PATRI

optimo carissimo

IIASCE STUDIORUM PRIMITIAS
D. D. D.

AIJCTOK.

'f

. 'T - -nbsp;^^^

SPECIMEN HISTORICO-POLITICÜM

DE OPERE

PETRI DE LA COURT,

quod inscribitur i

AAIVWiJfSIIVG

Igt;ER POLITIKE GRONDEN EN MAXIMEN VAN DE REPüBLIKE

van

HOLLAND EIV W E S T-V B IE S L A I¥ D ,

qüod

ANNÜENTE SÜMMO NÜMINE,

£x auctorixate eectokis magnifici

CORNELII GÜILIELMI OPZOOfflER

.~.o,. „O, „„, „,,nbsp;„„, „„„^ „O,. „„„„.,

nec non

amplissimi SENATUS ACADEMICI consensu,

et

nobilissimae FACULTATIS JUEIDICAE becreto.

SÜMMISaUE IN
JURE ROMANO et HODIERNO HONORIÜÜS ac PRIVILEGIIS
iW ACADEMlt RHEM0.THAJECTI1*IA

HJTE et legitime consequendis,

ERUDIXOllUM EXAJUNI SÜBMITTIT

otto van rees,

Leodiensis,

DIE XVII W. .lüNII ANNI MDGCCLI , IIORA II,

trajectiadrhendm,
apüd B. D E K E M A.
.MDGCCLI.

M^? 'i Tkl-quot;'' Mn- ^'-Tlinbsp;gt;quot;; ; •

-Tauoc) m. lüTm

ïï'l««.! W K A

Î''3 üX À-'

,i[ISÖBS10 lUaUIÜBnbsp;ÏUMilÖb

• t ^ - quot;nbsp;' , ' .

•nbsp;rnbsp;atiwu^fet ■

1 s

lt; - -

r i

■i

. ... .. quot;/ A

V E IIII A N1) E L 1N G

over de ;

AANWIJSIIVG

DER POLÏTIKE GRONDEN EN MAXIMEN
VAN DE REPUCLIKE

van

holland en west-vriesland,

VAN

PIETER DB LA COURT.

v e ]l h a n d e l t n g

over de :

AANWIJSING

DER POLITIKE GRONDEN EN MAXIMEN
VAN DE REPUBLIRE

Holland en west-vriesland,

vaj)

PIETER DE LA COURT.

EEWE PROEVE

quot;Tot verkhijging van den graad

VAW

in ^ie Riegtiêiï

aa» de

UTBECIITSGHE UOOOElSCIiOOL,

dook

0. YAN REES.

T 11 E C H T ,

b. d eke ma.
18 5 1.

T N II O U D.

IIILEIDIIWG.

Doel der Verhandeliiii?. ....... BI. I—TI.

§ 1. levensschets van de coxjrt. BI. II-VUT.

§ 2. geschriften.— Interest van Holland.— Aandeel
Van Johan de Witt aan dit werk. — Historie der Gravelike
^egeering. — Werken, die ten onregte aan de la Court
Worden toegeschreven. — Sinryke Fahden. — Pransclie en
Engelsche vertalingen der Aamoijsing . BI. VIII—XVIII.

§ 3. hoofdBEGmsBi.EN. — De Staat liet middel tot bevor-
dering van volks-welvaart. ■— Vrijheid. — schets van
i^B geschiedenis dier beginselen. — De oude wereld. —
Het privaatregt. — Ilet Christendom. — De Germanen.—
Verdringing van het democratische element door het mo-
narchaal-aristocratische en daarna door het despotische.—
Het leenstelsel. — Onontbeerlijkheid van waarborgen. —
Landdagen. — Keuren en privilegiën. — Eegt van verzet.—
Toepassing van dit regt in den strijd onzer voorouders
tegen Filips. — Invloed van de studie der klassieke schrij-
vers. —De kerkhervorming.— Gezag van de Heilige Schrift;
^an Aristoteles; van het Eomeinsche regt. •— Politische
schrijvers. — Macchiavelli. — Buchanan. — liottman. —
Languet. — Althusius. — Milton. — Oorsprong der theorie
het maatschappelijk verdrag. — Bodinus. — Pil-
eer--Graswinkel. — Hobbes. — Vrijheidszin onzer voor-

^'^^ers............BI. XVIII—LII.

§ 4-. literatuur ....... BI. LII—LVI.

EEESTE HOOFDSTUK.
politisch standpunt van de i.a court.

^Vat hij als zijn vaderland beschouwt. —- TTolland in

de Middeleeuwen. — Bijzondere band tusschen Holland
en Zeeland. •— Yerliouding van Holland tot de overige
Nederlandsclie gewesten. — De Unie van Utrecht. — Het
streven van Holland naar een overwegenden invloed.—
Onzekerheid van het staatsregt der llepubliek. — Verslap-
l^ng van den hand tusschen Holland en Zeeland. •—
Tegenstrijdige belangen van Holland en de Unie.— Geest
van afzondering en egoïsme. ...... BI. 1—.17.

TWEEDE HOOFDSTUK.

grondtrekken' van het stei.sel van de i.a court.

Wat hij door welvaren verstaat.— Heerschappij van het
materieel belang in zijnen tijd. — Hollands natuurlijke
voordeden en lasten. — Onderling verband tusschen de
verschillende takken der nijverheid. — Geringschatting
van landbouw en veeteelt. ■— Schets der geschiedenis van
de opkomst van handel en zeevaart.— Grondzuilen van

Hollands welvaart..........BI. 18 -84.

DERDE HOOFDSTUK.

maatregei.en ten behoeve van vreemdelingen.

Godsdienstvrijheid en een open burgerschap als de
beste middelen, om vreemdelingen in het land te lok-
ken.................BI. 35.

§ 1. Waarin de godsdienstvrijheid, door de la Court be-
doeld , bestaat. ■— Verbittering der predikanten over zijne
gevoelens. — Verbeurdverklaring van de Aanwijsing. ■—
Hoe de Staten van Holland ten opzigte der godsdienst-
vrijheid handelden.'— Gevoelens van Boxhorn en Hu-
her. Ware grond der onbekrompene staatkunde van
Holland.— Vorderingen van het staatsregt ten opzigte
van de verhouding tusschen Kerk en Staat. BI. 3G—54-.

§ 2. Gronden voor een open hnrgerschap. — Vrees voor

van dezelfde staatkunde bij andere na-

■ • • .......BI. 55—57.

VIERDE HOOFDSTUK.

maatregelen ten behoeve van ingezetenen.
§ I. Vrijkeid van handel en nijverheid.— Wat de la
Uurt daaronder verstaat. _ Gronden tegen het privi-
der O I. Conipagnie en de gilden.Zijne beant-
^'oording van de voornaamste tegenwerpingen. - Ia
hij oorspronkelijk was. - Of hij zijne denk-
bee den aan Johan de Witt kan ontleend hebben. ^

h ontwikkeHng der wetenschap
Wt mtgeoefend. . ........^^^^ ^

^ 2. Regeling van het helastingstehel inhetlelang van
best. r, ^^ Court aangaande de
p ;. ..........82-89.

.............BI. 89—94.

VIJFDE HOOFDSTUK.

biiitenland8che staatkunde,
'-»t hierbij op den voorgrond staat. . . BI 93

f!!nbsp;^^^^^ het handhaven dèr

-nbsp;redenen, die tot oorlog

^onnbsp;Bescherming en bevestiging der gren-

^Ven^vi^T quot;quot; dwingen. - N,,a.akelijkheid om het

van j 1 '''''nbsp;handhaven. - Staatkunde

do .Afo 1nbsp;~nbsp;van Holland in

j ^ gt;^dsche aangelegenheden. - Bezorgheid voor Frank-

\ % Y '...........BI. 96—109.

erbonden met vreemde mogendheden. — Trarftaten

van vriendscliap en handel. - Defensive en ofiensive allian-

tiën - Verbonden met zwakkere mogendheden. - Macclua-

vellistische staatkunde-van de la Oourt. - Naauwgezeüje.d

van Johan de Witt in het naleven der tractaten. - Welk
oordeel de politiek onzer voorouders in het algemeen ver-
dient.- Yerbonden met Frankrijk, Spanje en Engeland.-

Gevoelens van de Witt daaromtrent . . BI. 109-lSl.
3. Koloniën.- Yoordeelen. - Openstelling vooralle

,nbsp;. . BI. 121—1^5.

ingezetenen. .......

