f

TWEE ZESTIENDE-EEUWSE

SPELEN VAN DE HEL

B. H. ERNÉ

3iBL10THEEK DER
iKSUWIVERSITEIT

■s: •

A::'.quot;:-

- ■ : .y -

/

TWEE ZESTIENDE-EEUWSE

SPELEN VAN DE HEL

PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DE
GRAAD VAN DOCTOR IN DE LETTEREN EN
WIJSBEGEERTE AAN DE RIJKSUNIVERSITEIT
TE UTRECHT. OP GEZAG VAN DE RECTOR
MAGNIFICUS Dr. C. W. STAR BUSMANN, HOOG-
LEERAAR IN DE FACULTEIT DER RECHTS-
GELEERDHEID. VOLGENS BESLUIT VAN DE
SENAAT DER UNIVERSITEIT TE VERDEDIGEN
TEGEN DE BEDENKINGEN VAN DE FACULTEIT
DER LETTEREN EN WIJSBEGEERTE
OP WOENSDAG 20 JUNI 1934
DES NAMIDDAGS TE 3 UUR

DOOR

BENJAMIN HENDRIK ERNÊ

GEBOREN TE UTRECHT

^IJ J. B. WOLTERS' UITGEVERS-MAATSCHAPPIJ N.V.
GRONINGEN - DEN HAAG - BATAVIA ^ 1934

BIBLIOTHEEK DER
RIJKSUNIVERSITEIT
UTRECHT.

boekdrukkerij van j.b.wolters

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

ins? QARJ

TER VOLDOENING VAN EEN SCHULD AAN
MIJN OUDERS, UIT DANKBAARHEID VOOR
HUN STEUN EN DIE VAN MIJN VROUW
DRAAG IK DIT BOEKJE AAN HEN OP

Voor het vele goede en prettige dat ik in mijn studententijd genoten
heb, en dat ik op dit ogenblik met vreugde gedenk, moet ik in de Univer-
sitaire kring U in de eerste plaats danken, Hooggeleerde De Vooys,
Hooggeachte Promotor. Uw ruime, uiterst kundige leiding en Uw vriend-
schappelike omgang, maken dat ik het als een groot voorrecht gevoel,
Uw leerling te zijn geweest.

Uw kolleges, Hooggeleerde Kernkamp, zal ik mij óók als lessen in
didaktiek steeds herinneren. Zeer erkentelik blijf ik U, Hooggeleerde
Fijn van Draat, voor de moeite die Ge U zo welwillend gegeven hebt,
toen mijn studie me tijdelik Uw richting uit voerde. Van Uw aanwezig-
heid, Hooggeleerde Van Hamel, heb ik minder voordeel gehad dan
wel wenselik was geweest; de korte tijd dat ik met U in aanraking kwam,
was voldoende om mij dat te doen betreuren. Hooggeleerde Oppermann
en Gunning, houdt U overtuigd van mijn erkentelikheid.

Voor steeds bereidwillig verleende hulp op de Utrechtse Univer-
siteitsbibliotheek, betuig ik hier mijn vriendelike dank.

Niet graag zou ik hier de vriendenkring vergeten, die het ook buiten
de werktijd tot een voorrecht maakte, student te zijn.

■M

A Anbsp;• •nbsp;_... ^fi.

iïpq^ jkî Ifai^afe^®^nbsp;V

tnbsp;Îitp^^fëvnbsp;«te Jsâ jE «»Aan

• C« ÎJ ÄD a^aeï-arr..® Tom V

gt;nbsp;miwwsJheamp;vgyni^nbsp;aJ jali llfft «K»nbsp;«SW**' ' ?!

S3-

INHOUD

Gebruikte afkortingen..............................vin

Litterair-histories Verband...............

Inhoud en Karakter....................................xviii

De Taal (i)............................................xxvi

De Taal (2)............................................xxxvi

Het Rijm..............................................xli

Datering..............................................^^^

De Handschriften......................................xlviii

Aantekeningen bij de Inleiding......................il

Een Spel van Sinnen van de Hel vant Brouwersgilde ...nbsp;i

Een Spel van Sinnen van de Groote Hel..................19

Wijzigingen in de teksten............................59

Aantekeningen bij de Hel vant Brouwersgilde..............63

Aantekeningen bij de Groote Hel........................80

Woordenlijst............................................^^

AFKORTINGEN

TEKSTUITGAVEN

Alsf. P., 1500, Alsfelder Passionsspiel, ed. R. Froning, Drama des M. A. II 567, III 74.

Antw. Sp., Speien van Sinne .... ghespeelt binnen Antwerpen, 3 Aug. 1561.

B = Spei van Sinnen van de Hei vant Brouwersgilde, deze iiitg. blz. i vlg.

(A.) Bijns, Refereinen van —. ed. W. L. van Helten, R'dam 1875.

Boom d. Sehr., Den Boom der Schriftueren, 1539, ed. G. D. J. Schotel, Utr. 1870.

Brix, P., 15e e., Brixener Passion, besproken: Wackerneil.

Bruer Willeken, Hasselt 1565, zie R. Roos, 198—220.

Charon, Van —, den heischen schippere, 1551, ed. W. de Vreese, 1895.

Chesterplays, 1450?, ed. Deimling-Matthews, E. E. T. S. e. s. 62 (1892), 115 (1916).

Chr. K., Tspel van de Christenkercke, ed. G. A. Brands, Utr. 1921; vgl. Ts. 42, 156.

Drie Kluchten uit de i6e Eeuw, uit T.M.B., ed. F. A. Stoett, Zutphen 1932.

Drijderley Ref., 1561, ghepronuncieert op het Rott, landjuweel; in één band met Rott. Sp.

Eerste Bliscap, Die — van Maria, ± 1447, ed. W. de Vreese, Haag 1931.

Erlau, Hs. 15e eeuw. Erlauer Spiele, ed. K. F. Kummer, Wien 1882.

Everaert, Speien van Cornelis —, ed. J. W. Muller, L. Scharpé, Leiden 1898—1900.

Fundgr. II 296, Wiener Osterspiel, ed. Hoffmann v. Fallersleben, 2 din, Bresl. 1830—37.

G = Spei van Sinnen van de Groote Hei, deze uitgaaf, blz. 19 vlgg.

H. Leckertant, Een Esbatement van Hanneken L., zie Drie Kluchten.

Hall. P., Haller Passion, ise e., besproken: Wackernell.

Hass. Hist. Sp., Hasseltse „historiaelquot; speien, hs. 1611—15, ed. K. Ceyssens, Leuven—A'dam
1907.

Hess. K., 15e e.. Hessisches Weihnachtsspiel, ed. R. Froning, Drama des M. A. III, 904.
Innsbr. P., 14e e., Innsbrücker Osterspiel, ed. Mone, Altteutsche Schauspiele, 1841.
Katmaecker, Een Batement vanden —, zie Drie Kluchten.
Klosternb. P., ± 1225, Klosterneuburger Osterspiel, zie Pfeiffer.

Kluchtspel^ Het Ned. — van de 14e tot de i8e eeuw, 3 din, ed. J. v. Vloten, Haarlem 1878.
V. d. Laan, N., Rederijkersspelen t. Bibl. v. h. Leidsche Gemeentearchief, Haag 1932.
Loterijspel, Jan van Hout, 1596, ed. J. Prinsen JLz., Ts. 23 (1904), 201—56.
Mnl. Leg. en Ex.^, C. G. N. de Vooys, Mnl. Legenden en Exempelen, Gron. 1926.
Moortje, G. A. Bredero, ed. F. A. Stoett, Zutphen 1931.

Nyeuvont, Van Nyeuvont, Loosheit ende Practike, Hoe sy Vrou Lortse verheffen, facsimile-

uitgave V. E. Neurdenburg, Utr. 1910.
Ontr. R., Tspel v. d. Ontrouwen Rentmeester, Hasselt 1588, zie R. Roos 78—136.
Pfarrk. P., ise e.. Pfarrkircher Passion, besproken: Wackernell, 98.
Pfeiffer, ed. Klosternb. P., Jahrb. d. Stiftes Klosterneuburg I, 1908.

Pyr. en Th., Spel v. sinnen v. d. Historie v. Piramus en Thisbe, begin i6e e., ed. G. Kalff,

Trou Moet Blijcken, Gron. 1889.
Red. P., 1464, Redentiner Osterspiel, ed. R. Froning, Drama des M. A. I 123.
Rhein. P., 1461, Das rheinische Osterspiel, ed. H. Rueff, Abh. d. Ges. d. W. zu Gött., Phil.-

Hist. Kl., n. F. 18 . i, 1925.
van Rijnbach, A. A., De Kluchten v. G. A. Bredero, A'dam 1926.

R(oode) Roos, Hasseltse zinnesp. i6e e,, ed. O. v. d. Daele, F. v. Veerdeghem, Bergen 1899.

de Roovere, Anthonis, ± 1450, door G. C. van 't Hoog, A'dam 1918.

Rott. Sp., 1561, Spelen v. Sinne v. h. Rotterdams Landjuweel, Antw. 1564.

S.J. O., Van Sint Jans Onthoofdinghe; Jan Thönissen fee. tamsterdam, Reyer Gheurtz scr.

a» 1552; hs. te Brussel; zie Kalff XVIe E. I 218, 282, Gesch. III 16, te Winkel II 453.
Saint Adrien, Le Livre e. Myst. d. glor. seign. e. martyr —, 1450, ed. E. Picot, 1895.

Schuyffman, Een Esbatement vande —, zie Drie Kluchten.

Sotslach, ± 1550, hs. te Brussel. Tekst voor T. M. B. gecopiëerd, omgewerkt voor Lieft

Boven Al. ed. F. Lyna—W. van Eeghem. Brussel, De Vrienden v. h. Boek, 1932.
Sp. d. M., De Spiegel der Minnen, door Colyn van Rijssele, le helft i6e E., ed. M. W. Immink,
Utr. 1913.

Toumeley Plays, 15e e., ed. Pollard-England, E. E. T. S. e. s. 71, 1925.

Trauwe, Die —, i6e e., zie R. Roos 138—196.nbsp;, ^

Trudo, Spel van Sint Trudo, ± 1550. cd. G. Kalff, Trou Moet Blycken, Gron. 1889.

Valcooch's Regel der Duytsche Schoolmeesters, ed. F. A. de Planque, Gron. 1926.

Van Vrouwen e. v. M., Van Vrouwen ende van Minne, bloemlezing van E. Verrijs, Gron. 1871.

Veel. Gen. D., Veelderhande Geneuchlycke Dichten, Tafelspelen ende Refereynen (Mij v.

Ned. Lett.) Leiden 1899.
Voorleden Tijt, i6e e., ed. N. van der Laan.

W. P., 13e e-, Wiener Passionsspiel, ed. R. Froning, Drama d. M. A. I, 305-

UIT DE HANDSCHRIFTEN VAN TROU MOET BLIJCKEN

C 9nbsp;Een spel van de Heylige Kerch; Haarlemse omwerking van Chr. K. (zie Ts. 42, 156—162)
Van Lauris Jansz:

D2nbsp;Vrow Lors 509—949 (rest niet bewaard, Ts. 49,1), 24 Nov. 1565.

D 6nbsp;Van Meestal, hoe hij ____ neering en welvaert verjaecht .....ongedateerd.

D 9nbsp;Hoe dat die werlt haer versufte maeltijt gheeft----- ongedateerd.

D 10nbsp;Hoe dat menich bedruct hart .... verleyt wert en .... tot Christum geweesen.....I577-

D 12nbsp;Jesus onder die leeraers, Lucas III, ongedateerd (± 1580).

E 10nbsp;Hoe dat die mensch Redelickheyt veracht----- ongedatered.

E 11nbsp;Hoe die mensch die werlt wil bevechten .....ongedateerd.

E 12nbsp;Van Meestal die om pays roepen, 1559'

F 7nbsp;Van deenvoudige Mensch, ongedateerd.

F 8nbsp;Van den afval vant Gotsalige Weesen----- ongedateerd.

F 9nbsp;Van tgeslachte der Menschen----ongedateerd.

F 10nbsp;Hoe Mennich Goet Hart verlangt nae Trijcke Goodts, ongedateerd.

F 11nbsp;Van die Genaede Goodts tot den Inwendigen Mensch, misschien vanL.Jansz. .ongedateerd.

LITERATUUR

Allan, F., Geschiedenis en Beschrijving v. Haarlem, 4 din, Haarlem 1874—88.
Arndt, W., Die Personennamen d. deu. Schauspiele d. M. A., Germ. Abh. v. F. Vogt,
Breslau 1904.

Belg. Mus., Belgisch Museum v. d. Nederd. Taal- en L.k. (J. F. Willems). Gent 1837—46.
Bouman, A. C.. Bijdr. t. d. Syntaxis d. .,datquot;-zinnen i. h. Germaansch, Utr. 1918.
Creizenach, W., Gesch. d. neueren Dramas^ 5 din, Halle 1903—16.
Daniels, F. A. M., Meester Dire van Delf, persoon en werk, Nijm.—Utr. 1932.
Die. War., De Dietsche Warande, red. J. A. Alberdinck Thijm, A'dam 1855—1908.
Enschedé. A. J., Index o. d. keur- en gebodsregisters v. d. stad Haarlem, van 1490 tot 1694,

aangevuld tot 1755. Haag 1875.
Fr. V. W., Franck's Etymologisch Woordenboek. 2e dr. N. van Wijk, Haag 1912.
^anck^, J., Mittelniederländische Grammatik, 2e Aufl., Leipzig 1910.
Godefroy, F.. Diet de l'anc. langue fran?. du IXe au XVe s., Paris 1881—1902.
Van Halteren, H. K., Het Pronomen i. h. Ned. d. i6e Eeuw, Wildervank 1906.
namaker, H. G.. De middeleeuwsche Keurboeken v. d. stad Leiden. Leid. 1873.

Harrebomée, P. J., Spreekwoordenboek d. Nederl. Taal, 3 din, Utr. 1858—70.

Haslmghuis, E. J. De Duivel i. h. Drama d. M.E., Leiden 1912.

Van Helten, W. L., Middelned. Spraakkunst, Gron. 1887.

Hermans, C. R., Gesch. der Rederijkers in Noord-Brabant H, 's Hertog. 1867.

Van 't Hoog, zie de Roovere.

Huizinga, ]., Rechtsbronnen der stad Haarlem, Werken v. d. Ver. t. uitg. d. bronnen v. h.

oude vaderl. recht, II R no. 13, Haag 1911.
Jeanroy, Le Théâtre meridional au XVe siècle, Romania 23 (1894).
De Jonge, C. H., Bijdr. t. d. kennis v. d. Noord-Ned. Costuumgesch. i. d. le helft v. d.

i6e E. I Het Mannencostuum, Utrecht 1916.
Kil., C. Kiliaen, Etymologicum teutonicae linguae .... 1777.
Lange, C., Die lat. Osterfeiem, München 1887.

Lubach, A. E., Over de verbuiging v. h. werkw. i. h. Ned. d. i6e E., Gron. 1891.
Lubben, A., u. K. Schiller, M. niederdeu. Wörterbuch, Bremen 1875—81.
Meyer, W., Fragmenta Burana, Festschr. d. Kgl. Ges. d. Wiss. Göttingen, 1901.
Milchsack, G., Die Oster- und Passionsspiele, Wolfenbüttel 1880.
Van Moerkerken, P. H. Jr., De Satire i. d. Ned. Kunst d. M.E., A'dam 1904.
Moll, W., Kerkgesch. v. Ned. vóór de Hervorming, Arnh. 1864—67, Utr. 1869—71.
N. T., De Nieuwe Taalgids, Gron. 1906 —. J. Koopmans f. C. G. N. de Vooys.
Noord en Zuid, Taalkundig Ts. (T. H. de Beer), Culemborg 1877—1907.
Oudemans, A. C. Sr, Bijdr. t. e. Middel- en Oudned. Wdb., 7dln, Arnhem 1870—80.
Plant., Chr. Plantin, Thesaurus theutonicae linguae, Antverpiae 1573.
Posthumus, N. W., De Gesch. v. d. Leidsche lakenindustrie, I, Haag 1908.
Sah. de Gr., J. J. Salverda de Grave, De Fra. woorden i. h. Ned., Verh. Kon. Ak. v.Wet.
te A'dam, Afd. Lett., N. R. VII, A'dam 1906.

Sartorius, Joa., Adagiorum chiliades III.....iS44, Lugd. Bat. 1656.

Stoett^, F. A., Mnl. Spraakkunst, Syntaxis, Haag 1923.
T. M. B., Haarlemse rederijkerskamer Trou Moet Blycken.
Tisch, C. Tischendorf, Evangelia apocrypha. Lips. 1853.
Ts. Tijdschrift v. Ned. Taal en Letterkunde, Leiden i88i.

Tuinman, Car., De oorspr. en uitl. v. dag. gebruikte nederd. spreekw., Midd. 1726/27.

V = E. Verwijs en J. Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek, 1885—1929.

Vondel's Taal, Gramm, v. h. Ned. d. 17e Eeuw, W. L. van Heiten, Gron. 1883.

W—Woordenboek der Nederlandsche Taal, 1882 —.

Wackernell, J. E., Die ält. Passionspiele in Tirol, Wien 1887.

V. d. Water, A., De Volkstaal i. h. Oosten v. d. Bommelerwaard, Leiden 1904.

Wirth, L., Die Oster- und Passionsspiele bis zum 16 Jh., Halle 1889.

LITTERAIR-HISTORIES VERBAND

De beide Speien van Sinne die hier worden uitgegeven, vormen geen
geheel, maar behoren door hun inhoud toch nauw bijeen. In het eerste
(B) verzamelt Lucifer zijn duivels om zich, en wanneer ze verslag
hebben uitgebracht van hun werkzaamheden in de wereld, dicteert hij
een lange lijst van zondaren, gerangschikt naar positie en beroep, „op-
dat wij se weeten, die hem gelovige christenen alhier nu beroemen .
De bedoeling hiervan is duidelik en blijkt tijdens de 500 regels opsom-
ming nog uit menig woord: dit zijn allen overtreders, die nodig in de
hel moeten worden ondergebracht. Het twede stuk (G) begint met
een proclamatie, waarin een dergelike, maar niet gelijke reeks verdorven
mensen voor Lucifer's rechterstoel wordt gedaagd; als ze verschenen
zijn, naar de toneelgewoonte der rederijkers vertegenwoordigd door
een paar allegoriese figuren, volgen proces en veroordehng.

Men herkent het motief van de satiriese helletonelen, die m Duitse
Paas- en Passiespelen zo geliefd waren: Lucifer's oproep, het uitzenden
van lagere duivels om buit en de scène der ambachtslieden, arme zielen,
of hoe men gewoon is die te noemen. Een late aflegger brengt ons hier
in aanraking met de middeleeuwse vormen van het geestelik drama,
waarvan in ons land zo weinig bewaard is gebleven.

Het geestelik toneel ontwikkelde zich, zoals we in Duitsland en
Frankrijk kunnen zien, uit de liturgiese spelen (Osterfeier), waann een
deel van het op de Paasmorgen gelezen evangelieverhaal met behulp
van bestaande kerkelike liederen (antifonen, sequentiae) in handelingen
werd voorgesteld: het gesprek van de vrouwen met de engel, Mark.
16 : 1—8; de wedloop van Johannes en Petrus, Joh. 20 : 4; en m enkele
gevallen nog de ontmoeting tussen Christus en Maria Magdalena,
Mark. 16 : 9.

Het dramaties karakter van deze tonelen op zichzelf is zwak, rnaar
men moet ze ook zo niet bezien: zij vormen een nauwsluitend geheel
met wat vooraf gelezen en gezongen werd, ja met heel het kerkelik leven
van de passiedagen. Voor de gelovige die dit mee ervaren had, gingen
de laatste gebeurtenissen vertraagd in feestelike werkelikheid over,
waardoor de opstanding te meer en des te heugeliker een feit werd.

Niet de priester alleen, maar de handelende gemeenschap voerde tot
het juichend Tedeum.

Het volgende stadium wordt gevormd door de Latijnse vrije Paas-
spelen van omstreeks 1200, waarvan slechts die van Tours, Benedikt-
beuren en Klosterneuburg zijn overgebleven. Ze maken geen deel
meer uit van een liturgies geheel, maar het daardoor verbroken evenwicht
wordt hersteld, doordat tegenover, gedeeltelik óm de oude, vrijwel gelijk
gebleven kern, een twede, een werelds spel is geplaatst, waarin Pilatus
en de Joden optreden, de falende grafbewakers, de zalfkoopman.
De genade der Paasvreugde steekt af tegen het kortzichtig streven van
hen die daar buiten staan, de onwilligen en de blinden. Het scherpst
komt dat uit in Klosternb., waarin de uitersten, hemel en hel, elkaar
ontmoeten, als Christus afdaalt en de onderwereld overwint. Hier treden
voor het eerst de duivels op in het Paasspel.

Op de derde trap staan de spelen, waarin volkstaal en volksgeest zijn
doorgedrongen. Beide delen, het christelike en het wereldse, blijven
naast elkaar een zelfstandig leven leiden, maar alles wordt uitvoeriger,
en vooral in de wereldse tonelen wordt de eigen omgeving van spelers
en hoorders binnengetrokken, de werkelikheid van het ruwe, zondige
leven. Wat in de passiespelen histories beproefd werd, de vervreemding
tussen God en wereld voor te stellen van de zondeval af, wordt hier
uitgebeeld in de realiteit van elke dag. De tegenstelhng tussen beide
helften wordt daardoor scherper, het geheel levendiger; maar de
populariteit die sommige onderdelen spoedig gaan genieten, heeft ten
gevolge, dat deze onredelik in omvang toenemen en de overzichtelike
bouw van het geheel verloren gaat. Begrijpelike samenhang maakt plaats
voor detailwerking en voor ons wordt het moeilik de componenten
tot een gewijd geheel te verbinden. Voor de middeleeuwer bestond dit
probleem niet in die mate, daar hij ze zo gemakkelik scheiden kon.

Een van de scènes die het meest als detail gewoekerd hebben, is de
duivelcomedie, d. w. z. het ambachtsliedentoneel, al dan niet vooraf-
gegaan door een duiveloproep en een vergadering, waarin de helse
vorsten elk afzonderlik hun vermogens en daden opsommen. Meijer 75,
noot I onderscheidt deze scène nadrukkelik van Engelenval en Hellevaart,
omdat de laatste in een histories verband vastzitten, terwijl gene op
,,passende en onpassendequot; plaatsen voor den dag komt. Dit geeft wel
de indruk van de moderne lezer weer, maar de middeleeuwer kon
kombinaties die ons vreemd lijken, logies vinden.

Op ons maakt het een hoogst zonderlinge indruk, dat een woekeraar,
monnik, enz. in de hel gebracht en veroordeeld worden, dadelik na
Adam en Eva (W. P.). Voor de middeleeuwer belichaamden Paas- en
passiespel, die we hier samen mogen nemen, niet slechts een stuk
gewijde historie, doch evenzeer het reële konflikt van ondergang en
verlossing. Zo konden voor hem de uitbeeldingen van 's mensen voort-
durende verstoktheid in de zonde en van de hem bedreigende straf,
uitstekend aansluiten bij hun praefiguraties: de opstand van Lucifer en
de val van de eerste mens.

Voor de middeleeuwer waren er derhalve veel ,,passendequot; plaatsen
en we vinden die ook: na de zondeval (W. P.), na Christus' afdaling in
de voorhei (Innsbr. P.; Rhein. P.; Pfarrk. P.; Brix P.), voor een Magda-
lenaspel (Erlau IV), na het gehele Paasspel (Red. P.; Hall. P.), zelfs in
aanleg naar aanleiding van Christus' geboorte (Alsf. P. en, overgenomen,
in Hess. K.).

Vraagt men in welk verband het duivelspel oorspronkelik geschreven
zal zijn, dan is aan de hand der gegevens slechts te gissen: aansluitend
op de nederdaling ter helle. Boven noemden we vier spelen, waarin
het die plaats heeft; daar kan Chesterplays XVII aan worden toegevoegd,
al vinden we hier maar een deel van de scène, en dan nog van een latere
hand. In het Red. P. is het innerlik ook met de hellevaart verbonden
(1056), evenals w.s. in het Hall. P., terwijl in Saint Adrien, dat alleen
Lucifer's opdracht bevat, deze gegeven wordt, omdat zijn macht ver-
minderd is „sedert Jezus' komstquot; (regel 120).

Daar komt nog iets bij. De Nederdaling, die zoals we zagen voor het
eerst in het Klosternb. P. werd opgenomen en daarna in zeer vele andere,')
gaat in laatste instantie terug op de beschrijving ervan in het apokriefe
evangelie van Nicodemus, deel II, Descensus ad Inferos, en op ver-
schillende plaatsen in het Oude en Nieuwe Testament, waarin men
toespelingen vond: Psalm 24:7—10; Matth. 12:40 Hand. 2:24,
Ef- 4 : 9, I Petr. 3 : 18—20. Men las hieruit, dat Christus na de kruisiging
de poorten der hel verbrak en uit de ,,limbus patrumquot;, ,,Abrahams
schootquot; (Luk. 16 : 22), de oudtestamentiese rechtvaardigen bevrijdde,
die daar op Zijn komst hadden moeten wachten, onbekwaam om zelf
het paradijs te bereiken. Die voorhei was een deel van Lucifer's gebied,
maar niet van zijn kwellingen vervuld, want de vaderen verkeerden er
m een staat van blijdschap; na hun verlossing bleef alleen het andere
deel, de eigenlike hel (Luk. 23, 26) over. ®)

In de drie overgeleverde versies van het Evangelie van Nicodemus
wordt dit alles uitvoerig, maar nogal onduidehk beschreven. Zo wordt
Tr niet gesproken over het andere deel der hel, dat onder duivelse
heerschappij blijft; Hades roept zelfs uit, als de vaderennbsp;!

Tóe ó't. oïèdo r^xQbo èv êf^ol gt;careXdcpêr, (Graece cap. VII, Tisch. 308)
en- omnes qui sunt hic in crudelitate carceris clausi et m insolutis
vincuhs peccatorem constricti, solvet et ad vkam divimtatis suae perducet
in aeternum (Latine A cap. IV. Tisch. 380) De volle nadruk wordt op
het omvangrijke, ja volledige verhes gelegd.

Hetzelfde vinden we in het drama terug: ..5000 Jaar hebben we de
hel gevuld, nu is ze leegquot;, jammert Lucifer in het Pfarrk. P. (Wa^kern f
99); ..Das bei tausent jar ist herkommen. Das hat er alles wider ge-
normenquot; (W. R. Fundgr. 305). Uitvoeriger is Red. R: „de heft us alle
de zelen untrucket. de de mer wen V dusent [jar] mosten hden unse
var; patriarchen unde propheten unde alle de dar mynschen heten
se weren sundich edder nicht: we nemen se al an unse richt, de sint
uns al to male untswunden, wente Jhesus heft se untbunden unde
Zcl se an synes vaders rike . . . .quot; (1059-68). Even later worden
dezen tezamen „sundich edder nichtquot; de hlgen genoemd.

