dapper was. Hij werd oj) den 16^en Julij op de Markt, onthoofd. In't zwart gekleed verscheen hij voor zijne beulen, en wachtte, als 'teen held betaamt, manmoedig en standvastig den doodelijkcn slag. quot;Hij had een beter lot verdiend ,quot; zeggen de Nederl'andsche schrijvers. Gewis — aan ons, maar van de Spanjaards kon hij niets beters verwachten, want hij had, en 't, strekt hem lot eeuwigen roem, een doodelijken slag toegebragt aan hun heerschappij hier te lande.

llipperda en Haarlem! •— Ziedaar het begin van den ondergang der Spaansche magt.

Op den 21» Augustus eindelijk werden de laatste zes Haarlemmers op 't Zand onthoofd, en daarna werd het, genadeplakaat van Alva afgelezen

¹ Willrm Jansz. Vkbvkr, wiens kronijk van 't beleg is te vinden onder de Belangrijke aflikken enz. uitgegeven door J. van de Capellc (Bosdijk), bl. 22—25.

en aangeslagen; - welke genade echter niet verliinderde, dat eenige dagen later de llaarlemsche schutters door de Spanjaards werden quot;gedreven als hondenquot;, om als schansgravers in 't beleg van Alkmaar te dienen.

't Verdient opmerking, dat dit plakaat eerst den 21quot; Augustus werd gepubliceerd, terwijl het toch reeds den 27quot; Jul ij geteekend was. Ook dit was een eigenaardigheid van de Albanistische goedertierenheid. Nadat het moorden twaalf dagen geduurd had, en den beulen de armen slap hingen van vermoeijenis, teekende de Opperbeul een zoogenaamd quot;pardoen of genaden-plackaetquot;, maar liet het nog 25 dagen lang terughouden, om intusschen met moorden voort te gaan en quot;der wreedtheit de smaak te lengen.'quot; Dit heette in Dukdalfs taal: quot;alle mogelijke zachtheid.quot;

De plundering had de stad afgekocht, maar evenwel stormden de soldaten , die met den veldheer binnentrokken , in de huizen en roofden zooveel zij vonden; wat hun te ligter viel, daar de bewoners in kerk en klooster opgesloten waren, en wat hun door hun makkers, die in de legerplaats gebleven waren, zeer benijd werd.

Don Erederik zelf en zijne bevelhebbers maakten 't niet beter: zij roofden vooral schilderijen en kunstwerken; en als men de lijst der weggevoerde stukken ziet, ¹ moet men zich verbazen, dat Haarlem toen reeds zoo rijk in kunst was.

Groot was de verslagenheid in Holland. Ieder — welligt alleen de Prins van Oranje uitgezonderd — geloofde, dat het behoud van Holland aan Haarlem hing. quot;Haarlem verloren, alles verloren!quot; riepen de burgers; en Alva dacht: quot;Haarlem gewonnen, alles gewonnen!quot; Reeds in April, toen voor Haarlem de kans keerde en Don Frederik de stad geheel insloot, had Alva uitgerekend, dat hij binnen zes maanden alle steden van Holland wéér onder zijn bedwang kon hebben. ² Terstond dan ook na lianr-lems val liet hij een vermaning uitgaan aan die steden, om zich nu maar spoedig te onderwerpen; dan zou hij haar genade verleenen, anders ver-

- In de IJzeren Kapel te Amsterdam berust een brief, den 14n April 1573 door Alva op naam van Filips gegeven, waarin hij Amsterdam uitstel van betaling verleent wegens renten, die deze stad geziunentlijk met de vijf andere groote steden van Holland sehuldig was. Ru daar die vijf steden zijn gezag niet meer erkenden, zoo verleende hij een uitstel van zes maanden, hopende, dat dan alle steden van Holland weder onder zijne gehoorzaamheid zonden zijn teruggebragt. De brief is te vinden bij Dn. P. Sciiei.tuma , liet Archief der IJz. Kapel, bl. 227.

delgen. Eu om 't niet bij woorden alleen te laten, besloot hij Enklmizeu en Vlissiugen (die 't meest aan hem verdiend hadden) terstond en tegelijk te laten belegeren, en te Amsterdam een vloot uit te rusten om 't gelieele Noorderkwartier (dat nu van 't Zuiderkwartier afgesneden was) te onderwerpen. Maar zijn vermanen en zijn dreigen werkten even weinig uit als zijne genade, en er kwam geen enkele Spanjaard voor Enkhuizen en Vlissingen, en zijne vloot onderwierp ook hel Noorderkwartier niet.

Groot was de verslagenheid in Holland, vooral in gezegd Noorderkwartier. Wanhopig was liet schrijven van Sonoy en de Gecommitteerde Raden, maar manmoedig hot antwoord van den Prins; men kan het bij onze historieschrijvers nalezen ¹; een antwoord, dat van echt ehristelijken heldenmoed en van onwankelbaar vertrouwen op God getuigt, en dat niemand, hoe ook gezind, voor eene ijdele vertooning houden kan, want met het water aan de lippen speelt men geene komedie. Bovendien was die edele houding in den nood geheel in 's Prinsen karakter; want quot;hij vereenigde de eigenschappen van een staatsman met de deugden van een overheidspersoon uit de schoonste eeuwen van Romequot; ².

Maar elke schrik bedaart en met de kalmer stemming keert de verloren moed terug. Zoo ging 't ook den Hollanders in de tweede helft der Hooimaand van 157», en de Oogstmaand vond hen wéér even krachtig als te voren ten strijd gereed, en verkwikte hunne harten met de tijding, dat de sleutel van Middelburg — het fort Rammekens op Walcheren — in 's Prinsen handen was. Bovendien was 't een geluk voor Holland, dat een onverwachte gebeurtenis Alva in de grootste verlegenheid bragt.

Er ontstond namelijk een hevige muiterij onder de oude Spaansche soldaten in de legerplaats van Don Erederik. Die soldaten waren zoo slecht betaald, dat zij wel anderhalf jaar soldij te goed hadden; zij hadden gevlamd op den buit, dien zij in Haarlem zouden vinden, maar buiten den waard, of liever buiten hun veldheer, gerekend. Daarom maakten zij nu oproer tegen hem, en weigerden hunnen bevelhebbers alle gehoorzaamheid.

Alva was radeloos; al zijne plannen vielen in duigen. quot;Nog nooitquot;, verklaarde hij, quot;in al de veertig jaren, dat ik bevel over legers voer, is

Deze oiuigchaalde woorden zijn van Jon. von Müu.kh. Vort. door Prof. Van Kampen, III 1). bl. HO.

mij zoo iets overkomenquot;. Om de muiterij te stillen was geld noodig, maar dit had hij niet. Dukdalf had nooit geld. De schatkist te Brussel was altijd loog. Waarom? Dat hebben wij vroeger reeds opgemerkt '. Dukdalfs hof was een dievenbende; kwam er geld, dan werd het gestolen, maar de soldaat niet betaald. Hij bood den muiters zijn eigen hertogelijken persoon als gijzelaar aan voor de betaling, die zeker wel eens zou gedaan worden; doch do soldaten begeerden hem niet, maar geld. Hij schreef naar den koning, maar Madrid was ver en 't geld spoedig noodig. ilij akkordeerde voor dertig kroonen den man, namelijk: 14 op afrekening van de soldij en 16 als vergoeding voor de plundering; maar hij had geen kroonen. Eindelijk hielpen eenige Amsterdamsche burgers hem uit den nood, en schoten hem het gold voor. Die goede Amsterdammers!! Maar ze kwamen er slecht af: Dukdalf ging er meê door en liet hun het nakijken.

quot;Geslachten van d'alderrijkstequot;, zegt Hooft², quot;die, uit dommen ijver en onervaarenheit, en zich aan 's Koninx naam vergaapende, hein meer dan 't hunne geborght hadden, werden hierdoor zoo berooit, dat wijf cn kindren, zouden zij eeten, moesten om een' arme daghhuur gaan werken. Ende iieb ik zeekeren borgherszoon gekcnt, die, naa veel vervolghs om 't achterweezen zijns vaaders, bij de Spaanschen niet dan endtlijk een ven-drigschap verworf; thans in Hollandt gekoomen, om teeghens zeekere zijne maaghen te pleiten, en boovenstander daarin, echter eeven beslommert door de langduurighe kosten, zich (belas!) op d'uitgewonnen' hofsteede verhing uit mistroostigheit. 'Twelk verhaalt zij, tot erinnerlng wat de tie-rannen al op hunn' hoornen laadenquot;. Ja, en ook ter herinnering, wat domme schapen de Spaanschgezinde Nederlanders waren, die zich zoo van de tirannen scheren lieten!

Naauwclijb was hei besluit der Municipaliteit van Amsterdam afgekondigd , of cf kwamen op nieuw tal van rekwesten in, die echter den Representanten geen de minste verlcgenlieid meer berokkenden, want liet waren maar rekwesten van quot;spullebazenquot;, die met quot;spektakels van buiten komendequot;, voor de poort stonden te wachten, en verzochten om een plaats op de kermis. De Representanten stuurden al die rekwesten aan liet Committé van Algemeen Welzijn, om zich te verzekeren, dat er in die spektakels niets was, (lat het algemeen welzijn schaden kon; en dit Gomniitté verwees de rekwestranten naar de Regenten van het Spin- en Werkhuis, om te quot;accordeerenquot; over quot;het contingentquot;, dat ieder spullebaas aan gezegde Regenten moest uitkeeren. ¹

En wilt gij nu weten, wat uwe grootvaders en overgrootvaders op de Amsterdamsche kermis in het eerste jaar der Bataafsche vrijheid te kijken kregen? Ziehier de lijst;

1° Francis Josef Ramet kwam quot;met zijn marionetten- of poppenspel, onder den naam van de Vier Kreonen. 't Is wonder, dat het Committé van Algemeen Welzijn die kroonen duldde, daar toch de Bataven, in vereeniging met hun Fransche broeders, aan alle Kroonen den oorlog verklaard, en nog onlangs op hun Alliantiedecoratiën slechts vertrapte kroonen geschilderd hadden. Maar mogelijk zou men juist hierin een krachtig bewijs van 't nut der kermis kunnen vinden: onder haren invloed werden zelfs de heethoofden verdraagzaam!

2quot; Christiaan Siesenis kwam quot;om zinnebeeldige vertooningen op het sluiten van de Alliantie der Bataafsche en Fransche Republieken ' te laten kijken ; — alsof de lieden daar nog geen moois genoeg van gezien hadden! Of deze Siesenis een neef van den beroemden beeldhouwer was, weet ik niet; maar zoo hij uit Hanover kwam, is 't wel mogelijk; 't blijkt althans, dat hij ook in beeldende kunst deed.

.'5quot; J'icter Roth Knnel kwam van Aikmaav, oin quot;zijne kunst als dot;:-kics- en tandmeester op de kermis te mogen oefenenquot;. Ja, wel bekend te Amsterdam. Dat was quot;Piet de arme rot,quot; koopman in oogezalf en kieze-trekker, die lialve blinden beel blind en kiespijnlijders kie/.eloos maakte. Als Tsaar Peter nog geleefd bad, zon bij pleizier in dien vent gebad bebben !

4° Antonie van Aken (een naam, jaren lang op onze kermissen vermaard!) kwam met quot;eene menagerie van vogels.quot;

tlquot; en 7° Britting en de Wed. de Vries versclienen ieder met een marionetten-, alias Jan-Klaassenspel.

8° Jacobus Damtnenie bad een glasblazerij, en 'twas bij een der voorzaten van dien man, dat de groote heenwenboek de kunst bad geleerd '.

9quot; Maria Damns kwam met een wassebeeldenspel, waar men al de helden van de groote Pransebe Republiek in zien kon.

10° ,J. II. Opré hoopte de Amsterdammers met quot;zijne kunst van escamot-teerenquot; te vermaken.

12.quot; Franyois liiirdeth en Comp. hadden quot;twee mecbanicqne kunststukkenquot; te laten kijken ¹.

Veel was 't niet: geen koordedansers- noch paardenspel, en zelfs quot;de Vlnamsche Herkules,quot; die vroeger als een ster der eerste grootte aan den kermishemel sebitterde, vertoonde zich niet meer. Oorlog en revolutie zijn spoken, die de kunst verjagen, en bij was, toen de Fransche republikeinen zich op de Nederlanden wierpen, naar Engeland geweken.

Toch waren de Amsterdammers tevreden; zij waren blij, dat ze, na zooveel oorlogsgerucht en vrijheidsgekraai, zooveel politiek gerammel en klubgezwets gehoord te hebben, zich eens weèr op ouderwetsche manier vermaken mogten, — en als quot;vrije Hatavenquot; hielden zij in September 1795 even pleizierig kermis, als ze weleer gedaan hadden, toen zij nog quot;zuchtten onder het voorgaande tirannieke bewind.quot; De aristokraten en oranjelui deden geen kwaad, en 't spook der contra-revolutie, waar de Representanten zoo akelig van gedroomd hadden, verscheen niet. Alleen gebeurde 't wel, dat de kermishouders, als ze hand aan hand een rondedansje maakten, zoo zonder arg of list, nog eens een: quot;Vivat oranje, boezee!quot; aanhieven; maar de Maire en de leden van het Committé van

En daai' nu Amsterdam de kermis behouden had, kwamen alle munici-paliteiten, dio de hare reeds afgeschaft hadden, de eene na do andere spoedig op haar besluit terug, en ook de Haarlemmers mogten in 1796 weer kcrmishouden evenals in vroegere jaren. ¹

Zoo overleefden de kermissen de Revolutie gelijk zij twee eeuwen vroeger de Reformatie overleefd hadden, en /ij rinkinkten en roesemoesden als voorheen tot op den huidigen dag, — tot groote ergernis van hen, die onzen tijd te beschaafd achten om dat aan te hooren, en die, luider dan immer, de sedert eeuwen gehoorde grieven tegen de kermissen herhalen, en de oude kreet aanheffen: quot;Schaf aflquot;

Zeker, men mag ze afschaden, zoo men wil; wij kunnen ze missen. Zij hebben uitgediend. Nieuws leveren ze toch niet meer op, en het oude verveelt, — daarom zijn de mallemolens van de Haagsche kermis weggejaagd. Merkwaardigheden brengen ze ook niet mee, en dikke vrouwen en wi jze Minervaas wil men op de Amsterdamsehe kermis nu niet meer zien ; — maar scboone Vernissen wel, — natuurlijk uit liefde voor de aesthetica. Maar als sommige afschaifers traktaatjes willen schrijven over de onzedelijkheid der kermis, dan kunnen zij die moeite sparen, want ieder weet wel, dat het buiten de kennis met de zedelijkheid geen zier beter gesteld is, en deze door de afschaffing der kermis ook geen zier beter zal worden.

Neen, do kermissen kunnen verdwijnen, omdat zij versleten zijn en geen waarde meer hebben. Wij willen wat anders, in nieuwer vorm en op grooter schaal; en — wij hebben dat reeds. De nieuwe vorm dor oude kermis heet Wereldtentoonstelling.

Inderdaad was de oude kermis een tentoonstelling voreenigd met volksvermaak. Van allo oorden stroomden de kooplieden er met hun nieuwste en beste goederen heen: en wie oen nieuwe uitvinding gedaan, of oen wonderbare kunst bedacht, of vreemde zeldzaamheden verzameld had, ging er mee naar do kermis om die te vertooncn. Op do kermis zagen de men-schon, wat zij anders nooit zagen, en er was veel te loeren. Natuurlijk kwam de pret er bij, want niets was, en is nog, meer geschikt om veel menschen te lokken, dan — pret.

quot;Maar de hedendaagsche tentoonstelling moedigt kunst en nijverheid aan, door medailles; — deed do oude kermis dat dan ook? —

Wel zeker; ik zal hioroiulei' er een voorbeeld van aanhalen. ¹ Maar op de oude kermis kwamen slechts de lieden van naburige plaatsen bijeen, terwijl o]) de Wereldtentoonstelling de werclddeelen komen meédoen. Dit is't onderscheid. De soort is dezelfde, maar de lengte en breedte verschilt.

Inderdaad is de Wereldtentoonstelling (zooals die thans te Weenen te zien is) niets anders dan een kermis op verbazend groote schaal, waar alle natiën hun kramen en tenten komen opslaan, en waar ook de hansworsten en kunstenmakers en alle soorten van kennisvermakelijkheden zijn , om den lui wat pret te verschaften; — de mallemolens en dikke vrouwen en wijze Minervaas, die hier verdreven zijn, kan men daar terugvinden; — de schoone Vernissen zijn er ook, en zelfs de zakkerollers ontbreken er niet. Alle bestanddeelen der kermis, maar honderd- neen, duizendmaal vermenigvuldigd.

Waarschijnlijk echter zal men op vele plaatsen, waar inon nog niet zeer spoedig een Wereldtentoonstelling krijgen kan, de oude kennis nog maar een poos behouden, om de eenvoudige reden, dat iets beter is dan niets.

Waar herkende men in 1795 een goed Vaderlander aan? — Aan zijn schoeisel. Behalve de gedwongen opbrengst van goud- en zilverwerk , om de leóge schatkisten te vullen, werden in sommige steden ook nog vrijwillige opbrengsten gedaan van zilveren schoengespen. De goede vaderlanders vergenoegden zich met strikken op de schoenen, cn wie er nog gespen op droeg, toonde geen Bataafsch hart in deti boezem te dragen.

Toen t.c Leiden een najaarskermis was ingesteld (1578) ter gedachtenis van 't Ontzet, noodigde de Regeering der stad alle kooplieden en kramers, kermisgasten en vermaaklievenden te feest. Er werd een quot;beroep-chaertequot; door den stads-seeretaris Jan van Hout op rijm gesteld, die te groot is, om hier uit te schrijven, maar die ge bij Orlkus, Beschr. v. Leiden _ibl. 361) vinden kunt. De stad beloofde in die beroepkaart verschillende vermakelijkheden cn loofde ook gouden medailles en zilveren en andere prijzen uit.

Een mooije buitenplaats aan een rivier of een trekvaart was de weelde van de rijke Hollanders der 17« en 18« eeuw. Zij hadden nog geen stoom-booten om, den Rijn op, naar Zwitserland te varen, en geen spoorwegen om, door de uitgeholde Alpen heen, regtuit naar Florence of Napels te stoouien; en zij zouden die ook niet eens begeerd hebben. Zij hadden veel meer pleizier in hun eigen land en op hun eigen grond, — met wandelen in hun eigen hof en zitten onder hun eigen boomen, — met varen in hun eigen jagt en visschcn in hun eigen water.

Vraag het wien gij wilt; Spleghel op zijn Meer! my sen, of Cats opzijn Sorghviiet, of lluygens op zijn Ifofwijek, of Vondel als hij, die geen eigen buiten had, bij Laurens Baeck op Seheybeeck logeerde.

Ecu meiiHcli hein zelf vergeet, eu dit aavils-paradijs G heeft boven boseli en beek van Griekeulaudt den prijs!

Ja, zei Cats, als hij onder zijn abeelen en langs zijn quot;beeekjen uyt den Duynquot; wandelde ,

¹ Het oude Noord-Holland was Holland ten noorden van de Maas en den IJsel, zoodat Delft, Leiden, Gonda en llotterdam toen zoowel Noordhollandsehe steden waren als Haarlem en Amsterdam.

Eu Vondel, als liij, in de omstreken van Beverwijk wandelende, zijn Hei van Eubeërs diclitte,

Maar 't is niet noodig er moer van op te lialen , want tegenwoordig, nu er zooveel over Nederlamlsche Iletterkunde gelezen en gesproken, geredevoerd en geleeraard wordt, heeft ieder onze oude poëten op zijn duim, en hoeft maar een vers te hooren om zich al de anderen te herinneren. Liever zal ik nog een regel of wat nemen van een minder bekenden, maar die hier juist te pas komt, omdat hij een specialiteit was in buitenplaats-poözij, — den vermakelijk-landgezigt-en-verheerlijkt-lustoord-poöet Gij short Tijsens ¹, die een tijdgenoot van de lieden op onze plaat, ja mogelijk er zelf bij was, of misschien daar op den weg te deklameeren stond;

Dat 't water bruist en schijnt een echo weer te. geven Tot vreugd dergenen, die in linitenvreugde leven,

't Is een schoone achtermiddag. De hofheer heeft gasten. Zij hebben alle pleizier genoten, — gekeken hij de menagerie, de fasanterie en de volière, bij de bloemen, de zwanen en de goudvisschen, — zelfs te paard

gereden in tic groote limlelaan; — y.ij hebben gekolfd, gekegeld en gebeugeld, en de nieuwe fontein gezien; — zij hebben zoowel de grotten van hoorns en zeegewassen als het kabinet met kapellen en torren bewonderd ; — eindelijk hebben zij ook goed gegeten en goed gedronken, en zijn regt vrolijk, — dat ziet gij aan die twee daar bij den stuurstoel. Nu moet het landvermaak eens worden afgewisseld met het watervermaak, want zonder water geen volmaakt genoegen voor een Holhnuler. Daarom vindt bij een buitenplaats aan Vecht of Amstel ook veel plcizicriger dan een in de duinen of op de hei. Men kan echter niet scheepgaan zonder quot;'t glaasje op den valreepquot;, — dit is vaderlandsche manier. Jan staat met het blad met glazen klaar en Jakob trekt de llesch open.

't Is een mooi verguld jagt, waar een goed gezelscliap in kan , en een nieuwe zijden vlag staat op den Imogen spiegel. De zwarte knecht blaast uit al zijn magt Wilhelmus, want geen oud-Hollandsch watertogtje zonder trompetgeschal. De schipper staat aan den mast, en 't jaagpaard op het pad; — want dit behoorde van ouds mee tot de vermakelijkheden van Holland, dat men in een vaartuig even gemakkelijk zat als in zijn kamer, en van geen wind afhankelijk was, maar met liet paard voor de lijn er doorging als een lier.

En — dit zegt nu een Franschman ¹ — wie in zulk een tafereeltje niets anders ziet dan 't genot, dat de weelde, en 't vermaak, dat de rijkdom geeft, ziet eigenthjk niemendal. Neen, de blik moet dieper doordringen: — in dien rijkdom ziet gij de vrueht van energie en werkzaamheid, van groote en welgeslaagde ondernemingen; — in die Hollanders de eerste kooplieden der wereld, die den handel van Oost en West veroverd, en de naakte moerassen van hun vaderland in paradijzen herschapen hebben. De menschheid verliest bij hun weelde niet. Wie hun verwijten wil, dat zij prachtig zijn in gebouw en vaartuig, in huisraad en kleeding, in schilderijen en tulpen, ga eerst hun stichtingen voor armen en zieken, voor weezen en ouden, voor onderwijs en wetenschap in oogeuschouw nemen. Zulk een rijkdom dwingt achting, ja zelfs eerbied af, omdat hij de vrucht is van arbeid en ondernemingsgeest, en, terwijl hij met de eene hand de kunsten en wetenschappen steunt, met de andere mildelijk zaait op den akker der weldadigheid.

In hot Maqasin Pittoresque; maar jaarg. en bladz. heb ik verzuimd aan te teekencn.

199 iiifl lis

'f ^!iw|i

. n lt;■ ■ v:;

m 1

Een tegenhanger van den kunstappel, dien ik in het voorgaande Deel beschreven heb was ten zelfden tijde in liet be/it van een heer te Groningen, — een palmhouten noot, vermoedelijk ook van de hand van Albert Vinckenbrinck.

Opende men de noot dan vertoonden de beide helften twee bijbelsehe tafreelen, die gewoonlijk tegenover elkander gesteld werden: de koperen slang van Mozes en de kruisiging van Christus

De voorstelling van 't eerste is ongeveer gelijk aan die van 't vignet op de kaart der quot;Veertieh-jarige reysequot; in den Staten-bijbel van Pieter en Jakob Keur. De koperen slang hangt op een hoogen staak, die den vorm eener T heeft. Ter linkerzijde rigten eenige menschen, die door de quot;vurige slangenquot; gebeten zijn, hunne oogen naar den koperen slang om genezen te worden; vóór en achter den staak liggen eenige dooden. Ter regterzijde staat een vijftal beeldjes en in 't verschiet ziet men de legertenten.

In de andere helft der noot is de kruisiging gesneden. Op den voorgrond staan drie vrouwen in treurende houding; de eene ondersteunt liet bedrukte hoofd met de hand. Vóór het kruis ziet men vier Romeinsche ruiters met lansen gewapend, en een vijfden daarachter, die de hoofdman schijnt te zijn.

Ook van buiten is de noot met snijwerk versierd, terwijl de toepasselijke bijbelteksten in 't latijn op den rand der opening gesneden zijn.

Hetzelfde, wat ik vroeger bij don kunstappel betreffende de keurigheid en fijnheid der bewerking en over de even natuurlijke als ongedwongen houding der figuurtjes gezegd heb, geldt ook hier; en toch is alles zoo klein, dat men een vergrootglas noodig heeft, om 't goed te zien.

Dezelfde vraag, na de beschrijving van den kunstappel gedaan, herhaal ik hier; waar is dat kunststukje tegenwoordig ?

T'/um of Tjum, een dorp in Franekeradeel, lieeft den lioogsten toren van Friesland. Daar waren de Oldeboornsters, in Utingeradeel, jaloersch om; /.ij waren rijk genoeg, en wilden oen toren bouwen, die nog hooger was. De kerkvoogden van Oldeboorn reisden dus gezamentlijk naar Tjum, en vroegen vriendelijk, of ze den toren eens mogten meten. — quot;Met alle plei/ier,quot; zeiden de Tjumsters. — quot;Neen,quot; hernamen de Oldeboornsters, quot;met een touw; dat is sekuurder.quot; — quot;Nu,quot; zeiden de Tjumsters weór onder elkander, quot;wij moeten dien torenmeters toch ook eenig pleizier verschallenen ze lieten een goeden maaltijd gereed maken, en onthaalden hunne Oldeboornster vrienden zeer feestelijk.

Terwijl er goed gegeten en goed gedronken werd, sloop een der Tjum-ster kerkvoogden naar de kast, waarin het touw geborgen was, en sneed er twaalf voet af.

Toen de Oldeboornslers t'huis kwamen, zeiden zij: quot;Nu willen wij een toren bouwen, die een manslengte boven den Tjumster toren uitsteekt-.'' Zij deden dus nog zes voet bij de lengte van het touw en gingen aan t werk. O, wat waren zii hoogmoedig toen hun toren klaar was! en o, wat zouden de Tjumsters nu staan te kijken! Zij noodigden terstond de kerkvoogden van Tjum om eens te komen zien, en rigtten ook een goeden maaltijd voor hen aan.

quot;Nu hebben wi j den hoogsten toren van Frieslandquot;, zeiden de Oldeboornsters, — quot;de onze steekt een manslengte boven den uwen uit.quot;

quot;Niet waar,quot; hernamen de Tjumsters, quot;hij is juist een manslengte beneden den onzen gebleven, want wij hebben twaalf voet van uw touw afgesneden. Hier heb je 't eind terug; je kunt het tot een gedachtenis bewaren.quot;

Sedert dien tijd zijn de Oldeboornsters torenmeters en de Tjumsters t o u w s n ij d e r s genoemd.

Do ambachtsgilden zijn in linn tijd /eer nuttige instellingen geweest, (li(^ op de ontwikkeling van de nijverheid en de volksvlijt een weldadigen invloed geoefend hebben. Maar valt dit niet te betwijfelen, evenmin is het te ontkennen, dat de gildebrieven met al hun bepalingen en beperkingen een vruchtbare bron van eeuwigdurend gehaspel waren. Er waren zoovele punten geordonneerd en gewillekeurd, geconsenteerd en geaccordeerd, dat de toepassing telkens mocijelijkheden ontmoette en tot geschillen aanleiding gaf; en zoo was er geen einde aan de twisten der ambachtsgilden: niet alleen de gildemeesters, maar ook de Ileeren op 't stadhuis hadden er dikwijls moeite genoeg van '. Alle steden kunnen er voorbeelden van leveren; hier echter wil ik er een inededeelen uit een (ha-kleine steden van het Sticht — uit Wijk bij Duurstede, — en wel van 't zelfde gild, waarvan ik vroeger den houten beker vertoonde.

In 't jaar 1773 hadden de overlieden van het timmermansgild zekeren heer Du Tromp beboet wegens het doen inbrengen en niet aangeven van twee houten beelden, die buiten dc stad gemaakt en bestemd waren voor de 11. O. kerk binnen de stad. Volgens den gildebnef toch hadden die overlieden het recht den 20quot; penning te vorderen van alle nieuw gemaakte houtwerken, die van buiten werden ingebracht, en ecne waarde van twee gulden of hooger hadden, en zij oordeelden, dat dit recht hun ook van de beide genoemde beelden toekwam, waar Du Tromp anders over oordeelde, en 't geschil kwam voor den Magistraat. Deze wilde de overlieden in 't gelijk stellen, doch de oud-burgemeester Willem Verhel, mede in deze gecommitteerd, kon zicii met de conclusie niet vereenigen. Hij betoogde, dat er geen verschil bestond over het recht der overlieden, den SOquot; penning te vorderen van alle nieuw gemaakt houtwerk van gezegde waarde, dat binnen dc stad en hare vrijheid ingevoerd

werd; maar dat liet aankwam op de uitlegging der woorden: quot;Nieuw gemaakte houtwerken boven de twee gulden waardigquot;. Hieronder verstond liij stukken, die ieder op zich zelf zoodanige waarde hadden, maar geen kleinigheden, zooals: stoven, klompen, borstelwerk, lepels en dergelijken, waarvan ieder stuk op verre na dien prijs niet halen kon.

Ten andere meende hij, dat deze iini)ost nimmer gevorderd mogt worden van zulke houtwerken, die niet binnen de stad gemaakt konden worden.

Kn eindelijk vond hij 't zeer verkeerd, dat de Magistraat geordonneerd had, dat sehippers en voerlieden geen nieuw houtwerk uit hunne schuiten of wagens mochten lossen voor en aleer zij dat bij den oudsten overman van het gild hadden aangegeven, vermits toch die lieden niet konden weten of geëmballeerd houtwerk gebruikt of nieuw was.

Wellicht zullen vele lezers de redenen van dezen oud-burgemeester niet zoo geheel verwerpelijk achten; maar de burgemeester Dirk liruyn (ieorgeszn. dacht er anders over, en bracht een advies uit, dat kurieus genoeg is om 't hier woordelijk mede te deelen. Vooreerst, omdat wij er de staathuishoudkundige begrippen van dien tijd op populaire wijze behandeld zien; en bovendien, omdat er klaar uit blijkt, dat het eigentlijk om iets meer te doen was dan die kleinigheid voor twee ingevoerde beelden; ja, dat er een partij bestond, die strijd voerde tegen 't gihlowezen, al bestond die partij, volgens den burgemeester Bruyn , dan ook nog slechts uit een klein getal winkeliers. De tbeoriën der Fransche economisten waren dus toen ook al tot Wijk bij Duurstede doorgedrongen.

De burgemeester Bruyn was een man van den ouden stempel; zijne stad was zijne wereld, en in de gilden zag liij de steunpilaren barer welvaart. Ilij begon met te wijzen op tic woorden in den gildenbrief: quot;allerhande nieu gemaeckte houtwerekenquot;. —■ quot;.Dit kanquot;, zeiden hij, quot;niet verstaan worden één stuck te moeten zijn. Het is oock voormaels zoo niet ver-staen, en de 20e penning is door voornoemd gilde menigte van jaeren gevorderd van eenige stucken houtwereken bij elkander waardig twee gulden ofte meerder. Dus is het geen nieuwigheid als men dit gild haer recht doet genieten als van ouds, conform de wezen!lijke letter van haer gildebrief.

De burger in het algemeen kan daerbij ook geen nadeel lijden; hoe meer men de gilden voorstaet, boe voordeeliger het den burger in het algemeen moet gacn, want de cene burger moet den andereu tot onderhoud verstrekken. Wij hebben nu de naaste betrekking op onze inwoonders in hot algemeen; die moet men zoeken te bevoordeelen, maar niet alleen

eenige winkeliers (mogelijk vier of vijf in 't getal), die nu eene uitrekening hebben gemankt, dat wanneer /,ij den 20» penning moeten betaaleu van eenige nieu gemaakte bontwerken, van buiten inkomende, zij diens aangaande eenig nadeel zouden komen te lijden. Dezen zijn ook iniine goede vrienden, maar dat recht is, moet ook reeht behandeld worden. Het i.s immers geen nieuwiglieid; voormaels is het ook alzoo gevorderd geweest. Do gildebrief maakt geen onderscheid van: dit zal betaaleu en dat zal vrij zijn; maar zegt wel duidelijk; alle nieu gemaeekte hout-wereken.

Zijn er in der tijd oudermans geweest, die den inhoud van haar gildebrief niet hebben begrepen, en dus hetgeen haar toekwam niet hebben gevorderd, — dit neemt echter niet weg, dat die haar recht in deesen willen souteneeren volkomen daartoe bevoegd zijn.

Deselve winkeliers eens kinderen [hij meent; dochters] hebbende, die aan mans trouwden, waarvan de eene een beeldhouwer, de tweede een timmerman , dc derde een borstelmaker en de vierde een klompemaakcr was; ofte ook wel soonen, welke die ambachten geleerd hadden, en sich hier kwamen nederzetten om die ambachten te doen; zouden die selve winkeliers alsdan niet moeten verfoeijen haare gedane versoecken ? diensaan-gaande oock met reden seggen: dc Magistraat had wijzer moeten sijn, en in geen aanmerkinge genomen hebben onze onbillijke klachten alsdoen deswegens ingebracht. Wij sien nu eerst wat nadeel onse kinderen daardoor komen te lijden. [Als de winkeliers mi niet overtuigd waren, werden zij 't zeker nimmer].

Wanneer de oud-burgemeester I). nog in de affaires was van 't kabinetten maaken, soo had hij dagelijks versendingeu daarvan na buyten; ja self's stoven, — oock aan mijne familie (!). Dit was immers tot groot voordeel van verscheydene burgers en ingezetenen. Hoe meer men dan de gilden bij haar rechten handhaaft, hoe meer men dan oock te verwachten heeft, dat alle ambachten hier ter stede in een bloeiende staat sullen komen en diegenen, die hier nu niet sijn, daardoor geanimeerd sullen worden zig metter woon hier na toe te begeven, om zoo van haar medeburgers en buytenliedeu altoos worek te kunnen hebben.

liofl'elijk is de resolutie bij Hun Edel Mog. dezer Provintie genomen, rakende du Stichtsebc tollen, den 2!)quot; Mai 1707, wordende in art. 11 ontheffing verleend van tol voor alle meubilair en lunsraed , welke per-soonen van buy ton dc provintie koomende, om sich binnen dezelve metter woon neder te setten, bij hunne verhuvsinge herwaarts sullen doen trans-

poi^,teci^,ei\. Laten wij nu weegens onze stad en ingeseetenen ook alzoo roemwaardig handelen, opdat wij door den tijd meer en meer brave in-woonders mogen bekomen en hetgene hier gemaakt en verkocht word, derzelvcr verzendingen na bnyten zooveel te faciliteeren en bevoordeelen als in ons vermogen is.

Ik kan mij bij deezen beroemen, dat geen grooter voorstander in deeze stad voor den burger is dan ik ben (!). 1 !ij de wijnkoopers hier ter plaatse koop ik mijne wijnen, bij den brouwer mijne bieren, bij de winkeliers mijne benoodigde winkelwaaren. J)e ambachtslieden, Wijkenaars zijnde, zijn gestadig in mijn werk, zoo in als buyten deze stad en jurisdictie; ja zelfs [nu komt liet voornaamste] de paruykemaker Vinjole maakt alle mijne paruyken, die hij soo goed maakt en beter koop als ik dezelve op andere plaatsen zoude kunnen bekoomeu. Doet de heer oud-burgemeester Verhel ook alsoo? — Dit is den burger in 't algemeen bevoordeelen.

Nu moet ik nog in 't particulier koomen op de ingebrachte beelden , van buyten ingekomen en besteld in het buys, daar de Eoomsehe godsdienst in gedaan wordt, aan den heer J)u Tromp. Deze heer weygert daarvan betaalinge te doen, uithoofde het kunstwerek zoude zijn en dus daarvan aan het gild niets verschuldigd. Maar ik vrage, maakt een kabinet-wereker oft timmerman, die zijn ambacht wel verstaat, ook geen knnst-wercken'r¹ Sal men niet seggen : dat is net en proper in elkander gewerkt,— dat is kunstwerek?

Doch de oud-burgemeester Verhel meent, dat vrij te zijn, om reden, dat hier geen beeldhonwer is wonende.

Maar de oude gildebrief zegt evenwel, dat de beeldhouwers en beeldsnijders mede onder het timmermansgild alhier belmoren; ergo, hebben ze hier voormaals gewoond. Dat geweest is kan weer komen, en heeft men dit eens vrijgegeven, dan is men voor altoos zijn recht daarvan cpiyt. Zijn Wel Ed. was in den beginne niet van die gedachten. Wanneer ik met hem serjeuselijk over die zaak raisonneerde in de Peeperstraat, en ver-socht, oft Zijn Wel Ed. zoo goed zou willen zijn, den heer Du Tromp daarover te onderhouden, om aan te duiden, dat hij voor die beelden verschuldigd was aan het timmermansgild te betalen, waarvan Zijn E. zig excuseerde, maar proponeerde om den bode daarna toe te zenden, die zulcks op zijn orders oock heeft volbracht, , en aan mij mede daarvan rapport gedaan en gesegt, dat de heer Du Tromp vermeende, aan het timmermansgild daarvan niets verschuldigd te zijn.

ik wul wensclite dat van die beelden niets op liet stadhuis mogt verhandeld worden, dat het niet welvoegelijk was voor den Magistraat, om daarover Haar Ed. sentimenten uit te brengen, dat liet best ware, dat de heer Du Tromp het gild tevreden stelde en buyten klagten hield; en nu souden die beelden, volgens den oud-burgemeester Verhel, geheel en al vrij moeten zijn van iels aan het gilde daarvoor te voldoen! liet is immers nieuw gemaakt houtwercky

Dit geschil heeft destijds den Magistraat van deze stad zooveel last en moeite veroorzaakt, dat het eindelijk de heeren verveelde. Zij zouden in quot;17711 den overlieden van 't gild de aannaming quot;de quaade inkruipselen, die sij bij continuatie hebben laten passeeren niet meer te laten insluipen, en de Magistraat in het vervolg met dergelijke schabreuse zaken niet meer lastig te vallenquot;, — En daarmeé uit; het gild moest zich zelf maar helpen , en zijn gehaspel niet meer op 't stadhuis brengen.

Gedurende de middeleeuwen en tot het laatst der 10_c eeuw bleef de parasol in Europa (behalve het Byzantijnsche, later Ottomanische rijk, dat meer Oostersch dan Europeesch was) beperkt tot Italië. Daar was zij in gebruik: 1° bij de aanzienlijke vrouwen, gelijk vroeger bij de Rotneinsche, als een voorwerp van weelde en pracht; 2° hij de hooge kerkvorsten en bij den Doge van Venetië op zijn Oostersch, als waardigheidsteeken, en 3° bij de reizigers te paard, als zonnescherm.

De pauselijke parasol is geheel van goud ; zij heeft den vorm eener tent en wordt gedragen aan een gouden speer; het emblema op den top is de wereldbol met het kruis. De Karneses, hertogen van Panna. voerden die parasol in hun wapen, omdat zij mei de waardigheid van GonJaioniere

della C/nesa bekleert waren. In liet Groot Wapenboek van Von Hefner ' vindt men die parasol ook boven het wapen van den Ledigen Stoel, doch daar is zij blaauw en wit gestreept naar de kleuren van dat wapen.

De kardinaals-parasol is rood. Zij hing in de kardinaalskerken te Rome ten toon, en werd, bij plegtige processie, boven den kardinaal gedragen. Sommige ondhoidkundigen hebben don oorsprong van den kardinaalshoed, met zijn afhangende snoeren en kwasten, afgeleid van deze parasol, en de Italiaansche heraut Beatiano beweert, dat de roode parasol bet symbool van oppergezag is. ¹

Paus Alexander III had IH jaren lang met keizer Frederik 1 in vijandschap geleefd, totdat zij in het jaar 1177 in de St. Markuskerk te Venetië den vrede sloten. Hij die gelegenheid schonk de Paus aan Venetië de heerschappij over do Adriatische Zee, en aan den Doge, door wiens hulp en bijstand hij quot;uit de hitte des krijgs in de liefelijke koelte des vredes overgeplaatst was,quot; een vnnrroode parasol, rijk vercierd, en met den leeuw van St. Markus op den top. Zeker paste dit Oostersch pronkstuk niet kwalijk bij des Doges zonderling hoofddeksel, dat wel iets van een tulband had, en bij geheel zijn fantastisch kostuum. Wanneer hij op Hemelvaartsdag den ring in zee ging werpen, en op het dek van den bucentoro iu den prachtigen leuningstoel zat, omgeven van de standaarden der republiek, werd die parasol boven zijn hoofd gehouden. En ging hij daarna in state-lijken optogt ter misse, dan ging il serenissimo Principe e Signore andermaal onder de parasol.

Waren de genoemde parasols van kostbare stollen gemaakt en blinkend vercierd, die, waarvan de Italianen zich bedienden als zij te paard reisden, daarentegen waren zeer eenvoudig en cierloos; zij waren van leêr gemaakt en vrij zwaar, waarom zij dan zoo klein mogelijk gemaakt werden, en de reiziger had voor de moeite van 't dragon niet meer dan een beschutting van 't hoofd. Op een teekening van P. Wouwerman zag ik een vrouw te paard met een blaauwe parasol in de hand, die grooter was dan een hedendaagsche parasol en gedragen werd aan een regten stok zoolang als een gewone rotting.

Uit eene plaats bij Montaigne blijkt, dat in zijn tijd (hij was in 1581 in Italië en stierf in 1592) de parasols nog niet buiten Italië waren doorgedrongen. ^aLes ombrelhiszegt hij, quot;de quuy, dejmis les anciens

Ronmins, V llalïe se sert, char gent pl/is le bras, qu'ils ne deschargenl la tester Met Maria da Medicis kwam do parasol i» Krankrijk, en cenige plaatsen bij Engelse)ie dichters van de eerste helft der '17quot; eeuw bewijzen , dat toen ook in hun land de aanzienlijke Ladys zich van een parasol bedienden, of liever lieten bedienen, want zij hadden er een knecht of pagie bij noodig om het ding te dragen, daar 't vrij zwaar was, en niet neórgeslagcn worden kon, maar altijd opstond.

Zoo bleven de parasols gedurende de 17quot; eeuw, maar omstreeks J7()ü bragten do Fransehen er een belangrijke verbetering in. Zij maakten ze ligter niet alleen, maar vonden ook het beweegbare binnenwerk uit, waardoor ze naar willekeur opgezet of gesloten konden worden. De lakei of pagie bleef er evenwel bij noodig; dit vorderde de deftigheid van den adel.

Lang duurde 't eer de parasol in ons vaderland onder de jullrouwen van den burgerstand in gebruik kwam, die er dan trouwens ook niet meê over weg zouden hebben kunnen komen, bij gemis van den pagie, die er bij behoorde. Zonder zonnescherm waren zij echter niet; zij hadden grootc waaijers, waar ze op do wandeling haar gezigtjes meê beschutten tegen 't vinnig stralen van de zon , zonder dat er een pagie bij noodig was. Die zon ne waaijers waren gemakkelijk en ligt, —van papier of dunne taf. In quot;'t Groot Hoorns, l'lnkhuyzer, Alkraaarder en Purmerender Liedeboekquot; zingt de marskramer:

En met die zonnewaaijers waren zij al best tevreden, daar de parasols toen nog een uitheemsche weelde, en veel te duur, ja hier niet eens in de winkels te vinden waren.

In het midden der 18« eeuw kostten de parasols te Parijs van 12 tot 24 livres, dat is: van tien tot twintig gulden.

Dat ze tegenwoordig overal te koop en goedkoop zijn, vinden de juf-fertjes zeer nuttig cn noodig, en niet minder pleizierig vinden zij 't, dat de parasolletjes nu zoo ligt zijn, dat zij die zelve wel dragen kunnen; maar volkomen onbegrijpelijk is het haar, hoe hare grootmoeders en overgrootmoeders zich met een waaijer in plaats van een parasol konden behelpen.

Dn jaarwedden van mindere beambten beliepen in dezen tijd gewoonlijk 20 u 25 gulden. Die van de vier dienaars der quot;waerdeyns van der draperyoquot; (namelijk; de loodslager, de stempel drager, de weverstangedrager en de weversklokkeluider) bedroegen gezamentlijk honderd gulden. Nog in 1581 was de jaarwedde van den voorzanger der Oude Kerk 25 gulden, die van den beijerman 24, en die van den torenwachter en van den hondeslager ieder slechts 20 gulden, liet jaarlijkseh traktement van den koster echter bedroeg 50 gulden, en dat van den orgelist honderd gulden. De/c laatste was de beroemde Jan Pietersz. Swelingh, maar toen nog pas een jongeling van 19 jaren. Denkelijk echter genoot hij bij zijn kerkelijk traktement ook nog een stedelijke toelage, want de orgelist had niet enkel zijne dienst te bewijzen aan de christelijke gemeente bij hare godsdienstoefening maar ook aan do burgerij bij hare wandeling. Er was namelijk alle avonden een soort van pantoflelparade in de ()ude Kerk, en dan werd quot;tot vermaak der wandelaars omtrent een uur lang op hot kleyne orgel gespeelt;quot; — welk gebruik geduurd heeft tot op't einde der 17« eeuw In 't laatst der 10' eeuw echter werden (even als tegenwoordig) voortdurend jaarwedden verhoogd, ook die van Swelingh; en toen hij in Mei 1500 getrouwd was, ontving hij van de kerkmeesters driehonderd gulden en van de stad honderd gulden met eenc vrije woning ².

In 1558 hadden Burgemeesteren een stads-chirurgijn benoemd, om de pestzieken te behandelen; natuurlijk mogt die wel ecu hoog traktement

' Ook elders Jiende in ile 17^l! eeuw do kerk tol wandolplaivU. De Hiuirleinmors immcu quot;ton minsten bij den wintertijd, wanneer de lujden door ongestuyinigheyd des loehts wevnieh mogende bn.vten wandelen, incest haar toevlught na de kereke,quot; en er waren dagelijks omstreeks half twaalf veel wandelaars in de kerk, waarom in 1034 een aantal burgers verzochten, dat er ook ten genoegen dier wandelaars op 't orgel gespeeld mogt worden. Eerste jaarb. der Vereen, voor Muziekgesch. bl. 54.

hebben, en dit was — tacbiiir gulden in hel. jaar. De man inogt er echter geen genot van hebben, want hij zelf kwam reeds binnen het eerste vierendeel jaars aan quot;de Gods gavequot; te sterven, en zijne erfgenamen ontvingen de ,/quot; 20 quot;over een quartier jaers wedden.quot;

Onderwijzers werden in dien tijd niet karig bezoldigd. Toen Pieter van Afi'erden (dezelfde, die de Latijnseho verzen tot lof van Amsterdam gemankt hoeft, welke vóór Wagenaars stadsbeschrijving gedrukt zijn) tot onderrector van 't Grootschool benoemd werd, en dit was den JiO^u .lanuarij 155G, werd hem jaarlijks 160 guidon met een vrije woning toegelegd, terwijl 't hein bovendien vrijstond kosljongens te houden en bijzondere lessen te geven. De jaarlijksciie opbrengst der schoolgelden werd op 510 gulden ol' meer gerokond.

liet verhuizen van de ecne stad naar do andere vorderde te dien tijde nog al aanmerkelijke onkosten, waarom de stad die dan ook aan de ambtenaren, welke zij van elders beriep, vergoedde. 1'ioter van Alierden, die uit llardorwijk kwam, ontving daiirvoor .quot;50 gulden, maar de reetor Jan Govertsz, die van 's llertogenboscb overkomen moest, kreeg tien gulden meer. Mr. Jan van der N yon burg, die in 't zelfde jaar pensionaris van Amsterdam werd en in den Haag woonde, kreeg ovenzoo .'50 gulden voor verhuiskosten, maar Mr. Reinior Zwijn, die in 1553 pensionaris werd en van Brussel overkwam, ontving (iO guldon.

Maaltijden worden zeer verschillend berekend - naar de lieden waren , die er van profiteerden. Toen in 154)9 eens eenige ketters verbrand waren, competeerde den stads-roodragers een maaltijd. Zij waren met hun negenen en de stad gaf hun elk oen dubbeltje, waarvoor zij zich naar hun believen te goed kondon doen. De stads-fabriekmeester cu rooimeesters moesten natuurlijk beter getrakteerd worden; toen zi j don '2Oen Mei 1 50 1 met de burgemeesters den rondgang gedaan hadden, kwam hun ook een maaltijd toe, en zij ontvingen de man zes stuivers. Maar voor een halve gulden de persoon kon men een buitengewoon kostelijken maaltijd aanrigten, gelijk goscbicdde op don IflcuJulij 1570 in bet Minderbroedersklooster. Kr waren 1 f!0 gasten en overvloed van wijn en bier, vleesch en ham, hoenders en konijnen , enz. en alles tc zamen kostte precies 80 gulden Een van do priesters, die meè gegeten had, was er zoovol en verrukt van, dat hij quot;een eeuwige memoriequot; schreef, quot;voor toekomende tijden, of dat ooit weer inogt gebeuren.quot;

Het beeldje, dat in de Groote Houtstraat voor N⁰. 610 in den gevel staat, werd daar reeds vroeg geplaatst als uitliangteeken van de voormalige brouwerij ^ucle Engelquot;, welke, met bet ten noorden gelegen liuis, een gebeel vormde, zooals aan de Gedempte Oudegracht nog duidelijk te zien is. In de tweede bell't der zeventiende eeuw behoorde die brouwerij aan het geslacht Tetterode, maar het perceel kreeg later (in de ISc eeuw) eene andere bestemming. ¹ In dezelfde straat ziet men voor N». 17 een vluchtend hert (haut-relief), waarnaar dat huis voorheen quot;Hel (jouden hcrV werd genoemd, en daar tegenover, voor N⁰. 651:

die evenwel van veel vroeger dagteekent, want in 1028 was die gulden berg reeds bekend en behoorde toen aan Mr. Joost Duyst. De poort dichtbij dit huis (vroeger de toegang tot het convent der Karmelieten of Lieve-Vrouwe-broeders), heeft haar naam er aan ontleend en wordt nog steeds de Guldenbergspoort genoemd; terwijl men in dezen gang weder een slopje vindt, dat naar de afbeelding, welke er boven staat, bekend is als de Papegaaispoort.