ZESDE HOOFDSTUK.
kegemngsvorm.
llepublikeinsche geest aan het einde der Middeleeu-
^.en - Neiging tot aristocratie in de Nederlandsche ge-
westen. - Provinciale Staten. - Verhouding tusschen deze
en den Graaf.- Souvereiniteit der Staten van Holland.-
Weerzin tegen het gezag der Stadhouders. - Regtvaar-
diging van die gezindheid.- Wat men in die dagen door
verstond. - Betoog van de la Court, dat eene
re^eering zonder Stadhouder uit den aard der zaak zyne

moest volgen. - Inhoud van de hoofdstukke^

der Aarmiésing , die aan Johan de Witt worden toeg '

schreven.- Of deze werkelijk de schrijver is. - Gevoc ei

van Johan de Witt cn de la Court omtrent de gelykhei

der burgers. - Afkeer van den laatste van eene beperk^

BI 126__

aristocratie. — Besluit............

bijlage A. B. C. en D.nbsp;^^^

Stukken betrekkelijk de aanklagt van den Schout c ®
stad Leiden tegen de la Court wegens het versi^eU ^^

van fameuse libellen.......BI.

bijlage e.nbsp;^^^^^

Onuitgegevenc hoofdstukken uit het
Leiden............

INLEIDING.

Het luisterrijkste tijdvak van onze vaderlandsche ge-
schiedenis is voorzeker dat der eerste stadhouderlooze
legering, onder het bestuur van den Raadpensionaris
Johan de Witt. De jeugdige Staat, bij den vrede van
Munster in de rij der onafhankelijke mogendheden ook
door Spanje erkend, mogt zich dadelijk in een aanzien
verheugen, waardoor hij met de magtigste Rijken bijna
op gelijke lijn werd gesteld. Amsterdam was de voorname
«larkt van Europa geworden. Tot in het verre Noorden

^as de ondernemingsgeest onzer kooplieden doorgedrongen,

hun beleid en moed hadden gelijktijdig in het Zuiden
•^cn Portugezen de rijkste koloniën ontweldigd. Aan Zwe-
en Denemarken werd meermalen de wet voorgeschre-
ven. Engelands hoofdstad trilde bij den donder van het /
^ederlandsch geschut; en terwijl elders het despotisme'

t^r ^^^^^ ^^^nbsp;'nbsp;o^ze voorouders

^egenover den heerschzuchtigeu Lodewijk XIV de burger-
y e en godsdienstige vrijheid van Europa,
ini?^^^'' geschriften dier dagen, wier talrijkheid en
^^^oud van een zeer levendigen burgerzin getuigen , verdie-

eennbsp;^^^^^ ^^^^^^ ^^^^nbsp;schrijver was,

' ® bijzondere opmerkzaamheid. Door de veelzijdigheid

der behandelde onderwerpen zijn zij meer dan andere
o-eschikt, om een dieperen blik in den commerciëlen eu
staatkundigen toestand van ons vaderland te vergunnen.
Zij munten tevens uit door heldere inzigten in de bronnen
en het wezen der volkswelvaart.

Ik heb mij voorgenomen in deze verhandeling het ge-
wigtigste dier geschriften , namelijk de Aanwijsing der heil-
same Potitike Gronden en Maximen van de BepuWde
van Holland en West-Vriesland, aan een naauwgezet
onderzoek te onderwerpen. Onder de verschillende oog-
punten, waaruit men een dergelijk werk beschouwen kan,
wensch ik mij bij datgene te bepalen, waar de vragen
naar de eigenlijke meening van den schrijver, en de be-
teekenis en waarde van zijne denkbeelden in betrekking
tot den tijd en de omstandigheden, in welke hij ver-
verkeerde , op den voorgrond staan. Eene korte schets van
het leven en de letterkundige werkzaamheid van Pieter
de la Court, benevens de aanwijzing der plaats , welke
hij in de geschiedenis der staats-wetenschappen inneemt,
zullen als Inleiding niet overtollig zijn.

§ 1.

Pieter de la Court werd in 1618 te Leiden gebo-

1) üe leden dier familie schreven zich ook Del-Courl, del'Cour
de l'Cvur , de l'Courl, de la Cour. De spelling van eigennamen stoo
in die dagen nog niet zoo vast als tegenwoordig. Vóór de geschrift^quot;
van de la Courl vindt men, behalve de letters D. C., ook wel V.
igt;f V. 11., die van den Hove of van Hoce beteekenen. Zie
WHewaall , Proeve uit een onuitgegeven staatshuishoudkundig
van Pieter de la Court : Hel Welvaren der stad Leyden. Leid.
Inleiding , bl. II. D. Groebe, Iets over Pieter de la Court en «yquot;®
schriften, in de Letterbode voor 184i, bl. 166.

ïeii.') Zijne grootouders hadden even buiten de stad Yperen
eene groote en vermaarde herberg gehad, en zich tevens met
landbouw bezig gehouden; doch zijn vader verhuisde
m 1613 naar Leiden, waar reeds op het laatst der 16.
eeuw een tak der familie gevestigd was, en verkreeg al-
daar den 26. Nov. 1618 het poorterschap. Hij rigtte fa-
brieken op, dreef eenen aanzienlijken handel in lakens
en greinen, en leide daarin zijnen tweeden zoon Pieter
op, van wiens jeugd ons overigens niets bekend is. Zelfs
IS het niet met zekerheid uit te maken, of hij aan de
l'eidsche Hoogeschool gestudeerd en aldaar den graad
'^an Meester in de beide Eegten verkregen hebbe. De
letters IC. echter, in de opdragt der dissertatie van
fijnen neef Jacob*), zoon van zijnen ouderen broeder
^an denzelfden naam, schijnen hiervoor te pleiten, ne-
vens de grondige kennis van de oude schrijvers, welke
al zijne werken doorstraalt. Men vindt echter geene
^^ijken, dat hij bijzonder in het ßomeinsche i'egt erva-
was; doch de onderwerpen, waarover hij handelde,
^Warnen daarmede ook weinig in aanraking.

fi. ir Wnewaall, l. a, p. bl, Vf.

Dexe bijzonderheden komen voor in eene verklrtHng van geliii^en ,
'quot;'quot;Sebaald in een pamflet, getilold: Antwoord op de rerde-
^nbsp;van Adriaen Ueereboord, waarover zie bl. 5 uoül 1). Zij tootieti deu

^Pi^otig «an dergcmeciiebescliiinpingen, voorkomende in denbsp;rfö

quot;^«'^.on de Nassau etc. IGW, vermeld bij D. Groebe, t.a.p.bl. 168, nool(ö).
De overige kinderen vvaren Jacob, Janne/ïen of Jeanne, en Johan,
Uo 'nbsp;de beide legten was, en eenige werken schreef, l.iter

^^ Minen broeder Pieter uitgegeven. B. W. Wtlewaal, t. a. p. bl.IIl vv.
i,inbsp;de gedenkpenning gekregen, welken o«« Loore vermeldt

tnbsp;Nederl. Historiepenningen, dl. II, bl. 365. Zi. W. Wltewaal ,

• P. bl. IV.