Niet alle spelen zijn zo onvolledig. Christus sluit de ammae mfernales
van het Alsf. P. zelfs nadrukkelik van de verlossing uit (7255—62); m
het Innshr. P. tracht een anima infelix. uit zijn afdeling ontsnapt, tever-
geefs met de aartsvaders mee te slippen«) (261/4, vgl Has mghms 94)- )

Toch blijkt in de populaire voorstelling de nederdaling geleetd^ te
hebben als een volledige beroving van de hel; en daar ^on maar een
reactie op volgen: (iedere duivel) „bedore ^^wisen unde de dullen.
dat wy de helle wedder vullen!quot; (Red. P. 1084/5; vgl W. P. 306. n).
Hieruit ontstond het ambachtshedentoneel.

De aanloop daartoe was een kleine scène, alleen m de beide het laatst
geciteerde spelen aanwezig, waarin de duivels ^r^tten een van de d^^^^^^^
Christus geredden vast te houden, natuurhk zonder resultaat. ^ ) Indirect
kwam dit ook in de Descensus voor: de sancti vragen na hun ^vrijding
Christus Zijn kruis in de hel te plaatsen, als een bewijs van Zijn over-
winning, „ne praevalerent ministri eius nequissimi ahquem retmere
^^pJm quem absolverit dominusquot; (Latine B cap. X, Trsch. 409).

Al was het Evangelium Nicodemi de voornaamste bron van de
nederdalingsscène. de laatste was er allerminst een bewerking van.

In het Klosternb. P. is ze zelfs geheel opgebouwd uit toen al bestaande
liturgiese zangen: Cum rex gloriae; Ps. 24 (Vulgata 23); Advenisti
desiderabilis; geheel op de wijze dus, waarop het oudste liturgiese drama
was gevormd. Dit heeft de gedachte doen ontstaan, dat ook hier misschien
een stuk liturgie gedramatiseerd is, en wel de Commemoratio dominicae
resurrectionis. Het is waar, dat vermeldingen en duidehke be-
schrijvingen daarvan niet verder dan de 15e eeuw teruggaan, maar
men brengt hiermee in verband een visioen van de kluizenares Wilbirgis
te St. Florian (Oostenrijk) uit de twede helft van de 13e, dat inderdaad
de indruk maakt van op de processie met er op volgende Visitatio
te slaan.

Als het gegiste verband werkelik aanwezig is geweest, wordt het ook
langs deze weg waarschijnlik, dat het ambachtsliedentoneel in aansluiting
op de nederdahng ontstaan is. Immers men vraagt zich af wat de rol
van de duivels geweest zal zijn, nadat de processie was binnengetrokken.
Aanvankelik sloten zij (nog geesteliken) zich zeker daarbij aan zonder
meer, maar toen een wat lossere geest over het kerkelijk drama vaardig
werd? Bleven zij geen ogenblik langer in hun duivelse rol?

Mij trof in wat Wahch Sywaertsz schreef: ,,Soo vheghen de
Duyveltgens elck syns weeghs, ende mijn Heer passeert met het cruys
door de Helle naet Choor toe, ende de reste volcht nae, niet sonder
verbaestheyt [schrik] van eenighe jonghers, die altemet ommekijcken
wanneer sij door de Helle passeeren, vreesende ofter noch erghens een
Nickertgen in een hoeck was blijven steecken, om haer te betrappen ende
met sijn dauwen wech te sleepen.quot;

Elders vinden we dergelike uitingen niet, maar daar werd de liturgie
slechts voor kerkelike doeleinden beschreven. De praktijk zal overal,
daar kan men niet aan twijfelen, heel wat te zien hebben gegeven, dat
m die liturgie niet was vastgelegd. Zo lijkt het me heel waarschijnlik,
dat de als duivels verklede spelers (zie weer W. Sywaertsz) probeerden
processiegangers achter te houden; misschien ook werden na afloop van
de plechtigheid enkele personen naar het portaal gesleept als Lucifer's
nieuwe buit.

De weg der hypothese gaat steil naar beneden, het is lastig er op
halt te houden. Ik ben me daarvan bewust, maar doe toch nog één
stap: wanneer het voorgaande de waarheid nabij komt, is daarmee tevens
de tegenstelling opgelost tussen Lucifer's opdracht aan zijn duivels en
de uitvoering ervan. De eerste behelst een zorgvuldig-hiërarchiese rij

mensenkinderen van paus en keizer tot denbsp;burger toe; ^

laatste komen alleen enkele derde-standers op het toneel. Dit verschil
tt de tdendansen kan men -et voldoende verklaren ^
hogergeplaatsten, een eigenschap die juist in de

blifktMmaar het heeft er veel van of die opdracht de .f ^^^^^^^

dansen ondergaan heeft. nadat ^^^

ontstaan was. met de slachtoffers onder het publiek.

nast de opdracht meer bij de uitvoering, doordat de hogere standen in
zijn aanUid (Erlau IV Red. R). Daarmee ^^^^^^^
de duivelkomedies niet burgerlik geworden, maar in dit onderdeel
aangepast aan het karakter dat ze van de aanvang af hadden.

^ Door Creizenach is er op gewezen, dat Jj^t duivelspel, dat s^
in enkele Duitse stukken en in één

ook elders sporen heeft nagelaten, m Enpland zelfs mnbsp;f ^^^

Gil Vicente%a. 1500). HasUnghms 120 heeft hier nog

aan toegevoegd, en met onze beide hellespelen wordt Nederland m

^ ' HlnLT™^ wel verschillende bewijzen voor de bekendheid
van het motief in ons land, doch slechts één vo ledige bewerking op
een plaats waar men die niet zou verwachten: als ^arione^ns^^^^^^^^^
de Vlaamse kermis. Daar was, voor de oorlog altans. het
aanwezig en kwamen ten aanschouwe ^an een goedlachs p^ de
duivels met hun slachtoffers aanzeulen. Maurits Sabbe geeft m „Ue
FZoof van 't Sashuisquot;, blz. 55-65. een ^osteli^ ^^
zo'n vertoning („Groot Helletheater, anders gezeid In de Ketel ), waarm
nog in holLa^ de oude typen voorkomen: de witbestoven mo enaa^
de advokaat, de drinkende muzikant, de dokter, ^e kokette, de ^
vrouw; slechts kleinigheden daarbij zijn ige-eeuws «f^rraden anto
invloeden (zo heeft de ridderroman aan een van de duivels een naam
gdever^O^ de hoofdzaak kon zo uit de middeleeuwse Paasspelen
f n over^^^^^^^nbsp;-Is mij gezegd werd, ^e Vlaamse kgrni.

glngers dit vermaak sinds de .orlog moeten missen, is hier waarsc^ n ik
Ln der laatste uitlopers van het oude geestelik drama roemloos ter

Is in B en G is in het Helletheater nog verband
Paasgeschiedenis aan te tonen; toch zal de scène ook in
in de Nederlanden bekend geweest zijn, bijv. m de verloren Zesde

Bliscap van Maria. Hierin moet altans de nederdaling vertoond zijn,
aangezien in de Eerste de vaderen in de voorhei God om verlossing smeken.

Uit latere tijd noteerde ik een paar scènes, die bekendheid met de
duivelkomedie doen veronderstellen.

In het Spel van Judith (R. Roos), a° 1642. zendt Nabuchodonosor zijn
boden uit om alle steden onderwerping aan te zeggen, en tiert, vloekt
en raast als ze niet spoedig terugkomen, vgl. Red. P. 1152 vlgg. Typerend
voor de sfeer van dit stuk is, dat Holofernes, de veldheer, zweert bij

,,Lucifer's ketenequot;.nbsp;1 j 1 •

In de ,,Ontrouwe Rentmeesterquot; (Roode Roos), zendt de koning
dienaren uit om zijn rentmeesters te kontroleren; hierop volgt een
rechtsgeding tegen de ongetrouwen.

Trauwe tenslotte, uit dezelfde bundel, is veel duideliker verwant. Het
bevat ook een mandaat (zie G i, A); Allen Ambachten en Allen Staeten
treden er in op en hun verantwoording tegenover keizer Wereld herinnert
soms letterlik aan de tekst van B en G. In de aantekeningen hierachter
is er dan ook menigmaal uit geciteerd.

Deze drie spelen maken wel waarschijnlik, dat men in Hasselt het
bet duivelspel gekend heeft.

InHooft'sGeeraerdtvanVelsen (a° 1617) vindt men de scène waarin
duivel Twist zijn dienaren Geweldt en Bedroch oproept, 137—62;
Geweldt in zijn brallende grootspraak doet aan Satan denken (220—43).

Voorbeelden van deze soort zijn er waarschijnlik wel meer te vinden;
zij bewijzen, wat ook uit de ontwikkeling van de kwakzalversfiguur in
de kluchten gebleken is, dat in het drama der rederijkers, en zelfs
in het I7e-eeuwse klassieke, de sporen van het middeleeuws geestelik
toneel nog lang te volgen zijn.

Een paar plaatsen die direker verband lijken aan te tonen, bevatten
Jan Vos' Klucht van Oene (a° 1642) en de Klucht van de Levendighe
Doot of Bedrogen Kassier van M. Grambergen, op de Amsterdamse
schouwburg gespeeld in 1648. In beide krijgt de hoofdpersoon in een
droom een kijkje in de hel, en ziet daar vele zondaren gekweld worden
op een wijze, die met hun overtredingen verband houdt. Dergelike
dromen waren uiteraard geen oorspronkelik dramaties motief, maar de
opsomming der ongelukkigen doet hier aan het duivelspel denken.

Of quot;tSpel van de Duyvel in de Werltquot; verwant was met de onze,
IS niet te gissen. Het werd door Trou Moet Blij eken opgevoerd, St. Jan
1594, gevolgd door de Cluyt van Goossen Tayaert (T. M. B. G3);
de tekst bleef niet bewaard.

INHOUD EN KARAKTER

In het voorgaande hoofdstuk bleek, dat B en G geheel zelfstandige
duivelspelen zijn, door geen enkele woord in de tekst meer met de
misteriespelen verbonden. Van de zeven scènes die Wirth 187/8 als
'gemeinsame Anlage' noteerde, missen we daardoor Lucifer's klacht
over zijn val en over de beroving van de hel; ook is zijn overleg met
de andere duivels nog slechts in rudiment aanwezig (B 46—49), zodat
een overgang ontbreekt van B 91 op 92. Gezamenlik komen B en G
zo het meest overeen met Erlau IV, Ludus Mariae Magdalenae in
gaudio', dat door zijn verbinding met het Magdalenaspel nog binnen
de Paascyclus bleef; de opkomende duivels worden daar telkens kort
door Lucifer beantwoord.

Het Red. P. bevat de uitvoerigste duivelkomedie in het oorspronkelike
verband die we kennen: ruim de helft van het geheel, ongeacht de
nederdaling. Ik zal een overzicht van de inhoud ervan naast dat van B
en G plaatsen.

Red. P. I

I— 18 Proloog van twee engelen.

19—258 Pilatus geeft op verzoek van
de Joden wakers bij Christus' graf;
deze slapen in en beleven de op-
standing in hun droom.
259—370 De zielen in de voorhei
zien een groot licht en voorvoelen
hun verlossing.
371—484 Lucifer roept zijn duivels,
die verslag uitbrengen, vooral
Satan; men merkt onrust in de
limbus, wordt bang en sluit de hel.
485—752 Christus komt, verbreekt
de hellepoort, ketent Lucifer en
laat de vaderen door Michaël naar
het paradijs brengen.
753—1041 De ridders, ontwaakt,
melden de opstanding en worden
omgekocht.

92—6i3 Lucifer dicteert zijn secre-
taris Mynos alle zondaren, 'die
hem gelovige christenen alhier nu
beroemen.'

614—615 Besluit.

G

^—394 I Knagende Consciencie,
secretaris, dagvaardt alle zondaren
in de personen van Gheestelick
Schijnsel en Waerlick (Quaet)
Rigement.

395—768 II GH. Sch. en W. R.
komen op, houden een theologies
twistgesprek en worden door Son-
de in de hel toegelaten, als Doot
hen heeft aangediend.

1042—1085 Lucifer beklaag zich
over het gebeurde en wil zich
schadeloos stellen.

1086—1151 Hij stuurt zijn duivels
met een opdracht er op uit en
richt zich daarbij vooral tot Satan.

ii52—13ii Lucifer, ongeduldig,
roept zijn duivels terug, maar zij
komen met lege handen (deze
scène staat in geen ander spel).

1312—1689 Weer roept Lucifer en
nu brengen de duivels hun buit;
zij presenteren zichzelf en daarna
hun slachtoffers. Lucifer prijst en
beloont hen en veroordeelt iedere
gevangen ziel tot een passende
straf.

769—1230 III Rechtszitting: GH.
Sch. bekent na de aanklacht van
Zinderises en wordt door Luc.
veroordeeld; tegen W. R. voeren
verschillende duivels het woord
voor het zover is.

1230 1235 Knagende Consciencie
spreekt het besluit.

1690—1927 Satan brengt tot slot een
priester, maar hem kan Luc. niet
aan. De priester voorspelt een
twede komst van Christus.

1928—1961 Luc. beklaagt zijn val.

1962—1984 Hij besluit nu goed te
bewaken wat hij heeft.

1985—2023 Conclusor.

Men ziet hoe weinig de bouw in grote trekken onderhng verschilt;
wel verraden enkele onderdelen invloed van buiten het nüddeleeuwse
Paasspel. Zo is het dicteren der zondaars een waarschijnlik uit de
eschatologiese spelen overgenomen motief; het mandaat (G i 394)
met de omvangrijke titulatuur (1—20) komt in de i6e eeuw in trek.

De overeenkomst met B gaat ogenschijnlik verder : we treffen er nog
uitsluitend de opsomming van personen in aan, die typerend is voor
de middeleeuwen. Elk slachtoffer in de Paasspelen was een buurman,
maar ook schrijver en toeschouwer zelf, individu en symbool tegelijk;
een aantal individuen samen, zonder noemenswaarde schakering en de
verveelvoudiging hunner gemeenschappelike zonde, suggereerde alge-
meenheid, massa, mensheid. Maar de schrijver van B heeft voor die
suggestie weinig plaats gelaten; 500 regels lang trachtte hij volledig
te zijn. Bij zijn behandeling van geestelikheid en adel is hij nog over-
zichtelik, maar het derde deel wordt een wilde opsomming, van de hak
op de tak. Zelfs als tot slot het lichte volk over de hekel is gehaald,
schieten hem weer een paar anderen te binnen en worden kalmpjes
aangehaakt: ververs, dronkaards, speellui.Beschouwen doet hij dan
ook alleen in het begin (98—133); verder is heel zijn aandacht op het
anecdotiese gericht, dat hij af en toe uitwerkt tot een levendig tafereeltje,
haast een scène op zichzelf (279—304; 545—S08; etc.). De direktheid
en felheid waarmee dit geschiedt, en de aktuele toespelingen, die her-
haaldelik voor de toeschouwers verstaanbaar moeten geweest zijn,
zullen zijn stuk ondanks de gebrekkige bouw succes verzekerd hebben.

Ook in G is de opsomming van het ons onbekende voorbeeU bewaard
gebleven. Maar daaroverheen werd een samenvattende allegorie geplaatst
en volgehouden, tot in de namen der duivels toe. G is daardoor uiterlik
een typies rederijkersstuk geworden. Het werd dit echter ookinnerhk,
een zinnespel. waarin het detail ondergeschikt is gemaakt aan een
hogere bedoeling. Duidelik komt dit uit bij vergelijking van het gods-
dienstig en het sociaal karakter van beide spelen.

Dr. H. E. van Gelder heeft in het opstel waarmee hij zijn uitgave
van B inleidde ^o), het laatste het belangrijkst geacht en het twede naar
de achtergrond geschoven, als zwak en getuigend van een voor de
i6e eeuw typerende onmacht.

Dit is begrijpelik, wanneer men de economiese problemen van de
i6e eeuw voor ogen neemt, en B beschouwt als een zelfstandig daaraan
uiting gevend spel. We hebben echter gezien, dat het met stevige draden

aan het verleden verbonden is; daardoor heeft het als sociale satire
een sterk traditioneel karakter, zoals uit verwante uitingen in vroeger
tijd blijkt.

De eerste die in W. P. ten tonele wordt gebracht, is de Usurarius,
opkoper van:

'rochen, garsten unt maltz,

arweis, bónen unt saltz,

unslit, wahs unt smer.' (W. P. 201),

voorloper van de Haarlemse Corenbitaer. Maar ook de voornaamste
verdere typen vinden we terug: de Advokaat die recht krom kon praten
(Wackernell 99) en de Priester, die zijn positie misbruikte:

'mit czwen schonen wiben

muest ich dye czit vortriben.' (Innsbr. F. 272);
standgenoten die niet i8-karaats waren, de Kleermaker:
'ich verstal di abschraten,

di ploben unt di raten.' (Erlau IV 162, Red. P. 1432),

en de Bakker:

'ich puch ze chlain wekk,

wan er mich daucht zu grosz,

so prach ich ab ein stosz.' (Erlau IV 195),

de smokkelende waard, de stelende wever; mensen die boven hun stand
leefden:

'with thare hemmyd shoyn,
al this must be done,
Bot syre is out at hye now

and his barnes bredeles.' (Towneley Plays XXX 238),

of die te veel aan de mode offerden:

yit a point of the new gett / to teil wyll I not blyn,
of prankyd gownes to shulders up set / mos amp; flohys sewyd wj^h in;
To use sich gise thay will not let / thay say it is no syn,
Bot on sich pilus I me set / and clap thaym cheke and chyn.' (ib. 287),

en anderen, die steeds het lijdend voorwerp waren van de spot, de
J^ekelzucht en de zin voor satirieke overdrijving van hun tijdgenoten.

^o bleef zich heel het gedeelte der middeleeuwen door, dat ons in
geschrifte toegankelik is, eenzelfde kritiese geest openbaren ten opzichte

van de maatschappelike verhoudingen en - dat is in de middeleeuwen
van het vorige niet te scheiden — het prakties-godsdienstig leven.
Uiteraard kwam hierbij de burgerij aan het woord en ook al stelde een
schrijver zich als boetprediker boven allen, zijn hekeling van adel en
geestelikheid raakte vooral wat hij van nabij gezien had; hun verhouding
tot de derde stand, hun machtsmisbruik, onzedelikheid en onredelike

quot;quot;'^^ITin B opvalt, is echter niet dit in de eerste plaats, maar dat de
schrijver zijn ernstig onderwerp zo luchtig behandelt.

Men weet dat ook in de vroegere Paasspelen de hekeling soms zo
omvangrijk en pleizierig werd, dat verband en verheven doel dreigden
verloren te gaan. Maar dan vatte de schrijver die tegen het eind weer
op, en bad zijn hoorders vertrouwelik-blijmoedig toe:

'wy willen uns vrowen an gade

unde vorvullen syne gotlike bade

unde leven al an godes gnade:

so mach üns de bose ghest nicht schaden!

waarop de zending van Christus in gezamenlike Paaszang herdacht werd:

'des wille wy uns vrowen in allen landen

unde synghen: Cristus is upghestanden!' (Red. P. 1998; 2023).

Op die wijze werden satire en zotternij binnen de ernstige gedachten-

gang van het geheel besloten.nbsp;_

In de vorm der Paasspelen kan men dit in B met verwachten, maar
het is toch opvallend, dat hier zelfs geen enkele maal naar een hoger
doel gegrepen is. Wel laat de schrijver zich in de aanvang bitter uit
over de menselike verdorvenheid:

•sij voeren den christennaem, (maar) siet hoe sij hem aencleven (114);

'al is elck een devotich wesen maeckende,

het is al raeckende / met beide voeten ter hellen. (104);

doch een woord van troost en verlossing volgt daarop niet; het ernstige
begin loopt in een pikante satire dood, en krijgt daardoor de waarde
van een letterkundig motief. Het is de schrijver kennelik om grappige
stof te doen geweest en niet om een ethies betoog.nbsp;,

Ik befSt dus met Dr. van Gelder eens, dat het god^f -
B een geringe plaats inneemt; daarvoor is het spel dan ook, zij het met
in opzet, dan toch in uitwerking, eigenlik een klucht.

Ik bestrijd echter, dat B een typies klein-burgerhke satire zou zijn,
waarin de schipbreukehngen van de i6e-eeuw hun stem verhieven
tegen hun rijke standgenoten, wier toenemende kapitahstiese macht hen
beroofde van de veihge posities der gildenmaatschappij. In de tekst
kan ik hiervoor geen enkel bewijs vinden. Niet met de voortreffelikheid
der 'oude regelen', maar met de zwakheden der mensen houdt de schrijver
zich bezig; met hun algemene fouten, die hij soms wel erger acht dan
vroeger (82, 375, 441), maar elders weer 'doude plegen' noemt (346, 501)
en nergens karakteriseert als overtredingen van een specifiek middel-
eeuwse moraal. Integendeel, indien men hier van een strekking kan
spreken, raakt die allen zonder uitzondering en is ze restant van het
oude voorbeeld.

Dr. van Gelder heeft nog één argument genoemd, waarop ik in moet
gaan: de rederijkers behoorden nu eenmaal tot die kleine-burgerij;
zelfs van een bekend man als Louris Jansz, met Het Cooren in hetzelfde
betoog betrokken, waren geen biografiese gegevens te vinden! Wat
Jansz betreft, zal ik elders aantonen, dat hij geenszins een zo obscuur
persoon was, als uit onze gehavende archieven zou zijn af te leiden;
en de schrijver van B? Zijn naam zal wel onbekend blijven, maar is
het aan te nemen, dat juist in de kring der brouwers, de meest kapitaal-
krachtige burgers van Haarlem, die zich een positie tegenover het
stadsbestuur aanmatigden als geen ander gilde, de zienswijze van de
kleine man tot uiting zou komen ? Veeleer verwacht men dat de gegoede
stand, die ook moeilikheden ondervond van de politieke en economiese
verhoudingen, er zijn ergernis in luchtte naar alle kanten. Zonder duidelik
inzicht ongetwijfeld in de zich voltrekkende veranderingen, maar dat
vindt men in 1934 niet zo vreemd meer als in 1911.

De Grote Hel, veel méér dan een vervolg op B, is behalve door
het gebruik van de allegorie en de evenwichtige bouw, ook door zijn
godsdienstige inhoud karakteristiek geworden voor de tijd waarin het
ontstond.

In het Paasspel werd de religieuse overtuiging het kader, het duivelspel
een vrolike kern; in G is het ambachtsliedentoneel opnieuw ernstig
geworden, terwijl de bokkesprongen der duivels slechts een kon-
trasterende omlijsting vormen daarvan.

De aanhef (i—20) probeert de verschrikkingen van een echt-middel-
eeuwse Lucifer te suggereren; tegen het slot (896—902; 1224—1228)

zijn de duivels zeker met al het gereedschap van de helse keuken hun
slachtoffer te lijf gegaan; ook daartussen treden zij nog enkele malen
in hun historiese rol op (374—394; 769 vlgg.). Maar dit zijn tonelen
die in de i6e eeuw meer komies dan beangstigend gewerkt moeten
hebben, en zo werd de bitterheid der satire er eerder door verzacht
dan verscherpt. Trouwens dit duivelkarakter is uitzondering in het spel.
Lucifer de Opstandige,,,sonder Goodts genaedenquot; keizer der wereld (i),
is enkele regels verder al een verdediger van 'Goedts partijen' geworden
(28) en volbrengt zijn zending onder het oog der toeschouwers als Lucifer
de Boetgezant.

In die rol houden hij en zijn trawanten, in karakter onderling niet
verschillend, hun beschouwingen over het leven, dat hun meer ter
harte gaat, dan hun eigenlik domein, de hel. Zij brengen Gheestelick
en Waerlick tot het inzicht gefaald te hebben, waarop dezen de rol der
duivels overnemen, en een verrassende kennis tonen van datgene wat
hun in het leven ontging.

Zoo komt in de jammerklachten na hun veroordeling (871; 1156)
de vrees voor de straf nauweliks tot uiting (wel in 1191—1208) en zien
zij niet zozeer vooruit naar het lot dat wacht, als terug op wat verknoeid
werd. Zelf spreken ze scherp hun gebreken uit: hun werken kwamen
niet voort uit het rechte geloof (873); zij waren niet naar de geest herboren
(677); de verzoeningsdood van Christus was voor hen geen werkelikheid
geworden (883; 1175). Verpletterd beseffen zij dit en buigen het hoofd,

'want alle die den wille des beeren weeten

maer niet en doen, tes hem ontsoncken,

die sullen meer als dander werden gesmeten.' (196).

Voor hen is het al verloren 'als een verbranden doeck' (1180).

Doch zo laat de schrijver zijn toeschouwers niet gaan; hij kiest
Verdoemenis voor een slotwoord van vermaning en verlossing:

'dus en hebdij ter werlt geenen troost
dan an Hem, die u gaf dat leven!' (1218).

Zo heeft de middeleeuwse stof in G een i6e-eeuwse vorm gevonden.
Het moraliserend element, dat in de duivelfiguur altijd enigszins aan-
wezig was, is hoofdzaak geworden, het sataniese tot toneelornament
verlaagd. En de verzekerdheid van de Paaszang, waarin als een natuurlik
feit de ganse kring van spelers en hoorders werd opgenomen, heeft

plaats gemaakt voor dringende vermaningen, waar de nood van de tijd
in doorklinkt.

Bij de het laatst geciteerde regels en bij dergelike uitingen op andere
plaatsen in G (685; 829; 840 vlgg.; 1165), is men geneigd de schrijver
hervormd te noemen; toch zou dat voorbarig kunnen zijn. De her-
vorming groeit nog pas in deze jaren, en groeit uit een geestesgesteldheid,
die binnen de Rooms-katholieke kerk verwante gedachten verdedigd
had. Reeds in de 15e eeuw legden velen er de nadruk op, dat bekering
slechts mogelik was door volledige overgave aan de Vaderliefde Gods,
waardoor biecht, middelaarschap van de priester, goede werken etc. op
het twede plan geraakten, zonder dat het katholicisme verzaakt werd.

Nu zijn er rederijkersspelen, ook buiten de uitlokkende vraag van een
landjuweel, die nadrukkelik het standpunt van de oude kerk verdedigden:
't Spel van de Wijngaert van Everaert, 't Spel van de Christenkercke
van Reinier Pouwelsz; andere keren zich openlik daartegen: Den Boom
der Schriftueren; maar de meeste houden zich bezig met de problemen
van geloof en leven, o. a. van de oorlog, de algemeen-godsdienstige en
praktiese vraagstukken, waarnaast die der kerk tijdelik van theoreties
belang leken. In Noord-Nederland vooral.

Voor zulke spelen — en G beschouw ik als een ervan — is ónze
keuze nog-katholiek of al-hervormd van weinig waarde, omdat nergens
blijkt, dat dit voor de schrijvers zelf het probleem was. Maar belangrijk
is het, dat zoveel spelen om de centrale vragen van het geloof zijn
gegroepeerd. Dat tekent de stand van het zelfstandig-godsdienstig leven
onder het volk, dat zich in de 15e eeuw onder invloed van de Deventer
broeders al zo sterk ontwikkeld had. Het Spel van Sinnen gaf daar uiting
aan en was daardoor in onze landen de erfgenaam geworden van het
kerkelik drama, nog voordat dit overleden was. Zo kunnen we enigszins
de waarde beseffen, die de 'eindeloze redenaties' hadden voor het
i6e-eeuwse pubhek, en begrijpen dat het 'hebt paciency, weest ver-
duldich' van menig spel meer kan geweest zijn dan een machteloze
verzuchting.