Een der meest in liet oog vallende gevelsteeuen is wel die boven de boekdrukkerij van de Erven Holm op hel Ver wuift .

quot;Zonderling klinkt hetquot;, zeggen Van Lennep en Ter Gouw, quot;dat in onze steden somtijds de eigenaar van een buis, die een gevelsteen, waarop een figuur was afgebeeld, die niet in zijn smaak viel of bij zijn bedrijf niet paste, wilde wegnemen, daarin door de Overheid verhinderd werd.''¹ I'm de heer P. I'quot;. Bobn deelde hun daarvan een voorbeeld mede, dat nog al opmerkelijk is.

quot;In 17'J1 kocht zijn vader een huis, gelegen op bet Verwulft bij de Groote Houtstraat, en genaamd

boven den gevel waarvan in steen een vat vol worst prijkte, met twee horens van overvloed, waar de worsten uitvallen, aan wier geur /.ich ter wederzijde een varken te goed doet. De kooper liet liet huis gedeeltelijk verbouwen en wilde ook die varkens en/,, verwijderen , als niet (en onrechte van meening zijnde, dat zulk een embleem ganseh niet voegde boven een boekdrukkerij. Maar de toenmnlige Sfcads-fabi-yk (de Stads-bouwmeester) verbood het; de varkens staan er nog, en hebben niet belet, dat gedurende vijftig jaren de zaak in het buis gebloeid heeft.quot; ¹

Van een gevelsteen voor een huis op de Botermarkt (N^rquot; 8IJ 1) is alleen het onderselirift, geflankeerd door twee ossekoppeu, overgebleven, liet paard, dat daar in 160!) te /-ien wus, is sedert aan quot;t hollen gegaan en niet weder opgevangen; men leest er nu nog alleen;

Ick wond dat ick een peerd cond gecrijgen Dat elekeen prees en van verachten mocht swijejen Anno 1609.

Dicht daarbij, voor het huis n⁰ 885, vindt men de afbeelding van eene draagkoets, welke tusschen twee muilezels wordt voortgezeuld, met de verklaring:

Een der aanzienlijkste neringen in de 10° en 17¹' eeuw was hier het Lakenbereidersgild, dat zijn gildehuis iiad in de Vlamingsstraat, en in verschillende riebting de kunst voorstond; zoo sloten Deken en Vinders den 4ⁿ Januari 1546 cene overeenkomst met Maerten van Heemskerk, dat de schilder voor het gilde-altaar, de deuren van eene schilderij (tripticon) zou maken, waarop de boodschap van den Engel aan de II. Maagd Maria, de Kerstnacht en de Aanbidding der Wijzen moest worden voorgesteld. ²

Voor den schoorsteen quot;op 'I coinptoir der Vinders in 't oude gildehuys'quot; (bet Slijphuis) stond het volgende kreupele rijm: ³

Tn No 2112 van den Tnvcniavis van het archief der stad Haarlem door Mr. A. J. Knsciikdk 11).

/.v op een nieuw kerdigl, in 7 jaar van VijflienhondeH. En ouder St. Lieoijn, so 7 «lt;(7 (Hldschrijl uyUonderl, Met schuono keur vereerd van den eerharen Raad;

Judocus en Levijn ¹ in V ondc Gildtsboek staat Bij een verbonden, so thoonen deselve boeken,

In den gevel van dit voormalig gildeluxis staat nog een nardig bewerkte steen, waarop de geschiedenis van Dn Rogg edeher s van Weert is afgebeeld.

In den overonden tijd ging een visseber, met pene kar met viscb beladen, over de heide bij Weert. Een rog viel van liet voertuig en bleef in bet zand liggen. Men poorter van Weert kwam daar voorbij, zag bet dier en meende, (slecht bedreven als hij was in de ichtbyologie) dal het minst genomen de booze geest was; bij keerde dadelijk terug tot de achtbare vaderen, die ter vrome stede van Weert in de raadzaal vergaderd zaten, en meldde hun, wat helsch gedrocht schuifelend naar hunne muren kroop. Aanstonds werd der stede klok geklept en den saamgeloopen poorters gemeld, welk monster men moest gaan bestrijden, en met hellebaard en handboog gewapend togen ze uit en bereikten weldra de heillooze plaats, waar, in 't aangezicht van bet ondier, menig koen strijder het hart ineenkromp. Toen de een na den ander week, kwam uit de achterste rijen een poorter van (iocs naar voren, die, beter met de zeebewoners bekend dan de overigen, het gewaande gedrocht dadelijk voor een pelgrim uit het gebied van Neptunus herkende, hot zonder veel strijd bemachtigde en zich niet weinig over de onnoozelheid der eerzame burgers van Weert vermaakte. ¹

liet huis van arrest in de Tuebthuisstraat vertoont in zijn gevel een toepasselijk beeld en wel dat der liefde, aan wier voet een pelikaan staat, in denzelfden geest zooals wij dit vroeger reeds ontmoet hebben. Het bijschrift:

St. Jodocns was de patroon dev di'oogsohoBl'dcrs, en had een altaar, hem toegewijd, in do Groote Kerk. St. Livijn, de patroon van Brabant, werd, zooals inon ziet, hier door do Lakenbereiders, waarvan velen uit Brabant stamden, nog bijzonder vereerd.

wijst terug naai' de vmegerc bcstetaniing van dit gesticht, dat in 1565 tot een Pesthuis gebouwd werd, van 1609 tot 178(5 voor Werk- en Rasphuis diende, later tot een Tucht- en Werkhuis werd ingericht, en sedert 1811 hij liet Rijk als huis van arrest in gebruik is.

Tot de tafercelen uit hot Oude Testament behoort ook de steen voor een huis in de Breesteeg n⁰ 654, verbeeldende Samson, die den leeuw verscheurt (Rechteren XIV. (!); en die op do (ledempte Oudegracht over de Jacobijuenstraat, voor nquot; 101, voorstellende den Engel, die aan den jongen Tobias de gal van den vis oh wijst om de blindheid zijns vaders te genezen (Vulgata, ISoek Tobias VI.)

Niet alleen vond men het uithangteeken, dat veelmaals wees op het beroep van den bewoner, in den gevel, soms ook attributen van zijn bedrijf op de deur, zooals op de Oudegracht aan het huis nquot; 107, in 't begin dezer eeuw bewoond door een timmerman, Willem van Kempen genaamd, waar men op de deur eenig timmermaus-gercedschap en relict kan afgebeeld zien.

Boven de poort van liet voormalig Comans-hofje in de Witte-Heeren-stecg is in 1873 de oude gevelsteen geplaatst, welke er vroeger had gestaan, en die in den laatsten tijd op toevallige wijze is teruggevonden. Maar laat mij eerst met weinig woorden den oorsprong en de lotgevallen van die stichting medcdeelcn.

liet St. Nicolaes of Comansgildc, later quot;de Marcerije-iiceriiige ofte het Cramersgildequot; genoemd, wordt reeds in 1411 vermeld, en bezat in den ouden tijd zijn gilde-altaar, met een zilveren beeld van zijn patroon, in de St. Bavo-kerk. Volgens het l!)^c artikel der keur van 2.'5 Februari 1590 moesten alle gildebroederen jaarlijks vier stuivers aan Deken en Vinders betalen quot;tot onderhout onde sustentatie van de armen, scliamclen {behouf-tighen ende crancken gildebroederen.quot; ¹ Het schijnt, dat het getal der con-tribueerenden vrij groot was en de ontvangsten zeer ruim waren, want binnen weinige jaren had men reeds eene aanzienlijke som bijeen, zooals Deken en Vinders zeiven verhalen : ²

Blijkens diezelfde keur behoorden onder het gild: kooplieden in 't klein, winkeliers en uit-inetcrs van zijden, wollen en geweven stoffen, vevkoopers van galauterien, koloniale- en kruidenierswaren, vruchten, brillen, kammen, hundschoenen, beurzen, nestels, steenen kruiken, enz.

.Thoir-vM van Si. Nicolacsgildc hinncn IFncrlcin is ircfmuloerl l)ij do liogoulun van het ('oomans-gildt, uyt (l(! penningen gecomen van de vier siuvcrs, die tot alimentatie van de giltsarmen , jaerlicx gccolleeteert werden, volgende het XIX avtieule van de keuren van 'i Coomnnsgilde voors., van welekc penningen, cenige jaeren lanek ycis overschietende, soo waeren verbeteri, dal Deecken ende Vinders van den Comansgilde voors., met advys van mijn E. heeren Bnr-gcmecsteren der stad! Haerlem, in de jaeren 1011 raedtsaem hebben gevonden, daer om te coopen, gelijck zij ooek geeoeht hebben, van Cornelis Willemsz., tuynnmn, secckere groot erve met den opstal in de Witte TTeerensteeg, van mecninghe om aldaer een holfgcn te maccken.

Dit erf ging aan Deken en Vinders bij scliopen-acte van 11 Januari Ifill in eigendom over en in 1613 was liet nieuwe gesticht gebouwd, dat eene bezitting van het Comans-gikl bleef; liet terrein was uitgestrekt genoeg en de fondsen lieten ruimscboots toe, om in 1644, bij liet hofje een gilde-kamer voor Deken en Vinders te voegen, welke het volgende jaar voltooid was en in gebruik werd genomen, blijkens de volgende aan-teekening in het memoriaal:

Dit jaer 16t5, den derden pinxterdagh, ¹ zijn de eerste reys op 't nieuwe Gildehnys vergae-dert tie onde en nieuwe Vinders met haere vrouwen , als naer oude gewoonte.

Naar de gebruiken van dien tijd plaatsten zij in de pas gebouwde gildekamer glasramen met ovale ruiten, waarop men hunne wapens, namen of ambachten ziet afgebeeld, met de volgende onderschriften ;

Ruim anderhalve eeuw nog vermeiden Deken en Vinders zich in den glans en praal vi\n hun hofje en gildekamer, totdat bij publicatie van het uitvoerend bewind van 5 October 1798 de gilden werden opgeheven en hunne eigendommen overgingen aan de stad Haarlem. Ook het St. Nicolaasgild moest ii\ dat decreet deelen en de vroegere bestemming, van het hofje zoowel als van de gildekamer, veranderde toen alras; de geheele

bezitt ing werd ten hate der stadskas verhuurd, totdat zij ilcn 25en Februari 1854 iu publieke veiling werd verkocht, aan Adrianus van den Uoscli voor/2855. Thans is een en ander, sedert 1871, na vele lotsverwisselingen, in bezit gekomen van den archivaris der gemeente Mr. A..). Enschedé, die het voormalige quot;gilde-liuysquot; in een oud-holhvndschen stijl, zooveel mogelijk in 't oorspronkelijk karakter, heeft doen herstellen en met smaak en oordeel in orde brengen: hier bevinden zich nu ook weder de glasschilderingen te voren genoemd, welke in 1854, toen door de stad Haarlem de roerende goederen der gilden verkocht werden, in bezit zijn gekomen van Dr. A. V. d. Willigen Pz. en door hem thans, met ecne bokaal van het (Jomansgild, welke bij dezelfdegelegen-heidziju eigendom was geworden , aan den heer Enschedé zijn afgestaan. Op die bokaal staan een eieren-koopman en een brillen-ventergeëtst, niet het bijschrift: quot;'t Welvaren van 't Comans (iildtquot;. Op het deksel is een bril gegraveerd.

Bij den arbeid, welke voor liet restaureeren van het quot;dildehuysquot; moest worden verricht, heeft men in het gebouw onder twee vloeren, den ouden gevelsteen, welke in vroeger tijd boven de toegang-poorl in de Witte-Heerensteeg had gestaan, ingemetseld gevonden. Die steen is thans weder ()[) zijne vorige plaats teruggezet en vormt met de poort, die evenzeer naar eiseh is hersteld, een Hink geheel. Daar wordt op afgebeeld: als hoofdfiguur St. Nicolaas, de gilde-patroon, die in den geest van de gewone voorstelling, twee kinderen voor zich heeft. In den linker-lioek, boven aan, ziet men liet wapen of blazoen van het gild, n.l. een arm uit eene wolk komende, welke de weegschaal houdt en onder aan den steen : 'T Coomans Hof Aquot; 105!).

De minder gewone voorstelling van St. Nicolaas met de twee kinderen (en niet drie ter halver lijve in een val '), zal zeker hieraan toegeschreven moeten worden, dat men reeds in de 17c eeuw niet zoo goed meer met-de iconologie bekend was als ecne eeuw vroeger; hetgeen ook duidelijk te zien is in de overigens fraaie penteekening, door of in de manier van Jacob Adriaensz Matham, welke tot versiering dient van het titelblad in het quot;Register van alle Drieven ende Ineomen van 't liofgen van St. Nieolaes, gefundeert, binnen llaerlem in de Witte lleerensteege in den jacre 1(111quot;, dat thans bewaard wordt op het stedelijk archief.

In de Zijlstraat, voor Nquot; 477, vindt men een stedewapeu afgebeeld, met het onderschrift:

Dit embleem is daar geplaatst door Philips van Maseyck, die er even voor 1628 woonde; een voormalig poorter uit liet Limburgsch stadje van dien naam, die, toen hij naar Holland afzakte, zeker menigmaal terugdacht aan het land zijner vaderen en de glorie er van nog dikwijls wenschte terug te zien, al was 't, dan maar in quot;twapen op zijn gevelsteen.

Liefde tot den geboortegrond was trouwens iiiev reeds vroeg (en te-recht) zoo sterk, dat de bouwmeester van bet huis in de Zijlstraat, Nquot; 747, zijn pand doopte :

De Fortuin, in de UithangLeekem en Opschriften ruim herdacht, is ook te Haarlem goed vertegenwoordigd, zooals: in de Korte Begijnenstraat voor Nquot; 810, met bet onderschrift:

op de Turfmarkt voor N⁰106, op de Oudegraclit over de Jacobijnenstraat voor N⁰ 104., en op den molen do Fortuin bij hot Goé-Vrouvvehek. Behalve die enkele op zich-zelf staande beeldjes, ziet men voor eene brood-bakkerij in de l.krtel-Jorisstraat, Nquot; 780, twee afbeeldingen van de geluksgodin, en daartusschen over de geheele breedte van het huis:

In den gevel van N⁰ 789, in dezelfde straat, is de vrucht van den eikeboom afgebeeld, met de verklaring daaronder:

Tot hiertoe heb ik vim de draagbare parasol gesproken, maar er is nog een andere soort, namelijk een staand zonnescherm, dat men een marktparasol zou kunnen noemen.

Men kent het in 't Oosten en in 't Westen. Zie b. v. een markt te Macao: gij ziet er de landlieden met hun groenten en vruchien zitten onder groote parasollen van riet, stroo of biezen; zie een markt te Mexico; gij ziet er 't zelfde, slechts met eenige wijziging in hot kostuum; en zie Hollandsche schilderijen en prenten uit de 17^c eeuw; gij ziet er nogmaals hetzelfde, maar alweer met verandering van vormen. Hier zijn 'tnamelijk parasollen van grof linnen of zeildoek, geverfd of getaand, eu 't zijn ook geen boeren met. knollen, die er onder zitten, maar knollenkooplui van een ander slach, die er met hun tafel onder staan, te weten: de van ouds vermaarde Avonturiers of Kwakzalvers.

Iliervoor stiiat er een vim KJfiS, genomen van de Amsterdamsclie Nieuwmarkt't Is een zwierig sinjeur met pluimen op den hoed, mogelijk wel een zoon of neef van llijkhart van de (jlouden Mijnen; over zijn tafel ligt een kleed met franje, en zijn parasol doet, althans wat den omvang betreft, voor die van den Grooten Mogol niet onder: 'tis een ligunr als een boom met een kruin van zeildoek. En wilt ge nog een andere prent in 't hieronder aangehaalde werk opslaan, zie dan die van de Nieuwebrug (bl. 455); daar staat zijn kameraad bij de Platjesbeurs.

De kwakzalver van Jan Victors, in het Museum van der Hoop te Amsterdam, heeft een groote roode parasol boven zijn tafel met potjes en tleschjes. En op de schilderij van Jan Lingelbaeh, die 't bonwen van 't nieuwe stadhuis voorstelt (üiot)) en thans in 't hedendaagsche Amsterdamsclie stadhuis hangt, staat aan het Damrak bij den opgang naar de Yischmarkt ook een kwakzalver met zijn tafel onder een groote parasol, die van blaauw linnen gemaakt en met een valletje omzoomd is.

Aan deze marktparasol moet Huygens ook gedacht hebben, toen hij zijn hoornen op Hofwijk quot;parasollenquot; noemde. AVel schreef hij;

maar als men hier aan slaven, die een parasol dragen, denken moet, dan gaat de gelijkenis over beide zijden mank. Want een boom is evenmin te vergelijken met een draagbare parasol, als met den slaaf, die zijn meester er mee nawandelt; en ten andere, dekt die slaaf zijns meesters hoofdniet met het zijne, — dat zou al een heel schrale beschutting zijn!

Neen, — quot;mits ghij voor slaeven strecktquot;, wil niets meer zeggen dan ; quot;mits gij mij dienst bewijstquot;, —- de dienst namelijk quot;om aomer-sonn te blindenquot;. Do vergelijking der bootnen met de staande marktparasollen is volkomen juist en wederkeerig bekleedde zulk een parasol de plaats van een lommerrijken boom.

Onze voorouders liielden er een volkskronijk op na, die uit spreuken en rijmen bestond, en deels geschreven werd in steen, deels ongeschreven aan 't geheugen werd toevertrouwd. Na 't koppelversken van Dukdalfs bril zweefde geen woord uit die kronijk meer op de lippen der Hollanders dan dit: quot;Van Alkmaar begint de victorie.quot; Eu inderdaad was Alkmaar de eerste stad, die den Spaanschen moed voor hare muren bezwijken zag, en hare verlossing werd door andere overwinningen gevolgd.

Nog voor den winter wilde Alva liet Noorderkwartier wéér onderworpen zien. Daarom liet hij bet met al zijne magt te land en te water aantasten. Om 't uitrusten der vloot (e bespoedigen, kwam bij zelf te Amsterdam, en zijn zoon, den beruebten Don Kmierik , zond hij voor Alkmaar met zestienduizend man. In de stad voerde jonker Jakob Cabiljau 'tbevel over slechts achthonderd soldaten, maar hij werd bijgestaan door de geheele bevolking: schutters en gewapende poorters, twaalf of dertienhonderd man, een aantal gevlugte boeren met verrejagers gewapend, opgeschoten knapen met pieken cn rapieren, en eindelijk bonderde vrouwen en meiden, wier wapentuig of quot;kocckeragiequot; den Spanjaarden geenszins den minsten schrik inboezemde.

Slechts één stormdag had Alkmaar uit te staan, maar 't was oen ge-duchten, ja geduchter zelfs dan de stormen tegen Haarlem, want daar vond de aanval slechts aan ééne zijde plaats, bier aan twee zijden tegelijk; terwijl er bovendien binnen 1 laarlem veel meer krijgsvolk was, en te Alkmaar de afwering der bestormers groot endeels op de inwoners zeiven aankwam, (ielijk dan ook een Spaanschc vaandrig, die op den wal geweest, maar wéér van-boven-neêr geworpen was, getuigde, dat hij onder de verdedigers geen geheimden noch geharnasten gezien had, maar enkel lieden als schippers gekleed, met spietsen en hellebaarden in de vuist, die vochten als leeuwen. Het was op vrijdag den 18n September. Don Frederik had dus het geloof aan zijn goed geluk op zaturdag voor Haarlem verloren. Met dien geduebten, dubbelen en tot driemaal toe herhaalden storm meende hij Alkmaar te overrompelen; maar bet viel hem tegen. Aan beide zijden

sloegen de Alkmaavders den storm af, op eene wij zo, waarvan gij de scliilderaclitige bosclirijving bij Hooft lezen kunt en die Don Frederik op een zwaar verlies te staan kwam, niet slechts aan soldaten, maar ook aan lioofdoflieieren.

D( ïs zatnrdags waren de Alkmaarders weer ijverig in de weer om den vijand op nieuw een goed onthaal te bereiden, zoo liij lust gevoelen mogt, nog eens terug te komen; maar in 't Spaansche leger ging die dag zeer stil voorbij : de Alkmaarders

Waarschijnlijk was die stilte een gevolg der algemeene verslagenheid, en zat Don Frederik in dofte radeloosheid te mijmeren over 't geen hem nu te doen stond. Fiiulelijk besloot hij, den volgenden ilag nog een tweeden aanval te wagen. Die zondag was de Amsterdamsche kermisdag •, — mogelijk bragt die hem geluk aan!

Eerst liet hij de stad op nieuw zes uren lang met al zijne kanonnen beschieten, om daarna andermaal storm te laten loopen. De Alkmaarders stonden tot tegenweer gereed.

De knechten waren welgenioet, (knechten = soldaten.] IK; vrouwen met haar kooekeragie [d. i. kokend water, gesmolten

Werkelijk gaf Don Frederik bevel tot den storm; maar zijne soldaten weigerden. Dit wekte den spotlust der Alkmaarders op. quot;Ja, komt aanquot;, riepen zij den Spanjaards over de borstwering toe, quot;komt, je kermiskost is al gereed!'¹ Anderen dronken bun een kroes bier toe, en riepen: quot;'tis kermisbier, kom 't maar halen!quot; — Maar de Spaansche soldaten hadden geen trek naar den kost, dien de Alkmaarders gereed hadden staan, en bedankten voor 't stormen, (ieen vleijen noch dreigen der bevelhebbers

⁵ De kermisdaff wns ilc zondag wnavmcê de kennisweok begon, en dit was te Amstcrdoju de zondag na Si. Lambert.

baatte; en om oiigcregeldbedcn te voorkomen, moest Don Fmlerik bevel tot den aftogt geven. Bovendien kwam 't water in 't leger.

Don Frederik , woculend van spijl en ziek van koorts en jicht, belegde, krijgsraad, en 't eenparig gevoelen der Spaanscbe bevelhebbers was, dat men thans niet anders doen kon, dan 't beleg opbreken, 't Viel den Spaan-schen hoogmoed wel hard, maar die moest in Holland leercn zich te verloochenen: voor Haarlem had hij nog het uiterste gedaan; nu moest hij buigen of breken. Te midden van het natste, guurste en onaangenaamste weer, dat een llollandsch najaar opleveren kan, en onophoudelijk bestookt door de uitvallen der belegerden, die hun wijkenden vijand natuurlijk geen rust lieten, waren de Spanjaarden verscheidene dagen bezig met bet wegslepen hunner kanonnen door water en moeras. In de loopgraven konden zij zwemmen, en in de legerplaats voeren zij met schuiten. Eindelijk, op den 8ⁿ October, brak het gelieele leger op; maar Jakob Gabiljau deed Don Frederik behoorlijk uitgeleide tot Bergen eu sloeg hem onderweg nog veel volk af.

Zoo begon van Alkmaar de victorie. De zegevierende stad schreef onder haar wapenschild: Alomaria Victrix, en kroonde haar zilveren burg met quot;den lofkrans groeneus nimmer moe.quot; En zij had er regt toe.

Maar hier mag toch niet te veel uit worden afgeleid, en vooral mag Alkmaar niet verheven worden boven Haarlem.

't Beleg van Alkmaar is met dat van Haarlem niet te vergelijken. In moed eu dapperheid stonden Haarlemmers en Alkinaarders gelijk, maar om ook blijk te geven van standvastigheid tot in den uitersten nood gelijk de eersten, daartoe hebben de laatstcn de. gelegenheid niet gehad; Alkinaars beleg heeft slechts zoovele weken geduurd als dat van Haarlem maanden. En toen Don Frederik 't beleg opbrak dreef hein, ruim zooveel als de schrik voor de wapens der Alkinaarders, de watervrees.

In dapperheid stonden Alkinaarders en Haarlemmers gelijk; maar zijn de eersten gelukkiger geweest, zoo hadden zij dit voor geen gering deel te danken aan de les, die Haarlem den Spanjaard gegeven had.

Aan Haarlem behoort ten eeuwigen dage de roem, dc eerste stad geweest te zijn, die 't Spaansch geweld voor hare muren stuitte;— aan Alkmaar de eer de tweede geweest te zijn, maar de eerste, die 't met gelukkigen uitslag deed.

Miinheer! 1 hef over 't vriien al lioel veele in den Olden Tiid ezegd, roare moitr oarige dingen ook. 't Is 'n zake doar ine ziinme ook altiid met lust. over proaten en schriiven kan, 'n deksels plezierige zake. 'k Binne er zelf ook meê venr den dokter eweest, en ji ook als 'k ehcnrd liebbe. Noar oarig, wat zeg i? — Ik geve hier nog eens quot;van vriienquot; een veersje. '/e noemen 't hier likewels aars. Als 'n jongen apart grootsch is met 'n deern en ze leggen veel bi mekaur en ze drinken samen een gloasje bran-dewiin mit sunker of'n bekvol anniis, dan iieet 't dat ze quot;t mit mekaar bonen, mit mekaar loopen, of mit mekaar doen. quot;s Lands wiis 's lands eere. Als 't kiiiul moar 'n noam beft! Dat zei Aorien Tennis zen Lammert ook, toen hi zen vuuf en twintigste liet anschriiven. Alle bemenr! Loat 't vriien of loopen sind, dat 'salevel like; —als 'tmoar, zoo als hier altiid ebeurt, met fesoen geschiedt, en nie als in de steen. Doar kan't, zeggen ze, zondagsavens met jongens en deerns weieens schouw langs goan.

't Veersje quot;van vriien¹' is echt Velnwscli. Ik geve 't oe, zoo als ik 't beurde , en 't nog vake gezongen wordt. De bartelike groet van miin en miin wiif oan joc en do joeë, en als je eens bi ons her komt, kom dan eens opsteken. De koffie met quot;n poar tuuteiers hei) i toe. 'k Wete nic of je melkmoes luste. AArs kan i die ook wel kriigen als i 'n heelen dag bliive. 'N hort verleje schreef 'n gemeente-sikretaris over disse kost 'n leed stukje in den quot;Gelderschen almanakquot;. Als l\i ze dan nic lust, laat iii er dan ook nie op smelen. Wat weet ook 'n kantoorschriiver van melkmoes? Wat zeg i, miinheer? Ais ji dit stukje an de vlugste kante drukken loat, zal de meeg je eens 'n lekker pannetje melkmoes schrap maken. Ik en 't wiif sind eigenlik stadsche, moar de meeg is 'n Veluwsche van kop tot kondte. En noe, dat 't oe wel ga en allen medewerkers en lezers van den Olden Tiid!

Mliu Voajer spruk eens tegen iniin : quot;Ik weet, een knappe deern voor oe Dom' motje mee goan vriicu.quot;

Ik liep nog zachter als een muus, Hoe dichter ik toon kwam bi 't huus. En keek eens deur de glazen.

Den oldeu lieer die zat bi quot;t vuur, De torenklok die sloeg acht uur. En zaclitkens ging ik binnen.

quot;Goe'n avend, luui! hoe geet 't nog?quot; quot;De gezondheid heb'u wi allen nog.quot; — quot; De groetnis van miin voajer.quot; —

quot;Zoo, Simonszoontje! ben i doar? (la zitten in dit huuksken, moar. Dan sullen wi samen proaten.quot; —

De olde luui die gingen naar bed, Ze wunseliton ons beiden lieel veel pret; \\ i bleven moar niet ons tweeën.

Op 't lest trok miin de deern in 't boar. Ik dacht: quot;Wat duvel, doet ze miin doar'rquot;¹Maar 'k dorst toch niets (e zeggen.

Prof. Frnin heeft quot;Van Meteren vrij gepleit van een onvergefelijke dwaling.'¹ (Zie Bijflr. v. Vad. Gesc/i, en Oudh. Vlll. D. bl. 204—206).

\\^rij betuigen den lloogleeraar daar onzen dank voor, want niets kou ons aangenamer zijn, dan klaar bewezen te zien, dat die brave historieschrijver geen schuld heeft aan de dwaasheid, die men in zijn boek leest, en waar in ons vorig Deel bl. 350 op gewezen ia.

Ons artikeltje over quot;Naamsverknoeijingquot;¹ blijft echter volkomen in zijn geheel; alleen moet men in plaats van Van Meteren lezen: quot;Dc uitgever van Van Meteren in iGli.quot; —

Mogelijk zullen sommigen onzer lezers weieens willen weten, wat die Hollandsclie buitenplaatsen, nis zij openbaar verkoebt werden, al zoo op-bragten. Daarom volgt hier een klein lijstje, geput uit dezelfde bron, die reeds op bladz. .172 genoemd is.

Hilverbeek te 's Graveland, met twee boerewoningen en een bleekerij , te zamen 50 morgen, en met diverse erfpachten, is

Trompenburg te 's Graveland, 40 morgen, is in 1770 opgehouden voor.................. 32.100

V Huister IFegen tc Sassenheim , is in 1758 opgehouden voor „ 15.000 Boekenrode aan do Leidselie vaart, met een boerderij en twee

7 Jhds te Manpad aan den Heereweg' tusschen Haarlem en Hillegom, werd in April 1767 opgehouden voor 65.000. gl.;

't Huis te Bijweg onder Meunebroek, met drie kampen weiland, werd in 1761 opgehouden voor.........„ 20.100

Adrichem bij Beverwijk, 50 morgen, is in 1770 verkocht voor „ 47.500 Velzerbeek te Velzen, is in 1759 en andermaal in 1775

destijds een katoendrukkerij, met een rieten stampwindmolen en loodsen, is in J7()3 opgehouden voor.........f 23.800

Weina aan den Amstel bij Amsterdam, is in 1706 opgehouden voor.................„ 10.500

Men weet, dat deze laatste plaats in 1650 een historische vermaardheid gekregen heeft, want tot zoover waren de ruiters en soldaten, die de jeugdige on moedige, maar te overmoedige stadhouder gezonden had, om Amsterdam te overrompelen, reeds genaderd, toen de aanslag verijdeld werd. 't Was op zaturdag, den 30n Julij, dat de oude heer Dirk Wujtiers en zijne vrouw Katharina de Wale uit het venster van dit landhuis ¹ het zeldzaamste schouwspel genoten, dat ooit Amstel bewoner aan die stille landrivier zag: graaf Willem, gelaarsd en gespoord, staande op den Amstel dijk , in een halven kring van krijgsoversten, om, in de houding van iemand, die zich niet op zijn gemak gevoelt, een echt Eomeinsche oratie aan te hooren van een Amsterdamsch schepen, en, als die uit is, met al zijn helden, zoo spoedig mogelijk heen te gaan. Maar terstond daarop gingen Dirk en Katrijn ook heen, — evenwel in tegenovergestelde rig-ting; Willem en zijn helden gingen naar Ouderkerk, zij met paard en wagen stadwaarts, want zij hadden geen lust de vervulling der profetie, welke zij uit den mond des Sciiepens vernomen hadden, af te wachten en in hun landhuis op een eilandje te zitten.

Doorgaans vindt men verhaald, dat die hofstede haren naam aan die gebeurtenis te danken heeft, omdat de troepen wel na aan de stad waren, toen zij gestuit werden. Maar dit is evenwel zoo niet; de hofstede droeg dezen naam reeds vroeger, en had dien ongetwijfeld aan hare ligging in de nabijheid der stad ontleend, even als Nabij-buiten. Om en bij, Uit en t'huis, en dergelijken ². Intusschen was het toch opmerkelijk, dat het juist bij Weina was, dat de beschreven ontmoeting plaats vond; en graaf Willem kon heengaan met de troost, zoo al niet binnen gekomen, toch wel na geweest te zijn.

Ofschoon Weina thans slechts een boerderij is, was liet vroeger onder de hofsteden aan don Amstel geen van de minste. Zeventig jnren later (toen er geen Wujtiers meer, maar een De Vlieger lieer van was) was er een prachtig nieuw iiuis gebouwd, en stonden er twee arduinen kolommen

Op de plaat bij Wagf.N'aak ziet gij de vrouw het venster openen, om cr uit te kijken.

aan den ingang, waar de reeds genoemde poëet Gijsbert Tijsens met veel ophef van gewaagde, terwijl hij ten slotte Weina alles goeds wenschte.

Hut doopmaal is al heel oud; wij zagen vroeger reeds dat het zelfs ouder is dan de Christelijke doop, en de wijze, waarop het in de middeleeuwen gevierd werd, had haar oorsprong in de Gennaansche oudheid, ik bedoel den grootcn optogt van vrienden en buren, belangstellenden en deel-nemenden, die 't, doopkind volgde als het ter vonte gedragen werd; hoe langer trein hoe grooter eer, en iioe rijker vader iioe grooter optogt. Do arme drommel, die weinig voor 't mes en slechts scharbier voor de dorst had, kon naauwelijks zijne bloedverwanten cn naaste buren meêkrijgen; maar de ri jke man zag de belangstellenden van alle kanten toestroomen, en zij betwistten elkander do eer de voorsten in den stoet te zijn.

En al die meégangers kwamen ook op het doopmaal: de vrouwen in 'i kraamhuis, de mannen met den kraamheer in de herberg. De doopmalen waren drink- en braspartijen, en hoe meer ten beste, hoe meer gasten. Daar ieder vader gaarne aan zijn kind, en ook aan zich zeiven, de meest mogelijke eer bewees, was hij bij deze gelegenheid niet karig, 't Was zijn roem, dat er wijd en zijd werd verhaald, hoeveel lieden quot;dair mede gen-genquot;, en hoeveel quot;kost hij gedaen had in taveerncir¹, en hoeveel vrien-

den zich op 'l kerstenen van zijn kind luidden quot;dronken gezopenquot; en hoeveel vrouwen en juft'ereu er bij de kraamvrouw quot;in den huyse ten eten gebleven warenquot;. En al werd dit laatste bescheidenlijk eten genoemd, 't drinken werd er ook niet bij vergeten.

Maar tegen al die weelde en al dat pleizier kwamen, reeds in dc tweede helft der 14« maar vooral in de '15^e eeuw, de keuren strijd voeren, althans in de goede steden, want ten platten lande bekommerde men er zich minder over, of daar was toen althans de weelde zoo groot nog niet. Deze keuren bepaalden hoeveel, of liever hoe weinig, vrouwen in huis en mannen in de herberg, getrakteerd mogten worden, en tevens, voor zooveel den laatsten aanging, het aantal pinten Rijnsche wijn, dat de waard hun tappen mogt. J [(it getal gasten, dat toegelaten werd, verschilde nog al in de eene stad bij de andere: terwijl sommige wetgevers twee dozijn toestonden , beperkten andere dit getal tot tweemaal 9 of 7 of 5, ja zelfs tot de twee naaste buren. En om hierop naauwkeurig toezigt te houden, moest een stadsbode of de buurtknecht (welke laatste bij 't oude buurtwezen de agent van policie was) 't huis binnentreden en de gasten tellen. En meent gij, dat dit wat hielp? Als een kraamvrouw driemaal zooveel vriendinnen en buurvrouwen op 't doopmaal genoodigd had, als de keur veroorloofde, dan gingen, als de teller binnenkwam, twee derdedeelen de achterdeur uit, en verscholen zich in dc buurhuizen, totdat de telling gedaan en de man heengegaan was.

J)e kraamheer noodigde ook zooveel vrienden als hij wilde, maar verdeelde ze in zooveel herbergen , dat de bode nergens meer vond dan 't gekeurde getal. En hadden deze gasten de pinten wijns, die de waard tappen mogt, opgedronken, dan gingen ze de deur uit, maar keerden onmiddelijk terug; dan was 't een nieuw gelag, en de waard tapte andermaal zooveel pinten.

Eindelijk bedachten in sommige steden de Heeren van den Gerechte een, zoo zi j meenden, afdoend middel, om alle overtredingen te keer te gaan: zij ordonneerden, dat alle vaders en moeders, na alloop der kinderbieren, op 't stadhuis moesten komen, en quot;ten heyligen zweerenquot; , dat zij geen enkel stadsgebod overtreden hadden. Hoeveel valsche eeden er toen gedaan zijn, is niet te berekenen. quot;Een gedwongen eed is Gode leedquot;, zei

't oude spreekwoord, en daarom stapte elk er los over heen; en 't was van deze eeden na smulpartijen, dat het spreekwoord in de wereld kwam: quot;die eed is met boter bezegeldquot;.

Maar niet enkel tegen do kostbaarheid der doopinalen, ook tegen die der pillegiften werden keuren gemaakt, en hiervan moet ik ten minste eenige voorbeelden noemen uit verschillende gewesten.

's llertoyenbosch: Dat men op do Voute nyct meer geven cu sul dim eeu botdraghev (1378). Haarlem'. So wye yemants kiut heft, die en sul dien kiiule nyct meer geven te pilgave

Soo en sal man ofte vrouwe ofte julfrouwe up der Vnute den kynde nyet meer geven dun twie silveren pennynge.

Die eeu kynt heft en sul nyet meer geven dun enen ulden groten. Nyemundt kinder te heffen, die hij meer sul gheven dan ses oude bodtghens. So wye een kiut heflet, man ofte vrouwe, die en solen horen pillen ¹ wal gheven aehte penningen elene ende nyet meer.

Deventer:

Nymeyen: Naar den : Zwolle:

Karei V verbood in 1545 pillegiften hooger te geven dan drie gulden. Gij y,iet, 1° dat de pillegiften toen in geld bestonden, eu 'i⁰ dat die penningen toen op of bij de doopvont gegeven werden. Welk misbruik uit dit laatste ontstond, weet ik niet, maar 't werd in de 15^e eeuw in sommige plaatsen verboden, b. v. te Zwol:

Enich ouse borgher, die vadder [d. i. peter] worde tot eeneu kynde en dat hellet van onsen borgher ofte van eeneu gaste bvnueu ouser stadt, die eu sollen oeren pillen nyet ghoveu by der Vnute, nier daeruao wanneer die vrouwe wth den kraein is.

¹ De pil is het petekind; zie ons vorig Deel, bl. ⁽J1. Doch het volgende doet vermoeden, dat het woord in sommige streken ook gebruikt is om, zoo niet in 't algemeen een ^kindquot;, althans een kind aan te duiden, dut men bijzonder liefhad. De heer Is. de Waul te Middelburg schrijft mij:

quot;Men heeft in 't /utphensche (ik heb dat te Aalten leeren kennen) 's daags voor Kerstmis, het geven vau P 'dleiveyslxoeken aan de kinderen. Weyijt is daar en elders fijn weite- of tarwebrood (in dat land van roggebrood iets extra extra), en van dat deeg bakt men koeken of koekjes, —/jiWewogskoeken, die bij gelegenheid van de geboorte van JiEr Kindje worden uitgedeeld.quot;

Luther zei van zijne volgelingen; quot;Zij zijn als de schepen van Salomo; eenige bragten goud, zilver en elpenbeen, maar de latere apen en paauwen.quot;

In de dagen toen Breéroos kluchten nog vertoond werden (die, in 't voorbijgaan gezegd, de menschen veel meer vermaakten dan nu alle zomeren winter-theaters, volksvlijt-spektakels en inuziek-uitvoeringen te zamen), zagen de Amsterdammers, even als wij op 't Leidscheplein vaak Krelis en Elsje vrijen zagen, in de Nes, op 't llokin en op de Keizersgracht, de vrijerij van Symen sonder Soeticheyt en Teuntje lloert-mij-niet. En als dan Symen, gekleed eu gereed om tot zijn Jannetje-nicht ter bruiloft te gaan, quot;op sen raes-heylighedaeehsquot;, in zijn quot;wit wammesje¹' en met zijn quot;ongdieft groote broeck au'', op de planken kwam, en zich zelvcn, regts en links, voor en achter, bekeek, dan hoorde men hem zeggen, dat hij dat quot;mooije pack al 'ehad lud van Lccesters tijen.quot;

Wat dit zeggen wou, wisten de zeventiende-eeuwers wel; quot;do tijd van Leicesterquot; heteekende toen: de oude, eenvoudige tijd, waarin de lui nog zuinig leefden en quot;op zijn ouwe testamentsquot; gekleed gingen. Die lui quot;van Lecesters tijenquot; nu ziet gij op het prentje, dat hiernaast staat en ontleend is aan een oude plaat uit den tijd der eerste vergrooting van Amsterdam (d. i. 1585 of een paar jaren later), welke de boter- en kaasmarkt op den Dam voorstelt. ¹

Maar muntte dan Leicesters tijd zoo bijzonder uit door zuinigheid en eenvoudigheid? - —

Een oiulcn afdruk dezer plaat vond ik in 't Handvestboek van Joost Buyok, dat, in handschrift, berust in 't Stads-archief te Amsterdam. Op een der voorste bladen van dit boek heeft, een hand van 'tlaatst dor Ifio eeuw geschreven: quot;Dit ist hautschrift van de Burgemeester Joost Buyck Sybrautssoou te Amsterdam in de Papegay.quot; Toch is 't boek niet door dezen ,loost gesehreven, maar liij heeft er slechts wat aanteckeningeu bijgemaakt; en ook heeft hij er de bedoelde plaat zeker niet ingeplakt; dit hooft een later bezitter gedaan. Op 't schutblad vindt men dc handtoekening van Jh. ATarous, waaruit men mag beslnitcn, dat dit boek vóór anderhalve eeuw behoorde aau dien Jakob Marcus, wien Le Long een quot;groot liefhebber van Vaderlaudtsehe Oudhedenquot; noemt.

Toen die plaat al 80 jaren oud was, werd zij, met cenige bijvoeging, op nieuw uitgegeven iu Domsclaers Beschrijving van Amsterd'.im.

perk ii\ de geschiedenis onzer zeden, de weelde min toen allengs een lioogcr vlagt, en de oude zuinigheid een eind. 't Was sedert dat tijdstip, zegt Hooft, quot;dat de ooverdaadt, ingevoert van de uitheemsche volken, en gewossen met den rijkdoom, dan wel meer dan dee/,, tot allerley slagh van geldtspilling, voorneemelijk in toeven van keel en huik, is uitgeborsten.quot; ¹

Maar omdat nu Leieesters tijd het hek gesloten had van dat oude tijdvak, zoo noemden de menschen, die 25 of 30 jaren later leefden, dit kortheidshalve met zijn naam; 't was toen voor dc bejaarde lui de tijd hunner jeugd, en voor de jonge lui de tijd hunner vaders, en dus voor beiden reeds de oude tijd.

Dat evenwel de weelde in kleeding in Leicesters tijd nog niet zoo zeer quot;uitgeborstenquot; was, bewijzen u de Amsterdammers, die gij op onze afbeelding ziet. Vergelijken wij deze burgers met die van 30 jaren vroeger ¹, dan bespeuren wij, wat inderdaad opmerkelijk is, dat de kleeding der vrouwen nog minder verandering heeft ondergaan dan die der mannen.

De oude plaat, waar onze afbeelding aan ontleend is, is vol beeldjes, en de mannen dragen allen, met uitzondering vrm sleepers eu boeren, een grooten vilthoed met een hoogen bol en breeden rand; om den bol is een koord gedraaid, maar van pluimen of rozen op den hoed, als eciiige jaren later de mode werd, is hier mg niets te zien.

De vilthoeden waren van Fransche afkomst. Men zegt, dat do eerste kastoor in Frankrijk gedragen is door koning Karei VII bij zijnen intogt te Rouaan in 1449, maar vermits die hoeden zeer duur waren, bleven ze langen tijd een pracht voor Vorsten en Grooten, totdat eindelijk de nijverheid het middel vond ook goedkoope vilten te leveren. Deze werden van wol gemaakt, maar waren slapper dan de echte kastoren; evenwel kon nu ieder burger een vilthoed dragen. Uit Frankrijk ging die hoed eer? naar Brabant en van daar naar Holland over.

Niet alle Amsterdammers op den Dam dragen dan ook zulke beslquot; stijve kastoren, als de twee voorname heeren, die gij hier op den voorgrond ziet: velen anderen hangt de rand vrij slap om de ooren, want elk draagt een hoed naar zijn geld. De hoed van half wol en half bever is goedkooper dan de echte kastoor; nog goedkooper is die van Spaansche of Poolsche wol, en de goedkoopste, maar ook de slapste, is die van Oostcrsche wol, en inct dezen laatsten doen de moeste burgers het quot;in

Ja, maar hij is ook de eenigste; denkelijk is 't mijnheer de schout Willem van der Does, en hij, die naast hem staat, een burgemeester oi' een schepen.

Do Spaansche kraag is nog als vóór 80 jaren, doch de mantel is ruimer dan toen, en wordt niet slechts om de schouders gehangen, maar quot;om de ooren geslagenquot;, zoo als Bernagie, bijna honderd jaren later zijn Joris Joosten nog op het tooneel liet verschijnen omdat deze een ouder-wetschen Amsterdammer, den man quot;van Lecesters tijenquot;¹ verbeelden moest.

Aan 't wambuis is nog niets veranderd, wel aan de knoopen, want deze zijn vermeerderd en verkleind; men draagt nu zilveren of van zijde gewerkte wammesknoopjes. Maar de broeken ziin van een heel ander fatsoen geworden; zij zijn nu kort, maar ruim en wijd, ja soms, als Symen zei; quot;ongdieft grootquot; ². Zij sluiten boven de heup met een breeden broeksband, die met een leêren veter toegeregen wordt, hetgeen men quot;de broek nestelenquot; noemt, want die veters zijn aan 't vooreinde met blik beslagen, en heeten quot;nestelingen.quot; Jonge lieden hebben de gewoonte zich stijf te nestelen, om dun van middel en breed van schouders te schijnen. Onder de knie wordt de broek met een smaller band toegebonden, maar de strikken zien wij nu nog niet; die zullen eerst later verschijnen.

Daar de kousen nu bloot gedragen worden, zijn deze natuurlijk fijner dan vroeger, ja sommige rijke burgers dragen reeds zijden kousen. Dit artikel is ook al uit Frankrijk afkomstig, en door Brabant naar Holland overgebragt. Koning Hendrik 11 was de eerste Franschman, die zijden kousen droeg, en toen een Fransche modiste te Londen in 15fil er een paar aan koningin Elisabeth aanbood, vond deze die zoo mooi, dat zij van toen af geen andere dan zijden kousen dragen wilde.

Tn verband met die mooije kousen zijn ook de, schoenen lager; zij zijn voor op den voet met een riempje vastgemaakt; maar de groote strikken en rozen zullen, even als de kniest rikken, eerst in de 17c eeuw voor den dag komen.

Ondieff, onydieft is de oudere vorm van 't latere Amsterdainsche: ojyediejl, een bijwoord van versterking, b. v. quot;dal is ofgediefl mooi!quot;

donkerblaauw; vandaar dat lt;lc zwart- en blaaiiw-vervcrijen in ons land de oudste en talrijkste waren; eerst in 't midden van de eerste helft der 17c eeuw begonnen du kl'eur-ververijen te bloei jen. Regenten en rijke kooplieden droegen damast, fluweel en satijn, waar Breêro op zinspeelde, als hij, in zijn quot;Moortjequot;, de dienstmeid van Moy-Ael zeggen liet;

De genoemde stollen waren met bloemen of streepen geweven en wel juist naar quot;t beloop der panden van 't kleedingstuk, 't zij wambuis ol' broek. i)e mindere burgers droegen, naar vermogen of zuinigheid, de een zwart of blaauw laken, de ander bruin lirugseh bombazijn.

üe jongens droegen geen Spaansche kragen noch mantels, maar overigens vilthoeden , wambuizen en korte bioeken gelijk hun vaders.

Eindelijk vertoont ons prentje ook de oude Amsterdamsche vrachlsleè. Do sleeper draagt een ruige karpoesinuts; liij moet met zijn slcè dooide volte der markt, om bij de Waag te komen, en zijn vracht van balen of vaten te halen.

Straatmuziek en marktmnziek, bruiloftsmuziek en kermismuziek, en dus volksmuziek bij uitnemendheid, — dit waren van ouds lier en doedel.

De lier, die met een kruk gedraaid wordt, is de parodie van de lyra der poëten, even als liet draaiorgel de parodie is van de uitvinding dei-heilige Cecilia, en toch werd zij als instrument hooger gesteld dan de doedel. Daarom draait dan ook bier de man de lier, terwijl de jongen in den doedel blaast.

Trouwens de doedel is nog eenvoudiger van vinding en zameii-stel en liet eenvoudigste is doorgaans ook het oudste. Hoe oud de doedel wel is? Zeker zoo oud als quot;t Arkadische herdersleven; en van den voet van den Maenalus verspreidde hij zich over alle landen van Europa, (iing bij een oud-Hollandscheii boerebruiloftsstoel de doedelzakblazer voorop, evenzoo liet Cervantes bij de bruiloft van Camacho een man met dat

zelfde lustrumeut aan 't hoofd der feestelingen gaan. En in de dagen, toen de Poolsche beereleiders ons land no'^ bezochten, bragten zij ook I\uti doedelzakblazer meè, omdat zonder muziek zelfs geen beer behoorlijk naar de kunst dansen kon, ja, wij hebben daar nog een spreekwoord van (dat eehter al in 't vergeetboek komt): quot;Hij itoudt er van ais de beer van den doedelzak.quot; De beeren namelijk dansten nooit voor hun eigen picizier en kregen 'tland zoodra zij den doedel hoorden, omdat zijne tonen met de karwats geaccompagneerd werden.

In 't voorbijgaan merk ik tevens op, dat er nog verscheidene spreekwoorden van den doedelzak ontleend zijn, wat klaar bewijst, hoe populair hier weleer dit thans bijna vergeten speeltuig was. Hij de boeren niet alleen; in de steden evenzeer, — te Amsterdam zells, in 't Oude Doolhof, mogt do doedelzakblazer niet ontbreken.

Wij hebben hem nog gekend, — den vermaarden Meester Joehem! Maar in onzen tijd zag hij er uit als een mannetje uit het Leprozenhuis. O, gij hadt hem moeten zien in de 17c eeuw: toen droeg hij, als een eerste virtuoos, een mooijen Japousehen rok en een kanten kraag en een muts met pluimen.

Schilders eu poëten luisterden gaarne hun tafereel en met eon doedel op. Wilde Bilderdijk eens quot;een kleone fabel'' rijmen van een ezel , die quot;van spelen wistquot;, dan praktizeerde hij er een doedel bij, waar de ezel hij toeval op trapte. Eu als Oats voor zijne quot;Sinue- en Minnebeeldenquot; een apendans liet teekeueu, dan moest de dansmeester er hij doedelen; en had hij voor zijn quot;Spiegel van den Ouden en Nieuwen Tijdtquot; een meiboom noodig, dan kwam de doedolzakblazer van zelf tegen den mast staan in 't midden van den rozenkrans.

Maar mogelijk weten hedendaagsche lieden niet meer, wat hun voorouders een quot;rozenkransquot; noemden. Dat was: om en om, oen mooije meid cu een iliuke jongen, hand aan hand, in een kring, zingend en dansend; terwijl ze telkens als er een koopiet afgezongen was, do handen los lieten en om de halzen sloegen onder 't klinken van een kus. Och, de oude tijd was zoo vrolijk en jolig, spijt pruik en hoepelrok! Onze tijd weet, met al haar wijsheid, daar niets meer van.

Schilderde Jan Steen een quot;vrolijk huisgezinquot; met het opschrift: quot;Soo d' oude songeu, soo pypen de jongequot; ', dan ontbrak ook de man met den doedel niet, want zonder hem zou do vrolijkheid haren eisch niet

geluid licbbcu. Eu schilderde hij een boevebruilol't, lt;liiu zag meu soms den speelman van de bank rollen, maar dadelijk nam de moeder van de bruid den doedel op, om geen quot;doove bruiloftquot; te hebben. '

Bij een Vlaamsche boerekermis van Teniers staat do doedolziikblazer op een ton ², eu bij den eijerdanser van Lange Pier in den hoek van deu haard. ¹

Dusart brngt in zijne boerekermissen de lier op den voorgrond. Sla ons vorig Deel eens op, bl. L'i(!, en gij vindt er een voorbeeld van. En in het Trippenhuis hangt een zijner beste schilderijen, almede een boerekermis voorstellende ¹, waar gij 't wijf van Walschen Flip de lier ziet draaijen, terwijl haar zoon , in een troubadours-kostuum , er do fluit bij blaast.