§ 3 «chter zijn denkbeelden omtrent de regeling der Justitie , in
1'et IV Uoofdstiik dezer Verhandeling.

aan het Geregt een geschrift over, wanibij hij zoowel als
zyn broeder verklaarden geen haat en toorn , als den waren
Christen onwaardig, tegen Heereboord te koesteren. Hiermede
werd genoegen genomen, en de daarop gevolgde transactie
met den schout maakte aan deze ergerlijke zaak een einde. ')
Het blijkt hieruit dat de la Court een heftig,maar
waarheidlievend karakter bezat. Zijn geheel volgend leven
droeg er den stempel van. Hoewel hij geen regerings-
ambt bekleedde, en dus van een werkzaam aandeel aan de
staatkundige gebeurtenissen van zijnen tijd was uitgeslo-
ten , trachtte hij door veelvuldige geschriften op de open-
bare meening invloed uit te oefenen, en leide daarbij eene
mannelijke onbeschroomdheid, het gevolg van eene vaste
en warme overtuiging, aan den dag. Hij was een vurig
voorstander van de partij van Johan de Witt, met wien hij
persoonlijk zeer bevriend moet geweest zijn. Het verschil in
leeftijd») verzwakt de gegrondheid der gissing, dat deze be-
trekking aan de hoogeschool zou zijn ontstaan ; zooveel is

echter zeker, dat er brieven tusschen hen gewisseld zijn ,
en hunne vriendschappelijke verhouding bij de tijdgenoo-
ten algemeen bekend was. Het is vreemd dat de Raad-

1)nbsp;Bijlage D.

2)nbsp;Hij verschoont zich wegens zijn heftigen stijl aan het slot der

Aanwijsing , bl. 520 : «indien iemand--mij voorwerpt . dat ik

__eene - besluitende ende dringende wyse van spreeken ge-

bruil^e; ik antwoord, dat alle saaken die niet alleen in ietwes te
weeten, maar ook ende voorneementlik in ietwes te Begeeren of e
niet te willen bestaan, ende die daar en boven teegen veeier men-
schen vooroor- en voordeelen stryden , niet anders können ofte behoorde

verhandeld te werden.»

3)nbsp;De Witt was in 1625 geboren.

4)nbsp;D. Groebe, t. a. p. bl. 182.

5)Iunbsp;een pamnet, getiteld : Hydrn of Mons^erd^cr , bchtUe.

pensionaris zjjnen ij verigen en bekwamen aanlianger niet
in de regering gebragt/) of op eenige andere wijze in
staatszaken gebruikt heeft. Misschien keurde hij den
driftigen man, die zijne meening steeds zonder om-
wegen uitte en de kalmte van geest miste, welke de
politieke loopbaan zoozeer behoeft, in zulk eenen werkkring
öiinder geschikt.

Toen de gebeurtenissen van 1672 aan het stadhouder-
loos bewind een einde hadden gemaakt, en de de Witten
door een woedend graauw waren vermoord, liep de la
Court insgelijks groot gevaar mishandeld te worden. Men
hing een opengesneden hond aan eenen boom voor zijn
'^uis, met een papier, waarop dit rijmpje geschreven stond:
//La Court zoo je niet snoert uw mond,
Doen wy je als deezen hond.//

eene vergelijking lussclieti Oldenbarneveld en Johan de Wilt, wordt
Besproken van . syu bekende favoryl La Couri. • — In een handschrift
Frans van Mieris wordt Pieier de la Court vermeld als « lang een
^«ilrouwd vriend van den Raadpensionaris geweest zijnde. » — Een
pamflet van 1672, getiteld: Verheugde Aenmerhingen ooer den dood
C. en J. de Wilt enz. verklaart, dat « d'een sonder d'ander niet
® dede , ja den een yets vertjeten hebbende, wisl den ander datlref-
te vervullen» , hierbij doelende op het deel , dat de Witt aan de

mjsing gehad heeft. — Zie B. W. Wtlewaall, Proeve enz. bi.
) XXIV en 181. Vgl. Pieier Paulus, Verklaring der Unie van

'^quot;■echt, 1775. dl. I, bl. 244.
^ ') Misschien kan dit daaruit verklaard wurden, dat loannes Eleman,
® Court's zwager , in den raad en de vroedschap der stad Leiden
ß. W. WUetaaall, t. a. p. bl. IX,

Dit schijnt wel het geval le «ijn geweest met Spinoza, wiens
^Jhouding lot de Witt insgelijks in het duistere schuilt. Zie Mr. //. J.

geschiedenis der Joden in Nederland. Utr. 1843. bl. 352.
^^ ^'nbsp;» '^e Ophelderingen en bijvoegselen bij de ge-

Mnbsp;vaderlands door Mr. W. Bilder dijk, Amsl 1836. dl. X.

2.50

Na dergelijke afscliuwelijke bedreigingen, door zulke
gruwelen vooraf gegaan, hield hij het raadzaam zich voor
eenigen tijd te verwijderen.') Hij begaf zich naar Antwer-
pen , waar hij nevens verscheidene andere uitgewekenen ook
Pieter de Groot aantrof, met wien hij gemeenzaam om-
ging, tijdens deze aldaar ziek lag. In 't laatst van 1673
keerde hij naar zijn vaderland terug, doch vestigde zich
nu te Amsterdam, waar hij zich nog eenige jaren met
zijne geliefkoosde letteroefeningen bezig hield,tot hi]
den 28. April 1685 overleed. Twee malen was hij
gehuwd-, het eerst in 1657 met Elisabeth Tollenaar, die
reeds bij de geboorte van haar eerste kind bezweek; later
in 1661 met Catharina van der Voort , die in 1674
overleed, en hem twee kinderen naliet.

§ 2-

Het eerste werk van eenig belang, waarmede de la
Court als politisch schrijver optrad, was het Intered
van Holland ofte Gronden van Hollands-Welvaren.')
Dit bevat reeds eene vrij volledige uiteenzetting van zijne
denkbeelden omtrent staatsregt en staatshuishoudkunde,
zoodat zijne latere werken op dit gebied weinig nieuws

1)nbsp;B. W. Wttewaall, t. a. p. bl. XXIV , vv — Pieter Panlus,

t. a. p. bl. 247.

2)nbsp;Hij schreeiquot; daar de Sinryke Fabulen , waarover lie § 2.

3)nbsp;B. W. Wttewaall, t. a. p. bl. XXVI. - De uog niet publiek
gemaakte bijzonderheden dezer levensschets, nevens de mededeeling v^n
onderscheidene geschriften en menigen nuttigen wenk , heb ik aan dc
welwillendheid van den Heer B. W. Wttewaall te danken.

4)nbsp;Aangewezen door V. D. H. 'l Amsterdam, By Joan. Cypria*^^'
f,an der Gracht, in 'l Jaar 1662. 8o. Ik zal steeds deze uitgave aanhalen-

opleveren. Dat hij werkelijk de schrijver is, en niet de
Raadpensionaris Johan de Witt, gelijk men, afgaande op
den titel der Fransche vertaling: Mémoires de Jean de
Witt, zeer lang gemeend heeft, bewijst zijne eigene ver-
klaring aan den kerkeraad te Leiden, die hem wegens
enkele in het werk voorkomende aanstootelijke gezegden
had ondervraagd: //dat hy wel autheur van het boeck,
geintituleert Interest van Hollandt, was, maer dat die
capittelen die de meeste aenstoot gaven, niet by hem ,
maer by een ander bnyten syn weten daerin waeren ge-
voncht, dat mede het selve tractaet by seecker geval hem
afhandich synde gemaeckt, buyten toedoen en sonder
syn voorweten was gedrukt geworden.//^) Li de voorreden
der omwerking en uitbreiding van bet Interest, onder
den titel van Äanwijsing der heilsame politike Gronden
Maxittien van de Repuhlike van Holland en West-
friesland door hem zeiven in 1669 in het licht gege-
ven, herhaalde hij dezelfde verklaring, en voegde er bij ,
dat de veranderingen in zijn werk te danken waren aan
quot;seer uitsteekende Personagien die zelfs twee geheele
lioofdstukken hadden ingelascht, terwijl de naauwge-
zetheid, waarmede hij deze zonder eenige wijziging over-
, de waarheid van zijne betuiging bevestigt, dat

B W. Wtleicaall, t. a. p. Inleiding, bl XIII.
Tot Leiden en Roller dam, bij Hahhens. Anno 1669. 4o. Behalve
^e uitgave, welke Ik steeds zal aanhalen , verscheen er o. a. eene

80. in le^-j

^ Het zijn in het Interest de hoofdstukken XXIX en XXX , en in de
«»wijsing de hoofdstukken V, VI en het begin van VU van het
quot;«'■'Ie Deel.