DE TAAL (1)

De rederijkers bezaten een sterk verlangen naar klankrijkdom en
lenige, gedurfde woordvormen en schikkingen. Ook in het drama blijkt
dat, maar dan vooral in de strofiese invoegsels; de dialoog is daarbij
vergeleken, vrij sober van taal. Toch vroeg ook deze in dubbelrijm
met binnenrijm of gekruist rijm veel van de rijmvaardigheid van de
dichter. Er is dan ook geen sprake van, dat hij niet doorlopend een literair
karakter zou hebben, maar dit uit zich niet zozeer in precieuse stilistiese
cliché's, als in een vrijmoedig gebruik van woorden en klankvormen uit
andere gewesten, of analogieën daarnaar, ter afwisseling met de eigene.

Dit was al in het Zuiden het geval. Prof. de Vooys vestigde er de
aandacht op, dat zelfs in het spel van Yperen op het Gents landjuweel
van 1539 cleijn, gras, duer voorkomen, naast de Vlaamse vormen c/een,
gers, dore (Gesch. v. d. Ned. Taal § 28). Zo staat er scheijden, verbreijden,
vleijsch, bringen, naast bescheedt, verbreedt, vleesch, mengelen. Al laten
de laatste voorbeelden zich niet zo gemakkelik als de eerste naar de
hoofddialekten indelen, zij versterken toch de indruk, dat de Vlaamse
spelen elementen van elders, met name Brabantse, bevatten.

Maar, daartegenover wijs ik er op, dat Brabantse spelen uit dezelfde
bundel omgekeerde afwijkingen vertonen. Dat van Leffinge heeft
meenen, vercleenen, vleesch, verblenden, geprent, nemmermeer, naast cleijn,
gemeijnelic, reijn, certeijn, misdaden, -isse. Uit het Antwerpse teken ik
aan alleen, bescheedt, door, voor, naast hereijt, cleijn, reijn, scheijden, duer;
het rijm duer : figuer werd al in het Mnl. buiten Vlaanderen gebruikt.
En het spel dat Van Haecht in 1561 voor de Violieren schreef, bevat
evengoed ghemeene, reene, naast ghemeijn, cleijn, reijn, en passim door,
voor. Dat van Diest uit hetzelfde jaar bereet, bescheet, deen, clesse, naast
eijnde, cleijn, certeijn, heijsch, dincken, ingelsche en duere : ure, te vueren :
figuer en.

Dit is niet uit invloed van de drukkers te verklaren en ook niet geheel
uit vermenging in de omgangstaal. Bijna al de in minderheid voor-
komende vormen van de boven geciteerde, per stel telkens vooraan
geplaatst, treffen we aan in het rijm; ze behoorden klaarblijkehk tot
het omvangrijk arsenaal, waaruit de rederijkers vrijheid hadden om te
putten. In hoeverre de keus, behalve door rijmdwang, ook door de

bekoring van het minder gewone, het Hteraire, bepaald werd, is moeilik
na te gaan, maar we mogen aannemen, dat ze vooral door het laatste
ook verder dan het rijm kwamen.

De Zuidnederlandse letterkundige taal van de i6e eeuw vertoont dus
een minder eenzijdig-Brabants karakter, dan op grond van de vooraan-
staande plaats van Brabant wel is aangenomen.

In het Noorden ontstond een rederijkerstaal, in wezen gelijk aan de
Zuidelike; algemeen-literair met duidelik precieuse bestanddelen, op-
gebouwd uit een veel omvangrijker materiaal dan de eigen streek bood.
Een groot deel daarvan was Zuidnederlands, zoals uit de toenmalige
verhoudingen volgt.

Zuidelike woorden in een Noordelike tekst mogen derhalve slechts
omzichtig gebruikt worden, bij het gissen naar de oorsprong daarvan.
Wanneer we lezen, dat Voorleden Tijt de volgende Westvlaamse vormen
bevat: hlent, verhlenden (naast blint, verblinden), beterden, scherden,
bedegen, certeen, vermondich, mishanden, vrame, bediet (naast beduijt),
laveije, lampreel, verspreen, borne, speghelt (naast spiegelt), lijkt de mening
van de uitgever, dat we hier de omwerking van een Zuidnederlands
spel voor ons hebben, daardoor sterk gesteund. Maar als blijkt, dat van
dit hele rijtje slechts vrame en borne buiten het rijm voorkomen, bediet
er in en er buiten, blijft van dit argument niet veel over. Het is mogelik
dat een Noorderling ze liet staan, het is evenzeer mogelik dat hij ze zelf
gebruikte. Zelfs het ontbreken of spaarzaam voorkomen van Hollandse
elementen is geen bewijs; wel zou het omgekeerde op de hand van
altans één Hollander wijzen, schrijver of omwerker.

Bij het analyseren van de taal van Hollandse spelen, lopen de resultaten
vooral in dit opzicht uiteen, dat duidelik Hollands niet altijd even sterk,
soms zelfs bijna niet aanwezig is. Mijn indruk is, dat plaats en gelegen-
heid van opvoering hierop ook invloed hadden. Een spel voor een
landjuweel was tenslotte een krachtprestatie, en het werd gespeeld voor
een zeer gemengd en krities pubhek. Zo is het te begrijpen, dat de
Rotterdamse spelen van 1561 meer algemeen-literair van taal zijn, dan
menige alleen voor eigen kring bestemde tekst. Duidehk komt dat uit,
bij vergelijking van het spel van T. M. B. met B en G, die in dezelfde
tijd werden geschreven (zie blz. xlviii); op het Amsterdamse spel wees
Prof. de Vooys al, t. z. pl. Studie van in de i6e eeuw gedrukte teksten
geeft derhalve een eenzijdig beeld.

B en G waren voor Haarlemse opvoeringen bestemd; er is verschil
tussen beide, maar tesamen weerspiegelen zij vermoedelik vrij be-
trouwbaar de taal van dergelike spelen. We vinden er literaire konstrukties
in, Zuidelike woorden evenals Noordelike, en tenslotte een groot aantal
doubletten.

a. Literaire konstrukties.

Buiten de talrijke verplaatsingen van adjectiva, adverbia en objecten,
trekken het meest de aandacht:

Omschrijvingen door participia, adjectiva en nomina agentis met het
verbum ,,zijnquot; —

B haer leven est messaeckende :ioiA; elck is waeckende : 102,
: 103, : 104, :io5; tmoet sijn gebleven :255.

G men es gewoonlick : 31; daer sij an sijn hechters : 52; ick ben een
oirconder :253; u es aendachtich :9i4; hij was pachtich :9i5;
hij is der spinnen slachtich : 833; weest geen flouwers van . .968.

Omschrijvingen met ,,alsquot; —

B als de faijlgande :i8; niet als de slechten : 120.

G als den slichten :34i; als arme catijven :763.

Omschrijvingen met een verwant substantief, ten bate van het
dubbelrijm —

B met een laff//laven : 326; ook :33i, :454. •459gt; ^480, :483-

Imperativi, als stoplappen gebruikt —

B wilt hier op achten :88; hoort mijn vermeten :300.

G vaet mijn bedien : 104, :452; ... bewinden :403; wilt den keest
smaecken : 123; tverstant daer keert :404; hoort mijn vermeeten
:954; merct mijn bedien : 1065, ook : 1047.

Verdere cliché's —

B vreucht rapen :ii; met giericheijt deurwont :32S; wat baet dat
kaecken :267; wadt baetet verswegen :400, 492; een absolute
konstruktie, thelsche vier naeckende :99; minst metten meest
■.67; :8g, :43I-

G met groot vermeeten : 162, :954; groot metten cleijnen :448,
:49o; vuyl gewevens (als nominatief) :488; in veel snevens :853.

Gebruik van gepaarde synoniemen —

B reysen of lijen 244; verder 294, 337.

G flacteeren en smeeken :6g; giften en gaven 147; verder : 124,
228, :262; 325; :33i; 357; 361; 369; 3795 ^774; :798; :826;
:85I; :1028; 1030; :1211.

Afgeleide adjectiva op -lick en -ich; ongewone substantiva met ge-
en op -heyt, -sel(e), -te — (zie ook Hoofdst. IV, 2b en 3b)

B vierspouwelijck rig: pomposich 218,
, G gecaff :i049; snuijsterheijt 1772; onscamelheijt 931; beroerlick
534, wanckelick 536 (als attr. adj.); bewintsele .'570; gepijnsel
1526; ook 1413; 1415; :42o; 1422; :528; :568; 1571; 1131;
vercleente : 185, 1591; ook : 605, : 607.

Het rijm is hierbij de grootste factor, maar daarnaast is het ritme
van de versregel van belang; de meeste cliché's vullen nl. juist een half
vers, tot aan of vanaf de caesuur.

b.nbsp;Waarschijnlik Zuidelike woorden en vormen (waar geen
regelcijfer is aangegeven, vindt men dit onder Doubletten).

B banroets 209; bedegen :426; dier; es; gent :588; -ieren; deen;
lien; mes-; reen (bereiden); rellen : 103; spegel; stieren; tavaeren
: 190; vier; ue : eu; -ken 379, 432.

G bedien : 104, 1452; begaert; beleeden; blent, verblenden; daert;
dier; din?; eestar :553; es; goom nemen :876; -ieren; jent :693;
lien; lij :i2o6; peysen :782; rellen : 1007; rempel; saen :752;
veijsen :io63; taerling; taseije :888; vercleente; vier; ue : eu;
-ken 102, 301, 786, 924, 1143.

c.nbsp;Waarschijnlik Noordelike woorden en vormen.

B arger; baffen 20; bend 498; borstel 359, 360, naast bostel 362;
bos; botter; dregen; heur, passim naast haer; hieten; hoorn (hoek)
304; jichte :40i; joffer; clet 1535, 548, 553; knijn 505; croongelt
401; lavoijt 503; lollen 194; matschudding 447; mergengelt; pelser
515; pet 362; pleijten? 118; quack 1355; ruijcken 591; ruijppe
:58o; schoer : 220, 1288; schouwen 477; slick; snercken?; stoep
583; suck 147; tgunt 240; verdurven; verdicken : 514; vieren : 158;
wrock 231; ook beurt (gebeurt) 245; loven 135; -gen 540, 596.

G arger; beduijt; bedurven; breg :869; briete :282, :8y2, :i02i;
brout 50; derp; dregen; gerijven : 254, : 289; gijlen? : 676; gnor-
ten 249; heur, passim naast haer; inslerpen; joffer; clowen : 19,
:y6; conen; cuijcken; meijt (maait) 1233; mienen; moUim 274;
pleyten? 176, 178, 1592; ruyppe :48; swiep; tawen? (binden) : 293;
verlienen; wreckken (weckken B : 52, 1538); reet (gereed) 1133;
(becoft :225 en vercoft : 1203, zijn vormen van de afschrijver).

d. Doubletten.nbsp;.

Uiteraard is het konsonantisme hier het minst belangrijk; voorzover
de wissehngen er in uit de tekst zijn af te lezen, blijven ze tot enkele
gevallen beperkt.

In beide spelen vinden we dikwels een ingevoegde d tussen 1-r, n-r.
r-r- intervokahese w en j, naast d (de laatste het meest in B); assimilatie
van nd en ld tot nn en 11 (G : 812); assimilatie van t en invoeging
(browertsknechs). Overheersend is nog in G, minder als m B, het
scherpe woordslot -nek (ganck, ook brinct); of de slot-n werd uit-
gesproken, mag men betwijfelen op grond van meden B : 35, te degen
B • 311 -344; : 503 enz., waar de n alleen om het oogrijm gezet is.
Op wréckken-weckken; borstel-bostel, werd onder h al gewezen; hierbij
suck 147 X sulck 223 enz. In G komen zo nog voor gecrij-gecrijt (vgl.
IV i) :435, : 642—:! 106, :ii93; {he)peijsen ijSz, veijsen : 1063,
peijnsit) 397, 1235. Ook vermeld ik hier gesonnen X gesendt B : 5»
X : 78; genegen X geneycht B : 309 X 43.

Zeer talrijk zijn daarentegen de vormen, waarin vokalen wisselen.
Ze zijn hieronder niet naar hun foneties verleden, maar zoals ze naast

elkaar voorkomen, gegroepeerd.nbsp;, ^

Dit is wel een ongewone methode, waardoor klanken m een groep
worden samengebracht, die op de plaatsen waar ze zich ontwikkelden,
verschillend geklonken zullen hebben. Zelfs weten we met altijd precies
welke klanken bedoeld werden. Verschilden bijv. naerstich en neerstich
wel zoveel, als uit de spelling kan volgen? Was de hoofdvokaal van
geslegen ë of è? Natuurlik is 't heel belangrijk daar achter te komen,
maar hier gaat 't er niet om; ook kan men 't op grond van rederijkerswerk
niet beshssen. Wanneer in G geslegen, misschien ontleend aan de
Zuidelike kuststreken, waar 't wel è gehad zal hebben, rijmt op hedegen,
voersweegen, plegen, te deegen, (ontwegen), tegen, zijn er twee mogehkheden:
het rijm is slecht verzorgd, wat ik niet kan aannemen, ot dergehke
vormen, naar het schriftbeeld overgenomen, kregen in hun nieuwe
omgeviAg de uitspraak waar ze bruikbaar mee waren. Zo werden ze
echt literair materiaal, en alweer niet geschikt, om op grond ervan
Westvlaamse, resp. Zuidelike oorsprong van het spel te betogen.

Om nu de overvloed en de aard van dit materiaal te tonen, zoveel
mogehk vanaf het standpunt van de i6e-eeuwse rederijker, is onder-
staande rangschikking gekozen. Verantwoord, niet als voorbeeld voor
anderen, maar als bruikbaar uitgangspunt voor verder onderzoek. Dit
laatste valt buiten het bestek van een tekstuitgave.

Na de doubletten zijn zoveel mogelik nog vormen opgenomen, die
aan wisselvormen in de andere tekst beantwoorden.

N.B. ,,beswaert: 747 X : 406 (hs. ae)quot;, wil zeggen ,,beswaert: 747 X
besweert : 406, waar het hs. ae heeftquot;.

a, a X c, ê, è

B draegen passim X : 84, 1401, turfdregers 519; aersgadt 306, 490,
614 X 434; naerste 606 X neerstelyck 482 — vervaert :489 —
plegen (imperf.) :82; weerdeyn 397.

G draegen passim X ont-, verdregen : 1019, : 1081; begaert: 820, : 896,
•978 (part.) X begeerde :544; beswaert 1747 X : 406 (hs. ae);
daert: 589, : 750 X deerlick 1153; naerstich 927 X neersticheyt 357;
verdachvaerden passim X 136; vervaert 1273, :372 (:492, : 762) X
:405 — plagen (imperf.) 317; taerling 1024; wardeyn 216 —
bleeten :229, :595, :89i, :90i; geslegen : 427, over-, omgeslegen,
voerslegen :ggg, : 1017, :io82; weentet 538.

a X lt;Ê

B, G haer passim X heur passim.

a. cxi h. e X O c. cxa d. exë

a B es 64, : loi X passim; mes — loi X passim — brengt 301; endt
53, :77; slecht : 120 — blint 149.

G bekent : 134 X bekinde '.404, bekin :7io (becant :456); brenge
328 X bringen : 133, : 705; brengt passim X 76; ent : 1057,115, ende
716 X inden 1540 (eynde 716); es 23 maal X passim; geschent
:437, :742, :9i6, :ii48, : 1182 X :984; verblent 1032, : 1044 X
:46o, :983, verblinden 151 — blent : 426, : 438, 1575, :745, :g66,
: 1184 — slicht : 341.

bB kennen 468 X connen passim (conen, zie o x ö) — mergengelt 314;
snercken? :4i7, :47i — pocklap 559; porsse 368 (parsmeester 367).

G rempel 1548 X romppen? :8i6 (scomppen :8i8) — derp (hs. o)
1430; inslerpen .-432 — verporssen : 1108.

cB derff 135 X 607; pertij 336 X 295; plecht 48 X plach 6 — bekent
:8o; bet 415; beschermen 224, 227; verde 163; vereken :469;
werde(n) 25, 172 — arger 331; haerders :i6s; hartoghe 35.

G bekent : 134 X 1456; bet 63 X 797; geswerm :8o4 X :538; merct
:S49 X 209; scherpelick 127 X 144. 366; verken : 131 etc. X 33/;
verwerven 1498 X anderwarff 877; werde(n) passim X warde(n)
passim in GUL — hertoch 6 — arger 259; arre 579; bescarmen
519; harderkens 501; partij 644; plach 32, 889; tarre (lat. terrae)
:i; varde 1063, varre (hs. e) : 580.

dB mennich 454 X 286; vremde 522 X 547 — meesten (verb.) :378;
steeckt 552.

G mennich 742 X 741; stect 835, 939, 1085 X 234, 57i. 1092 —
sprect 1032 — beveel (hs. e) :378; vreemde 330; eergens 56.

i, i X ë, e.

B hiet(en) :32i, 376 X :93; regiert : 130 X :3i, regieren : 162, 216,
264, schoffieren : 155 X -(e)eren passim — spegel (hs. le) :iii.
G mienen : 39 X meen :3o8; regieren 156, :445; scoffieren :444,
:i22i, scoffierlick 541; vyolieren : 382 -(e)eren passim —
spiegelen 439; swiep :48i, 1732; verlienen : 37 — uytreeten : 216.

h ïxff y

B lien 1349 X luy, luyden passim; nieuw 430, 448, nij of nuy?
423 X vernuwen :23i — bestiert : 131. bestieren : 161, : 418, : 565
stierluyden 523; dier 357; vier 59, 99. 358. vierspouwelyck : 19 —

frontueren 62.nbsp;,11

G bedien : 104. :452, : 1065 X beduyt : 177; l^en :45o X luy luyden
passim — dier 1107; vier : 698,: 712, vierige 782 — cuyckendief 580.

Ö X ü

B bebloomen : loo, beroemen :gsgt;nbsp;noomen '.gj, :445gt; roopen

:497; voegen, voogen : 139, :467 — alle ö — gebroet :doet : 147.

G soeken :coken : 558 X :hoecken 11093; boven (= boeven) 441;
gebroeyt : 788, gesnoeyt : 789 — ö of ü? — doeck : 1180; nomen
:i8o, :639, :736; roop : 626, ropen : 334, :979, :iio4, beropen
823, geroopen : 746 — alle ö.

ö, ó X oe, OB.

B ongelogen : 137 X leugen(en) 452, 484, 486; gestoort : 25 X 1257
— voor passim — deur passim; deurwaerders 305.

G doere (= deur rgebooren) :90i X doerwaerder 181?; logen : 152,
:585, 623 (184, 837); gestoort : 502, '.694, verstooren : ioi3; door
passim (buiten 't rijm doer ook = deur?); voor passim.

dè : y

B gekuert : 259.

G getruer 1568; trueren :26i, :496.

O X a

B off passim X aff passim — versachten : 175.

G brochte(n) 141, 1471, : 906, 11203, volbrocht

855. (op)gebrocht

:222, :74i, : 1227 X gebracht (hs. o) 1752; (on)bedocht(en) :22o;,
:740, :907, : 1229, gedochte :47oX gedacht 1754 (afschrijver);
onsochte; 472 X onsacht(ich) : 373, 1480, onversacht : 753 (fout
v. d. afschrijver, = onverzocht) off passim X aff passim in G III.

O X ö

B botter 252, 495; connen, passim.

G com(p)t passim X coempt 1218, 1219; connen, passim X co(o)nen
114, 257, 556, coendij 1156 — rijckdomen (hs. ommen) :879;
bo(o)ter 351, 1113-

O X y

B vollen 350; bedorven 424 X verdurven 267 — joffer 562 — dubbel-
school 364; wellustige 180; burch 215, burgers 262; burge-
meester 261.

G dol 400 X dulle II14; vollen 162 X vervulde 1064 — joffer 1225;
lost 617; borger 600 — bedurven :gesturven rverwurven : offge-

* curven : 844/9.

XXXIV
y X OU

welijck :i9; wouw 178.nbsp;^ ^nbsp;uytduwen 898; wu

G gruw :i2ii X grow(en) .17 ^^ -SVJ. ^^

(hs. ou) :57i-

Onduidelike vokaal

G Tr'nbsp;critaers (hs. a) :II02; verder

° X - eestar :554; verder :555, :556 -.SS«; (hs. er),
:iii2(:er).

ert X -art — mostart 207; verder : 474. :475. :47ö.

^ ^rlnbsp;87; verder .4a, 4^8. 5.1, 564, 568.

=;77, 825, 964. 1082, 1232.
X voir - voirgeeten 160; verder 292. 305, 529, 555. 994-
X voor — voorzetter 500; verder 969.
(het omgekeerde: onversien 753)-

aangeduid wordt.nbsp;. , werreltse

B belligen :6o7; gaeren :i95; galbch 362. teiü^ .003,

27 X werlt paWnbsp;^^nbsp;hamburrich 279;

^nbsp;'43i X scalck 839;

twaliff 139. 604.nbsp;.

7uidelik en Noordelik lopen hierbij vrij dooreen en ook wisse en

ivlr af die beide in de Haarlemse omgangstaal van 1560
vormen elkaar at, aie oeiae ^nbsp;,nbsp;Marff-derff, warden-

S^V^StenC iÄÄnbsp;ae reder,Uer^aal.

^^ÄÄleÄnbsp;.over we die

.i^He? dTa.Ännergt;, wori .n de ^nbsp;—S

eerr .eer gt;gt;ewegfnbsp;Friese

oÄÄ, .elfs van het sehr.ftbeeld daa^r,, .odat

in Hollandse spelen rijmde, wat elders w.s. nog verschillend klonk.
Hoewel per schrijver bepaalde voorkeur kan opgemerkt worden, voor
zover het beperkte materiaal dit toelaat, is er principieel geen verschil:
dezelfde klinkerwisselingen komen in de meeste teksten voor, en zij
geven het algemeen-literair karakter aan de taal.

In de twede plaats komen woorden met duidelik gewestelik karakter.
De meeste Zuidelike daarvan blijven tot bet rijm beperkt, al zijn enkele
ook daarbuiten gewoon geworden — dier, vier, stieren, bijv., maar zij
waren dat waarschijnlik al eerder. Ik herinner me tenminste niet de
y-vormen ooit in een rederijkerstekst te zijn tegengekomen.

Ook op rekening van het rijm (en van het ritme) komen verschillende
cliché's en literaire maaksels. Hun aantal is gering, vooral als men er
rekening mee houdt, dat de een in de regel de ander noodzakelik maakt,
waardoor we er dikwels enkele bij elkaar aantreffen (B 99—105;
G 413—5; 568—71). Meestal is een normale vorm waarop weinig
rijmwoorden bestonden, het uitgangspunt, zodat in dit opzicht de
rederijkerstaal weinig afwijkt van het dichterlik taalgebruik in andere
tijden.

Wanneer men in aanmerking neemt, dat B en G in opzet niet oor-
spronkelik kunnen zijn, is het opmerkelik, dat we over de taal van het
voorbeeld uit onze spelen met zekerheid niets af kunnen leiden. Er zijn
echter een paar eigenaardige vormen, die naar het Oosten zouden kunnen
wijzen. In B voerman 16 en heuckgen 540, indien er hier geen verschrijving
van ue = oe is, zoals omgekeerd huer voor heur staat in 228. In G
brooden 59 voor broeden = bruiden? en het praefix voor-, voer-, voir-,
dat ook op Friese invloed zou kunnen wijzen. Deze vormen zijn zeld-
zaam in onze rederijkerstaal, afgezien van voirleeden (tCooren 753),
vörleeden (S. J. O.); verder vond ik nog voorschijnen F y, 26, voorheven
F 8, 94; het omgekeerde komt meer voor: versien (Schuijffman 157;
tCooren 1059; D 11, 10; F 7, 704), vercoopen = voorcoopen (tCooren 549);
verspoedige F 8, 191, 197; versienicheijt (Huizinga 154, aquot; 1468); -aert
voor -ert daarentegen is vrij gewoon, in Zuidelike zowel als Noordelike
handschriften. Tenslotte wijs ik op een tweetal vormen aan het eind
van B, selvigen 606 en willent wij (in de tekst veranderd), die door
Oostelike invloed kunnen zijn ontstaan; vgl. voor de laatste Lubach §77.

Alles bijeen lijkt het me niet onmogeHk, dat het voorbeeld (NederV
duits was en juist daardoor zo grondig werd omgewerkt.

DE TAAL (2)

Om een inzicht te geven in de wijze waarop onze hteraire woorden-
schat in de i6e eeuw aan verandering onderhevig was, zijn hieronder
de woorden uit het glossarium bijeengebracht, die i® niet meer na
1600, alleen tussen 1500 en 1600, 3e pas vanaf 1500 uit onze
literatuur werden aangetekend (in het glossarium is voor deze woorden
w, resp. vw en v gedrukt). Uiteraard geeft een onderzoek van ruim
1800 regels zinnespel, ook al leidt de inhoud van B en G tot grote
verscheidenheid van taal, een beperkt beeld; toch kunnen we wel
enkele algemene tendenties opmerken, die ook bij voortgezette analyse
juist zullen blijken.

i. Woorden die volgens de Wdbb. wel in het Mnl. en in de
i6e eeuw, maar niet later voorkwamen (w) ;: = slechts in
het rijm; voor de regelcijfers zie men 't gloss.

BG aes ^ verdienste, winst; B: bespreeck = testament (bespreken =
legateren, bleef wel in gebruik); B: bestieren = bedriegen; G: borde ==
last, zonde; G: bowen = vertoeven; G buygen datief (fig.); G: gecrij;
G: geswerck; G: goom nemen; G loven = krediet geven; G: onbarmen;
G scalck = onderhorig, onedel.

Waardoor deze woorden, die behalve aes, bespreeck en onbarmen, in
V al met I3e-eeuwse plaatsen vermeld staan, omstreeks 1600 buiten
gebruik raakten, is slechts te gissen. Scalck in de hier gegeven betekenis
was zeker al geruime tijd vóór 1600 een zeldzaam, literair woord (Kil.
noemt het substantief = dienaar, vetus) en goom nemen in het Noorden
ook. Geswerck sneuvelde waarschijnhk gelijk met vele jonge ge-vormen
van de rederijkers; zo kan gecrij als literaire nevenvorm van gekrijt
gevoeld en daardoor verdwenen zijn, ondanks het verschil in afkomst.
Onbarmen werd w.s. onder Duitse invloed door erbarmen verdrongen.
Dat de datief bij buygen vervangen werd door de ook al oude konstruktie
met ,,voorquot;, staat niet op zichzelf: ook bij wycken, neigen, zien we de
overwinning van het voorzetsel, die trouwens algemeen is omstreeks
1600. Aes, bestieren, bowen en Zouen hadden verschillende, uiteenlopende
betekenissen; bij dergelike woorden raakt af en toe een bijbetekenis voor

het gevoel al te los van de kern, waarna een synoniem de functie over-
neemt; een i6e-eeuws verschijnsel mag men daar dan ook niet in zien.
Een gelijke oorzaak deed wellicht horde = Eng. burden, sneuvelen, dat
men w.s. als differentiatie van bord(e) beschouwde. Dat tenslotte he-
spreeck verdween, terwijl hespreken in de verwante betekenis bleef,
is zonder meer vreemd.

