IN LEIDING.

De ouileiiloiu dt'iquot; sterrenkumle k:in niet iurt xekcrlu'id wtniien opgegi'Vfii: dat liij 2w?r hoog iiMM't zijn blijkt liiiTiiit. dat il».* sterrcrikund*' van «Ij'H iN'^inni' at' «1«* Ix-lan^rsti'llin^ van «l»' mcnsclilit'iil wekte, en «Ir sehijnlxaiv loop van zon «mi Mtrnen n*»'ils in il«gt; vitM'ge oihIIicIiI tot liet «l«M'n van waarnt'iningen aanlei«lin}? gaf. h»- viTsehijnsclen, welk»' /.irli aan «lm lieinellml veiioonen, juister t»' k(gt;nnen, was zokriiijk een van «Ie e«'rste wensi'lien. naar wrlker vervulling «ie niensclu'lijke peest streetlle, «n het «Iffl van «Ir stenvnkuntlc. hetwelk «l»* plaatsen van «Ie he-iiiellichainen aan «len hemellMil doet kennen, lakend ondei den naam vnii holvunnige sterrenkunde is wel het oudste van onze kennis des hemels.

Toen men behalve de alpemeene dapelijksehe Ijevvejrintr der hemellirliamen «Mgt;k no}( andere bewegingen van enkele sterren waarnam, kwam men tot de ondtTsehelding van vaste sterren en dwaalsterren, en de iM^taling van de hanen en van den htop der laatstgtgt;nlt;N.'iiid«gt;n, is hel vraagstuk, dat dlt;»or elt;»n ander gedi^elte van de sterrenkunde, de theoretische, gestekt wordt.

In lateren tijd braeht men alle bewegingen aan den hemel terug tot de werking van kraeh-ten, die d«M»r het geheele lienielruim een en dezelfde wet volgen. Men leülde uit de wet der algemeene aantrekkingskracht de theorie der lieweging af en men noemt het deel van de sterrenkunde, dat zich daarmede lgt;e/ig houdt, de natuurkundige sterrenkunde.

Men noemt in de wiskunde de leer der krachten mechanica, en omdat de natuurkundige sterrenkunde zich bezig houdt met de krachten, welke de beweging der henielliclianien veroorzaken, noemt men dit deel «Htk dikwijls de mechanica van den hemel.

Ook wel verdeelt men de sterrenkunde in theoretische en practische. Als men deze indeeling kiest, dan Itehooil tot de theoretische sterrenkunde de theoretische en natuurkundige in haai* geheel. en een groot deel der Itolvormige; dat deel der bolvormige sterrenkunde, hetwelk de kunst van waarnemen en de hulpmiddelen voor het waarnemen leert kennen. en hunne theorie en gehruik behandelt. is de eigenlijke practische sterrenkunde.

Om een kort overzicht over het geheele gebied der sterrenkunde te geven, zal het het Is-ste zijn. om eerst een d« «el van die bolvormige sterrenkunde, dan de theoretische sterrenkunde, de natuurkundige sterrenkunde en ten slotte de practische sterrenkunde achtereenvolgens te behandelen.

Ilij de iNilvoiniige sterrenkunde vttegen wij de „ Astrognosiequot; en het wetenswaardige dei-vaste sterren, hij de theoretische de toiNigi-aphie en een overzicht over het zonnestelsel.

I. DE HOLYOR.HIOK STERRENKIJNDK.

(plaat i, 2, 5.)

f. DK vehdekupu; van tgt;kn UKMtUtOL

Het hemelgewelf schijnt ons toe een holle halve kogel te zijn, waarvan de straal gelicht naar l»oven kleiner schijnt dan die in eene richting voor ons uit.

Ken andere even gngt;ote halv» kogel lievindt zich onder ons, en de gmote cirkel, welke, wanneer wij een vrij uitzicht heblM-n. onzen gezichtskring hepaalt. alzoo die cirkel, welke den voor ons zichtbaren halven kogel van den voor ons onzichtharen scheidt, noemt men den bonzon. Het hoogste punt van den hemel boven ons heet toppunt of nadir, en omdat wij alle cirkels aan den hemel, evenals alle andere «ükels, in -MiO graden verdeelen. is bet zenith overal een vierde van een cirkel of IMP van den horizon verwijderd.

Ken vlak. gebracht door den grooten cirkel, welke den horizon voorstelt, zal. behoudens kleine later te bespreken verbeteringen, onze oogen treilen en wordt het hoofd vlak van den horizon genoemd. De richting naar het zenith staat loodrecht op dit vlak en het zenith-punt is daarom de pool van den horizon. Verlengen wij de richting naar het zenith in tegen-overgestelden zin, dan komen wij aan een punt, dat juist onder ons ligt en voet punt of nadir genoemd wordt: dit punt is de tweede |nngt;I van den horizon.

De geheele hemelkogel wentelt zich schijnbaar in 'Ji uren om eene as. wier eindpunten wereld- of hemelpolen lieeten. De voor ons zichtbare pool heet noordpool, de andere, voor ons onziehtbare. zuidpool. Alle hemeHichameii beschrijven cirkels, wier middelpunten liggen in de. van de noordpiH)! tot de zniilpool zich uitstrekkende wereldas, en wier middellijnen grooter zijn naarmate de hemellichamen venier van de polen zijn verwijderd. De cirkel, van beide jiolen even ver, en dus een vierde van een cirkelomtrek verwijderd, iseengroote cirkel en heet de aequatur* terwijl de andere dlt;»or de hemellirliamen beschn'vene cirkels, kleine cirkrls zijn en para Hel cirkels genoemd worden.