Zoo heeft bij zelfs op bl. 508 in eene kantteekening hel jaar 1662
staan , terwijl in den tekst gesproken wordt van hetgeen jegen~

'aten

^quot;oordio • • , .

n- I. in i jaar der uitgave, plaats had.

//liet oordeel van gemelde hooghaelitbaare rersouagieu'/
bijzonder zwaar bij hem woog. Het is dus niet onbelang-
rijk na te gaan, aan wien die invlecliting moet worden
toegeschreven, te meer daar de vriendschapsbetrekking
tusschen de la Court en de Witt ons reeds op het
vermoeden brengt, dat de laatste daaraan niet vreemd is
geweest. Deze gissing wordt bijna zekerheid, wanneer wij
bij Pieter Paulushet volgende onopgesmukte verhaal
lezen: //men wil, dat de Eaadpensionaris de Witt by
de la Court, te Leiden, een bezoek afleggende, ten huize
van den Heere Burgemeester Eleman, de la Courts zwa-
ger, aldaar, terwyl hy naar zyn thuiskomst wagtte, in
een kamer, op tafel liggen vond een boekje, door de la
Court geschreven, onder den titel: Merest van Leiden,^)
welk hem , onder het doorbladeren , zeer bevallende, zet-
lede hy den schryver, thuis gekomen zyn de, aan, om
't te vermeerderen, en niet alleen tot Leiden zig te be-
palen , maar tot Holland, in 't gemeen. Dit deed de la
Court, en zond 't, naderhand, vermeerderd, aandeWitt,
onder den titel van Interest van Holland', die devrybeid
nam, er verscheiden veranderingen in te maken, twee
hoofddeelen by te doen, en, buiten weten van den schry-
ver, te laten drukken.// De Hoogleeraar Tijdeman bezit
een handschrift van het Interest van Holland hetwelk.

1)nbsp;Verklaring der Unie , I bl. 244 vv.nbsp;^^^^

2)nbsp;Toen Pieter PauUis schreef, was hel Interest van Leiden ^^^
„iet uitijegeven, en beruslte in handschrift bij de afstamraelinge|'^ ^
Pieter de la Court. liet is werkelijk aan Eleman opgedragen. ^^ ^^

W. Wllewaall, t. a. p. bl. IX. Deze omstandigheden bevesti^^^^^^

waarheid van dit verhaal , hetgeen door Jacobus Kok in ^'j^^^^.jgiijk
landsch Woordenboek, in voce Jacob de la Court, bijna
is overgenomen. Zie 2e druk, dl. X, Amst. 1788 , b). 506.

naar men meent, hetzelfde zou wezen , waarin Johan de
Witt die veranderingen en bijvoegingen gemaakt had.')
Wij. hopen weldra door nadere mededeelingen van den
kundigen geleerde hieromtrent beter te worden ingelicht;
intusschen heb ik mij in deze Verhandeling tot taak ge-
steld, het verband tusschen de denkbeelden van de la
Court en de staatkunde van Johan de Witt zooveel moeë-

O

lijk aan te stippen.

Gelijktijdig met het Interest van Holland verscheen de
Historie der Oravelike Regeering in Holland, beschreven
door V. H. IFaer hy is gevoegd de Oorsprong der Ne-
derlandsche Trouhleti, wel eer beschreven door Viglius
^nichemus ab Äyta, en nu eerst in H licht gebracht
door V. H. Dit geschrift bevat het Groot Privilegie van
vrouwe Maria (bl. 1—47), het kort Vertoog van 't Eegt
der Staten van Holland van 15S7, (bl. 47—64), eene
vlugtige geschiedenis der Graven van Holland (bl. 63—159)
het Plakaat der afzwering van Pilips, (bl. 160—185),
uitreksel uit de Deductie tot Justificatie der Akte
Seclusie (bl. 185 — 206), en eindelijk het op den
titel vermelde Grondig berigt van H Nederlands Oproer.

dit laatste stuk werkelijk van Viglius afkomstig
^'Oude zijn, schijnt bezwaarlijk te kunnen worden aan-

® VV. Wumaall, t. a. p. bl. XV.

2) T .

Minste heeft de Hoogleeraar mij op dien grond het gebruik

quot; handschrift geweigerd.

O. a. bl. 42, 31 , 72 enz.

Lelyg^quot;^^'^*^'^quot;quot;*'nbsp;quot;^«coJ Vinhei, Boechverhooper in de oude

17nbsp;1662. —, Poe weinig men bij politische geschriften uit do

• en |o

Vernbsp;'nbsp;op de plaats der uigave en den naam van den iiitgc-

Nednbsp;kan , bewijst Mr. W. E J. Berg , de refugiés in de

■■'«nJen, Amst. 18i5. hl. 179.

genomen.Het gelieele geschrift draagt de onmisken-
bare blijken van de hand van Pieter de la Court. Zoo-
wel de stijl als de anti-stadhouderlijke strekking zijn
volkomen aan die van het Interest gelijk, eu bevestigen
het vermoeden, door de letters V. H. opgewekt. Pieter
Paulus meldt echter dat sommigen zekeren Mr. listen-
hagen de Myst voor den schrijver hielden;^) maar lie-
ver zou ik aan dezen, naar de verzekering van Sekelte-
ma, het auteurschap toekennen van De Stadhouderlijke
Uegeeringe in Hollandt en West-Vrieslandt,hetwelk
niet van dezelfde hand zijn kan als de vermelde Historie
der Gravelike Uegeering. Immers is de stijl meer gelijk-
matig en gekuischt, en worden de meeste vreemde woor-
den op de manier van Hooft vertaald;iets, waaraan
de la Court zich nooit schuldig maakt.'Ook wordt in
de Voorreden gezegd, dat het opstel tot voldoening aan
de begeerte van den schrijver der GraveUke Begeering
vervaardigd is; en hiermede komt overeen, dat in een
der tegenschriften tegen de la Court, getiteld Hollands
Opkomst^), de schrijver der Stadthouderlijke Begeeringe

\ 1) Zie Pieter Paulus, t. a, p. I, bl. 242. in de noot. — Mr. S. de

Wind, Bibliotheek der Nederlandsche Geschiedschrijvers. Middelb. 1833,

I dl. I bl 190 vv. vooral noot 40).— D. Groebe, t. a. p. bl. 167.
■ 2) t. a. p. bl. 236.

3)nbsp;B. Wtlwaall , t. a. p. bl. XIX in de noot.

4)nbsp;'l Amsterdam, na de Copye van Jokaitn. Ctjfn ioHna tan der Gracht,
1662. 12».

5)nbsp;B. V. op bl. 12 Bisschop in Toensiender, op bl. 18 Admirae
Generael in algemeene Zeevoogt , op bl. 23 Ma^slt aal in Besiwjrdei ■
Op den kant vrordt evcrnvel altijd de gewone b«m»ining aangeieeken

't geen tot goed verstand inderdaad dikwijls onontbeerlijk is.

6)nbsp;O/He Bedenkingen (yp de schaadehjke Schrifte», genaaml Grafe
hjke Uegeeringe en Interest van Holland , lot Letjckn, by Jan Prtncen,
Anno 1662.

xiri

lïiet den naam van een andere warJiop wordt vereerd.
Het geschrift is in een vuilaardigen toon gesteld, welke
aan de la Court, niettegenstaande zijne heftigheid ,
vreemd is.