2. Woorden die slechts uit de i6e-EEUw genoteerd werden
(vw) ;: = alleen in het rijm, :: = alleen in dubbelrijm.

a.nbsp;Vreemde woorden — B: apprenderen; B: assayen (V, W -eren);
G: degraneren; B: excusteren; B gauderen; G: ipocratie (V, W -isie);
B: conteilieuren; G neglecte; G: optrectacie.

b.nbsp;Literaire vormen, van buiten de i6e-eeuw bekende woorden.
G: flouwer; G: gecaff; G: geclens; G: gepijnsel; G: onderwinsel;
G: pijncele; G: snuysterheyt.

c.nbsp;Samenstellingen van buiten de i6e eeuw bekende woorden.

G: :berckstoff; G: bortdraeger; G: dootcnower; B Dorische maecht;
G:: draffsot; G:: droochcackken; B duytwers; B duyvelsmartelaer;
G:: graeslooper; B croongeltjaeger; B larycat (W: larie, lariën);
B matsleepster; B memoriepaep; G:: pampierguyt; G:: raesdroepar;
B: slocklyster; G: cnolhaen.

d.nbsp;G: bewelven refl. (V niet, W transitief); B ondief (V ondievelike,
W ondieft); B: ontduycken = ontfutselen (V, W = ontgaan); G:
pijs(e) = (geld)stukken (V = gewicht, W piesje, piest = beetje,
stukje); G:: op quant slaan; G: sloof — stakker, gezegd van een
man (W alleen van een vrouw); B costmensen?; G: snottoor?

Hier kon men vooral literaire, gedeeltelik zelfs kunstmatige woorden
verwachten. Bij de vreemde moet men echter bedenken, dat de juridiese
aard van het onderwerp hun gebruik enigszins meebracht, zoals blijkt
uit het naar verhouding geringe aantal, dat in B na vers 338 voorkomt;
Wel zijn de uitgangen van assayen en ipocratie opzettelik, om het rijm.

Duideliker is het literair karakter van de woorden van b en van die
van c, die om het dubbelrijm gevormd werden; het verwondert ons
niet, dat we van de laatste ook in de i6e eeuw geen twede plaats vonden.
De andere zijn grotendeels volkswoorden, wier verschijning in de

literatuur altijd min of meer toevallig is; dit is zeker, de rederijkers
schuwden ze niet.

Ook in d staat een dubbelrijm; verder bevat deze groep een paar
mogelike verschrijvingen en tenslotte uitbreidingen van bestaande
betekenissen, bij pijs{e) w.s. onder Franse invloed. Of ondief hier wel
bij hoort, is de vraag; al werd het uit het Mnl. niet aangetekend, het lijkt
toch niet onwaarschijnlik, dat het naast ondievelike al bestond.

3. Woorden en betekenissen, die het vroegst uit de i6e eeuw

genoteerd werden.

Naarmate W vordert, zal wel blijken, dat verschillende hiervan tot
de i6e eeuw beperkt bleven, dus eigenlik onder 2 vermeld hadden
moeten worden. Op de woordenboeken op Vondel enz. afgaande, had
ik er een aantal over kunnen brengen, met een vrij grote kans dat dit
juist zou blijken; ik geef er echter de voorkeur aan ze hier te houden,
omdat het er vooral om gaat, de nieuwvormingen uit de i6e eeuw te
laten zien, en daarvoor moeten 2 en 3 toch tesamen bekeken worden.

a.nbsp;Vreemde woorden — G: abondancie; BG beneficie; B: expeditie;
B frontuer; B colloquent; B; conquesteren; G corumperen; B: per-
tinent — aardig; B: practesijn; B: pruik; B: studeringe — handigheid.

b.nbsp;Literaire vormen van in het Mnl. wel bekende woorden.

G: geswerm (swerm(en)); G inscryft (inscrivinge; W inschrift
eerst 19 e.); B: laff (lavenesse); G: splis (spUssinge);G: vercleente
(vercleeninge); G ; versaemte (versaem(inge)); B: vierspouwelijck
(vuurspiënde).

c.nbsp;Samenstellingen, waarvan de delen wel Mnl. waren.

B bierbuyck; G: biersnuyt; G driebuyck; G: jammerensanck; B
coorn-ey; B lichtekoey; B lichte vogel; B outaerpaep; B pocklap;
B sayecamelot; B blauwe sack; B smoorpot; B stoepjoffer; B straet-
schenden; G susannesboef; B venuskint.

d.nbsp;Woorden, waarvan het Mnl. wel de verwante verba of nomina
kende.

B: bebloomen (bloem); G: du (duwen); B fockerij (focken?);
G huspot (butsen); G: geraes = mallepraat (rasen); B: leesten —
vormen (leest); B mieren (mier = formica?); B: onbeteest (daes?);

B: overschoer (schoer); B plichticheyt (plichtich); G: slingeren
(slinger, slingeren); G: sneb ? (snabbe); G: teemen (terne = thema ?
zie Fr. v. W.); G versiertheyt (versiert = verzonnen); B: verloven =
onthalen (toeven); G: wijlen = toeven (wile = tijdruimte).

e.nbsp;Woorden, waarvan de betekenis in de i6e eeuw, meest figuurlik,
uitgebreid werd.

B: becruyppen, obsc.; G: benout = streng; G: buyck = persoon
(Mnl. wel voor een groep personen); G dockken = betalen (van
,,dukenquot;, zie Fr. v. W., of ,,duckkenquot; zieW. ?); G: doorreeten
van-, B knevelen; B lollen, voor 't geluid van krolse katten; G:
queelen = praten; G: siet = arme drommel; B: sloven = zwoegen;
G: den buydel speckken (Mnl. = een weg van zoden voorzien);
G tonderb/ifen = blijven steken; G: verscaelen; G: verstranghen.

f.nbsp;B beuseling = leugen, ook Mnd.; B: bincfelt; Bargoens; BG boer;
G: briete lt; Fri.; G: gnorten, HolL, Mnl. wel gnorren; B Hooch-
duytslanl; G: horde lt; Tartaars, ook Dui., Fra. en Eng. in de i6e
eeuw; caecken = stelen lt; Fra ? Zie VIII, 1112, de Teuth. heeft 't al;
B clet, Holl.; B lavoyt geven, V geeft a« 1483 lauwyt = lawuyt?
W acht de herkomst onbekend; B matschudding, Holl.; B prachel,
afl. van prachen, dat in dezelfde tijd in onze taal kwam lt; Mnd. ?;
B: swieren lt; Fries, Mnd. ? Mnd. swirren 1538 genoteerd; B tul-
pot, van Noordned. tullen, Zuidned. tulpen = drinken, vgl. Hd.
zuipen = zuigen; B: vieren lt; Fries, zie Fr. v. W.; ook Mnd.
G: 280 huysmossen schieten, A; B: kolrijster (Fr. v. W.); B 203
blauwe sack, A.

Nog eens, het hier bijeengebrachte materiaal is beperkt; toch geloof
ik op grond van lektuur te mogen zeggen, dat het samen met het vorige
hoofdstuk wel een betrouwbaar beeld geeft van de woordvormen en
de woordkeus in de Noordnederlandse rederijkerstaal.

Grote verrassingen brengt het niet, want het lag in de lijn der ver-
wachting, dat het literaire, zelfs min of meer kunstmatige, uitbreiding
zou blijken van wat de i6e-eeuwse taal ook plaatselik, al aan verscheiden-
heid bezat; ook, dat naast de nog altijd sterke Latijns-Franse invloed,
Fries-Nederduitse zich liet gelden.

Minder trok het de aandacht, dat de volkstaal in deze literaire omgeving

niet alleen in de klankvorm, maar ook in de keus der woorden vrij sterk
tot uiting kwam; vooral B bewijst dat.nbsp;*

Het belangrijkste zien we echter in het groot getal afleidingen, samen-
stellingen en verruimingen van betekenis, die geheel in het taaleigen
pasten en dan ook in later tijd bleven leven. Wat onnatuurlik aandeed
of met de literaire techniek van de 17e eeuw niet meer overeenkwam,
(G heeft daarvan meer dan B) ging voorbij; een en ander dat ten onrechte
ermee vereenzelvigd werd eveneens; maar daarnaast staat een aanzienlike
aanwinst, vroeger op naam van de Gouden Eeuw gezet, die nog groter
zal blijken, naarmate de taal van de i6e eeuw uitvoeriger onderzocht
wordt. In dit opzicht is er nog steeds plaats voor eerherstel.

HET RIJM

Terwijl het rijm in de kluchten eenvoudig gepaard is, eventueel,
maar zelden regelmatig, met overlopend binnenrijm a a (a) b b (b)
c . . en verlevendigd door rondelen, verraden de zinnespelen een
streven naar fijner techniek: hoger stof vroeg hoger vorm. Zo uitte
zich het waarderingsverschil, dat we in de boetebepalingen der regle-
menten opmerkten, ook in de eisen die de schrijvers zich zelfstelden.
Het rondeel doet ook hier wel dienst bij het opkomen en afgaan van
personen, maar daarnaast treffen we refreinen, balladen en andere
kunstige strofen aan en deze worden — dit onderscheidt ze van de
rondelen — nooit de zinnekens in de mond gegeven, maar blijven uit-
sluitend voor de andere personages bestemd.

Eenzelfde verschil is er in de toepassing van gepaard en gekruist

of 'oversleghen' rijm: abab bcbc cdcd----dat door binnenrijm in

de twede en ook wel in de laatste regel van elk viertal soms aan de
vormen van het gepaard rijm werd aangepast.

Niet in alle zinnespelen komt gekruist rijm voor: Voorleden Tijt is
bijv. geheel geschreven als de kluchten; de spelen van Everaert hebben
alleen gekruist rijm in de proloog. Een enkele maal is het de uitsluitende
vorm, zoals in het zeer kunstige Spel van Trudo, waarin de zinnekens
zich van de andere personen onderscheiden, doordat ze in halve regels
spreken. Meestal wisselen gepaard en gekruist rijm in de zinnespelen
af en markeert de schrijver op die wijze de structuur van zijn stuk.

Gekruist rijm wordt dan nooit door de zinnekens en de wachter

gesproken; ook de gemengde dialogen met andere personen bevatten

het daardoor niet. Verkeren die anderen onder elkaar, dan krijgt het
hoger peil waarop de dialoog zich beweegt een gelijkwaardige uitdruk-
kingsvorm in gekruist rijm en nog kunstiger kombinaties. Slechts als
de zinnekens zich met enkele regels daartussen laten horen, of als de
anderen omgekeerd een korte onderbreking van het gepaard rijm moesten
vormen, passen zij zich soms wederkerig aan.

De enige belangrijke uitzondering op deze regel vond ik in het laatste
deel van sommige spelen: ook als daar gekruist rijm verwacht mocht
worden, zien we dikwels alles gelijkmatig gepaard uitlopen. Tijd-
gebrek en kortademigheid van de schrijvers zal daar wel niet vreemd
aan zijn.

De techniek van B is eenvoudig: gekruist, met vrij veel binnenrijm
als hiervoor aangegeven.

13 en 164 zijn extra regels volgens het schema; met 13 begint Lucifer
een nieuwe opsomming, 164 sluit een deel van zijn betoog af; verder
worden dergelike overgangen in B niet door het rijm onderstreept.

Onregelmatig zijn 577/80, waar de afschrijver zich waarschijnlik
vergist heeft; men leze:

577 die snachts en ontijen loopen en sluijpen bij donckers;
die niet anders en doen dan sitten en suijpen,
— so datse geacht werden met den dronckep, —
alle smoorpotten omwroeten, slachten de ruijpen.

Gekruist rijm vormt voor het gehoor een onbevredigend slot; het
gaat dan ook steeds in de laatste regels in gepaard rijm over; zo hier

609 yzyz/z/aa//.nbsp;1 j. , • ,

Er komen in B geen strofen voor, maar wel gaat de dialoog in het
begin om de vier regels over, zodat het gekruist rijm daar de strofevorm
nadert. In de lange monoloog van Lucifer kan men een zelfde ritmiese
geleding waarnemen: een nieuwe ademhaling begint bij voorkeur op
de eerste regel van een viertal, ook wel op de derde, zelden op de andere.

G bestaat uit drie bedrijven.

I, 1—394, Het Mandaat, bevat slechts gekruist rijm zonder binnenrijm
of andere versieringen, terwijl de onderdelen (van tonelen kan men hier
niet spreken), door hun vorm duidelik zijn aangegeven.
Aanhef i—35, met toevoegsel 36—39.
Mandaat tegen Gh. Sch. 40—104; 105—133.
,,nbsp;,, de wereldlike overheid 134—184.

,,nbsp;,, de gemeente 185—356.

Besluit 357—377; 378—394-

Elk deel begint met nieuw rijm en sluit door een overgang in gepaard
rijm af, zoals we dat ook bij B zagen; 3 en 4, samen Waerlick Rigement,
worden elk door twee gepaarde regels voorafgegaan, 2 niet. Hieruit
en uit de variaties bij de overgangen van gekruist in gepaard rijm

(xyxy/y; xyxy/yzz/aa/____; xyxy/zz) blijkt dat de schrijver zijn systeem

niet streng volhield, zodat er geen aanleiding is om, waar volgens het
schema een regel ontbreekt (254a, 259a, 270a, 329a), te besluiten dat

xliii

het oorspronkehke hs. die in elk geval bevat moet hebben; uit de telling
volgt dit evenmin.

II,nbsp;395—768, De tocht van Gheestelick en Waerlick naar de hel.

Gepaard rijm met overlopend binnenrijm; het laatste mankeert

slechts in 757: twee maal, bij het overgaan van de dialoog, is er een
extra regel (569/70; 671/2).

Het bedrijf opent met een rondeel; vier maal zingt de wachter een
couplet van de vorm (a)ab(a)abcdccd; 640/8; 656/64; 678/86; 694/702.
De gesproken tekst sluit hier behalve in 649 2®) rijmend op aan; het
twede en derde couplet doen dit op hun beurt ten opzichte van wat
voorafgaat; de andere beginnen met nieuw rijm, terwijl de tekst dan
tevoren met gepaard rijm is afgesloten. Dit houdt verband met de inhoud.

Het bedrijf wordt in de vorm van het handschrift niet volgens gewoonte
afgesloten: b(b)c//c(c)d///; men leze daarom: 'dan coomen wij wedre
met al ons gesinnen.'

Het rijm in dit bedrijf, het beginrondeel en de aard van het twist-
gesprek tussen Gh. enW., o. a. het besluit daarvan 622/4 en de aanspraak
neve 629, wijzen er duidelik op, dat we hier het zinnekensbedrijf van het
spel voor ons hebben. M. a. w. wat oorspronkelik ontstond in verband
met de aard der personages, is een techniese kwestie geworden. Hier zijn
de duivels hoofdpersonen, Gh. en W. de tegenspelers; er zou dus geen
reden geweest zijn voor de schrijver om tot gepaard rijm over te gaan,
wanneer niet het zinnespel in 1560 al enigszins vaste vormen had gehad:
een oneven aantal bedrijven, waarvan de even kontrasteerden met de
andere Als regel werd dat kontrast door de zinnekens geleverd, maar al
was dat niet het geval, de vorm die het spel daardoor gekregen had, bleef.

III,nbsp;769—1235, Het Proces. Gepaard rijm met overlopend binnenrijm,
maar gekruist rijm in twee gedeelten waar Zinderises wat langer aan
het woord is (825/67; 913/52); hier wordt ook in de stof teruggegrepen
naar het eerste bedrijf.

Zinderises begint in 825 met een ballade aabaab; de wachter zingt
weer vier coupletten, 1182—1217; het slot daarna verloopt als in I:
aa/bcbc/c/dd/ee/ff/gg/hh///, met veel binnenrijm.

Nieuw rijm in 825, 1182 en 1218 is begrijpelik; binnenrijm ontbreekt
in 912, ii10 en 1148; 821 is extra, bij het overgaan van de dialoog;
988/9 moeten als één gelezen worden.

In hoofdstuk III is uitvoerig aangetoond, hoe de klankvorm der

XLIV

woorden herhaaldelik aan de eisen van het rijm werd aangepast. Onvol-
komen rijm is er daardoor weinig, blijkt altans weinig, want meden,
te degen 6:35, :3ii; warre, rowen, ontrowen, vermomt, G : 3, : 921,
: 923, : 1156, rijmen misschien slechts voor het oog. Waarschijnlik werd
de slot-n over het algemeen al zwak of niet uitgesproken. Soms nam
de dichter zijn toevlucht tot vormen die hij mogelik nooit hoorde
gebruiken, zoals in B verguwen lt; vergouwen lt; vergolden : 229.

In G is meer onzuiver rijm — gesien 26; rienen : 41, lijkt een fout
van de afschrijver; mincksel 420; bewintsele 570; eijssen 783; (in
tijts//melden 176 niet); toch 288; moordadich 1035, enz. De invloed
van de afschrijver telt hier echter ook.

Opmerking verdienen tarre : i (terrae); cryeren : 27 (gloss.); ahon-
dancie 1359 (gloss.); gewevens :488; snevens 1853; stierjjkoe : 490
(gloss.); lanck lt; lant: 563; crens : 658; dingeren : 956 (gloss.); graes: 1114.

Dubbelrijm komt in beide spelen, het meest in G, voor; in B door
kombinatie van een verbum met een verwant substantief (zie Hfst. Illa)
en door achtervoeging van jjnu; jjwel; Ijis; jjheeft; I/hebben etc. Inde
laatste gevallen is het twede element steeds uitstekend in het zinsverband
opgenomen.

G vertoont een vrij achteloos gebruik van het dubbelrijm; herhaaldelik
is het twede element, vooral Hsiet, zinloos — 530—32; 573; 672;
736—7; 988; 1083; evenzo Hgriet 673; in 628 en 1132 heeft zelfs het
gehele dubbelrijm nauweliks betekenis (pamper//guijt, pestelencij//hoff).
De eerste soort dubbelrijm van B treffen we hier niet aan; daaren-
tegen ligt vrij dikwels de grens van het dubbelrijm binnen een woord:
uyt//coomen; jaer//merct; ker//mis.

In deze uitgaaf zijn halve regels apart geteld; volgens de honderd-
tallen van het hs., tussen haakjes gedrukt, deed de afschrijver van G
of zijn voorbeeld dit nu eens wel, dan weer niet, en deze onregelmatig-
heden schijnen elkaar ongeveer op te heffen. Een lacune van 20 regels
moet er echter zijn tussen 500 en 580, ws. tussen 569 en 570, waardoor
het hs. een totaal van 1254 regels opgeeft, tegen 1234 hier.

DATERING

Tussen B en G is het volgende verschil gebleken: G is een kompleet
zirmespel, in karakter, bouw en taal typerend voor de i6e-eeuwse
literatuur; B vormt slechts een fragment, overmatig uitgewerkt, met
verwaarlozing van de techniese en godsdienstige mogehkheden der stof,
en over 't geheel minder literair van taal, maar in details veel levendiger
dan G. Beide moeten zij door toespehngen op de lachlust van het
publiek gewerkt hebben, doch de schrijver van G had daarbij een
hterair doel, terwijl die van B niet hoger greep dan de kluchtige
actualiteit.

B kan men zich daardoor heel goed gespeeld denken op een brouwers-
feest, zoals de naam aangeeft en dit schijnt bevestigd te worden door
een toespehng van Louris Jansz in T. M. B., D 6, Een ander spel van
sinnen, roerende van Meestal, enz., waar we over de brouwers lezen:

'dat sijn al heeren soo sij duncken achter en voer,

die willen niet staen onder wet off cuer,

soo alse willen, gaense de luij berechten.' (290)

Dit citaat is moeilik alleen uit de vooraanstaande positie die de
Haarlemse brouwers innamen, te verklaren.

Een ander moet daarna dezelfde stof, naar hetzelfde voorbeeld,
vervolgd hebben in G. Begrijpehk is dan de hatelikheid tegenover de
brouwers, die Lucifer als de voornaamste steunpilaren der hel ziet
(G 966), terwijl Knaghende ze slechts van de behandeling uitsluit,
omdat men aan hen een apart proces moet wijden (G 979). Toch hadden
de brouwers zichzelf in B 353 vlgg. niet gespaard.

De tegenstelling: literair-aktueel, dringt zich ook op, als we de
gegevens nagaan, waarmee G en B gedateerd kunnen worden. Zo weinig
houvast G biedt, zo overvloedig zijn de hulpmiddelen in B, vooral
in het eerste deel, het verslag van de vijf duivels. Ik zal ze hier nagaan.

I. De souverein is koning, B 58/69; 225. Dit sluit de jaren 1530—55
uit, zodat de vrede waarvan gesproken wordt, die van Kamerijk (1529)
of Cateau-Cambrésis (3 April 1559) kan zijn. Van de laatste zijn de
lange onderhandehngen bekend (B 64/5), terwijl Frankrijk toen volop

in de godsdienstmoeilikheden zat (Edict van Ecouen; eerste Calvinistiese
synode); in 1529 had het Lutheranisme Frankrijk nauwehks beroerd.

2 In 1558/9 werd het gezag van de Duitse Orde in Lijfland door
de 'Moscovieten vernietigd (B72/3); zie De nieuwe Chron van
Brab .... VI., HolL, Zeel. 1520—65, blz. 448; R- Laurentius Surius, Com-
mentarius brevis rerum in orhe gesta etc., Coloniae MDLXXXVI, blz. 531.

3. In 1559, bij de dood van Christiaan III, kwamen Denemarken en
Sleeswijk-Holstein weer elk onder een eigen vorst. Indien op vroegere
troonkwesties (1523, i533) gezinspeeld was, waren zeker Zweden en
de godsdiensttwisten niet vergeten.

Minder duidelik, niet van minder belang, zijn de volgende:

4 De vermelding van de losse kraag (572), die als onderdeel van het
mannenkostuum in Noord-Nederland na 1550 in de mode kwam.

(De Jonghe. . 50/5; zie B 572 A).nbsp;• • 1 w

5.nbsp;De kritiek op de Persse (368), de verkooporganisatie van de Haar-
lemse lakenreders. Ze werd bij ordonnantie van 1552 geregeld (Huizinga
292) en dat dit een bevestiging of vernieuwing van een bestaande regehng
zou zijn, blijkt nergens.

Niet in strijd met het vorige zijn:

6.nbsp;De morgengeld- en lOe-penninggaarders (314). Vóór 1552 werd
morgengeld alleen geheven van de landen onder de schiltalen; daarna
werd het een algemene belasting, evenals de loe-penning, waarmee het
hier in één adem genoemd wordt.

Een loe-penning werd geheven in 1543. (1544), 1553. 1557. 1562,
1564 en natuurlik later in 1571; die van 1553 tot 1564 van h^ inkomen
uit vaste goederen en renten (P. J. Blok, De Financiën van het Graajschap
Holland Bijdr. v. Vad. Gesch. en Oudh.k. Ille Reeks, Dl. 3. 1886,
blz. III; Catalogus van het Alg. Rijks-Archief, Archief v. d.Staten

van Holland vóór 1572, Inleiding).

Het innen van de loe-penning ging berucht langzaam; ten gevolge
van verkeerde aangiften werden in 1556 nog naheffingen gedaan over
de loe-p. van I553. die van 1557 was pas in 1562 afgehandeld. Lr is
dus geen reden om aan die van 1562 te denken en B na 3 Jan. van dat
jaar, de datum van het plakkaat, te stellen. Integendeel, doordat er
toen een nieuw kohier werd opgesteld, zou men het ontbreken van de
schatters in B dan niet kunnen verklaren.

7. Al is het nü zo erg niet (342). Zeer moeilik waren in Holland de
jaren 1556/7 en 1564; daartussen was er weer opleving.

8.nbsp;De Jonge Conventuelen (576) werden in Haarlem verboden in
1545 en 1557; zie de aantekening.

De toespeling op Duitse toestanden (50—57) is in het voorgaande
niet gebruikt. Dr. van Gelder zag er een reactie in, op de onrust die
aan de Smalkaldiese oorlog (1546) voorafging en plaatste B daarom in
1545; 29) het heeft er meer van, dat de schrijver bij gebrek aan belangrijke
aktuele gebeurtenissen zo vaag bleef.

Alles tezamen is B zonder twijfel na 3 April 1559 (Vrede van C.—C.)
geschreven.

Een datum ante quem zou uit D 6 van Louris Jansz kunnen volgen,
maar dit spel is niet gedateerd; ik stel het ± 1564. Indirekt hgt er
een beperking, in wat aan het slot van 6 werd opgemerkt: vóór of in het
begin van 1562.

Verder kunnen we ons B niet denken na de Haarlemse synode van
1564, waar 'de ludis theatrahbus' gesproken werd, 'quae rehgiose
fiebant et instructio populo erant, non autem offensionis aut ruinae
occasio. Nunc autem rerum ordine inverso, rhetores isti ac rythmici
omnia sua venena in theatris expuunt, ad sacramentum Christi et
Ecclesiae, atque ministrorum ejus contemptum et inhonorationem.'
(Van Heussen, Batavia Sacra II, 308). Al betreft het hier uitvoering
van besluiten van het Concilie van Trente, waar geen Haarlemse aan-
leiding voor behoeft te zijn geweest, het is moeihk denkbaar, dat de
regels B 80 vlgg. nadien geschreven zouden zijn.

9.nbsp;Bisschop van Hebron (80). Effectief was het bisdom van 'Abraham's
stad' slechts bezet van 1165—85; als bisdom in partibus infidelibus
werd het in de i6e eeuw meermalen aan Nederlanders geschonken,
vooral aan Utrechtse wijbisschoppen: Jaeobus de Ridder, ± 1500;
Laurens Hartog, 1536; Bonaventura Oldenzeel, 1538; Joh. Adr. van
Bommel, 1540; Nicolaas van Nieuwlandt, 1541; Joachim van Oprode,
1571. Van 1561, toen Van Nieuwlandt tot eerste bisschop van Haarlem
gewijd werd, tot 1571 was het onbezet. (Gisb. Brom, Archivalia in
Italië, R. G. P. kl. serie, 2e deel I; zie de registers).

In B 89 wordt duidelik gezinspeeld op De Nova Terra; zijn bijnaam
ebrius Nicolaiculus en wat verder over zijn leven verteld wordt (Dr. A. H.
L. Hensen, Bijdr. v. d. Gesch. v. h. Bisdom Haarlem XXIII, XXIV,
XXVIII), maken dat al waarschijnlik. Maar ook: de Haarlemmers

XLVIII

kenden Van Nieuwlandt; hij was behalve

wijbisschop van Utrecht, nog kanunnik van de »t, Vincenüusk^ te
Gorcum, pastoor van Leerbroek, kanunnik van de Oud jns^
Utrecht pastoor van de St. Bavo te Haarlem en deken van het Utrechts
kapftte 'van Ste Marie. En tenslotte leden vele Haarlemse geesteliken
Se bij deze benoeming, doordat de rijke abdij van Egmond voor
het onderhoud van de nieuwe bisschop aangewezen werd.