Volgt men den loop van onze dagster, de zon. dan bemerkt men spoedig, dat zij van dag tot dag met betrekking tot de sterren een anderen stand heeft ingenomen, en eerst na een lang tijdsverloop, een jaar, tot dezelfde plaats aan den I......el terugkeert. De schijnbare loopbaan van dr zon is eveneens een groote cirkrl en wordt ecliptica genoemd: die punten aan den hemel, wrlkr in brt Nonnlen en liet Zuiden (KV van haar verwijderd zijn. zijn de polen van de ecliptica.

I»e vlakken, gaande door do groote cirkels van drn ac(|uator en van de erliptira, vonnrn met de vlakte van den horizon de drie hoofdvlakkrn der sterrenkunde, waarop alle waarnemingen omtrent de plaatsen in het wereldruim worden teruggebnirht, m de gegevens, welke niNMlig zijn om den stand van een punt in de ruimte te bepalen, worden de coördinaten van dat punt genoemd.

Volgt men den loop van de zon en van de stern-u overal, dan ziet men haar aan een l»e-paald punt van den horizon zichtbaar worden, opkomen, zirh meer en meer boven den horizon verhelVen, een hoogste punt culminatiepunt, innemen, dan weder dalen, om aan een amler punt van den horizon te verdwijnen, onder te gaan. Ken oplettend waarnemer zal gemakkelijk opmerken dal al de rulminatirpuntrn van dr vrrschillrnde steiren in rrn grooten cirkel liggen, die door het zenith en de wereldpool gaat. Deze groote cirkel snijdt den bonzon in twee punten, en heet de meridaan, terwijl liet punt dat het dichtst bij dr noonl|MNd ligt noordpunt, rn dat hrtwrlk aan de tegrnovrrgestelde zijde ligt zuidpn nt genoemd wordt. Twee punten in den horizon, juist W van het noordpunt en van het zuidpunt verwijderd, heeten: dat hetwelk het dichtst ligt hij het punt alwaar de zon opkomt, oostpunt: dat hetwelk het dichtst ligt bij het punt alwaar de zon ondergaat, westpu ut: terwijl Noord. Oost, Zuid en West dr vier hoofdstreken van den horizon zijn.

Ais men de plaats van een heniellichaaiii mrt lietrrkking tot den horizon Is^palen wil. denkt men een lnMig van W getmkken d«M»r het zenith en door het hemellichaam hNidrecht op den horizon, en dan beet het stuk van dien Iwog l»egn»|M'n tussclien het zenitii en het hemellichaam de zenit hsafstand. en dat tusschen lirt lirnirilirhaain en den horizon de hoogte, terwijl onmiddellijk hieruit volgt. dat:

zenithsafstand -f- hoogte — IMÏ* zijn.

Den hoek tnsschen dezen liuogtlt;virkel en den meridiaan, aan het zenith gevormd, en die gemeten wordt door den hoog van den horizon tnsschen het zuidpunt en brt snijpunt van drn hoogtrcirkrl nut drn horizon, nornit mrri hrt aziinuth van het hemellichaam. Ligt dr hork aan dr westzijde, beginnrudr liij hrt zuiden, dan noemt men het azimuth westelijk, ligt hij aan de oostzijde, oostelijk, of wel men telt het azimuth beginnende hij het zuiden door het westen, noorden, oosten weder tot het zuiden •Mitr door. Kent men de hoogte en het azimuth,

•Ian igt; dt* rirlitinp. waarin In t lifinfllit liaani zu li bevindt, volkomen U-paaM. en hoogte en a/, iiiiutli /ijn ile (Ntlaire coimlinaten van lirt lieniellii liaam ten op/irlite van ilen lioiizon.

(hn vihhquot; «len atgt;«|iiatoi de «-oonlinaten van een lieniellirliaain U* bepulen, denkt men zicli de noord- ot' zuid|mn»l en lie( lienielliciiaaiii op den ae«|uator n-n Ixtog van et'ii p'uoten i irkel getrokken: men noemt dan den afstand van de |m»oI tot het lieniellieliauin den pools-atstand. en den l»oojr van liet lieniellirliaain tot den aeipiator do declinatie, terwijl wederom lichtelijk is te begrijpen dat

INMtlsat'stand -|- declinatie = !Hgt; zijn.