In 't begin van 1751 toen de algemeen gehate oproerkraaijer Daniël Raap gestorven was, en de dartele jeugd er een liedje van zong, hadden de zangers den liereman er bij. En bij de tooverlantaren — dat woleer zoo geliefde wintoravondvermaak! — kwam do lier ook altijd te pas. Als Lonrens, de pnrapluman uit do Heisteeg, — wiens naam door Jakob van Lenuep aan de vergetelheid is ontrukt², — naar oen kinderpartij ging, droog hij de eerste op den rug en de tweede voor 't lijf, en ieder die hein zag uitgaan, benijdde 't geluk dorgenen, die er bij mogton wezen. En quot;eindelijk en ton lestequot;, — om don lezer honderd andere voor-boelden , die nog bij te brengen zijn, maar liever te sparen, — wat klonk het liergetikkel weleer, in liet anti-railwaysche tijdperk, eiken zondagnamiddag aan de hameijon der poorten, aan de boomen dor buitencingols, en voor de herborgen waar de digtbezette tafels tot midden op den weg stonden! En wel zeiden do wandelaars, dat het vervelend was, maar toch zouden zij 't niet hebben willen missen, want dan had de zondag quot;geen eigenschap gehad. quot; Thans is dit vergoten, maar een spreekwoord is er nog van over: quot;Kijk, dat gaat als oen lier op zondag!quot;

Op ons plaatje staat do liereman met zijn jongen, die op den doedel blaast, voor een boerenhuis⁰. De boer ligt mot vrouw eu kind over de onderdeur. Die ouwerwetsehe liefhebbers lagen er graag met hun ooron bovenop. Maar al zien wij hier oen boerenhuis, Rembrandt hoeft evenwel Amsterdam niet behoeven te verlaten om het te toekenen. Er lag een boe-ronbuurschap binnen de stad, namelijk tusschen do I [oogstraat en do 15e-

¹ Te Parijs in de Louvrc. ² Mus. v. d. Hoop, u⁰115. ³ Rijlcs-mtis. te Amet., n^c 2.

^fi Naar eone ets van HcmbVfttult. I it zijne kunstverzameling medegedeeld door den heer W. 11. J. van Kempen te Amsterdam.

tlianicstraat; do Amsterdammers noemden dit buurtje quot;de boerelmyseuquot;, eu nog heden bewaart de Boerensteeg er den naam van.

liet zonderling kostuum van dien liereman trekt zeker uwe aandacht; gi j vindt het mogelijk zelfs quot;allerzotstquot;, dat die schooijer een zwaard op zij heeft, en gij herinnert n dan ook wel, dat het al een oude opmerking is, dat Rembrandt wonderlijk was in 't kostuum en dat hij zijne beelden vaak op de grilligste wijze uitdoste. De heer Vosmaer leert ons echter, dat Rembrandt daar niet zoo grillig in te werk ging als velen gemeend hebben, en zoo ge er iets meer van weten wilt, hebt ^ij slechts de bladzijde op te slaan, die ik hieronder aanteeken Maar wat de plunje van onzen liereman aangaat, ik geloof niet, dat Rembrandt, die uit zijne eigene verzameling te voorschijn heeft gebragt; ik geloof, dat hij dien man eenvoudig heeft geteekend zoo als hij hem op de straat ontmoet heeft.

De straatmuzikanten en liedjeszangers der I7^e eeuw waren de diep verbasterde nazaten van do minstreels der middeleeuwen , en daarom hulden zij zich steeds in een bont theaterpak, dat hun een belangwekkend voorkomen in de oogen van hun publiek geven moest. Reeds vroeger heb ik er een voorbeeld van getoond ². Welligt heeft eens — toen Rembrandt nog als een knaap in de AVeddesteeg te Leiden te spelen liep of op 's vaders molen te teekenen zat — een acteur op Costers akademie onder deze zelfde muts, iu denzelfden mantel en tootschoeneu en met datzelfde verroeste zwaard op zij, voor koning Fordinandus of ridder Palinerijn van Olijven gespeeld; en even mogelijk is 't, dat de liereman dit pak heeft opgedaan bij gelegenheid der vertimmering van den schouwburg, toen de regenten de oude quot;kledingen ende ander tuyehquot;, dat niet meer bruikbaar was, verkochten. Daar hij evenwel mot die tootschoeneu niet over weg kon, heeft hij de lange snavels afgesneden en nu komen zijne toonon er doorkijken.

Van 't kostuum van den jongen zien wij niet voel, maar 't schijnt, dat hi j, oven als de knaap op Dusarts schilderij, een troubadour moet verbeelden; en mogelijk heeft hij hot pak aan, dat weleer, als Brcèroos quot;Stomme Ridderquot; gespeeld werd, de pagie Amoureusje droeg.

¹ Ml'. C. Vosmaer , D,- Schilderschool 1872, bl. 17. ³ Oude Tijd 187't, bl. 134.

Heeckeningh van de oncosten gliedaen door do rnaeckelaers op lid iuliaelen van den Graef van Lcycester to Amsteldamme in 1580.

Noch betaclt voor 2 bootshaeckcn ende voor 3 stutten onder die bassen . . 0 10 0 Noch verteert in dryc etmael binnen Harlem ende tot Sparrcndam mei 20

Noch betaclt voor een ton üelfs bier met vier broden en een cues .... 5 4 0 Noch d iverse maclen an hort gevaren ende voor een seylnacld ende voor seylgaeren ende- cleyne spiekers ende een stnver tonw, noch een besem ende 2

Hier tegen weder ons geley vereoit au lleuderiek Pining voor die stadt Deventer voor die somma van.................4? 0 0

Dese 47 gl. getroeken van ons boven verhaelde oneosten, blijft noeh dat wij an oneosten gedaen hebben hond or t sestyen gulden, vijftbien sluver . . . . 116 15 0

Op luiyden den .... November 1586 hebben wij ondergesehreven overluydeu van de muekelaers dese reeckening gevysenteert ende recht bevonden, ooreonde dese onse ondörteyckening.

Do voorgaande rekening komt voor in een bock van ontvangst en nit-gaaJ' van liet inakelaarsgild, beginnende in 4578 en eimligeiule in 15S(). Het boek beiioort tot de registers van genoemd gild, die eertijds berust hebben in liet Makelaarskantoor alhier op den Nieuwezijds-voorbnrgwal op den hoek van de Nieuwstraat en vóór twee jaren van daar naar het stads-arehief zijn overgebragt. Het was mij vroeger niet bekend, anders had ik stellig van deze rekening gesproken in mijn opstel over den graaf van Leicester te Amsterdam in de jaren 1586 en 1587, uitgegeven in het Tweede Deel der Nieuwe Reeks van Verhandelingen der Tweede Klasse van het Koninklijk-jMederlandsche Instituut van wetenschappen , letterkunde en sehoone kunsten. De uitgave van dit stuk moge tbans dienen tot aanvulling van het daar medegedeelde, terwijl het niet overbodig zijn zal, iets tot toelichting daarbij te voegen.

Op den twintigsten December 1585 zette de graaf van Leicester, vergezeld door eenen talrijken stoet van Engelsche edellieden, voet aan wal te Vlissingen en in het volgende voorjaar liet hij zijn voornemen blijken, om eenige liollandsche steden, waarbij ook Amsterdam met een bezoek te vereeren. Zoodra de regering dezer stad berigt hiervan gekregen had, liet zij terstond de noodige toebereidselen maken , om den doorluchtigen gust met al do staatsie, verschuldigd aan zijnen hoogcu rang, hier te ontvangen. Maandag, de achttiende Maart van het jaar 1586, was de dag, bestemd tot /.ijne komst te Amsterdam. Tegen dien tijd vertrokken twintig galeijen van hier naar Haarlem, om den graaf met zijn gevolg over het Spaarnc en het Y herwaarts te voeren. Op deze vaartuigen bevond zich een gedeelte der Amsterdiunsche schutterij met eenige gilden, zooals de binnenlandsvaarders en de korendragers, gelijk wij zien uit de stads-rekening van dat jaar. Deze rekening vermeldt echter niet, wat de bovenstaande ons leert, dat het gild der makelaars zich daarbij aansloot en zelfs voor deze gelegenheid een jagt aankocht en toerustte. Daarop waren twintig

personen, die, op liet hoofd luidden roodo mutsen en witte slnijers, vofsicrd met eene roos. Met opzet waren rood en wit gekozen, omdat deze de kleuren waren van Leicesters livrei. Daarom schonken ook de burgemeesters bij die gelegenheid kleetleren van wit en rood armoziju aan de hoplieden tier stad en andere bevelhebbers, terwijl zij aan de rederijkers veertien ellen rood laken gaven. Verder was de galei bemand met zes roeijers, behalve twee bussehieters, die mede deelnamen aan het roeijen, en voorzien van drie stukken geschut. De makelaars vertoefden drie etmalen te Haarlem en Sparendam, om Leicester op te wachten; gedurende welken tijd door ieder van hen bijna twee gulden verteerd werd. Nog vinden wij in de rekening gewag gemaakt van bodeloon voor het torentgen, waarmede zeker bedoeld wordt de kamer van burgemeestereu onder den toren op het stadhuis ; van waar de besluiten der stads-regering meermalen, als in hot. torentje genomen, zijn geteekeud.

Twaalf dagen in Amsterdam doorgebragt hebbende, vertrok Leicester naar Utrecht. Of het makelaaisgild den graaf, even als het hem bij zijne komst heeft ingehaald, ook bij zijn vertrek uitgeleide deed, blijkt niet met zekerheid, wel dat de galei daarna aan Hendrik Pining (Penning) voor de stad Deventer door het gild is verkocht. Waarschijnlijk hebben de makelaars deze eer aan den Gouverneur-generaal bewezen, om hem voor zich te winnen, en aan hem, met te meer nitzigt op eenen gunstigen uitslag, de belangen van den handel te kunnen aanbevelen. Was dit zoo, dan zijn zij in hunne verwachting bitter teleurgesteld, want door het* plakkaat op de zeevaart, door Leicester op den vierden April van dat jaar gegeven, en andere nering- en welvaart-belemmerende bepalingen heeft ons vaderland en vooral Amsterdam, als inzonderheid hij den handel bestaande, veel schade geleden.

quot;Almanak koop!quot; is een deun, dien wij jaarlijks hooren. Uij is aloud, lleeds vóór drie eeuwen werd met quot;almanakkeu en proguosticatiëir' langs straat geroepen. Zie Bijdr. vuur Vod. Gcsc/i. en Oud/i. N. 11. VILI 1). bl. 107.

Te Amsterdam waren in 1070 reeds zestig van die groote koperen brandspuiten : en daar ook de leóron emmers, zoowel als de ladders, haken en zeilen , voortdurend vermeerderd waren, zoo achtte men deze stud te dien tijde al zeer wel van brandbluschmiddelen voorzien. Maar opmerkzame beschouwers oordeelden, dat die brandspuiten geenszins beantwoordden aan de verwachting, die men er van gekoesterd had; en een oud-burgemeester , die vele jaren de branden naauwkeurig had gadegeslagen, verklaarde, dat er met al dien toestel niets gewonnen was, ja, dat sedert de invoering der spuiten de branden doorgaans zwaarder, de verwoestingen grooter, en de ongelukken meer geweest waren, dan vóór dien tijd; — wat zeker al een heel treurig resultaat was.

Eén voordeel gat' de spuit, ■— den hoogen waterstraal; maar daar stonden zoovele gebreken tegenover, dat zelfs dat écne voordeel bij slot vim rekening nutteloos bleek.

Vooreerst brak de waterstraal telkens af', even als bij do glazenspuit onzer schoonmaaksters. Maar, wat erger was, bij ieder neérdrukken van den zuiger kreeg de spuitpijp een schok, waardoor zij uit de rigting raakte, en pas had de pijpgast haar wéér in de rigting gebragt. of de straal brak andermaal af, en de pijp kreeg op nieuw een schok, 't Gevolg daarvan was, dat het meeste water gespoten werd, waar 't niet noodig was.

Ten tweede konden deze spuiten dikwijls geen water genoeg geven, omdat zij geen voldoenden aanvoer kregen. Voor elke spuit waren drie dubbele rijen volk noodig, om de emmers over te reiken, naar de oude manier; maar vermits meestal de ruimte ontbrak om zooveel rijen op te stellen , zoo konden zelden de spuiten geregeld aan den gang gehouden worden.

Hieruit volgde, ten derde, dat bij strenge vorst de spuiten al zeer spoedig bevroren. Aan dit ongeval was ook de geheele vernieling der beroemde drukkerij van Blaeu op den 22^stcl1 Februari j J 072 te wijten.

Ten vierde was het zamenstel van deze spuiten zoodanig, dat zij, ook buiten vorst, na eenigen tijd gewerkt te hebben, onklaar raakten; en men heeft bij zware branden voorbeelden gezien, dat al de spuiten der slnd achtereenvolgens aangevoerd en reddeloos weèr weggebragt werden.

En eindelijk konden deze spuiten, ondanks de hoogte van haren waterstraal, meestal weinig tot blussching van een brand toebrengen, maar wel stelden zij de blusscliers aan 't gevaar bloot van verpletterd te worden. Dit laatste klinkt zeker zonderling, en vereischt daarom nader opheldering.

Vermits de spuitpijp aan den ketel bevestigd was, en de waterstraal dns uitging van de plek, waar de spuit op de straat stond , zoo kon die straal niet verder reiken dan tegen of even acliter den voorgevel. Branden in binnen- of achterhuizen (welke natuurlijk 't meest voorkwamen) konden doze spuiten nimmer bereiken; de vlam moest voor uitslaan, en eer was er niets tegen te doen. Zoo brandden vaak de huizen van acliteren geheel uit en staken ook de buurhuizen aan, terwijl de blusscliers met gevulde spuit op de straat stonden te wachten, totdat de vlam naar voren kwam. Dan begonnen ze wakker tegen den gevel te spuiten en bluschten dien , terwijl het daarachter een onbedwongen vuurpoel bleef, die zich telkens verder uitbreidde. Maar wee den spuitgasten , wanneer ze in hun ijver te digt voor den gevel genaderd waren! Weldra had de vlam, die daar acliter woedde, de balken door- en de ankers losgebrand, en op eens stortte dc gevel voorover, en verpletterde spuiten eu inenschen. Daarvan zag men een schrikkelijk voorbeeld op den 5^dcn December 1(558 op de Oude-sehans te Amsterdam ', en sedertdien tijd bleven' de spuitgasten steeds op een voor-zigtigen afstand, en de brandmeesters lieten de gevels, eer zij omverviclen, met de brandhaken omverhalen. Dan hadden zij wel den brand van voren open, en ruimte genoeg om er in te spui ten, doch de felle gloed dreef hen achterwaarts. Maar zie, nu dreigde de gevel van het naaste huis hen wéér inet hetzelfde gevaar, en deze moest dus ook worden omvergehaald, eu dc nu nog feller gloed van den open vuurpoel dreef beu andcnnaal achterwaarts. Zóó ging 't dikwijls van huis tot huis: de vlammen rukten voort en de blusscliers weken terug; in plaats van dat de spuiten de overwinning op den brand behaalden, dreef de brand de spuiten op de vlngt. En 't blijkt dus, dat de straksgeuoeinde burgemeester wel eeuigen grond voor zijn beweren bad.

¹ 't Was eeu groot koopmanshuis op dc Oude schans bij dc Dijk straat, bewoond door .loan do Lange, dat op Sinterklaasavond in brand raakte. De gevel viel plotselings op de spuilen. Vijf mannen bleven op de plaats dood; zij waren verpletterd en onkenbaar. Ken liiinncr was de Stads-fabrijk meester Dirk Wijnantsz., die herkend werd nit de papieren, die men bij hem vond. Vele anderen waren zwaar gekwetst, waarvan ook nog ecnigeu stierven. De brandspuiten waren plat geslagen.

De Hoogduitsehc Apotheek, in de Bartel-.Torisstraat N® lH, w^ar cleHen-hoorn «n relief uitsteekt, is reeds van oude dagteekening. in 1689 toch vestigde /.ieli daar Johannes Majerus, die dat jaar als apotheker bij het Collegium Medico-pharmaceuticum werd ingeschreven, en hoewel hij omstreeks 1705 als Med. Or. promoveerde, er toch do phamiacie bleef uitoefenen. Hij vond een opvolger in Alexis Georgius Hermes, van Brunauw, een plaatsje; bij Klagenfürt in Neder-Karinthiii (Oostenrijk), die den 10« Mei 172S door het Collegium werd toegelaten. Hermes bleef bijna (;en halve eeuw in den Eenhoorn zijne kruiden bereiden, en eerst den 22quot; April 1770 vindt men aangeteekend, dat George .loachim Frederich Met/, in zijne plaats kwam. Hij was de uitvinder van de vermaarde slijmpillen, die nog in de Hoogduitsche Apotheek worden verkocht, en het was van hem, dat den .'5quot; Juni 18:54 de zaak overging op den tegenwoordigen eigenaar Garel George Loomcijei'.

De eenige visch, welke te Haarlem is afgebeeld, treft men aan voor het huis in de Hartel-Jorisstraat N⁰ 799. Het dier staat daar nu zeer verlaten, in aanmerking genomen het ongewone gezelschap, waarmede het zich vroeger zag samen gebracht en dat uit niets minder bestond dan twee leeuwen, twee vossen en twee papegaaien, boven tegen den gevel opgaande, gelijk men zien kan op de oude afbeelding van dit nu wat veranderde perceel, welke afbeelding in bezit is van den eigenaar en bewoner van 'thuis, Ur. C. Ekama.

Het huis werd vroeger, naar de afbeelding in den gevel, genoemd T)e Vergulde Brasem, en werd begrensd door de Dom van iJtrechl, (nu N⁰800) en de Priktol (nu N⁰ 70S). Het werd in den staat, zooals wij het thans kennen, waarschijnlijk in de eerste helft der achttiende eeuw gebouwd door llieronimus Haring, en had, voor zoover men terug kan gaan, de volgende bewoners:

21 Januari 1717 werd het verkocht door de erfgenamen van Josina Boortens wed. Nicolaea Longespé aan Hieronimus Haring, oud directeur-

generaal op de Noord- en Zuidkust van Afrika (dio getrouwd was mei juffrouw Christina Gerlings).

10 September 1772 door de erfgenamen vim Geertruyd Christina Haring wed. Mr. Justus Witte, in leven raad en presideerend burgemeester aan Elizabeth Jeannetta Hoogstad , vrouw van Wilhelmus Mobaehius Quaet, predikant bij de Nud. Herv. Gemeente.

2 Mei 17!).'3 door de wed. W. Mobaehius Quaet uan Cornelis Boen, oud presideerend schepen en raad der stad.

23 Docembor 18(K3 door Santlrina Christiana Swaving wed. Gerrit Kok ,)r. aan Hermanns Manger, predikant bij de Nwl. Herv. gemeente.

27 Juni 1846 door de erfgenamen van de wed. Manger aan Sijtze Klaasses de Waard, predikant bij de Vercenigde Doopsgezinde gemeente.

De groote beurs van de Haarlemsche schilders, etsers en teekenaars der 17® eeuw werd gehouden in de Smedestraat, in do herberg de Bantaed-pijp, waar do beroemde graveur Kornelis van Kittcnsteyn woonde '.Menigmaal wordt deze suecursaal van St. Lucas-gildehuis in de oude aeten der broederschap vermeld, en liet was ook in de Baskicrlpijp dat den t» April 103 t door Kornelis van Kittcnsteyn en Dirck Mals eene groote rijfclerije werd gciiouden van .'33 schilderijen van Dirck en Frans Hals, Pieter Molijn, Jan van (jloijen , Willem lleda, Hendrik Goltzius, Van Ostade, Saftleeven, Salomon Ruys-dael, J udith Leystcr en anderen, welke zamen een geheel vormden, dat menig vorst thans voor zijn kabinet zuu begeeren. In dezelfde herberg en bij den zelfden kunstbroeder-hospes werd in 1031' de jaarlijksche gilde-maaltijd gehouden, welke vier dagen duurde, en waar in 't geheel ƒ 89,— verteerd werd, 't geen zoo de goedkeuring van den deken Salomon de Hray wegdroeg, dat hij zijne vinders trachtte over te halen, om in 't jaar 1635 ter zelfder plaatse weder het jaarlijksche feest aan te richten quot;. De, Hastaertpijj) lag tusschen de Moerinnenstecg en de Wijngaardsstraal, en had een grooten tuin, waarin later eenige huisjes gebouwd zijn met eene poort voor den ingang, liet geheel werd de Bastaertpijps-tuin genoemd.

¹ Gel), tc Delft 25 Oei. 1597, ovcrl. 1(552 Hij was lid vsiu de oude Kethovijkkmner; zijn zinspreuk was: Arbeyt om rust. Toevallig moest clc man, uit wiens naam men ook Kannen-burcht lezen mag {Kit — beker, bierkan. Steyn — kasteel, burcht), taveerne houden.

Sedert, het jaar 1394 stond in de Kruisstraat, niet verre van de Kruis-poort, het lleilige-geesthuis, door Goene van Oosterwijck gesticht, en wa;irin oude lieden, vondelingen en weezen werden verpleegd: liet werd vooral in lateren tijd gewoonlijk quot;het Weeshuisquot; genoemd, en in 1765 met liet Arme-kinderhuis vereenigd Voor de poort stond met gulden letteren geschreven;

Gebenedijen, en segenen: mils die condicy Heeft hij geseyd {wie kan dees woorden versmoren)

Toen het Weeshuis gesloten wns ¹, besloot men weldra de gebouwen af te breken, en verrees op de plaats een hofje voor oude vrouwen, zooals door Wouterus van Oorschot bij zijn testament begeerd was. Ter herinnering aan die fundatie is in den gevel van liet hoofdgebouw een steen geplaatst met dit inschrift:

Wouterus van Oorschot Laat hier zijn liefde blijken Ben Armen tol een troost .En voorbeeld aan de Rijken.

De drie christelijke deugden: Geloof, Hoop en Liefde waren voorheen zinnebeeldig voorgesteld in de gevels van drie naast elkaar gelegen hui/.en in de Ridderstraat. Volgens de overlevering zouden drie broeders, die ga-renlintreeders waren, zich elk eene woning hebben gesticht, en plaatsten zij in tien gevel eene afbeelding van T'Geloof, T) Liefde, en J) Hoop, (zooals

men nu nog uit de onderscliriften kan /,ien). Waarschijnlijk is deze volgorde gekozen naar de vermaning van 1 Corintlien XUl v. 13, waar de I /icfde quot;de meerderequot; wordt genoemd, aan wie dan ook de voornaamste plaats (in 't midden) toekomt.

Voor het huis n⁰. 146, waar thans do quot;Vereeniging tot verbreiding der waarheidquot; is gevestigd, en waar dus het zinnebeeld des geloofs zoo goed zou passen, is de gevelsteen verdwenen; ook de f)'Hoop is weggevlogen, maar de beeldtenis van D'Liefde is nog te zien voor N⁰. 147.

De kleêr- en keurslijfmakers hadden hun gildehuis quot;in do nieuwe vergrootingquot; op do Nieuwegracht. Omstreeks 1(586 werd dit huis gesticht en voor den gevel een gedenksteen geplaatst, die daar nog ie vinden is, en waarop men leest:

liet gilde, dat men eerst in 1560 vermeld vindt, maar dat zeker wel een paar eeuwen vroeger bestond, immers als snijdersgild , werd met al de anderen, ingevolge de publicatie van het uitvoerend bewind van 5 October 1798 ontbonden, en zag zijne bezittingen, en daaronder het gildehuis in handen van de stad Haarlem overgaan, die het den 34quot; December J853 verkocht aan W. Le Minje voor / 2050.—

De gildebroeders der kleêr- en keurslijfmakers hanteerden niet alleen naald en schaar, maar beoefenden ook de kunst van rhetorijeke, blijkens een nog voorhanden quot;Waghenspel van den berch van Thabor, dwelck de snijders tot llaerlem plachten te spelen in den groten ommeganck van S. Jansmisse.quot;

Een der fraaiste hofjes te Haarlem is dat, gesticht door IJsbrand Staats op den St. Jans weg. Staats werd geboren te Haarlem den 2()n November 1663; hij trouwde te Amsterdam in de Fransche kerk, den 14quot; November 1713 met (leertruyd Colonius ', en stierf hier den 1 lu November 172!).

¹ De» 24quot; Juni 1721 werd in de St. Janskerk begraven Geertruyd Colonius, vrouw van IJsbrand Staats, met haar kind.

Hij was garenreeder blijkens een fabriekmerk, voor hem omstreeks 1703 gemaakt, luideude; IJsbrand Staats, woonende tot Haarlem in de Damstraat in den Witte Leeuw, maakt en verkoopt veelderhande en Jij ne soorten van witten twijn.

lüj uitersten wil werd door hem een hofje voor oude vrouwen gesticht, dat in 17;30 voltooid was en in een Hinken stijl is gebouwd. In het front leest men:

Moven de beide zij-ingangen, zijn twee fraaie gevelsteenen van den beroemden 1 laarlemscheu beeldhouwer Gerrit Van lleerstal geplaatst; do een vertoont liet portret en medaillon (borststuk) van den stichter, met eenig allegorisch beeldwerk; op den anderen steen /iet men oude vrouwtjes,die, op krukjes steunende, du giften van hun weldadigen vriend, uit de handen der liefde komen ontvangen. De beelden zijn allen in levensgrootte, en een waar sieraad voor dit gesticht.

Het voormalig gildehuis der goud- en zilversmeden, die St. Eloy tot patroon hadden, is te vinden op het Beggijnhof. In den gevel van dit huis (No. 955) staat nog altijd de (lulden beker afgebeeld, en daaronder; Dit. is. de. Goutsmits Camer. Maar daar binnen wordt weinig meer aan de kunst gedacht; de goudsmidskamer, welke na de ontbinding der gilden op den 5quot; October 1798 aan de stad Haarlem overging, is den 30ⁿ April 1S51 voor ƒ 750.— verkocht aan J. Doedens Jr., en dient thans tot pakhuis, liet gild van St. Eloy, dat lang voor 157'2 reeds bestond, had te /.amen met St. I.iicas-gild een altaar in de St. Bavo-kerk ', dat de quot;beeldsmedersquot; en schilders, blijkens eene overeenkomst van den 28_n September 1570, naar hunne beste kunst zouden versieren, en waarop bij het feest van den eenen patroon-heilige niet minder quot;godsdienste mocht gedaen werdenquot; dan bij dat van den ander.

¹ Ik moet bckcuucii, dat dit weinig overeenstemt met De Koning, Tajereel 1 1). bl. 139, die onder de 34 nltarca van St. Bavo opnoemt dat van St. Eligius en dat van St. Lucas, dus voor elk gild een. Dit zal in dc eerste tijden zeker wel zoo zijn geweest, en wellicht is in de 16e eeuw een der beide altaren aan een ander gild afgestaan. De broeders der twee gilden, reeds een door de richting hunner kunst, zullen zieh onder de boseherming van een schutsheilige gesteld hebben, althans wat huu altaar betrof.

welke met al hare bezittingen in 1625 aan de stad Haarlem is gekomen, wordt sedert l(i2S door Ned. Herv. Gemeente gebruikt. Bij de veranderde bestemming, die haar gegeven werd, is boven den ingang het volgende vers geplaatst;

Niet ver van de St. .1 anskerk, op den hoek van de Heggij nensteeg, ziet men het Imis, dat gesticht is door het burgemeesterlijk geslacht Schatter. In eiken van do drie gevels, waaruit bet oudtijds bestond, staan twee wapens, geflankeerd door fraaie menscbenhoofden, samen eene zeer aardige lijst vormende. Behalve het geslachtswapen van den stichler ziet men hier do wapens van Holland en van vier Hollandsche steden, in deze volgorde:

Dit huis, om zijne bouworde reeds merkwaardig, is het niet minder om de reeks van patricische eigenaars en bewoners, die het gekend heeft, en het doet mij genoegen hier zijne lotgevallen te kunnen mededeelen.

liet werd in de eerste helft der zeventiende eeuw gebouwd door Hercules Schatter, uit een oud Haarleinsch geslacht, en kwam vervolgens in bezit van Mattbeus Schatter, raad en burgemeester, en van Mr. Gerard Schattor , ontvanger der gemecne-laudsmiddelon. Do laatste verkocht het den 22quot; December 160(5 aan Theodorus Van Rosevelt, door wiens erfgenaam, Mr. Albert Fabritius, raad en pensionaris der stad Haarlem, later secretaris der Staten van Holland en Westfriesland, het den 4quot; October 1721 in eigendom werd overgedragen aan Arend Fabritius, raad eu regeerend burgemeester. Na dezen werd het verkocht:

24 Sept. ] 842 aan Jhr. Mr. D. A. W. Van Tets van Goudriaan, president van de Arrond. Rechtbank en/,., terwijl het thans het eigendom is van Jhr. G. ¥. Van Tets, lid van de Gedep. Staten van Noordhol-

Het Barbara-gasthuis, niet ver van de Markt gelegen, werd den 10quot; April 1435 gesticht door Heer Hugo Van Assendelft, die er zijn woonhuis toe bestemde, en bot met andere giften aan de stad 1 laarlem opdroeg. Volgens de begeerte des stichters /,ou het «Onser Liever Vrouwe gasthuysquot; genoemd worden en zijne deuren openen voor quot;regte bedrediga, arme quot;siecke men seen, die niet en hebben te verteeren, ende die daerinne, doen quot;(geven) hoir behoefte en nooddrufte, so dat behoren sal na des gast-«hnys voirs. vermogen.quot; Naar het schijnt is, tegen den wil des stichters, zeer spoedig St. Barbara tot patrones gekozen, die tot in deze eeuw de schutsvrouw gebleven is der oude lieden , die in dit gesticht geherbergd werden. In 1841 heerschte hier eene ongemeene kinderliefde, waaraan als otter werden gebracht twee fundatiën, St. Barbara-gasthuis en het Pietersbuis, en tot kinderbewaavscholen ingericht. St. Barbaren doet de herinnering aan zijne eigenlijke bestemming nog voortleven in den gevelsteen boven de voorpoort,quot; waarop, behalve het geslachtwapen van Van Assendelft, de ziekenzaal van een gasthuis is afgebeeld met de verklaring in dit chronogram:

OM dat IV 11 oVt end; bekoaJlICk sChenen Ver Laten Ileejt HVgo van Assenclelf hier geslIC/d t onser haten ,

wel in Kennemerland ¹, —mogelijk in 't bosch bij quot;den Welighen berchquot;

Dit is in (VUilevlngt, —een herberg, daar de guiten Kn luije drinkebroers vergaren in den nacht.

- De lange pijpen zijn nl meer dan tweehonderd jaren oud. Dr eerste lange-pij pen fabriek Ic Gouda is opgcrigt tussehen 1650 en 1000. Het was die van Cinccj en de pijpen waren op het hieltje gemerkt niet een 5. Zie Dr. 11. Wksterhoff , Rookpijpjes bl. 12, 83, 84.

Hij hooft, niet lang geleên, de zilvron bel verdronken Vuu Pietjo, 'tjongste kind, hem door zijn peet gesehonken,

Weldra zal voor de 225» maal de dag verjaren , waarop de eerste steen werd gelegd tot het beroemde gebouw, dat weleer quot;Amstels kapitoolquot; en «'s werelds achtste wonderquot; heette, en thans (sedert 65 jaren) quot;het Koninklijk Paleisquot; genoemd wordt.

Doorgaans wordt er de 28« October voor gehouden. Men leest dit dan ook bij onze stedebeschrijvers en Vondel zegt het in ziin quot; 1 ijtdicht .

Bovendien stond op den quot;eersten fondamentsteen , die van wit marmer en omtrent vier voet dik is, en quot;door der Heeren Burgermeesteren Soonen en Neeven is geleytquot; onder den hoek aan den Dam tegenover de Kal-

' Wagenaar geeft echter tweeërlei datum; II IX hl. 5: 28 Ooi. en hl. 10: 29 Oef. maar zonder een poging te doen om dit verschil te vcrclïciicn.

verstraat, — zoowel als op de zilveren ti'oll'els der vier kleine metselaar#, en op do gouden medailles, die de knaapjes hij dal werk op de borst droegen, ook: X XVIII October.

Maar in de Vierschaar lieten de Hoeren vervolgens een prachtig ge-denkteeken oprigten ter herinnering van de eerste-steenlegging. De Am-sterdamsclie maagd staat op een zwart marmeren voetstuk, door twee leeuwen bewaakt en door den adelaar gekroond, terwijl V en Amstel, in d(ï gedaante van een zen- en riviergod, ter wederzijde zitten ol'liggen. Op dien voetstal vindt men in gouden letters een Lalijnsche inscriptie, en daarin leest men, dat de quot;eerste fondamentsteen¹' gelegd is op den neyen en twintigsten October.

1quot; is dit opschrift later gesteld, toen de zaak was gebeurd, en niet, als op de genoemde voorwerpen , toen die nog aanstaande was ;

2quot; is 't ongelooflijk, dat de Heercn op een openbaar gedenktceken een verkeerden datum hebben laten plaatsen.

Wij mogen het dus voor zeker houden, dat de eerste-steenlegging van bel nieuwe stadhuis heeft plaats gehad op den 2)1quot; October 1(548.

Ifiermcê is de datum van het verblijf van den architekt Jakob van Campen te Amsterdam ook niet in strijd, daar hij tot en met den 29quot; October in het Oudczijds-hcorenlogemeiit op stads-kosten geteerd beeft.

Maar hoe kwamen Vondel en de fondamentsteen, de trolleis en de medailles dan aan den 28n October?

Daar is in boeken en registers geen aauteekening van te vinden, maar 't is ligt. te gissen. Meermalen toch zijn plegtigheden op een la teren dag-volvoerd, dan waarop zij aanvankelijk waren bepaald, 't Is dus waarschijnlijk, dat Hurgeineesteren den 28quot; October hadden aangewezen als den dag, waarop do eerste steen gelegd zou worden, maar dat, toen fondamentsteen, troffels en medailles, zoowel als Vondels quot;Tijtdichtquot; (dat denkelijk gemaakt is tot een doel, waartoe 't niet gebruikt is), reeds gereed waren, een onvoorziene omstandigheid de plegtigheid één dag deed uitstellen. De genoemde stukken bleven als ze waren, maar op den gedenksteen in de Vierschaar, die eerst geruimen tijd later gemaakt is, kon de juiste dag vermeld worden.

De Prins van Ligne, een Belgisch edelman met een groot aantal titels, heeft vóór dertig jaren op zijn kasteel te Beloeil, behalve een museum van schilderijen en een muntkabinet, ook een prachtige bibliotheek nagelaten. Hierin bevond zich ecne zeldzaamheid, welke m der tijd zeer de aandacht der liefhebbers trok. Het was een boekje in 12™, dat m 'I laatst der 15e eeuw of omstreeks 1500 te Londen was gemaakt cu tot titel voerde: Liber passionis, cum figuris et characleribm ex nulla materia compositis. Dat wil zeggen: quot;Passieboek, met iiguren en letters, die mt

Dat het zigtbare uit niets gemaakt was, klinkt oppervlakkig vrij zonderling, maar ziehier de verklaring.

Al de letters van den tekst en de omtrekken van de afbeeldingen waren op eene sierlijke wijze met een puntig snijtuig uitgesneden, en zulk een uitgesneden blad was vervolgens op een stuk blaaüw papier gehecht, zoodat de figuren en letters blaanw doorschenen. De scherpte, volkomenheid en juistheid van de uitsnijdingen waren onbegrijpelijk, en alles was zoo keurig bewerkt als met de beste letters van de bekwaamste lettergieters. Het boekje bestond uit 24 bladzijden, waaronder de negen afbeeldingen begrepen zijn. Het titelblad was bedekt met gekroonde U's, welke met rozen afwisselden, als het teeken van koning Hendrik VII van Engeland , aan wieu dit werk geschonken was.

Tegenwoordig beginnen ook uithangborden, met letters, quot;die mt geenerlei zelfstandigheid zijn zameugesteldquot; in .Ie mode te komen. Zij staan boven op 't dak, om ver gezien te worden; b. v. op een brouwerij, op een koflljhuis, enz. De letters zijn uitgezaagd, en geen blaauw papier, maar de blaauwe (of graauwe) lucht schijnt er dooi.

Nog staat te Amsterdam aan den Ykant dis dikke, halfronde toren met s[)i(se kap, die reeds vóór meer dan twee eeuwen ''ecu van Amsterdams oudste gebouwenquot; genoemd werd, en zijn naam ontleende, als Melelnor Fokkens /egt: quot;van de wijven, die haer mans hier zien afvaren en dan krijten na de oude mode: tranen met tuyten; of ook van de vrijsters, die haer vrijers moeten missen, en bevreest zijn, dat ze geen andere weer zullen krijgen.¹' ¹ En 't bewijs van dien naamsoorsprong draagt de toren in een, meer dan drie eeuwen oud, bas-relief in steen gehouwen.

Thans staat hij aan geen hoek meer; maar vóór drie eeuwen was daar de noordoostelijke uithoek der stad, — de punt van een kaap, die bijna veertig roeden in quot;t V vooruitsprong, — waar de schepen quot;frequenteerende die Oisterszeequot;' en quot;alle koninckrijeken ende landen van kerstenrijekequot; uitzeilden, en de grond doorweekt was van vrouwentranen, waarom dan ook wel teregt die uithoek van Amsterdam quot;Scrayerhouckquot; of do Schrei jersiioek genoemd werd.

Op den I 2¹'''¹¹ September 1573 echter werd aan dezen hoek geen geschrei, maar integendeel oen luid gejuich gehoord. Er lag een vloot gereed om een togt tegen de Vi estfriezen te ondernemen.

Hoe? een togt tegen de WestfriezenP Was de wereld dan op eens weèr drie eeuwen jonger geworden?

Neen, de toestand was thans heel anders dan toen. Als drie eeuwen vroeger de graaf van I lolland een togt tegen do Westfriezen ondernam, was die graaf een held van 't llollandsch bloed, de welbeminde Floris; en toen was de strijd tegen de Westfriezen een strijd van orde en regt tegen geweld en roofzucht, van de beschaving tegen de woestheid, van het licht tegen de duisternis. Thans was de graaf van Holland een uitiieemsch tiran, de wreede Filips, dio een beul zond om met galg en rad te vegeeren; en zijn strijd tegen de Westfriezen was de strijd van geweld en roofzucht legen

regt en vrijheid, van de inquisitie tegen liet geweten, van do duisternis tegen het licht.

't Volk, dat aan don Schreijershoek bijeengestroomd was uit niouwsgie-righoid, had dan eigentlijk ook geen do minste reden om te juichon; maar wij weten hoe de menigte is. i I.et straatpubliek hee(t altijd juichtoonen go-reed, /oodra 't vlaggen en optogten ziet en trommen en trompetten boort, 't Was altijd en overal hetzelfde,'t juicht ieder toe, die komt. mot geschal en triomf, — lieden den een, morgen den ander. En hier waren vlaggen genoeg te zien, en de optogt was een prachtige processie, waar Dukdalf zelf bij was.

Op stroom lag de vloot geschaard, die 't Noorderkwartier onderwerpen en zich van de Zuiderzee meester maken moest; een vloot, aan wier uitrusting Al va zelf weken lang zijne zorgen gewijd en veel moeite en geld gespild bad. Volgens Boudewijn van Hot, 's kouings rekenmeester in Gelderland eu kommissaris tot de uitrusting, had deze gekost 112052 kroonen en 25 slni-vors, terwijl voor de quot;inaandclijkscho soldye en inont-kosten' 20872 kroonen en 10 stuivers noodig was; de kroon gerekend tegen 30' ^ stuiver; een som zoo groot, dat Alva zich er nog dieper om in schulden had moeten steken. Maar wat deerde hem dat? De vloot was gereed, en't Noorderkwartier zou (als bij meende) getuchtigd worden. Fm dan zouden de verbeurdverklaringen zijne ledige geldkisten vullen, en zijne schuldoischers—konden rondom loopen; zij zouden hem niet eens lastig durven vallen!

De stadhouder van Holland, — de graaf van Dossu, de man , die te Rotterdam getoond had, wie bij was, en die beloofd had te Hoorn ook no^ welcens te zullen komen — zou zelf als admiraal aan boord gaan; terwijl Frans van Boshuizen (die te Enkbuizen nog iets af te rekenen had, als hij meende ²) zijn vice-adiniraal was. Jan Simonsz. Hol (die woleer te Hoorn een gelijke rol had willen spelen als Joost Buyek to Amsterdam, maar de vlugt had moeten nemen ^s) was schout-bij-naebt, en Francesco Verdngo kolonel van bet krijgsvolk, dat op de schepen verdeeld was.

Lange roode wimpels golfden van de toppen; de witte vlaggen met hot roode Bourgondische kruis zwierden van de stengen ; en van het admiraalschip wapperde een groote vlag, die voor aller oogen het hatelijkste ontplooide, wat men Nederlanders voor kon houden, — de Inquisitie!! En toch juichte het domme volk, omdat bet vlaggen en een optogt zag.

wupeml. I Let aclmmuilschip was cpn nieuw, groot en slcrk seliip, gcwnpend met 3'2 inetiüeu stukken en bemand met ISO bootsgezellen en 200 Spaan-sche soldaten; een zeekasteel, zoo zwaar als de vloed over Pampus ligten mogt. liet was bovendien dubbel gekield en gebodemd, om niet ligt in den grond geboord te kunnen worden. Kerst was dit schip gedoopt naar den apostel , die quot;den goeden strijd gestreden en 't geloof behoudenquot; had, — St. Paul us. Maar voor de Spaansebe vroomheid was die naam niet heilig genoeg; Dukdalf kende wel een anderen, die nog veel heiliger «as , en liet het soliip herdoopen: bet moest de Inquisitie heeten! ■—■ Be Heilige Geest (hoe kwamen ze bijeen?) lag er naast: dit was het schip van den vice-admiraal, met 150 bootsgezellen en een vendel soldaten bemand; terwijl dat van Jan Simons/.. Eol honderd koppen voerde behalve de soldaten.

Daar nu de admiraals zooveel heiligheid in de vlag voerden, konden de kapiteius daar wel buiten en zich met alledaagsche namen vergenoegen. Ziehier de lijst:

De bonte Koe, ,, Arent v. Haemstede, 90 ,, ,, „ ,, De witte Roos, „ Jan Dijl, 90 ,, „ „ „

De gramme Valk, ,, Jakob Klaassen, 90 „ ,, ,, ,, De witte Haan, ,, Jakob Thomassen, 90 ,, „ „ ,, De vliegende Arend, ,, Boudew. Schoonedirk, 90 ,, ,, ,, ,,

liet vliegende Hert, „ Siinon Kornelisz., 00 ,, ,, „ ,, De zwarte Ruiter, ,, Antonie Jakobsz., 00 ,, ,, „ ,, De Raaf, „ Jonge Jan Dijl, 48 „ „ „ „

De zes jagteu, ieder met 30 koppen bemand, waren: De zwarte vliegende Arend, kapt. Matheus de Jongevlict, de Aap, kapt. Arent van Sohuilen-burg, de zwager van Boshuizen en ons ook al bekend van Enkhuizen de .Ekster, kapt. Andries Knobbond, de [laan, kapt. Miehiel llagenau, de vliegende Draak, kapt. Adriaau Coraal, en de Haas, kapt. Jan Duyveim.

Uit de namen der kapiteins mag men opmaken, dat zij, welligt op twee ol drie na, Nederlanders waren; de bootsgezellen zullen wel meest vreemd volk geweest zijn, want Alva had reeds in 't vorige jaar geklaagd, dat hij matrozen in Hremen moest laten werven, omdat in Holland en Zeeland niemand te vinden was, die op zijne schepen wilde dienen, en alle zeelieden zich bij de geuzen voegden. De soldaten, 1300 man, waren Spanjaards, Duitschers en Walen.

Zoo was de scheopsmagl., dio Noordhollfiiul weév oudoi' t iucjuisitiejnk moest brengen. En ook in Friesland, reeds gedwee onder dat juk buigende, rustte Robles ecu eskader uit, om zich met de vloot van Bossu te vereenigen.

Deze laatste paradeerde thans met vlag en wimpel op liet \, en ter eere van die irotsclie koningsvloot vlagden alle schepen en schuiten langs de palen en in de Waal; en als 't volk van den Schreijershoek naar den overkant keek, dan kon liet daar, in de verte, bij Scliellingwmde, nog een vloot zien, —schoon 't dit naauwelijks durfde, want het was de vloot der Westfrieüen, onder den admiraal Kornelis Dirkszoon van Monnikendam, die daar lag, met de prinsevlaggen in top. Tn allen gevalle waren er vlaggen genoeg te zien, en de optogt naderde ook reeds.

Al va wilde zijne kostbare vloot niet ongezegend laten vertrekken. Gelijk hij te Antwerpen de schepen, die hij tegen de Zeeuwen zond, liet zegenen door den bisschop Sonnins, zoo moesten hier de schepen , die hi j tegen de Westirie-zen zond, gezegend worden door Mr. Simon, den pastoor der Oude zijde.

Met do bevelhebbers der vloot en zijn en hun gevolg had de Hertog een plegtige mis in de Oude Kerk gehoord. Daar waren Bossu en Boshuizen en Rol met Boudewyn van Rot, den kommissaris der vloot, — en Simon Kops en Joost iluyck met al hun kollegaas van 't stadhuis, en de heele staf van 't admiraalschip: Maximiliaan van Kruyningen, .loost van der Werve, Lieve van Weldavn, Gerbrand van Warwijk, Gijsbert van llai-denbroek en nog een dozijn heeren en jonkers met de beide hoplieden der Spaansche vendels, Alonso de Corcuera en Fernando Lopez, en de vijftien scheepskapiteins. En toen die plegtigheid afgeloopen was, geleidde de gantsclie geestelijkheid, in processie, met kruisen en vanen, den hertog en den graaf en de heeren'en jonkers en kapiteins, de Warmoesstraat door, naar den Schreijershoek, terwijl de stoet door een lange sleep van graauwe monniken gevolgd, en door de zaamgevloeide menigte met gejuich begroet werd.

Bossu en zijne oificicren gingen scheep, en onder 't schetteren der trompetten schreeuwde 'tgemeen: victorie!

Aan dc zotheid wordt in deze wereld dikwijls meer lof toegezwaaid dan aan de deugd, en Don Quiehot heeft een room verworven, dien menig degelijk held hem zou kunnen benijden. Hij is inderdaad wereldberoemd geworden. Ieder kent hem; zijn naam is tot spreekwoord geworden, en er zijn zelfs nieuwe woorden van gesmeed: als er sprake is van Don-Quiehottisme of van Don-Quichotterien, weet elk wat er ineó geineend wordt.

Do roman van Cervantes is in alle talen overgezet, maar wij hebben, behalve de vertaling, ook nog een eigen 1 lollandsehen Don Quiehot in deii vorm van een blijspel van Pieter Langendijk, — dat bovendien merkwaardig is als do eerste vrucht van dien vrolijken geest. Hij schreef het, toen hij pas zestien jaren oud was (in 1099). Toen het verscheen, stond men verbaasd over zooveel vernuft op zoo jeugdigen leeftijd, en het beviel zoo goed, dat liet langer dan een eeuw op liet tooncel gebleven is. Het is dan ook, zoo al niet het beste, zeker een der beste stukken van onzen koddigen tooneelpoëet, en liet is geheel quot;met eene nationale tint getoetst.'quot; Rn zoo er slechts even de schaaf over gehaald werd, om kleine rnwten en ruigten , die vroeger niet gevoeld werden maar nu hinderen, weg te nemen, zou het nog ten tooneele kunnen verschijnen , en beter figuur maken dan zooveel hedendaagsche vertaalde prullen.

Al is dit spel getrokken uit den genoemden Spaanschen roman, 't is onder de handen van Langendijk geheel Hollandseh geworden. Niets is natuurlijker dan dat een dolend ridder, die quot;den aardbodem wilde doorwandelen , om overal avonturen te gaan zoeken,quot; ten langen leste ook eens naar Holland dwaalde en er onder de boeren verzeild raakte. Maar onnatuurlijk is 't, dat Langendijk aan zijne llollandsche personages Spaansehc namen gal, en een llollandsche boerenbruiloft liet verloonen quot;bij een dorp in Manchaquot;. He personen, die quot;op de bruiloft van Kimuichoquot;¹ verschijnen, zijn van dezelfde natie als die op de bruilolt van Kloris en Roosje komen, en men zag er ook dezelfde kroontjes tusschen de boomen hangen, blijkens het plaatje, dat voor den 2''™ druk staat. ¹

Ik heb den 2den druk gebruikt; den Islen druk heb ik niet gezien, mnnr, volgons dc voorrede van den 2den, verschilde die van dezen alleen dooi* ecu groolcr getal vau drukfouten.

Karaacho zelf is ondanks zijn gelecndon uiÜicemsclicn naam, een echte Hollanclsclie boer, en hij had liever Piet Uijsen moeten heeten; — of kies een anderen naam, zoo gij wilt, ik noem er maar een. — quot;Wilt gij hoo-ren, dat hij een Hollander is? — Als hij zich zeiven bij den vader van zijne liefste aanprijst, zegt hij;

Toon jonker Suialpcns mil de vrou [lees: wceuwj vau Plalbours tromlo, ('Et gien 'cm uaedcrliangt so euvelik bcroude),

En die plek was zeker niet quot;in Manchaquot;. vVis Don Quichot hem voor Splandor, den zoon van de schoone Angelika, lioudt, poogt hij dezen, op zijn llollandsch, nit den droom te helpen:

Ik liict geen J'lanlcoor, en wc bennen niet 'cweut üe key'nm in ongs dnq) mil znkken naem te doopen.

Dat verhaspelen van Don Qnichot tot dronke zot is zoo natuurlijk in den mond van een liollnndschen boer, dat men 't heden ten dage nog wel zou kunnen hooren, maar kan geen Spaanschen Kamacho in den mond gelegd worden.

En ids bij maar niet begrijpen kan, waar zoo'n paar gekke kerels als Don Quichot en zijn schildknaap vandaan komen, weet hij geen beter verklaring dan dat zij uit het dolhuis losgebroken zijn.

Zeer natuurlijk in den mond van een Hollandschen boer, die nooit van dolende ridders en schildknapen gehoord of gelezen heeft, maar wel weet, dat er in steè een dolhuis is, waar de gekke lui in opgesloten worden.