Het l^dt geen twijfel, dat de passage in B een reactie op de nieuwe
regXg der bisdommen of op de keuze voor Haarlem is^ Ik veronderste
daarom dat B geschreven is na Van Nieuwlandt s benoeming door
Fihps^I (1560) en vóór zijn wijding (1561) of altans zijn feestehke intocht

in Haarlem (2 Febr. 1562).

G ontstond vermoedehk niet lang ria B; het lange

de corenbiters (200) en de welvaart ^er harnasvegers (440)

naar 1564/5. Het spel zal wel eerder geschreven zijn dat Het üooren
van L^ris Jansz, waarin de maatregelen van de regering tegen de
opkopers ter sprake komen (1565)-

DE HANDSCHRIFTEN

Het Spel van Sinnen van de Hel vant Brouwersgilde gemempt, is
no I ui7handschrift A van de bekende verzame mg, die de Haarlemse
Lcieteit en vroegere rederijkerskamer „Trou Moet Blijcken m haar
berheeft Omstreeks 1600 werd deze bundel vervaardigd door Goossen
ten Berch, ook de afschrijver van de fohanten B en ^^

Terecht zae De Vooys in hem een Haarlemmer, hd van i. M. G. h
al ™ htwTgeen factL. In 1602 altans staat hij als gewoon ^^^^
vermeld, terwijl Heyndrick Lambrechts dan vmder is (Hs. 45. i • JVi- d.,

%iïsèwerddoorDr.H.E.vanGelderuitgegeven(Oud-Hollandi9ii).

Een ander Spel vande Groote Hel, daer Gheestelick Schijnsel ende
wlrUck ZeZnt verdaecht werden, is no. 2 uit handschrift F van
Tu t Het werd in 1598 afgeschreven door Adnaen Lourisz Lepel.
W.S hd van de „Wijngaertranckenquot;, de jonge Haarlemse Kamer. )

de Vooys, Rederijkersspelen uit het Archief van ..Trou Moet Blycken''.
II Sinnespelen, Ts. 47. 161/2.

AANTEKENINGEN BIJ DE INLEIDING

Hoofdstuk I, Literair-histories Verband.

1nbsp;(blz. xi). Een vierde scène, die van de vrouwen en de handelaar
van wie ze zalf kopen (Luk. 23 : 56), komt in 5 Praagse spelen voor
(14e eeuw), de nrs. XIV, XV, XVI, XVII, Lange 146—154; XVIII,
Meijer 109.

2nbsp;(blz. xii). Mystère de Tours: Milchsack 97—102; Ludus resur-
rectionis (Bedediktbeuren) : Meijer, Tafel 8—11; Ordo paschalis
(Klosterneuburg) : Pfeiffer 27—40.

3nbsp;(blz. xii). Dit is dramaties een geweldige sprong vooruit; ook hier
ligt het hoofdkonflikt nog buiten de handeling, maar het is door
het kontrast der beide werelden binnen het spel vertegenwoordigd.

4nbsp;(blz. xii). Bijv. in het toneel van de marskramer, die onder veel
grappen en grollen zijn kraam opslaat, een knecht zoekt, ruzie maakt
met zijn vrouw; dat van de zwetsende ridders met hun indruk-
wekkende namen, wier zelfverzekerdheid belachelik wordt door de
wijze waarop zij te kort schieten.

5nbsp;(blz. xiii). Natuurlik komen we ook vergissingen tegen; zo in het
Hall. P. Hier jammert Lucifer, dat hij zoëven uit de hel verstoten
is en zich daarom op de mensen wil gaan wreken, terwijl Astaroth
Judas al blijkt verleid te hebben (Wackernell 145).

6nbsp;(blz. xiii). Van twee andere Franse spelen die dit toneel ook bevatten,
Le Jour du Jugement, ca. 1325 en Chevalet's Mystère de St.
Christophe, 1527 (Creizenach I 135/6 en III 6) kon ik de teksten
niet in handen krijgen.

7nbsp;(blz. xiii). De Franse en Duitse behandelde Meyer, 100 vlgg.

8nbsp;(blz. xiii). Niet altijd stelde men dit zo voor : in de Eerste Bliscap
van Maria klagen de vaderen juist over de harde heerschappij der
duivels; vgl. Haslinghuis 82.

9nbsp;(blz. xiv). Ten onrechte beschouwde Wirth 239 dit als een onhandige
poging om het duivelspel aan de nederdaling vast te koppelen.

10 (blz. xiv). De konsekwentie is daarbij wel eens zoek, want na de
aangehaalde klacht van Lucifer in het Pfarrk. P., zegt de eerste
duivel tot troost: ,,Laten we de achtergeblevenen des te harder
kwellen.quot; Dit geschiedde blijkbaar in het Rhein. P., waar de ,,anime

in infernoquot;, kramer, bakkersknecht, enz., ,,ululando et clamandoquot; hun
lot achtereenvolgens beklagen, onder het opnoemen van hun zonden.

11nbsp;(blz. xiv). Onjuist was het weer van Wirth 26, d, deze zielen met
de infernales samen te nemen.

12nbsp;(blz. xv). De Commemoratio dom. res. was een nachtelike processie,
waarin het kruis dat op Goede Vrijdag in het koor 'begraven' was,
voor het begin van de paasochtenddienst om de kerk werd gedragen
en feestelik naar het hoogaltaar gebracht. Wanneer de stoet de kerk
weer wilde binnengaan, vond ze de toegang gesloten en tussen de
leidende geestelike en een aantal personen achter de deur, duivels
voorstellend, ontspon zich een wisselzang in de woorden van
Ps. 24:7—10. De handelingen hierbij liepen in verschillende plaatsen
nog al uiteen, maar het slot was, dat de deur werd geopend als
symbool van Christus' overwinning over de hel. Soms sloot de
Visitatio sepulchri, het Mariaspel, hierbij aan.

13nbsp;(blz. xv). Ik tekende aan — Augsburg 1453: Hoeynck, Gesch. d.
kirchl. Liturgie d. Bisth. Augsb. 1889, 220; 1456, 1487: Milchsack
127; Eichstatt 1560: C. Lange, Zsch. f. deu. Altertum 29 (1885)
247—56; Wurzburg 1564: Milchsack I.e. 135; Mainz 1585: H.
Rueff, Abh. d. Ges. d. Wiss. zu Göttingen, phil.-hist. KL, n. F.
XVII i (1926) 71—74; Bamberg 1587: C. Lange I.e.; Amsterdam
i6e eeuw: W(alich) S(ywaertsz), Roomsche Mysteriën ontdekt in
Een cleijn Tractaetgen, etc., Tot Amstelredam, aquot; 1604.

14nbsp;(blz. xv). Hieron. Pez, Scriptores rerum austriacarum II, 268,
geciteerd Creizenach I . . . Misschien slaat een Hildesheimse ver-
melding a° 1522 op hetzelfde: L. Wolff, Deu. Vierteljahr schrift
1929, 285, aangehaald uit W. Stammler, Geistl. Spiele im niedersachs.
Mittelalter, Niederdeu. Bühne i (1921) 39—46.

15nbsp;(blz. xvi). Trouwens in de eschatologiese spelen kwamen wel hoog-
geplaatsten op en werden ook pausen en keizers bij de verworpenen
ondergebracht.

16nbsp;(blz. xvi). Vgl. Wirth 212, die deze invloed ontkent.

17nbsp;(blz. xvi). Als ordemaatregel (of ter verhoging van de vrolikheid)
namen de duivels ook later nog wel eens een van de toeschouwers
te pakken: Alsf. P. 111; vgl. Michaël met zijn duivel aan het hoofd
van een processie, bijv. E. van Even, L'Omgang de Louvain,
Brux.-Louv. 1863.

18nbsp;(blz. xvi). Ik wijs nog op Towneley Plays XXX (The Judgment),

waar niet Lucifer, maar de braniënde onderduivel Titivillus in een
gesprek met collega's de mensen hun doopceel licht, op een wijze
die duidelik met het Lucifertoneel van de Paasspelen verwant is.
i8a (blz. xvii). InMaerlant's Merlijn 1927—2012 (Ts. i, 347; 28, 262).

19nbsp;(blz. xvii). Zie voor de kwakzalver: Muller-Scharpé, Spelen van
C. Everaert, 590/3 en J. te Winkel, Tschr. v. Geneesk. 1914 IB,

1915/23-

Hoofdstuk IL Inhoud en Karakter.

19a De lage maatschappelike positie der speellui maakt dit toch wel
begrijpehk; alleen de ververs vallen er dan buiten; een extra-
hatelikheid.

20nbsp;(blz. xx). Satiren der XVIde-eeuwse Kleine Burgerij, Oud-Holland 1911.

21nbsp;(blz. xxi). Uit de Nederlandse literatuur zijn voorbeelden bijeen-
gebracht door van Moerkerken; ter vergelijking zie men ook L.
Maeterlinck, Le genre politique dansla peinture flamande, Brux. 1906.

22nbsp;(blz. xxv). Moll II, 4, 206, over de Broeders des Gemeenen Levens.

Hoofdstuk V. Rijm.

23nbsp;(blz. XLi). Ts. 50, blz. 224/5 (Over Wagenspelen).

24nbsp;(blz. xLi). Deze term bij M. de Casteleijn, Die Gonst van Rethorycken,
strofe 218.

25nbsp;(blz. XLi). In Frankrijk was al in de 15e eeuw gekruist rijm de
vorm der ernstige poëzie.

26nbsp;(blz. xLi). Zie bijv. de spelen van de Eglentier en T. M. B. te
Rotterdam, 1561.

27nbsp;(blz. XLii). Ts. 51, blz. 149 (Rijmen in 3 Kluchten).

28nbsp;(blz. XLiii). Tenzij die onregelmatigheid maar in schijn bestaat, door-
dat prijen: fantazijen: bijen 649/51, met diftong werden uitgesproken.
Bestond er dan in Holland ±1560 toch al toenadering tussen eij en ij ?
(Zie v. d. Bosch, N. T. 1934). Bij Louris Jansz. zag ik een enkel geval,
dat echter veel van verschrijving heeft: E 10, 30 veelderlij, naast veel-
derleij, 20; E 11, 632 screijft; in Dietsche Warande, X 124 (T. M. B.,
ed. Van Vloten) altijt: seijt = zijt, maar ook verbeyen: lijen, F 9, 140;
beleydinghe: bevrijdinghe, Rott. Sp. 95r. Daartegenover staat, dat
Jansz -eijsen en -ijsen naast elkaar als verschillende rijmen gebruikt.

Hoofdstuk VI. Datering.

29nbsp;(blz. XLVii). Oud Holland 1911, blz. 35; noot bij B 55.

EEN SPEL VAN SINNEN VAN DE HEL fom
VANT BROUWERSGILDE GENAEMPT^)

met seven parsonages: i — Lucifer

2nbsp;— deerste duvel

3nbsp;— 2 duvel

4nbsp;— 3 duvel

5nbsp;— 4 duvel

6nbsp;— 5 duvel

7nbsp;— den Secretaris

LUCIFER COMPT EERST UIJT

Waer sijdij nu, ghij verdoemde honden,

met duijsternisse gebonden / ghij heische stieren?

Waer blijft dij, ghij Satanas, oorsprong van sonden,

die de sielen cont deurwonden / in allen quartieren;

ghij wilde Bohemath met u verdoemde dieren,nbsp;® ^

die als grijpende gieren / plach te gapen;

en ghij Leviathan met u vreden manieren;

Belzebuck met u officieren / die daer voert mijn wapen;

Mammom met alle u gierrighe knapen?

1st nu tijt te slapen / Asmodius, ghij duvel quaet,nbsp;lo

deur wien die luxurieusen pleghen vreucht te rapen

en dan braeckt ghij se den hals tot onser baet.

Waer legdij, Belijal, alder duvelen advocaet,

ghij die pleeght te geven raet / dit verdoemde zaet ?

Compt eert valt te laet / dat men u moet verbranden.nbsp;^^

Charon, voerman der hellen, daer mijn betrou op staet;

Briareus, die de cracht hebt van hondert handen;

ghij felle Larva, altijt grimmende als de faijlgande;

Chimera met drie hooffden altoos vierspouwelijck;

N.B. Cursieve woorden in de tekst bevatten emendaties die als regel niet
nader verantwoord worden, maar naast de lezingen van het hand-
schrift afgedrukt staan op blz. 59 vlgg.

Minder voor de hand liggende wijzigingen die de tekst zouden kunnen
verduideliken, zijn niet aangebracht, maar worden in de aantekeningen
besproken (blz. 63 vlgg.). Opgeloste afkortingen staan tussen haakjes.

Cerboms, den baffenden hont, vermaert in veel landen,nbsp;b 20

met u drie kinnebackens wreet en grouwelijck;

ghij dieven altsaemen, hoe sij dij nu dus flouwelijck,

compt met veel duijssent legioenen haestelijck voort!

Ghij serpent met seven hooffden, int fatsoen seer nouwelijck,

compt mee ter baen off ick werde gestoort!nbsp;25

DEERSTE DUVEL

O aldermogenste prince tot onser confoort,

keijser over dat werreltse rijck altemael,

koningh van die kinderen des hoochmoets en discoort,

vuijt tgroote Babilonissche rijck int spetiael.

DE TWEDE DUVEL

Een dominateur ende voorste zijdij princepaelnbsp;3o

der verstroijde overheijt, die in de lucht regeert;
een prince die daer dominatie heeft, so ick verhael,
in de kinderen des ongelooffs seer hooch geeert.

DE DERDE DUVEL

Prince der duijsternisse, diens rijck vermeert,
hartoghe van Invidia, Superhia meden,
Avaritia en Ebrietas met datter consequeert,
groote executoor des hoochsten hier beneden.

DE VIERDE DUVEL

Wij bieden heischen seluijt vol verdoemder onvreden;

en dat gij moecht prospereren tot elckx bederven,

tot vermering ons rijckx, nader heischen seden;nbsp;4o

en datter veel sielen deeuwigen doot moeten sterven.

DE VIJFSTE DUVEL

Wij, u ondersaten, om heische baet te verwerven,

sijn geneijcht uwe ons natuer, vroech ende spade,

u bosen wil te volbrenghen om vreught te beerven,

op dat wij mogen blijven in u verdoemde genade.nbsp;«5

wadt belieffd u, o prince?

LUCIFER

Maer dat ghij slaet gaede

opter hellen schaede / hoe soud ickt bedecken;
elck plecht te weesen loos ende vals van raede,
maer nu leght ghij en vijst gelijck den gecken.

.1. DUVEL

Meester, ick coom deur Hoochduijtslant trecken,nbsp;» so

daer ick in veel plecken / en steden was gelogeren;
ick hoope daer noch een bloedighen crijch te verwecken,
die hem tot sulcken endt sal strecken/ als ghij moecht begeeren:
tusschen die de nieuwe religie leeren
en die catholijcken vol eeren / is een spel begonnen,
daer deur sal ons rijck noch seer vermeeren,
datter veel duijssent sielen sullen werden gewonnen.

.2. DUVEL

O machtigen coninck, ghij hadt mij gesonnen

in Vrankrijck, om daer tvier van twedracht tonsteecken;

daer heb ick wat gerockent, ten is noch niet gesponnen:nbsp;«o

tis daer al van twedracht int gelooff dat men daer spreecken.

Daer van daen quam ick op die frontueren gestreeken,

daer beijde die coninghen laegen met al haer macht;

daer thoonde ick mijn eueren, tes wel gebleecken,

int trackteeren des paijs, dach ende nacht.

Maer die Man hier boven thoonden doen sijn crachtnbsp;m- ^

onder die colloquenten aldaer, minst metten meest,
dus most ick daer ruijmen deur die eendracht;
dit was voor ons duijvels een groote tempeest.

DE .3. DUVEL

En ick heb in Lijfflant, in Pruijssen en(de) Moscovien geweest; 7o

daer heb ick so onbedeest / tsamen getist,

hoe dat de Lijffianders die daer waeren onbevreest

vanden Ruijsschen overvallen, met grooter hst;

en in Denemarcken heb ick gemaeckt grooten twist

omt coninckrijck, want elck int regement

wil weesen, maer sij worden gesplist,

dat noch profiteeren sal voor ons grotelijck int endt.

DE .4. DUVEL

Ick was van u in Palestina en Judeen gesendt

en int lant daer ontrent / onder den bischop gelegen

van Hebron, twelk ons wel is bekent;nbsp;®

daer heb ick groote kennis aenden coningh gecregen,

want die houwen nu veel meer hoeren dan sij voortijts plegen;

elck is daer genegen / benefficien te verpachten,

in proves, proosteijen sij deen dandere dregen:

tis daer al te huer off te coop; wie soude dit verachten!nbsp;ss

DE .5. DUVEL

O ongenadighe vorst vander duvelen geslachten,

ick heb geweest in Perssen, Meden en in Ghaldeen,

in Assirien, Babilonien, wilt hier op achten;

daer sijnt al ongelovigen, heijdens, groot en deen

— maer hier ist vol christenen in allen steen,nbsp;^

so hem tvolck ghemeen / hier nu vermeten.

LUCIFER

Ghij Mijnos, heische secritaris, wilter u toe reen
en haelt voort u register, twelck wij quaetclap heeten;
wiltse daer in teijckenen: op dat wij se weeten,

die hem gelovige christenen alhier nu beroemen.nbsp;95

DE SECRETARIS

Dat sal ick nu doen ende niet vergeten;

dus om wel te schrijven, so wilt se mij noemen.

LUCIFER

Borra! hoort! hoe sullen sij noch vanden duijvel droomen,

dees onvruchtbaere bomen / thelsche vier naeckende;

al ist dat sijt met schijn en schoon woorden bebloomen,nbsp;[loo]

dat se Godt kennen, haer leven est messaeckende.

Siet, hoe is elck thans in giericheijt waeckende,

in oncuijsscheijt blaeckende / in hovaerdicheijt rellen;

al is elck een devotich weesen maeckende,

het is al raeckende / met beide voeten ter hellen.nbsp;» lo^

Wien soude al die boossheijt connen vertellen

die dees christenen useren? elck is wreet als een eegele;

waer in gaense hem nu beter dan Turcken aenstellen?

Besiet heur ordinantie en christelijcke regele:

waer is de Heffde, twelck is der christen zegele,

dongelovighe een spegele / waer isse gebleven?

Heur deuchden smelt als een gewreven tegele:

waer is het ootmoedich en sachtmoedich leven?

Jae, sij voeren den christennaem, tis veel bedreven,

siet hoe sij hem aencleven / tsij beeren off knechten:

hoe is die overvloedicheit nu bij hem verheven,

die groote discoort, het kijven, het vechten;

sij verdrucken malcander met pleijten, met rechten,

met sweeren en versweeren, in allen steden,

jae liegen en bedriegen niet als de slechten;nbsp;120

alle pomperij e gaet hem bij heur verbreden.

Waer aen so blij eken haer christelijcke zeeden,

daer alle recht en reden / bij haer werdt versmaet:

justitie en waerheijt leijt nu beneden,

met voeten vertreden / geacht als slijck opter straet.nbsp;125

Die niet bekent en is, mach wel sien hoe dattet nu gaet

met elcken staet / hoe ijegelijck swiert // nu

deur gierricheijt, die wortel van allen quaet

gewassen vuijt mijnen zaet; men siet hoe dattet tiert //nu:

Pieter vaert vuijt visschen, Sijmon regiert // nu.nbsp;i^o

Dus wertet bestiert // nu, van onder tot boven

— het rabadt is ontstelt, men siet wel waert miert // nu —

dat men bosen versiert // nu, in allen hoven.

Noteert eerst dees canonicken met heur groote proven.

Men derff mij niet loven / men sient voor ooghen:

sij hebben cappelrijen en pastorijen — siet hoe sij sloven

twelck sij verteeren met heur hoeren, dits ongelogen;

waer gaensij heur religie toch aen betoghen,

die hem niet en voegen / dan alle wellust torboren?

Abten, domproosten, comendeurs, die hem selffs verhogen,nbsp;wo

dese sullen al duijvels kermisse hooren.

Dees officiaelen, fiscaelen, deeckens en provisoren,
die wekken met heur ooren / nae de clinkaert hellen,

—nbsp;waer deur sij den armen heur recht versmoren,

want hij crijcht dickmaels tbeste recht, die meest mach tellen — b 145
hoe simulaet sij hem tegen doverspeelders stellen
en dingen costmensen met al suck gebroet,
daer sij jaergelt af nemen, dese fraije gesellen;

dan sijn sij dooff en blint — maer ghij weet dat ment hier niet en doet!

Compter dan een boerman off een schamel, simpel bloet,nbsp;iso

die hem uijt rechter onnoselheijt ijet heeft ontgaen,

dan seijt fiscus: „Ick sumiteer die saecke, als ghijt nu oock doet,

aen dees twee goeheeren, die de saeck verstaen;

tfeijt is seer groot, ghij hebt te veel misdaen,nbsp;^

men soude u nae recht met den ban schoffieren.quot;nbsp;iss

Daer staet den schamelen en is gans verraen,

want die arbiters deelen mede, tsijn nu die manieren.

Dan seijt de een: ,,Habet multas vaccas — wilt hem doch wat vieren;

ille no(n) est dativi casus, tarnen dives — sijt verbeden;

accipe totum — weest hem doch wat goedertieren.quot;nbsp;iso

Dan gaen se hem bestieren / tsijn nu die seeden

—nbsp;maer sij en doent niet die hier te lant regieren,
want sij woonen al verde, in Persen off Meden —
daerom suldij dees pijnijghen deur al haer leden.

Pastoren, vijsicureijten, dees ontrouwe haerders,nbsp;i65

dees sielhewaerders / die de schapen sijn bevolen,

tsijn nu gheen huerlingen, maer schadtvergaerders,

want sij geven geit toe — wadt baettet verholen —

tis slechs om die profijten — maer dit geschiet in Polen,

ghij siet wel datse hier geen pastorijen verpachten.nbsp;i^o

Sij hebbender som drie, vier, al ist dat de schapen dolen:

werdense van den wolff gestolen / sij grijpen nae die vachten!

Oock en suldij dese biechtvaers niet verachten,

die nae de penninghen wachten / en nae groote bespreecken;

die quade stereken en haer boosheijt versachten.nbsp;175

Teijckent oock deese predicanten die dwahngen preecken,

en dees clapachtige memorijepapen met meerder gebreecken,

die om haer baet als wouwen inden kerck gaen gaepen,

om cappelrijen te crijgen — dit sijn de treecken;

en oock deese wellustige outaerpaepen,nbsp;® i^o

met dees cloosterluijden, diet al inroepen

dat se mogen schraepen/: dees monnicken en begijnnen,

dees nonnen, die gaern lecker eeten en(de) lang slaepen,

die en sijn nergentnae so heijlich als sij schijnnen.

Clopsusters, die van ijpocrijtschap verdwijnen,nbsp;iss

pijlaerbijters, matsleepsters, die hem selffs behaegen,

dat men met haer aensicht wel sielen soude pijnen,

dees suldij al voeren met heische vlaegen.

Dees coorsangers, die alle daegen

loopen en jaegen / uijt en in de tavaeren;

die besuckt sijn met Sint Amfraes plaegen,

so datse dick int shck leggen, dees Bachuijsdienoeren,

gelijck oft een deel ontijdige verekens waeren;

lollen als kaeters, maer als hem wert geschonken // ijet

loopen sij nae den kerck — anders loopen sij der niet gaeren — las

en beginnen Godt daer te singen een droncken // liet.

Voochdijen van kercken, weesen en armen, die men proncken // siet,

getij meesters, gasthuijs- en sieckemeesters, wilt mee schrijven.

Dees cloestenaers en wert daer op gesconcken // niet,

die dagelijcks spelen met ronde schijven.nbsp;t^oo]

Teijckent mede wadt spel dees groote meesters bedrijven,
als stathouders, ruwaerden, presidenten, sofforeijnen,
die uijt den blauwen sack hem selffs gerij ven;
raetsheeren, ampmannen, drossaeten, casteleijnen,
provoosten, meijers, hopmannen, cappiteijnen,
die excijsen, tollen ende imposten opsetten
tot belastinge der gemeenten, groot met den cleijnen,
en dit onder dexel van noot en(de) schijnende wetten;
voort: hovelinghen, banroetsen, dees groote caddetten.
Wilt op dees smal eelingen letten / die int lant seer veel // sijn 210
en hem int hoochsten verheffen, dees gierige fretten;
jae, sij willen nu die overheijt vant tlant geheel // sijn,
want daer en mach nu geen voochdij, officie of casteel // sijn,
daer sijn een hoop beroijde eelinge teegen;

al sijn sij van Keijenburch, alse slechs van geboort eel // sijn, 216

sij moeten regieren, wat baettet versweegen.
Waer sijn haer edele wercken doch in gelegen,
int pomposich plegen / dobbelen, drincken en hoer Ij jaegen ?
Hebben sij haer leenen daer eerst op vercregen,

dat sij sullen bondt, fluweel, sij de, dammast op schoer // draegen? b 220

Wat baet doense, dan dat sij den armen boer // plaegen,

daer sij souden, alst noot is, met den lantsheer int velt // sijn?

Maer sij willen heur lij ff niet in sulck roemoer // waegen:

sal ment tlant beschermen, so moetet met der boeren geit // sijn!

Voort: schouten, bailliuwen, die vanden coninck gestelt // sijn, 225

wekken nu als gieren donnoselen verduwen

en voor beschermers der goeden nu willen getelt // sijn;

wie in huer handen compt, die mach wel gruwen!

Princepael donnoselen wertet meest verguwen

—nbsp;wije hier geen schuit toe en heeft, die en treckt hem niet aan — 230
al souden sij wadt versieren oft oude wrocken vernuwen,

hij heeft haest schuit, die wadt mach Verliesen, wij sient plaen;

maer heeft ijemant een dootslach off capitael feijt gedaen,

daer connen dees wel voor remissen off pardoen impetreren:

om dit doen sij so en laetense sulcks deurt tlant gaen,nbsp;235

want sij moeten selffs tadvijs geven, dats pracktiseren;

hiermede sij heur halve pacht wel conquesteren.

Sij verbien tapprenderen / heur dienaers den quaeden:

die cost en moeijt is schier so groot van dees texcusteren,

als tgunt dat dit hem in rekening mach comen te staeden;nbsp;240

wadt behoeven sij met dees moeijt dan te sijn belaeden,

tis veel mackelijcker een boer deur sijn buijdel te rijen.

Wie straft nu knevelen, straetschenden off sulcke misdaeden ? loi. *

dus compt, datmen geen weegen mogen reisen off lijen

—nbsp;maar dit beurt eevenwel meest al in Turkijennbsp;245
off in Moscovien / daermen sulckx nu doet.

Raetsheeren, leenmannen, die ons dickmaels verblijen,

dees sal ick om haer abelheijt stellen inden heischen gloet,

diet vonnisse wijsen uijt een gierich hart verwoet;

sij wijsen en geven raet en daet met sijn aencleven.nbsp;250

Compter dan een boerman, een schamelen bloet,

die uijt een vrij gemoet / een vadt botters mach geven,

en vraecht mijn heer raet, die seijt: „Daer is veel bedreven.

tgaet boven schreven / tlijff is gants verbeurt;

deese saecke moet aen mijn en noch een leenman sijn gebleven,

off ghij wert als een misdader swaerlijck geconteilieurt.quot;

Dofficier hout hem sterck al waer hij gesteurt,

onderdes staen sijt saemen, hier wel op let;

dus clooten sij op twee baenen — ist quaehjck gekuert? —

en(de) raecken altsaemen in des duijvels net.