Evenmin komen de Poliüke Discmrsen en de Con-
^ideraüen van staat ofte Politike Weegschaal^) mij
voor door Pieter de la Court geschreven te zijn. Wel
voeren zij de letters Y. H en D C. op den titel, maar
deze kunnen evenzeer zijnen broeder Johan aanduiden,
wien de Heer B. W. Wttewaall op grond van oude fa-
quot;»lie-aanteekeningen voor den schrijver houdt ook
verklaarde Pieter, gelijk wij zagen, aan het eerste werk
geen deel te hebben. Uit het gebeurde met Heereboord
gebleken, dat Johan aan de handelingen van zijnen
broeder niet vreemd bleef, terwijl de zachtere toon van
verzoekschrift een minder heftig karakter aanduidt,
^^e minder krachtige stijl der beide genoemde werken,
het oordeel over de monarchale regering, hetwelk
^eel gematigder daarin luidt, dan wij van Pieter gewoon
'quot;.lö, strookt daarmede geheel. Sterker bewijs nog leve-
de voorreden op, die door Pieter, als uitgever der
^^erken van zijnen in Febr. 1660 overleden' broeder, ge-
^^breven zijn. In de Consideratien van staat toch wordt
Semeld, dat //de Autheur is komen te overlyden, na

^^^ V|;|. Groehe , t.nbsp;a. p. bJ. 178.
^lèehandelende in ses onderscheide Boeken, van
' ' Oorlogen , Kerken , Regeeringen , en Zeeden , he-
innbsp;-^quot;'quot;lerdam , bt] J. Ciprianns van der Gracht,
Jnar mg^. gu

VinJ^!^'quot;'^quot;''quot;nbsp;quot; Amstenlam, voor Jacob

) nnna 1602.nbsp;12°

^^ ' ® P. bl. XVII.

dat dit Werckjen in het geheel beschreven was en in
de Politike mscoirnen wordt hetzelfde gezegd , met bij-
voeging dat dit geschrift bestaat uit eene verzameling
vai^ Materialen, door den auteur bijeengebragt //om een
seer goed, vast en schoon Polityk gebouw te können
stichten// doch //onvolmaekt, ende sonder ordre, of
geschreeven op veele allesins van een gescheide blaaden;
sulks het selven eenigsints heeft moeten werden geschikt.'/
Al deze omstandigheden mag men zonder verder bewijs
niet voor verdichtselen verklaren. De Heer D. Groebe
houdt desniettegenstaande Pieter voor den schrijver/)
en meent dat hij met de vermelde woorden alleen bedoelde
de algemeene opmerkzaamheid van zich af te trekken.
Maar dan had hij waarlijk nog veel eerder hetzelfde moe-
ten doen ten opzigte van het Interest, dat ook in 1663

het licht zag.

Doch het is mijn oogmerk geenszins in eene uitvoe-
rige kritiek te treden der werken , welke te regt of ten
onregte aan onzen schrijver worden toegekendquot;/) en ik

♦ 1) I. a. p. bl. 167.

^2) Hiertoe behooren o. a. 1«. TuhUc Gebedt o/U consideralien legj^
het nominalim bidden in de publique Kerken enz. door D. H. I
Volgens dc aanleekening van Mr. A'. Bondl (bij l'ieler Paulus, t. a. p.
dl. 1. Voorreden, bl. IX) moet Joan de Witt, Advokaal voor het
Hof van Holland en neef van den Raadpensionaris , voor den schajvcr
gehouden worden. Vgl. Pieter Paulus, t. a. p. I . bl. UI v ^
Groebe, t. a. p. bl. 198. Mr. H. W. Tydernnn, in de ophelder.nge
en bijvoegselen op de Geschiedenis des Vaderlands door Mr K.
derdi,L. .836. dl. IX . bl. 265;dl.X,bl. ^^Ovv.-.W;
AntisUi Constanlis de Jure acclessiaslicorum , Uber singularis. ^^
,).,ar de la Court geen ander werk in het latijn geschreven hec ^^^^
bovendien daarvan herhaaldelijk met hoogen lof m.-Uling maakt
,rysing, bl. 61 . ^07, 425) , 'c geen hij toch van zijne eigene ^^^ ^^
v,„cht ni..t ligt kan goachl wor-len Ie hebben gedaan , zoo

■wil (lus alleen nog- met een enkel woord geM'agen van
de Sinrijlce Fabulen, het laatste en voorzeker een der
belangrijkste van zijne geschriften. Hij overleed nog vóór
het geheel was afgedrukt, hetgeen den uitgever aanlei-
ding gaf om aan het eind het volgende versje te plaatsen :

Hie 't Leven en de Dood had, tot een slot, beschreven,
Mocht dat niet zien voldrukt. De JöOfJ ontwrong hem 't Leven.
l^och zijn Geschrift en Naam zal leven eeuwen lang.
^les is dit, elk ten nut, zijne laatste Swanenzang.

Zeer wijdloopig en raet gedurige herhalingen, echter
juistheid en klem , soms zelfs met veel scherpzin-
quot;^^gheid, wordt hierin vooral tegen den monarchalen
regeringsvorm, met het oog op de. stadhouderlijke waar-
^^^gheid, geijverd, en ook over vele onderwerpen van
et dagelijksche leven geredekaveld.Eene halve eeuw
^ter zijn deze fabelen door den dichtei J. van Hoogstra-
in versmaat overgebragt.

by niel wel voor den schrijver kan gehouden werden. Vgl. Mr. ƒƒ. W.

yeman, t. a. p. dl. X, bl. 322. D. Groehe, t. a.'p. bl 212
Hootnbsp;1 - gt;

••nbsp;veranlwoordinge van den midienstder stad-

Ijjj.J'quot;'^''® ^egeringe, enz. 1663. Uit de Foorrec/e van dit geschrift
oter 'nbsp;dezelfde hand is als Esopus defensor sig erbarmende

bl ig! ^^^^^ suchlen van den klagenden veenhoer (D. Groebe , t. a. p.
^ ') . t geen niet, gelijk de Heer Groebe meent , een tegenschrid
166nbsp;'nbsp;klagenden veenhoer

^nier 'nbsp;' «aarop in die Foorrerfe over den schrijver van het

geschriftquot;quot;quot;nbsp;gesproken wordt , laat geen twijfel over , dat het

I blnbsp;de la Court kan zijn. Vgl. Pieier Paulus t. a. p.

1) Z'^^ ^ Groebe, t a. p. bl 197.
^ ^ le Mr. ff pp Tydeman , t. a. p. dl. X , bl. 322. D. Groehe
P- bl. 211.

en Zedckundige 7-innespreuhcn , of leerzame Fabelen, die

Van het Interest der stad Leijden, wanrvan Pieter
Panlus spreekt in de straks overgenomen woorden, heeft
eene door de la Court zeiven verbeterde en vermeerderde
copie , onder den titel van het welvaren der stad Leijden,
eerst in onze dagen door de zorgen van den lieer B.
W. Wttewaall het licht gezien. Het behoort tot zijne
meest opmerkelijke lettervruchten, en heeft vooral tot
toelichting van zijne staatshuishoudkundige denkbeelden
eene hooge waarde.

Aan de Aanwijsing der Folitike gronden en maximen,
tot wier beschouwing ik mij in deze verhandeling uitslui-
tend zal bepalen, zonder mij echter de bevoegdheid te
ontzeggen om haar uit de overige werken van de la
Court nader op te helderen, is de eer te beurt gevallen
van zoowel in het Pransch als in het Engelsch vertaald
te worden. In 1709 verschenen de Mémoires de Jean de
IFitt, grand pensionnaire de Hollande,^) welke nog m
't zelfde jaar ten derden male werden gedrukt. In het
avertissement meldt ons de vertaler: //Ces Mémoires,
qui ont été faits par feu M. de Wit, m'ont été donnés

par Madame de...... sa fille.// Maar terwijl hij op deze

' wijze allen meende te misleiden, die de reeds in 1669
gedrukte Aanwijsing niet kenden, was hij onbedachtzaam
genoeg om de geheele Voorreden van de la Court over
te nemen, waarin deze van zeer droevige huisselijke otn-

van den Heere La Courl spcehicijie geeolgd, door J. van lloogüraie^^-
Te Rollerdam , bij Arnold Willis , Boekverhoeper over den Rijsluin , ^

1)nbsp;Tot bekorting zal ik dit werk steeds onder den lilei *an
varen aanhalen.