Meester Jochein is ook de volmaakte llollandsché bocreschoolmeester, die tevens factor van de bocrereder ij kerskamer is. Zijn bruiloftsdicht is eeu parodie der soort, en zijn bruiloftsliedje al even llollandsch als de vrijage-liedjes van Krelis en Elsje, of eeu zangdeun op eeu brug bij ecu geschilderd zeil; hoor maar ;

I'jii al de andere quot;vertoonersquot; van 't spel zijn Hollanders; er is niets Spaansch in te vinden. De zoogenaamde Bazilins is een Haagscli heertje, en geen student Ie Salamanca maar wel te Leiden geweest. Vetlasoepe is de Franselie kok in Holland; de man en zijn naam zijn hier t'huis; men kon in dien tijd in Holland niet lekker eten zonder zoo'n Vetlasoepe. En hij zingt hier met Gijs en Trijn Jans een liedje, met liet glas in de hand, preeies als Thomasvaêr met Krelis en Elsje, — en dat liedje is al even Hollandseh:

Ja, Don Quichot zelf is hier eigentlijk ook geen Hidalgo meer, maar eenvoudig een waanzinnige romangek, als men hier te lande ook wel vond, gelijk Langendijk in zijn quot;Opdragtquot; dan ook zei;

Voor romangekken niet alleen maar ook voor gekkinnen, voor zooveel deze kaatsten nog niet genoeg mogten hebben aan Bernagies Romanzieke jwffer (uitgegeven in 1685). De minnaars van Middelnederlandsche liefhebberijen mogen nu de oude romans vol dappere ridders en beeldsehoone jonkvrouwen weer uit de hoeken halen en er veel moois in zien , en al de snaken en snoeshanen, die er in vertoond worden, heel belangrijk vinden, die boeken hebben indertijd kwaad genoeg gedaan en menig jong hoofd op hol geholpen, waarom dan ook Bernagie den vader zijner heldin kon laten zeggen :

Ja, die Romans weten wall Ru waartoe komicn ze toeli dienen, als om de jonge zinnen

De ervarenheid leert ons, dat de historie van Don Quiehot niet heel verdicht is , en lot mija krnis Vind ik hier een voorbeeld van in mijn eigen hnis.

Sanche Pan/a ehulelijk lijkt precies op een Jan uiteen 1 laagscheofLeid-sclio achterbuurt, die als lakei bij een gekken en kalen heer teregt is gekomen, maar beter voor staljongen of aan den weefstoel passen zou. En de Eransclie kok noemt hom bij zijn regten naam, als hij zegt:

't Is een Jan Vlegel, en wat hein 'tmeest ergert, is, dat zijn meester geen roode duit afschuift, maar hem met scboone beloften paait en honger laat lijden.

Als alle lakeijen is hij ook een klaplooper of, als de oude Hollanders zeiden, een quot;lekkerquot;. Als hij de bruiloftstafel gewaarwordt, roept hij;

Tk heb zoo'n honger, of ik in ien halftalf jaar¹Gien snars goproeft had, neen, ik blijf niet bij die hanscn.

Dat is een Hollandsche Jan, maar Spanje heeft hij van verre niet geroken. Hoor hem maar verder als hij een hoentje en een llesch van de tafel gekaapt heeft.

En even Hollandsch is dat quot;sollen in de dekenquot; (of als't eigentlijk heette: quot;Jonas in den walvisehquot; ²) dat na 't snoepen de arme Jan, alias Sanche,

Halftalf is oud Hollandsch. Het betcckcnde een halft half, en dus ecu vierendeel.

Kamacho heeft meester Joehem voor de pocetsche kwinkslagen, die quot;in 't rijm zoo te pas kwamenquot;, met stokslagen betaald, maar als hij later op zijn neus kijkt, omdat zijn medevrijer met de bruid gaat strijken, lacht Jochcm hem uit:

Dat quot;Spanjequot; staat hier al heel potsierlijk bij die llollandsche quot;koker-boompjesquot;! Men weet, dat van ouds dc jonge boomen langs onze grachten in vierkante houten kokers geplaatst waren, cn dat daar elk zijn briefjes op aanplakte.

Langendijks Don Quichot is Hollandseh van top tot teen, in merg cm been; en do Spaanscbe namen, die er opgeplakt zijn, staan er even gek bij als een Pransch uithangbord boven een Jordaansehe komenij. Maar vervolgens hebben dwaze aanmerkingmakers den poëet geheel van den wal in de sloot geholpen. Die lieden begrepen niet, hoe Don Quichot in Holland op een boerebruiloft kon komen, en meenden dat de boerebrniloft bij hem komen moest. En Langendijk liet zich door hunne wijsheid foppen en gaf aan zijne llollandsche boeren nog meer Spaanscbe namen. Ziehier zijne eigene woorden in de voorrede van den 5quot; druk;

quot;Ook heb ik eenige naamen veranderd van de boeren, hen Spaanscbe gegeeven, in plaats van Duitsche Wat de naam van Meester Jochem, de Eijmer, betreft, die had ook ligt kunnen veranderd worden, maar gemerkt die naam Joachim in alle landen gemeen is, heb ik dien zoo go-laaten. Zij zullen zonder twijflel nog genoeg aanmerkingen op het spel hebben; maar ik meen 'er voortaan niets in te veranderenquot;. — Goed; maar hij had die namen ook niet moeten veranderen. A^Tu zitten die er opgeplakt als vreemde lapjes, en grappig kijkt toch de aap hier en daar

Ecu vrouw liobbcricli in Bragnn/a in Portugal, wier man, die een Sjianjaard moet verbeelden, Krelis beet!! En om dit te verbeteren, scbreef Langeiulijk later:

Als quot;miester Joehemquot; den aanhef van /,ijn bmiloftsdicht, dat quot;maar van vijftbalf veF' is, eventjes voorleest, heet Kamacho eerst:

doch later, als 't naar den raad der aanmerkingmakers, verbeterd is. De zoon van Pedro Lope cn Guurtjc Knnppelstro.

De bruigom wist toen zeker zelf niet meer, of zijn moeder Lobbcrich of Guurtjc bad gcheeten, en of zijn vader een Hollander of een Spanjaard geweest was!

Langendijk heeft zich van betweters deerlijk van de wijs laten helpen, liet tooneel bad niet quot;in een bosch bij een dorp in Mauchaquot;, maar in Holland moeten zijn, en om Don Quichot hier te brengen, had bij dit of dergelijk verhaal als inleiding kunnen geven.

Don Qnichol bevond zich eens in het zuiden van Frankrijk, om daar, aan de boorden der Gironde, 't kasteel van Reinout van Montelbaau te zoeken, dat liij in Arragon niet had kunnen vinden, toen hij hoorde, dat er een steekspel in Saragossa zou gehouden worden, waar hij bij won wezen. Maar in de haast, sloeg hij, ergens aan een kruisweg, bij vergissing, regis in plaats van links om, en kwam eindelijk in de Nederlanden in plaats van in Spanje. Of mogelijk — men weet het niet zeker, omdat er geen oude brieven van zijn — mogelijk wel had iemand hem verteld, dat er te Amsterdam op de Oude-sehans een toren van Montelbaau te vinden was, en had hem dit de reis naar Holland doen aann men. Hoe dit zij — Don Quiehot kwam onverwachts in 't hartje van Znidhollaud opdagen. Nu woonde er tussehen den Haag en Leiden een dikke boer, die een mooije dochter had, en graag quot;dikketonnenquot; zag. Van de laatsten was een zekere Piet Gijsen wel voorzien, en daarom wilde hij aan dezeu zijne dochter geven, ofschoon zij meer zin had in een kalen llaagschen jonker, die Van Uazelcn heette, maar, omdat hij te Leiden gestudeerd had, zich Bazilius noemde. Terwijl de boerebrniloft werd aangerigt, kwamen Dou Quichot en Sanche Panza, de eerste op zijn mageren quot;Ronzinantquot;, de andere op zijn ezeltje, daar juist aan.

In het. vierde Tooneel komen ze yan tussohen liet geboomte te voorschijn, en Sanche, die wel merkt, dat zijn meester hier ook al uietvindt, wat hij zoekt, zegt:

Ja, maar dat is nu niet mogelijk, want ze zijn doodmoe en moeten eerst wat rusten. Och, zucht Sanche,

quot;Laatquot;, zegt zijn meester (doch nog niet in den tweeden druk, 't is een latere inval, maar alwéér echt Hollandsch);

En hij gaat met do twee beestjes heen, terwijl Don Qnichot onder een boom gaat zitten en een alleenspraak houdt. Sanche echter, die meer hart voor zijn Craauwtje dan voor zijns meesters Ronzinant heeft, laat den laatsten aan den weg loopen, maar sluipt niet den ezel een boeresta! binnen, dien hij vindt openstaan, en waar niemand hem stoort, want liet heele dorp is naar de bruiloft.

Hij zet er zijn (iraauwtje aan den welgevulden voederbak, omhelst zijn trouwen makker, en barst in tranen los:

Welk roerend tooneel gij hiernevens door Gustaaf Doré uitgeteekend ziet; gij 't vervolg bij Langendijk zeiven vinden kunt.

Hebben wij in ecu vroeger opstel de Zuidbcvelandsehe kleederdraclit van voorbeen beschreven, wij willen nu eens een kijkje nemen in de woningen vini een iialve eeuw en meer achterwaarts.

Hoe koud en ongezellig ziet het er hier uil! Immers, wij missen de matten op den vloer, de gordijnen voor de glazen. De vloer is met roode of blauwe, of ook met roode en blauwe leien beurtelings, belegd. Wel worden die zindelijk geschrobd en met zand bestrooid, docli daar zij spoedig koude voeten veroorzaken, loopt men met klompen of schoenen in huis tot aan den grooten Dordsehen haard, waar men gelegenheid vindt op de groote vuurplaat zich te warmen. Vóór de ramen vindt men een houten horretje, om het inkijken Ie beletten.

De kolossale schoorsteenmantel is met groote porseleinen schotels en kommen bezet. Op den haard liggen verbazend groote blokken hout te branden, waarvan wij den naam van quot;kossemishoutjequot; ¹ nog overhebben, terwijl gebraden appels daar rondom sissen.

Kijken wij nu den schoorsteen in, dan zien wij hammen, vleeseh en worst hangen, om gerookt ie worden. Ja, waarin onze oude luidjes ook mogen ten achteren zijn, in de zorg voor den quot;inwendigen menschquot; niet.

Zijn er geen pronkstukken in huis? — Wel zeker! Bezie die glazenkast eens. Zij is opgevuld met echt porselein en zou in dezen tijd een aan-merkelijken schat vertegenwoordigen.

Kabinetten als thans zien wij niet, maar toch groote, bruin-geboende kleêrkaslen met twee of vier deuren, waarin een groote voorraad van wollen of geweven stollen ligt opgehoopt. En bovenop die kast zien we fraaie porseleinen stelsels of kommen, een grooten steenen tabakspot, en wellicht eenig koperen, blank-geschuurd vaatwerk.

De wanden van de kamer zijn met gekleurde tegeltjes bezet, waarvan velen bijbelsehc tafereelen voorstellen, b. v. Jonas, die door een walvisch op liet droge wordt gespuwd; Jezus wandelende op de zee; Jezus de kinderen zegenende; een paar mannen, waarvan de een een zwaren balk.

do ander een splintcrig houtje in het oog heeft, met den daarop toepas-selijkcn tekst, er onder, enz. — Aan weêrsknnten van do vuurplaat, in de quot;hoekjes van den haardquot; vormen vier of meer tegels te samen ecne groo-ter uitgewerkte voorstelling, 't zij weor een bijbelseh tafereel of een vogel in eene kooi, een man te paard, enz.

Aan de zolderbalken hangt, zooals nu nog wel geschiedt, eene aanzienlijke hoeveellieid spek en worst, 't geen men noemt: quot;den zolder be-kronenquot;.

Vóór de bedsteden hangen donkerblauwe gordijnen met witte figuren beklad, en van boven met een rabat voorzien.

Boven die gordijnen ziet men smalle lijsten getimmerd, juist geschikt om alweer kleine of grootere porseleinen schotels naast elkaar te plaatsen.

Wij zien ook hier, als overal, het onontbeerlijke lepel- en vorkenrekje. En ja, ook quot;schilderijtjesquot;, maar 't zijn slechts gekleurde prenten in lijstjes: hier een viertal van den verloren zoon, daar van Genoveva, enz., tic meestcn afsehuwelijk leelijk afgedrukt en met rood en blauw, groen en geel beklad.

Wij zouden de zindelijke huisvrouw beleedigen, wanneer wij ook geen oog hadden voor baar blank-geschuurd haardgereedschap, tinnen kroezen en potten, alles massief, doch karig vertegenwoordigd.

De tafel is laag even als de matten stoeltjes, doch het een zoowel als het ander getuigt van duurzaamheid. Kopjes en schotels, melkkan en suikerpot, dit alles is met opzichtelijke kleuren versierd. Des avonds werpt een klein olielampje zijne matte stralen in 't rond. liet spinnewiel snort eentonig en de huisvader sticht waarschijnlijk zijne huisgenooten met eene voorlezing uit den Trouwring van Cats of de preeken van Smytegelt, Groenewegen of l?rakel.

Het was een der aanzienlijkste boerenwoningen, waarin wij eens hebben rondgekeken, en de eenvoud en soberheid is ons sterk in 't oog gevallen. Misten onze voorouders daardoor veel, wat ons eene behoefte is geworden, zij wonnen liet wellicht in vergenoegdheid, en zeker waren do vrouwen verlost van een omslag in ameublement en kleedij, waaronder velen van den tegen woord igeu tijd gebukt gaan, en die niet alleen een aanmerkelijk deel van de inkomsten maar ook van den tijd in beslag neemt.

Jan van dor Hoyden — een man, uls schilder en als werktuigkundige even beroemd — had zich reeds verdienstelijk gemaakt door de verbetering der stadsver lichting, en vestigde nu zijne aandacht ook op het'orandwezcn. Hij was in September 1070 ooggetuige bij een verschrikkelijken brand op het Realeneiland, die drie dagen duurde. Hij zag veel beweging en hoorde veel geschreeuw, maar bespeurde niet, dat er iets meé uitgerigt werd. Hij zag eeu verward gewoel, maar geen brand blusschen. Hij zag de mensehen met brandeinmers loopen eu de spuiten waterstralen uitwerpen met geen ander gevolg dan dat de straat overstroomd werd, terwijl de vlammen onbeteugeld voortwoedden. Ilij zag spuiten reddeloos wegslepen en nieuwe aanvoeren, die ook alwéér spoedig onklaar raakten en weggesleept en door andere vervangen moesten worden , terwijl het vuur met al de pogingen der mensehen den spot dreef. Hij zag eindelijk den brand van zelf uitgaan, toen 't geheele blok huizen vernield was, terwijl de blussehers niets meer hadden kunnen doen dan de huizen aan de overzijde der straat met natte zeilen besciiutten.

De gebreken der oude spuiten vielen hem hier duidelijk in 't oog, en van toen af spitste hij 't brein om die te verbeteren.

Het eerste, waar hij zich op toelei, was liet middel te vinden, om de spuit een geregelden en overvloedigen toevoer van water te geven, zonder er rijen volk met brandemmers bij noodig te hebben. Ilij vond een aan-brengei' of slangpomp met een waterslang uit, waardoor het water uit den burgwal in de spuit gepompt werd, eu nam er, bij een brand op liet Schapenplein, den '25quot; Maart 1072, een proef mee, die zoo goed voldeed, dat de Ilegeering hem de verdere verbetering der spuiten opdroeg.

Daarop zocht hij het middel, om 't water steeds te kunnen brengen waar 't noodig was. Men moest niet langer alleen tegen voorgevels spuiten, maar overal, in binnen- en achterhuizen, in keukens en kelders, op trappen en in schoorsteenpijpen, door en over de buurhuizen heen, midden in de felste vlam; en daartoe moest de spnitpijp niet meer aan de spuit bevestigd zijn, maar, geheel vrij in de hand van den pijpgast, overal gebragt en in alle rigtingen bewogen kunnen worden. En dit middel vond hij:

liet was de spuitslang. ()]gt; liet einde van 1(572 had hij dien gereed. Hij vermaakte toen, zooveel mogelijk , een der oude spuiten , en bragt er zoowel den waterslang als den spuitslang aan, en — ziedaar de eerste slang-fa r a n d s ]) u i t.

Er ontstond op don 12quot; Jannarij 1 een zware brand te Amsterdam, 't Was in de oude lijnbanen der Admiraliteit, die aan den ouden wal bij de St. Antonispoort, dat is; in de quot;Vinkenbuurt, stonden; en daar die gebouwen destijds dienden tot een magazijn van materialen voor't uitrusten van branders, zoo vond de vlam er gretig voedsel en woedde met schrikkelijke felheid, 't Was hier weer hetzelfde tooneel van verwarring als op 't Eealeneiland, en met gelijk gevolg. De slangbrandspuit kwam zeer laat, want zij had hare standplaats juist aan de andere zijde dor stad, namelijk bij do Westerkork. Zij moest door een sleeper worden gehaald, want, ofschoon zij verhanseld was, zij was daardoor niet ligter geworden, en moest, nog even als vroeger, door twee paarden getrokken worden. Bovendien moest de sleeper wel oplettend zijn, want er slond bij dezelfde kerk nog een spuit, die hij niet halen moest; — evenwel, de man was voor beide spuiten aangesteld, en de eene was dus in zijn oog zoo goed als de andere. quot;Een spuit is een spuitquot;, dacht hij, en bragt juist de verkeerde. Nu mogt Jan van dor I ley den op den sleeper brommen, zoo bard, en over 's mans domheid zich ergeren, zooveel hij wilde — bet hielp niet. quot;Heb nou maar zoolang geduld, totdat ik weerom komquot;, zei de sleeper, en ging nog eventjes heen en weêr, om zijn fout te horstellen.

En toen dan eindelijk do slangspuit kwam, moest zij nog werkeloos blijven; zij kon niet bij den brand komen. He brandmeesters en de gil-debroeders waren llollandsche Chinoozen. Zij haddon een vooroordeel tegen quot;het nieuwe dingquot;. Do een wilde er geen ruimte voor maken, en de ander er geen hand aanslaan. En daar er nog geen quot;speciale order¹' gesteld was quot;tot deszelfs waarneming en bedieningquot;, zoo stond Jan van der lleyden magteloos tegenover don onwil, en moest werkeloos toeschouwer blijven, terwijl vernield werd, wat hij had kunnen redden. Of hij smeekte of dreigde, 't baatte bom even weinig, quot;'tis hier geen tijd om nieuwe dingen te beproevenquot;, zeiden de brandmeesters, en gingen voort met het omverhalen van muren en wanden, om den brand, dien zij niet blusschen konden , te stuiten.

Reeds lagen de lijnbanen en alles, wat er om en bij gestaan had, onder den voet: alleen twee houten loodsen stonden nog overeind, maar hadden

ook reeds vlam gevat, /jij sloiuleu to ver achteraf, dan dat oen der oude spuiten /,e bereiken kon, en de brandmeesters besloten dus die maar te laten branden, en hun taak als afgedaan te beschouwen.

quot;Laat mij er nu dan eens bijquot;, zei Jan van dor Ileyden. quot;Ik wil die loodsen nog redden.quot;

Toch zagen zij dat het gebeurde. De slangspuit bluschte niet alleen spoedig de vlam in do loodsen, maar ook do brandende puinhoopen, ruim honderd schreden ver.

Nu was de deugd dor slangspuit klaar gebleken, en hare meerderheid boven de oude spuiten bewezen; elk had gezien, dat quot;het nieuwe dingquot; goed was, en bi j velen, ofschoon nog niet bij de brandmeesters en gil-dobrooders, weck van nu af het vooroordeel.

Jan van der Ileyden ging voort met het herscheppen van oude spuiten in slangspuiten, maar de llegeoring liet er juist geen grooton spoed mee maken. omdat zij er niet veel gold voor besteden kon, daar er te veel voor den oorlog noodig was. Men weet, dat de Staat toen juist in een lellen krijg mot vier mogondheden: Frankrijk, Engeland, Munster en Kouion, gewikkeld was; en de Amsterdainsche llegoeriug had zooveel mot do zaken van Staat en Oorlogo te doen, dat zij zich weinig met linis-houdolijke aangologcnheden bemoeijen kon. En zoo bleef hot brandwozen vooreerst nog op don ouden voet.

liet volgende stuk ¹ vergunt ons een blik te werpen in 't oude Twent-sciie huishouden. Ik zal de familienamen weglaten, daar deze den lozer onverschillig zijn.

quot;Op heden dato ondorgetoekend en gehandrnerkt is een onderling Huwe-lijks-contrackt, onder inwachting van Gods zegen, beraamt en gesloten tusschen den eersamen jongman Qradus A tor eener en de eerbare Gezina TL weduwe van wijlen Gerrit Jan O, beide van beroep landbouwers,

woonachtig in het Oanton Ootinarsum en gtünecnte Denekainp, op navolgende voorwaarden.

Eerstens zullen voorgenoemde (Inulus A, zijnde meerderjarig, en Gezina B zig i)i den Huwelijken staat begeven en daarin leven en sterven, zoolang het God zal behagen, en in gemeenschap van goederen, zoo dezelve thans bcsittcn of nog mogten aanwerven of verkrijgen in leeven, en zal bij onverhoopt sterfgeval de langst in leven zijnde de geheele nalatenschap behonden, en na goedvinden handelen als na Landsrechten.

Ten tweeden, zoo neemt Gradus A de drie onmondige kinderen van wijlen Gerrit Jan C, genaamd; Geertrui, Herin Jan en Fenneken, als zijn eigen kinderen aan, om dezelve in eer en deugd op te brengen, en het weeven aan Henn Jan te laten leeren ', en zoo baar moeder eerst kwam te overlijden, en haar stiefvader weerder [weder] mogte trouwen, zal haar moeders bedde aan de jongste dogbter worden afgegeven, en een kiste, en zal het [de] oudste alsdan genieten een kiste en den peul van haar mcuje Aleid G, zijnde den besten peul; ende zo haar moeder in leven blijft, dan zullen de kinderen, zijnde Fenneken en Geertrui, de kiste en peul voor baar aandeel kunnen trekken, ende Fenneken na zijn [baar] moeders dood de kiste kunnen aanvaarden.

Zullende llerm .fan zijn vaders kiste, als hij tot zijne jaren is, tot zijn gebruik hebben, en als bij het weeven kan alsdan zal bij van de smitte ² drie stuivers voor sig hebben en in kost en linnen worden onderhouden en de gereedschap van zijn vader voor sig hebben , en zullen bij ziekte of zugden [ongeval] vrijen ingang in haar ouders huis hebben en Gristelijk onderhoud genieten, te weeten van alle drie kinderen; zullende Bern ar dus O en deszelfs zuster Gezina G ook bij ziekte en zugt zo wel als hare voornoemde drie kinderen door Gradus A en Gezina li worden behandeld en den voorgenoemden peul alsdan tot haar gebruik hebben.

Aldus door ons ondergeteekende en onder handmerk en ten overstaan van vrienden en monboiren gedaan in Agelo den 30n Maart 18()'2.quot;

³ De smitte beteekent zes oude ellen geweven linnen, en daarvan kreeg Herm Jan drie stuivers voor zich. De wever zette bij elke zes ellen , die geweven waren, met rood krijt een teeken op de schering of ketting.

De paraplu stamt van de parasol af, ja, is eigentlijk 'tzelfde voorwerp, dat evengoed tot beschutting tegen den regen — als togen de zonnestralen dienen kan, en 't mag ons zelfs verwonderen, dat men niet vroeger dan in de 18» eeuw op de gedachte gekomen is, liet daartoe te gebruiken. En waar is dit het eerst geschied? Tn Frankrijk, — dit bewijst ook de naam. Maar al spoedig daarop zag men de paraplu ook in Engeland: dc vroegste melding er van vindt men bij Jonathan Swift in 1710 cn bij John Gay in 4 712.

De eerste spreekt van een naaister, die, met de cene hand hare japon ophoudende en in de andere hare paraplu torschende, met groote stappen door de plassen waadt, terwijl de regen rondom met stralen van 't geoliede scherm afloopt. En de laatste zegt, dat een goede Londensche huisvrouw om geen natten Novemberdag geeft, als ze haar mantel om, haar paraplu op, en haar klompen aan heeft.

't Waren toen echter nog maar alleen de vrouwen, geen mannen, die er meê liepen; en 't waren ook slechts de vrouwen der burgerklasse, die hare paraplu zelf droegen, — deftige dames lieten dit een knecht doen, want dat ding was toen vrij zwaar in de hand: 'twas, om niet door te regenen, gemaakt van geolied linnen of van wasdoek. In de huizen der aanzienlijken stond altijd zulk een paraplu, cn wel een groote, achter de deur, om door een knecht, als 'tregende, boven de dames gehouden te worden, wanneer zij uit of in het rijtuig stapten.

De achttiende eeuw was reeds meer dan half verstreken, eer men in Engeland een man met een paraplu zag loopen; maar te Parijs was dit al verscheidene jaren vroeger zoo algemeen, dat men er niemand zonder zag. Een Hollander, die dat in 175S voor 't eerst aanschouwde, verbaasde er zicli over, quot;'tis een comedie om te zien,quot; schreef hij, quot;als'treegend, hoe elk met een Para Plu loopt. Lieden van het Hof, den Tabbaarden den Degen, deze gaan zoowel als de paruikjongens, schoenepoetzers en petits-maitres, chapeau-bas onder deze machines, die men van allerhande stof en koleuren heeft, 't Is niot onvermakelijk te zien als ze elkaar, door een of ander rijtuig gedrongen zijnde, wijken ; dan is het eveneens als met

De paraplu stamt van de parasol af', ja, is eigentlijk 'tzelfde voorwerp, dat evengoed tot beschutting tegen den regen — als tegen de zonnestralen dienen kan, en 't mag ons zelfs verwonderen , dat mon niet vroeger dan in de 18« eeuw op de gedachte gekomen is, liet daartoe te gebruiken. En waar is dit bet eerst geschied? In Frankrijk, — dit bewijst ook de naam. Maar ai spoedig daarop zag men de paraplu ook in Engeland: de vroegste melding er van vindt men bij Jonathan Swift in 1710 en bij John (Jay in 1712.

De eerste spreekt van een naaister, die, met de eene hand hare japon ophoudende en in de andere hare paraplu torschende, met groote stappen door de plassen waadt, terwijl de regen rondom met stralen van 't geoliede scherm afloopt. En de laatste zegt, dat een goede Londensche huisvrouw om geen natten Novemberdag geeft, als ze haar mantel om, haar paraplu op, en haar klompen aan heeft.

't Waren toen echter nog maar alleen de vrouwen, geen mannen, dio er ineè liepen; en 'twaren ook slechts de vrouwen der burgerklasse, die hare paraplu zelf droegen, — deftige dames lieten dit een knecht doen, want dat ding was toen vrij zwaar in de hand; 'twas, om niet door te regenen , gemaakt van geolied linnen of van wasdoek. In de huizen der aanzienlijken stond altijd zulk een paraplu, en wel een groote, achter de deur, om door een knecht, als 't regende, boven de dames gehouden te worden, wanneer zij uit of in het rijtuig sla pi en.

De achttiende eeuw was reeds meer dan half verstreken, eer men in Engeland een man met een paraplu zag loopen; maar te Parijs was dit al verscheidene jaren vroeger zoo algemeen, dat men er niemand zonder zag. Een Ilollander, die dat in 175S voor 't eerst aanschouwde, verbaasde er zich over, quot;'tis een comedie om te zien,quot; schreef hij, quot;als't reegen d, boe elk met een Para Flu loopt. Lieden van het Hof, den Tabbaarden den Degen, deze gaan zoowel als de parnikjongena, schoenepoetzers en petits-maüres, chapeau-bas onder deze machines, die men van allerhande stof en koleuren heeft, 't Is niet onvermakelijk te zien als ze elkaar, door een of ander rijtuig gedrongen zijnde, wijken; dan is het eveneens als met

... ?■ ^

. ■ . ifcy-

^Ljppr ;•• r •

, -i'V- ■

de irekschuilten, die de niitst voor elknar linden vallen en opliaalen; 'tis geen geringe kunst om wel met dezelve om te gaan; dikwils blijft er een tussclien een koets en een huis in de loop; dan gaat men evenwel cha-peau-has door den regen.quot; ¹

En wat wij zooveel honderdmaal gezien hebben , —■ dat een koopvrouw, op een plein of aan een brug, in zon of regen, achter haar kruiwagen zit ouder een oude paraplu, die aan haar stoel gebonden is, — was voor den Hollander van dien tijd ook nog iets nieuws, want een weinig verder schreef hij; quot;Hier zit een Madam of groenwijf, want alles is Madam, met een roseroode sak aan peulerretjcs te doppen onder een vastgebonden paraplu.quot;

J)e man, die zich het eerst met een paraplu op de straten van Londen vertoonde, was de beroemde fdantroop Jonas Hanway in 175(5, en hij stoorde er zich niet aan of hij nitgelachen werd, maar kreeg allengs navolgers. Ziehier de woorden van zijnen levensbeschrijver John Pugh: quot;Als 't regende beschermde eene kleine paraplu zijn aangezigt en zijn pruik, en zoo was hij altijd kant en klaar om zich proper en net in een fatsoenlijk gezelschap te vertoonen. Hij was de eerste man, die 't waagde, met een regenscherm boven 't hoofd door de straten van Londen te wandelen; dertig jaren lang liep hij er mee, en zag ze toen algemeen in gebruik gekomen.¹¹De eerste man, die te Glasgow met een paraplu liep, was een chirurgijn, John Jannison genaamd, en te Edinburg was het een dokter, die Spens heette. Veel bekijk hadden ze natuurlijk, maar zij braveerden de lachers en spotters, en ontmoetten weldra anderen, die hun voorbeeld volgden. Wie 't meeste lawaai tegen de paraplu maakten, waren de voerlui; zij schreeuwden de heeren, die er een droegen, na: quot;Hei, Franschman! waarom neem je geen rijtuig?quot; Wat op nieuw bewijst, dat de Franschen de eersten geweest zijn , die er gebruik van hebben gemaakt.

Uit de afbeelding van Hanway met zijne paraplu blijkt, dat de laatste vrij klein van omvang was; trouwens dit zegt Pugh ook uitdrukkelijk, en er was reden voor: de eerste paraplnüs waren gemaakt van stevig wasdoek. Maar, behalve de zwaarte, hadden zij nog een gebrek; als de wind er tegen blies, sloegen ze ligt toe, en omsloten des dragers hoofd en schouders met een natten kap. Overigens waren zij lang van steel, en rood, groen of bruin van kleur, en hadden van boven geen houten of koperen punt, als onze parapluus, maar een koperen ring om aan te hangen.

l it het Reisverhaal van A. Vosmner, Jat medegedeeld ia in dun Nederl. Spectator 1867.

«Gantsch Holland is één stad,quot; zei de een, die op 't groote aantal steden zag, en't nog grooter aantal dorpen, quot;zoo door omring als rijkdomquot; geen steden wijkende.

«Gantsch Holland is één tuin,quot; zei de ander, die op 't groot aantal lusthoven zag langs wegen en vaarten en stroomen.

Rondom alle groote steden was de landstreek, vaak uren ver in 'trond, een paradijs vol weelde, waar niet enkel de rijken, die buitenplaatsen betalen konden, quot;t genot van hadden, maar alle man, wie oogen had om te zien en een hart om 't op te halen aan de geuren, die de milde lucht voor niemendal hem toewaaide. Waar de grooten hun 'uithol hadden, daar ging ook de minderman zijn lust scheppen ; vandaar — om maar één voorbeeld te noemen — dat het Amsterdamsehe volk op den tweeden Pinksterdag (den grootsteu uitgaansdag van 't jaar) bij legioenen en kohorten stroomde naar de üiemermeer, die, schoon nu slechts een graskom, toen een kom vol buitenplaatsen was.

Neen, zeker; juist waar de hoven waren, kwamen ook de wandelaars. Hoofden do hoeren daarbinnen, zij deden 't aan den weg daarvoor; en zij hadden er evenzeer 't genot van lommergroen en bloemengeur, van vogelzang en stroomgeklater, en zij konden van verre do fonteinen zien springen en de zwanen zien plassen in den vijver, waar van miniatuurrotsen een dito Niagara zich in neerstortte. Want do kunst wedijverde met de natuur in 't vercioren van die lusthoven,—ja, do eerste overtrof de laatste. Dat men, in de lage en vlakke polders van Amstelland, op de buitenplaatsen, bergen en dalen, bosschen en rotsen ontmoette, was nog weinig; men zag er zelfs stroomende beken, ruischende watervallen en springende fonteinen.

Maar — tijden en zoden veranderen; en toen de voorgaande eeuw in haar laatste kwartaal getreden was, begon het eerst: onder de rijke Amsterdam-

mers cene verliuizing van de Vecht ntiavdeu Haarlemmerhout. De eenc zei: quot;'tis om de gezondheid;'¹ en de ander: quot;neen, 'tis om de mode;quot; en de quot;Vaderlandersquot; schreven er vertoogen tegen ¹, die geen zier hielpen. quot;De algemeen gaande stroomquot; ging zijn gang, men verliet de klei voor 't zand, den stroom voor 't hosch , en de quot;lieniel aan de Vechtquot; werd ontvolkt om nieuwe hemeltjes in Haarlems omstreken te zoeken. Maar een dozijn jaren later werd het nog erger. Toen zag men reeds de eene buitenplaats na de andere aan den slooper prijs geven, niet enkel aan de Vecht, maar zelfs aan den Amstel; ja ook de Diemermeer werd verlaten voor 't Velzer-kwartier. 't Was geen wonder, dat velen, vooral Amsterdammers en Veehtelingen, daar zeer over pruttelden , want liet land werd er mee van zijn eieraad en 't volk van zijn genot beroofd. Maar wel mag het ons verwonderen, dat er toen lieden waren , die begeerden , dat de regeering dat sloopen zou verbieden en de eigenaars dwingen hun buitenplaatsen in stand te houden. Ziehier wat een hunner in liet jaar 1793 daarover schreef.

Na opgemerkt te hebben, dat het quot;lot, 't welk hier en daar, vooral in den omtrek van Amsteldam, verschelde aanzienlijke hoven en buitenplaatsen hebben moeten ondergaan, wel ten voordeele van de schraapzucht eens eenigen mans, maar tevens ter vernielinge van's Lands sieraadj enquot; strekte, vervolgde hij: quot;liet ware te wenschen, dat de Magistraten op dergelijke handelwijzen orde stelden, door te keuren , dal ycen buitenplaatsen lol afbraak moyleu verkocht worden. Een geldgierige, die bij de afbraak derzel-vcu zijne rekening weet te inaaken en geen gevoel van 's Lands luister of nederigen staat heeft, biedt in openbaare veiling duizend guldens meer voor eene plaats dan iemand, die dezelve ter zijner uilspanninge zoude moeten onderhouden \ de koop wordt den meestbiedenden toegelegd, en terstond zend deze zijne bende met koevoeten, dommekrachten, breekijzers, spaden en schoppen derwaards; zij slaan de rouwe handen in de sieraadjen van het district, waarin zij zig bevinden, en vernielen dezelven niet alleen geheel en al, maar berooven ook veele lieden, die voordeel bij de bewoning had(l(;n , en vooral berooven /.ij alle de bedienden, welken tot instandhouding van een plaats benoodigd zijn, van een goud gedeelte van hun beslaan. Wat wijkt niet voor eigenbelang bij lieden zonder rechte Vaderlandsche denkbeelden !quot; -Zeker was 't een ultra-konservatieve oude pruik, die dat schreef! — Neen, 'twas integendeel een ultra-liberaal publicist, een vurig patriot,

een voorstander der vrijheid en der quot;regten van don menscli.'quot; 't Was Lieve van Ollefen, een man, die zich onder de quot;vrijheidszonenquot; schaarde en de stadhouderlijke regeoringsvorm quot;gevloekte dwingelandij¹¹ noemde, die de quot;egaliteitquot; liefhad, en nooit heugelijker dag beleefde, dan toen hij uieê mogt dansen om den vrijheidsboom! •—

't Was I lieve van Ollefen, schrijver van Nationale en Bataafsche Couranten, die zou revolutionair was, dat de revolutionairen hem als een ultra-revolutionair in de kast sloten Maar, 'tis waar, dit was na de revolutie, en 't bovenstaande traktaatje schreef hij vóór de revolutie, — en 'tis een eigenaardigheid der liberale lui, dat ze met den tijd vooruitgaan!

Doch hoe dit zij, wij bejammeren met Van Ollefen 't vernielen van de cieraden des lands, maar vinden hem toch wat al te naïef. Als hij 'teen quot;vaderlandsch denkbeeldquot; acht, iemand tc dwingen, een buitenplaats quot;ter zijner uitspanninge te moeten onderhouden,'quot; is hij geen haar beter dan de zeventiende-eeuwsche dominee, die een wet gemaakt wou hebben, hoe de menachen gekleed moesten gaan! ¹— t is één proefje uit velen van de zonderlinge ideën der Bataafsche vrijheidsmannen.

Zijn quot;vaderlandsch denkbeeldquot; heeft geen ingang gevonden niet alleen, maar toen de Bataafsche vrijheid duur betaald moest worden en dc koophandel stilstond, en quot;de regten van den menschquot; zich oplosten in geforceerde heffingen, nam het sloopen van buitenplaatsen hand over hand toe; en nog erger werd dit in den Franschen tijd! De sloopers waren niet te weêrhouden ;—de laatsten hebben wij nog in onzen tijd aan 't werk gezien.

Ach! wij, kindereu dezer eeuw, zijn er reeds aan gewend, in de herinnering van vervlogen grootheid te leven. Als wij, voor een kaal weiland en een vuile sloot staande, op het boersche hek nog eens een naam mogen lezen, welke ons die vervlogen grootheid voor een oogenblik wéér voor de zinnen brengt, dan achten wij ons nog gelukkig; en met een deftigheid, die zich inbeeldt iets te gevoelen van ond-vaderlandsehe indrukken, roepen wij uit: Daar stond eens Ruyschenstein! daar lag weleer het sehoone Tulpenburg! — of zet er andere namen voor, als gij wilt; gij hebt ze in uwe Arkadiaas en Tempes en Spiegels der Zomervreugd en Vermakelijke Band-gezigten en Verheerlijkte Bustoorden slechts voor 't uitzoeken. ²

Vóór ruim honderd jaren was David de Gorter te Wijk bij Duurstede een zeer lastig burger. Hij was steeds iit de weer om den Magistraat op alle mogelijke manieren te dwarsboomen, eu verstoutte zich ten laatste zelfs, eene klagt bij den Stadhouder in te dienen.

Zijns inziens was de Vroedschap bij de benoeming eener buitenmoeder van liet Ewouds- en Elisabethsgasthnis verre van onpartijdig te werk gegaan. Was er iemand benoemd, wie hij die betrekking niet gunde? of iemand voorbijgegaan, wie hij liefst benoemd had gezien? Eén van beiden; maar de maat zijner ontevredenheid was vol. Nu zich tot den Prins gewend, om te klagen over de willekeurige handelwijze van den Magistraat, en te verzoeken, dat de benoeming door den Prins mogt worden vernietigd. Werkelijk zond hij zijne klagt naar het i.oo, waar Willem V toen zijn verblijf hield, maar de woelgeest kreeg, in plaats van zijn zin, een ernstige vermaning, te weten;

quot;dat de klagten en bezwaeren van den suppliant, in quot;t bijzonder met opzigt tot de gedaene vervullinge der buitenmoedersplaetse in het Ewoud eu Elisabeth Gasthuis niet de gevolgen en aankleeve van dien zijn onge-fundeert en van genoegzaeme grond ontbloot.

quot;Wordende oversulks de voorn, suppliant met zijne voors. klagten bij deese afgewesen, en aan denselven weegens Zijne Hoogheid wel ernstlijk gein-jungeert en bevoolen zig voortaen te wagten, en sorgvuldig te abstinee-ren van alle verkeerde imputatiën en ongegronde suggestion ten laste van voormelden Magistraet, maer integendeel zig als een tjued en vreedsaem Borger behoorlijk en reverentlijk omtrent zijne wettige stadsregeeringe le gedraag en, met vermeidinge van alles, waardoor de goede ordre in de Voors. stad gestoord of aan de wettige authoriteit van den Magistraat eenige atteinte zoude kunnen worden gegeeven.

liet stuk is onderteekend: //'. Pr. van Oranje, en; quot;ter ordonnantie van Zijne Hoogheidquot;' V. J. de Larrey.

Men ziet hieruit, met welke beuzelingen de goede Prins Willem V, die toen al genoeg te kampen had met moeijelijkheden van gewigtiger aard, nog bovendien werd lastig gevallen.

In de vorige hoofdstukken hebben wij vooral het oog doen gaan langs gevelsleenen en uithangteekens en slechts eeno enkele maal den blik laten vallen op opschriften. Die uitzondering moet bij toeval (door den weg nl. dien wij gevolgd zijn) in dit slotartikel bijna regel worden , omdat thans op onze baan geene emblematische groepen meer te vinden zijn; de oogst voor historische, herinneringen echter zal misschien niet onbeduidend wezen.

De Hoofdwacht (in 1641 vermeld als quot;het hays daer het vergulde Lampeth nythangt, voortnaels geweest zijnde het oude Raedthnys der stadt Haerlemquot;) herinnert hare oude glorie nog, door het opschrift in den gevel: Wanneer de (Iraef hier op het Sand Sijn Pr ineen wonineh had geplant Soo wan dit lujUck ovd gesticht Tul Haerlems Raedthivis ingericht.

Dit gebouw was reeds vroeg in vreemde handen gekomen. In 1613 het eigendom van Emerentia van Zuren , weduwe van Arnout van Herensteyn ¹, werd het op den 81 n December van dat jaar verkocht aan Jacob Cornelisz. Schoneus, — den 6» April 1641 aan .lacob Jacobss. de .Tongh, die het weer verkocht aan Mr. Scipio Ormea, — den 3quot; Juni 1682 aan de kinderen van Mr. Scipio Ormea, — tien 17quot; November 161)4 aan Mr. Justus Ormea, — den 26quot; Juni 1721 aan lierman van Hage, — den 10quot; November 1739 aan het Aalmoeseniers- en Werkhuis, — en den 14quot; Mei 1755 aan de stad Haarlem. Het werd door de stad gekocht op verzoek van den Krijgsraad, om, zoo als de Vroedschaps-resolutie van den 3quot; Maart 1755 luidt, quot;tot eene hoofdwacht voor de Schutterij te dienen en daer te kunnen waken in plaets van op het Stadhuys, alwaer deselve zich tegenwoordig bevinden.quot; Den .quot;JOquot; April 1755 is door Bnrgemeesteren en Regeerders , quot;na deliberatie goedgevonden en verstaen : Dat omtrent de veranderingen , aen het voors. oude Stadhuys te doen, zal worden gevolgd

Zij was wmivsohijnlijk ccne dochter van Jan van Zuren. Sohrevelins zegt in zijn Ifarlemum 1047 bl. ,)2; quot;Ante ca tempora curiam Magistratus habuit in propinquo ad forum, qnam postea incoluit Joh. Zureuus vir elarissimus et cousularis.quot;

het plan , lietwelke onder deze stad. is bemstende. En dat zulks met tic meeste menage zal worden werkstellig gemaakt en uytgevoerd.¹'

Waarin die veranderingen bestaan hebben blijkt niet; waarsehijnlijk betroflen zij sleeiils de inwendige inrigting, want het uiterlijke van bet tegenwoordige gebouw is nog bijna geheel dezelfde nis op de afbeelding, welke er van te zien is in Seis Derde Jubeljaar der uitgevonden boekdrukkunst 1740. Wellieht heeft Mr. Scipio Onnea, wiens naam reeds liefde voor het elassieisme doet veronderstellen, vol herinneringen aan de Curia liostilia op liet Romeinsche Forum, de gedachtenis aan de oude bestemming van zijne woning levendig willen houden en haav verbouwd, zoo als wij haar nu nog kennen.

Voor het huis op de Groote Markt, N₀. G, waar Mr. Willem Bildcr-dijk ¹ de laatste jaren van zijn veelbewogen leven doorbracht, en waarbij den l!)ⁿ December JS31 gestorven is, laat zich nog altijd de gedenksteen wachten, welke in der tijd, naar luid van den Spectator, is toegezegd, eu die nog maar eene zeer sobere hulde zou zijn aan een der grootste mannen, waarop Nederland te wijzen heeft.

Het Stadhuis, dat reeds eenwen lang op de tegenwoordige plaats staat, had vroeger een fraaier en deftiger voorkomen dan nn. Men kan daarover oordcelen uit de schoone gravure van 11, Spilman, welke hij in 1753 vervaardigd beeft, naar ecne schilderij van P. Saenredam van I(i.'ïü, en waarop het Stadhuis, in gotiiischcn stijl opgetrokken, met zijne beide torens, de in 'den gevel geplaatste beelden en de bij het geheel beter passende trap, in al zijn luister prijkt. Omstreeks 1630 is het gebouw veranderd en boven den hoofdingang bet volgende opschrift geplaatst;

S. P. Q. ƒ/. ²liane sacrani Themidis Doinnm Se.nahis sedem Ne temerato civis unquam.

² S(ena(u8) P(opiilus) Q(iie) I[(arl(^,mcnsis) gevolgd naar het formulier der besluiten van den Senaat der Romeinsche Republiek, die steeds aanvingen:

Voor de zoogeiiaanule Justitickamer, waar op liet scliavot het halsrecht werd voltrokken, staat het stedewapen en het beeld van Themis met hare attributen; dit gedeelte werd, blijkens het jaartal, dat men er voor geschreven vindt, in 1 (i.'i.'S gesticht, doch reeds vroeg zal het een soortgelijk aanzien hebben gehad als tegenwoordig, want in de Thesauriers-rekening vau 1429 leest men:

quot;Behield aen Thomas .lanssoen (en anderen), van onser Vrouwe beeldt voer au die Vierschare te zetten, XXIX stuivers VIII denieren.'

Het Predikheeren of Dominicanen klooster, op welks grondslagen thans een gedeelte van het Stadhuis, het Pand, het Prinsenhof en de tuin van den voomaligen Hortus medicus zich verheften, werd in 1287 gesticht. Twee eeuwen daarna, in 1477, ontvingen de Dominicanen vergunning, op hun kerkhof dooden te begraven, onder de voorwaarden, die men bij Van Oosten de Bruyn hl. 89 kan lezen.

liet was op dit kerkhof, dat de grafzerk met het zonderlinge opschrift omtrent Dirck Jansz. Bleeser gevonden is, welk epitaphium Burgemees-teren merkwaardig genoeg vonden, om te bewaren. Naar hunne order etste Jacob Adriaensz. Matham een koperen plaat, wellicht de laatste arbeid, dien hij verricht heeft ¹, welke in een der zuilengangen van het Predikheeren klooster, (thans een corridor van het Prinsenhof) in den muur geplaatst werd en daar nu nog te vinden is. Aan de weduwe van Matham werd, uit stadskas, voor die herinnerings-oorkonde 72 gulden betaald, blijkens de volgende aanteekening in de Thesauriers-rekening van 1631 ;

quot;Betaelt aen Maria van Poelenburch Weduwe van M^r. Jacob Maetham, quot;l'laetsnijder, uyt saecke van 't etsen, sterek wateren ende de plaete te quot;lacten schuyren, dacr op gestelt es het epitaphium ofte grallgeschrifte, quot;welck geseyt wert geschreven gevonden te wesen op den gralisteen van Dirck quot;Janss. Bleeser, vermogensd'ordoimantie ende quictantie.....LxxijÊ.

Dat so denlewaerdig stuck niet korne te vergaen. ¹Epitaphium ofte Grafschrift van Dirck Janszen Bleser, Tot llaerlem begraven in 't Jakobijnen Klooster.

Deze vier regels zijn van S. Ainpzing. Zie Beschr. ende Lof der Stad llaerlem, bl. I i8.

Den uudeu Uirck Juqszc Bleser.

Honderd en elf jaeren

Ken klooster van niet. minder omvang dan liet Predikheeren-Oonvent, was dat der Oellebroeders in de Jacobijnenstraat, gesticht omstreeks 119f!. Het was de taak der Oellebroeders, kranken te verplegen en dooden te begraven, hetgeen hun, vooral in tijden van pest, gelegenheid genoeg gaf om de algeineene achting eu eerbiediging te verdienen. J)it voorkwam echter 7iiet de opheffing van hun klooster. Na het accoord met den Prins in 1581, werd spoedig aan de gebouwen, welke nu in be/,it van de Stad waren gekomen, eene andere bestemming gegeven en richtte men ze reeds in 15SÜ voor do Groote of Latijnschc school in: er werd toen het antieke poortje voor geplaatst, dat wij er nog voor weinige jaren gekend hebben en dat, toen in 'ISfii het oude Gymnasium tot eene Iloogere Burgerschool moest verbouwd worden, met eene prijselijke zorg voor behoud, naar de binnenplaats van het nieuwe gebouw is teruggezet, waar men het nu nog zien kan.

Curia, Tem.pla, Scholae florent, uhicunque juvenius Invigilat Musis, Religionis amans.

{De Raadzaal, de tempels, de scholen bloeien overal, waar de jeugd, den godsdienst beminnende,

Zoo hebben wij het voornaamste van 't geen in onze lijst paste, binnen do acloude veste van Haarlem gezien, en hopen, dat de hand, die de toch reeds schaars overgebleven symbolen onzer voorvaderen mocht willen doen verdwijnen, nog lang een anderen arbeid vinde. De weinige overige gevelsteenen en opschriften, hier niet vermeld, spreken voor zich zeiven

en hebben geene verklaring iioodig: zij bepalen zicli meest tot een of ander attribuut der ambachten, waarvan weinig te zeggen valt, of tot fragmenten van vernielde en uit bet verband gehaalde voorstellingen; zooals in de Lange quot;Veerstraat, hoek Berkerodesteeg, waar alleen is overgebleven: Int. Camper. IFaepen 1603, en op de Bakenessergracht voor N». 714, waalzeer verlaten, twee doch goed gekleurde Gekroonde eikels te zien zijn.

Wij zijn met schilders begonnen, we willen ook mot kunstenaars eindigen, en, van enkelen onder hen, de weinige bijzonderheden mededeelen , die, wat hunne woningen betreft, bekend zijn. Salomon de Bray woonde in 1633 in de Schaggelstraat bij ^ude roude Lelyquot; Allart van Kverdingen in 164'5 in do Groote Houtstraat quot;t Serpentquot; ²; Pieter Janszoon Saenredam in 1618 in de Zoete melk-Witte Brood of lieerc Tatingstraat, «/» den jongen Swaenquot; ¹; Susanna Massa (uit het bekende kunstlievende geslacht) in 1()27 in de Groote Houtstraat bij de Markt ² In het gekroonde binnenwerek^ ³; Aelbert de Valek in 1657 in de Nobelstraat in ^ude Faeniquot; ⁴; Cornells Vroom in 1661 op het Beggijnhof bij ^ude Trompetquot; ⁽ⁱ; terwijl Deken en Vinder van liet St. Lucas-gild in 1637 den schilder Mr. Hendrik Pot, die zich vele moeiten gegeven had om de rcliquie van den Schutspatroon der Broederschap terug te bekomen⁵, onthaalden op een collation oiï avontbijteu ter har barg he van den Pellikaen ³.