Burgemeesters, reeckenmeesters, dees hooren m de wet

die de burgers souden voorstaen, wie soudt laecken;

deur wien tgemeen v/elvaren dick wert verplet,

want sij soecken int regieren meest heur eij gen saecken;

elck wil sijn sin volgen, siet hoe dat sijt maecken,

dus blijfftet tgemeen welvaeren dickmaels verloren

ende die nering werdt verdurven, wadt baet dat kaecken;

hoe houwen sij dan den eet die sij hebben gesworen?

Schepenen, wethouders, als jugen vercoren

om elck ernstelijck te doen recht en justitie,

bijsonder weduwen en weesen, also wij hooren,

die en doen nu nau ijemant expeditie;

hoe haer somma neefgen spelen naer haerder mahtie,

daer van hebben sij te lantwaert groote gebreecken.

— Maer hier is van dien metalle geen subspitie,

ten waer dat anders ijet merckelijck waer gebleecken:

sij sijn hier te actijff, wie soudt versteecken,

want sij vergaeren alle daechs, als sijt met en laeten.

Teijckent oock mede, aenhoort mijn spreecken,

dees pompoese, calumnieuse advocaeten,

die tvolck tgeh uijt den buijdel ontpraeten,

een ijegelijck connen raeden nae haeren sinnen,

seggende: „Sal icker in dienen, so en wilttet met laeten,

ghij compt int recht, want ghij moetet winnen.''

Sij en laeten niemant ongetroost, van buijten off van binnen;

so connen sij menigen burger en(de) boer // raen,

also lang sij tgelt hebben, twelck sij beminnen:

dan laeten sij hem naeloopen en sien hem overschoer // aen.

Ghij en moecht schier nau eens over haer vloer // gaen,

die hant moet in de tasse en(de) den buijdel moet open;nbsp;b 290

anders seggen sij: ,,Laet den vraecken boer//staen,

hij sal noch wel drie off vier jaer achter an lopen.quot;

Dees proccureurs en taelluyden, daer de duyvels op nopen,

heur lichticheijt en ontrouwheijt is elck openbaer;

die de partijen jaer en dach achteraen laeten lopen,nbsp;295

sonder naer haer saecken eens te sien, ick segt u daer;

als die boer dan compt, seijt dan: ,,Sijt ghij daer

Jan Dirricks, ik moet u wellecom heeten;

ick heb terstond u saecke in mijn handt gehadt, jae ick voorwaer;

u proces staet schoon, hoort mijn vermeten,nbsp;tsooj

brengt slechts geit, ten dient niet vergeten.quot;

Jae al is sack en stucken altemael te soecken,

sulcks datmense onder hondert sacken niet en weten

te vinden, noch in hoornnen ofte hoecken!

Deese deurwaerders, daer die boeren nu op vloecken,nbsp;sos

die sullen noch duijvels aersgadt veegen;

wiens schelmerij niet te schrijven is in hondert boecken:

men hoortse te hangen aen boomen, in allen wegen.

Notarisschen, secretarissen, ter plichticheijt genegen,

griffiers, tresoriers, pensionarissen, wilt mee inschrijven;nbsp;sio

roedragers, bosdragers, penUckers, tracteert mee te degen;

tollenaers, excijspachters, die mee wonder bedrijven,

rentemeesters, dijckgraven, die hem selffs connen gerijven,

mergengelt- en thiendepenninckgaerders wilt niet versuijmen,

die menighen prachel vinnen tot haerder verstijvennbsp;sis

en deurt innemen en uijtgeven besmetten haer duijmen;

sij en schietender niet in, dit sijn die costuijmmen:

alle diensten sijn smerich, elck wil genieten,

tgemeen landt draecht die cost, dit mach wel ruijmen,

so dat de groote poelen in de cleijnen vlieten.nbsp;320

Sarganten, diefleijders, ofte hoemense bieten,

dan van tquade aes leven, ick seght u goet ront;

heijmelijcke wroegers, die men behoort te hangen aen sprieten,

nachtschouten, voert mee in der hellen gront.

En deese gierige wracken, met giericheijt deurwont,nbsp;325

die sal ick noch met dat heische laff // laven;

die niet en dencken dan om haer eijghen mont,
slachtende den rijcken man, die noijt en gaff // gaven.
Hoe sal ick dees christenen noch int heische graff // graeven,
die opten naem die sij draegen alleen betrouwen // nu
en arger dan Turcken daegelijcks haer draff // draeven,
al draegen sij tevangelium in de mouwen // nu.

Wie sou mijn dit gemeen volck connen onthouwen //nu?
Haer ijdel woorden en wercken mach mijn verblijen:
ten is niet dan opt tsant daer elck op gaet bouwen // nu,
tsij mans off vrouwen // nu, sij sijn vol pertijen;
deen, seg ick, gaet benijen / en dander bestrijen,

tis al vol herezijen / dus set die hel wijt open.nbsp;foiv s

Soeckt onder tgemeen volck mee, sonder vermijen,

ghij suher bedroch in vinden ontallick, bij hoopen.nbsp;34o

Als corencopers, die dick haer eijgen coorn opcoopen,
al en wilt nu niet noopen / — dat doet Godts seegen —;
men sietse wel in steen en dorpen rijen en loopen
en coopent op eert compt off gewassen is te deghen;
sij maecken een buijdel — wie isser tegen,
het sijn doude plegen / alsomen wel sien.
Wat baet dat den armen ten swaersten weegen,
sij gauderender tsomplecken off, diet souden verbien;
wie darff nu spreecken voort profijt van de schamele lien,
en mogen dees dieven nu niet wel vollen haer sacken?nbsp;»so

Backers copen die semel bij lasten, alsomen wel sien,
die sij met ongans coorn int broet gaen backen.
Brouwers, die vijff schellingshier geven voor veertich placken,
— daar sij tvolck mee ver lacken / met macht sijn blijcken —
haer bierslijters onderwoeckeren — hoordij wel, ghij quacken —; 355
so sijn sij dan vast ende en mogen niet wijeken,
so geeft hij hem tbier so dier als hij wil — dit sijn pracktijcken;
hoe sal ickse noch pijnen in dat heische vier //wel!
Alser dan comen dees arme borstelluij strijcken,

die vercoopense enckelbiers borstel voor borstel vant dubbeltbier jl wel. 36o
Biertappers weten nu mee van tbrouwen die manier // wel,
wadt sij mee sonder bostel ofte petgallich dick brouwen // nu

en schrijven met een dubbelt crijt — sij doent oock hier // wel —;

voor men dubbelschool en achter bordeel houwen // nu.

Hoe die Calisvaerders rekening doen machmen aenschouwen //nu, b 365

die met anderluij geit vuijtvaeren en laetent thaer thuijs blijven;

parsmeesters en sijn niet wel te betrouwen // nu,

die met der porsen geit haer eijgen coopmanschap verstijven.

Trapenierders die de caerdewol connen onder die fijnen wol wrijven,

waer deur sij beclijven / dat sij niet int verhaeren // vaeren,nbsp;370

die wekken heur wevers om te weven dick bekijven

— som willen uijt een laecken twee of drie pont gaeren // spaeren —

ick wilse om heur fraije dieverij bij mijn dienaeren // paeren,

want sij sijn valsch ende loos in haer hanteringe.

Het sijn nu aerdiger dieven dant in voorleen jaeren // waeren, 375

ten hiet even wel niet langer so, maer pracktiseringe.

Molenaers sijn mee diefachtich in haer neringe,

die bij andereluijden coorn haer verekens meesten;

heur coorneijerkens gelden wel, dit is studeringe,

en sij hebben veeltijts die vetste paerden en beesten.nbsp;sso

Deese laeckencoopers sijn mee al subtijle geesten,

die ongecrompen laecken voor gecrompen slijten

en setten raemen binnenshuijs, daer sij tlaecken op leesten;

tbrengt hem proffijt an, al ist dat sijder darmen mee beschijten.

Soude ick die linnelaecken coopers al haer gebreecken verwijten, 385

ken sout in drie daegen niet connen vertellen:

sij verderven die neer inge — wie machet spijten,

haer bedroch voordert seer tproffijt der hellen.

Comens, die tslimste onder ende theste boven stellen,

die connen goe soffraen van witte ouwe rijs // maecken,nbsp;390

die sij daer onder mengen, dees valsche gesellen;

sij sullen met haer vals wegen in des duijvels prijs // raecken.

Wie sou dimpostmaenders en(de) pachters van decxijs // laecken,

wiens boossheijt te groot is hier te seggen //nu;

dees sullen eeuwich thelsche affgrijss // smaecken,nbsp;395

dus en mach ick ju huijden haer booscheijt niet te vollen vuijt-

legg(en) // nu.

Weerdeijns, al ist drooch weer, sij houwent in dreggen // nu,
om haer gemack, al gaetet die gemeente tegen;
brootwegers crijgen thuijs leckere weggen // nu.

om deur die vinger te sien, wadt baetet verswegen;nbsp;b tioo]

bierpeijlders, croongeltjaegers, die jichte dregen,

waer deur sij niet te degen / die maet werderen;

schoenmaeckers, die mettet leer valscheijt plegen;

vleijshouwers, die schapenvleijsch vercoopen voor weren.

Noch connen dees vleijshouwers aerdich practiseeren,nbsp;__

— waerom ickse moet eeren / als die door mijn vercoren // sijn —

die de francijnmaeckers vercopen, daer veel op verteeren,

die vellen vande calveren eer die gebooren // sijn,

daer somtijts drie off vier gulden off te vooren // sijn;

dat can dees practesijns wel in mijn net // mijnen!nbsp;^lo

En oock dees ossenweijers, die in practijcken doctooren // sijn,

die connen met draijen vant hooft maecken dat de ossen vet //

schijnen;

tis dan al vet datmen tast; dees sullen te met//quijnen.

Timmerluij, metselaers, connen wel bij de dach // wercken,

maer alst hoopwerck is connen sijt bet // pijnen:nbsp;^is

sij besorgen elck na sijn geit, somen mach // mercken.

Schrijnwerckers, hoe seer sij snercken,

connen tvolck wel met lichtwerck en quaet hout bestieren,

in dachuer futselen sij als geleerde clercken;

dus voertse inden affgront, ghij heische dieren.nbsp;420

Dees scheepmaeckers en weeten van brootdronkenschap hoe sij

wellen tieren,

sij loopen en swieren / tgaet boven schreven;

den teerstock int vuijhout sij niet en vieren,

al wert den schipper bedorven, wadt leijt daer an bedreven!

Medecijns, churguijns, met al dier aencleven,

versuijmen menijch mensch haer leven / en haer gesonde leen;

daer hem geen schelling aff en compt, moet men hem een croon geven;

sij hebben meest Bachuijs verheven / in allen steen.

Dese smits, die welcke dat quaet ij ser smeen

en vercopent voor nieuw, ick en wilt niet heelen;

dese leijdeckers, groot en(de) deen,

die opt dack int sonneken dick leggen en speelen;

maer hoe sijt riet en cleij reeckenen mach mij niet vervelen,

daerom sullen sij noch duijvels eersgadt lecken.

Cuijpers hebben ook groote wije keelen,

dat doet die brouwers haer bier niet veel strecken;

wollewevers, die haer met dieverij bevlecken;

stoeldraijers, sackendraegers, die den tulpot beminnen.

Houtsaegers sijn eendeel lichte vogels tallen plecken,nbsp;ioi. e

sij verdrinken som so veel als sij winnen.nbsp;b uo

Wielmaeckers, bloockemaekers, diemen niet so trouw en vinnen,

al gingen sijt haer in voorleden jaeren beroemen.

Houtcoopers slocken de scheepmaeckers binnen,

so dat som vande scheepmaeckers tUijtkercken coemen.

Ghij en sout mij niet veel groote schippers noemen,nbsp;445

off ick seg dat sijt steelen, al waert dat sij hier algelijck // waeren;

sij hebben die matschudding tot haerder vroemen,

so datse heur reders bijster en hem selffs rijck // vaeren.

Wisselaers, financiers, banckiers, die tgoet met practijck // gaeren,

goutsmeen, tinnegieters, die valschelijck assaijen,nbsp;450

dees suldij tsaemen tottet eeuwich versijck // spaeren.

Placsalvers, die meest niet dan leugenen craijen;

coperslaegers, die voor nieuw cooper tvolck met out paijen;

dese larijcatten, die so mennighen onnutten clap // clappen;

brousters, wrinxsters, dees wijste gaijen,nbsp;455

wijntappers, die tvolck dick uijt een verkeerden tap // tappen.

Hopcoopers connen die brouwers wel mede met een sotscap // cappen

met heur valsche hop; dus sullen sij noch in mijn kaecken //iDlaecken.

Slepers, meters, die mennich onnutten snap // snappen,

—nbsp;tsluijt somtijts so veel ofter een deel quaecken // spraecken; — 46o
snijers, die voor hem selffs hoosen van anderluij laecken // maecken:

—nbsp;dies ickse met ander dieven wel verhoogen // mach —
tcompt hen selffs thuijs, dus con(n)en sij wel aent tlaecken // raecken,
noch en steelen sijt niet meer dan in haer oogen // mach.
Heeckelsters, kempsters, somen wel betogen // mach,nbsp;465
sijn quae clappeijen, die gaern over een tant wercken;

sij weeten van elcks een dat — daer om ickse wel voogen // mach —

en kennen niet eens op haer eijgen schant // mercken.

Met schilders, glaesmaeckers, beeltsnijers, ist mee vant vereken,

die met heur fantasijen tvolck stellen die vuijcken.nbsp;470

Velledelers, die so veel van haer hant snercken,

drincken so droncken, dat sij hem die vellen laeten ontduijcken.

Keurmeesters connen nu list gebruijcken,

die aent koeijen vleijsch ruijcken / oft een tuchtich beest // is;
dan steecken sij met die hant in den sij, of int dun van de buijcken, b 475
daer sij aen sien off de koe calff draecht, daer die vleijshouwer

off bevreest // is;

maer hoe sijt vuijl oft schoon schouwen, dat dunck mij dat meest // is

om theijhghe laff — dit sal seer tot onzer baet//baeten —;

dus machmen wel seggen dat haer dingen niet waerdigh een veest // is,

als niemant bekeurende dan die sij met eenen grooten haet // haeten. 48o

Appelcoopsters sullen haer dieverij veels te laet//laeten,

diet volck met meeten en weegen con(n)en neerstelijck bedriegen;

al wegen sij valschelijck, sij con(n)en wel eenen praet//praeten:

om een duijtwers waers sullen sij wel thien leugenen liegen.

Apteeckers, cruijeniers, con(n)en tvolck met beusehngen wiegen, 485

die tvolck leugenen en leuren vercopen, dat van straet vergaert //is;

hoe salt met haer sielen ter hellen vhegen,

want sij geven voor een stuijver, dat geen penninck waert // is.

Lombaerden, wouckenaers, daer den duijvel off vervaert // is,

sullen hem noch aen duijvels aersgadt veegen;nbsp;^eo

wiens groote wouckerije in de hel vermaert // is,

so datse steden verderft, wadt baetet versweegen.

Suijvelcoopers, tot alle fockerij genegen,

diet suijvel te degen / thuijs sleepen bij hoopen,

en Vriessche botter voor Hollantsche wegen,nbsp;495

en met voorcopen alle die landen door loopen;
vischwijven, die veeltijts versehe visch vuijt doen roopen,
al ist dat se drie off vier daegen in de bend gelegen // heeft;
uijtdreechsters, die hem nu meest bedroopen

dat se coopen j van die gheen diet qualijck gecreegen // heeft; soo
droochscheerders, die in valscheijt nae sijn oude pleegen//leeft;
anslaegers, vellewasschers, die heur welvaeren verdrincken;
mandemaeckers en seijlmaeckers, die tlavoijt te degen// geeft;
speckwijven, vogelteeven, die haar cleeren van vetticheijt blincken;
knijncoopers, die knijnen en vogels vercoopen die stincken;nbsp;505

messemaeckers, harnisvegers, die tegent oorloch verfroeijen;
waegeraers, schuijteboeven, dees slimme bincken.
Naijsters, spinsters, nopsters, sijn een deel lichte koeijen;
vollers, die tsomers haer winst verpoeijen

en swinters loopen schoeijen / om den ouwen;nbsp;sio

binnenlansvaerders, soutcoopers, die tspel vermoeijen.
Linnewevers machmen tgaeren niet wel betrouwen;
steenhouwers, pottebackers, wilt mee onthouwen;
seepsieders, olijslaegers, wilt mee verdicken.

Bontwerckers, pelsers, leertouwers, die valschelijck touwen, b sis

en dees turffvoerders wil ick meer op micken,

die welcke so bedriechgelijck den turff schicken:

die best uijtpicken / die leggen sij boven;

turffdregers, volsters, die den tulpot licken

en verteerent met slicken / dat sij winnen met sloven.nbsp;520

Den coopman mach men niet langer geloven;
harinckpackers, vispackers, hebben vreemde kuijren;
stierluijden wilt mee in de hel vertoven,
want sij steelen van heur reders tot allen uren.

Boeren twisten vast tegens haer gebueren,nbsp;525

deen dander tlant onderhueren / dan mogen sijt niet betaelen,

twelck den armen dick moeten besueren,

want sij weeten de huer uijtet suijvel niet te haelen.

Schrijft dese vischers mede, sonder faelen,

die steelwijs visschen met anderluij netten.nbsp;530

Heijmelijcke boerdeelhouwers sal ick in de hel doen daelen,

die goeijluijkinderen bij wijffs mans setten;

roffsters, coppelsters, wilt mee op letten,

die goeijluijkinderen verraen — wilt hier nae loeren —

om een nieuwe keurs, mouwen off cletten;nbsp;535

dees suldij altsaemen ter hellen voeren.

Dees Dortse maechden, dees heijmelijcke hoeren,

die veel rumoeren / in een stede verwecken

en willen al voor maechden deurgaen — men moetse niet roeren —

al laeten sij haer somtijts wel in een heuckgen streckennbsp;540

Clappers, clappeijen, dees fenijnde becken,

die niet dan achter clap vande luijden spreecken

en willen heur boossheijt met een ander decken;

sij vergeten die vlecken / van heur selffs gebreecken.

Dees vrouwen, die nu vol pomposicheijt steecken,nbsp;545

moeten ses ellen laeckens tot een tabbaert geheel // hebben

datse om en(de) om dubbelt compt — wat vreemder treecken! —

ist mouwen, ist clet, sij moetent al van fluweel // hebben,

saijecamelot weerschijn mach nu geen deel // hebben:
dienstmaechden die niet veel // hebben, draegent, hier wel op let; b 550
een halsdoeck met dubbelde lubben moeten sij om haer keel //

hebben,

so hooch, datter thooft met ooren gans in steeckt, met paerlen beset;
die slippen van die doeck staen om hooch, opte schouderen gespelt

aent clett;

so staetse voor wijt open en grijnst als een wan,

— al en staet dat niet maechdelijck; het hoort te bedt —nbsp;555

wrongen in de doeck om de huijff deur te sien, siet dit malle goet an;

dit doense al om te comen onder den man!

Een hooch voorhooft te crijgen sij nu list gebruijcken:

met een pocklap trecken sij nu het ouwe haer daervan;

daer leggen sij dan vlechten van anderluij haer, dat heet men

pruijcken, 500

dat leijt en eruit so wilt, een man mach brueck opluijcken.

Dus gaen die cackjoffers haer nu vercieren,

stinckende van hoverdije — men macht wel ruijcken —

met fortigaelen in haer kuers off coelcousens, dit sijn die manieren;

daer staettet tlijff als een clock, quaet om bestieren,nbsp;s«^

al droegen sij de tonne alle daegen:

als ghij int heijmelijck bij haer compt en behoeft se niet te vieren,

want daer isser som die so gaern onder laegen.

Wie sou die hoverdij van die mans off vrijers gewaegen?

dees moet ick jaegen / int heische codt,nbsp;s'«

want tis al damast datmen nu draegen;

dan hebben sij craegen / van drie oft vier gulden, — ten is geen

spot! —

tmoet al gevoert sijn met sije, fluweel, carmesije off camelot;
een paer hoosen van drie pont vlaems, besiet dees pronckers;
tsilver hangt aent trappier en poeijngaerts al waert snot.
Schrijft dese jonge conventualen, dees straetjonckers,
die daer loopen bij donckers / snachts en ontij en sluijpen;
so datse geacht werden met den dronckers,
die niet anders en doen dan sitten en suijppen,
alle smoorpotten om wroeten, slachten de ruijppen;
con(n)en sij dan een eerlijcke dochter, een goetmans kint becruijppen,
dan ist al heel fraij; dus houwen wij de regijsters.

Dese stoepjoffers, hoe gaense som cuijpen,
dese Venuskinderen, deese ondieve vrijsters;

sij en weeten niet hoe sij gaen willen, de slocklijsters;nbsp;b sss

daer sitten sij, verciert als godinnen ecxelent,

thaer op pruijcken gesnort; besiet dese kolrijsters:

al staet het wesen wadt hoerachtich, het laet proper en gent.

Dan weten sij de vrijers te beclappen die daer sijn ontrent;

compter dan een vent / die haer wil vrijen,nbsp;590

ist een heckspringer, die van tharnis ruijckt: die is pertinent,

anders ist: ,,Laet den platbroeck staen besienquot;;

al ist dat se hem somtijts schoone woorden bien,

sij nement gans niet, maer setten hem schraege;

—nbsp;maer ick sie daer wonder bij nacht aff geschien,nbsp;595
dat sij haer laeten vellen in een hoeckgen en vallen omlaege!

Dees veruwers bruijcken haer list alle daege:

hangen tlaecken inden roock op dattet sou blau schijnen;

clapten ick vande verubetten al dat ick saege,

ick soude beschamen dees practijsijnen.nbsp;[600]

Vergeet oock niet desen droncken swijnen,

die de besten wijnen / daegelijcks swelligen,

alle daech even droncken, so dat se quijnen

en geheel verdwijnen / gelijck verdorde telligen;

oock dese bierbuijcken, die als verwesen welligennbsp;eos

met grooter naerste heur selvigen plaegen;

—nbsp;die sulckx niet en is, en darft hem niet belligen —
dit sijn duijvels martelaers, hoort mijn gewaegen.
Dees veelluij en speelluij mijn oock wel behaegen;

die sullen al noch claegen / en eeuwich suchten,nbsp;eio

wanneer sij sullen voelen haer consientie knaegen
en voor die heische vlaegen / beginnen te duchten.
Dus moechdij elck sijn gelooff sien aen sijn vruchten!

Hier mee willen wij besluijten; hoort mijn gesellen:

roert alle u aersgadt, so clincken die bellen!nbsp;eis

finis. / lanck /: 600 / en /: 15 / regulen

EEN ANDER SPEL VANDE GROOTE HEL, DAER
GHEESTELICK SCHIjNSEL ENDE WAERLICK
RIGEMENT VERDAECHT WERDEN

(Personages, zie Aant. G 1)

KNAGENDE CONSIENCIJ, EEN DUVEL, OFLEESENDE:

Lucifer, sonder Goodts genaeden keijser in exterioribus tarre,
semper augustus, soo wij elcxs doen weeten;
heere der werlt, dien wij bowen in warre;
coninck ter hellen, daer wij sijn geseeten
en van tgroote Babiion, niet om vergeeten;
aertshertoch in Tenebris, daer der veel woonen;
hartoch van Tirannije, Fortse en Decreeten,
twelck wij sustineeren in onsen rijck van Babiionen;
grave van Turpe Lucrum, niet om verschoonen,
waer mede wij onderhowen onse groote stacijen;
prince in Superbia, in Avaritia, sonder hoonen
ende van Invijdia, Scortacio, onse groote nacien;
lantgraeff van Dolo Luxuria in Optrectacien;
graeve van Simonie, daert is goet bowen:
die inwoonders van dien sijn vol gracijen,
want sij moeten deese dominacien onderhowen;
prince van Ipocratien, een lantschap vol growen;
heere van Sodomije, dat heijlich landt,
daer doer mennich dat hooft om clowen
eer dat men mach crijgen dat rechte yerstant; —
onsen lieven getrowen stathouder plaijsant,
president ende luijden van onsen raed en officieren
in Babilonien, met allen diet hart in giericheijt brant,
met alle onse grijpende wolven ende gieren, ....
saluijt scrive ick u, ghij verdoemde dieren,
dat ghij ons letteren sult hebben gesien;
dat ghij van stonden aen uijt doet roepen en(de) crijeren
alle die sijn tegens Goedts partijen,
— ghij en sult noch geestelick noch waerlick mijen,
hoe dat se sijn op die verboerte van alle haer goen; —
daer men gewoonlick es met onse mandaten te rijen
en(de) daermen plach pubhcacij te doen.

op huijden ten drien, recht nae die noen,
in persoon van ons aldaer present,

als Geestelick Schijnsel en(de) Waerlick Quaet Rigement.nbsp;g 35

Men geeft u geley, compt sonder vaer,

welcke vasticheijt wij u bi onsen croon verlienen,

op correxsie die u souden vallen swaer;

dus elck hoort nae sijn naem, so weetij wie wij mienen.

Nu gaen wij Lucijfaers mandamenten ontluijcken,
........................ten, waer dat wij hem rijnen.

Eerst verdachvaerden wij alle dees heijlige buijcken
die niet dan van buijten heijlich en schijnen;
die niet dan aertsche dingen en mijnen
int generael — al mogense dick gaen luijpen —,
die als een bierton in haer lijff voerdwijnen
ende oick besiect sijn van Sinte Amfraes stuijpen.

Noch wilt verdachvaerden al deese eetende ruijpen,
die een conciencij hebben als grove trechters
daer een brout bier teffens souden doer druijpen;
ick weet hoese heeten: tsijn immers rechters-
int-geestelick, daer sij ah sijn hechters;

—nbsp;doet se ons al nae der hellen bijsen,

opdat wij niet en sennen ons serjanten en vechters; —
tsijn die tvonnis eijschen en selver wijsen.nbsp;55

Al daer eergens een heijmelick trow wil rijsen,
soo mach het hart in vruechden leven;
die dan wil dockken vergulden pij se!
soo moogense so wel drie brooden teffens geven.
„Gaet vrij trowen en wilt het wel offweven,
onsen heer is dan al wel te vreen

—nbsp;dese sullen inder hellen sijn verheeven —
ghij en moecht u ghelt niet bet besteen.quot;
Alle die dit heefdeech dus scandelick cneen,

dachvaert se, ghij en moechter off noch an // doennbsp;es

en laetse te drien voor der hellen treen;

off wij sullen u allen in onsen duvels ban // doen.

Den droncken predicant, laet die hem dan // spoen,
die deesen altoos flacteeren en smeeken
om dat sij tsavonts moghen die can // hoen,
ende niet en straft deese gruwelijcke gebreecken.