Is het lieiiiellicliaani aan do ntNirdzijdo van den aeijuatoi . dan noemt nien /ijno deolinatie noordelijk: is hot aan de zuidzijde van den aequator. dan hooft men luid olijke declinatie. h«-n ponjsafstand lelt men eolitor altijd van do noord|tool tot IHO» door.

l»on liiM'k aan don pool. welken een oirkellioog door tie |mmgt;Ion liethemollü-liaain luiMlreolitge-tiokkon op don aoquator. niet den gnmten oirkel. genaamd don inoridiaitn, vunnt. ol'don Inm^ op don ao«|uator tiissohon do iM'ido snijpunten dor beide geiKwiude griMite cirkels nift don aelt;|uator. n«N'nit iiion uurliook. Wederom niiM't men ondersi-lieidon ot'het honiellioliaam ton «N»si«-n of ten westen van don inoridiaan staat: in liet eene geval noemt nion don uurhook oostelijk, in liet andere westelijk: ot'i»ok men telt den nurlioek van liet zuiden, door bot westen. noorden, oostm tot liet zuidon. tot .'UMl⁰ graden of 'ii uren. diMir. /olt;xlat ieder uur door l.quot;» graden wordt vooi'gesteld.

he /on snijdt hij haren seliijnhareu loop den aoquator ivveenialen in loi jaar, en wanneer ^: /ij zich in oen «lier punten bevindt. iN'gint liet sterrenkundig vom- of najaar. Daarom noemt men die punten hot voor- en na jaars begin pu ut. terwijl do aequator en ile ecliptica lieide punten genieon heblN'ii. Om nu van den aequator tot de ecliptioa te kunnen overgaan, tolt | men ook oji den aequator den lM»og van het voorjaarsbeginpunt tot aan het snijpunt govornul door «len imivirkel van het hemellichaam niet den aequator. en men iuniiiI dien Iniog do | rerlite op k I i m min g of rectascentio van het hemellichaani. Ton opziehte van don aequator /.ijn dus de |Nilairo ooördinaton de declinatie en do roohte tipk I imining. on als lieido gegeven zijn. is de richting van lo-l hemollu-haam volkomen iM'kend.

Neemt men •■inilolijk de ecliptica ids li«Mifd\lak en trekt men dooi do |mni| der ecliptica en door het hemellicliaam e«*n lNM»g liNNlre«-ht op de ecliptica, dan noemt men don Imog van hot liemollichaaiii tot de ecliptica de breedte, en wol noordelijk, als hot lioniellichaam ton | noordon \an de ecliptica, en zuidelijk, als het ten /uidon van de ecliptica staat, lie hoek ' .tan de |nn11 van de ecliptica, gi'vormd door den lN»og. welke diHir het lienielliehaam getrokken i«. mot dien iloor het viMirjaarspunt gaande, of de Ixwig op de ecliptica van hot voorjaar*-punt tot het punt waar zij firesnodon wordt dooi- don b«M)g. getrokken d«Nir do |mmi| en het he-meliiciiaam. is de lengte van hot hoiiiollichaani. terwijl lengte en breedte de polaire MMirdiiiateu /.ijn van hot liemollichiuim ten opzichte van de ecliptica. l)o bolvormige stor-renkunde stelt cich ten dool. de richtingen of de zooeven genuonide polaire

• oordinaten ten opzichte van een der hoofdvlakken te bepalen.

he genoemde hiioliMakkon eu do groote cirkels, door welke zij begrensd vvonlon. lienevenK do hoof.l-u«'ken /ijn voorgesteld in Plaat II. lig. I. he groote cirkel N W /(» stelt don horizon \oor: het punt / hot /uidpiint. (» het o«istpunt. N liet noorilinint. \V het westpunt: F is hel /oiiithpimt l»o\en den horizon. V het nadirpnnt. he groote cirkel A v H £: A stelt den aequator mmh . welke den lioiizon iu hot «Misten en westen snijdt, terwijl V hot lieginpimt voor do telling der reehto o|iklinmung ln'teekont. P en P' zijn de nooiilpool en do znid|gt;ool van den aequator. de Iniog S \ is de grootste hoogte, welke de aequator boven den iiori/on verkrijgen kan en oen gedeelte van den meridiaan S A Z N Z'S. Kind olijk stolt de groote cirkel KKlHi do ecliptica voor. den lioiizon in (• on Iquot;. en don aequator in v en snijdende.

Men hooft (Nik do aarde, wier vorm wij voorloopig als kogelvormig aannoiiion. iloor cirkels, welke met die aan den hemel overoonstemmon. verdeeld. De as. dio do worold|Hilon aan elkamlor \oi bindt, gaat door onze aarde, en de plaatsen waar zij de oppervlakte doorsnijdt worden de noordpool en de xuidpool genoemd. IX' gri»ote cirkei. welke juist samenvalt mot de vlakte \an den aequator aan den liemel. heet op de aarde de aequator der aarde: en de lood- | recht op dien aequator getrokken groote cirkels, welke ihwr de |iolen iraan. worden meridianen genoemd, he boojr van den meridiaan van eone plaats op de opiiorvlakte dor aarde, gelegen tnsseheii die plaats en den aequator, ho«'t do geographisclio broodte. en de lowk dien do meridiaan met een anderen meridiaan maakt, dien men als eersten aaiinoemt. noemt men de •.'oogra phi sche lengte van do plaats, gorekoud of geteld van dezen oorsten meridiaan. Ievens zij vernield, dut do hnitsehors als eersten meridiaan dien over Herlijn: de Franschen. ■ lien over Paiijs: do Kngelschon. dien over tireeuwich aannemen: terwijl de geo^iaphon. voor hunne plani'.'loiten. waarmedo zij den aardlNd voorstellen, /irh iN'dionen van een meridiaan.

ilii v\elt;te ijk \an Parijs ligt. bijna over het eiland Forro loopt en met den naam van mo-miIi.ijii \.m l'errit iM'stenqield wordt. Kene voorname o|gt;gave dei iNilvormige sterrenkunde is

• nik de In paling dor lengt** en breedte van de plaatsen op de aarde, dus do goographische plant- bepaling.