Zoo vind ik in de Valkensteeg voor no. i-72, een korenmeter zeer aardig (en nog wel gekleurd) voorgesteld, die aan zijn publiek de volgende wijze les inprent.

Vroeger deelde ons de heer Van der Baan een zeventiende-eemvscli (raklaatje over de mode mede thans wil ik van een aehttiende-eeuwsche quot;oortjesprent.quot; spreken, waarin 't belachelijke der mode voor de jeugd werd tentoongesteld.

Zij draagt geen jaartal, — trouwens dit vond men op die soort van prenten niet, — maar uit het kostuum blijkt, dat zij van omstreeks 1793 moet zijn. De auteur had het vooral gemunt op de hooge kapsels en groote hoeden, tie lange staarten en groote haarzakken, waarmee zich niet alleen heereu en dames, maar zelfs dienstmeiden en schoonmaaksters, boeren en straatnegoci-anteu opschikten.

ziel), en een doorloopend rijm vim even zooveel regels, terwijl een vierregelig versje tot opschrift dient.

Tri 't eerste prentje zien wij den modewinkel. De modiste zit achter de toonbank met; een Imogen en broeden haarberg op 'thoofd, wiens top met strikken en veêren overdekt is, en dit kapsel lijkt wel wat op een kolossalen grenadiersmuts mot pluimen. Do dienstmeid, die melk neemt, op 't bovenstaande prentje, heeft het evenzoo, maar wat kleiner. Op de toonbank der modiste en voor haar venster staan twee koppen, die nieuwmodische hoeden dragen, — vervaarlijke hoeden, als een uitgespannen paraplu, waar een turfmand omgekeerd bovenop gezet is, omstrikt en omfrommcld met een paarhonderd el lint. Het loopmeisje, dat, met doozen beladen binnenkomt, draagt ook zulk een hoed, en heeft moeite om er meê door de deur te raken.

1 let tweede prentje vertoont een parfuumkraam of toilet-apotheek, waar een heer en een dame voor staan. Do eerste, met punthoed en degen, draagt een haarzak zoo groot, dat die hem midden op don rug bungelt; de laatste schijnt haar hoed bij de genoemde modiste gekocht te hebben, en zij heeft een zwans op den rug hangen als een vossestaart, welk cieraad men ook op den rug van verscheidene andere dames ziet.

Op het derde zijn de schoonmaaksters aan 't glazenwasschen en straat-schrobben , maar ze doen met haar kapsels voor de dames niet onder.

Op de overige prentjes komen nog andere dameshoeden voor. Een dezer is, wat den vorm betreft, eenvoudiger, maar nog kolossaler: 'tlijkt een mans-hoed met Imogen bol en broeden, platten rand, maar zóó groot alsof hij voor Goliath gemaakt was; de bol is driehoog met breed lint omzet, en natuurlijk ook niet zonder strikken. Een andere hoed is niet kleiner, maar lager van bol en slapper van rand, en slechts met één breed lint omzet, maar tc meer met bloemen en pluimen bevracht.

Het zesde prentje in de rij is de melkboer, die hiervoren staat, en uitmunt door zijn driehoog oinlinten hoed en langen staart. Het vertoont u tevens bet alledaagsch toilet van een dienstmeisje en bet vrijpostig gedrag van een bond; de eerste moet bukken, wil ze met baar kapsel door de deur; wat de laatste doet, is niets bijzonders, maar bij de open melkemmers ook vrij alledaagsch, en wij hebben er indertijd wel erger voorbeelden van gezien. In 't verschiet zien wij een voddekrabbcr, — wat bewijst

dat het nog vroeg in den morgen is; do melkboeren waren toen de eersten na de porders, en 'tstrekt die meid tot eer, dat zij al zoo vroeg quot;knap in de kleêrenquot; is.

De overige prentjes vertoonen bereleiders, straatmuzikanten, een lintverkoopster met haar kruiwagen, een meid met papieren donzen, een fruitvrouw, sterrezangsters, een nijejood, een sehollemeid, enz. als uit het volgende! rijm blijken kan:

„ 9. Zij munt ook bij de vrouw met fruit ,, 10. Kn bij dc sterrezangsters uit.

De figuurtjes in deze prentjes zijn niet slecht geteekend, cn dc kostu-mes vrij naanwkeurig. Dezelfde hoeden en kapsels kan men ook vinden op twee groote platen van 1793 en 17911, de muziekzaal en de gehoorzaal van Felix Meritis voorstellende, die geteekend zijn door P. Barbiers met figuurtjes van .1. Kuyper, en gegraveerd door R. quot;Vinkeles en N. van der Moer. Mn wat de navolging van de zotte tooisels der rijken door de geringer lieden en zelfs door straatloopers betreft, — ook hierin heeft do prent niet overdreven: uit den mond van ooggetuigen weet ik, dat dit werkelijk zoo was.

In de kerk te Noordwijk-binnen leest men onder dc unnvijzerplaat; De Tijd die, leert alles. Goed, Maar als men de kerk uitgaat cn naar den toren kijkt, dan leest men daar, alweer onder dc wijzerplaat: Daar is nnr noch tijd. Dus is er ook niets te leeren. Arme menschen!

Een gejuich, veel luider nog dan dat te Amsterdam ami den Sclircijevs-hook, klonk, andermaal op den 12quot;, maar juist een nmand later, te Room aan het Jloofd.

Alvaas gezegende schepen hadden op de Zuiderzee geen beter geluk gehad dan vroeger die op de Schelde.

De vloot der Westfriezen, ouder den admiraal Kornelis Dirkszoon van Monnikendam, — die de Amsterdammers reeds bij den uitlogt van Bossu van verre hadden gezien, — had de overwinning bevochten.

De Inquisitievlag was door .lan Haring neergehaald. Boshuizen en Hol hadden het hazepad gekozen, en al de kapiteins niet hen, behalve Boshui zen s zwager Schuylenburg, die reeds in Hoorn zut. En het eskader van Robles was ook niet komen opdagen, — daar had Duco Martena, s I rinsen admiraal in 't Mie, wel voor gezorgd! En Bossu, die zich bijna een etmaal achtereen verdedigd had, zoo dapper hij kon, — staande namelijk quot;gedurig in zijn harnas, dat voor musketkogels schootvrij was, bij en voor den mastquot;, — had zich moeten overgeven.

Door de burgemeesters werd de gevangen stadhouder en admiraal met alle beleefdheid ontvangen ; maar quot;de gemeene man gaf soo nu en dan eens ecu

schimpwoordquot;. De burgers verweten licm luid den Rotterdamsclien moord, en dat Itij geineend had hen evenzoo te behandelen, maar dat hij nu zijn verdiend loon kreeg! — Dit noemde Hooft quot;onlieusselijk¹quot;; maar hoe heusche-lijk zou die gevangen man zich wel jegens die burgers gedragen hebben, zoo hij hier als overwinnaar gekomen ware? — En toch had hij ook heusche-lijker ontmoetingen. Op de haven bij quot;het Roode Hertquot; kwam hem een Amsterdamsche vrouw ¹ tegen met een bierkan in de hand. Ongetwijfeld was zij eene dergenen, die, om de Moedige vervolging Moorddam ² oni-vlngl waren, en welligfc bad zij daarom het roodc hert uilgehangen. Bossu de bierkan aanbiedende, sprak zij: quot;Mijnheer! het is beter, dat gij tot ons komt, dan dat wij tot u kwamen; ik breng het n.quot; Dat wilde zeggen: quot;Hndt gij mij te Amsterdam ontmoet, gij zoudt mij hebben laten verdrinken; nu ik u hier ontmoet, moogt gij met mij drinken.quot; En Bossu durfde den dronk niet weigeren, en nam dien aan.

De tijding der victorie op de Zuiderzee verwekte groote vreugde in Holland — behalve natuurlijk bij Joost Ruyck en zijne vrienden te Amsterdam. In alle steden en dorpen werden vast- en bededagen gehouden, om God voor deze groote verlossing te danken, en zelfs in de gevangenis te Haarlem werden psalmen gezongen. Daar was de tijding aan de gevangen burgers (die 't vonnis van Dukdalf verwachtten) meegedeeld in een klein briefje, dat in een pijpje in een kop boter verborgen was, en Kies, die 't vond en las, zei: quot;daar is een kabeljauw gevangen, en zijn rob is wel honderdduizend gulden waard.quot; Inderdaad was de gevangenschap van Bossu niet enkel 't behoud tier Haarlemsche gevangenen, en de overwinning o)) de Zuiderzee niet enkel 't behoud van het Noorderkwartier, — maar die victorie was beslissend voor de vaderlandsche vrijheid.

Dukdalf was ontmoedigd; zijn rijk ten einde. De gevolgen van Haarlems val waren heel anders dan hij verwacht had.

Arend (Tt D. 5^,! St. bl. Slfi) Zegt: quot;een Amsterdammerquot;; maar niet juist, 't AVas quot;een Amsterdammer Vrouwtjequot;.

Moorddam. Zoo werd — tm, lielaas! met te veel regt — Amsterdam genoemd, onder 't bewind van Joost Unyck en zijne vriendenlll

Wat door velen als eeiu; bijzondere mcvkwaardighcid beschouwd werd, was, dat de tafel in de kajuit nog gedekt stond. Bossu had namelijk, op 't oogenblik toen Komelis Dirkszoon hem aanviel, volstrekt geen plan gehad om te vechten, wel om te eten, want het was op zondag den 11» October juist tegen den middag. Het zondagsmaal was gereed en de tafel reeds gedekt, maar in plaats van aan te zitten, mogt hij, als (iijs-brecht, uitroepen:

't Veroverde schip bleef niet (als anders wel met veroverde schepen 't geval geweest is, die als zegeteeken bewaard werden ') nutteloos te Hoorn liggen rotten, maar werd weldra op nieuw door de onzen uitgerust, om onder do Prinsenvlag dienst te doen op de Friesche kusten en voor den Eems.

Do Inquisitievlag echter werd als een zegeteeken opgehangen in de Groote Kerk boven den ingang van het koor. Eenige jaren later schreef oen Hoornsch poëet ² er 't volgende jaardicht bij, dat in gouden letters op een bord aan een pilaar gesteld werd;

Boor louter gowoli Van menich helt Der vrije AVest-Vricsehe nat in Wcrt Bossu gevelt Dit hier gcstelt Tot lof-tckeu van Gods gratie.

Welk jaardicht, als vele anderen van zijn soort, de eigenschap heeft, geen volledige optelling der getalletters toe te laten ^ Van de vlag waren in 't begin der 18c eeuw nog slechts eenige lappen en Harden te /.ien ^, die in 1727, toen er aan het koor wat te herstellen viel, zijn weggenomen, omdat zij geheel vergaan waren, 't Laatste lapje van die vlag werd toen gehangen aan een oude schilderij van den zeeslag, die nog op 't stadhuis berust, en waaraan, volgens ooggetuigen, in 't begin dezer eeuw, nog eenige Harden of draden hingen quot;. Het bord met het opschrift echter

³ Die poëet was Komelis Taainsz, Hij schijnt mcê behoord te hebben tot de eerste opbouwers onzer taal en dichtkunst in 't laatst der 16- eeuw. Zijn vroege dood is oorzaak geweest vati quot;t verloren gaan zijner diehtwerken. Hij is in 't jaar 1600 ongelukkig verdronken, nog slechts 33 jaren oud. Zie over hem Vr.Lirs en Feykkn Uup.

' Hetzelfde jaardicht kan men ook vinder, op de keerzijde van een gedenkpenning, die in 1615 door den muntmeester Kornelis Wijntjes geslagen en bij Hizot en Van Loon afgebeeld ia.

i.s aan den pilaar blijven staan, totdat de kei'k op den 3quot; Augustus 1838 door de vlammen vernield werd

Op 't stadhuis te Hoorn wordt nog do beker van 15ossu bewaard, altlians een beker, die zoo genoemd wordt en, volgens de overlevering, uit het admiraalschip herkomstig is. Er staat een rijmpje op, waarvan men de uitlegging op bl. 28 van quot;het Boek der Opschriftenquot;' lezen kan, maar dat geen historische beteekenis heeft. Andere reliquiën van Bossu zijn er te Hoorn niet, maar wel elders te vinden.

Twee zwaarden van Bossu zijn bewaard; 't eene te Alkmaar, 't andere te Enkhuizen. En dit dubbeltal behoeft u niet te doen meesmuilen, 't Is wel zoo, dat reliquiën soms vruchtbaar zijn en vermenigvuldigen; maar twee zwaarden van Bossu zijn veel ligter te verklaren dan twee kisten van Huig de Groot! Hij had er immers wel drie meê aan boord kunnen nemen.

't Eene, dat thans te Alkmaar is, heeft vroeger, bijna drie eeuwen lang, te Hoorn berust. Het werd, volgens Velius, vereerd aan .Inn Floor, die zich als kommissaris bij Koruelis Dirkszoon aan boord bevonden en groote dapperheid in 't gevecht beloond heeft, en is onder quot;s mans nakomelingen en erfgenamen quot;van hand tot hand overgegaanquot;. Het andere zwaard behoort tegenwoordig aan de stad Enkhuizen. Het werd, volgens de overlevering, in 1573 medegebragt door Jakob Trijntjes, een der twee kapiteins, die met onzen admiraal do Inquisitie hebben aangeklampt en overmeesterd. Ook dit wapen was een vereering wegens betoonde dapperheid, en ging almede ouder 's mans nakomelingen en erfgenamen over van hand tot hand totdat de laatsten het aan de stad schonken.

Hoe het met de ridderketen der Vliesorde van den gevangen graaf gegaan is, is duister. Heeft men dit een te kostbaar stuk geacht, om 't aan één persoon te schenken, en daarom onder de overwinnaars verdeeld? —Bossu heeft zich overgegeven aan den admiraal Koruelis Dirkszoon, den hopman Ruikhaver en quot;den geweldigen prevoosf' Joachim Nieuwvink. Hebben dezen de ridderketen onderling gedeeld? — Immers ten stadhuize te Monnikendam berust slechts een gedeelte, en wel het kleinste gedeelte, daarvan quot;. Zoo dit het stuk geweest is, dat Koruelis Dirkszoon heeft medegebragt, dan is de vraag, waar de rest gebleven is; •— en op die vraag heb ik nog geen antwoord gevonden.

³ Volgens mededeeliugen vau de 1111. Sccrcturisseii der steden Hoorn, Knkluiizen en Monnikendam.

Nog altijd denken velen te gunstig over de Kerkelijkheid eu Zedelijk lie id in ver verwijderde dagen. Moge het getuigenis daaromtrent van een hooggeacht en achtenswaardig Leeraar, van vóór anderhalve eeuw, tegen overschatting van liet verledene beveiligen. Ik heb hier liet oog op Ds. Hernardns Smijtegelt, een man, bij zijn leven hoog aangeschreven, en wiens Gatechisinus-predicatiën vooral nog steeds, hijzonder in Zeeland, o]) het beste boordje staan. Laat ons hem hooren, waar hij van een en ander spreekt. Wij nemen daartoe inzage van genoemde Predication, zonder door het onbehagelijk kwarto-formaat en de Dnitsche letter ons te laten afschrikken. Het is ons, om hetgeen hij van zijnen tijd getuigt, te doen.

Vooraf echter iets omtrent hem-zclven, die van l(i!)5 tot 1735 (toen hij, door ligchaamslijden genoodzaakt, zijn emeritaat nam) te Middelburg het predikants-ambt heeft bekleed. Weinigen trouwens weten van Smijtegelt meci' dan dat dit book van hem is, en misschien ook, dat hij 1 Ji5 predicatiën deed, allen over éénen tekst, Matth. Li ; 20, zamen uitmakende het werk, dat bekend is onder den titel van: quot;liet gekrookte riet.quot;

Nevens mij ligt een quot;Historisch Verhaal van bet loven en sterven van den Kerwaarden, Geliefden, Godvrnchtigen en Geleerden fleer Ds. Hernardns Smijtegeltquot;, van zekeren Pi ei er de Vriese. Dat zegt ons, hoezeer hij door velen op prijs gesteld werd. Van Goes herwaarts overkomende, quot;werd hij met groote blijdschap ontvangen, leder reikte hem de hand van verwelle-komst. De stad was verblijd. Waar hij predikte, liepen de kerken vol. Van alomme liep men zamen om hem te hooren. Gelukkig had bij ecne stem als een klok, die do kerken tot in de hoeken vervuldequot;. Dezelfde voegt er bij: quot;Het aangename, dat God in zijn talent gelegd had, kon niemand een naam geven.quot; Ook dit, wat nog weieens beschouwd wordt als een bewijs van hoogere bezieling: quot;Hij sloeg met zijn hand en stampte met zijn voetquot;. Geen wonder dan ook, dat zoo groot een bijval hem te beurt viel, ofschoon de Magistraat, om den langen duur zijner

leevredencn scliaavs van /.ijnc.n dienst gebruik maakte', zoodat men eens van hem hoorde, daar hij handelde over den pligt der Overlieden, om den openbaren godsdienst waar te nemen: quot;Zeggen /c: («ij zijt geen predikant naar onzen zin! — dat kan wel wezen, en wij zouden ligt beter naar haren zin worden, zaten ze er maar wat meer'' ². Des ongeacht nam die Magistraat Smijtegelt toch in den arm bij liet morren des volks over eene nieuwe belasting, en deed zulks met goeden uitslag. ³

Herhaaldelijk werd hij naar Utrecht, eens ook naar Rotterdam beroepen, maar dan was het in-het-oogvallend, hoezeer de gemeente van Middelburg aan haren Smijtegelt was verbonden. Zelfs quot;de kinderen uit het weeshuis stonden aan zijne deur te weenen.quot;

Intusschen had hij ook rijkelijk zijne vijanden. quot;Zijne gesten werden nagebootst, zijne woorden verdraaid. Men kreet hem uit voor ecu weetniet, stijfkop, fijmelaar enz. Er vlogen namelooze Lasterschriften, l'asquiilen, Vledermuysen, Nacht uylen. Sommige zeiden: Was dien Ouden van den Cingel maar wegquot;! — Ja, hij zou, volgens zijnen levensbeschrijver, menigmaal in gevaar van zijn leven zijn geweest.

Wij zien het reeds, bij veel licht- was er ook een brcede schaduwzijde; doch hooren wij nu Smijtegelt-zelven, waar hij het Kerkelijke en Zedelijke van zijnen tijd bespreekt. Zijne beschouwing van den toestand in de eerste helft der I 80 eeuw sluit zich vrij wel aan bij dien van de tweede iielft dier eeuw, zooals wij dien iiebben leeren kennen uit het belangwekkend boek van den heer J. Hartog, over de Spectatoriale Geschriften.

quot;Gaat gij bij de Grooteir', zegt Smijtegelt, quot;zij hebben dikwijls niet vele qualiteiten, die er vereischt worden tot hunne ambten, waar zij den eed voor gedaan hebbenquot;. ⁴ quot;Occasie maakt den dief. 1 )c Grooten zitten aan 't roer, daar kan niemand tegenop; de kleinen doen met de grooten meêquot;. ^r' quot;De Off i ci antenquot; ? vraagt hij, quot;zijn ze in staat tot hunne bediening?quot; en hij antwoordt daarop: quot;Zij doen den eed en er moet een klerk komen, om het ambt te bedienenquot;. quot;

Van de Regt er s zegt hij, quot;dat er onder hen zich bevonden, die de zaken niet onderzochten, omdat ze te lui of te bot warenquot;. ⁷

Van de Regtsgclcerden: quot;(Jij zult weinig regtsgeleerden vinden, die veel goed nalaten; God straft ze doorgaans zoo, dat het in 't derde en vierde lid niet komt.quot; ¹¹

¹ Kist cii Rouaards, Archief voor Kerk. Geschied. VIII j). bi. 455. ² Catechismus'

Predicaliën , bl. 584. ³ Archief i. a. pi. ¹ Ca tech.-P red. bi. 500. 5 bl. 045. ⁰ bl. 500. 7 bl. 054. ⁸ bl. 054.

Met liet oog op de O o s t- e n W est- 1 ndis eh e O o in ]i a g n i ii n: quot; Wie zondigt daar wel 't meest, die den eed vordert, of dio- hem doet? De eed-zwering wordt daar zoo ruim gedaan, en dat gaat daarop naar Oost-lndië. Zij, aan wie de eed gedaan wordt, weten wel, wat liij of de zijnen er voor getrokken hebben, of zullen trekkenquot;. ¹

II )o was 't O pen bare leven in Smijtegelts dagen ? Veelal treurig. Wij noemen het dansen niet, zooals hij, quot;een ligtvaardig huppelenquot;', maar wie er nog den staf over breekt, denke niet, dat het in zijnen tijd vrij zeldzaam zal zijn voorgekomen, quot;'tisquot;, zegt hij , quot;of de jongelingen en de jonge dochters niet inert mogten, die van den eersten of tweeden rang zijn, zoo zij ineenen, als zij niet hadden leereii dansen, en zij zijn missehien wel van den eersten of tweeden rang van onderen op geteldquot;. ²

De kleeding?—De vrouwen quot;gingen zoo naakt, dat, als ze dat uit armoede deden, men haar eene handreiking doen zou, om ze te bedekken. ^ Eerlijkheid?—quot;Sommige winkeliers rekten de waren uit, of lieten die door de vingeren schieten om zieh ten koste hunner klanten te be-grooten.quot; ¹

't Vloeken was erg. quot;'tis of niemand een cavalier kan zijn, of hij moet een vloeker en zweenier wezenquot;. ' quot;Zijl gij op schuiten, op wagens, in Holland, Zeeland, en door ganseh Nederland, 't is of gij [wat het vloeken betrof] in de hel leefdet¹'. ¹¹

De ontucht — almede. quot;De bordeelen en hoerekoten in de achteraf-plaatsen der stad werden door de Regering niet uitgeroeid, 't. Was of het geheide land een hoerhuis geworden wasquot;. ⁷

in ééne zijner predicatiën heet het; quot;de één springt zich dood, de ander danst zich dood, de ander hoereert zich dood, een ander zuipt zich dood.quot; ^a

Na al wat voorafging zal men zich wel niet verwonderen bij wat Sinijte-gelt ook van de zondag-viering zegt. Maar weinige vrome familiën zou men in de stad vinden, waar men, wat winkelnering aanging, op den quot;rustdag niet geriefd zou worden '. ⁰ Al verder klaagt hij: quot;Men tuist [dobbelt] , men speelt, de koetsen rijden, de paarden en de wagens vliegen. ¹⁰ quot;Ach P' zegt hij, quot;het ging beter in ons land, als die dag eonscientieuser wierd waargenomen,... maar! hoe gaat het nu? uit plaisieren, uit wandelen. De sabbath en rustdag is een saletdag geworden. Zij zitten bi j hunne vleeseh-

bl. 567. ^s bl. 624. ³ nldaar. ⁴ bl. 640. » bl. 506. ⁰ bt. 555. ' bl. 029,

potten in brasserijen on dronkenschap, 't Is een paleerdag [ecm dag, dat men zich opschikt.] Ken dronkaard zit hij zijn drank, 't is een gesnipperde dag. Zij kunnen uit hnn bed niet. 't Is een zuip- en eetdag. 't Is een ravotdag, een oorlofsdagquot; [waarop men zich eens ter deeg vrij-af geeft.] quot;Koetsen en paarden moesten rollen, jagten en schepen varen, 't Moest er al op af. Op zijn best genomen, was 'teen verdrietelijke dag; 'twas, of de zon stil stond. De ezels op den stal, de beesten ia de weide, hielden even goeden sabbath als zij. 't Was een kijf-en hoereer-dag, de kroegen zaten vol, en dan raakte het aan een vechten, doodslaan en diergelijke gruwelenquot;. ¹

Naar de kerk?—quot;Men hield van geen preken. ² Sommigen leefden zoo goddeloos, dat ze dikmaals van de honderd kecren niet ééns in de kerk kwamen.quot; Ging men er heen, quot;'twas met geen gebed. Of gij daar op uwe plaats wat prevelt achter uw hoed of dekseltje, dat gij hebt, wat is dat?quot; ⁴ Oplettende aandacht? quot;De een heeft te veel gegeten, do ander to voel gedronken. Zij zotten zich tot slapen ⁵ of' ze zitten te kraken en op te rispen. Hunne vette soppen stinken hnn ton vollen monde uit.quot; ⁰Ik zou hier den lezer wol mijne verontschuldiging dienen te maken, doch 't is wat ik vind in die predicatiën, en ik moet vader Smijtegelt, bij die uitdrukkingen, voor zich-zelven laten verantwoorden.

Bij den Doop quot;werd er weggeloopen, somtijds om wisjewasjesquot;. — Had men er een regt denkbeeld van, en maakte men zijn kroost met den aard on het gewigt van die plogtigheid gemeenzaam ? quot;Als de kindoren eens vroegenquot;, zegt hij, quot;wat of toch hun Doop beteekende, gij zoudt verstommen, on gij wilt dikwijls zooveel rammelen en rellen over 't preken.quot; ⁷

Het Avondmaal?— quot;Als do Predikanten tot noodiging aan't Nachtmaal omgaan, dan geeft men een belettje voor, versteekt men zich of laat zich lochenenquot;. ⁸

Godsdienst des harten?— quot;Een kapittel te lezen, vraagjes te loeren, daarmede meent men in den hemel te komen.'^{1 n}

Trouw aan den Heer? — quot;Men kan kwalijk een zuur gezigt verdragon om Christus wil.quot; ^lu

Eu was er nog eens eenige aandoening, eenigo opgewektheid onder hei hooren eener leerrede, Smijtegelt noemt hot quot;eene Predicatie-ziekte, oene Zondagscho bewerking.quot; '¹

bl. 583. ² aldnnv. ³ bl. 580. ¹ bl. 20li. ⁵ bl. 397. ^rgt; W. 584. ' bl. 405.

Gelukkig dan toch meent gij, dat er allerwaardigste Ijeerareu /uilen zijn geweest. Zeer zeker mogen wij dat aannemen en denken al dadelijk aan onzen Smijtegelt zeiven. Die konden dan in hunnen kring het zout der aarde wezen. Doch als we hem hooren, dan stond liet met de regt-schapenheid en den vromen zin hij sommigen van hei» ook al niet te breed.

Vooraf iets over kun komen in da Gemeenten, liet beroepen van een predikant geschiedde, volgens hem, quot;dikwijls meer uit kuiperij, dan dat er gelet werd op de talenten en bekwaamheden, op de leer en het leven.''' ¹quot;Lieve Ueere! zij worden voortgesleept van groot en klein. Zij hebben nichtjes en neefjes, daar ze ingang hebben.quot; ² quot;Daar is altemet een predikant , die ergens beroepen wordt, het wordt er doorgehaald met geweld, of hij bekwaam is of niet. Gekomen zijnde, wordt hem uit het formulier afgevraagd, of hij niet gevoelt in zijn hart, dat hij van God en de Gemeente geroepen is? Daar antwoordt hij op: ja! daar ze dikwijls tegen der Ge-meentens zin komen.quot; ³

In hunne Gemeente nu zijnde, was 't eene heerschende zonde onder de predikanten, dat ze maar quot;studeerden om den naam van geleerd te hebben. Hadden ze wat wijsheid bekomen, dan dorsteden ze naar groote plaatsen. Zij hebben nergens rust. Dan worden ze hovaardig, of krijgen ze die plaats niet, die ze wel gaarne hadden, dan hangt hun het hoofd, dan is al hun moed uitgebluscht. Het gebeurt ook wel, als de predikanten groote en aanzienlijke plaatsen hebben, dat ze dan zoeken de gunst van de Grooten. Zij worden hunne tafelvrienden, zij zetten hunne voeten onder de tafels der Grooten, die daar zoo mede opgenomen zijn, als of hun nu de hemel niet missen konde.quot; ¹

quot;Er zijnquot;, vinden wij bij Smijtegelt, quot;weinige bekeerde predikanten ; sommige onder dezelve zijn luiaards, vadsige optooijers. ⁵ Er waren, wier prediking laauw was, 't geen aan de schraalheid van hun hart schortte.quot; ⁽ⁱ

Ik leg de pen neder, maar vraag: zouden we nu die dagen onbepaald terugverlangen? Ze in alles boven de tegenwoordige stellen?

Gewis! wat ik gaf, met de eigene woorden van een onwraakbaren getuige als Smijtegelt, is genoegzaam om van overschatting van dien ouden tijd terug te houden.

Als jongeling reeds in 't graf gedaald en toch een der grootste meesters, die immer etsnaald of graafpen voerden! — Zoo was K.ornelis Vissclier, wiens talent ieder kenner bewondert, voor wiens genie ieder kunstenaar eerbied koestert, In 1(»2Ü te Uaarlcm geboren, en in 1658 in zijne geboortestad overleden, heeft hij zich echter, in dit kortstondig leven, door zijne kunst een wijdverspreiden roem verworven. Men verbaast zich dat een jonkman, die slechts 29 jaren oud geworden is, en altijd ziekelijk was, zooveel eu zulk uitstekend werk heeft kunnen leveren. Hij heeft in weinige jaren meer gedaan dan andoren in een lang leven. IJij werkte, als niemand vóór hem gewerkt had, en zijne navolgers hebben hein niet kunnen evenaren. Hij scheen met naald en graveerijzer te schilderen. Hij verstond het geheim aan zijne werken een toon en kleur te geven, die nog de kenners in verrukking brengt. Wanneer hij naar eens anders schilderij werkte, dan was de penseeltoets des oorspronkelijken meesters in zijne gravure te herkennen; en waar hij zijne eigene krijtteekeningen in 't koper sneed, bewondert men hein in dubbele mate. Zijne portretten zoowel als zijne historische taf'ereelen, zijne bijbelsche voorstellingen zoowel als die uit het volksleven zijn meesterstukken, die op hoogen prijs worden gesteld, niet slechts in zijn vaderland, maar door heel Europa. En al die werken, zoo onovertreflelijk schoon, volbragt hij onder de hevigste lichaamssmarten. Hij sukkelde aan 't graveel en leed veel pijn, maar was steeds een voorbeeld van geduld en gelatenheid, zoowel als van werkzaamheid, 't Schijnt dat hij in de kunst de beste afleiding vond van zijn lijden.

De Rottevanger of Rotteman, waarvan gij hier een navolging ziet, is een der beroemdste onder zijne gravures, Zij draagt het jaartal 1655.

Wat verkoopt die man? — Ivoekjes, met rottekruid doorkneed, om er de rotten op te trakteeren, quot;Zoodra ze er maar van proeven , vallen ze dood, zegt hij. Hij voert, zoowel in het kooitje, dat zijn jongen op een stok draagt, als in de plooi jen van zijn mantel, eenige levende exemplaren met zich, om 't voor de toeschouwers nu en dan met de proef te bewijzen; en wie die proef reeds ondergaan hebben, hangen als zegeteekenen aan zijn standaard. Op het kistje, waar hij zijn koopwaar in heeft, staan de wapens

¹ Dit zijuc kunstverzameling medegedeeld door don heer W. H. ,T. vau Kempen te Amsterdam.

van Amsterdam en Leidon, hetgeen moet. bewijzen, dat, liij in die beide steden geadmitteerd is. De rottcman was in dien tijd een onniislwar personage op liet tonneel van liet stadsleven. Ook op de groote Amsterdanisclie schilderij van Adriaan van Nienlandt (van welke ik reeds vroeger gesproken heb ') onthreeekt hij niet te midden van het marktgewoel op den Dam, en dc koopman in muizevallen evenmin.

Maar meen niet, dat die kooplui Hollanders waren ; — nooit, altijd Walen. Op een lijst van Amsterdamselie Walen bij Asselijn komen ze beiden voor, als: Juste Soufrie Mordant, grand mestre a la chasse dc sourire et rats, en Claude Cornu Gouronne, inventeur\ da plu sorte helle rotte cl musevallen. ¹

Zeker ruim zooveel als tegenwoordig, omdat zij er minder katten op nahielden. Volgens 't middeleeuwsehe bijgeloof waren de katten heidensehe dieren en trawanten der heksen en duivelen, waar de vrome lui allerlei gruwelijke dingen van vertelden, en die zij liever verbranden zagen dan in huis hadden. Vele goede christenen der '17de eeuw konden zich over die oude dwaasheden nog niet heenzetten; kat. en kol bleven voor hen woorden van eenerlei beleekenis ² en een oude vrouw, die voor do gezelligheid een poes op haar kamer had, liep toen nog altijd gevaar voor een quot;kolrijdsierquot; of tooverheks te worden uitgekreten.

Later, toen men tot de overtuiging kwam, dat. de negoeie van don rot-teman zeer gevaarlijk, en daarentegen de kat een onschuldig dier en nuttige huisgenoot was, verdween de eerste allengs van het stadstooneol; ja, 't verkoopen van rottekruid werd eindelijk streng verboden, en zelfs den apothekers daaromtrent voorzigtighcid voorgeschreven. Toeu de Regeering van Amsterdam, op den .'31quot; .lanuarij 17'2(1, eene nieuwe verordening op de apothekerij uitvaardigde, luidde 't IGc artikel:

quot;Dat tot vermijding van veele dodelijke gevallen, dikwijls geobserveert, geen apothecar zal vermogen 't Arsenicum of Eat.tenkruyd te verkopen, aen niemand, wie 't zij, op een boete van tien gulden; nog ook 't zelve te mogen hebben of houden in zijn winckel bij andere poeijers of medicamenten, maar zal 't apart eu op een verzekerde plaats, daar niemand dan hij alleen toegang toe heeft, moeten houden, op een gelijke boete.quot;

Natuurlijk moesten toen de grand-mesires een ander vak bij do hand nemen, eu zij werden rainoneur, rarekiek of lepelgiet.

Wie de ruime vestibule van het stadhuis te Deventer binnentreedt, 7,011 zich een oogenblik kunnen verbeelden, in ecu jachtslot te zi jn, want het eerste, dat hem in 'toog valt, is een reusachtige hertekop met wijduitge-spreid gewei, gellankeerd door eenige blanke messen. Doch hij raakt uit den droom, zoodra hij bespeurt, dat deze laatste geeue jachtmessen zijn, maaide zwaarden der heilige Justitie. Op hun blinkende lemmeten is nu geen spoor van menschenbloed meer te vinden; neen, zij hangen daar in huum; fraai gebeeldhouwde en vergulde kastjes, om, als welsprekende getuigen van den oudeu tijd, ons toe te roepen: quot;wij hebben uitgediendquot;

Aangenamer herinneringen echter wekken andere getuigen van den ouden tijd, die evenzeer thans hebben uitgediend, quot;t Zijn geschilderde borden tegen den witten muur opgehangen , — gildeborden, die zeker weleer hun plaats in de Lebuïnuskerk hebben gehad.

De schrijvers van het Boek der Opschriften, hebben (op bi. 115) de aandacht gevestigd op dit soort van '■muur-siernatquot;, waarmeé de gilden quot;Gods huis mild beschonken' , en tot voorbeeld de (Jroote kerk te 's (Jravenhagc gekozen, daar de gilden dier stad gewedijverd hadden, om de wanden der kerk met hunne borden te versieren.

Te Deventer zag ik er vijf, waarvan de opschriften van gelijken aard zijn als die der oudere llaagsche horden, die aan de hervormende hand van Joannes Vollenhove ontsnapt waren, namelijk: opgevuld met zooveel bijbelteksten, als men, behoudens de vcreischte toespeling op 'tgild, had kunnen vinden, ik geloof, dat de Deventersche borden, wat de sierlijke bewerking betreft, niet voor de llaagsche onderdoen, maar terwijl de laatsten in hunne opschriften door den genoemden poëet verbeterd werden, zijn die der eersten door overververs blijkbaar verknoeid en verminkt.

t Eerste bord, dat men ontmoet, is dat van 't Hakkersgild. In 't midden staat het bakkerswapen: goud met een bruin laug-brood. Het schild is gedekt met eenen helm, die drie echte Deventerkoeken tot eiinier heeft, en • Ie plaats der schildhouders wordt ingenomen door brooden, stoplles-scheu met kleingoed, korenhalmen en klaprozen. Dit alles is besloten bin-

' Vau deze kastjes en zwaarden vindt men eene afbeelding in den Ouden Tijd 180'), bl. 13!i.

nen eene prachtig gebeeldhouwde en gedeeltelijk vergulde lijst, op wier top een bijekorf praalt met het devies: quot;Soet vergarenquot;. ¹

Het opschrift is, en door den vernuftigen compilator van Ifi-'M, en door den restaurateur van 177quot;.), zoo wonderlijk toegemaakt ais gij 't hier ziet. l'sbivlm 81. v. 17. De Heer Heeft Isral 'l'arum in Nood

En Iloningi-nnd gegeven Johan, 0, v. —34. Maar Christus Eonig Hemelsbroodt Belooft ons Eeuwig Leven Ontolbiwr Graeu dal maakt Een Brood Veel Bijen eenen swerm Psalm 128. v. 5. En 't fiilt Bestaat In Klein Eu Groot Psalm 91. v. 1. In Zegen en Bescherm.

Eindelijk vindt men onderaan nog een verguld schild met de namen van hen, die in 1634 en in 1779 quot;Ouderluydenquot; van het gild waren.

Aan de andere zijde van de deur der Secretarie hangt het bord van het Sliitersgild, even als het vorige en alle volgenden in een gebeeldhouwde lijst besloten. I let stelt eene grootc markt voor met een waag en een menigte vaten, balen, kazen, wagens, kooplieden en sjouwers. De opschriften boven en onder dit tafereel vermelden wie in 1690 en 17(ü) 'quot;Olderluidenquot; van het gild waren. Dit bord is jonger dan de vier andere, en uit een tijd, toen opschriften als het bovenstaande reeds uit de mode waren.

In den gang achter de vestibule hangen nog drie; borden. Vooreerst dat van het Smidsgild, waar in het midden het smidswapen prijkt: lazuur met een gekroond aanbeeld, en weerzijds een gekroonde hamer en een nijptang, alles van goud. Het schild is gedekt met eenen helm, die den ge-kroonden hamer tot cimier voert, en waarvan lumbrekijns van goud en keel afhangen. De op- en onderschriften geven een overzigt van de stelling, die de smeden in de Bijbelsche historie en symboliek innemen.

Al8oo Judieum int 5 eapittel ver: 20 Ook van den smeehamer gesebreven staat Soo ist ook Hecht dat hij met Keren die Kroon onlaatt.

Zacharia 1 cap vers 20 Knde de Heere wees mij vier smeeden doe sprak ik wat willen die maaken

hij sprak opdat sij die Hoornen der lieydenen sullen afstooien die weleke waar Godts volck verheven is dcselve te verstrooijen naar dese gecomen sijn.

Tegenover dit tafereel vindt men liet Kuiperswapen: lazuur met twee kuipers, die een vuur, dat binnen een vat brandt, blusschen; o]) den grond ligt allerlei gereedschap, terwijl in de beide bovenhoeken van het schild een gekroonde dissel en een passer staan, alles van natuurlijke kleur. Het helmteeken vertoont een hand, die een gekroonden dissel houdt met het jaartal 1635.^De helmdekken zijn goud en sinopel.

De opschriften zijn hier niet bijbelsch, maar evenwel in ouden vorm. Hoven het wapen staat in (iothisehe minusculen:

Van wacrheit En va vree de reepe Ea de baudd Beware t' groote vat der vrije Nederlaiiden

Soo wie hem rocme wil va Chvisti reine leere Besitte moei sin vat in heileeheyt eu core

die poger biet aen hat in vriendsehapt Vergare Zok wenselite dat alom vel sulcke euipe warren

Het laatste bord is op verre na zoo mooi niet geschilderd, als de vier overigen. Het behoorde aan liet Bouwliedengild. Men ziet er een groot aantal beeldjes, in vier rijen geschaard, die ons een voorstelling moeten geven van het geheele akkerbedrijf, te beginnen met liet ploegen, daarna liet zaaien , eggen , maaien, hooien_; plukken van ooft, en eindigende met het oogstfeest in de herberg het Zioaanlje. liet opschrift luidt: quot;het üoulieden (iilde dei-Stat Deventer van 1634.quot; Het onderschrift verzekert ons, dat dit gild het oudste van de wereld is, daar het door Adam zelf gesticht is.

Adam en Eva zij bonden voor mensehen en vee in dese waereld Zij houden den Akker met goed bedrijf Menschen en vee kregen zoo hun gerief.

Zoo is het regt Een Boumau van 80 jaar of van 20 jaar zijn Keven wijs zoo men zegt.

In 1075 had Jan van (lev Hoyden vijftien oude spuiten tot slangspuiten vermaakt, maar was inmiddels tot de overtuiging gekomen, dat deze ook nog niet deugden. Zij waren en bleven groote en zware bakbeesten, die paardekraebten vorderden, om vervoerd te worden, en moeijelijk te behandelen waren, terwijl de inwendige /amenstelling gebrekkig en niet goed te verhelpen wns.

Hij vond nu een geheel nieuwe spuit uit, die klein en ligt was, en ,/onder paarden , door mensehenhanden alleen , met vluggen spoed bij den brand gebnigt kon worden; — een spuit, die in korte oogenblikken gereed kon zijn om water te geven; die quot;t water zelf in overvloed aanvoerde, en een onafgebroken straul gnf, waardoor zij niet alleen grooter bluscbkraeht bezat, maar ook nimmer gevaar liep van bevriezen, zelfs niet bij de felste vorst, omdat zij 't water voortdurend in beweging hield.

.Tan van der lleyden stelde toen aan de burgemeesters voor, liet vermaken van oude spuiten te staken . en liever quot;nieuwe kleine spuitenquot; te doen maken. lÜn daar nu juist in het vorig jaar de vrede met drie van de vier mogendheden, die ons den oorlog aangedaan hadden, gesloten was, zoo had men de handen ruimer, en kou zich nu weör met bnishoudelijke zaken bemoeijen. Het voorstel van den brandspuitmaker werd goedgevonden; hij ging aan 't werk, en had in 't begin van 1070 een quot;nieuwe kleine spuitquot; gereed, die bij den eersten brand evenzeer hare meerderheid boven de hermaakten bewees, als dezen drie jaren vroeger de oude spuiten over-troflen hadden.

In de oetrooijen, die Jan van der lleyden, zoo van de Staten-generanl als van die der bijzondere gewesten, verwierf, werd de nieuwe brandspuil dus beschreven:

quot;Een gedurig stralciule brandspuil met. een buygelijke buis daar aau, om haar gedaautc. een slang genaamd, die meu kau verlaugeu naar eiseh eude welgevallen; mitsgaders een waterbak of ander instrument met een andere buis of slang, die men insgelijks kau verlangen, door welke slangbrandspuiten alle branden, hoe hevig ende ongenaakbaar die souden mogen voorkomen, met ongeloolfelijkeu spoet geheel seeker nitgebluseht werden: Kerstelijk, omdat deselveseerlieht eu handig sijnde, met haar toebehooreu, door twee, drie; a vier mannen sonder paarden seer

spoedig icr vcreischter plaatse knnucu worden gebracht; Ten tweede, omdat die, schoon verre van 't water staande, door vier, ses of acht mannen met water werden voorsien, soodanig dat men gedurig sonder ophouden daarmede koude spuiten; Ende eindelijk insonderheit, omdat daarmede het water door de slang wierde gedreven, ende geleit door deuren, vensters, glazen, gaten in de muren of daaken, tusschen door en over huisen, kerken en toorens ende met een continneeie dikke straal wierde gespuit, alwaar liet vereischte; Sulks dnt in vergelijkinge van de ordinaris brandspuiten door dese nieuw geinventeerde slangbrandspuiten het water veel spoediger in veel grooter qnautiteyt ende altijt geheel seeker in den brand wierd gebracht; ende gelijk deese inventie van oen uytsteekende vermogen ende heylsame uytwerkinge wierd bevonden in het blusseheu van brand, soo koude deselve door cenige veranderinge bequaam werden gemaakt tot verscheydc andere nutte gebrnyken.quot; ¹

Jan van der I [eydeu ging ijverig voort, met het maken van nieuwe spuiten, maar naarmate deze vermeerderden, bleek het steeds duidelijker, dat de oude blusehmiddelen, die ook nog in gebruik waren, niets dan belemmering veroorzaakten.

Bij eiken brand werden de oude spuiten, als voorheen, door de sleepers aangevoerd, maar met geen ander uitwerksel, dan in den weg te staan zonder nut te doen. De brandmeesters, die 't kommando voerden over die oude spuiten en al den verderen toestel van brandhaken, ladders en zeilen, brandemmers en rijen volk, en de brandspuitmeesters, die de directie over do nieuwe spuiten voerden, welke al dien toestel niet noodighadden, stonden als het oude en 't nieuwe beginsel tegenover elkander, en doorgaans werden de laatsten door de eersten gehinderd en tegengewerkt.

Nu eens werd de slang eener nieuwe spuit door een brandladder, die tegen een muur werd gezet, zoodanig bekneld, dat de spuit geen water kon geven. Dan wéér zagen de pijpgasten der slangspuiten, als ze uaauwlijks op de daken geklommen waren, anderen er met de brandhaken op aanvallen, en zoo geweldig rukken en breken , dat zij er aanstonds wéér ai' moesten en den brand zijn loop laten.

Maar over niets had Jan van der Heyden meer te klagen dan over quot;de traagheyt en disordre der Gildebroeders, die 't blussen was aanbevolenquot;; dat wil zeggen: die, volgens vroegere verordeningen, de brandspuiten bedienen moesten. Zij kwamen altijd te laat, en toch nog altijd vroeg genoog, om op hun gemak te kunnen wachten naar hunne overlieden,

Ondni' die quot;andci'c nutte gebruikcuquot; kan men ook het onbloedig stillen van oproeren rekenen. De brandspuitstrnnl is bijzonder geschikt om heethoofden wat ii( le koelen on tot beda-veu te brengen. En dat dit instrnment daar nog wel toe gebruikt wordt, kan men mi en dan in de couranten lezen; zie b. v. Handelsblad 18 Mei 1871 en 12 Mei 187^.

In de voorgaande eeuw werd de brandspuitstraal zelfs aanbevolen als het beste middel tot verdediging eener bres; zie O. Z, v. Hauen, de Oeuzeti', aant. op den On zang.

zonder wier order zij, naar oud giklegebruik, geen liand uitstaken. En zoo had zicli quot;gemeenelijk liet vunr al ver verspreid, en veel huizen tellens, zelfs eens tot vijftig toe, ontsteken, vóór de eerste spuit te werk wiercl gesteld.quot;

Een kurieus voorbeeld van die traagheid en onverschilligheid der gilde-broeders leverde een brand op Kattenburg, den 24quot; October 1078.

't Was vier uren in den nacht. De burgerij van die wijk had juist de wacht, en was dus van huis, zoodat er niemand opdaagde, ofschoon de ratelwacht gerucht genoeg maakte. Daarbij miste 't zoo sterk, dat men dc vlam geen tweehonderd schreden ver zien kon, waardoor men er in dc stad niets van bespeurde, en er ook geen spuiten aanrukten. En eindelijk lag Jan van der Heyden, die anders dadelijk overal bij en de ziel van't werk was, in dien tijd ziek te bed.

Do brand was in een grutterij, «elke met het woonhuis van den grutter een winkelhaak vormde, die twee huizen omvatte, waarvan 't eene, dat op den hoek der dwarsstraat stond, een kroeg was. Deze beide huizen liepen dus het grootste gevaar, maar hulp was er niet. Eindelijk daagden eenige gildebroeders, die 't naastbij woonden, op, en keken den brand eens aan, maar geen spuiten ziende en hun overlieden ook nog niet vindende, stapten zij koelbloedig de kroeg binnen , die midden in't vuur stond , om een morgenslokje te nemen.

Tntusschen woedde de brand onbeteugeld voort, en stak reeds de huizen aan de overzijde der straat aan; 't huis naast de kroeg stond in lichter-laaije vlam: ja de kroeg zelf brandde al boven hun hoofd, maar toch bleven de gildebroeders bij hun brandewijntje zitten, wachtende op de spuiten en dc overlieden.

Op eens verscheen de kapitein van dc wijk aan 't hoofd van een troep bijltjes met brandhaken gewapend; links joeg hij de gildebroeders de kroeg uit, en gaf order de buizen omver te halen. Doch dit was onnoodig, want jnist kwam er een schouw met twee spuiten uit de naaste scheepswaal, en weldra ook nog een slangspnit aan, waardoor de brand werd gebluscht.

't Dlcek meer en meer hoe noodig het was, niet alleen nieuwe spuiten te maken, maar ook het oude gereedschap weg te nemen en de oude verordeningen af te schallen. Hiertoe besloot de llegeering eindelijk, nadat bij een feilen brand op den 24iⁿ Junij 4680 eerst nog eens duidelijk gebleken was, dat die oude dingen niets dan nadeel en hinder berokkenden, /jij droeg Jan van der Heyden den last op, met den meesten spoed alle wijken van nieuwe spuiten te voorzien, en tevens een ontwerp op te stellen voor

oen nieuwe brandkoiir. Do gilclcbroedevs wevden vim do hvandspnitdicnst ontslagen, en daavtoe in elke wijk een zeker getal bekwame, lieden gekozen ; terwijl prerniëu werden uitgeloofd om den ijver dier nieuwe spuitgasten aan te vuren.

Jan van der Heyden werkte met allen ijver. De nieuwe brandkeur werd den 8ⁿ October LdSL afgekondigd, en hij zelf exerceerde dagelijks met do spuiten, — nu mot hot volk der eene, dan met dat ecuer andere wijk. En zoo was met liet begin vau het jaar 1682 alles gereed; nieuwe spuiten , nieuw volk, nieuwe orders.

Kent gij haar ? Zeker; wie kent haar niet ? Mietje do besteedster met haar paars-katoenen japon en haar bruiu-lakeuschcn omslagdoek met franje, met haar zwart-zijdon kiep, die ouder is dan zij zelve, en haar paraplu.... Met een ringetje? Noen, die had ze vrooger;'t was nog een erfstuk vau haar grootmoeder, maar al voor een jaar of twaalf was die quot;heclcmaal op,quot; en toon heeft ze er een quot;met eou krukquot; bij een uitdraagster gekocht, waar zo nog meé loopt door woér en wind. Ze loopt wat, dat mensch! — quot;'k Mogt m'n lijf wel op twoe plaatsen besteden: uit en t' huis tegelijkquot;, zegt ze dikwijls; — quot;t' huis om do meiden af te wachten; uit om met ine men-schen te sproken.quot; Zoo doot ze haar best, on nog is 't nooit goed; dan zeggen dc lui nog, ja schrijven 't in de krant, dat zij, om voel quot;goospen-ningonquot; te krijgen, do meiden opruit, om dienst, in dienst uit to loopon. Ja, wij hebben 't gisteren nog in 't quot;Nieuws van don dagquot; gelezen, wat slechte manieren de dienstmeiden hebben en wat kwade praktijken do be-stoedsters! ¹

meiden en do besteedstei's zijn totaal bedorven tegenwoordig, en — Itoe goed en vroom waren ze in vroeger tijden!