2)nbsp;Iraduils de l'original en Français. Far Monsr. de ''' ' '
tislionne , nhez Erasme Kinkius. 1709. 12quot;.

3)nbsp;B. W. Wllewaal, t. a. p. bl. XVI.

standigheden gewaagt, welke liem ongeveer tien jaren
geleden er toe gebragt hadden om tot afleiding zijne Po~
liÜhe gedagten ende woorden op het papier te stellen; en
werkelijk had deze omstreeks dien tijd zijne eerste vrouw
verloren. Daar de vertaler volgens zijne eigene verklaring
een Hollander was, zijn hier dus alle aanwijzingen van
eene boekverkoopers-speculatie voorhanden. En zóó goed
IS de kunstgreep gelukt, dat werkelijk eene eeuw lang
de titel bijna alle lezers misleid heeft.

De vertaling is, wat de uitdrukking der beelden be-
treft, vrij naauwkeurig, maar zeer ongebonden. Sommige
s^insneden zijn weggelaten, andere ingekort, en zelfs en-
l^ele hoofdstukken ineengesmolten. Hier en daar zijn weinig
beteekenende aanteekeningen bijgevoegd, om den vreemde-
ling met personen en zaken, waarop de tekst doelt, be-
end te maken, en soms slechts dienende om de meening
versterken, dat de Witt werkelijk de schrijver was.')
Veel later, namelijk eerst in 1743, werd de Aanwij-
in het Engelsch overgebragt, onder den titel van
lt;^liücal Maxims of the State of Holland.De vertaler
^eft zelf geen voorberigt, maar begint dadelijk met de
^ (Porreden van de la Court, waarop eene sscliets van het
en de werkzaamheid der de AVitten volgt, die met

^^ Zie b. v. bl. 253.
2)

iUp ;/• 'quot;'quot;quot;=quot;quot;'quot;■9 quot; general View of the civil Government of that
hise ^^ 'nbsp;Principles on lekich it is founded ; the Nature ,

trul'iquot;quot;^ ^''•o^yre« of the Commerce of its Subjects , and of their
'tleresl with respect to nil their Neighbours. By John de Witt,

^ensio

'^^ntaiar^nbsp;Translated from the Dutch Original, which

many curious Passages not to be found in any of the French

r other ^^ i^P'^efixed. Historical Memoirs of the two illustrious
' Ihl'^Inbsp;London , printed for J. Nourse,

quot;quot;»'b, irithout Temple-Bar. 1743.

xviri

kennis van zaken en veelvuldig gebruik van Engelsche
bronnen geschreven is , en waarbij inzonderheid aan den
Eaadpensionaris de hoogste lof wordt toegezwaaid. Deze
Engelsche vertaling is getrouwer dan de Eransche en
munt door kracht en keurigheid van stijl uit.

§ 3.

Tot de juiste beoordeeling van eenen schrijver, die
over staatkundige onderwerpen zijne denkbeelden mededeelt,
is de kennis der beginselen, waarvan hij uitgaat, onont-
beerlijk. Welke is de bestemming van den staat ? Welk
doel moet het streven der regering zijn? Ziedaar vragen,
wier beantwoording onmisbaar is, om op het standpunt
te komen, van waar men eenheid en zamenhang ontdek-
ken kan.

Is het bij alle staatkundige schrijvers niet even ge-
makkelijk, die hoofdbeginselen op te sporen en duidelijk
t. onderscheiden: bij de la Court wordt ons dit onder-
zoek geheel gespaard, daar hij zelf reeds bij den aanvang
der Aanwijsing verklaart wat hij door het Interest ver-
staat, dat, gelijk wil zagen, op den titel der eerste ui -
.ave vermeld was. .Aller Landen waarhaftignbsp;'

zegt hy,») bestaat in het welvaaren der Eegeerderen en
Onderdaanen gesaamentliken op eene andereplaats j

Aanwijsi^g. bl. Vgl. b,. 18 en 19: «En oovcn
verpliot, veel breeder te ooverlegoen ^^ wel— ^^^^^
daanen in Holland, als we. der Regeerderen ,
Vrve Staats-gewyse Uegeringe, der

gefondeerd welvaaren . van hot welvaaren aller Hollandse Onder

in 't gemeen hangd. »
2) Ibid, bl, 518.

omsclirijft hij dit weloaaren nader door //eene soo groote
natuurljke Vryheid ter bewaringe van haare respective
Ziel ende ligchaam, ende ter vermeerderinge van hunne
goederen, als eenigzins doenelik is.v— //quot;Want alle Po-
litiken bekennen in het generaal, dat de hoogste vol-
maaktheid der Politie ende menschelike societeit bestaat
in dit eenige point, namentlik: dat den Ouderdaanen
Werde gelaaten soo groote naturelike vryheid als eenig-
zins doenelik is.gt;/ Wij merken in deze verklaringen de
volgende beginselen op: dat de Staat het middel is tot
bevordering van het welzijn zijner leden ; dat de regering
dus is voor het volk, en niet het volk voor de regering;
dat aller welzijn het best bevorderd wordt, door aan
leder in het behartigen zijner eigene belangen en het
Zoeken van eigen voordeel de grootst mogelijk vrijheid
laten. Voegen wij hier nog bij, dat de grens dier
vrijheid daar gevonden wordt, waar het algemeen belang
zonder de opoffering van eenig bijzonder voordeel of
niet kan gehandhaafd worden, dan geloof ik de
hoofdbeginselen te hebben aangegeven, waarvan wij de
toepassing in al de geschiften van de la Court weder-
vinden.

Hoe eenvoudig en natuurlijk ook, niet zonder worste-

Welearen, bl. 22.

Welvaren, bl. 37: «Dit is de naturelike vrvheid, die de Re-
geerders

Onderdaanen behoorden te beneemen , sonder

overwogen te hebben of soo groot gevt'eld omtrent soo veele der
quot;tste jn

pen 86setenen ook sekerlik sal worden opgehaald ende gerecom-
schenbsp;eenig toekomend eeuwigdurend voordeel over den gan-

Plaat'nbsp;'' geheel geconsidereerd. » De la Court spreekt op die

Vriii •nbsp;reglementen op de fabricatie , welke met de natuurlijke

«irij,!,.,, Vgl. bl. U3.

ling hadden die beginselen zich in den loop der eeuwen
ontwikkeld. De geschiedenis van elke waarheid is een
voortdurende strijd, eerst tegen de dwaling, die het ver-
stand benevelt, en daarna tegen het eigenbelang, dat de
stem der rede voor stoffelijk voordeel tot zwijgen tracht
te brengen. Yolkomene zegepraal is bijna eene hersen-
schim, omdat de baatzucht niet sterft, al gelukt het
ook de dwaling met tak en wortel uit te roeijen. Ten
tijde van onzen schrijver hadden de beginselen, die hem
bezielden, nog een harden kamp te verduren. Ik reken
het derhalve noodzakelijk eene kort^ historische schets
aan de uiteenzetting van de denkbeelden van de la Courfc
te doen voorafgaan, om zijne plaats in de geschiedenis
der wetenschap met naauwkeurigheid te kunnen aanwijzen.