DE VtSTK VTKHRKV

ai l'frih'rlihij iu SlrrrmftrelétM; lu'MHr Ih-huihihij en dr mum-u run rrHUjt h(*gt;fdntvrren.

Keoron wij terug tot do verschijnselen aan den hemel en beacliouwen wij des nachts oen oiiU'wolkton hemel, dan zal men onder de voor ons zichtliare gtorron sjioedigzoodanige opmerken. die hare phuitson ten opzichte van elkander sehijnbaar niet. en zulke, die onder de vaste sterren zeer in het oog loo|gt;end van plaats veranderen: de eerste noemt men vaste sterren, ilo laatste dwaalsterren. De dwaalsterren verdeelt men ten eerste in planoten in meer en-geren zin. waartoe onze aarde liehouil. en welke zich om de zon liewogen; ten tweede in bijplaneten of manen, welke of om do aarde, of om andere planeten loopbanen lieschrijven: ten derde in kometen, die zich eveneens om de zon liewegen. maar toch wezenlijk van do planeten verschillen door hare loopbanen en haar uiterlijk voorkomen: en eindelijk ton vierde behooren ook de meteoren, vallende sterren en vuurkogels tot dit gebied.

liet licht dor vaste sterren jg zeer verschillend in heldorheid. en de helderste onder haar. wolk aantal niet groot is. worden sterren der lquot;*quot; grootte genoemd. terwijl een gnioter aantal van zwakkere tot de 'Jquot;¹*quot; grootte gerekend wordt, nog zwakkere tot de grootte lie-hooren. en die stenen, welke nog even met het ongew'a|iend oog waargenomen kunnen worden. tot de (W*' grootte gebracht worden, liet ongevva|iend oog kan. naar dat oude gebruik, niet moor dan zes klassen vooi de grootte onderscheiden: hoe moer vennogend echter de verrekijker is. waarmede aan den hemel wordt waargenomen, hoe zwakker do sterren zijn zullen, die men nog kau waarnemen en hoe grooter het aantal klassen zijn zal. waarin men do helderheid uitdrukken kan.

Om nu de vaste sterren tot groepen te brongen. kunnen wij ons liedioiien van de veiileo-ling des sterrenhemels in groepen ot aterrenbeelden, welke de Ouden ons reeds hoblion nagelaten. Met groote vvaarschijnlijkheid kau men aanneuien. dat de sterrenbeelden niet vroeger dan li» eeuwen vVm'h' ('hnstus liestaan hebben, on Chiron, die omtrent l'MNi vóór Christus loofde, dus kort voor den tocht der Argonauton. zegt men. hoeft het eerst steironbeelden ingevoerd.

In het ImN'k Job worden Orion, de Pleiadeii en de llvaden vermeld. iloch de vertaling der oorsjironkolijko liebri-ouwsche namen i^ twijfelachtig en slechts dit blijkt, dat iu die dagen reeds enkele groepen van steiTon aan don hemel een naam hebben verkregen. Homerus noemt in de Ilias en tMvssea den lieer. Orion, de llvaden. de Ploïaden en H«M»tes: Hesiodus heeft bovendien nog Arkturus en Sirius.

Ken gordel van sterrengnH'jM-n. welke zich lM'\indl iu de nabijheid van do schijnlKire loo|i-biian der zon. van de maansbaan of van de banen der heldere planeten, wordt do Zodiak of dierenriem genoemd. omdat de sterroulieolden op oenige weinige na naar dieren genoemd zijn. Mol aantal sterrenbeelden in den Zodiak liedraagt twaalf. Ptolomaeus, de grootste stonenkuudig»' der oudheid, voerde ton noordon van den dierenriem nog 'Jl sterronheolden en ten zuiden nog 1.'» sterren beelden in. Ilij de/e i8 sierreiilN'tddon heeft men in de middoleeii-wen en in latereu tijd nog gevoegd, zoodat wij nu iu het geheel lüH sterreiiln^dden tellen. waarvan er oehtor «•enige /.«mi zonder reilen gekozen en lienoenid zijn. dal vele s tonen-knndigen hen niet erkennen. Meermalen beert men vooigestold om do sterrenbeelden geheel af te schallen, doch dat voorstel heeft geen bijval gevonden. Kvenzoo is de invoering \an andere namen voor de storrenlieolden. b. \. bijbeW'lie namen, disir een zekoron Sehiller in de |7d.- renw . beialdioko namen door wijlen Professor Khrhard Weigel (gost. ItHMh te .lena. aan de verg»'telheid prijsgegeven en ook iNdmoren de door de Arabieren aangenomen namen der steiTeiibeelden. die echter slechts uit het llrieksch. naar do Arabische zeden en gewoonte ge wijzigd. overgenomen waren, tot de geschiedenis, ho oude als bij oxerlexering ons bekende storrenlH'olden. wier namen als de oude door den tand dos tijds bijna vernietigde ruinen tot ons sproken, die ons de mvthologie. de konnis. de denkbeelden, de daden, de lotgevallen, de geschiedenis, de holdon en heroën, ja zelfs de dwalingen en het bijgeloof van do vroege oudheid vertegenwoordigen, zijn de volgende iu do ., Almagestquot; aangoteekonde.

he sterrenbeelden van Ptolomaeus (in het Hollandsch en hot Latijn.)

a) Dr noordelijke :

h he kleine lieer. I rsa n.inor. Pit ho Wagenman. Auriga.