Oeh neen, goede lui! in den ouden tijd deugden ze ook niet. De ho steedsters — want van dezen spreek ik nu alleen; van de dienstboden op een anderen keer, — de besteedsters stonden al vóór drie eeuwen in een slecht, blaadje; dat getuigen de poëten en do keuren. ïk noem er de keuren bij, omdat gij de poëten alleen niet gelooven zoudt, wijl die nu eenmaal den naam hebben van knollen te verkoopen; maar als de keuren 't bevestigen, dan moet gij 't wel gelooven. Sla maar eens even eenige bladen om, — naar voren, bi. 20 en 14.0, — en gij ziet' terstond wat praktijken de be-steedsters in den ouden tijd hadden. Die voorbeelden spreken al duidelijk genoeg; 't is niet noodig er meer van op te halen, en 't zou niet stieh-telijk zijn er zekere exempelen van bij te brengen.

Maar toen het tegen 't midden der J1? eeuw liep, begrepen Mijne lleeren van den Gerechte — ik spreek van Amsterdam — dat het tijd was zich er meo te bemoeijen. Zij stelden , bij keure van den 7quot; Augustus 1642, eene instructie voor de besteedsters vast, mot geldboeten en arbitraire correctie er bij.

En hielp dat? — Wel zeker; want elk, die een instructie ontvangt, volgt die stipt en doet altijd zijn pligt. En de besteedsters gaven toen op hare beurt ook een instructie aan de meiden, gedrukt op een blaadje papier, en behoorlijk op rijm, en — toen paste ieder goed op.

Uier hebt gij zulk ecne instructie, die Fytje Cornelis, quot;Besteedster van Meysjes en Minnemoersquot;, aan de meiden op een briefje gaf, als ze in haar dienst gingen:

't Is de zeventiende-eeuwsche poëet llieronirnus Sweerts, die tevens bock-verkooper te Amsterdam en een goed vriend van Vondel was, aan wien wij de bewaring dezer kurioziteit te danken hebben. Denkelijk bediende deze Fytje Cornelis jnilrouw Sweerts zelve als besteedster, en heeft deze juffrouw 't blaadje in handen van hare meid gezien en 't haren man medegedeeld voor zijne verzameling.

Rinsumageest, een aan/ienlijk dorp in Danluinadee], heeft kermis in 't, begin van September, en vroeger vond daarbij een eigenaardige ceremonie plaats, waaraan de Rinsumageesters den bovenstaanden bijnaam te danken hebben. Kwam men 's daags voor do kermis quot;t dorp in, dan zag meu er (even als op de prent van Dusart ¹) aan de lierberg, die tevens 't regthuis was, een vlag uit het dakvenster waaijen. In deze vlag was eehter geen schenkkan, maar heel iets anders geschilderd. Men zag er een afbeelding van de hooge steeneu ])iji) (brug), midden in het dorp, en twee mannen daarop elk met een eind touw in de hand, terwijl boven hen een hond in de lucht scheen te zweven, liet opschrift was: quot;Vivat de liondewippers!quot;

Nu zag men eenige mannen de buurt omgaan, gevolgd door een groote schare van dorpelingen. Aan ieder huis, waar nieuwe menschen woonden, — dat wil zeggen: lieden, die sedert de vorige kermis zich in het dorp gevestigd hadden, — klopten zij aan en uoodigden de bewoners met? te gaan. Dan leidden zij dezen naar de herberg en lieten hen onder de vlag doorgaan, terwijl er oen groot gejuich aangeheven werd. Hiermee waren de nieuwelingen behoorlijk ingewijd, waarvoor zij dan ook een goede quot;fooiquot; moesten geven, naar evenredigheid van stand en verinogen.

Daar alle menschen dien dag op straat waren, bleven natuurlijk de honden ook niet t' huis, want die goede dieren loopen altijd waar de menschen zijn; maar ditmaal bekwam 'tliun slecht. Naar 'tonde gebruik, dat voor regt gold, werden alle honden, die op dezen dag langs straat liepen, opgevangen, en den volgenden dag gewipt, op de manier zoo als het in de vlag geschilderd stond; — en die barbaarsche pret maakte, nog tot vóór weinig jaren, de voornaamste kennis-vermakelijkheid op dit dorp uit.

Ook na de Reformatie werd bij 'tdoopen veel staatsie gemaakt, en aan de doopmalen groote kosten besteed; de rijke burgers volgden daarin do Edelen en (iroeten na. Wel ijverden de predikanten er tegen, maar met geen meer vrueht dan de keuren. De doopmalen werden op de preekstoelen gebrandmerkt als dartele en onbehoorlijke banketten, sabbathschennis en verregaande ontheiliging van den Dag des lleeren; toch werd er geen enkel doopinaal om nagelaten. Maar dat ijveren op den preekstoel tegen de kostelijkheid der doopmalen ging zelf weieens de perken der betamelijkheid te buiten ; de Leidselie dominee Petrus llakkins dreef in 1584 de onbeschaamdheid zóó ver, dat hij den moord aan den Vader des Vaderlands gepleegd, opent-lijk een straffe des Hemels durfde noemen, wegens't prachtig doopmaal, dat de Prins een maand vroeger ter eere van zijnen jongsten zoon had aangerigt. ¹Zoolang men te voet ten doop ging, ontbraken ook de optogten niet: een lange sleep gold steeds voor deftig zoowel bij deze als bij trouw- en bij begrafenisplegtiglieid, In de ITollandsche steden gingen de vader en de peter niet alleen, maar ai de mannelijke bloedverwanten met mantel en bef; doch dit raakte in 't midden der 18c eeuw uit de mode. 't Werd toen deftig ten doop te rijden, en te Amsterdam deed men dit in een sleedje.

iquot;. liet gastmaal, dat zijn pracht niet enkel ontleende van de keurigheid der spijzen en wijnen en de menigte der gasten, maar ook van den overvloed van zilver, die op den disch werd uitgestald.

2°. De tentoonstelling der pillegifteu , die toen al niet meer, als oudtijds' uiteen stuk gelds, maar uit allerlei mooije dingen , als wij straks zien zullen, bestonden.

.'3quot;. liet roeren met den kaneelstok, die met linten omstrikt was, en wel verschillend naarmate 'teen jongens- of meisjesdoopfeest was. leder, wien de kop, kom of bokaal aangeboden werd , nam dien aan met de eene hand ₎en greep met de andere den kaneelstok, en roerde er meê, eer hij dronk.

Zie Wad. Vad. Jihl. VIII I). bl. 27 en Abend, Alg. Oesvh. des ïW. Ill I). 1 St. 1)1. 110.

Als 't heel deftig was, waren er zooveel kaneelstokken als gasten, en nam ieder den zijnen meê, en bewaarde dien tot een gedachtenis. Naam en datum werden op het lint geschreven. Die kaneelstok gaf' in latere jaren regt op een plaats aan den bruiloftsdisch, als de vroegere doopeling bruid of bruigom was geworden en hierop doelt ook het oude deuntje:

4quot;. ])e presentatie van 'tgedoopte kind, dat nu een peter en een meter en een naam gekregen had, en een cbristenmenschje geworden en al/.oo in de beschaafde maatschappij behoorlijk geïnstalleerd was.

5quot;. Het opsnijden van geboortedichten, die men haalde in dezelfde winkels , waar de bruiloftsverzen verkocht werden.

G⁰. liet zingen van liedjes. Voor deftige doopmalen werden die opzettelijk door poëten of rijinknutsclaars gemankt op bekende wijzen, — al naar gelang van der ouderen stemming, op die van psalmen of van meiliedjes,— en altijd met invleehting vnn 's doopelings naam.

De. burgerlui echter behielpen zich maar met de gewone liedeboekjes, en 'twas vroeger ganlsch niet vreemd op oen doopmaal te hooren aanhefleu :

En al was de vader ook een timmerman of kaarsemaker, hij had er niets tegen, zijn jongen als een admiraaltje Ie hooren bezingen.

Bij de boeren ging 't houden van doopbieren in de 17° eeuw nog naar ouden trant, en de familie zoowel als de buren namen er hun deeg reeds van, eer ze naar de kerk gingen, 't geen soms ten gevolge had, dat ze dronken in de kerk kwamen, waar de predikanten met reden over klaagden. Zoo klaagde b. v. de Klassis van Deventer in 1014, dat boeren en boerinnen, wanneer zij kinderen ten doop hielden , somtijds zoo vol en dron-

¹ Ver}»l. de Aant. van Mr. .1. van Lennep in het Boek der Opschv. hl. lüy. Ib76 40

ken waren, dat zij niet meer wisten hoe 't kiml heeten moest. Onophoudelijk drongen de Synodes bij de Staten aan op 't afschaflen van alle boero-bmiloften, groeve- en kinderbieren, maar de lieeren zagen er geen kans toe. Wel gaven zij van tijd tot tijd plakkaten uit, om die feesten wat te beperken, maar deze werden gelezen en vergeten, en dan na eenige jaren nog weieens vernieuwd om andermaal gelezen en vergeten te worden.

Dat evenwel in onzen tijd geen boeren en boerinnen meer zulke ergernissen geven als die, waarover de Klassis van Deventer klaagde, is buiten kiji'; neen, in diezelfde landstreken gaat liet tegenwoordig veel zediger toe, als men lezen kan in den Overijselsehen Almanak voor Oudheid en Letteren van 1845, waar de Markelosebe feestdagen beschreven worden. Zij houden thans, om altijd nuchter te zijn, het doopmaal niet meer, als vroeger, op den doopdag, doch eenige weken later, en de gasten gebruiken dan wel quot;eerst eeu weinig jenever met suiker,quot; maar stouwen er vervolgens zulk een lading op van quot;koffij met krentebroodquot; en quot;brugge met stroop,quot; en daarna een tweede van aardappelen met stokvisch, een derde van thee met klontjes en andermaal koffij met krentebrood, en eindelijk een vierde van rijstebrij met suiker, — dat ze wel quot;volquot;, maar niet dronken, en wel quot;met loomen tred,quot; maar niet zwaaijende naar huis gaan.

In Holland bleven de doopraalcn in de herbergen bij twee soorten van lieden voortdurend in zwang: 1quot; bij de boeren, en 2quot; bij de zindelijke lui. De eersten bestelden, omdat zij verpligt waren aan hun knechts, meiden en daglooners ook eeu quot;doopvetjequot; te geven , dezen in de herberg, terwijl zij zeiven te huis met hun vrienden leest vierden; —■ de laatsten echter gaven de lieele partij in de herberg, omdat ze hun huis niet vuil gemaakt wilden hebben.

In 1810 trad Willem Kist te Monnikendam de herberg binnen en vond er veel drukte, maar niemand gereed, hem te bedienen. Hij hoorde burden en messen, lepels en vorken rammelen, zag hospes en vrouw, knecht en meid heen en weer vliegen, maar iioe hij klopte of riep, geen zag naar hem om. Nadat hij een half uur in 't voorhuis gewacht had, kwam eindelijk de hospes niet een vuurrood gelaat voor hem staan; met een servet het zweet van zijn voorhoofd vegende, vroeg hij verschooning voor 't laten wachten. Ze hadden 't zoo volhandig; Mevrouw S. gaf haar doopmaal van daag; zij was kraakzindelijk in haar huis, en wou er geen vuile voeten hebben; zij had het daarom hier, in de herberg, besteld; er zouden heel veel gasten komen, en alles moest rojaal wezen, en daar had hij 't zoo druk meê; maar hij was nu even weggeloopen om Mijnheer te helpen; eiv

dun moest liij nog de pillegiftcn iillomai»! uilslalirn o]) eelt groole (aful, en o, dio waren zoo kostbaar! ¹

Do pilkgirtcu bestonden toen incest uit zilveren, ja soms gouden, voorwerpen tot eieraad of gebruik, en ook wel uit linnengoed of een houten meubel. De burgerlui gaven gewoonlijk eeu zilveren pappot, paplepel, kroes of fluitje met bellen, en voegden er ook nog wel een paar mooije potstukken bij. Wat in de i 7quot; eeuw aanzienlijke lieden tot pillegiftcn gaven, kan men lezen in zekere quot;Memoriequot;,' te vinden in den Ouden Tijd van '18⁷(). 't Is incest zilver: schalen, kommen, borden, lepels, lampetten , kandelaars, hangblakers, ja zelfs mosterdpotten en peperbussen; maar ook weieens een ledikant of een tafellaken met servetten. Wanneer echter een rijk heer het peterschap aannam over een kind van zijn schoenlapper of van een gewezen dienstmeid, dan deed hij 't nog naar de ouderwetsehe manier met een paar stukken geld af. Dit was echter in 't laatst der 17¹' eeuw onder burgers al zoo zeldzaam, dat, toen de reeds genoemde llieronimns Swecrts eens een bijbel in handen kreeg, waarin hij deze aanteekening vond:

lu '1 jaer van 1654 in May is Douwc Tjaarse geboren en vier dagen daanuv len Doop gelieven. Kn zijn Peet Kniertje Lubber! ze heeft hem drie Dartiend al ven en een halve Dukaton met twee hoofden tot een Pilgift gegeven.

Eigentlijk had bet peter- en metersehap sedert de oprigting van Weeskamers en Weeshuizen, zijn oorspronkelijke beteekenis grootendecls verloren; maar het werd toch voortdurend in waarde gebonden, omdat er pil-legift en aan verbonden waren en zelfs erfenissen of legaten van rijke ooms en tantes uit voortvloeiden. Toen kon dan ook de vraag ter baan komen , waar sommigen over gehandeld hebben, of de pillegift aan 't kind of aan de ouders toebehoorde; vroeger wist ieder wel, dat de pillegift natuurlijk behoorde aan den pil, dat is: aan 't petekind.

Maar in onzen tijd hebben zelfs taalgeleerden geschreven , dat de pillegiftcn op het doopmaal verdronken werden, omdat zij de uitdrukking quot;het kind verdrinkenquot; niet, begrepen Neen, taalgeleerde hccren! die uitdrukking beteekent geheel iets anders, gelijk ge in ons vorig Deel lezen kunt ⁴; en schandelijker handelwijze van ouders was niet denkbaar, dan 's kinds pil-

³ In den Taal- en Letterhode, 2c Jaarg. bl. S en 9; en in de Ta alk. Opstallen van

legift door do koel te jagen! Zoo dit soms ecu on verbeterlijken dronkaard verweten werd, (gelijk hem, wien wij, hiervoor op bl. 258 in de Uile-vlugt ontmoetten), dan was 't wel 't ergste wat men van hem zeggen kon.

Het uitzigt op een erfenis of mooi legaatje gaf zelfs aanleiding, hoogbejaarde en zwakke lieden (/.00 zo rijk waren natuurlijk, anders niet) tot peter en meter te kiezen, al waren ze niet eens in staat het kind ten doop te houden; tot deze dienst werden dan plaatsvervangende peeten benoemd, en dezen bestempelde men met den cierlijkon naam van peetlappen.

Om gelijke quot;geldigequot; reden dan ook werden do lleeren Staten zoowol als de burgemeostors der groote steden dikwijls verzooht tot peters over prinsjes en prinsesjes. Do 1 loog- en Edelmogenden en Edelachtbaren gaven tot pillegiften gouden doozen met lijfrentebrieven van eenige duizenden guldens 'sjaars er in, waar toon 't geld, dat de goede burgers moesten opbrengen , aan verkwist werd. Ook dc edelen en voornamen in ons land vlamden steeds voor hun kroost op dat peterschap van Staten en Steden; ja dominees zelfs, hoe ijverig zo preekten tegen den Mammon en quot;buy-tensporige kostolickheytquot; on al wat dies moer zij, vlamden er even vurig op; de eerwaarde Baudartius ', bij voorbeeld, was rogt gelukkig toen zijne Soevereine Hoeren, do Staten der graafschap Zutfen, 't poterschap aanvaardden over een zijner kinderen en 't spreekt van zelf, dat hij toen ook zooveel te ijveriger voor die lleeren bad.

¹ Dezelfde ZutJonsehe predikant, dien ik aaugehnuld heb in het voorgaande Deel, bl. 91.

Heeft men ergens gezien, dat om vermeerdering van woezen geboden wordt? Uit zag ik te Noordwijk-biiinen. Boven de poort van het weeshuis staat een bas-relief, waarop men eenige biddende weesmeisjes en 't bekende duifje ziet, en daaronder dit rijm:

Zoo staat er; maar quot;vermerequot; zal hier wel quot;groot wordenquot; moeten bo-teekenen.

VAN DE IIEGEEKING VAN ENSCHEDE AAN DIE VAN DEVKNÏER, WA AH BIJ llli EERSTE AAN DK LAATSTE WILD EN JAGT110N DEN TEN GESCI1HNKE OAl'.

Edele, Eren veste, Hooghgoleerde, I fooghwijse endo seer discreetc Ileercn'eiule goede Vrienden. Uw Eedelc sullen wij (naest dienstlieke ei'biedinge) onvenndl; niet laeteu, hoe dat wij gesteren Maandacli hebben laeten jaagen. So heeft ons 'tgluck een wildt Ree in den panden gekeert, hadden gehoopt, wij wollen een VVi kits wijn bekomen hebben, 't welck uns door de panden heen gegaen is. Als schicken wij uw Edele bij tegenwoonligen dat selvige gevangene wild: Vriendelick versoeckendo Uw l'idele dat sclvif,'(^ in danek accepteeren willen, indien wij meerder oft beeter gevangen hadden, souden wij Uw Edele oock beeter versien liebben. Godt bevolilen. Datum Enschede den I t Februarij Anno lOOl.

Uw Edclo ciulc Hoghwijse veel gunstigi! goede Vrienden Burgemeisteren, Schepenen en Raadt der Sladl Enschede.

Den Melen, Elirenvesten, llooghgeleerden, llooghwijsen ende seer dis-creeten lleeren ünrgemeisteren, Schepenen ende Raadt der Stadt Deventer, unsen veelgunstigen Appellants-Heeren ende goede Vrienden.

üesien hebbende nvt seecker acte, verleent aen U Wel Edele Hoogh-achtbare Weydeman Coeri Mom, van dat u Hoogaehtbr: geresolveert sijn een Jacht aen te stellen: soo hebben wij, tot voortsettinge van deselve, uyt onse tegenwoordige geringe Jacht, haer llooghaclitbr: wel willen vereeren deesen bijgaenden jongen beschudder en bracko; niet twijHelende oil' sullen den Weydeman en andere Lied'hebbers bij exercitie wel gevallen. Onder dienstelijck versoeck, van dat haer llooghachtbr: (beoogende onse goede wille en intentie) het geringe Present niet gelieven to ontseggen ;

deeseii lot gociicii anrlereu dionendc, sullen (ïodl bidden, van haci' lloogh-achtbr: in voorspoedige llegieronge te conserveren, en altijdfc betoonen ie weesen die wij geerne bent.

ICndschouU den 31 I Wel Etlol: lloogli Achtbare nltijftt seer goncgene ten ilienste

An de Wel Md: II oog h Achthr; Weiwij se Ileeren, de Hoeren liorgeneesteren₎ Schepenen en Raedl der Hladt, Deventer onse Appellantsheeren eu etc.

Toen deze twee brieven door de jagtlievi'iide l'liulsclieiders gesobreven werden , dachten zij niet, dat zij die eenige jaren later nog eens weèr overschrijven /,ouden, om er hnn geliefd jagtregt mee te verdedigen en staande te houden. Eu toch, dit. moesten /.ij in JfiS7 doen.

De Staten van Overijsei hadden in 't voorgaande jaar eene resolutie genomen , quot;dat de kleine steden ende derselver burgeren haer des Weide-werks, als ook d(!s Visschens met zegen ende tocht-netten gauschelijk sullen hebben T onthouden, totdat sij haer recht tot. de Jacht, mier inhoud van de successive IMaccaten , naerder sullen hebben beweesen, eu dat daerover bij Ridderschap en Sleeden sal sijn geoordeeltquot;.

Dit nu ])oogden die van Enschede te doen bij eene Deductie, die /ij in het begin van 1687 bij gemelde Staten inleverden Zij begonnen met Gen. 1. 2fi, baalden vervolgens een menigte auteurs aan, en bewezen eindelijk met brieven en getuigen, dat de stad Enschede minstens over de honderd jaren in 't bezit van de vrije jagt was geweest, en hare burgers even zoolang quot;met .Tacht-honden, Roers ende het Jagers-hoorenquot;' op de jagt waren gegaan; — en toonden ten slotte aan, dat een bezit van honderd jaren eene quot;immemoriale possessie¹' was, eu in de provincie Overijsei quot;het recht om te mogen jagen, door eene possessie van een derdendeel van hondert jaeren kon worden geacquireert''.

Van de beide hier medegedeelde brieven werden afschriften bij de Deductie gevoegd , want de ilecren van Enschede achtten die nog al overtuigend, omdat daarbij door hunne voorzaten aan een voornaam lid der Staten zelf gejaagd

Deze Dedtietic is indertijd gedrukt, maav de exemplaren zullen nu wel zeer zeldzaam zijn. De mededeeling van zulk ecu oud exemplaar (dat ook reeds gedeeltelijk door den tand des tijds is vernield) heb ik te danken aan den heer Dr. A. J. van Rossnm te Enschede.

wild en jagtlumden ten geselicukc gegeven waren. De inhoud liecft geen opheldering noodig, alleen 't woord quot;Appellanis-lieerenquot;, dat in de opscliriften voorkomt.

Van de vonnissen , geveld door de gerigten der kleine steden in Overijsol, kon worden geappelleerd aan eene der drie groote steden; deze instelling dagteekende uit de middeleeuwen. Aan de quot;llooge Bankquot; te Deventer viel het appel van de meeste steden in Twente, en daarom werden de llegen-ten van Deventer door dezen als quot;Appellants-heerenquot; betiteld.

Eindelijk voeg ik hier nog de opmerking bij, dat bet niet in Overijsel alleen was, waar het jagtregt der kleine steden betwist werd; immers ook in de graafschap Zutfen. Ik heb daarvan een voorbeeld verhaald in de Volhoemaken (bl. ti33) betrellende üoetinchem, waarbi j 't met geen woorden ai- maar op handdadigheden uitliep.

In het jaar 1859 is door mij alhier, op eene verkooping van haiidsebvif-teu, verzameld door C. vim Aikemade , F. van der Schelling en Jbr. M. van der llouve, voor het Provinciale Archief vau Noordholland te I laarlcm, aangekocht eeue uitgebreide verzameling brieven en andere st ukken, af kom-stig van den beroemden hopman Nikolaas Ruikhaver; welke verzameling, blijkens het opschrift, ten sterfhui/,e van lluikhaver gevonden, een naauw-keurig overzigt van zijne voornaamste wapenfeiten bevat sedert het jaar 1570 tot den '■2o^s,'^cu November 1577 , toen hij, bij den mislukten aanslag van den overste Herman Helling op Amsterdam, jammerlijk in deze stad het leven liet. Aan de belangrijkste krijgsverrigtingen der onzen in den strijd tegen Spanje nam Ruikhaver werkdadig deel, en niet weinig droeg bij door zijn moed en volharding bij tot den goeden uitslag van den opstand.

Reeds in de maand .lunij van het jaar 1570 droeg Willem van Oranje hem den last op, om de oorlogschepen van den hertog van Alva in het Ylie aan te tasten en te veroveren, terwijl hij kort daarna door den Prins tot kapitein van een oorlogschip benoemd werd. Hij was tegenwoordig hij de inneming van den liriel iu 1572. In het volgende jaar, bij het begin

van Alkmaars beleg, deze stad verlaten hebbende, spaarde hij, met zijne krijgsknechten in hare nabijheid zich ophoudende, geene moeite om haar te ontzetten. Ook woonde hi j den zeeslag tegen Bossn op de Zuiderzee bij; aan hem gaf deze graaf zich over. Weerde Ruikhaver zicli dapper in het noordelijke gedeelte van Holland, niet minder kweet hij zich van zijn pligt in het zuidelijke gedeelte dezer provincie. Niet genoeg zijn echter nog bekend de bijzonderheden van het aandeel, hetwelk hij gehad beeit aan de bevrijding van dit gebeele gewest. Waartoe, onder andere redenen, veel heeft bijgedragen de naijver, welken Sonoi jegens Ruikhaver koesterde, die geene gelegenheid spaarde, om liet leven van den wakkeren hopman in gevaar en daarbij zijne verdiensten in de schaduw te stellen. Evenwel moet Ruikhaver, als mensch, mijns bedunkens, boven Sonoi geplaatst worden, en stond hij, als krijgsman, zeker niet verre beneden dezen. Hij was, zoo als een onzer vaderlandsche geschied- en oudheidkundigen te regt van hem zegt, een van de ijverigste en braafste der Watergeuzen.

Het zou daarom wel wenschelijk zijn, dat eene levensschets van Ruikhaver, voornamelijk geput uit de stukken van het Provinciale Archief van Noordbolland, waarvan eene beknopte beschrijving in den onlangs uitgegeven inventaris van dit Archief door mij gegeven is, met do vereiachte onpartijdigheid en naauwkeurigbeid werd zamengesteld. Echter is het niet mogelijk, daaruit een volledig overzigt van zijn leven te leveren, omdat deze papieren voornamelijk zijne wapenfeiten in Noordholland bet re Hen, terwijl die aangaande zijne krijgsverrigtingen in Zuidholland, welke eertijds ook tot deze verzameling behoord hebben, thans daaraan ontbreken. Mogt het aan iemand bekend zijn, dat deze laatstgenoemde schrifturen van Niko-laas Ruikhaver nog bestaan, en waar zij tegenwoordig berusten. dan zou hij met de mededeeling daarvan mij een dienst kunnen bewijzen, niet zonder belang voor de kennis onzer vaderlandsche geschiedenis.

quot;Daar liang ik mijn zegel aanquot;, voor: quot;daar ben ik 't volkomen meê eeiisquot;, — quot;dat stem ik toequot;, — quot;dat bevestig ik ten vollequot;, — is een spreekwoord, dat nog dikwijls gebruikt wordt, maar het gebruik waarvan 't ontleend is — liet hangen van zegels aan een open brief' ¹ — behoort reeds linig tot den ouden tijd.

't Is wel waar, dat in onzen tijd ook nog zegels in gebruik zijn, ja zeer veel zelfs en van velerlei soort; maar die hedendaagsche zijn heel andere dingen, en hebben een andere beteekenis dan de oude zegels. Het hedendaagsche zegel beteekent: betaling, — als er dan ook op staat uitgedrukt; — het oude zegel beteekende: bevestiging, waarom dan ook aan 't slot; van eiken brief de bezegeling uitdrukkelijk werd vermeld.

Hij voorbeeld: quot;Omdat wi willen¹', zegt graaf Willem V aan 't slot van een handvest, aan Haarlem verleend op den 11 Jeu Mei 1355, quot;datalledeese voersereven poynten onsen poerteren voerseyt ewelyc vaste ende ghestade ghehouden worden van ons ende van onse naeomelinghen , soe hebben wi desen brief ende handveste open bezeghelt met onsen zeghelequot;. — 1'ln ziehier een voorbeeld, hoe, voor ieder, die 't niet weten mogt, de beteekenis op 't zegel zelf werd uitgelegd. Op het tegenzegel van een zegel der stad Leiden quot;tot d'ambachtsheerlieheit van de Vennipquot; leest men:

Open hrief beteekent niet wat hedendaagsche schrijvers, die den krantenstijl volgen, zoo noemen, maar wat de Frauschen noemen: Lett re patente,

Daarom /,ei men van iemand, die nooit loog; quot;Zijn woord is zijn zegelquot;; en een ander, die verdacht werd te liegen, zei: quot;als je me niet gelooven wil, zal ik je ev brief en zegel van gevenquot;.

Van die kracht van 't zegel kan men bij onze dichters tallooze sporen vinden, 'k Noem er slechts twee uit Vondels Gijsbreghl van Aemstel. Gijsbrecht zegt, dat zijne vijanden

Merk hier den climax. Eeden waren sterk, maar slechts woorden; hand-tasting was sterker, want zij was voelbaar; maar zegels waren 'tsterkst. — Verder zegt Vader Willebrord, als hij den roem van zijn klooster verheft:

.luist, de zegels voorop; daar keek men 't eerst na, want als de zegels niet deugden, was de brief ook geen lor waard. Het zegel had toen dezelfde waarde als tegenwoordig de handteek en ing; en het plegen van valsch-heid in zegels werd in den ouden tijd nog strenger gestraft dan tegenwoordig 't maken van valsche handteekeningen. Zoowel zij, die zegels van echte brieven afsneden om die aan valsche stukken te hangen, als do namakers van zegels werden met gelijke straf bedreigd als dc valsche munters, t. w. quot;in een ketel te zieden totter doot toequot;.

Het zegel werd met een gegraveerden stempel van koper of zilver afgedrukt in een klompje was, en dit werd, soms met leêren riempjes of met koorden, maar meestal met een strookje perkament aan het charter gehangen. Dit strookje noemt men quot;een francijnen staartquot;, en is soms enkel, soms dubbel. In 't eerste geval is 't een strook van 't charter zelf halverwege afgesneden en door 't was heengehaald; in liet tweede geval is 't een losse strook, die in het ondereinde van 't charter doorgestoken cn daarna dubbel geslagen is, terwijl de beide uiteinden in het zegclwas zaamgevat zijn. 't Eerste kon dienen voor brieven, waaraan slechts een of twee zegels behoefden te hangen ; maar als er een groot getal zegels aan één brief hangen moest, dan was 't doorsteken der staarten noodig. Ech-

ter geschiedde het doorsteken met een dubbelen francijnen staart ook wel, wanneer er slechts een enkel zegel aan te hangen was.

't Gebruik dezer zegelstempels dagteekent van de l()c eeuw, maar werd eerst in dc 11° algemeen; evenwel werden de zegels toen nog meestal opgedrukt: sedert het laatst der 12° eeuw werden zij doorgaans aangehangen.

Plet zegel bestaat altijd uit twee deelen: 't emblema en 't omschrift, 't Eerste symboliseert den persoon of de corporatie, die zegelt; 't laatste noemt den naam van dien persoon of die corporatie. Deze einblemaas, vooral van groote zegels, die goed bewerkt en goed bewaard zijn, leveren een voorname bron op, zoowel voor de geschiedenis der kunst als voor de kennis van kleeding en wapenrusting, architectuur en heraldiek in de middeleeuwen.

De gewone vorm der zegels is de ronde. Geestelijken en vrouwen echter gebruikten dikwijls een ogief of soms een ovaal; maar andere vormen, zooals; schild- en ruitvormige, vierkante en veelhoekige zegels zijn zeldzaam. De grootte is zeer verschillend, vooral van de ronde zegels: men vindt er die zoo groot als theeschoteltjes en ook die zeer klein zijn. Natuurlijk behoorden groote zegels doorgaans aan groote heeren, maar dezen zegelden toch ook wel met kleine, — en, groot of klein, de kracht van 't zegel was dezelfde.

Maar zou nu van dat zegelen der groote heeren het spreekwoord zijnen oorsprong ontkenen ?

Neen. De spreekwoorden der burgers zijn ontleend uit het leven en de gebruiken der burgers, en zoo de groote heeren er in voorkomen, dan is 't steeds in betrekking tot de burgers, zooals bij voorbeeld in de spreekwoorden: quot;Met groote heeren is 't kwaad kersen eten; zij nemen de beste en gooijen je met de pitten'¹, — quot;Heeren bidden is gebiedenquot;, — quot;Met groote heeren geen lange morgenspraakquot;, — en een aantal anderen, 't Hangen van zegels aan open brieven moet dus ook onder de burgers in gebruik geweest zijn; — en dit is werkelijk zoo. liet regt van zegelen was niet aan den adeldom verbonden ; het was een gemeen regt van alle vrije lieden, leder zegelde, gelijk nu ieder zijne handteekening stelt. En eenvoudige burgers, wier zegel even weinig bekendheid had als hun naam en persoon, waren dikwijls genoodzaakt, liet zegel der Overheid daarbij te vragen, evenals tegenwoordig handteekeningen gelegaliseerd moeten worden.

Van de opkomst der vrije steden af hadden de steden hare zegels zoowel als de vorsten, en de burgers zoowel als de edelen. Die burgerzegels

waren van do kleinste soort en niet kunstig bewerkt, want zij mogten niet veel kosten; zij waren vaak niet grooter clan oen stuivertje, en de emble-maas, dio er op voorkwamen, ook eclit poorterlijk. Do allereenvoudigste hadden slechts een mork, d. i. een grillig zamenstel van lijntjes, waarmee pijlpunten , weerhaken en kruisjes gevormd werden. Die wat grooter en cierlijker waren, hadden een symbool van 't ambacht: een timmerman had een bijl in zijn zegel, en een smid een hamer; een wever den weefspoel, en een schoenmaker het likhout tusschen een leest en een zool; een molenaar de molenwieken of een molenrad, en een f'ruit.-verkooper een aap met een tak met vruchten in de hand. Ja, somtijds liet de burger ook zich zeiven wel in zijn zcgelstempel snijden, gelijk cr nog een in bet Rijks-archief berust van .Tan van Striene, poorter te Dordrecht in 12i)9, denkelijk een vischkooper. Men ziet op zijn zegel een staand man, blootshoofdsmet een langen stok in de regter- en een korf in de linkerhand '.

Van de zegels der burgers, die geene regeeringsposten bekleed hebben, zijn er niet veel bewaard gebleven. De brieven, die zij bezegelden, hadden meestal geen eeuwendurende waarde, en daar er nu reeds zes, vijf of vier, altoos meer dan drie eeuwen overheengegaan zijn, kan 't ons niet verwonderen, dat die brieven met bun zegels al sints lang vergaan of vernietigd zijn; te meer daar men vroeger niet dacht aan 't bewaren van zulke dingen als kurioziteiten en antiquiteiten, maar oude zegels werden opgekocht om er nieuw zegelwas van te maken, en later, toen dit artikel minder aftrek had, om cr llesscbenlak van te maken.

Maar van die burgers, welke in de schepenbanken gezeten hebben, zijn nog een aantal zegels bewaard, natuurlijk omdat de stukken, die zij ambtshalve bezegelden, meestal eigendommen betroffen en daarom zorgvuldig bewaard werden. De schepenzegels der ,14e eeuw zijn klein, soms als een tiencentstukje, de grootste als een kwartje. In de 15c eeuw waren ze al een weinig en in de i0° nog grooter, gelijk dat, hetwelk aan 't hoofd van dit opstel staat, en van 1547 is, en niet eens van een schepen uit een der groote steden maar slechts van een dorpsschepen.

Sommigen hebben gemeend, en velen hebben nagepraat, dat de schepenen zegels gebruikten, omdat zij hun naam niet konden schrijven. quot;Men gelooft,quot; leest men in een Delft sche stedebeschrijving¹, quot;dat de schepenen, bij gebrek

van de dingen ie kunnen onclerteekenen , daarom do papieren gezegelt hebben.quot; Wie dat gelooft, dwaalt. Dat alle schepenen in de middeleeuwen schrijven konden , wil ik niet beweren , omdat ik 't niet bewijzen kan ; maar wel beweer ik, dat men zich onze middelceuwsche poorters niet al te onkundig moet voorstellen , en althans niet de kern der poorterij in de goede steden, — de kooplieden en de meesters der ambachten. Zij moesten lezen, schrijven en rekenen kunnen, ja ook vreemde talen kennen, want de koophandel was de hoofdbron van bestaan in ons vaderland, niet enkel in de zeesteden, maar ook in do binnenlandsche, die aan bevaarbare rivieren lagen. En 't ontbrak niet aan do gelegenheid om te leeren. In elke goede stad werd voor 't noodige onderwijs gezorgd, zoowel als tegenwoordig, maar natuurlijk volgens de toenmalige behoefte, en meest voor de jongens. Van den vroegsten tijd van ons stcdewezen af waren er stadsscholen. In de oudste handvesten vindt men ze vermeld. En ik geloof niet, dat in de schepenbanken der goede steden immer mannen gezeten hebben, die niet schrijven konden.

De schepenen zegelden niet uit onkunde, maar omdat liet de wettige vorm was. Sedert do lie eeuw was het zegel noodzakelijk om ecne acte geldig te maken. De vorsten zegelden, de edelen zegelden, de geestelijken (die toch zeker wel schrijven konden) zegelden ook,—niets natuurlijker, dan dat, toen de steden opkwamen, de schepenen insgelijks zegeldon. Al konden zij nog zoo mooi schrijven, zij moesten zegelen, want het zegel was nu eenmaal de erkende waarborg van het regt en de kracht van alle acten.

Vroeger zegelden de schepenen in ongekleurde was, dat thans van ouderdom bruin is; later in donkergroen was, dat bestond uit een mengsel van was, harst en Spaansch groen..En wat zag men op hunne zegels?— Hun naam als omschrift, en als emblema eon merk, een ambachtsliguurtje of ecu wapen. Die wapenzegels gebruikten waren adelijke schepenen, die men in vele steden vond, — in de Ilollandsche 't minst, in andere gewesten talrijk. Want toen de vrije steden opkwamen en de middelpunten van welvaart en beschaving werden niet alleen, maar ook een vermogenden invloed op 's lands zaken verwierven, vestigden vele zonen van edele huizen zich in de steden en lieten zich op de poorterrollen inschrijven, om in de rogeering te komen en op liet schepenhuis de magt en het aanzien terug to winnen , die hun 't oude burgslot niet meer geven kon.

Op de zegels der burgerlijke schepenen echter vindt men slechts merken cn ambachtsfiguren, soms los staande, maar ook wel op een schildje geplaatst, — wat reeds in de 14e eeuw voorkomt en een begin aantoont van

de zuclit om den adel na te apen. Somtijds echter is het emblema in een schepeuzegel niets anders dan een aanvulling van den naam; de doopnaam en vadersnaam staan in het omschrift en de figuur geeft er tien toenaam bij. Van deze bijzonderheid levert het zegel op bladzijde .'521 een voorbeeld , en 't is hierom, dat ik dit ter afteekening gekozen heb. 't Is het zegel van een schepen van Sommelsdijk, die quot;Jan Kornelisz. in den ba-ghaertquot; (bogaard) heette, en het hangt aan een brief van den 16^eu November 1547 betreflende 't verkoopen van een huis. ^LtS[igilluni\ Jonghe Jan Gornelisquot; zegt het omschrift, en het boompje voegt er bij; quot;in den bogaard.quot; Dat hij zicli quot;Jonge Janquot; noemde, bewijst, dat er, toen hij den zegelstempel snijden liet, nog een ander man van denzelfden naam bestond , hetzij broer, oom of neef. J)ic onderscheiding met quot;jongequot; en quot;oudequot; vóór den naam was in de middeleeuwen zeer gewoon; zelfs bleef dat quot;jongequot; den lieden weieens bij tot in hun ouderdom en tot aan hun dood; en als b. v. iemand in zijn jeugd quot;Jonge Jakobquot; was genoemd, dan bleef hij zoo heeten, en zelfs zijn zoon werd nog 30 of 4lt;0 jaren laterquot;Klaas Jonge Jakobsz.quot; genoemd.

De heerschappij van 't zegel duurde tot in de 16e eeuw. Heeds in de 15o eeuw begonnen vorsten hun lumdteekening bij 't zegel te stellen, in sommige gevallen namelijk tot verzekering, dat het zegel er niet buiten hun wil en weten aangehangen was, en in 't laatst dier eeuw kwam reeds de handteekening in plaats van 't zegel. In de IC⁰ eeuw werd de onder-tcckening verpligtend voor de geldigheid eener acte, en van toen af bad-den dus eigentlijk de zegels hun kracht verloren, en voor zooveel ze nog gebruikt werden was het, omdat ze deftig stonden en een achtbaar aanzien gaven.

De schepenen gingen echter gedurende geheel de 17° en 18° eeuwen voort met het bezegelen hunner brieven, — evenwel niet zonder handteekening er bij, zoo al niet de hunne, dan toch die van een stads-secretaris. Maar in die eeuwen waren de schepenzegels zoo eenvoudig niet meer als vroeger; de schepenbanken werden toen bezet door patriciërs, —- de zonen van lieden, die door den handel schatrijk waren geworden. Die patriciërs kochten heerlijkheden cn voerden titels, ja kochten bij den Keizer ook adelbrieven en stamboomen, of maakten de laatsten zelf of lieten ze maken door vernuftige gencalogisten, en speelden in alles edelmannetje, en pronkten dus ook niet wapens en helmen op hun zegels.

In de 17e eeuw werd het lak uitgevonden, en van toen af kwamen de cachets of signets in gebruik, zoo als wij nog hebben, om brieven te verzegelen, wat echter heel iets anders is dan 't oude bezegelen.

Kleedevtlrnclit cn binnenhuis hebben wij vroeger beschouwd; thans werpen wij een blik op het leven der landlieden.

Hij gemis van horloges en huisklokken was het hanengekraai het sein tot opstaan om den arbeid op 't veld of in de schuren te beginnen. Behalve de rusttijden voor het houden van den maaltijd bestemd, ging men daarmede den gansohen dag voort, even als thans. Toch regelde men de schofttijden meer naar de zon. Verwonderlijk was het, hoe nauwkeurig een boer op eiken tijd van den dag aan den stand der zon het uur kon bepalen. De noodzakelijkheid, gepaard met dagelijksche oefening, vormde de perfectheid. Nog geven enkele ouden van dagen hierin een sterk bewijs van geoefendheid.

Meent echter niet, dat aan het bewerken van den Zeeuwschen bodem, die zooveel vlijt en volharding vereischt, dezelfde moeite werd besteed als tegenwoordig. O, neen! inzonderheid liet wieden van het onkruid op de velden liet veel te wenschen over. Men deed dit bijna uitsluitend met de hand, zoodat alleen de grootste bossen konden uitgetrokken worden. Men begreep niet, dat de uitgaven voor wieden besteed, dubbel vergoed worden. De opbrengsten waren schraal, doch ruimschoots voldoende voor een volk, dat weinig behoeften had en bijna geene armoede kende.

Daar, zooals wij gezien hebben, het huisraad in de woningen weinig zorg vereisehte, hadden de vrouwen weinig werkzaamheden te huis, tenzij er te spinnen viel. Tn den oogst vooral gingen allen naar den akker, en vond men des daags de boerenwoningen gesloten.

Op de paarden- en runderstallen ging niet alles naar behooren, althans volgens de begrippen van onzen tijd. Immers, de roskam was bij vele boeren onbekend. Mij werd verhaald van eene boerin, die uit Goes eenen roskam voor de paarden had medegebracht, en daarvoor eene ernstige berisping van haren man moest hooren. quot;Waartoe,quot; zei hij, quot;die nieuwigheid , dat geldvermorsen ? de hazen worden immers ook niet gekamd!quot;

(']' hoogtijden en kennissen werd ook hier de eentoonigheid door luide vreugde vervangen. En eene kermis was destijds bijna de eenige gelegenheid om niet alledaagsche zaken in te slaan. Met gevulde beurs ging men naar de Goessehe jaarmarkt, om daar allerlei dingen te koopen, die op

ecu anderen tijd daar zoomin als op ecu dorp te verkrijgen waren. Toen hadden de kermissen nog wezenlijk nut. Lustig ging men dan ook quot;te bierequot;, en zong en sprong van harte en vergaapte zich aan kermistoo-neelen. Doch ook het geringste dorp had zijne gilden en boogsehutterijen, op welker vergaderingen en oefeningen ongedwongen, tot dartelheid toe, werd gejubeld. Geen wonder, dat de ijverige predikanten dier dagen menigmaal met ernstige vermaningen die uitspattingen trachtten te keer te gaan, en menig lidmaat der kerk voor de kerkelijke vierschaar werd gedaagd, hetzij omdat bij 's zondags met kaarten gespeeld, gedobbeld of gekaatst had; hetzij omdat hij )p kennissen zich aan dronkenschap of dansen had te buiten gegaan. Geen enkele vergadering der kerkeraadsleden uit die dagen ging er bijna voorbij, of de notulen gewaagden van cen-sureeren om deze en andere redenen.

Waarlijk, de zeden dier dagen waren ver van onberispelijk, al getuigen de aeta-boeken van getrouwen kerkgang, van ijverig avondmaalhouden, van buitengemeeuen ijver der kerkelijke censoren! Merkwaardige staaltjes zouden wij hiervan kunnen medcdeelen.

En hoe stond het met de verstandelijke ontwikkeling? De tallooze kruisjes, die de naainteekeningen dier dagen moeten vervangen, wijzen dit genoegzaam aan. J)e heer of baron der plaats zorgde voor de wereldlijke belangen, en zijn invloed was onbeperkt; al zijne onderhoorigen, ja alle inwoners der plaats, waren gewillige, nederige dienstbaren; hij regeerde despotisch, waartoe hadden anderen veel wijsheid van noode? De predikant zorgde voor het zielenheil. Welnu, waar men zoodanige wereldsche en geestelijke verzorgers had, die voor allen en alles zorgden, wat had men daar te doen? wat meer, dan als zachte lammeren zich te laten leiden?

De scholen waren des zomers gesloten. In de gebrekkige localen werd des winters onderwezen op ouderwetscbe manier. Doch dio zaken zijn bekend. Niet misschien, dat de boerenjongens eiken morgen met knuppels gewapend naar de school kwamen. Om een gevecht te leveren? Och neen! maar iedere scholier bracht zijn contingent mede voor den grooten haard, die eene verbazende hoeveelheid hout verslond om behoorlijke warmte in het kille vertrek te verspreiden.

Wanneer wij zoo den blik eene kleine eeuw achterwaarts werpen, dan hebben wij toch overvloedige stof tot tevredenheid. Dan zouden wij den toestand dier dagen schier als een toestand van primitieve beschaving kunnen aanmerken. En toch stonden ook deze menschen weêr op de schou-

dors Vim hun voovgeslacht. Onwillekeurig denken we dan: zouden onze nakomelingen eene eeuw later op hunue beurt ook over onze bekrompenheid de schouders ophalen ? ¹

¹ Ia zeker; - nu reeds moet Grootvader niet res pekt en bewondering opzien naar zijn kleinzoon, die op de hoogere-burgersehool gaat. En waartoe ook dat voorvoegsel, als die school geen hoogere burgers vormt, die op onze sehouders staan?

Op het quot;te lange predikenquot; was boete gesteld, en de predikanten verzochten vermindering daarvan, als wij vroeger zagen ², en dit verzoek bewijst tevens, dat zij meermalen in die boete vervielen. Doch de schuld schijnt minder bij hen dan bij de gemeente gelegen te hebben, die het zingen der psalmen te lang rekte. Dat de predikanten 't onaangenaam vonden, op deze wijze telkens om den wille der gemeente boete te moeten betalen, was zeer natuurlijk, en zij verzochten den I loeren quot; van de Wet, die tevens het ambt van kerkmeesters bekleedden, daarin te willen voorzien.

quot;lo. Dat het Psalmgezang eens zoo schielijk als tegenwoordig geschiedt, in de kerk diende ingericht te worden , en de Gemeente gewend bij eiken regel te rusten, om het orgel gelegenheid te geven met een interludium den nieuwen regel te beginnen.

quot;2o. Dat het best was, dat de Schoolmeester en de Organist, die daartoe zig gewillig toonen, zig selven eerst alleen, en naderhand met eenige der bequaamste zangers in de kerk met geslooto deuren oefenen in het schielijk zingen.quot;

Of de uitslag naar wensch was en predikanten en gemeente beiden voldaan waren, staat niet beschreven.

Bossu had zich overgegeven op voorwaarden van liji'sbelioud en uitwisseling. Voor zich had hij eene gralelijke gevangenis bedongen; zijne officieren en soldaten zouden uitgewisseld worden legen llollandsche gevangenen, of, voor zooveel er aan liet getal der laatsten te kort kwam, geslaakt worden tegen een rantsoen van eene maand solds. Voor de nakoming dezer voorwaarden van de Spaansehe zijde had Bossu beloofd quot;syn uyterste devoyr te doen.quot; En dit laatste bleek geen ligte taak tc zijn, want Dukdalf was volstrekt niet gezind dat verdrag te erkennen. Hij blaakte van woede. 11 ij had te Amsterdam, dag na dag, de tijding verwacht der overwinning van Hossu en der onderwerping van 't Noorderkwartier. Half dol was hij reeds over 'tmislukken van Alkmaars beleg, en werd het heel, toen hij vernam wat neerlaag hij op de Zuiderzee geleden had.

Dukdalf wilde van geen verdrag hoeren, en om 't lot van Hossu en zijne officieren bekommerde hij zich niet. Hij wilde zijne worsteling met den Prins en de geuzen de gedaante niet zien aannemen van een oorlog tus-schen vorsten; hij meende slechts muiters te moeten straften, -— en wie zich, als Hossu, aan die muiters overgaf, mogt de gevolgen ondervinden!

Dukdalf beval, dat de Haarlemsche gevangenen niet uitgewisseld, maar opgehangen zouden worden.

Natuurlijk verklaarden toen ook de geinagtigden van den Prins aan Bossu, dat zij last hadden, hem en de zijnen op dezelfde wijze teregt te stellen; — natuurlijk, zeg ik, — want daanneè was het verdrag van de Spaansehe zijde verbroken, en niets regtvaardiger dan gelijk regt te plegen.

IJselijke schrik voor den gevangen graaf! Terstond schreef hij aan zijnen hardvochtigen meester: quot;Nederig smeek ik u, met ons medelijden te hebben, eu zoo ik u ooit eenige aangename dienst bewezen heb, u die te herinneren niet alleen, maar ook te gedenken, hoe gij mij bij mijn vertrek de verzekering hebt gegeven, dat gij voor mijne belangen zorgen zoudt.quot;

Zoo smeekte de moordenaar van Rotterdam om zijn leven aan hem, in wiens dienst hij de rol van beul had vervuld!

Zoo sincokte hi j, die onder do Inquisitievlag was uitgevaren, om den Noordhollanders quot;manieren te leeren!quot;

Maar noch zulk een smeekbrief, noch de aandrang van anderen, kon Dukdalf bewegen, en hij liet Kies met eenigen zijner medegevangenen des nachts geboeid naar Amsterdam overbrengen, en verwees hen ter galge. Toen echter kwamen Verdugo en do overige Spaansche bevelhebbers daar zoo krachtig tegen op, — verklarende, dat zij, indien Alva het leven zijner trouwe dienaars zoo weinig achtte, geen lust tot langer dienst hadden, — dat de dwingeland gedwongen werd toe te geven, en tot de uitwisseling volgens 't gesloten verdrag over te gaan.

Bossu echter werd niet uitgewisseld. Men weet, dat 's Prinsen oudste zoon in Spanje gevangen zat; de vrijheid van dezen moest de losprijs van Bossu zijn, — en daar Filips den eersten niet vrij wilde laten, zoo moest ook do laatste in hechtenis blijven.