In de oude wereld,wier staatkundige wijsheid vooral
in de 16. en 17. eeuw nog bijna als orakeltaal geëerbie-
digd werd, vindt men de meening wel uitgesproken , dat
de Staat een middel is tot bevordering van het welzijn
zijner leden;maar die leden zijn de iurgers, en naast
deze treft men overal eene overgroote menigte aan , wier
welzijn alleen in zooverre waarde heeft, als het levensgenot
dier weinigen er door verhoogd wordt. Overal heerscht
eene kleine minderheid,^) en de beste schrijvers trachten

1)nbsp;Aristoleles , de republica (ex recens. Bekkeri) 1. I. c. II. 1. IV, lt;=• _

2)nbsp;Te Athene bedroeg in 308. v. Ch. het getal der burgersnbsp;'
der slaven 400000. iVachsmulh, nettenhche AltePlhumskunde, Ha ^
1846. 1. bl. 678 In de middeleeuvlt;'en bestond eene diergelijke ve^^
houding tusschen de vrijen en de lijfeigenen of hofhoorigen. Van^^^^
24 millioen roenschen, die onder het Carolingische huis de bevo

mApr dquot;'

king van Frankrijk uitmaakten , wordt het getal der laatste op m
20 miUioen geschat. Fauslin Helie , theorie du Code d'instr. c
Brux, 1845. I, bl. 72.

liet oiidersclieid tusschen staatburgers eii slaven, als uit
de natuur zelve voortspruitende , op wetenschappelijke gron-
den te regtvaardigen.Daar het kenmerk en dus de eer
dier minderheid in het mederegeren bestond , waarin men
tevens den eenigen waarborg tegen verdrukking meende te
vinden, hoe gebrekkig die ook zij, waar de wil der meerder-
heid de hoogste wet is: zoo werd het staatsbestuur van zelf
liet voorwerp van ieders bemoeijingen. Hierbij kwam dat de
meeste Staten, met name Athene en Sparta, Rome en Car-
thago , oorspronkelijk uit steden bestonden. Men hecht zich
Vaster aan 't geen men gemakkelijk overzien kan en dagelijks
voor oogen heeft; en dus kon die vaderlandsliefde, wier
^agt zoo dikwerf onze bewondering wekt, veel hooger
■^orden opgevoerd, dan in meer of min uitgestrekte lan-
, waar de beteekenis van elk individu tegenover
het geheel veel kleiner is, en het vaderland een begrip
Wordt, over welks beteekenis en omvang men het zelfs
Soms niet eens is. Het gevolg hiervan was, dat aan

1)nbsp;Arisloteles , Polit. 1. I c. HI—V. Vgl. Welcher , die letzten Gründe
Uecht, Staat und Strafe. Glessen, 1813. bl. 363.

2)nbsp;Cicero, de republica, 1., 1 c. XXVII: «vix particeps liber-
'ä'is potest esse multitudo , cum omni consilio communi ac po-
'estate careat. • Vgl c. XXXI. Aristoteles , de republica 1. III , c. 1 :
'^oXiTtji^ S'dnXwg ovdivl rwv äXXmv OQi^erai iiaVkov rj

f^iTiyeip KQiaewg xccl ccQf^fji. c. 16: xoXg yaQ oi^oioig
^vlt;Jii uvTÖ SUaiop dvccyviaXof nal Ttjp avTi^v d'^iup
^^Td qjv'aip tlvai , war' tintQ xai to Xaijpnbsp;rovg

^Piaovg TQOiffjv ij iaamp;ijva ßlaßfQop roTg awfiaßiv , ovrcog
Jtßi rö ntQl rag rijxag. ofioiwg Toivvv xal t6
^^quot;Joy rovg l'aovg. diÖTre^ ovSep iiallov äq^tiv ij aQ%f(Jamp;ai
^^ fiiQog roipvv (üOavrmg.

Vai.

Brougham, Political philosophy. Lend. 1844. Ill, bl. 13.
^^ ^^'at ist des Deutschen Vaterland ?

den Slaat als denkbeeldig wezen eene hulde werd gebragt,
voor welke geene opofïering te groot scheen; maar dat
ook het begrip van algemeen meizijn als synoniem op
den achtergrond geraakte, en de Staat meer als doel dan
als middel werd beschouwd. De individuele vrijheid
werd door de blinde vereering van 't geen dienen moest
om haar te handhaven verkort; en de afbakening van
regt, zedelijkheid en godsdienst, in wier vermenging de
grond van het Oostersche Staats-despotisme moet gezocht
worden, was bij de Grieken en Romeinen nog niet ver
genoeg gevorderd, om voor de misbruiken te behoeden ,
die uit zulk eene beschouwing van het wezen van den
Staat moesten voortvloeijen. De dwang , dié op het gebied
van het regt onontbeerlijk is, oefende op dat der zede-
lijkheid en der godsdienst eenen verderfelijk en invloed uit.
De republiek van Plato, waarin de vrije ontwikkeling
van het individu geheel aan de kunstmatige inrigting der
maatschappij wordt opgeofferd , levert daarvan het meest
doorslaand en voor de vrijheid gevaarlijk voorbeeld.

Schoon dit alles nagenoeg op de meer beschaafde oude

1)nbsp;Cicero, de Kepubl. e. IV. Neque enim hac nos lege genuit aut
educavit , ut nulla quasi alimenta exspectaret a nobis , aq tantummodo
nostris ipsa commodis inserviens , tutum perfugium otio nostro suppe
ditaret , et tranquillum ad quietem locum ; sed ut plurimas et maxim-is
nostri animi , ingenii, consilii partes ipsa sibi ad utilitalem suam P'ß
neraretur ; tantumqne nobis in noslrum privatum usum , quantum 'P®
superesse posset , remiteret.

2)nbsp;Van Kallenhorn , die Vorlaiifer des Hugo Grotius. Leipz- 1

bl. 30. «Der Staat des griechischen Alterthums---^'^quot;^jas

liehe Rcchtsleben noch unmittelbar nieder, und will in sich allem
ganze organische Wesen des Rechts repräsentirt sehen.»nbsp;^^^

Vgl. Sigioarl, Geschichte der Philosophie. Stuttg.
127. Stahl, die Philosophie des Rechts, Heidelb. 1830. I, b'' '

xxiir

Wereld toepasselijk is, mogen wij een element van maat-
schappelijke ontwikkeling niet voorbijzien, dat wij aan
de Romeinen te danken hebben. Bij hen vormde zich
langzamerhand een privaatregt, dat nog den grondslag
Van zoovele nieuM^ere wetgevingen uitmaakt, en de indi-
viduele vrijheid door de erkenning en eerbiediging van
persoonlijkheid, huwelijk en eigendom bevorderde. Het
kon echter onder de Keizers daarop dien beslissend wel-
dadigen invloed niet uitoefenen, daar de onbeperktheid
van hun gezag, die eerst op de vertegenwoordiging van
alle magt des volks, en daarna ook op het goddelijk regt
steunde, zelfs in de wetgeving was bevestigd, en als
Vijandig tegen de individuele vrijheid overstond.

Intusschen was het Christendom opgekomen. De waarde,
Welke het aan den mensch als redelijk en zedelijk wezen
toekende, moest meer en meer die vrijheid begunstigen,
■^aar hem eene boven alle aard sehe belangen verhevene
bestemming werd aangewezen, aan wier bereiking ook
de Staat dienstbaar moest worden gemaakt. Maar het
Christendom was toen nog in den engen vorm van eene
^erk besloten,die zich te afhankelijk gevoelde om
^en steun van het keizerlijk gezag te kunnen ontberen,
e^i toch te heerschzuchtig, om er niet tot haar voordeel
P^^^tij van te trekken. Wel werkte nu en dan in bij-

Guiioi, Histoire de la civilisation en Europe. Brüx. 1850. bl.225 vv.
2) Nov. 105. c. 2 g. 4.

Kaltetihorn, t. a. p. IjI. 193.
Jjnbsp;, t. a. p. bl. 45.

I Schlosser, Uiiiversalhist. Uebers. der Gesch. der alten Welt,
'^«quot;kf. 1826. III, 2, bl. 394.