'ii hc groote Koer. I'rsa major. I.'li he Slaugendragor. 0|diiuchugt;.

:i| lllt;' hraak . Dnico. li) l)e Slang. Ser|iens.

i) Cepheiis. Copheus. 15) li»* IkMig. Sagitta.

T») llootes. Itoötes. Iti) Do Arend. Aquila.

• it he niHirdolijke Kiiniii. Corona boroalis. I7| he llollijn. helphinus.

7i Hercules. Hercules. 18) Het kleine Paard. K(|uuleus.

S( ho Lier. Lyra. PI) Pegasus. Pegasus.

he /waan. Cvgnus. ^V2()| Andromeda. Andromeda.

Ill) Cassiopea. Cassiopeja. 'Jl » lie hriobiN'k. Triangulum.

Ih Perseus. Perseus.

het bloote oop nog even kuiuu'ii uuitirn uiiilersclieitlen, bedraagt het aantal lt;ler met het ongewapend (K)p zichtbuii' .sterren aan den geheelen hemel ti-n naastenhij

Dat aantal Nvordt aan/ifiilijk groot»t. als men het oog wajient, dn» als nien een verrekijker ter hulp neemt. Ken grwonc tooneelkijker is reeds voldoemle, om sterren van do 7^d,■ gr»M»tte te lien, nvmt aantal omtrent liMNK» hednnigt; «tii kijker, die een weinig meer vermogen herft. een kleine zakkijker, laat t«M' sterren van de H*¹* pootte, wici aantal op JtNMKi gosrhat wordt, te undt ischeiden. en iedere volgende klasse bevut omtrent «IrieinaU'ii /••«iveel sterren. Naar de volbrachte waarnemingen bedraagt het getal sterren der IM* grootte I itMMM». zixNlat de som van alle sterren tot en met die der W* grootte meer dan 'JtNMNNt lieloopt.

Indien men met een verrekijker sterren van de It^** grlt;Mitte. wier aantal meer dan U'draagt, van di' gr»K»tte ten getale van Ij iniHuMii en van de liiquot;¹* grootte ten getale

van -i millitH'ii zien kan. dan worden de sterren die met het gewapend uog gezien kunnen worden schier ontelbaar, en hoevele milliiN-nen sterren men met onze Ih.'sU' werktuigen zien kan, is ter nauwernood op te geven.

Om eehter een benaderd getal daarvoor te geven, zullen wij. zooals nu algemeen gelirnikelijk is, aannemen, dat de liehtmassa's der afzonderlijke sterrenginotten in «'ene meetkundige reeks afnemen, dat dus iedere hoogere klasse tij maal meer licht heel't dan de voorgaande, en als men het liehtverlies door absorptie in de glazen der kijkers in aeht neemt, en daarvoor, omdat bij grooteiv kijkeis de glazi'ii dikker zijn. v«M»r iedeien griNiteren kijker in de volgmde o|igave lU jiereent meer iu lekening brengt, vindt men langs proefondervimlelijken weg. dat men met een kijker van

zien kan. Noor een kijker van de laatstgenoemde almetingen. zoude het getal der zichtbare sterren tot op ITiO millioen stijgen.

Onze gnMitste kijkers hebben nauwelijks de laatst opgegevene afmetingen, he refractoren

te Berlijn, hoipat. I psala. Ilambmg en Home hebben nagenoeg eene o|N'ning van '250.......die

te Kopenhagen. Munchen en Greenwiili IMHIquot;quot;quot;. die te l'ulkowa en Cambridge (Amerika) itHM»»quot;-en eenige nienwei'e werktuigen van deze soort in Amerika en Kngeland TitNi—titH»quot;quot;quot;- opening.

Met de griN»te spieg(gt;lteleM'open. hehbende een spiegel van één meter middellijn, en zelfs nog gn mi tere spiegels, ziet men niet veel meer sterren. Z'MwIat met «Ie thans voortgebrachte optische hulpmiddelen het aantal sterren niH meer dan ItM milli«ien In-draagt.

l)e verhouding, die bestaat tussrhen de lichthoeveelhedeii der stern-n onderling. heblM'ii wij. zooals thans gebinikelijk is. v«Mirgesteld door eene meetkundige reeks. Men lieefl dat wliter niet altijd gedaan en lt;M»k wel daarvoor eene rekenkunstige reeks genomen. \V. en J. Herschel spreken b. v. van sterren \an de en lilt;H»geie klasse, welke wij nu ter nanwernood tot de 14^de grootte brengen, hat verschil in het aannemen der grootte lgt;estaat nu niet meer in die mate, sedert wij eene meer juiste omschrijving van de grootte der stenen hebben en pho-tometrisehe metingen volbracht werden.

Hoeveel de liehthoeveelheden der h¹'quot; grootte onderling verschillen is reeds gezegd: enkele van «lie sterren zijn aanzienlijk meer lichtgevend dan andere, en in den nienweren tijd heb-Im'H eonigen de ster iVoevon in den kleinen Hond. en anderen Wega in de Lier of Cajiella in den Wagenman als stenen van eene gemiddelde l*¹'' grootte aangenomen. Ik* sterren Uegulus in den Ixnmiw. Aldeltaran in den Stier hehben nauwelijks half ziMtveel licht als Wega. terwijl Sirius volgens verscheidene pliotometriselie hepalingen minstens twee malen zooveel, volgens sommige vier malen z«M»veel lieht heeft als Wega of Cap «Ha.