Zijne grafelijke gevangenis vond hij in't Sinte-Mariënklooster, quot;hebbende alle dinghen tot zijn believen, uytghenomen de vrijheyt.quot; Hoe 'them daar beviel, meende een geuzedichter zich best te kunnen verbeelden, en hij lei hem deze alleenspraak in den mond:

Maar zoo dwaas was de Geus niet. Bossu bleef in 't klooster tot na liet sluiten der Gentsche Pacificatie, cn zat er dus ruim drie jaren. Hij liad er tijd tot nadenken over zijn vroeger gedrag, en dit was niet vruchteloos: hij scheen althans na dien tijd een ander man dan te voren. Hij werd op den 27quot; November 1 o7fi, op bevel van den Prins van Oranje, onder geleide van den admiraal Kornelis Dirkszoon en een burgemeester van Alkmaar, naar Middelburg gevoerd, waar hij door den.Prins zeer minzaam ontvangen en op vrije voeten gesteld werd.

liossu volgde toen 't voorbeeld van andere Zuid-Nederlandsche grooten, die, den wind gewend en do kans gekeerd ziende, de Spaansche zijde verlaten hadden, en hij ging in dienst der Algemeene Staten over. De Prins van Oranje betoonde hem veel gunst, en bewerkte, dat hij benoemd werd tot groot-hofmaarschalk van den aartshertog Matthias, ja, zelfs tot opperbevelhebber van het Staatsche leger. Hij leefde echter te kort, om in die betrekking zoovele goede diensten te bewijzen, dat er zijne vroegere kwade daden door in de schaduw konden worden gesteld ; en tevens heeft de dood hein verhinderd, het bewijs te leveren, dat zijne trouw aan de goede zaak standvastiger was dan die van vele andere der zooeven genoemde Zuid-Nederlandsche heeren.

Hij stierf den 21« December 1578 te Antwerpen aan eene heete koorts. Hooft zegt: quot;Hij werd lankzaam vergeeten, om d'achtbaarheit zijner deugh-den: betreurende de gemeene man niet min het verlies zijner zeedigheit en aanminnighcit, dan de Prins van Oranje en andre voortreflijke regeerders dat van zijn dapperheit en ervaarenis ¹quot;. ~ Ware Hooft een Brabander geweest, men mogt begrijpen, dat hij zoo iets schrijven kon, maar vaneen Hollander is dat onbegrijpelijk, en toch hebben velen't alweer nageschreven.

Arend maakt het zelfs nog fraaijer, en vertelt, dat de Staten van Holland aan Bossu een jaarwedde van vijfduizend gulden toegelegd hebben, zonder echter eenige reden voor die mildheid bij te brengen ². Maar 't geen hij zegt, is niet juist.

Dat de Prins vim Oranje aan den Graaf van Bossu, na zijnen overgang tot tie Staatsolie zijde, veel achting bewees en vertrouwen in hem stelde, is waar; maar dit bewijst op zich zelf niet veel voor de achtbaarheid van Bossuus deugden, want de Prins was in dit opzigt gantsch niet onfeilbaar, en de geschiedenis levert de bewijzen, dat hij meermalen vertrouwen gesteld heeft in lieden, door wie hij bedrogen, ja, ten laatste zelfs vermoord is. Heel anders dan de Prins oordeelden in Holland niet alleen quot;de gemeene manquot;, maar ook de Staten over Bossu, en de laatsten hebben hem dan ook geen vijfduizend gulden vereerd!

In Julij 1578 verzocht de Prins, die toen Bossu op alle mogelijke wijzen begunstigde, den Staten van Holland de heerlijkheid van Putten en Geervliet op te dragen aan den Grave van Bossu, en zulks quot;in be-taclingü van de schulden, denselven bevonden te competeeren ter cause van de diensten, hier vocrt vden, gheduyrende den oorloge gedaenquot;; — dat wil zeggen : in den tijd toen Bossu Dukdalf diende en den Hollanders zooveel kwaad deed als hij kon!

Wel mag men zich verbazen over zulk een verzoek van den Prins! Voor 't zonderlinge is alleen eenige verklaring Ie vinden in den politie-ken toestand dezer gewesten in de jaren tusschen de Gentsche Paciiicatie en de Utrechtscbe Unie, van welken het. dikwijls moeijelijk is zich een juiste voorstelling te maken; terwijl de Prins toen ook op een ander standpunt geplaatst was, als van 1573 tot 1576, toen hij niet Holland en Zeeland alleen tegen de Spaansche overmagt worstelde. Maar toch was dat verzoek voor de Hollanders zeer aanstootelijk.

Hoe? Holland zou den man beloonen, die Holland onder 't juk van Dukdalf en de inquisitie had willen brengen!

Hoe? Holland zou dien man hetzelfde land schenken, waar de voetstappen ingedrukt waren der Spaansche soldaten, die hij had aangevoerd tegen den Briel, om Hollands vrijheid in de geboorte te smooren!!

Teregt antwoordden de Staten, dat zij 's Prinsen verzoek niet inwilligen konden, quot;achtende, dat deselve diensten tegens die van 1 lollaut vian-telyk gedaen waren, omme tzelve te crencken, bederven ende onder 't jock des gemeenen Vaderlants viants te brengenquot;; — en zij sloegen 't af als ^u07iredelijck niet alleenlijck, maer oock van groote consequentie ende prejnditiequot;

Daarop deed de Prins een ander verzoek aan dezelfde Staten, en drong sterk op de inwilliging aan; te weten: aan Bossu een pensioen te aecor-deeren tot 5000 pond van 40 gr. (d. i. 5000 gulden) 's jaars, ingaande met den l^8ten Januarij vati 't loopende jaar, en liem daarvan brieven Ie verleenen, bezegeld door de zes groote steden.

De meerderheid scheen geneigd, dit toe te staan, om den Prins genoegen te geven, maar Eotterdam protesteerde er tegen Zeker hebben de Rotterdarnsehe afgevaardigden zich daarbij uitgedrukt in den stijl, dio in de Statenvergadering gebruikelijk was; maar zij hadden kunnen uitroepen : quot;Breek de steenen onzer straten op, en gij zult het bloed nog vinden der burgers, die door Bossu vermoord zijn!quot; ¹

Eene week later behandelden de Staten dit punt op nieuw, quot;op 't ernstig schrijven ende versoekquot; van don Prins. Oranje beweerde, dat Bossu zicli quot;met sonderlinge devotie, aensieninge ende vertrouwen liet gebruyeken tegens de gemeene vijandenquot;, en verlangde, dat de Staten hem daarvoor een blijk van erkentenis zouden geven. Wat zouden de Hollanders nu doen? Zij stonden wel 't gevraagde jaargeld toe, en besloten de bezegelde brieven te verleenen, maar — onder eene voorwaarde, die zeker niet spoedig vervuld zou worden; namelijk: dat Zeeland daarin jaarlijks ecu behoorlijk aandeel betalen zou ². Bossu ontving dus het jaargeld niet; de zaak bleef dralende. Dc Prins drong wel in October, en nogmaals in November, op afdoening aan, maar in December maakte de heete koorts ev een einde aan, en er was in Holland niemand, die Bossu betreurde.

In andere gewesten , waar men van Bossu niet ondervonden had wat Holland van hem had geleden, was men toch evenmin met hem ingenomen. 1 n September 1577 werd hij door de Algcmeene Staten aan die van Gelderland voorgedragen tot stadhouder, wat zeker ook op aanbeveling van den Prins van Oranje geschiedde, die toen den grootsten invloed te Brussel had. Maar de Staten van Gelderland begeerden Bossu niet \

Neen, wat Hooft schreef, is niet waar. Bossu werd niet quot;lankzaam vergetenquot;; hij is nog niet vergeten. Zijn naam wordt met afschuw genoemd, en zal geschandvlekt blijven , zoolang Nederlandsche harten een afkeer hebben van moordenaars en beulen, van Albanisteu en Inquisiteurs.

Mag men oonlcclcu naar een teekening van 11. i'. Sclioulen van 17S3, — cn er is geen reden om 't niet te mogen — dan was het toen te Amsterdam nog geen gebruik, dat de hoeren met eene paraplu uitgingen, maar wel lieten de dames er zich een nadragen. Hiernevens ziet gij een gedeelte van die teekening Twee regenten van het Spinhuis worden, met hunne dames, door den binnenvader ontvangen. Eene dier dames heeft den lakei achter zich, die eene roode paraplu draagt. Een groote is 't niet, trouwens daarin komt zi j met die van llanway overeen; maar heel dienstig is zij toch ook niet, want van zulke breede dames kon met zulk een kleine paraplu niet meer dan hoed, krullen en aangezigt tegen do regendruppels beschermd worden; — dat /.ij er met haar tweeën onder gingen, is niet te denken.

Tien jaren later waren de parnpluus reeds algemeener, en ieder had toen geen lakei meer noodig om die na te dragen. De heeren liepen er mea onder den arm; de dames droegen ze aan de hand. Op de prent van 1793 (van welke ik op bl. 289 gesproken heb) zie ik tweemaal een heer met een paraplu, en beiden dragen die op dezelfde wijze, onder den linkerarm, in schuine rigting, zoodat de stok met de as van 't lichaam een hock van 30 graden maakt, 't ringetje op- en do steel nederwaarts. Ook komen er twee jull'rouwen op voor, die eene paraplu dragen, en alweer beiden op dezellde wijze, maar anders dan de mannen. Zij houden die in de linkerhand bij 't ringetje, en laten, als zij stilstaan, den steel op de straat rusten. Deze parapluns zijn al een weinig grooter, en denkelijk dan ook zooveel ligter. Wat den vorm betreft zijn 't dezelfde, die later quot;be-steéstertjesquot; genoemd werden.

¹ Dc bovengenoemde zeer iraaijc teekening berust in den Alias van Amstenlam van den heer L. Splitgerber. 't Weggelatene is voor ons dool van geen belang: men ziet ev do overzijde der Spinhuissteeg, waar aansprekers ecu quot;bekendmakingquot; doen.

met een paraplu geloopen heeft, en of 't ook een filantroop, dan wel een dokter of een chirurgijn geweest is, staat, voor zooveel ik weet, nergens aangeteekend. Onze prent over de mode schijnt te bewijzen, dat in 1793 of daaromtrent de paraplu onder den arm der heeren en in de hand der dames een nieuwmodisch artikel was, en denkelijk zullen de allereerste parapludragers wel Amsterdamsche en Haagschc Mrs. kleêrmakers en Mrs. pmikemakers, en de eerste parapludraagsters modemaaksters en naaisters geweest zijn, want zoo ging 't in de vorige eeuw met de invoering van nieuwe modes. De snijders en pruikesmids waren voor hun klanten de wandelende modeplaten, en de dames moesten aan hare modules en cou-turières kunnen zien, hoe zij gekleed en gereed moesten gaan.

En dit was ook natuurlijk. Wie 'i eerst met wat nieuws op de straat kwam, liep gevaar door 't gemeen uitgejouwd te worden, en daar waagde geen Mijnheer en geen Mevrouw zich aan. Maar hadden de gezegde modieuse toongevers en toongeefsters dit gevaar doorgestaan, en 't straatpubliek aan 't gezigt der nieuwigheid gewend, dan konden ook quot;de groote luiquot; er gerust mee voor den dag komen.

Tn J7!)5 waren de parapluus al weer grooter; zij waren van tien hanen en er konden twee personen onder gaan. Op den 4quot; Maart van dat jaar werd het zoogenaamde Vrijheidsfeest gevierd, en liet was juist een regenachtige dag. Van die feestviering op het Revolutieplein te Amsterdam, bezitten wij een groote plaat van Vinkeles en Vrijdag, cn daarop zien wij %;ii aantal parapluus; doorgaans staan er twee personen onder ééneparaplu, en zij is er groot genoeg toe.

liet volck des Lants is ghemeynlyck schoon, wel glicmaeckt ende ghe-schickt van gelijckmatigheyt: ende bovenal Mannen ende Vrouwen hebben seer lustighe ende volmaeckte schinckels aen de beenen: zijn oock al t' samen van tamelijcke grootte, maar sommige boven de ghemeyne schreve, besonderlijc in Hollant sijn sij wel groot: ende in Vrieslant seer groot.

Het woord quot;begankenisquot; heeft drieërlei beteekenis: 1quot; quot;van kinde in kerke gaenquot;, of de kerkgang eener kraamvrouw; '2° een ommegang of processie, 3° Do quot;kerstelicker uytvaertquot; of christelijke begrafenis. In 't opschrift hierboven is natuurlijk de eerste beteekenis geineend.

Nadat de herstelde kraamvrouw haren kerkgang gedaan had, werd weêr goed opgeschaft, en daarom vinden wij dan ook alwéér een menigte keuren , die 't verbieden. Te Haarlem werd reeds in de 1 k- eeuw gekeurd, dat het noodigen van de vier naaste buurvrouwen voldoende was op een begankenismaal, en dat ieder, die er te veel was, vijf schellingen boete zou verbeuren. En dergelijke keuren vindt men in alle steden, doeh met verschil in 't getal der gasten. In den .Uriel moglen twaalf vrouwen ge-noodigd worden; in Deventer twaalf paar, maar in Zwol slechts de twee naaste buren nevens de vader en moeder, de zuster cn broeder en de peeten. Daar echter de ondervinding leerde, dat dc werkelijkheid altijd een andere uitkomst gaf dan de keurmakers berekend hadden, zoo besloten de Zwolsche Heeren in 1498 eens ferm door te tasten en de begankenis-malen geheel af te schaffen; maar de uitkomst voldeed alweer niet aan de verwachting, want het ging met die afschall'ing precies als met menig andere.

Terwijl dan de kraamvrouw in huis de genoodigde vrouwen ten eten had, zat quot;die vader van den kvnde in taveerne'¹ met zijn vrienden; maar daar volgde de keurmeester hem ook. 't Ging daarmee echter juist op dezelfde wijze, als wij 't reeds hi j het doopmaal gezien hebben, en dus behoeven wij er niet langer bij slil te staan, 't Begankenismaal af te schaffen was onmogelijk; het sloot van ouds de rij der kinderbieren en dus was het onmisbaar.

Werd in de middeleeuwen het begankenismaal tweeledig gevierd, — door moeder t'huis, door vader in de taveerne, — zoo was 't ook nog in de vorige eeuw, doch met dit verschil, dat het laatste toen veranderd was in een heerenpartij aan huis.

Het begankenismaal werd toen nog, spijt allo keuren, gehouden als sedert eeuwen, na den kerkgang der kraamvrouw, waarbij de familie en de vriendinnen genoodigd werden. Maar eenige dagen later gaf de heer des huizes een tweede editie, door al zijn vrienden, zonder hun vrouwen, te noodigen. Op dc/,e heerenpartij ging weêr de bokaal met Rijnschen wijn en den kaneelstok rond, en als allen daaruit gedronken hadden, leidde de gastheer zijne vrouw binnen, die gevolgd werd door de baker met liet kleintje, dat weêr in zijn mooije kanten doopkostuum gewikkeld was. 't Kind werd aan elk der heeren op zijn beurt gepresenteerd, waarvoor elk de baker een dnkaton in de hand moest stoppen; terwijl na den rondgang de Moeder met een glas geluk gewenscht werd, die daarvoor vriendelijk bedankte en vertrok.

Niet zelden kwam bij zulk een partij ook Hansje weêr op tafel, want doorgaans was er onder zooveel heeren wel een, die hoop koesteren mogt, eerlang ook weêr kraamheer te zullen worden. Dezen werd dan de ver-sehuldigde eer niet onthouden: 't Hansje werd liem gebragt met menige warme toespraak, tintelend als de wijn, die de sprekers inspireerde, en hij antwoordde daarop mot al de aanwezigen op zijn aanstaand feest te noodigen, — op welk feest dan ook weêr de kaneelstok geroerd werd , en ook weêr een Hansje op tafel kwam, en een nieuwe uitnoodiging aan alle aanwezigen volgde, zoodat die heeren-begankenismalen een soort van kettingregel vormden.

't Bekleeden van posten door vrouwen houdt men voor een der groote ideeën van onzen tijd, die de vrouwen-emancipatie uitgevonden heeft. .Fa, 't mogt wat! Men vindt in vroeger eeuwen vrij wat meer vrouwen tot ambten en posten benoemd. Ik geef hier slechts tot bladvulling, een drietal voorbeelden uit mijne woonplaats.

Tot het ambt van Waagmecster werd in 1772 door de Vroedschap eene vrouw benoemd. De bewaring der gevangenen zelfs was toen aan eene Cipier ster opgedragen. En tot den post van Orgel tred er in de Groote Kerk werd in 177!3 ook eene vrouw benoemd.

In liet vorig Deel heb ik een stel tafelbord-opscliriften medegedeeld, dat in een burger-glazenkast t'lmis behoorde; als tegenhanger geef ik hier een stel uit een bóeren-glazenkast, 't Is Delftseh aardewerk gelijk 't vroegere, ongeveer even oud, en 't is ook Delftseh rijm van gelijk allooi. Jammer is 't, dat met dit stel is gebeurd, wat met honderd stellen tegen één voorviel: er is eens bij quot;t omwasschen een bord van gebroken, zoodat Nquot;. 5 ontbreekt. Maar, gelukkig is 't, al missen wij een couplet, wij merken dat in 't lezen niet, want — en ziehier 't voordeel van onzin! — de zin is er niet meê gebroken.

Gij moogt u voorstellen, dat de boer, bij wieu gij te gast komt, (even als de steeman, wiens vriend quot;uit vergelegen hoekenquot; kwam) om u statelijk te begroeten, ook bord na bord voor u alleesl , maar kunt dan opmerk en : 1dat de boer veel materieeier is dan de steéman, en niet als deze over zonde en genade, maar van eten en drinken spreekt; 2quot;. dat deze boer, gelijk al zijn staudgenooten, zieh even goed aeht als vorst en adeldom; en 3°. dat N⁰. 12 hier precies 't zelfde is als 't vorige i\^r0. 12, hetgeen bewijst, dat dit de gewone dankzeggingsformule bij boer en burger was. Terwijl gij bij liet quot;zuiver vatquot; in Nquot;. 10 moet denken aan 't biervat. quot;Li de dagen toen bier volksdrank wasquot;, zegt de schrijver van Barnevclcl onder de regering der /Lmptsjonkers, quot;had ieder burger en boer een vaatje Maartsbier in zijn kelder; de heer L. W. van Essen op den Schaftelaei' nam voor zicli en zijn gezin een geheel brouwsel tegelijk.quot;

Gi j moot u verbeelden, dat de boer bi j den 3quot; regel van Nquot;. 4 met de hand naar den vlcesehsehotel, en bij den 4quot; naar de schotels met wortelen en erwten wijst.

Weldaadig Opper Heer Gij spijst ons al te Zaamen ü zij de Lof de Eer Ous Hart is dankend aainen.

Ter vergoeding nu van 't ontbrekénde N⁰. 5 voeg ik hier nog een op-schrift bij, dat ik op zes ontbijtbordjes vond, — niet, als 't ook wel voorkwam, op elk bordje één regel, maar op ieder bordje kompleet en dus alle zes eensluidend.

Zoolang zon en maan zal staan Zal nooit de Oranjekleur vergaan Dat zag ik in dees morgenstond JJij 't teeken van het vast verbond Ik moet met eerbied de Godheid loven Daar zag ik weer 't Oranje boven.

Nu ja, de twee eerste regels zijn 't van ouds bekende Oranjerijmpje ²; maar de vier volgenden maakten 't Moeder moeilijk de bordjes alle dagen te gebruiken; immers zij moest wel bepaald 's morgens een regenboog gezien hebben, of zij zou, in plaats van quot;met eerbied de godheid te lovenquot;, zich niet leugen bezondigd 'hebben.

Zie Mr. J. van luinniir cii .1. tuk Gouw, het BoeJc der Opschriften, bl. 77 en 96.

Er woonde in 't jaar 173!) te Lioessens, een klein dorp in den uoord-oostelijksten hoek van Friesland, een arm schoenmakertje, die Foeke Sjoerds lioette, en vlijtig werkte, om voor vrouw en kind den kost te winnen. En als uien hem geen pikdraad trekken zag, dan zag men hem zitten lezen, waarom 't heele dorp zei, dat Foeke de schoenmaker een geleerd man was.

Hij was bovendien een braaf en nederig man, —-wel wat stil en stroef van aard, maar bij allen, die hem kenden, wel geacht. Toen was hij 2(5 jaren oud, en al van zijn tiende jaar af bij 't schoenmaken geweest. Yoor dien tijd had hij vier of vijfjaren te Ee, waar hij geboren was, op de dorpsschool gegaan, maar geen ander onderwijs genoten, want zijne moeder was een weéuw, die een winkeltje deed, en hij moest al zoo spoedig mogelijk geld verdienen.

Maar i'oeke had een gelukkigen aanleg en was zeer vlijtig. En ook toen hij schoenmakersjongon geworden was, verliet de leerzucht hem niet. In zijne vrije uren liep hij nooit met andere jongens spelen, maar zat altijd te lezen, 't Was de dominee, die hem boeken leende.

Ma ar die boeken van den dominee handelden meest over bijbelverklaring en kerkelijke historie, en hierin bestond dan ook al Foekes wijsheid. Doch juist deze kennis was 't, die zijne dorpsgenooten 't best waardeeren konden en dan ook op den hoogsten prijs stelden.

Nu stierf in 't genoemde jaar de schoolmeester van Lioessens, en quot;t heele dorp zei: quot;Foeke moet meester wordenquot;, en de Grietman zei 't ook.

Maar Foeke zei, dat hij er geen zin in had, want dat hot een groote last voor klein loon was.

quot;Maar ik zal je een betere plaats geven, zoodra er een openvaltquot;, zei de Grietman.

quot;Maar ik kan niet zingenquot;, hernam Foeke, hopende er zoo af te komen, want op een goed psahnzinger was men in dien tijd /.eer gesteld.

quot;Oefen je dan maar wat, en 't zal wel gaanquot;, hervatte do Grietman. quot;In allen gevalle, ik stel je aanquot;.

Zoo werd de sclioeiimiikei' van het dorp tevens schoolmeester van het dorp. De eene helft van den dag zat Foeke achter den lessenaar, de andere helft op den driestal, en 's avonds laat zat hij te lezen.

En hoeveel bragt dat schoolambt op? — Zeventig gulden 's jaars. Hot schoolwezen was te dien tijde in de Friesche grietenijen in een deerlijk verval. De jaarwedden waren gering; de schoolmeesters waren als de jaarwedden, en liet onderwijs was als de schoolmeesters.

De Grietman wist wel, waarom hij Foeke gedwongen had, schoolmeester te worden; iiij kon er geen bekwamer man toe vinden.

Al had Foeke nooit kweek- noch oefenschool gezien, en al zijn leven met pik omgegaan ', toch was hij niet alleen rijker in kundigheden, maar had ook veel beter pedagogisch begrip dan do meesten zijner ambtgenooten. Zijn grondstelling was: quot;lezen, schrijven en cijferen leeren, psalmzingen en catechismus laten opzeggen is niet genoeg; het onderwijs moet het middel zijn tot opvoeding, vorming en veredeling van 'tjeugdig geslacht, ten einde het op te leiden tot een loilelijk, christelijk en burgerlijk gedrag en levenswijzequot;.

is dat niet juist hetzelfde als de quot;maatschappelijke en christelijke deugdenquot; onzer schoolwetten? Wie zou dat verwacht hebben van een acht-tiende-eenwschen hoereschoolmeester? en dan nog wel een, die van den driestal achter den lessenaar sprong!

Driejaren later kwam de school te Nykerk open, die 116 gulden op-bragt, en de Grietman hield woord: hij gaf die aan Foeke. Ook op zijne nieuwe standplaats, hield hij de schoenmakerij er bij aan, want hij kou toch niet met vrouw en kinderen op nog geen rijksdaalder in de week teren.

Maar wéér drie jaren later kwam hij in beter doen; hij kreeg er nog drie posten bij. Hij werd Dorpsregter, Collecteur van 's Lands iinpositiën en InstTumentschrijver ¹. Toen liet hij den pikdraad los, maar niet de studie: integendeel, — hier begon hij zich nu eerst regt toe te zetten.

Dit begrijpt niemand, als die 't door ervaring weet. Lust en vlijt zijn hef hoornen, waarmeê men verbazend veel doen kan. Foeke heeft veel gelezen en daardoor veel wetenschap verworven; hij heeft bovendien veel na-

geclaclit en x.ijn oordcel gescherpt. Al zijne wetcnscliap had hij aan eigen vlijt en inspanning te danken.

Maar hoe vond hij er den tijd toe? Dag aan dag toch sloofde liij zich af in een kinderschool, eu had er in zijne tusschenuren nog drie posten bij waar te nemen !

Hij offerde aan zijne liefde tot de studie een gedeelte van zijne nachtrust, ja somtijds geheele nachten op, want als hij 't hoofd vol had en niet slapen kon, verliet hij 't bed en plaatste zich aan de schrijftafel.

Toen Focke eenige jaren later als historieschrijver optrad, verwonderden de geleerden zich, zulk een quot;uitgestrekte lectuurquot;', zulk een quot;juist oordeelquot; en zulk een quot;netten sti jlquot; te vinden bij een man, die dc hooge-scholen niet betreden had.

Ja, een geleerde begrijpt niet, hoe een autodidakt aan de wetenschap komt; en de autodidakt zegt doorgaans, dat hij 't zelf niet weet, omdat hij het een ander toch niet begrijpelijk kan maken.

Eerst schoen het alsof Foeke aan geen studie meer dacht, maar voor zijn liefhebberij vak het verzenmakeu gekozen had, want hij 't bezoek, dat prins Willem IY in 't laatst van 1748 aan Friesland bragt, trad hij onverwacht als poëet op, en zong den Stadhouder een welkomstlied toe. Negen jaren lang bleef hij de lier tokkelen, zong gelegenheidszangen, schreef lofdichten, poëtiseerde bijbelstof, en zei toen op eens de poëzij wéér vaarwel, om zich geheel aan de historie te wijden.

Ook dit heeft velen verwonderd. Waartoe die dichtlicvende oefeningen gedurende eenigen tijd ?

Dat vindt men meer bij autodidakten; zij hebben doorgaans eenigen dichterlijken aanleg, al ontwikkelen zij dien niet altijd. liet verzenmaken is hun een middel tot stijloefening; en zeker heeft ook Foeke 't daaraan te danken gehad, dat hij quot;door bevalligheid van stijl boven de moesten zijner tijdgenooten uitstakquot;.

't Eerst trad Foeke als kerkdijk-historieschrijver op. In 1759 gaf hij een kwartijn van 800 bladzijden uit, onder den titel: quot;Kort vertoog van den staat en de geschiedenissen der Kerke des Nieuwen Testaments van Christus' geboorte tot op den tegenwoordigen tijd, vergeleken met de voornaamste wacreldhjke geschiedenissen.quot; Uit dit laatste bleek duidelijk, dat hij ook in de ongewijde historie geen vreemdeling was, en de Dokkumer burgemeester, jonker Epo Sjnck van Burmania,en andere quot;voorname stands-personenquot; spoorden hem aan tot het schrijven eener historie van Friesland.

En l'oeke was gewillig; maar eerst wilde hij voltooijen wat hij begonnen had, en zoo gaf liij dus zijne kerkelijke geschiedenis van 't Oude Testament uit in drie deeleu in 1761, 1703 en 1765.

Doch in H laatstgenoemde jaar verscheen ook reeds liet eerste stuk van zijne quot;Algemene besclirijvinge van oud en nieuw friesland, zullende dienen voor eene Inleiding tot eene Historie van Friesland.quot;

Ieder verbaasde zich over de knapheid van den Nykerker schoolmeester. De Gedeputeerde Staten, aan wie hij quot;t werk opgedragen liad, schonken hem tot eene vereering quot;honderd zilveren dukatons,'quot; en de quot;voorname standspersonen,quot; die hem tot het werk aangespoord hadden, verheugden zich er zeer over. Maar zij hadden nog iets meer moeten doen. /jij hadden moeten begrijpen, dat liet niet genoeg is een knap man in te spannen, maar dat uien ook zorgen moet, zijne vlijt niet te overspannen.

Spoorden zij den schoolmeester aan tot een arbeid, grooter en moeije-lijker dan waartoe zi j zich zeiven in staat gevoelden , zij hadden hem ook den tijd moeten verschall'en om dien uit te voeren. Maar hier dachten die quot;voorname standspersonenquot; niet aan. Foeke mogt zich over dag afwurmen in de school voor 116 gulden 'sjaars, en 't ontbrekende tot zijn onder-lioud winnen met zijne drie andere posten, en — 's nachts de historie van Friesland schrijven!

Roem, Friesland! op uw Foeke Sjoerds; maar blozen moet gij, als men vraagt, wat gij voor hem deedt!

Nadat Foeke ook de drie andere stukken zijner quot;Algemene Beschrij-vingequot; in 't licht gegeven had, verscheen in 1708 liet eerste deel zijner quot;Historische Jaarboeken.quot; Ook deze droeg hij aan de Gedeputeerde Staten op, en zij vereerden den bekwamen schrijver een geschenk van quot;honderd gouden dukaten¹', en de quot;voorname Standspersonen'quot; verheugden zich op nieuw, maar dachten er niet aan, dat de arme Foeke zijne gezondheid ondermijnde.

Het 2« deel verscheen in 176Ü; het üquot; in 1770; het 4® was gereed; het ij'' bijna; Foeke werkte er nog aan — op zijn ziekbed.

Hij werkte nog zoolang hij overeind zitten kon; maar op den ISquot; December 1770 zonk hij ineen en stierf.

Drie dagen vóór Foeke was juist ook de jonker overleden , die den titel gedragen had, die Foeke toekwam: quot;Historieschrijver van Friesland¹'. Toen zei men, dat liet jammer was, dat Foeke nu ook ster-

Of dit nn een troost was voor zijne vrouw en kinderen, raag men zeker betwijfelen, maar welligt mag men ook twijfelen, of de Friesebe Ifeeren den armen dorpssclioolmeester we! met dien titel vereierd zouden hebben.

Hoe dit zij, zijn dood maakte't onnoodig, en de Friesebe Ileereu benoemden toen maar weer een jonker, die, als zijne voorgangers, niets deed.

Foeke Sjoerds bad een groote taak aanvaard, en met de magt van zijnen geest, zon hij die hebben kunnen voltooijen, maar de lichaamskracht schoot te kort in den strijd met arbeid en afmatting.

quot;Wie onzer zou die taak nu nog aanvaarden willenP'' vroeg eens, vóór 25 jaren, een spreker in 'I Friescb Genootschap aan zijne medeleden. En schoon 't geen vereischte was, dat, wie 't deed, er ook de vier posten van Foeke bi j moest waarnemen, toch is 't niet gebleken, dat iemand er den moed toe gehad beeft.

In de Resolution der Vroedschap van Wijk bij Duurstede leest men: quot;Ter vergaadering van 27 July 1750 werd voorgebracht off 't niet van de uiterste noodzakelijkbeid zoude zijn, men aan de lieden, die met Koek op de Kermis zitten, liet verbieden, van geen Koek met eene bijl te bakken, doordien er op gisteren een kint 't ongeluk heeft gehad zijn duim daardoor te verliezen; — is na rijpe deliberatie goed gevonden, den bode Van der Snel aan de koekkraamen te doen aanseggen, voortaen geen koek met een bijl te laten hakken, of dat de Magistraet met de contraventeurs na bevind van saaken sullen handelenquot;. —

Al bijna eene eeuw vroeger, namelijk bij eene keur van den 24.quot; Junij 1G51i , is te Amsterdam om gelijke quot;periculen ende ongeluckenquot;, niet alleen de bijl, maar 't koekhakken heel en al verboden quot;op der straten, in huysen, stallen, kramen oft eenige andere plaetsen, op de verbeurte van bijl en block, nevens nog driegulden daer-en-hovenquot;. Maar ofschoon deze keur later nog quot;gerenoveertquot; is, zoo zijn er de bijlen en blokken en koekbakkers nog, gelijk ze er altijd geweest zijn,

Do schildorij in verzen is van Vondel, die in verven van Willem van de Velde; — de laatste is omtrent een halvo eeuw jonger dan de eerste, maar toch lijken ze elkaar vrij wel.

Eigentlijk zijn er twee groote zeeschilders van dezen naam geweest — vader en zoon.

De eerste zag in 1010 te Leiden het levenslicht, maar woonde te Amsterdam en leefde er bij de schepen en de zee. Hij ging uit met 's Lands vloot en woonde de zeegevechten bij, waar hij zich,

door een galjootscliipper tusschen de zeekasteelen liet rondvoeren, om op lange strooken papier alles quot;pertinent af te teeckenen wat in de bataille voorvielquot;, — en menigmaal moest de schipper hem waarschuwen, dat hij zich al te veel blootstelde.

vader de liefde voor de zee. Deze onderwees hem in de kennis van scheepsbouw en tuigage: Simon de Vlieger, zelf een uitstekend meester in zee-en havenstukken, leerde hem 't penseel behandelen. Aan de stranden van Noord- en Zuiderzee bespietlde hij watervlak of golven, lucht en wolken, om aan de eersten hun spiegelende helderheid of' halve doorschijnendheid, aau de laatsten hun dunne diepte of zonnige glanzen te geven. Met zijnen

vader bestudeerde hij de zeeslagen in de werkelijkheid tijdens tie Engelsche oorlogen, en voer met hem, tussehen en om de strijdende vlooten.

Zoo werd de jonge Willem van de Velde de grootste aller zeeschilders. Hij overtrof allen, die vóór hem waren, en geen, die hem volgde, evenaarde hem. Met zij hij zeegevechten of stille wateren ', het scheeprijk Y of een zeestrand op het doek bragt, — liet zij hij woelende golven of een labberkoeltje, stormen met kokend schuim en vliegend zwerk, of rustige, lustige zomerluehtjes schilderde, — altijd is zijn koloriet overheerlijk en zijne ordonnantie rijk en afwisselend, liet zij hij quot;de Zeven Provinciënquot; met zijn prachtigen spiegel of een visscherspink, oorlogschepen in rook gehuld of jagten en tjalken, een beurtschip en een melkschuit of den vierdaagschen zeeslag ² schilderde, — altijd zijn zijne vormen krachtig en bevallig, zijne bewegingen ligt, zijne rigtingen juist. Naauwkeurigheid, uitvoerigheid cn schoonheid van teekening wedijveren bij hem om den prijs.

Zijne groote verdiensten werden reeds bij zijn leven erkend, en nog worden zijne werken op hoogen prijs geschat.

In 1075 ging hij, met zijnen vader, in dienst van den Engelsehen Koning over, en gezamentlijk schilderden zij van 1676 tot 1682 twaalf groote stukken op liampton-court. Maar Willem vergat toch ook zijn vaderland niet; hiervan getuigt zijn meesterstuk ''de Haven van Amsterdam'', in 16S6 geschilderd, liet hing weleer in de kamer van de Opper-koinmissarissen van de Walen in den Sehreijerstoren, en thans kan men het in het Trippenhuis vinden.

Vader en zoon zijn beiden te Londen overleden: de eerste in 1693, de tweede in 1707.

Hollandt is een kleyn landtsehap, maer vol van groote en de treflelijcke saecken; hebbende veel goede; steden, schoone dorpen, groote frissche mannen ende vrouwen.

Als eene bijdrage tot de kennis van liet schoolwezen in de vorige eeuw deel ik hier een prospectus eener kostschool mede.

liet origineel van dezen prospectus is gedrukt op ecu 4« blad Pro Vatria, en verguld op sneê; de Hollaudsche tekst naast den Eranschen: de eerste met een staande letter, ongeveer tweemaal /00 groot als die, welke gij hier ouder 't oog hebt; de laatste met een cursieve letter vau gelijke grootte.

liet tusscheu quot; quot; geplaatste is met de hand bijgeschreven. De invulling der /150 en de bijvoeging aangaande 't alleen slapen zijn van dezelfde hand en natuurlijk van den kostschoolhouder, die — naar wij hopen, niet uit onwetendheid — de Fransche vertaling van 't laatste heeft achterwege gelaten.

Van eene andere hand is de toevoeging: quot;C. B. is op den 22 .lulij 1786 school gaan leggequot;. Waarschijnlijk is liet eene aanteekening van Papa met het oog op de rekening.

liet voorname verschil tusscheu dene vrouwen ¹ en die van vóór dertig jaren, en dat ons ook 'teerst in 't oog valt, is de hoed. Hij is op den kap der huik gezet, eu doet de drievoudige dienst van wind-, zon- en regenscherm. Die hoed is vau stroo gevlochten, en lijkt precies op een om-gekeerden schotel. Bevallig is die vorm zeker niet, maar wel doelmatig, want zulk een hoed is vrij wat beter hoofddeksel dan een hedendaagsch dameshoedje.

Deze stroohoed is ten dezen tijde pas een nieuw model; en daarom dragen vele vrouwen — namelijk zulken, die er niet voor zijn, dadelijk het nieuwste snufje te hebben — er nog geen. Lang zal quot;t echter niet duren, of hij is algemeen, maar dan zal 't ook alweêr niet veel jaren duren, of hij wordt al te gemeen. In 't begin der 17« eeuw droegen de juffrouwen dien nog slechts op reis. Als 't Vrouwtje vau der Schilden op reis gaat, om Tijsken, die gevangen is, te bezoeken, laat ze haar paard zadelen, en zegt:

En nog wat later vinden wij dien hoed slechts bij de boerinnen , die er zich niet enkel bij den veldarbeid en bij het ter markt gaan van bleven bedienen, maar er ook mee ter kerk en ter kermis gingen

Maar behalve dezen stroohoed verschilt de kleeding der vrouw quot;van Lecesters tijenquot; al zeer weinig met die van dertig jaren vroeger. Ook hier heeft zij de huik om, den schorteldoek voor en den emmer aan den arm. Dit laatste is al van zeer oud gebruik. In de 15° eeuw zouden zelfs de Friesche edelen met hun emmertje aan den arm naar den Landdag gegaan zijn, en op de tentoonstelling van oudheden in Arti in 1854 en 1858 zijn er nog eenige te zien geweest, die beschreven werden als quot;Landdag-emmertje van een Vetkoopers edelmanquot;; maar wat die edele heeren er in droegen, hun boterhammen of schoon linnen, stond er niet bij beschreven; en evenmin is het duidelijk, waarom 'I juist de Vetkoopers en niet die van iinn tegenpartij zijn, aan wie men die emmertjes toekent.

Bij de vrouwen echter heetten die dingen geen quot;landdag-quot; maar quot;marktemmersquot;, en zij bleven bij haar en hare dienstbare geesten nog heel lang in gebruik, zelfs toen zij reeds mandjes hadden. Als Asselijn ons vertelt, hoe Grootmoeder de baker uitzond om 't noodige voor quot;de lekkere tongen der vandende vrouwenquot; te halen, laat hij haar zeggen:

Wat den schorteldoek betreft, dien deed in quot;Lecesters tijenquot; en nog twintig jaren later elke knappe burgervrouw voor, als ze uitging. Ging Meester Wybrant de chirurgijn met zijn vrouw een zorneravondwandelingetje doen, quot;een kerkhofjen omquot;, dan hing zij geen huik om, maar deed slechts, quot;om knap voor den dag te komenquot;, een schoonen schorteldoek voor. En pleegde dan Meester Wybrant, in 't voorbijgaan, een kerkhofroof, dan diende Vrouws schorteldoek ook tot dekmantel van 'tgestolene; wat haar echter, omdat de dartele wind haar een poets speelde, leelijk had kunnen opbreken, — doch dit geval heb ik u reeds vroeger verteld ².

De weelde was intusschen reeds in zoo verre toegenomen, dat de_yvrou-wen, die 't betalen konden quot;in 't zilver gingenquot;, dat wil zeggen : haar tasch en sleutelreeks niet meer aan koorden op zi j droegen, maar aan

zilveren kettingen. De quot;ongerriemquot; zelf was nu ook met zilver beslagen, en werd niet meer onder 't zieltje maar cr overheen gedragen; zoodat liet eigentlijk geen ondernem meer was; inaur toch behield hij den naam, gelijk het met meer dingen gaat, die weleer waren, maar niet meer zijn, wat ze heeten. In den ongerriem werd een zilveren schortliaak gestoken, waar drie zilveren kettingen van neêrhingeu, hoe langer hoe mooijer, zoodat taseh, mes en .sleutelreeks bij den onderrand van den bouwen bungelden, want, zei men: quot;wie briet heit, laet hriet hangen¹'. En wie 't nog breeder hadden, droegen een schortliaak met kettingen regts en links: aan de eene zijde een dubbelen ketting met dikken zilveren ring, waaraan zooveel sleutels klingelden als er steden in Holland waren; aan de andere zijde de taseh en een paar messen.

Dit was toen een weelde voor een rijke huisvrouw; maar er verliep geen vierde van een eeuw, of dat quot;gaen in 't sulverquot; was al onder de dienstmeiden. In Breêroos quot;Spaanschen Brabanderquot; hooren wij een meid vertellen, wat ze al van haar vrijer gekregen had;

En niet dit laatste zinspeelde de poëet op een klagt, die men toen — namelijk, vóór meer dan derdehalve eeuw, dat is; in de dagen, die wij ons steeds voorstellen als den goeden, ouden, zedigen en eenvoudigen tijd — al eveneens hoorde ais tegenwoordig: quot;je kunt zondags geen meiden van juffrouwen onderscheidenquot;.

Vijf roepen; dat's de wegh! — Tien konnen 't wederleggen; En waerheit is maer één.

Dat de Eenhoorn vroeger bij apothekers en chemisten uithing, weet ieder, en dat die hoorn een voorwerp van grootc kracht en heilzame werking is, weten alle vrouwen. Immers, zij wisten het vroeger; en daar nu in onze eeuw, bij zooveel onderwijs en lektuur, bij zooveel voorlezingen en kursussen, de wetenschap der dames natuurlijk niet beneden die van hare voorzaten gesteld kan worden, zoo mag men er ook niet aan twijfelen , of zij weten 't nog wel ¹.

Weleer stelden alle aanzienlijken er prijs op ten minste een stnk van zulk een heilzamen hoorn te bezitten, en gaven er veel geld voor. Ge-heele iioorns waren zoo schrikkelijk duur, dat alleen vorsten die konden bekomen; rijke lieden vergenoegden zich met een brok. Vader Cats bezat ook zulk een stuk, en, bij zijn testament, vermaakte hij die kostbaarheid aan zijne dochter Elisabeth. Zoo schreef hij: quot;Noch aen deselve mijne dochter het stuck Eenhoorn, dat vau groote kraght word gehouden in verseheyde respecten, de Vrouwen bakent^

Vraagt gij, of Cats er zelf wel aan geloofde? — Denkelijk dacht hij er evenzoo over als de geleerde Alberlus Magnus, die, na vermeld te hebben, wat hij er van vernomen had, daarop liet volgen ; Red hoe non sails prohaium e.slDat wil, in verband met het voorgaande, zeggen:

Toch was de eenvoudige Cats verstandiger dan de groote Alberlus; hij vroeg geen bewijs, voor 't geen hij niet wist, maar beriep zich op de vrouwen, die 't wel wisten.

' De heeren, die 'tniet weten, cn 't niet aan Imnne vrouwen vragen willen, kunnen cr iets van lezen in rle Uithangteekens, II 1). lil. 309, 370.

Vooreerst quot;het bestoêstertjc''¹, — een erfstuk uit de vorige eeuw, dus genoemd, omdat men er toen nog slechts besteedster», hofjesjuil'rouweu en kornetjes uit de achterstraat nieo loopen zag. Dit model van paraplu had een dikken, houten stok zonder kruk, maar met een regten steel, waar ringen in gectraaid waren en die in een knopje eindigde. Toegeslagen hing de groene of roode zijde in losse plooijen neer; do ouwejnll'rouw stak haar vinger door 't ringetje en droeg de paraplu zoo voor 't lijf.

't Onheil , waar zulk een kornetje met een besteustertje ligt aan blootstond, wanneer 't niet alleen regende maar ook waaide, was, dat de wind onder de paraplu kwam, en haar die uit de hand ligtte, wat vrij gemakkelijk ging, omdat de slok regt was. Dan zag men het bolle of omgeslagen scherm statig daarheen zeilen en kantelend te water gaan, terwijl de wanhopige eigenares het jammerend nastaarde.

De andere soort was de groote groene paraplu, — toen nieuw model. Deze was zoo groot, dat er gemakkelijk twee, ook wel drie personen onder konden

wandelen. Zij bezat de deugd', den drager wel te beschutten, maar tevens 't gebrek, hem wat zwaar te vallen; zoodat hij wel van den regen niet nat werd, maar toch niet droog t'huis kwam. Van zware groene zijde ge-inaakt, kon zij jaren meê, en het binnenwerk was ook stevig met koperen vorken, zoodat zij togen een windvlaag kon, en om te beletten, dat deze haar den wandelaar uit do hand rukte, was de stok van onderen omgebogen als een haak. Op den top stak een ferme koperen punt , om do paraplu, wanneer 't niet regende, als een wandelstok te kunnen gebruiken; en aan een groen zijden koord zat een koperen ring, die als de paraplu toegeslagen was, er overheen geschoven werd, maar als zij opgezet was er bovenop slierde.

Die ringen ontbraken echter doorgaans aan de oude exemplaren, die voor de helft dezer eeuw nog als schoolparapluns in gebruik waren; de jongens rukten zc er af om ze bij 't ringsteken te gebruiken 't Was niets ongewoons onder zulk een schoolparaplu een vijftal kinderen te zien schui-len. Ons vignet geeft er u een voorbeeld van te zien. Moeder heeft hare drie apostels met quot;de permpluquot; - naar school gestuurd, maar onderweg zijn er nog een jongen en een meid, elk met een mand aan den arm, mee ondergekomen, wat destijds gewoonlijk quot;ongevraagd ongeweigerdquot;' ging. De grootc schoolparaplu was een omnibus, waar ieder plaats onder nam, zoo lang er nog een plaats te vinden was.

De paraplumakers hebben voortdurend gepoogd, hun werk te verbeteren door 't ligter en tegelijk steviger te willen maken; maar 'tgewigt van de karkas eener stevige paraplu, was steeds een bezwaar, dat moeijelijk te overwinnen was.

Ren fabrikant in horlogevcoren in Zwitserland, Sanguinede genaamd, heeft parapluus gemaakt, die bij uitstek ligt, maar ook bij uitstek duur waren, en 't geheim zijner kunst nieii in 't graf genomen ^

In onzen tijd hebben wij althans geen reden van klagen over de zwaarte der parapluus, maar ook geen reden van roemen op de stevigheid; wij kunnen ze opvouwen zoo netjes, dat zij niet dikker dan een goade rotting zijn, maar er niet lang meö toe.

² Dt; invoeging der m voor de p was — natuurlijk vóór hei tijdvak vau 't verbeterd ouderwijs — zeer gewoon iu 't volksduileki, b. v. pampier, amp ar l. En daardoor kou ook de Ainstcrdamsehe Jan-Uoodenpoort Jan-Rompcrt worden.

Alva had een dubbele neerlaag geleden, — te Alkmaar en op de Zuiderzee, Do eersle viel, na den zwaren en langen strijd om Haarlem te doen bukken, al hard genoeg; maar de laatste was beslissend. Van Alkmaar begon de victorie, maar op de Zuiderzee werd die voltooid. Had Bossu ie Hoorn getriomfeerd, Alkmaars dapperheid zou vruchteloos geweest zijn, dio stad !md alléén in 't Noorderkwartier geen stand kunnen houden. Of, om 't omgekeerde geval te stellen, al ware Alkmaar bezweken, Don l'rc-deri k zou liet na Bossuus nederlaag toeli waarschijnlijk niet hebben kunnen houden.

Om de beteekenis der overwinning op de Zuiderzee op hare regie waarde te scliatten , moet men haar beschouwen in betrekking tot Amsterdam. Amsterdam was de plaats, waar de Spanjaards vasten voet in Holland hielden, en waar alle Spaaiigchgeziiulen, uit andere steden gevlugt, zich schaarden rondom Joost Duyck en zijne vrienden. Amsterdam was Holland voor Al va, en van daaruit poogde hij de zee en 't Noorder- en 't Zuiderkwartier te bestrijken en Holland weer ten onder te brengen. Van de heerschappij der Zuiderzee zich meester te maken, was de eerste stap om dit doel te bereiken. Maar die stap was een val, en die val onherstelbaar.

Door hun overwinning bleven de Noordhollanders meesters van de zee, en Amsterdam was gefnuikt en van de zee af- en Ie land ingesloten, eu Alva kon er niets meer uitrigten.

' Dit was de groote victorie, waarvan men in Alkmaars ontzet de voorbode zag, maar die op de Zuiderzee behaald werd. Amsterdam, het bolwerk en de wapenplaats der Spanjaards in Holland, was uit zijn element gejaagd en lag als een viscb op 't drooge. Dit had geen ontzet van Alkmaar kunnen uitwerken, — dit deed de victorie op de Zuiderzee.

Ach, dat arme Amsterdam genoot wrange vruchten van de Spaanseh-gezindheid zijner regeerders. De negocie stond stil; de vaart naar lt; )osten en Westen verviel; — zoo klaagden die regeerders in eene ootmoedige supplicatie aan hun Spaanscben meester. De schepen konden niet uitzeilen

naar de Oostzee en elders, of zij vielen den geuzen in handen, en allen vreemden schepen en kooplieden was de weg naar Amsterdam afgesneden. In de stad heersehten ellende, armoede en gebrek, en dc prijzen der levensmiddelen waren er hoog; het brood en het bier waren te Amsterdam tweemaal zoo duur als in de Prinsgezinde steden '.

Wat wilde Alva na zijne dubbele neêrlaag? — Leiden belegeren? vrede maken? of naar huis gaan? — Immers hij schreef onmiddelijk aan zijnen koning, en drong op de spoedige overkomst van zijnen opvolger aan; - Itij zond Valdez voor Leiden, die schansen opwierp rondom de stad; — en hij liet door Noircannes en Romero (die er den gevangen Marnix toe gebruikte) over vrede onderhandelen.

Wat wilde iiij nu? — Zijn ernstigste verlangen was zeker, naar huis te gaan. Hij, die voor den grootsten veldheer van zijnen tijd doorging, zag zijn roem ondergaan in den strijd tegen een handvol geuzen met Oranje aan 't hoofd! Maar zeker zou hij gaarne, eer hij heenging, althans een schijn van bevrediging bewerkt hebben, om te kunnen zeggen, dat hij den boól in orde had gemaakt. En eindelijk liet hij Leiden belegeren , ja zelfs Delft bedreigen, om door zijnen opvolger niet werkeloos gevonden te worden.

Maar wat voerde hij nu nog in Amsterdam uit? — Niets. Hij wilde er graag weg. ilij schreef reeds den l.'Jquot; October aan de regeering van Amsterdam, dat zijn tegenwoordigheid te Brussel vereischt werd, en hij dus vertrekken wilde, en dat de Koning—-d. w. z. hij-zelf op 's Konings naam — quot;om die gelegenhe^t des graven van Bossuquot;, Noircannes tot stadhouder van Holland, in Hossuus plaats, had aangesteld¹. Maar Dukdalf kon niet wegkomen. Hij zat te Amsterdam, als hij zelf zei, vastgenageld, en wel door een muiterij van zijne soldaten, die om betaling riepen. Of hij hen met of zonder geld tevreden gesteld heeft, is een raadsel, maar zeker niet, als twee maanden vroeger ² met Amsterdamsch geld. Die geldschieters zagen Dukdalf nu mot andere oogen aan dan toen. Zoo diep zij voor hem bogen, toen zij meenden, dat hij triomfeeren zou, zoo diep verachtten zij hem nu, vooral omdat zij vreesden van hun geld geen duit

¹ De brief berust nog in 't Stads-archief, Zie den Inventaris door Dr. P. Scheltema , II ]). bl. 118. No. 55.