Verdachvaert alle die valsche leeringe preecken,
— op dat wij se inder hellen doer // brouwen —
ende die de waerheijt met macht versteeken
en die menschen niet dan fabelen voor // howen;
brinctse inder hellen, dat wijse met rigoor // clowen.

Voorts suldij ons noch gaen vermaenen

alle ongetrowen, op dat wijse inder hellen koor // stouwen:

alle ongeleerde pastooren ende cappelaenen,

die op den stoel staen craijen als haenen

ende niet en weeten wat sij leeren;

deese sullen wij al in onse taenketel taenen,

dus laetse coomen, tis ons begeeren.

Voorts est noch dat wij ordonneeren
dus vrij al den hoop gaen roeren,
diet volck generaelick haer ghelt aff scheeren
om datse howen vier off vijff voerscheijen hoeren;
en(de) alst jonckwijff tkint crijcht — wilt hier op loeren —
vahse dan inden craem in mijn sheeren huijs,
soo moetense ses pont dockken — est quaet koeren? —
om datse broot in haer eij gen nest quansuijs;
maer als sij buijten bevalt, hoort dit abuijs,
doet ment elck weeten al over luijt;
soo loopt het door met die gemeene sluijs
en soo gaet mijn heer vrij met sijn jaerlicp trijbuijt.
Brengtse ons alte saeme, dit quaet oncruijt,
wat macht ons baeten veel langer teemen.

Noch soo brengt ons, dat veel quaelijcker sluijt,
die eenijge persoonen om ghelt int clooster nemen
— tgeschiet hier niet, maer tgeschiet al in Beemen
maer tis in sommige landen een see:
hebdij geldeken, daer is wel een stee;

maer hebdij geen, soo macht u niet geschien;
om Goodts willen doen sijt niet, vaet mijn bedien.

Noch suldij al ter hellen haelennbsp;ß los

deese biechtvaers, die tot den testament groot // raen,

daer naw soo veel is om die schuit te betaelen;

het moeter weesen, al souden de kinderen om broot // gaen

—nbsp;,,ghij behoortet te doen wildij onder thoot // staen;
och jae vrient, laet u doch eerlick begraevenquot; —
en pover isser thuis eer hem compt den doot // aen;
willen die kinder eeten, men moeter om slaeven.
Dus berooven sij den armen van haerder haven
en(de) dat coonen sij onder den mantel deckken

van schijnende heijlicheijt, daer sij mee draeven;
dese sullen wij alle in der hellen treccken.

Noch sult dij er ons al meer gaen wreckken

—nbsp;al souden sij oick alder meest // caecken —
die, om den buijdel bet te speckken,

soo gaense hem beroemen en willen den geest// maeken:nbsp;120

Carmen en claegen: ,,Waer wil dit beest//raecken!quot;
om dat men haer veel souden geven,

—nbsp;giet wat men doet, wilt vrij den keest // smaeken —
en doen den onver standigen scrickken en beeven.

Somma, dachvaertse al die tegen Goodts woorden leven;nbsp;125

—nbsp;die duvelen behoorender scherpelick op te merken —
ende die, om dat se souden weesen verheeven,
pachten beneficien ende .... vander kercken.

Dese musijckers, die den hoerhuijsen verstercken
en leven als beesten, dees suldij doer // dringen;
jae vroeten in oncuijsheijden gelijcken een verken,
en die onsen heer dick een droncken tenoor // singen;
wiltse alle mee inder hellen choor // bringen.

Hoort toe alle die inder hellen bekent // zijn,

nae u naemen, die int waerlick rigement // zijn.nbsp;135

Inden eersten verdachveerden wij alle dees groote dieven,
— wie dat goet is en salt hem niet beigen —
dat te drie uren coomen, tes ons believen,
die thien off twaeliff dusent teffens swelgen;

met alle die sijn van Jeroboams telgen,nbsp;®

die over Israhel brochten die verderfelijcke tijen
ende tvolck te plaegen als voerweesen velgen
int gruwel van Israhel der afgoderijen.

Siet voorts scarpehck toe, sonder mijen,

op den officiers, die gierich sijn als slaven;

die daer ontfangen van beije partijen

en laeten hem corumpeeren met giften en gaven,

doet ons alsulcke ter hellen draeven:

Godt heeftet verbooden, Hij en wilt niet gedoogen;

men sal se metten rijckeman inder helleri graven,

want den rechter verblinden daer door sijn oogen.

Noch suldij doen coomen, sonder logen,
alle die den coninck Herodes slachten,

—nbsp;daer die gemeente dick doer wert bedroogen —
om datse alsoo haer officie verpachten

en willen bij haer selven regieren met machten,

—nbsp;wee haer die u selven dus vermeeten —

en(de) sij sijnder alsoo bequaem, deese gierige vrachten,
als een koe met lepelen souden eeten.

Procuratores, advocaten, wilt niet voorgeeten,

die dat volck doen haer spraeken // maken

ende den covel vollen met groot vermeeten

om datse mogen aen saeken // raeken;

dus compt datse weeten baecken // caecken.

„En sorgt niet,quot; seggen sij, ,,voor u proces een boon,

wij sullent vervolgen ende voor u saeken // waeken;

brengt maer ghelt, u proces staet schoon,

het blat te scriven thien stuvers, dats arbeijts loon,'

—nbsp;al staen van een een voet die regulen —
„ende tot uwen inganck staet een gowen croon;

wij sullent u voirleggen, rapoortghelt en segelen.quot;

—nbsp;Maer wildij wel doen, wacht u voor die scarpe egelen,
want het waer een sot, die hem in een scarpe strijt // stelden;
ghij moechter soo vast op staen als gebroken tegelen,

maer wildij wel doen, ghij moechtet quijt // schelden;nbsp;g 175

dat ghij pleijt wilden wij wel in tijts // melden,

off ghij sult seker van tvreemt beduijt // scroomen;

wacht u voor pleijten, soo hebdij spijt // seiden:

coemdijer aen, hoe saldijer uijt//coomen ? —

Noch wil ick daer meer over luijt // nomen:

die doerwaerders, steboon, onse beste caren,

—nbsp;den gansen hel sal van tgetuijt // dromen —
want sij gaen die commissij quaelick bewaeren;
onder die boen vintmen veel logenaeren.

Hoort toe ende doet ons geen vercleente,nbsp;isö

alle die onder Lucijfer sijn in die gemeente.

Inden eersten daer wij meest over claegen,
die sullen wij noemen, ick segt u goet ront:
dat sijnse diet evangelij in die maw draegen

en Goodts woort te vergeefs in haren mont,nbsp;i^o

en blijven in haer oude leven tot elcker stont,

even gierich, even hovaerdich, even droncken;

brengt ons die dieven in der hellen gront,

want deese hebben meest voor Godt gestoncken;

deese sullen certeijn in der hellen proncken,

want alle die den wille des Heeren weeten

maer niet en doen, tes hem ontsoncken;

die sullen meer als dander werden gesmeten.

Deese vermaeledijde coorenbijters wilt niet vergeeten,

want haer rigement dat duert te lanck;nbsp;200

den armen werden te seer van haer gereeten,

alle ander neeringen gaen over beijden sij en manck,

dus gaetet doer deese boeven al een quaede gancknbsp;[200]

—nbsp;en den armen willense niet eens in den ooch // weesen —;

dus singt den gemeente den jammerensanck,nbsp;205

wantse die corenbijters schoon ende drooch // leesen;

sleeptse doer die mostart, wiltse doer den looch // teesen,

want die gemeent moet aen den corenbijters bast // worgen:

die marct moet altoos voor die gemeent hooch//wesen;

esser grontijs soo salmen hem wel een last // borgen,nbsp;g 210

maer is hij pover, soo gaet men vast // sorgen

hoe dat men hem all maecken souden schoon;

te vooren wast „Vrientquot;, dan ist „Laet den gast // worgen,

men souden hem niet looven eenen boon.quot;

Verdachvaert noch onder onse croonnbsp;^^^

deese wardeijns, die den armen wever uijtreeten,
want sij ontfangen die helft vant loen
en den trapenierder sij sulcxs toe meeten.

Noch verdachvaerden wij, al soudense bleeten,
die steedewerckluijden, dats wel bedocht;
laetet vrij vuijtroepen ende alle menschen weeten
van die daegelickse abuijsen die se hebben opgebrocht;
— ende sij houdent voor goet dat sij hebben gesocht —.
Laetse al coomen, al soudense haer stooren,

sij behooren te claegen, want sij sijn becocht,nbsp;225

want sij hebbender veel aen verboren.

Voorts roept ons barbieren en snottooren
die ongeleert sijn en hem niet en verstaen;
sij seggen: „In u lijff wast een boom off doren.quot;
Al siet mense in een bonte tabbaert gaen,
den armen onnooselen sij dick verraen.
„Godt geeff u goeden dach, lieve meester Maesquot;;
keert hij hem sles om, tis meer een waen,
want in een bonten tabbaert steect wel een grooten dwaes.

235

Deese bacckers hebben meenijgen loosen aes,
die den semelen cleijn doen vermaelen
— ende hier en sietmen niet toe dit geraes —
en den armen moetent voor goet broot betaelen.

Voort suldij noch ter hellen haelen

dese molenaers, die nae der hellen fret // haecken;nbsp;240

—nbsp;ras, laetse al in den afgront dalen —
die met anderluij coren haer beesten vet // maeken
ende alsoe die luijden met schallickheijt bet // taeken,

—nbsp;,,Wee u, ghij molenaers, die malcanderen bijhorten,
wacht wel u mont, off ghij sult int net // raecken!quot; —
want naw twee delen est, datse opten steen storten.
Dese wantsnijders en wilt niet vercorten,
die den armen eeten van boven tot onder;
„Ghij hebt den tabbaert goet coop,quot; es al haer gnorten.
Van deese nijewevontmaeckers geeft den duvel wonder.
Deese heijligegeestmeesters speelent oick bijsonder,
want al sijn goet moeter nae der doot blijven;

haer boeverij ben ick een oirconder:

aensiet deese boeven, waer sij tvolck mee gerijven:

die kinders moeten haer ouders goet ontbeeren,nbsp;255

want den heijlijgen geest neemptet tot sijn verstijven;

aldus coonense den heijligen geest woekeren leeren.

Hoort wat sij meer doen, deese fijne beeren

—nbsp;noijt hoorden men arger eueren —:

als sij den armen haer huijsen verhueren,nbsp;^eo

wat achten sijt off wijff off kinders trueren

ende om haer benoutheijt claegen en carmen?

betaelt ghij haer niet, ghij en moechter niet langer duren.

Sij gevent rabbouwen en beneement den armen,

sij haelen haer die huer off sonder onbarmen,nbsp;265

want sij willen niemant over luijt // spaeren;
men siet deese bortdraegers seiden verswarmen
dat sij van armoet achteruijt // varen,

want sij doen goe rekeninge; dus willen sij tcruijt / sparen.

Deese apteeckers wilt vrij mee naegaen,

die cruijt vercoopen naeder doctooren raen;

maer theeft wel thien jaer dick in den bos gestaeri,

— geenen van dit volck den duvel off vervaert // is —

oude mollim is beter somtijts, als ick waen;

en gevent om een gulden, dat een stuver waert // is.

Den tapper, die inder hellen vermaert // is,

die met een Viaems crijt schrijft, men machs v(er)drieten;

diet bier ter tap brengt eert bailiff v(er)haert// is

en dan noch dunnebier int Hamburrich te gieten!

Dachvaert alle rabbowen die huismossen schietennbsp;o 280

en sinte lauijaerts carren driven om tlant

en tellen alsoo voor turven brieten;

deen heeft een sere voet, dander een hant,

en(de) nochtans met gesonde leen, sonder scaemt off scant.

Alle snijders laet oick inder hellen drooch // cackken,nbsp;286

sij steelen oick goe stuckken als een diamant,
want sij oick wel wat int ooch // smackken.

Dese wisselaers tvlus moechdij toch // sackken;
goutsmeen die meest het volck gerieven,
die suldij inder hellen al om hooch // rackken:
tbehoort haer toe, want het sijn lose dieven.

Dese browertsknechs die Sant Amphra voirhieven,

—nbsp;die suldij al te saemen aen éénen seel towen —
snachs als den brower slaept, howen haer brieven.
Soo gaetmen dan met Lijsken candeel browen;
soo browerneeff vrij wilt bordeel howen,
tmachher wel off; dus willen sij den brower stropen.
Hansken sal dan dat prooper juweel trowen
en de brower moet om een quinckernel lopen.
Schept vrij, drinct vrij candeel bij stoopen,

—nbsp;sij hebbent daer goet, waer sout hem faelen? —
het vet wert din, men macht niet droopen,
want den armen brower moetet al betaelen.

Voort suldij noch ter hellen halen
eer wijt voirgeeten, deese droncke smeen,
die geen bier en laeten verscaelen,
al hebben haer wijfs een groot geween.
Tinnegieters, ketelboeters — hoort wat ick meen —

sij en dienen niet quaelick van ons gemelt;

die den armen veel drucxs bereen,nbsp;^ ^^^

want sij coopen het out tin om halff geit;

siet, soo vriendelick ist volck altans gestelt,

die crijstenmenschen van een gelooven:

wat die vianden wech nemen met gewelt,

dat gaen deese met woecker roven.

Die cuijpers, hoort deese arme sloven,

die sestien stuvers daechs plagen te winnen:

—nbsp;men mocht se niet spreecken van den ruijt te doven —
nu soudense honger lijden, cont wijff niet spinnen.

Timmermans, metselaers, — sij sijn nu wel te vinnen —
opperluij ende alle die daer aencleven,
die mogen wel streckken haer vijff sinnen;

—nbsp;aldus behoort Godt met dese luij te leven,
want alst goe tijt is gaense buijten screven,
soo suijpen sij en leckken sij en maeken den stanck;
ses stuvers daechs, men moet al meer geven,
Godt doetse goet al tegens haren danck —.

Schoenmaekers, bontwerkers, gaen oick haer oude ganck;
seijlemaeckers, schippers, oick niet met allen en doghen,
om datse geen vreemde wercken en moghen;
sij beminnen haer naeste als varkens en sogen.

Dese heeckelsters hadden mijn bijnaest onthopen,
die haer gebueren met sangen verhogen
ende die luijden haer gebreecken naeropen.

Volders, dragers, cruijdars, haer hel staet open;
schilders, glaesemaekers, heeltsnijders, arme wichten,
soutmense braen, sij souden haer niet halliff bedropen,
om dat sij die can soo garen lichten.

Messemaekers, schoemaekers, daermen off soude dichten,
harnasvegers, dees en mocht ghij naw spreeken;
eer dat sij nering hadden bilden sij haer als den slichten,
nu openbaren hem eerst haer gebreecken.

Visteven, appelteven, hoort haer treeken,
laetse tonswaerts altsaemen coomen.

Steenhowers, straettemaekers, en die bier steeken;nbsp;« ^^^

botters, die garen sijn in die geltstromen,
die Godt vermaledijen ende versweeren.

Mutsemaekers, houtsagers, aemsters wilt ordonneeren,
want elcxs is een dieff in sijnder voere;
noch suldij verdachvaerden dese slimme boeren:
„Den boter gheh niet genoch,quot; alsoo sij seggen,
daerom gaense haer vaten int water leggen;
siet toch hoe dattet deese dieven soecken,
die dach en nacht studeeren in deese futselboeken
en willen die luij den het haer ontpraeten:
dus loopen sij inden mont van onser Straeten.

Ende wan wij met alder neersticheijt onser ordinancie,
statuijt en(de) edict willen datment onderhout,
onverbreckkelick, sonder eenich abondancie,

terstont, sonder vertreck, voor jonck en out,--------^eo

soo ordineeren ende beveelen wij, eert vercout,

te pubhceeren binnen al onse landen

dit selfde onse edict, bevoolen dat het sij benout,

op die peene van eewich in der hel te branden;

beveelende een iegelick op die voorschreven panden

dat selfde wel scarpelick te opserveeren

in den selfden formen soot compt uijt Lucefars manden;

naet inhouden procederen en doen procedeeren

tegens die overtreeders die rebelleeren,

transgressors oft neglecten, op die peene vermaert,

sonder simulacij, als boven verclaert.

tGelieft ons alsoo, en sijt niet vervaert,

off men sal u tracteeren seer onsacht:

diet niet onderhout beneemt hem hooft en staert:

van dies te doen geven wij u volcomen machtnbsp;^75

wantmen Godt niet meer tis in onser cracht

dat wij daer in doen ons wil geheel.

Noch geven wij autoriteijt, speciaal bevel,
onbieden daerom ende beveelen ende crijeren

al onse ondersaeten, boeren en(de) eel,nbsp;g sso

mitsgaders alle onse officieren:

dat sij al laeten passeeren sonder vijolieren,

tsij om giften off om ander baten,

want hij wil hebben die verdoemde gieren.

Dus wilt ons edict eenichsins niet latennbsp;^85

ende spaert niemant in eenijge staten

over al onse landen ver en wijt,

op al dat ghij van ons toren duchtende sijt;

op meerder sekerheijt dat ghij sout mogen ontfangen

hebben wij ons segel van saeken hier onder gehangen,nbsp;^^

om dat wij dusdanige menschen willen quellen.

Gegeven in de vermaeledide afgront der hellen,
daer geen tijt en is, maer Goodts eewige absencij,
in tegenwoordicheijt Knagende Consiencie.

PAUSA

WAERLICK QUAET RIGEMENT, ALS EEN RAETSHEER
En ben ick hier niet, soo ben ick verlooren.nbsp;395

SCHIJN VAN GEESTELICKHEIJT, EEN MONICK
En dien mijn socht, mocht mijn hier vinden.

WAERLICK

Wat sal ick doen? ick peijns gaete booren.

SCHIJN

En ben ick hier niet, soo ben ick verlooren.

WAERLICK

Al laechdij int water, ick en sout mijn niet storen.

SCHIJN

En sijdij oick dol, soo mach men u binden.nbsp;^oo

WAERLICK

En ben ick hier niet, soo ben ick verlooren.

SCHIJN

En die mij(n) socht, mocht mij(n) hier vinden.

WAERLICK

Ick wilde wel hooren / vaet mijn bewinden,

vanden bekinden / — tverstant daer keert // siet — ;

ick sij hier verdachvaert, ick ben halff verveert // sietnbsp;ö 405

mij(n) herte hesweert // siet, bij gans jach // paert.

Wel, hoe coemdij hier?

SCHIJN

Ick ben hier verdach // vaert,

sonder harnas off slach // swaert, van sduvels campioens // sneb.

WAERLICK

Die selfde bootschap ick mee te doen // heb;
wij sullen koen // tweb aff gaen weven.

SCHIJN

O Waerlick Rigement, wat hebdij bedreven,

sal u wat werden gegeven / vander hellen pijncele?

WAERLICK

En wat doet ghij hier toch, Gheestelick Schijnsele,
sal men u fenijnsele / nu openbaer // maecken?

SCHIJN

Men mocht hier wel u leveraer Ij raeken

ende een duvels maer // smaeken en crijgen een scarpe looch.

WAERLICK

Jae waerom, lieve man?

SCHIJN

Om dat Waerlick Rigement niet en dooch,

van deuchden heel drooch / want u leven is niet dan een mincksel. 420

WAERLICK

Segt mijn doch. wat doecht ghij toch. Geestelick Schijnsel?

Die u onderwinsel / geheel souden gewaegen----

Ghij deedt Esaias den propheet doersaghen,
u nijdige plaeghen / sijn tot alder boosheijt gewent.

SCHIJN

Eij, besiet u selven, Waerlick Rigement:
en waerdij niet blent / in coninck Saul bedegen,
die Goodts priesteren doot heeft gesleegen
om dat se voersweegen / ende David niet en melden?

WAERLICK

Wien leeft die u boosheijt oijt vertelden,
u valsche gront relden / in steeden, in derpen?
Ghij deet in Egiptenlant met steenen doot werpen
— wilt het inslerpen / — Jeremias den propheet;
wat meendij, dat al die werlt dit niet en weet,
soo wijt, soo breet / dat u boeverij //is?

SCHIJN

Ende van u die gansche werlt vol gecrij // is,
dus meenich onblij // is om u, Waerlick Rigement;
hoe waren die kinderen van Israhel bij u gescent!
En waerdij niet blent / en al dat van u gebras // es,
ghij sout u spiegelen aen den coninck Manassces
wat werck dat vlas // es oft wol in den cam geslegen.

WAERLICK

En daer set ick twee Susannesboven tegen.
Wilden ick mijn vlat legen / ick souder meer openbaren,
daer staet immer opentlick wat volck dat waren;
dus sal ick u verclaeren / ende scoffieren.
Dese beveijnsde boeven sceenent volck te regieren,
deese grijpende gieren / dese groote vileijnen!
En gaet over leesen die jesten der Romeijnen,
groot metten cleijnen / ghij vint van mijn geen malitie:
tWaerlick Rigement doen veel justicien,
sonder punicien / waren die gemeen lien.

33
SCHIJN

Dats seeker waer, dat mochtmen aen Pilatus sien,

—nbsp;vaet mijn bedien / — hebdijer anders op gelet:
hij was immer van die Romeijnen geset

om tonderhowen die wet / ick how men noijt valscher vant;

wat was hij meer als een geschilderde want?nbsp;«

tWas hem wel becant / dat Crijstus ontsculdich // was,

al wast dat haer roep menigfuldich // was,

maer Pilatus ongehuldich // was als wanckele biesen,

want hij sorchden sijn officij te verhesen;

dat deet hem bevriesen / want hij was heel verblint // siet:nbsp;«o

„Laet ghij hem quijt, ghij sijt des keijsers vrint // met;quot;
dit was gespint IJ siet, van sijn rechtvaerdige sentencie,

—nbsp;om sijn officijs wille en hadt hij geen mencie,
besiet sijn credencie —/ dat hij storte tonnosel bloet.
Hier meede mach elck wel werden vroet:

alst geit off goet / off officij wil raeken,

soo heeft Waerlick Rigement Godt liever te yersaeken;

ghij en laet u niet vaecken / moechdij u officij behowen.

WAERLICK

Eij valsch scallick, dat hebdij selfs gebrowen,
dat u noch sal rowen / ick peijnst in mijn gedochte:
twas Geestelick Schijn dier Pilatus toe brochte.
Al deet hem onsochte / tmocht hem niet baeten,
het waren die biscoppen, priesteren en prelaeten,
die int hoochste saeten / hoor dijt, ghij eetart!
Wat waren sij van alle die serimonijen verbetart,
dat vuijl gehetart / twelck hem Crijstus beweesen // heeft?
Haer doden vervreet, haer crancken geneesen // heeft,
soo dickmael gepreesen // heeft sijn vader waerachtich
ende hem verantwoorden met woorden crachtich,
dies sij onsachtich / van hem liepen.
U, Heijhch Schijnsel, jaechden hij vuijt met swiepen;
sij creeten en riepen / en gingen op haer tanden bijten,
jae Lasarus, die verwrect was, wilden se oick doot smijten;
roepen en crijten / over een lam:

„Doet Crijstus wech, doet ons Barrebam!quot;nbsp;» 485

Eij lelijcke ram / weest vrij vol bevens:

ghij vercort den moordenaer voor die Heer des Levens!

Eij vuijl gewevens / ey venijnlick hoot,

ghij hebt dus alle die proofeeten gedoot,

cleijn ende groot / liegende als een stier // koe,nbsp;^^ ^^

seggende: „Hij heeft het volck verkeert van Galileen tot hier // toe.quot;

Help leelijcke gier // hoe, elck man mach vervaeren:

ghij deet hem hangen als een prins der moordenaren

en dat ginct ghij verclaeren / — hoort deese eueren —

ende wout u bedecken met die heijlige scriftueren;

hoe suldij noch trueren / met eewich bederven!

,,Jae wij hebben een wet en daer nae moet hij sterven,

die doot verwerven / dese valsche ketter // sietquot;;

en ghij bloedich beest verstont den minsten letter // niet,

ghij valsch voorsetter // siet, die inden wet gescreven // was;nbsp;soo

die simpele harderkens veel meer gegeven // was

dan in u gedreven // was, — en sijt niet gestoort —

sij en hadden maer dengelen gehoort,

twelck sij terstont voort / malcanderen te kennen gavennbsp;isoo]

Wat wildij spreeken, ghij hovaerdige slaven:nbsp;sos

nae dat hij was begraeven / ghij valsche eegelen,
soo meendij ghij hem int graff te besegelen,

—nbsp;u versierde regelen / sijn nu over al gelopen —
ghij ginct die graffbewaerders met geit omcoopen.

Hoe sal men u noch dropen / inder hellen heet!nbsp;sio

SCHIJN

Nu hebdijt al geseijt dat ghij weet
en(de) wel verbreet / met uwen roeck // siet;

—nbsp;waerom noemden Herodes oick // niet ? —

al bescheet ick mijn broeck // siet, wie soudtse lecken?

Ick sal u, Waerlick Rigement, oick ondeckken:nbsp;sis

—nbsp;wilt den bont niet wreckken / off ghij crijcht punicij —
die coninck Herodes was een man van justicij,

gesteh in officij / om die quaeden te straffen

en(de) den goeden te bescarmen, — wat wildij baffen —

G 520

maer in al sijn scaffen / heeft contrarij gedaen;
ginck hij niet al dat onnosel bloet voerslaen?

—nbsp;als ghijt wout verstaen / soe en sout niet hinderen. —
Hij dode alle die onnosele kinderen,

hij dochte sijn staet sout minderen / en sijn rijck bederven;
hierom moet dickwils den onnoselen steryen,nbsp;^25

den doot verwerven / in dit tijtelick gepijnsel.

WAERLICK

Herodes ginck te rade met u, Geestelick Scijnsel,

—nbsp;u grote venijnsel / sal nu openbaeren —
Herodes liet u binnen Jerusalem voirgaren,

om hem te verclaeren / en die scrift te gebruijcken // siet.nbsp;sso

Doen quaemen te saemen alle die heijlige buijcken // siet,

die in scaipsvachten duijken // siet en seijden met eender ste(m),

dat Hij gebooren souden werden in Betleem;

dus was in Jerusalem / een beroerlick verdriet,

ende doen Crijstus quam, kendese hem selven niet.nbsp;535

Ghij wanckehck riet / ghij opgeblasen darm,

Chrijstus Jesus was u veelste arm;

al u geswarm / weentet wel te ontbinden,

hoe dat men die waerheijt inder scrijftueren sal vinden:

waer wildij inden / ghij vuijl gespuijs,nbsp;_

ghij hinct die waerheijt schoffierlick aent cruis,

met groot abuijs / maer hij is verreesen!

Al heeft hem Sint Jan met den vinger geweesen,

ten mocht u niet genesen / want ghij hem begeerde // niet,

sijn leven en dat u en accordeerden // niet,

dien ghij ontbeerden // siet sijn heijlich exsempel:

die coopluijden en wisselaers saeten in Godts tempel,

—nbsp;en est niet een rempel / diet wel daer // merct —
daer wast al veijl, gelijck een jaer // merct,

—nbsp;dit openbaer // merct — wat mochtet hem baeten,
om Crijstus leeringen en wildesij haer neringe niet laten,
want sijt volck op aeten / met haer lange gebeen.