Lijsten waai in de stenen vernield zijn naar hare polaire coördinaten, lengte en breedte of rechte opklimming en r/eclinatie. noemt men sterre n lijsten, van welkt' wij thans eene groote menigte bezitten. I it ctn geschiedkundig oogpunt zijn alleen merkwaardig de ster-n'lilijst van llippaielms. die welke Ptoloniaeiis in «Ie _nAlmagestquot; ge.-ft. en waarin lOiit» stei-ren viMtiki.men. eem» van den steneiikundige l lugh lieg. den kleinzoon van Tamer-lan. sterren bevattende, waaiaan een commentaar met IWO stenen toegevtM'gd is.

en eene lijst van fveho Hrahe. waarin 77tgt; d«m»r hem waaigenomene sterplaatsen viNtrkoinen. Ondn de latere lijsten van Hevelius, Hallev. Lacaille. Tohias Mayer. Mamstced en Hradlev heelt de laatste, waaiin sterplaatsen vooikomen, die Hessel nauwkeurig herleidde en in een

weik getiteld .. h iindameiita astronoiniaequot; uitgaf, de meoste waarde, he sterrenlijst van l'iazzi voor het jaar IHCIO bevat 7()44i stenen, die van Lalande _r llistoire c»-leste franvaise,quot; naaj'

' de h.ngelsche uitgaaf. 471119 sterplaatsen; de Zonae van Desselomvatten 750ii waarnemingen van sterren, die liggen binnen een gordel aan den hemel van if»⁰ zuidelijke declinatie, aan welke zich de Zonae van Argelander van V»quot; tol StH¹ mMM'delijke declinatie met hare 'jti-i'jr» stern n en de zuidelijke Zonae van 15quot; tot IVl⁰ zuidelijke declinatie met sterren aanslui

ten. Het grootste aantal van benaderd liepaalde sterplaatsen In-vat de _nl)urchinusterung^lt;l van Argelander, welke zich uitstrekt van zuidelijke declinatie tot aan de niN)rd|MM»l en waarin IftiiliW sterren van de l^l'^,,f tot de '.M'quot;—grootte vtMirkomen.

he meest lM-HM-mde sterrenkaarten zijn: de in het jaar ItitKI diNir Haver uitgegevene _n Cranometriaquot;, de in 17*2*) uitp^even atlas van Klamsteed (waarvan verscheidene nitvraven iN'staan). dan de _pl ranographiequot; van l(«Mle (groote cn kleine uitgave), de atlas van Haitling (sterren tot de '.M'- grootte lH-vattende, en hij welks vervaaiiliging in het liegin van deze eeuw «Ie eerste kleine planeet, namelijk Jnno. gevonden is), en verder de voor sterren van de (Wquot; groette viMatretTelijke _n l'mnometria novaquot; van Argelander.

Onder de sterrenkaarten voor telescopis* he sterren uuwten in de eerste plaats vermeld worden de do«tr de Acadeinii' te Ueiiijii uitgegeven bladen, welke van — 15° tot -f- I.V reiken en onder den naam van de „Academische Sternkartenquot; hekend zijn: de meest omvangrijke van alle sterrenkaarten is eehter de „Atlas des nördlichen gestirnten llinimelsquot; van I Argelander, uitgegeven in -40 griMgt;te hladen. die de plaatsen van de reeds genoemde IWillW sterren bevatten.

Op onze platen 1. quot;2 en •( is de sterrenhemel afgebeeld en wel o^i Plaat I Fig. 1 de noordelijke hemel van de pool tot den ae«|iiator met alle sterren tot de .»^at- grootte, die door verst hillende teekens van elkander omlerseheiden en gemakkelijk te vinden zijn: plaat 1 Fig. I stelt op gelijke wijze den zuidelijken hemel voor. en omdat op die wijze de sterrenbeelden van den aeijiiator en van den dierenriem gescheiden zijn, Iwvat Plaat II een ae«piator-gordelvan — tot -f- :W)quot;. terwijl al de drie kaarten gelden voor het jaar 1875.

he figuren der sterrenbeelden zijn niet geteekend. maaralleen zijn hunne grenzen door gestipjM'lde lijnen aangegeven. In ieder sterrenlx^'hl staat de l.atijnsche naam. en bij de lnMgt;fd-sterren zijn tirieksche letters gevoegd, he Melkweg en de \o«»r het ongewapeml oog zichtbaie sterrenho«t|M-n en nevelvlakken zijn d«Mgt;r gnM-|Ngt;n van stippen aangewezen.

Hovendien zijn op de kaarten gebi-ucbt de parallelcirkels van IT» tot 15 graden, de uurcir-k' ls van uur tot uur en de ecliptica, he namen der maanden, die aan den rand staan op Plaat I en quot;2, beteekenen den tijd. waarop de zon in het daartegenovei*staande sterrenbeeld van den dierenriem staat, hat sterrenbeeld rufmineert alzoo des middags, of dat hetwelk 6 sterren-₍ iM-elden daarvan verwijderd is des niiddernachts.