0)n die gelegenheyt des graven van Bossu, wilde zeggen: omdat het nu zoo gelegen was, dat Hossu in de least zat.

terug te zullen zien. quot;Ziju beeltenisquot;, /.egt Hooft, quot;die bij do parl.ijdighste Spaansgezindeti, in 't staatelijksle der zaal oft kaamere te pronk gehangen had, raakte nu verfoeit in eenen hoek, oft d'afzightighste plaats van den huizequot; Wat dit laatste zeggen wil, begrijpt ieder. Nog kwam er bij, dat Alva eene bezetting in de stad wilde leggen; maar hoe Spaansehgezind .loost Uuyck en zijne vrienden waren, op Spaansch garnizoen waren ze niet gesteld. De burgemeesters, voor een oploop beducht, wilden Alva gaarne weghebben, en hij, voor zijne schuldcischers beducht, wilde ook graag de stad uit. Hij beraamde ■—■ zeker niet zonder medeweten der burgemeesters, al staat dit er niet bijgeschreven, — een plan om ongehinderd weg te komen. Op den 29« October ¹ liet hij mot do trompet uitblazen, dat ieder den volgendon dag om zijn geld kou komen, en ging daarop, als een gemoene schobbejak, 's nachts stilletjes do poort uit.

Zoo vertrok Dukdalf met do noorderzon. En dan vindt men zelfs nog in onzen tijd geestverwanten van Joost Buyck en zijne vrienden, die niet opzien tegen de dwaasheid, te beweren, dat onze voorouders zeer verkeerd gedaan hebben met zich togen dat landsvadorlijko gezag te verzetten, en dat zij zeer gelukkig zouden geweest zijn, zoo zij er zich gedwee aan onderworpen haddon!!! Ja wel; dat ondervonden de Amsterdammers ook nu alweer: velen verloren bij Dukdalfs bankroet al hun vermogen, en waren arme lui geworden, 't Viol hard, — maar 'twas hun eigen schuld.

Alva trok van Amsterdam naar Utrecht en vandaar naar Brussel, waar hij do Algemeene Staten vond, die hij reeds in September beschrovon had. Hij redekavelde toen nog wat over den Tiendon Penning of een vaste jaarlijksche opbrengst van twee millioen daarvoor in plaats, maar vond de Staten tot het laatste oven weinig gezind als tot het eerste, en te midden dier beraadslagingen verscheen llecpiesens. Onder groot gejuich deed hij den l?quot;²™ November zijnen intogt te Brussel.

Br waren lieden, en Viglius was er een van, die dachten, dat Alva 't met zijn vertrek nog niet ernstig meende, en met Roqucsens eveneens handelen wilde als mot Medina-Coli ; ja zij zeiden zelfs, dat llequosons niet tevreden was, dat Alva geen haast maakte om liecn te gaan; — wat

quot;Van sckorc oncoatcn, gevallen zedert den 9^stcn Angnsti tot don October 73,ter\vijlc

dc hartogo van Alve hyer ter slede was.......................fi6 pond vl. 17 sch. 7 gr.

althans bewijst, hoe, ongeduldig zelfs di; ijverige Spaanselige/inden nilzrigcii naar zijn vertrek.

Eindelijk, den ISh December, nam Alva met Don Frederik en een ruiterbende de reis aan. Zijn ai'togt was een vreugdedag in de Nederlanden. Zijne uitluiding bleef nog lang in herinnering '.

Dit was de eerste groote triomf der vaderlandscfie vrijheid. Dnkdnlf droop af, met schande en vloek beladen!

Toen bad Amsterdam een beter brandwezen dan oenige stad ter wereld, en Jan van der lleyden van zijne nieuwe spuiten veel aftrek, daar ze hem ook uit andere steden, ja van buiten 's lands besteld werden ¹. Toen Tsaar

Ziellier wat men aangaande Parijs leest in een Fransch tijdsehrift van II Januarij 1873, Le Journal de la Jeunesse N⁰. 0 p. 94.

In 'i laatst der 17^e eeuw stond men daar nog op 't zelfde- standpunt als in de middeleeuwen. Ken afsnijding maken, om den brand te beperken, —dit was het beste, dat men kon. In 1074 sehreef mevrouw De Sévigné in haren brief over den brand van het Hotel de Ouitauf : quot;De Kapueijnen deden zoo hun best, dat zij eene afsnijding maakten; op de rest wierp men water.quot;

In 1G99 verwierf een zekere mijnheer Dnmouriez (een voorvader van den bekenden generaal), die in Amsterdam de spuiten van Jan van der lleyden had zien werken, van Lo-dewijk XIV een privilegie om twaalf Ilollandsehe brandspuiten te Parijs in te voeren. Daar hij dit o]) eigen kosten deed, moesten natuurlijk allen, die er 't gebruik van wilden hebben hem er voor betalen, en — hij liet zich goed betalen. Dit gaf stof tot klagten, en eindelijk nam de Koning de spuiten van hem over, en liet voor de bergplaats een bord spijkeren met dit opschrift: Pompes puhliques du Hoi. pour remedier aux incendies, sans quon soit fenu de rien quot;payer.

Peteï to Aiiisterdain als scheupstiminennan werkte, kwam hij dikwijls de werkplaats van onzen brandspuitmaker bezoeken, en bleef er soras uren achtereen; en toen hij naar Rusland terugkeerde, bestelde hij een aantal spuiten voor de voornaamste steden en werven.

In ons vaderland editor hield men zich op vele plaatsen nog bij 'tonde, d. w. z. men behielp zich met een oude spuit, of deed het maar met do Icêren brandeminers, of ook wol, als er toch geen water bij 't dorp lag, met niemendal af. In sommige kleine steden meende men voor 't brand-wezeu al zeer goed te zorgen, als men ieder, die 't burgerregt kocht, de verpligting oplei, bij de oude brandspuit een leéren emmer te leveren '.

Zelfs in Holland bleef gedurende geheel de 18« eeuw het brandwezen ten platten lande nog in een ellendigen toestand. Lieve van Ollefon, de stad- en dorpbeschrijver, hief er in 17!»2 bittere klagten over aan; hij wees op 't voorbeeld van Amsterdam, dat men slechts te volgen had, cn op de slangbrandspuiten, die men slechts te bostellen had, en op do kanalen, die men slechts te graven had, en hoopte, dat quot;God de ooren en harten mogt openen van hen, die het bewind over 't platte land in handen haddenquot; ². En twee jaren later klaagde hij op nieuw, dat zijn goede raad nog niet. opgevolgd was ^:u, — alsof dat ten platte lande zoo spoedig ging!

Gedurende geheel do 18quot; eeuw zag men op de dorpen vau tijd tot tijd zich de tooneelen hernieuwen, die drie eeuwen vroeger de steden opleverden ; alvcrnielende branden, voortgeplant door rieten daken, gevoed door houten huizen, en met geringe kracht bestreden ; weinig hulp, veel verwarring, terwijl niet alleen de schrik, maar ook 't bijgeloof de krachten der menschen verlamde. Geen felle brand leidde tot verbetering dor blusch-iniddelen; 't was al veel als do nieuwe huizen met pannen gedekt worden. — Alles nog precies als in do 15° eeuw.

Mogelijk verwondert het sommigen , dat in do 2c helft der 18quot; eeuw bij branden nog spraak van bijgeloof kon zijn. Er waren te dien tijde nog domme menschen genoeg, die aan vuurduivels on heksen geloofden. En zij, die niet onder de domme, maar onder de vrome lieden geteld wilden

Ju 1705 werd tc Parijs ccn loterij ontworpen, om uil tie winst nog acht spuiten aan te sehaffen, opdat elk kwartier der stad er eéue zou hebben, — wat zeker niet te veel was. Of dit doorgegaan is, weet ik niet; maar bij den brand van 't Hó (cl-Die u in 1737 gingen de Kapucijnen nog oj) de oude wijze te werk. Eerst in 1801 kreeg Parijs eene goede brandweer,

¹ Dit gesehiedde o. a tc Ënsehede bij resolutie van Burgemcesteren van 10 Febr. 1731.

zijn, toonden zich vaak niet veel wijzer. Toen Hilversutn in 1706 bijna geheel was afgebrand, en sommigen op 't nut van goede brandspuiten wezen, waren er lieden, die beweerden, quot;dat God dus door vuur de boosheid der dorpbewooneren heeft gestraft, en dat derhalven alle hulp, die men bijgebragt mogt hebben, vruchteloos zoude geweest zijn, omdat de strailende hand des lleeren niet afgekeerd kan worden door eenig menschlijk vermogen, maar alleenlijk door boete en bekeeringquot;.

't Geloof, dat Gods hand de huizen in brand stak, werd opentlijk beleden : 't werd in de gevels der huizen gebeiteld en in preeken gehuldigd. Van 't eerste een voorbeeld uit Pijnakker van 1773;

Om zijn berouw, vertrouwde hij, zou Onze Lieve lieer hem voortaan wel ongemoeid laten! En ziellier een voorbeeld van liet tweede. Toen Strijen in 1709 geheel was afgebrand, hield de dominee van een naburig dorp een toepasselijke preek, en nam tot tekst: Ps. 7S, vs. 21. quot;Een vuur werd ontstoken tegen Jakob, en toorn ging op tegen Israëlquot; '.

Als de boeren zoo in hun bijgeloof gesterkt werden, was'tgeen wonder, dat zij naar geen goeden raad van verstandige lieden luisterden, en zelfs de vermaning van Lieve van Ollefen vruchteloos bleef.

De Amsterdamsche brandweer en de spuit van Jan van der Heyden handhaafden lang hun roem; maar thans ligt die verflensd. Waarom? Dit onderzoekt de Oude Tijd niet.

De eerste moet nu door een regiment pompsoldaten en de laatste door de stoomwaterkrachtmachine vervangen worden.

¹ Zie de beschrijving van Hilversum, bl. 11, Wesimaas, bl. 4 en 16, Strijen, bl. 10.

quot;Vim de dienstboden op een anderen koerquot;, lieb ik op bl. 310 gezegd, en die zijn dus nu aan de beurt. Wat zijn do slechte manieven, waar men heden ten dage over klaagt en ook in de kranten van schrijft ? — Brutaliteit, babbelarij en pronkzucht. Is dat nieuws van den dag, nis de kranten vertellen? — Och neen, 'tis precies als vóór tweehonderd jaren. En om n dat klaar te toonen, /al ik do u keuren geven, die er tegen gemaakt zijn; ik zal ze u geven in hnre schilderachtige originaliteit, en gij zult er tevens de straffen in vinden, waardoor de Heeren het kwaad poogden uit te roeijeu. Dat dit doel ook bereikt is, wordt door de geschiedenis niet bewezen.

Ziehier drie artikelen uit eene Amsterdamsche keur van den 23quot; .lanuarij 1082, waarin over de drie genoemde ondeugden gehandeld wordt. 'Tot gemak onzer lezeressen zal ik do oude spelling in de liedendaagsche veranderen.

(ieen Knechts, Kameniers, Meiden of Minnemoer* zullen zich version-ten in 't allerminst hunne Iteeren, Meesters of Vrouwen kwalijk te bejegenen met woorden of werken, op stralle van zes weken in de lioeijen , te water en brood, gezet te worden. Eu opdat dit te beter zou kunnen uitgevoerd worden, zoo verstaan Mijne Heeren van den (Jeregte, dat, indien de lieer. Meester of Vrouw, aan wien de kwade bejegening is geschied, zulks onder eede komt te verklaren, daaraan volkomen geloof gegeven, cn de Knecht of Meid, zonder eenige oogluiking gestraft zal worden.

Geen Knechts, Kameniers, Meiden, Naaisters of Minnemoors zullen iets van hetgeen, ten huize daar zij dienen, komt voor te vallen of te geschieden, tegen anderen buitenshuis mogen overbabbelen, veel min, met labbekakkerij, twist en tweedragt t.usschen de huisgenooten, naaste vrienden en anderen, stoken. Zoo zij zulks hooren van de andere, hunne mededienstboden, zullen zij gehouden zijn, dit aanstonds aan hunne Heeren, Meesters of Vrouwen bekend te maken. En zoo wanneer uit zulke labbe-kakkerijen of twiststokingen eenige onlusten tusschcn de huisgenooten of

aiulcreu komt te rijzen, cn de labbekakkci'ijcn kunnen bewezen worden, zullen zoodanige Knechts, Kameniers, Meiden, Naaisters of Minnemoers, door wie do onlusten zijn veroorzaakt, zonder eenige verschoning, drie maanden in het Spin- of Tuchthuis gezet, of anders, naar gelegenheid van zaken, mot meer of minder straf gebeterd worden.

Vermits sedert eenigen tijd onder de dienstboden zoodanige uiterlijke hoovaardij in 't dragen van Kleederen, Kanten, Krullen, Lokken, Strikken enz. is ingevoerd, dat er geen of weinig onderscheid tusschen de kleeding viin hare Vrouwen en baar gezien kan worden; en dewijl dit strijdende is tegen de betamelijkheid en goede zeden ; — buiten en behalve dat de dienstboden, die zulks uit haar loon niet kunnen bijbrengen, en echter met anderen willen gelijkstaan, daardoor tot ontrouw, dieverij, hoererij cn andere vuiligheden vervallen; — zoo hebben Mijne Heeren van den Geregie, om daarin zooveel doenlijk te voorzien, geordonneerd cn gewillekeurd:

Dat dc Kameniers, Dienstmeiden, Naaisters, Minnemoers, noch andere dienstboden hoegenaamd, die in vaste huur verbonden zijn, na den eersten dag van Mei eerstkoinende, voor hare bovenkleederen, zoolang zij dienen en in vaste huur blijven, niets anders zullen mogen dragen als een modest en zedig kleed; namelijk; geen zijde, lluweel noch felp. Hare kleeding zal bestaan in een Jak en Schort, zonder dat zij Tabberts, Samaren , Bouwens of andere dergelijke kleeding zullen mogen gebruiken. Ook zullen zij in 't allerminste niet mogen dragen eenige gemaakte Krullen, Strikken, noch eenig ander dergelijk afhangend eieraad; ook niet eenige Kanten, alsmede geen boordsel op boven- of onderkleêren, geen Goud, Gesteente, noeh Koralen; — alles op verbeurte van 't opperste kleed, zoo menigmaal iemand daarover bekeurd wordt, of dit te lossen of af te koopen met tien guldens.

De Knechts zullen mede niet vermogen aan hunne Dassen eenige Kant, hetzij genaaid of gewerkt, te dragen, noch ook eenige Linnen-mouwen of Lubben, op de verbeurte als voren.

't Werd er echter, ondanks die mooije keuren, niet beter op. Fn 't midden der vorige eeuw droegen dc heerenkneebts gouden horloges'(zoodat de heeren, om zich te onderscheiden, zilveren droegen), cn kameniers en meiden gingen in 'tjuweel. En om dat te kunnen bekostigen, behoefden zij zich niet eens met bovengenoemde quot;vuilighedenquot; te bezondigen, liet

fooijenstelsel was toen tol een verbazemle hoogte o])gevoor(l, en veel freveu heette quot;/.ijn fatsoen ophouden bij domestieken '. Ook werii oj) alle visites kaartgespeeld, en de heeren en dames zouden hun fatsoen te kort gedaan hebben, zoo zij geld in den zak gestoken hadden: alles bleef bij de kaarten ojgt; de speeltafeltjes liggen quot;voor de domestiekenquot;, die er quot;mooi weer meê speeldenquot;.

Onder quot;buisdieverijquot; verstond men in de 17c en 18e eeuw dieverij binnenshuis gepleegd door lieden, die in huisdienst waren. Daarop werd, in dezelfde keur, die in het voorgaande artikel genoemd is, deze straf gesteld ;

quot;Alle huisdieverij door Knechts, Kameniers, Meiden, Naaisters, Min-nemoers, of, door hun toedoen, door anderen bedreven wordende, — 't zij die in veel of weinig bestaat — zal voortaan, zonder eenige krenking, met een strenge geeseling worden gestraft; en bovendien zal de dief voor eenigen tijd in 'tSpin- of Tuchthuis gezet worden, naar gelegenheid van zakenquot;.

Daar werd gedurende geheel do 1S^C eeuw de hand aan gehouden, en zoo teekende dan ook de meergenoemde Jakob Bicker llaye, mot blijkbare voldoening, in zijne jaarboeken aan, dat, toen er op den 2In Julij 1760 quot;justitie gedaanquot; werd, ook zijne gewezene schoonmaakster Bregje, die hem zes zilveren vorken ontstolen had, streng gegeeseld was cu wel vijftig slagen gekregen had.

Maar'tis ook wel gebeurd, dat, nadat de meid of knecht de geeseling ondergaan had, het vermiste voorwerp in huis teruggevonden werd en de onschuld van den beschuldigde aan 't licht kwam. AVee dan den Meester en de Vrouw! Dan daagde, naar oude zede, het volksgerigt op: de heele buurt, waar de familie van den gegeeselde woonde, kwam 't liuis bestormen en plunderen in minder tijd dan de compagnie van de wijk noodig had, om in 't geweer te komen; — trouwens in zulke gevallen haastten de schutters zich niet zeer. Vóór eene halve eeuw wisten oude lieden hier nog aandoenlijke dingen van te verhalen, en in het boek van Jakob liicker liaye vond ik er ook voorbeelden van.

ZichuT ecu stadsgezigl, dut. menig Amsterdammer thans niet meer herkent, ofschoon 'tuit liet hartje van Amsterdam genomen is. 't Is de Kal-verstraat, van clcu lleiligeweg gezien, in 't kostuum van vóór twee eeuwen. Men ziet hier nog de voorvaderlijke winkels onder breede luifels verscholen , waar tegenwoordig glazen magazijnen en winkclpaleizen schitteren; en zachtkens slieren de oude Amsterdamsche sleedjes over de keijen, waar tegenwoordig het indrukwekkend symbool van snellen vooruitgang en liooger streven — de hoogbeladen omnibus met zijn binnen- en bovenpassagiers,— als een wagen van Djaghernaut, rost door de volle straat

Het huis op den hoek der Olieslagerssteeg, met het stadswapen in dcu geveltop, is een tentoonstellingsgebouw. Onze voorouders hadden zoowel hunne tentoonstellingen als wij, maar op veel kleiner schaal: van een wereldtentoonstelling hebben zij den naam nooit gehoord, ja, van een nationale zelfs nimmer gedroomd; hunne tentoonstellingen mogten niet eens stedelijk heeten, want zij Ifeperkten zich tot een gild, neen, minder nog; tot één bijzonder ambachi. 't Is het Schrijnwerkerspand, dat gij hier ziet, of, als 'tin de wandeling genoemd werd: het Kistemakcrspand. Hier vond men, zoowel op de beide bovenverdiepingen als beneden, jaar uit jaar in, een immerdurende tentoonstelling van allerhande schrijnwerk, zoo prachtig als men ergens zag.

quot;Dit huis staat dagelijks open van den morgen tot den avond,quot; zoo schreef Mclcbior Fokkens in 1002, quot;en elk mag er vrij ingaan, inwoners en vreemden. Beneden staan veel groote, schoone kassen, sommigen van klaar ebbenhout, anderen van gemarmerd en sakkerdanenhout. Men ziet er ook van noteboomenhout, en er zijn er, die heel cierlijk met schildpad zijn ingelegd. Op verscheidend lange rijen ziet men dit werk hier staan, waar men tusschendoor gaat, en alles kan bezigtigen. Sommigen dezer kassen kosten weinig minder dan duizend gulden, anderen zes- of zevenhonderd, maar men vindt er ook van twee-, drie- of vierhonderd gulden.quot;

veel lioogei' waarde l\ad dan tegeuwooi'dig; een juiste vergelijking is moeije-lijk, maar men overdrijft zeker niet, als men voor den gulden van toen den rijksdaalder van onzen lijd stelt.

Een wegwijzer in 't begin der 18c eeuw sprak er ook van, maar noemde geen prijzen: quot;Men ziet hier een oneindig getal konstig gemaakte kassen, kabinetten, tafels, rustbanken, ilieerakken, en diergelijke soorten meer, en deze plaats mag van ieder, dien 't gelieft, bewandeld worden.quot; En dien 't geliefde, kon er wat koopen ook, want dit was eigentlijk bet doel der tentoonstelling.

Twee vrouwen hadden er de directie. Do eene was door de burgemeesters als Pandvrouw aangesteld en beëedigd (alweer een bewijs voor 't geen de heer Groockewit op bl. 3;3S heeft opgemerkt);—de andere was eene der gildebroedersvrouwen, die hier, elk op hare beurt, eene week moesten zitten.-

De instelling dagteekende uit het begin der 17o eeuw; de oudste ordonnantie, die wij kennen, is van den ]7^equot; April 1624, maar denkelijk bestond het Pand al vroeger. In het 18c artikel dier ordonnantie leest men het kurieuze voorschrift, dat de Pandvrouw quot;gehouden was, wel toe te sien, dat daer geen onreynigheyt aen 't werek gedaen en werd.quot; O llol-landsche zindelijkheid!! — Maar onbegrijpelijk is 't, hoe deze vrouw op drie verdiepingen tegelijk op die onreinigheiddoeners passen kon, terwijl zij tevens verkoopen en boekhouden moest. En 't zal welligt daarom geweest zijn, dat later geordonneerd werd, dat ook twee gildebroeders, elk op hun beurt, een week lang in 't Pand moesten zijn om op te passen.

Na de omwenteling van 1787 werd dit gebouw in een ruiterskazerne herschapen, maar vier jaren later weer tot het aloude gebruik ingerigt. 't Pand had echter zijn besten tijd gehad, en naderde zijn einde.

In 1808, toen koning 1/odewijk zijne residentie te Amsterdam vestigde, waren er gebouwen noodig voor ministcriën en administratiën. Voor de Bureaux dar Conooyen cn Liccnten werd liet Latijnsche school op't (Jingel in beslag genomen; — de Reetor trok met zijn quot;wereld vol illusie'^{1 1}naar 't Kisteinakerspand, en dit laatste verhuisde naar de Warmoesstraat tegenover de Wijde-kerks teeg ², waar 't eerlang te niet ging. Toen 't Gild werd afgeschaft, verviel ook het Pand.

Is liet een bewijs van de onvolmaaktlieid of van lt;le voortrefl'elijklieid der iTiciiscliclijkc natuur, dat de mensohen, — en wel zij, die de knarsten en grootsten zijn, of daarvoor gehouden w)rden, 't meest — altijd onderling twisten en strijden over de zaken, die hunne dierbaarste belangen betreffen? •— Wie oppervlakkig oordeelt, meent liet eerste; wie dieper kijkt, zal welligt het laatste beweren.

quot;Zoo mij geoorloofd is, de waarheid te zeggenquot;, schreef Dr. Kornelis Bontekoe, quot;zoo komt, onder de weldoeners van 't mensclulom, de eerste rang toe aan de ware Godsgezanten [de vrome predikanten], en de tweede aan de Geneesheeren

Juist; het heil der ziel heeft steeds voor 's mensehen allerboogst belang gegolden, waarom dan ook de geestelijken en godgeleerden steeds de vin-nigste kemphanen geweest zijn.

Na 't zieleheil volgt liet lichamelijk welzijn; daarom staan de dokters en gezondheidsleeraars in den tweeden rang, maar om dezelfde reden hebben deze heeren dan ook den kerkelijken in twistzucht en strijdlust weinig toegegeven.

Daar is Bontekoe getuige van. Hij was in zijn vak even ijverig en knap als Ds, Sinijtegelt ¹ in 't zijne, en hij was ook even scherp en hard.

Waren er, volgens Smijtegelt, weinig bekeerde predikanten, volgens Boniekoe waren er ook weinig ware geneesheeren ^ Noemde Sinijtegelt

sommigen zijner ambtsbroeders: luiaards en vadsige optooijers; Bontekoe noemde velen der zijnen: domoors en bedriegers ja, erger nog; moordenaars en beuls En gaf Smijtegelt 145 preeken over één tekst, Bontekoe gaf 115 kopjes thee aan één patient! — Wie hem den tliee-dokter noemden, lasterden hem niet.

Ergerde Smijtegelt zich over de predikanten, die de gunst der grooten zochten om hunne tafelvrienden te worden, — Bontekoe schold op de quot;naam-doctorenquot;, die hun praktijk en reputatie maakten door hun aanhang van apothekers, chirurgijns en vroedvrouwen ^

Had Smijtegelt, bij al zijn deugd en ijver, veel vijanden, — Bontekoe niet minder. Ook hij werd voor een weetniet en een stijfkop gescholden, en 't laatste zeker met meer regt dan het eerste. En al blijkt het niet, dat zijne vijanden 't zoo erg maakten, als die van Smijtegelt, wiens leven zelfs somtijds gevaar liep, toch wisten zij 't hem wel zoo benaauwd te maken, dat hij 't land ruimde.

Boutekoe was een Alkmaarder, die te Leiden in de geneeskunde en tevens in de Oai'tesiaansche filosofie gestudeerd, en zich in den Haag als dokter gevestigd had. Zijn leermeester was professor De la Hoc Sylvius, een zeer geleerd man, die dc geneeskundige wetenschap wijsgeerig opvatte en behandelde, en een nieuw stelsel vormde, dat het Ghemiatrisch systeem genoemd werd. Velen oordeelden echter, dat hij de toepassing der scheikunde te ver dreef, en dat zijn stelsel schadelijk en gevaarlijk was. Bontekoe integendeel was er een ijverig voorstander van, en wilde in den Haag als quot;een Reformateurquot; optreden, maar ondervond een hevigen tegenstand. quot;Dat komtquot;, zei hij, quot;omdat de wereld geregeerd wordt door de opiniön der menschen, die 't gezag boven anderen hebben; zij is zelden in staat er zich van te ontdoen, en wel te ontvangen den man, die als een Reformateur te voorschijn komtquot; K

Maar de geneeskundigen dan? Die zijn toch niet aan de opiniön der menschen onderworpen. quot;.Neenquot;, zegt Bontekoe, ''maar zij zijn lui en ongeleerd ^r', vuilgewinzoekers, die de menschen tormentceren, ziek houden en dikwijls zieker maken De nieuwe onderzoekingen en de nieuwe methodes zijn al te voordeelig voor de menschen, dan dat de doctoren, die 't geld zoeken boven de gezondheid hunner patiënten, die zouden omhel-

zen. I)ez(! ignoranton ontzien zich evenwel niet te prefendeeron, (Int zij ware medicijnmeesters zijn; zij zweren bij IJiypokrates en (Jalenus, die zij niet; eens lezen kunnendaar zij geen (Jricksch en maar weinig Latijn verstaan. Waarlijk, Ilippokrates en Galenus zijn nooit te lui of te koppig geweest om te leeren, zoo als deze ignoranten'¹ '.

(jij ziet liet, Bontekoc vleide zijne kollegaas niet, maar hij zei dan ook zelf, dat hij van geen vlei jen hield; en als men hem verweet, dat hij te scherp was, antwoordde hij, dat hij veel in Calvijn gelezen en van dezen geleerd had, de dwalingen met kracht tegen te gaan ².

Nu was Bontekoe inderdaad een knap en geleerd man, maar wat hij voor zijne kracht hield, was juist zijne zwakheid, — hij was een doordrijver, en verwekte daanneó zich overal vijanden. En 't ergst was, dat hij zich door zijne overdreven thccliefde belachlijk maakte.

De beroemde Nikolaas Tulp te Amsterdam was hem voorgegaan in de lofverhefting der thee. Deze had gezegi, dat er geen plant was te vinden, hij welker gebruik men ouder worden kon, en dat zij den mensch voor kramppijnen bewaarde en wakker hield 13ontekoe werkte dat thema verder uit. Hij vond in de thee het middel om langer, gezonder en met beter hersenen te leven dan de menschen gemeenli jk doen, en als men zijn traktaat van de thee (dat geen traktaatje is, maar een hoek van tweehonderd paginaas) doorleest, bespeurt men , dat de thee goed is tegen alle kwalen.

quot;Hij leert, dat wie thee drinkt, nooit ziek worden of sterven zalquot;', zeiden zijne tegenstanders.

quot;Neenquot;, zei hij, quot;dat zeg ik niet; wel wenschte ik , dat de thee zooveel kracht had, maar al heeft zij die niet, zoo bevrijdt zij toch den mensch van vele ziekten en doet hem lang loven \ Indien alle inenschcn één natuur hadden, dan zoude ik geen zwarigheid maken hun aan te raden, 50 of 100 of 200 kopjes achtereen te drinken, ik heb menigmaal zooveel gedronken op een voor- of namiddag, en niet alleen ik, maar velen met mij hebben 't zelfde gedaan, waarvan nog niet één gestorven isquot; ^s.

quot;Oquot;, riepen de spotters, quot;je moet hem maar zien. Door al zijn theedrinken, zijn zijne balzamieke sappen zoo verdroogd, dat zijne gewrichten rammelen als kastanjetten, wanneer hij voor den wind naar iemand toekomtquot;.

' T. bl. 20. ⁵ T. bl. Ü27. ³ Qeneesk. Waarnemingen, IV IS. COc hoofdst. ^ T. bl. 08. T. bl. 215.

quot;Neen zei Ilonlckoc, quot;alles wel consulorccrcudc, kun nicinaiul met regl. de thee houden voor een kruid, dat zoo zeer verdroogtquot;

Anderen weer zeiden, dat hij de thee aanprees, omdat de heeren van de Oostindisehc-eontjjagnie hem daarvoor betaalden.

quot;'t Is niet waarquot;, zei Bontekoe; quot;maar ik doe het uit liefde voor onze natie, die 't geluk geniet boven de anderen, dit kruid overvloediger te ontvangen door den Indischen handel, en omdat ik een groot Iiel'hebber ben van een plant, zoo ri jk in deugden

Laten wij eens hooren, hoe Bontekoe als geneesheer over zijne tijdge-nooten oordeelt. Ol' bij een onwraakbaar getuige is? — Ik geloof ja, mits wij in 't oog houden , dat hij de sleehtste zijde naar voren breng! , en er een sterk lielil oji vallen doet. Mn ziehier op welke gronden wij mogen aannemen, dat Bontekoe waarheid spreekt.

1° Lieden van zijne soort overdrijven wel, maar liegen niet. 2° Hij spreekt in openbaren geschrifte, en betuigt zoo dikwijls, dat het hem om de waarheid en om haar alleen te doen is, die hij aan quot;t licht wil brengen ten koste van zijn eer en voordeel terwijl hij geen lof van mensehen zoekt, maar ook hun verachting niet verdient, en al zijne lezers tot regters stelt, ', — dat wij hem voor geen openbaren leugenaar kunnen houden.

;5⁰ Wat alles afdoet, zijn getuigenis wordt bevestigd door anderen, die 80 en iH) jaren later schreven, toen het quot;met betrekking tot doctoren, chirurgijns en apothekersquot; nog evenzoo gesteld was, als in lion-tekoes tijd. Ik bedoel de Spectators, Zedemeesters, Philanthropen, Denkers, enz. der vorige eeuw. En men behoeft er niet al die schrijvers zeiven op na te uien, wat menigeen te inoeijelijk zon vallen: de beer .1. Hartog heeft onlangs een nitmuntend werk geschreven over die quot;Spectatoriale geschriften,quot;' en men behoeft daarin slechts bl. 103- 1 (ili op te slaan.

quot;Zij levenquot;, zegt Bontckoe, quot;als dolle en uitzinnige mensehen, die zich overgeven aan hunne lusten , en vervallen van de eene ziekte in de andere, van pijn tot pijn, totdat de dood hen wegneemt , en hen stelt in een staat, die waardig is hun dolle ligt vaardigheid De meesje mensehen verachten alle goede orders tot bewaring der gezondheid

¹ T. bl. 7'j. ^! H'aarschouwinge, bl. 0,7. ³ '1quot;. bl. 33. ⁴ T. 1)1. 326.

De gulzigheid, dio cle moeders hare kleine kiiulcren 't eerst loeren, vermeerdert met de jaren. Men staat 's morgens op om aanstonds zich aan den morgendrank over te geven en de maag te openen tot de debauches van den dag, die zelden een einde nemen voor den laten avond '. Die kwade manier van leven volgen alle mensehen, en men kan er niet van ontschuldigen zelfs diegenen, die allergereguleerdst zijn ¹.quot;

Dit laatste is wat erg. Hij wil zeker zeggen: zelfs de knapste lui leven niet volgens de regelen der gezondheidsleer. Maar dit perfekt te doen, is wel wat inoeijelijk, en -— de heeren zijn 't nog niet altijd eens.

En hoe onverstandig waren de mensehen! — quot;Zij zijn zelfde oorzaak hunner ziekten en pijnen³, maar de een wijt die aan de sterren, aan hare kwade conjunctie en gevaarlijke affecten, — do ander aan zijne geboorte onder eene ongelukkige planeet, — een derde aan de aarde of aan de zee, die een kwaden damp opgeeft; — en die allerreligieust willen zijn, beschuldigen God, om hun eigen schuld niet te bekennen In hunne ziekten en pijnen geven zij zich over aan de heillooze maximen van wijven, kwakzalvers, snijders, barbiers, apothekers, en al wie los en ligtvaardig genoeg is om raad te geven ⁵. Vreemde kwakzalvers gelooft men 't liefst. Hoeveel ignoranteu, die in hun vaderland geen merite hadden, heeft onze natie ontvangen voor gaauwe Medicijns! V —

Juist; kwakzalvers, die een vreemde taal spreken, waren en zijn hier zeer gewild. Bejaarde lezers herinneren zich de Hongaarsche dokters nog wel, die, in een huzareukostuum met hooge laarzen, groote hoeden en lange blaauwe mantels, waar ze 't medicijnkistje onder droegen, aan de huizen rondgingen, en voor bijzonder knap gehouden werden. En dat het publiek tegenwoordig nog niet veel wijzer is, bewijzen de k wakzal vers-ad verten tiën en de aankondigingen van uitheemsche quot;professorsquot; in de kranten.

Zei Boutekoe van de Vrouwen niets? — Wel zeker. Do juffers verweet hij, dat ze, van haar jeugd af hare lichamen bedierven naar de mode, en hij raadde den jongelingen aan. daarop acht te slaan, en geen juffertje tot vrouw te nemen, quot;zoo gedebaucheerd eu bedorven van lichaam als de meesten in ons land zijn²'⁷. Kn niet onkel door de modezucht, maar door ijdelheid en snoeplust bedierven de jongejuffrouwen zich zelvon. quot;Hoeveel zijn er die kalk, turf, stijfsel en andere dingen eten om blank te zien! Wat al citroenen, gedroogde schol, neuten en andere snoeperijen, eten

zij, niet om tc leven, maar om voor een weinig lekkernij gezondheid en leven te verliezen!quot; ¹ O, dametjes der 17^c eeuw!!!

De moeders verweet hij, dat zij hare kinderen reeds vóór de geboorte bedierven en het daarna niet beter maakten quot;'t Eerst, dat zij liet kind leeren is de gulzigheid. Op den minsten schreeuw, al is 't van pijn , geven zij het zog of bierpap. Schreeuwt het nog, dan schudden en rollen zij 'tin een wieg, om bet dronken te maken of ilaauw te doen worden, om geen pijn te voelen of niet te kunnen schreeuwen. Onze vrouwen zijn tevreden, als zij niet weten, wat haar kind deert *, De opvoeding, die de moeders aan hare kinderen geven, doet veel kwaad en is de bron van duizend ziekten

Mn dan wilden die dames nog wel dokteren! quot;Men ziet, dat alle dagen de apothekers, de kameniers, oude wijven, ja zelfs de Mevrouwen den dokter spelen, en geen dokier roepen als in den uitersten nood, of alleen om te hebben de approbatie van den dokter. En de meeste doctoren zijn zoo laf, dat zij zelden den moed hebben tegen te spreken hetgeen een Mevrouw proponeert V

En namen de dames hem dat niet kwalijk? — Heel kwalijk zelfs! Maar Bontekoe zei: quot;ik ben geen llatteur van de vrouwelijke sexe, maar ook geenszins de man, om haar te bespotten. Ik heb alleen iets gezegd van hetgeen in haai' manier van doen verkeerd is, en dat is evenmin kwetsend als wanneer een predikant tot haar verbetering hare gebreken aanwijst ⁰.

En nu komen de Dokters zeiven aan de beurt. Hoe hebben zij gestudeerd? — quot;Kort en uit een gierige beurs, of die meer open was voorde debauches der akademiën dan voor de boeken en het honorarium der professoren. Zij reizen zelden, of dikwijls maar tol ijdele glorie, en om de debauches, die zij in een vreemd land nog vrijer plegen dan aan de aka-demie. De meeste ouders, die van hun zoolt een dokter maken, meenen dat deze kunst alleen strekt om geld en eer te winnen, en daarom zijn er weinig ware geneesheeren in ons land De naain-doctoren, die, zonder studie, en meteen promotie voor geld verkregen , zich uitgeven voor't geen zij niet zijn, beelden zich in, dat de Kond der Medicijne een kunst is om geld te winnen ^a. Zij doen meer kwaad dan men weet, want niet alleen bedekt de aarde hunne fouten en moorden, maar hun reputatie, die zij door finesse maken , doet hunne dwalingen voor goedkeuren ⁿ. Er zijn dokters van 40 of 51) jaren , die niets weten van de chemie, die heerlijke en noodige

⁵ T. bl. 9 ra 10. ³ T. bi. 10 cu 11. ⁴ T. bl. 44. 'T. W. 25. ^ T. bl. 28. ^s T. bl. 18. ⁹ T. bl. 1«.

wetenschap, /ouder welke men geen geneesheer wezen kan, ja zelfs niet van de circulatie van 't bloed, die 't eenige fondament van do geneeskunde is

Hoe gedroegen de dokters zich onderling? — quot;De eene dokter haat, benijdt en belastert den anderen. In consultation disputeeren ze, niet om 't welvaren van den zieke, maar om zich zeiven boven anderen te ver-hellen, al was 't ten koste van 't leven van den patiënt. Soms wordt dan een apotheker, die den zieke vroeger weieens in een klein geval raad gegeven heeft, geroepen om de twistende doctoren te scheiden. Deze helpt den een of den ander, of stelt zich in plaats van beiden en neemt de genezing op zich 't (iebeui't dikwijls, dat de menschen, in hun ongerustheid door 't gekibbel der doctoren, zich liever overgeven aan een apotheker, dan langer gekweld te worden met kwestiën, waar zij toch niets van begrijpen Zoo de dokters ouder elkander leefden zonder dien duivelschen nijd, zonder afgunst, ids de eene een patiënt meer heeft dan de ander, elkander niet hatende of slaande, — hun ambt zou hooger geacht worden dan eenig ander emplooi van de wereld V —

Als Bontekoe verschillende soorten van dokters opgeteld heeft, die natuurlijk allen niet deugen, besluit hij: quot;Ik heb nog een ander soort zeer veel gevonden, en die schijnen mij de ergste van allen, quot;t Zijn de doctoren, die hun zieken genezen met drie recepten: 1° de visite, 2° een zoel. discours, 3° de tijd; waarbij sommigen nog een t⁰ voegen, namelijk een gebed. Wat beteekent hun gebed? Is dat de functie van een dokter? Neen, 't is God tenteeren, dat men in plaats van de natuurlijke middelen aan te wenden, die Hij geschapen heeft, begeert dat Hij een mirakel zal doen en den zieke genezen zonder middel 1! —

Waren de apothekers goed? — quot;De apotheken zijn zoo slecht, dat ik aanneem, duizend considerabele misbruiken daarin aan te wijzen. Kr zijn , 't is wanr, groote en cierlijke winkels, waar de potten en flesschen pronken met vergulde titels, maar van binnen zijn die gevuld met onnutte drogues en verouderde of slecht geprepareerde composiliëu ⁶. Hoeveel ongelukken zijn ,

³ Welke, kunstjes nog in hel. midden van de tweede helft der vorige eeuw sommige apothekers er op hadden, om den dokters het werk uit de handen te nemen, kan men lezen in 't reeds genoemd bock van den heer Hartog, bl. 161, 165.

quot; Daar wist pater Abraham a Saneta ('lam ook van te spreken. quot;Men vindt er somtijds, die wel vele scrupels in de apotheek, maar weinig scrupel in hun geweten hebben. Zij koopen

siii(s (M'iiifi'i; jaren, wel gebeurd door lossigheid van apol liekers! Hoe dikwijls hebben zij vergift voor medicijn gegeven! I loc menigmaal bclronwcti zij den winkel aan knechts, even jong nis onkuiulig, jiv zelfs aan Inume vrouwen en dienstmeiden! Hoe menigmaal is een apotheker oorzaak, dat een patiënt, zelfs wanneer de dokter zijn best doet, toch niet geneest, omdat de recepten niet goed klaargemaakt worden, en hij 't een voor 't ander of krachteloozc medicijiieu geeft!

En of dit nog niet genoeg ware, — hoeveel apothekers spelen den dokter! Laat de Overheid eens overwegen wat beter is, een dokter, die zijn apotheek heeft, of een apotheker, die voor dokter uitgaat. Toch wordt het laatste toegelaten en 't eerste verboden Eu onze burgers zijn zoo dwaas, dat zij 't recept van den dokter door tien apotheker laten beoor-deelen, en hun vertrouwen in den dokter gronden op het advies van den apotheker V' — De Haagsche apothekers waren over dit en al 'I overige, wat Bontekoe van hen zen, zeer vergramd, en een hunner liet op zijn vensterluik een bonte koe schilderen met een gekskap op den kop, omringd van domme beesten, — waar de Hagenaars om lachten.

quot;'k Geef er niet om,quot; zei Bontekoe. quot;Als de inenschen in den Haag zoo gek zijn, dat zij mij voor gek houden, omdat men mij in een schilderij als gek verbeeldt, des te erger voor hen V

quot;Onze chirurgijns zijn: 1° lieden, die eenige jaren een scheerwinkel waargenomen cn geen of weinig studie gemaakt hebben; want wat overeenkomst heeft de chirurgie met het baardschmbbcn ? — 2° die ter zee gevaren hebben en in indic geweest zijn, [en dezen hield men voor knapper, want zij staken een vlaggestok uit ; — ;}o die eens te Parijs in een hospitaal eenige maanden gekeken hebben, en dezen houdt men voor de bekwaamst en.

Wat doen de aankomende chirurgijns tegenwoordig? Zij genieten de trage instructie van twee of drie meesters, want zelden hebben ze er meer, cn die meesters weten doorgaans zelf niets. De boeken, die zij lezen, zijn slechte vertalingen van werken, die weinig waarde hebben, — rapsodiën, vol oude dwalingen. Is 't geen schande, dat onder honderd chirurgijns naanwclijks één te vinden is, die de eerste beginselen van 't Latijn kent? Niet dat ik beweer (als zeker paskwilmaker mij verwijt), dat niemand

dingen voor ecu geringen prijs, die al bij des drogisten overgrootvader in ileu winkel geslingerd hebben.quot;

¹ T. bl. 28—30. ² T. bl. 11). ³ T. hl. 821, 325. ⁴ Oude Tijd 1872, bl. 316.

vevsl.and hooft /.oiulor i'jatijii, —• innai' ik zog, dat niomand do chirurgie grondig kan loeren zonder Latijn, on men moot zolfs nog vrij wat moor kennen. En 't is hierom, zoowel om 't Latijn als om de studie van de medicijnen, dat twee chirurgijns in 's Gravenhage, de hoeren doctoren Uruynstoin on Solingen, zoovoel uitmunten boven do andoren

Was 't wonder, dat toen al die andere Haagsche chirurgijns boos worden , on liontekoe niet meer aankeken, ja, hem niet meer grootten op do straat? - —quot;'tKan mij niet scliolen ,quot; zei liontekoe. quot;Laai do chirurgijns mij beminnen of haten, als zij zicli maar verbeteren ³!quot;

Do tongen van vele doktors, chirurgijns en apotbekers sloten zioh af om Rontekoe te lasteren — de mevrouwen en de jufiers droegen hom een bittoren haat toe en bebabbelden hom, zooveel zij kouden, — en de apotheker mot zijn schilderij deed hom 't moeste kwaad, want daardoor word hij do spot van den Haag en hij kon 'tor niet langer uithouden. Hij trok naar Amsterdam on vandaar naar 1 Limburg en vervolgens naar Herlijn, waar do fortuin hem gunstiger was dan in den Haag, want hij werd er llofmedicus. Ook hier trad hij ids thoedokter op, en spoedig wierpen ook do Duitschors hom 't verwijt naar 't hoofd, dat hij zich daartoe had laten omkoopon.

quot;Er liesz seine Pntiouton taglich 40—50 Tassen 'l'hoo triukou, keines-vvegs abor aus Ueborzeugung, sondorn duroh die Bestochungen der holliin-dischen Tbeehilnciler bewogen ^c'.quot;

Bontokoe had gehoopt, met zijnen gozondhoids-loefregel en twoohonderd kopjes thee voor- en namiddags, een aartsvaderlijken ouderdom te bereiken , maar die hoop werd niet vervuld. In do maand .Januari j 1 f)85 bad hi j't ongeluk van de trappen te vallen , en zich zoo te bozeoren , dat hij stierf, toon hij pas .'58 jaren oud was.

¹ Zie, om er slechts van elk een te noemen: Roonhuizen, hiervoor 1)1. 50, en i»¹'. iskaiis in het Nederl. Tijdschrift voor Oeneeskunde 1873, quot;Slatisiiek van hel aantal heelkinuli^cn in Al^sler(lam.^,,

IIocwcl van ouds hefc begankouismaal do rij dei' kindcrbicrcu sloot, zoo vond toch dt: weelde later nog eenige nieuwe nil , en dat niet cmkel nit smul- on praalzucht, maar ook omdat onze voorouders veel van huiselijke feesten hielden, eu gaarne de gelegenheid aangrepen om er een aan te rigten. Endaar, volgens he l'Vancq van Berkhey, quot;de Hollanders een natuurlijke geneigdheid voor de dichtkunst hebben,quot; zoo moesten ook de Tanden Eerste jaar- en Speenmalen steeds door poëtische feestklanken opgeluisterd worden; als: een quot; Letterkrans om liet eerste tandje van Pietjequot;, — een quot;Vreugdegalm bij 'teerste Jaargetijde van Mietjequot;, — een quot;Gelukwensch op 'tspeenen van Grietje¹',—-welke rijmstukken, na uitgegalmd of opgedreund te zijn, met een zwierige buiging aan de gelukkige ouders werden present gegeven, die ze zuinig bewaarden, totdat quot;het kind groot wasquot;. Maar Pietje en Mietje en Grietje stelden dan doorgaans heel weinig belang in 't geen de groote menschcu vermaakt had, terwijl zij nog in de wieg lagen; de jutt'ertjes, zoowel als de jonkmans, vonden volstrekt geen smaak in de rijmelarij, waar zij als quot;ounoozel wichtjequot; of quot;klein knaapjequot; aangesproken werden. Zij vonden dat zoo ijselijk laf en kinderachtig, dat ze die dingen aan snippers scheurden. Daardoor is er zeer weinig van voor de nakomelingschap bewaard gebleven; welk verlies echter niet is te betreuren, daar zelfs datgene, wat er van dit soort in de dichtbundels van voorname poëten voorkomt, meestal uitermate onbeduidend is.

Nu is 't wel waar, dat men van de speenmalen bewijzen kan , dat ze al heel oud zijn, immers in het Oosten tot Vader Abrahams tijd opklimmen; maar dit voorbeeld bewijst alleen, dat ze daar destijds onder de groote lui in de mode waren, maar niet, dat ze hier te lande al even oud zijn, en allerminst, dat zij hier in 't volksleven geworteld waren. Het duidelijkst bewijs dat zij dit niet waren, is, dat er nooit keuren tegen gemaakt zijn. Oud en algemeen, gelijk al de vroeger genoemde kin-derbicren, waren zij hier te lande dus niet; maar slechts een bijzondere weelde voor de aanzienlijken en vermogenden, Welke deze zich wel veroorloven mogten, zonder dat de keurmeesters behoefden toe te zien, of het volk er zich ook aan bezondigde.

Op den 9^» .lunij 1072 liel. licrniljc v;iii (ialcn Grol opeisclien door een Munstersch overste. Deze verkleedde zich als een tamboer, en hing een korfje met eijeren aan den arm. Voor 't bolwerk gekomen, smeet bij de eijeren stuk, en riep; quot;Zoo zal de Bisschop de stad verpletteren , als zij weigert zich over te geven!quot; — quot;Je kunt over een jaar of twee om bescheid komenzei de konnnandant Tengel. Maar die symbolische, handeling had den krijgsraad en den burgers zulk een schrik aangejaagd, dat zij den dapperen konnnandant dwongen, de stad over te geven.

Toen de Pruisen in 1787 in Holland kwamen, maakten zij zich gantsch niet bemind. De Piinslui, zoowel als de Keezen, haatten ben om verscheidene redenen. Een Duilscher schreef drie jaren later; quot;In Noordholland spreekt men gantsch niet tot lof van de Pruisen, welke men bij de laatste omwenteling heeft leeren kennen, en, om ze regt leelijk af te schilderen, voegt men er altijd bij, dat hei zulke vuile menschen waren, dat zij zelfs op den grond spogenquot; '.

Ja wel, daar wisten de Amsterdammers ook van. Zij maakten zelfs uit de roepen der straat negocianten spotdeuntjes op de Pruisen. Hij voorbeeld. Velen kennen den eigenaardigen deun van de suikermispelen nog wel: quot;O, wat binne dat soikennispclen! len stoiver maar 'el kop!' — Daar maakte 't volk van: quot;O, wat binne die Pruisen misselik! Zcspoigen op je kop!'

M . V^:

- w

■■

•to mM

■ - •• -yV;!'

m v %/ pmStrnfim

•

|' yj'' ' y ■' ■ ■ ?;•amp;«» ; X X, ■ ■ ' i ■' ' ■ ' Jgt; ■ x quot;.X 'X''' ^i; XX ' ' . }:- ^{; 1} ■ ■ ,• ■■■'■■■ ^: |i

»i -t. ' i'• , i. quot;! i ■■ x. 'xx-;, -^:x *x'':i .1 •xlt;.:;i''.x^,j..-^r;,! !x'xx-

Den Meuseh	is Prijslijk	Die 't Huwelijk Blameerd
Hij doet ook	wijslijk,	Die 't Overspel Hanteerd
	Die dit aanschouwd	»
	Een goede vrouw
	Die vind vermaak
Een	Een	Een	Die
Dierbaar	Groot	Steun	Word
Pand.	Piasier.	■** c 0 -i CO	Geagt.
Brand.	Dier.	Kruys.	Verngt.
Stooke	Monster	Droevig	Word
Een	Een	Een	Die

jAvers ont.-
kiiul uit,
quot;inkerlmud
nter in ile
lis in de
Ele steden,
Hihal, en,
-erdamsclie
iimmerdcn.
«Heel. Aan
idijn, waar
en opdat
■oofd door-
■aaraau hot
m tijd zijn
monumen-
genoemde
lilden meer
■eildoek aan
sters aap of
wekten dan
«alen boven
die welligt
jven. Maar
heaterpaal;
gildeknecht