Dese heijhge scrijben en pharijseen
quaemen tot hem in vreen / in swerlts eestars,

als die den scrift voirstonden als groote meestars;nbsp;555

hoort doch deese queesters / wat sij conen coken:

„Al bidden wij voor Barrabam / dees heeft blasphemij gesproken,quot;

—nbsp;want sij niet en soeken / dan haer eijgen profijt —

,,ons en leijt niet aen den moordenaer, naaect ons Jesum quijt,

hij doet ons spijtquot; / — dat was haer vermaen —nbsp;o seo

„leeft desen mensch lang, den tempel sal vergaen,quot;

—nbsp;dus gingense hem versmaen / en een bitter hout inden dranck

steken —

,,hij en vraecht nae den tempel niet, hij loopt int lant preken

voor die simpele leeken / die hem niet en voerstaen;

hij souden hem van ons laeten raennbsp;ses

en treen ons paen / ey siet wekken kuer // siet:

die leeken sijn plomp, sij en verstaen die scriftuer // niet,

dus comen se int getruer // ziet ende int voerdwijnsele.quot;

Dit sijn die wercken van u. Geestelick Schijnsele!

SCHIJN

Dat es seker waer, lieve Waerlick Bewintsele,nbsp;570

ghij steect vol fenijnsele / ghij grijpende wu // siet;

hoe soudijer doer gaen, en wist ick van u // niet,

ick sal u geven een du // siet, Waerlick Rigement;

siet, al u hopen die u sijn ontrent,

sijn al siende blent / en al hoorende dooff.nbsp;s^s

Wien wast die die gemeent stelde voor een roeff?
ghij voertwijfelt van gelooff / als die spinnen haer webben driven:
comter een vliege, die moeter in bliven,

—nbsp;wat wildij veel kiven / off worden arre —

compter een cuijckendijeff, die werpt het om varre,nbsp;sso

dan valdij vanden carré / en dan est anders te verstaen.

En(de) met een arm bloet, daer suldij mee doergaen;

ten is geen waen / men sietet voor ooghen,

hoe veel datter doer u wert bedroghen,

sonder logen / nu, laet dat bijsen.nbsp;ss*

Hier wintmen vonnis, in Den Haech gaet ment contrarij wijsen,

—nbsp;tis een groot afgrijsen / en(de) een vreemt gevaert —
ende beijde wijsars hebben dan haer conciensij bewaert,
wient hindert off daert / off heeft geweente.

Besiet u, Waerlick Rigement onder die gemeentenbsp;« 590

—nbsp;tis een groot vercleente / alle dese feijten —:
die boeren quellen malcanderen met pleijten,
als nijdige gheijten / die malcander eeten;

die ambachsluijden en willen wij niet vergeeten

—nbsp;al souden sij bleeten / op ons, arme retorijcken —:
besiet hoe sij nu in haer bonte cleeren gaen strijcken,
als jonckvrowen die prijcken / want daer isser veel // nu,
sij dragen damast, sijde en fruweel // nu;
sij sijn oick eel // nu, dese hovaerdige hennen!
Wien soude nu een raetsheer voor een borger kenrien?
Want sij daer in wennen / en(de) altijt nae hoocheijt haeken;
sommige reijsen te Jerusalem om aen geit te raecken

—nbsp;verstaet die saecken / bij gans doot —:
sij vercoopen een koe om thien off twaliff pont groot

—nbsp;ick warde heel root / wat vreemder blaemte —;
ghij Waerhck Rigement, ghij en hebt geen scaemte,

—nbsp;wat vreemder versaemte / noijt sulcke horden —
die bevaert is nu tot een comenschap geworden!
Wilt u vast gorden / ende staet sonder vreesen,
want ghij, Waerlick Rigement, sijt heel beleesen.
Wat segdij van deesen / daer en is niet in gebleven!

WAERLICK

Och Geestelick Schijnsel, hoe condijer mee leven,

ick begin te beven / ick weijne van pijn.

Ick wedde ghij wilt van dit jaer geen ridder sijn,

u scalcke termijn / staet op vaste posten,

ten sal u geen tsestich gulden costen,

ten sijn niet u losten / om ridderschap te coopen

en verteeren u ghelt met grooten hoopen,

men mach u niet stroopen / noch niet crijgen uijt u cofferen.

SCHIJN

Dat segdij, gelijck die hoeren gaen ten offeren,
gelijck deese dofferen / op een anders nest vhegen.
Wat willen wij veel het volck bedriegen,
veel logens liegen / wij doogen niet te hoop,
dus laet ons swijgen.

WAERLICK

Ick hou den coep.

Wel, wat is den roop / sullen wij hier weesen?

SCHIJN

Ick meen dat hij soo heeft geleesen;
ick beghin te vreesen / wel lieve pampier // guijt.

WAERLICK

Ou neve, besiet doch, wat hangt hier // vuijt?
ten is geen bier // snuijt; hoe sullen wijt aen stellen?

SCHIJN

Wel, wilt vrij doppen.

WAERLICK

Jae, wilt selver bellen:

„Dit is inder hellenquot; / staeter soo gescreven.

SCHIJN

Hoe, en dopt ghij niet?

WAERLICK

Ick beghin al te seer te beven,
bij alle die leven / ick en darifs niet bestaen.

SCHIJN

Ick salder met vuijsten soo dapper op slaen,
alsoo ick waen / ; wat cander off coomen?
Want wie dat wij sijn, willen wij wel nomen.

DIE VERDOEMENIS, EEN DUVEL, BOVEN UIJT; SINGENDE

Ick wachter vrij / ick ben soo blij,
mijn hert leijt int verlangen.
Wie maect daer gecrij? / Berecht mij,
wij sullen u haest ontfangen.
Ick sal die partij die weete doen

eer ick van hier sal sceijen,
soo meuchdij inder hellen broen
en eewelijck worgen, als een hoen,
en bitterhjcken screijen.

DEN WACHTER SPRECT

Heijda! heijda! waect wel, ghij heische prijen!
ick moet verdrijven mijn fantazijen,
ghij verdoemde bijen / wilt dit wel smaeken.
Ick heet die Verdoemenis; ick sal eewich waeken
en nimmermeer vaeken / des doe ik die hel beven // al;
ick sal waecken soo lang als Godt leven // sal
ende anders niet geven // sal. dan een arm geclens.

SINGT WEDER

O sotte mens / o vuijle pens.
hoe moechdij quaet bedrijven;
nae uwen wens / crijchdij een crens.

die sal u naet leven beclijven.nbsp;^^^

Waerom blijfdij dus in boosheijt coen.

dat u toch niet mach baten.

en verhest aldus Goodts eewige goen.

die den gecruijsten voor u wilden voldoen

uijt rechter caritaeten?

WAERLICK

Wel, sahnen ons hier langer buijten laeten,

soo wilde ick dat wij saeten / daer wij wat mochten teeren.

GHEESTELICK

Seker neve, laet ons weder keeren

naeder scrijftueren leeren / en ons leven anders stellen.

— wij siin nu gecoomen bij der hellen —

soo mogen wijt vertellen / want het ons Goodts raet // hiet.

WAERLICK

Seij heve bloet, ten is soo quaet // niet;
laet ons waerneemen watter braet // siet

— dit wel verstaet // griet — inder hellen fabrijck,
want die vander hellen sijn alsoo rijck,
ten baet geen wijck / noch langer wijlen;
uijt der hellen en coomense bidden noch gijlen,
als men siet bij wijlen / van meenich ander wicht.

singt weder

Ghij wert beswicht / vant eewich licht
en duvels eijgen worden;
van Goodts gericht / geheel varticht
en draegen swaere borden,
en eewich van Godt verscheijden sijn;
u sal helpen geen schoon praeten,
maer bliven bij ons in dit termijn;
och, off ghij wist wat grooter pijn,
ghij sout dit leven laeten.

gheestelick
Al ons doppen en mach niet baeten.
„Wat, coempt ter Straeten / staen dromen!quot;

verdoemde
Onbeijt, uwen tijt en is noch niet gecoomen,

—nbsp;men sal u wel tomen / ~ ten belieft Die-daer-boven // niet; eoo

—nbsp;men sal u werpen inden eewigen oven // siet —

wij connen u leven roven // niet, Hij most eerst consent // geven
maer als den tijt compt, soo moechdij wel jent // beven.

singt weder

Als ghij dan hoort / den Heer gestoort,
die u noijt en benijden:
„Nu gaet voort / inder hellen poort,
ghij vermaelediden;
gaet van Mijn int eewich vier,
dat ick voor den duvelen maecte,
daer u sal knaegen dat iselick dier
ende eewich bijten gelijck een gier,
want ghij hem noijt en smaecten.quot;

waerlick

Mijn hert noijt soo in verlanghen blaecten

— wij slachten den ongeraecten / — ontbeijt, hoor ick niet singen ?

tende van die tijt; als die doot

Wel an! wel an! ick sal u ter hellen bringen,nbsp;g ros

wilt op springen / besiet dese cansen;

hier, deesen dans moet ghij dansen,

Engelschen en Francen / ick hebber over gewout;

ghij meende dat ghij hier niet coomen sout,

des ghij sijt verstout / in allen sonder bekin.nbsp;710

verdoemt

Ou portier, laet in! laet in!

ons compt gewin / ou, slaept ghij off stooct ghij tvier?

waerlick

Eij, eij, wat lelijcker dier! wat lelijcker dier!
ick sterff noch hier / och waeren wijs quijt!

gheestelick

Wie sijdij ? wie sijdij ?nbsp;715

tijt

Ick ben Het Eijnde van den Tijt.
Al hebdij s spijt / tes al gedaen,
want dat oordeel Goodts is over u gegaen,
dat ick soude verraen / met grooter grieff;

want ick, Ende van der Tijt, coem als een dieff,nbsp;720

wient leet is off lieff / daer en sal niemant over blijven.

Daerom liet Hijt van Sinte Lucas bescrijven,

om u verstijven / want dit Godt // seijt;

dese woorden en waren u niet dan sot // heijt,

gelijck een hont int cot // leijt waren se van u gepresen.nbsp;725

Nu gaen wij ter hellen, het moet dus weesen,
daer en is geen geneesen / dat vindij claer.

Doet op die poorte, ou!

die poortier; een duvel
de sonde

Wie duvel is daer?

Wist ick wiet waer / die soo luijde riep,
— ick lach soo wel rustich en sliep —'
hadt ick een swiep / ick soudtse vander doer jaghen.

verdoemde

Daer sijn luijden voor die poort die nae u vraghen
ende hem beclaegen / ; hebdij leggen droomen?

sonde

Inder hellen is nochtans goet te coomen
als ick se wil nomen / ; wie duvel is daer // siet ?

tijt

Ick ben hier int openbaer // siet,
als een verraer // siet, hier es duvels iubijt.

sonde

O sijdij daer, ghij Ende-van-die-Tijt ?
die wachter roept en crijt / seer onbedocht;
ghij hebter meenich ter hellen gebrocht
ende op den tocht / oick mennich gheschent.
Wel, wie sijn ditte?

tijt

Tis Gheestelick Schijnsel en Waerlick Quaet Rigement;

die waren heel blent / dus houtse hier, ick moet voorloopen. 745

sonde

Heeft den wachter hierom dus geroopen?

men sal hem noch dropen / . Hoe staedij, bendij beswaert?
Wel, wat wildij ?

gheestelick

Wij sijn hier verdachvaert,

twelck ons nu daert / en wij hebbens spijt,nbsp;g 750

want wij sijn, doer fortse, door Ende-van-die-Tijt,

die daer henetijt j nu hier gebrocht // saen;

hij quam onversien, seer onver socht // aen

jae eer wijt gedocht // haen, geseijt int ronde.

Wie sijdij doch?nbsp;755

sonde

Ick heet die Sonde.

Ick ben poortier van die poorten der hellen;
ick ben hier gestelt, hoert mijn vertellen,
om die menschen te quellen / hoe dattet sij;

daerom compt niemant ter hellen dan doer mij,nbsp;76o

ick segt u vrij / hier openbaerlick.

waerlick

Och, is die sonde dus vervaerlick?

soo staen wij swaerlick / als arme catijven.

Wel, wat isser te doen?

sonde

Ghij sult bij mijn bliven,nbsp;76s

met sielen met lijven / dus gaen wij hier binnen.

Lucifer sal ter stont sijn recht beghinnen
met al sijn gesinnen / dan coomen wij wedre!

pausa

lucifer, sittende in een setel
Waer sijdij nu, ghij gierige honden,

in der maledixien gebonden / ter eewiger duijster // heijt?nbsp;770

Waer sijdij nu, die inder hellen duijster // leijt,

crijgen v^dj nu geen snuijster //heijt, segt, ou, ghij dieven?

Coemt geringen herwaerts voort, tes mijn believen;

doersoect u bullen, u brieven / ghij geselscap van rowe(n).

Compt nu voort, ick wil recht gaen howennbsp;775

'é

over mannen en vrowen / ; ick wilse bederven,
die ons gegeven sijn in eewijger erven,
nae datse sterven / in der aerden absencij.
Waer sijt ghij nu, ghij Knagende Conciensij,

ghy vierige pestilencij / met u vreemde acketten?nbsp;g 730 [soo]

Wilt u hier beneven mijn neder setten

ende u tanden gaen wetten / ghij moet wat peijsen:

ghij moetse hier allen voor trecht eijssen

die sijn vander seijsen / ; hoordijt heer grijpier ? ^

Compt hier voort, ghij lelijcke gier,nbsp;785

gelijck een stier / soo is u hoofdeken besnoeijt — '
en brengt met u al dat heische gebroeijt
dat in ondeuchden groeijt / ; wij hebben te lang gebeijt!

gulsicheijt
Ghenaedige heer, wij sijn al bereijt,

u mogende goetheijt / en sal hem niet beigen:nbsp;790

wij waren inden coeken, wij mosten eens swelgen,

met al onse telgen / die van Nabals geslacht // sijn;

ten mach oick altijt niet te naw gewacht // sijn,

want wij in ons cracht // sijn inder hellen stanck;

wij houden mee kermis, tes nu den ganck,nbsp;795

op beijde sijen manck / als Balams propheeten deden.

Hoe soutmen het volck bat mogen beleeden

ende bat besteeden / laet het katken roncken,

waer saechdij u leven het volck dus droncken?

Dit sijn die voncken / die ons behaegen,nbsp;soo

deen bescijt hem, dander moet men met een berrij thuis draegen.

Ghij en aet u daghen / noijt beter wer mis

daer en is niet een coppel, het heeft een kermis

meest elck van mijn geswerm // is; soo can ick se plaegen,

datter off coomen kijven en dootslaegen;nbsp;805

vrienden en maegen / gae ick verleijen.

knagende

Mijn beeren, elck wil hem om sitten bereijen;
en wilt niet beijen / ons Heer is geseeten.

lucifer

Heer secretarius, ghij moet niet vergeeten,

off ick sal u speeten / en(de) verraedelick doen quellen!nbsp;g sio

Waer sijdij nu, mijn procurator van der hellen?
Ghij sultse mellen / die ghij hebt gestelt.

zinderises

Ick heb mijn dingen net gevelt,

sij warden gemelt / die in mijn rol // staen,

tsij Jan Driebuijck offte Gherrit Cnol // haen,nbsp;sis

die altijt vol // gaen sonder romppen

ende tgat soo vol steecken, datse achter trompen;

ken wil niet scompen / tmach soo wel weesen.

lucifer

Ou, mijn secretaris, beghint dan te lesen,

— en wilt niet vreesen / want ick begaert —nbsp;820

alle die nu sijn verdachvaert.

knagende

Die proccurator vander hellen, tsij u verclaert,

heeft beropen ongespaert / Schijn van Geestelickheijt hier in

p(er)sone,

op alle dat hij verbueren mach tegen onse croone.

zinderises

Mijn beeren en princen der duijsterheijt, voerstaet,nbsp;825

met alle dier sijn vander hellen consilium off raet;

dies suldij weeten, hoe dat waerachtich // is

dat ick u brenge van dat sondige saet,

dat gebooren is in Goodts eewige haet

ende dat van hem selven heel onmachtich //isnbsp;sso

en van sijnder naetueren heel oncrachtich // is,

alsoo David in den Souter heeft ontbonden;

want hij seer wel der spinnen slachtich //is:

daer en isser noijt geen goet gevonden,

dus stect hij van boven tot onder vol sonden;nbsp;835

daerom sal men hem inder hel bedelven.

Logenachtich sijn alle menschenmonden,

want sij en hebben niet een goet gedacht van haer selven.

Dese scalck ginck hem in sijn versiertheijt bewelven

en wilden van hem eenen afgodt maekennbsp;g 84o

— alle vleijs es hoij, al waert gehoopt als scelven —

ende hij wilde doer sijn eij gen verdiensten ten hemel raeken.

Aldus mijn heeren, wilt mijn reden smaeken,

soo heeft hij hem selven in der siel bedurven.

Waert in iemands macht, verstaet die saeken,nbsp;846

soo waer haer Verlosser te vergeefs gesturven;

maer om niet heeft Hij haer den hemel verwurven,

want Hij selven seijt: ,,Sijdij in lijden, vol bevens,

compt tot Mijn, ick heb u schuit offgecurven;

coempt, coopt om niet die wateren des levens,

sonder eenich wisselinge off wedergevens.quot;

Dus blijft hij verlooren, ten mach niet baeten;

hij heeft droge cij sternen gegraeven in veel snevens

ende heeft die fonteijn des levens gelaeten.

Goodts gebot souden volbrocht hebben uijt caritatennbsp;856

en u broeder gewacht hebben van alle blaemen;

den Vader en begeerde hem niet te haeten,

want sij doer Crijstum gemaect sijn erfgenaemen.

Maer hij ginck Crijstum en sijn leden bescaemen

en wilde hem betaelen met versierde werckennbsp;seo

ende woude selver een verlosser weesen int raemen;

dus en is hij niet geweest vander heij liger kerken,

noch die daer scuijlen onder Crijstus vlercken.

Dus concludeer ick, alsoo daer staet gescreeven

ende ghij, mijn heeren, altesaemen moecht mercken,nbsp;ses

datter niet in hem en is, dat hij voer sijn siel mach geven.
Dit is mijn eij sch!

lucifer

Wat segdij, Schijn van Geestelickheijt, hebdij dit bedreven?

Was dus u leven / gestelt op wanckele breggen,

als op u selven?nbsp;870

gheestelickheijt

Och, vermaledijt mensch, ken weet wat seggen:
alle mijn wercken leggen / gelijck een ve™rpen briet,
want sij quaemen doert rechte geloove niet;
eijlacen, wat verdriet / ten was maer een droom,
hoe soude goede wercken coomen van een quaeden boom.
Eick neem des goom / och, ick ben verlooren,
ick en was niet anderwarff nae den geest geboren,
maer in een scarpen doren / was ick gecoomen;

ick ben tondergebleven in daersche rijckdoomen; WOl
ick mach wel scroomen / van vreesen ick crijt,
ick ben te recht inder eewicheijt vermaledijt,
sonder ende off tijt / met den duvelen en haer gebroet.
Och, verlooren is aen mijn dat precieuse bloet,
dat den Heer met ootmoet / soo minlick gestort // heeft;
och, in geenderleij gracij mijn oick vercort // heeft,
mijn siel begort // beeft in Wgiger hitten
................................................itten

ende aencleeven als clitten / och hoe liet ick mijn verleijen!
O Heer, sal ick inder eewicheijt van U sijn versceijen?
Waer sijn die taseijen / dien ick plach te eeten?
In vergeetelheijt sal ick nu werden gesleten,
ten helpt crijten noch bleten / ick moet eewich quellen!

lucifer

Wel aen! ghij serpenten vander hellen,
wilt hem gaen stellen / in duvels presencie:
wij hebbent al gehoort uijt sijn eijgen consiencie,
hem en helpt respijt noch mentie / tis genoch verclaert!

sonde

Lucifer, meester, wat ghij begaert,

want ghij sijt die waert / vander hellen vreet;

wij sullen hem nu gaen uijtduwen dat sweet,

al est hem leet / dat hij vanden armen heeft gegeten,

wij sullen hem hiermee sijn ribben meeten!

Hoort hem vlus bleten / hij moet doer den doere // pas!

(Hier loopen sij met hem binnen.)

gheestelick

Vermaeledijt sij die uer dat ick gebooren // was,
want ick mee vercoren // was noch in waerden;

vermaledijt sijnse alle die sijn opter aerden,nbsp;g 905

en die mijn baerden / en mijn ter werlt brochte;

och, dat ick dit in mijn leven niet en bedochten,

maer aertsche dingen sochten / ; och, mochtic sterven van vreesen.

lucifer

Heer secritanjs, wilt voort gaen leesen,

het moet doch weesen / eer dat ons convent // sceijt.nbsp;910

knagen

Die proccureur op Waerlick Regement // seijt,
gedachvaertse op huijden te wesen clachtich,

zinderises

Mijn heeren vander hellen, tis waerachtich;

u es wel aendachtich / hoe dat Waerhck Rigement,

in een officij die hij was pachtich,nbsp;915

mennich aen siel en lijff heeft geschent;

in ghiericheijt geweest alsoo verblent,

dat hij aen die menschen .... heeft gebrowen,

verslinnende als een gierich serpent,

gelijck ghij aen die drie Herodesen mocht aenschowennbsp;920

en(de) aen Pilatus, die Jesus cruyste(n) met rowen,

want hij wilden hem in sijn officij niet degraneren.

Dies hij gevonden wert vol ontrowen,

want hij die scaepkens liet ten been toe scheeren,

al om grijpende gelijck die gierijge beeren,nbsp;925

die mm(m)ermeer sat sijn, maer altoos eeten.

Soo naerstich heeft hij geweest in al sijn begeeren,

dat hij sijn Heer, sijn Godt, heeft vergeeten

ende in giericheijt sijn(en) tijt versieeten,

recht off hij souden eewich leven;nbsp;930

dus is hij in onscamelheijt heel doerreeten

en buijten dat boeck des levens gescreven.
Noch heeft hij veel meer wonders bedreven:
onder die gemeente elcxs climpt om hooch,

men behoeft veel meer fluweels te weven;nbsp;g 935nbsp;^

dat heel waerlick rigement niet en dooch,nbsp;*

tes voirwaer een scarpe looch;

en voer den doechdelijcken wel een wanckel riet,

dat elck stect vol hovaerdijen drooch,

want men kent den oversten voor den ondersaet niet.nbsp;940

Dese boosheijt is al van hem geschiet

ende noch meer ander, die sonder getal // sijn,

overloopende bij Truij en Griet,

gelijck den stieren die vanden stal // sijn.

Hierom dat sij vanden deuchden seer smal //sijnnbsp;945

ende van Goodts gebooden maecken geen werck // off,

dus sal die hel sijn eewijge val // sijn

ende onder Lucifers staert sal sijn sijn kerck // hoff;

dies sal hij gelaeden sijn met deese berck // stoff

en inder eewicheijt van ons werden beseten.nbsp;950

Aldus mijn beeren soo heb ick hier merck // off,

dat is waerachtich, ick doet u weeten!

lucifer

Mijn heer procureur, ghij hebt wel die helft v(er)geeten,

—nbsp;hoort mijn vermeeten — / och hoe sal ick u noch slingeren!

Eij hoerenverraer, ghij siet doer die vingeren!nbsp;955

—nbsp;Wat segdij van deese dingeren / est niet quaelick gedaen? —
Eij hoerensoon, soudij soo u meester verraen;

est soe ick waen / hij heeft veel meer gebreeken

en wildijs niet doen, ick sal hem selver aen spreeken

van alle sijn treeken / die hij bedreven // heeft.nbsp;9«)

Laet sien wat hij onder die gemeent geweeven // heeft,

die hij exempel gegeven // heeft — tis geen onbeerinck;

laet ons aensien alle ambachten en neerinck,

tot onser voermeerinck / dat waerlick rigement:

siet, waertoe sijn alle dees neringen gewent,nbsp;965

—nbsp;wij sijn niet blent — / in den eersten die brouwers!

gulsicheijt

Mijn beeren, dat sijn die hel onderhouwers;
en weest geen flouwers / van haer gebreeken!

lucifer

Jae, dat en sal mijn niemandt voorsmeeken,

noch uijten hoofde steeken / wij willen ons niet besmetten; g 97o

ist geconsenteert sonmiige terer ketelen te setten,

dat dander arm sletten / niet // hebben,

jae met cackhielen lopen ende groot verdriet // hebben?

Al souden sij ijet // hebben, tsoude hem ontseijlen,

en dat doen die brouwers met haer lange peijlen;nbsp;975

als men den excijs wil veijlen / soo wertet best v(er)claert.

knagende

Mijn beeren, sij en sijn hier niet verdachvaert,

noch begaert / om herwaert te loopen;nbsp;tioooi

men moetse met een ander mandament doen roopen,

dan moecht ghijt ontcnoopen / laet loopen die brouwers.nbsp;as»

Maer ick vinde hier inscrijft van die vleijshowers,

deese doatcnowers / diemen over al vint;

met haer huspotten maeken sijt volck verblint,

des wert er mennich geschint / eerse haer leven versleten // hebben,

want sij dick den doot aent vleijs gegeeten // hebben;nbsp;»85

ende die dit geweeten // hebben, verbijen // niet,

waer van dat groot lijen // schiet.

lucifer

Besiet u boecken sonder vermij en // siet,
hoort ghij wel, ghij noortsche drol!

Wij willent al haelen inder hellen holnbsp;soo

en geven hem cnol / die inder hellen gebrowen // is.

knagende

Hier vindick noch, dat van meerder rowen // is
alst wel ontfowen // is, wilter vrij nae talen:
dese molenaeren, die de semels voirmaelen,

datse eewich moeten daelen / bijden helschen slackken;nbsp;g 995

en die backkers, die dat int broot backken;
bij sackken / sij deese boosheijt plegen.

lucifer

Heer secritarijs, ghij leest niet te deegen,
ghij hebt overgeslegen / die ghij wih spaeren;
en bedrivense anders niet, dese molenaeren?
Hoort mijn verclaeren / — wilt u niet stoor en —:
sij geven die verkens der luijder cooren,
achter en vooren / vijsenteeren sijt convent //all;
en dit heeft gedaen Waerlick Rigement // all,
dit prooper present // smal, dat hier staet.
En die brouwers hebben gevonden een raet,
dies haer neeringe voort gaet / hoort mijn rellen:
in sommige steden sij molens stellen!
Dit en wildij niet mellen / ick moetet selver brieven,
dat die brouwers maeken niewe dieven;
tes ons beheven / sonder missen.

verdoemenis

Hoort Lucifer, prince der duij sternissen,
mijn reden wilt gissen / sonder verstooreri // ijet.
Ick heb gelegen op een hooge tooren // siet,
om nae gewin te spooren // ijet en ick sach over al // fier
wonderhjcke dingen, die ick u vertellen sal // hier.
Om geval // schier heb ick mijn oogen omgeslegen;
daer sach ickt den eenen ontrecken en dander ontwegen,
den derden ontdregen / — den duvel sout verdrieten.
Ick sach een tapper dunnebier in sijn bier gieten,
jae voir turven brieten / tsijn quae regulen;
ick sach een brieff valschehck segelen,
broscher dan tegelen / wat wil ick veel queelen;
ick sach botters met valsche taerlingen speelen,