Om de sterrenheelden te leeren kennen gebruikt men eene eenvoudige leermethode. Men im-gint met een reods im'kend. gemakkelijk te vinden sterrenbt-eld. trekt, zinhiIs men «Hik op ! «Ie kaarten gedaan heeft, d«Mir «Ie heldere stenen rechte stre|gt;en, verlengt «lie strepen tot op «-«-ne lgt;epaal«le l«-ngte «-n komt dan «»p an«lere sterrenbeeUen en stern-n. (laat men h. v. uit van «l«-n gr«ngt;ten lieer, trekt ni«-n «Kmh* u en J «-en stre«-p. en verlengt men «lie streep mm «Ie zij«l«' van a lot ««p vijf malen ban- lengte, «lan k«tmt men aan «Ie poolster, w«'lke t«»t «len kleinen lk-«'r lM-ho«gt;rt en «li« ht hij «1«- noonlpool staat. In tegen«»\«^gt;rglt;-stel«le ri« hting van «Ie iiimm«I|nmiI. nagen«N-g even ver van haar verwij«l«-nl als «1«- gr«Ngt;te Ue«'r. ligt ih'ii sterrenbeeld i VN«-Iks iMHtlilsU-rn-n «-« n groot«- W v«gt;rmen — nam«-lijk Cassi«»peja. h«-nkt nien eene lijn, ' v\«-lki- «l«-n gr«m)t«-n Heer aan Cassi«»|M-ja v«-rhindt en «mtk «hwr «h- n«N)r«l|NM)l gaat, en trekt men | «ItHir «Ie n«Nir«l|NMil een lijn l«NHlre«-ht «gt;|i di«' richting, «lan k«)iiit m«-n op een afstand, een wei-i nig gr«m«t«'r «lan «li«' tusselmn «l«'n IW-«-r «-n «l»- |km.I. aan lM-i«le zij«l«-n aan tw«'«' heklere sterren van «1«' l^,u gr«Mitte, nainelijk W«-ga in «1«- Li«'r «-n Capella in «len V«»«-rnian. Ih-t venler «l«xgt;r-tivkkeii van zulke strepen l«-iilt t«it «1«; kennis van alh- steiivnlieeklen: die kennis noemt men il«' Astrognosie «'ii de bamlelwijze zelve noemt men «1«- methode der alignementen.

«•» /gt;f ttrandertHijen non ilru ittrrtHhemel. Inrertjijehrnckl door de Prnccesaif, Sututie en Aberratie.

Onze sterrenkaarten gel«len vikii^- liet jaar 187.'». maar h«-t milpiint «Ier vei^-d«-«^,ling. het snijpunt g«'v«irmd «loor «len a«M|uator en «Ie «-« liptica verplaatst zich d«xu' «Ie aantn-kking. «lie de maan « n «l«- zon «»|i «»nz«- afg«-platt«^gt; aanh» (/.i«' «l«- natunrkun«lig«^gt; sU'rn'iikumle) uit«M.-fent, onop-hiaidelijk «»n zoulanige wijze, «lat «lit nulpunt jitarlijks 50.quot;2 t«-rugwijkt. hit teruggaan van h«'t iiiilpunt n«m-mt men «Ie Prai^ essie. «-n hn-ngt t«»w«-eg, «lat «1«' |iool van «len a««|uator z}«h in «-«'ii tijdvak van 'Jt»tHKgt; jar«-n «en «Ie |km»I van «Ie «^gt;«-lipti«^i ls?weegt. zooals Plaat II l ig. 11 aangeeft. waarin A H «len a«-«|Uat«tr «)p «'en zeker tijdstip voorstelt, en A'B'«len in e«-n tij«!\ak van IlilMM) jar«-n veramh-nlen statui van «l«-n a«gt;«|uat«»r. Ii«-n«- kleim* scbommeling van «Ie as «l«?r aanle, wrelk«' men NuUitie n«m-mt. en «Ih* in Fig. II Plaat II d«Kgt;r «Ie ge-g«tlf«l«' stiirp /gt;// vtMugestehl is. huiten rekening latende, wordt de lengte van i«^,«ler hemellichaam «l«m»r «1«- pra«'« «'ssie de reeils gen«R-ni«le iirootheid van '2 gewijzigil. terwijl «h* bn'e«lte «l«-r heni«-lli«hainen g«^,heel onveramh-nl blijft. 13ez«? veran«l«-ring «Ut lengte la-eft ook v«-ran«lt?-ring«-n in r« « ht«- «ipklimining «-n «l«-«-linatie ten g«^,v«ilg«'. w«-lke praec«'ssi«' in n-chU- ««pklimming ■ en declinatie g«-noemd wonlen.

f)»M»r «1«' priHTt-ssio vnplaatst zirli nu lt;1«' |hm»I van «(♦•n aeqii;i(or «Ion linm-l. m ster der 'J^Ue ixrootte Ursae miimris, welke legenwmndig het «lirhtst bij «Ir |kk»I staat «'ii «lam-oiii poolster genoeiiul woiilt, droeji voor lt;l«' jxeboorte van Christus «l»¹/.»'!! nalt;iiii ni«'t: «l»¹ roeds genoemde sterrenkundig' Hippaivlius kon den naam |Miolster voor do/»- ster niet gebruiken. Thans is de poolster niet meer dun 1° ±2 van de |k»oI viM wijderd. nog ;MM» jaren na«li'it do |S)ol haar al meer en meer, en na verloop van dien tijd zal de afstand niet meer dan '21 zijn. Na verlitop van quot;JiHW jaien zal oone andero stor. y ('ephi'i. aauspuiak op d.-n naam van |Ktolstor kimiK'U maken, olsrlioou zij 1° .»1 van do |hmil vrrwijilord blijft. Nog later zullon p en u Cephei, als ook «1 t'vgni lu-t duhtst bij de |mio| ^aan. on na omtront li^HM» jaron zal de ster der l^ll,e prootti' W'egii in lu-t sterreiiln-Hd dt- I.icr do moest volkomono |NMi|ster zijn: dan volgen i Herrulis, r llereulilt;, i hraconi^. « hraeonis. / Drunmis, totdat na 'iTitNH) jaron do tegenwoonligo poolster weder aanspraak op dien naam maken kan.

Hot nulpunt dor verdeling iu het teoken van den Kam \i«'l jaron voor do ge-boorte .vhu Christus met het Is'gin van lu-t sterro n ln-old de Itam. 1 WH) jnron voor Christus niet het midden van dit sterrenlHfld samen; nu ligt het nagonoog in lift iM'gin van bet stn-renls'eld de VisfH-hen, en na Hhmn» jaron zal dat punt in b»! storreulMvld do Woegsrbaal vallen.

Voor eon zeker punt op de aardo veranderon dus do bovon ilon borizon ziebtbare stonvn-bi'elden en na duizenden jaren zullen op onze breodte de sterrenlu'elden de Haaf, de Heker. de Waterslang, de grintte Houd (niet de srbitterendo s|igt;|-Sirius), de hgt;nblt;Mirn. ()rion. de kleine Hond, Kridanus, de Walvin-li en de zuidelijke Viseb vonlwijiu-n. Daarentegen komen aehter-eenvolgens te v(Hgt;rsebijn; de stenenberlden Centaiinis. het zuiilelijke Kruis, een deel van «Ion Kik van Karei, de Wolf, de znidelijkc hrieboek. Altair. de zuidelijke Kroon, de l'anvv. de Indiaan, de Paradijsvogel. Tnkan. de Kraanvogel. IMioonix en het nu nog onzirbtbare gedeelte van Kridanus.

Ilebalve door de Nutatio. wier p^'iiode bijna IS jaren In-draa^t en die de plaatsen der hemellichamen alleenlijk bijna HMKsigsecunden (in den grooten cirkeh verandert (zie natuurkundige sterreiiknndei, ondergaan de sterplaatson nog eene kleine verandering bierdiMH', dat de snelheid van de beweging van het lirbt niet oneindig groot is. in-t licht zicb niet plotselijk v(»ortplant.

Omdat de aarde zirb in bet wereldruim voortlgt;evveegt. zal een lichtstraal. welke nu vaneen hemellichaam b. v. van de zon naar de aarde gericht is, niet meer de aarde treden, maar bij gaat baar vlabij, wijl zij zirb vooithewugen heeft, en indien de lichtstraal de aarde treft, kan hij niet gericht zijn in de lijn waarin op dat oogenblik de aarde en de ion gelegen zijn. maar naar eene plaats die de aarde door bare voortgaande l»evveging in den tijd bereikt, welken bet licht Iteboeft om tot de aarde te komen, liet versebil in Iwide riebtingen noemt men Aberratie van het licht, /ij bedr-.iagt. omdat bet lirbt in ivni- seeoude 'rj» m h t niijleii en in dienzelfden tijd de aarde i.I mijlen allegt. ten hoogste,, als beide bewegingen loodrecht op elkander staan, Usigsocunden.

I)e plaats, waarop men et'ii bemellicbaam werkelijk ziet, miM.'st men de srbijnbare noemen: gewoonlijk verstaat men echter onder schijnbare plaats die. welke men verkrijgt, als men «Ie straalbreking in den dampkring niet in acht neemt, en zich geplaatst denkt in bet middel-pnnt van de aarde. — Het l»edrag der mitatie en aberratie, is in lt;lf schijnbare plaats lgt;egre-pen. He plaats van eene ster. welke bevrijd is van den invhs'd van alH'rratie. nutatio en een deel der praecessie, welke zicb op een Itepaald oogenblik opInNipt. noemt men de middelbare plaats van de ster voor dat oogenblik. en om een overzicht te geven van de inriebting der sterrenlysten, zullen wij de plaatsen van alle sterren tot de i^Je grootte samenstellen, en wel geldende voor bet Itegiu van bet jaar IST.V Om de sterren gemakkelijk voor een ander tijdstip te kunnen herleiden, is er bet Itedrag der praecessie aan toegevoegd,

In de volgende taliel In-vat de eerste kolom do namen der sterren en die der steirenlM-elden . waarin zij staan, de tweede de grootte, de derde de rechte opklimming (Ascensio recta A l{). de vierde de praecessie in rechte opklimming, de vijfde de declinatie (Uedi natio. (1» en boven-dien iMihudt -f- noordelijk van den aeipiator, — zuidelijk van den aeipiator, en eindelijk lgt;e-vat de zestb» kolom de praecessie in declinatie.

liij de praecessie is, waar het mogelijk was, tevens de jaarlijksche eigen Im*weging gevolt;»gd.

BENAMING.