Vfilnbsp;public français. Paris, 1822. Introduction, bl. V.

' • 1gt;1. 50. — Guüol, t. a. p. bl. 152 , 52, 156.

zondere gevallen de Kerk heilzaam tot beteugeling van
onregt en willekeur;') maar zij bediende zich vooral van
ie wereldlijke magt om op het gebied van het denken,
van geloof en overtuiging, een hatelijken dwang in te
voeren.

De oude wereld was derhalve onvermogend om uit zich
zelve een beter en krachtiger geest te doen geboren worden.
Maar op hare puinhoopen verhieven zich de rijken der
Germanen, even ruw en onbeschaafd als de Eomeinen
verfijnd en overprikkeld, doch in wier borst een vrijheids-
geest woonde, een levendig besef van hunne persoonlijke
onafhankelijkheid, hoedanig de Ouden het nooit gekend
hadden. Bij hen had de Staat zich meermalen de grofste
inbreuken op het regt der individualiteit veroorloofd;
hier weerde deze mannelijk de tegen haar beproefde aan-
slagen af. De oude wereld had de centralisatie tot den
hoogsten trap gevoerd: nu neemt de hoogschatting der
individuele vrijheid, zelfs te koste van den zamenhang
der deelen,'') de eerste plaats in. Niet zoo zuiver echter
was dit gevoel, of het werd door vele vlekken ont-
sierd. Tusschen de begrippen van vrijheid en gelijkhed
licrt maar ééne schrede: en toch hebben de Germanen dien
stap niet gedaan. Zij bezaten lijfeigenen en hof hoorigen; )

1)nbsp;Guhot , t. a. p. bl. 134.nbsp;^

2)nbsp;Guüol, t. a. p. bl. 151 ; «Sous le point de vue politique — quot;
l'église s'est toujours présentée comme l'interprète, le défenseu''

---- du despotisme , tantôt sous la forme religieuse , tantôt sous

la forme civile.» Vgl. bl. 139, 144.

3)nbsp;Guhot , t. a. p. bl. 53.

4)nbsp;Guhot, t. a. p, bl. 82; «le lien, dont les moeurs barbaf««
contiennent le principe , (est) le lien d'une confédération , qui n®
truit point l'indépendance individuelle.»

3) De/te werden ccbter als personell, niel als Zttken beschouwd. ''

er was een adel, die, wel niet uitsluitend maar toeli in
den regel in krijg en vrede aan het hoofd stond;en het
Weergeld, naar hetwelk de af koopprijs der misdrijven voor
verscliillende rangen en standen bepaald werd, streed vol-
komen met het beginsel van gelijkheid voor de wet.

Van het staatbestuur -was echter oorspronkelijk alle
despotisme uitgesloten; en op de landdagen was de beslis-
sing bij de meerderheid. Doch zoodra de volksverhui-
zingen ophielden, en groote rijken zich gevormd hadden,
begon eene omwenteling, welke langzamerhand het demo-
cratische element voor het monarchaal-aristocratische en
daarna voor het despotische deed wijken. De landdagen
nainen uit den aard der zaak in getal en invloed af, daar
bet onmogelijk werd de zich vermenigvuldigende rijks-
belangen er in te behandelen, en de vrije mannen zich
gaarne aan de lastige verpligting tot opkomst onttrok-
ken , terwijl de comités en centenarii tot bevestiging
Van eigen willekeurig gezag ook dikwijls die opkomst be-
nioeijelijkten of geheel verhinderden.'^) De adel en de hooge
geestelijkheid behielden dien ten gevolge een beslissend
overvvigt, en het leenstelsel drong den oorspronkelijken

quot;quot;zondoringen vindt men bij Eichham , deutsche Staats- und Rechts-
eeschichte , 5. Ausg. Gott. 1843. bj. 294 vv.

1) Meyer, Esprit, origine et progrès des institutions judiciaires.
^ %e, I8i8; 1. 1. chap. VII.
^ 2) Zie b. V. de lex Frisionum, tit. I. de homicidiis. — Alleen irt
yisigothorum komt gelijkheid voor de wet voor. Guiiol, t. a.
j,quot;nbsp;, 146. Gengler, deutsche Rechtsgeschichte im Grundrisse.

•nbsp;bl. 12G—136, vooral noot 49.

^^ej/er, t. a. p. 1. II. chap. VIII. Raepsaet, Histoire des étals
(Oeuvres, Gand , 1838, t. II) bl. St vv.
blnbsp;a- p. 1. I chap. X, 1. II. chap. X. Raepsael, t. a. p.

Germaanscheii volks-invloed bijua gelieel terug, door overal

de vrije mannen in leenmannen en onderlioorigen te ver-
anderen.') Wel waren nog de steden, in zooverre ze uie
van eenigen leenman afhankelijk waren geworden, me
van allen invloed verstoken, maar deze was te germg^
om vóór de opkomst der vrije gemeenten van eenig gewig
te wezen. Het leenstelsel ging echter tevens met eene
oplossing der nationale eenheid in eene menigte van klei^
heerschappijen, en daardoor met eene aanzienlijke vermin-
dering van het gezag der vorsten gepaard.^) Maar ter-
wijl de geestelijkheid hun in haar eigen belang mees ƒ
op zij bleef staan, gelukte het hun in den loop der
eeuwen door erfregt, huwelijk, list of geweld hun grond-
bezit, dien grondslag van het leenregt,uit te breiden,
en eindelijk allen tegenstand des adels tegen hun over^
wegend gezag neêr te slaan. Zij werden hierdoor magtig
genoeg, om eene volstrekte heerschappij uit te oefenen,
terwijl de beginselen van het leenregt, door de reg s-
spraak, die nu niet meer persoonlijk maar territoriaa^
was,«) van hen te doen afvloeijen,') en de verpbgti«.
tot krijgsdienst niet aan het belang en het besluit de

1)nbsp;Meyer t. a. p. 1. I. chap. XI- Raepsael, t. a. p. bl. 63.

2)nbsp;Raepsael , t. a. p. bl. 87 vv.nbsp;^^^^

3)nbsp;Quàol, (Cours d'hisloire moderne, dl. 11. bl.nbsp;■)

hcnoBdommen, graafschappen, heerlijkheden «P '
,,jk op het eind der 10. eeuw verdeeld was. «Et ce quot;
__des démembremens accidenlels,--c'étaient des

permanents , consommés.»

i) Guhol, hist, de la. Civil, bl. 55, 156.nbsp;^

5)nbsp;Fauslin llélie, Théorie du Code d'instr. «i'im. I,
Kff 243.

6)nbsp;Fauslin llélie , t. a. p. I. bl. 71 , N«. 231.

7)nbsp;Meycr , t. a, p, !• U- chap. XVIl,

ïiatie maar aan hun eigen wil te verbinden ,') hunne per-
soon met nog meer luister omgaven. De klem van het
bestuur, en de concentratie der al te zeer verbrokkelde
krachten, die hiervan de gevolgen waren, droegen wel
Veel bij tot zamensmelting van de verschillende elementen
der maatschappij, tót de ontwikkeling der natie, of liever,
tot het doen ontstaan eener eigenlijke natie; maar zij
bragten als noodzakelijk kwaad mede, dat één mensch
^et zwakheden en dwalingen aan het hoofd kwam, met
genoegzame magt om zijn wil onbepaald te doen eerbie-
digen , en er dus groot gevaar was dat een verkeerd geplaatst
egoïsme zich stellen zou tegenover het welzijn des volks.

■^Is voorbehoedmiddel tegen dat gevaar werden waar-
^(^fgeti vereischt. De geschiedenis van het staatsregt be-
vat eigenlijk niets anders dan eene opeenvolging van
pogingen, om waarborgen te vinden, dat er zal geregeerd
^^orden in het 't waarachtig belang der natie. Hoe toch
^'ordt eene Staatsregeling beter beoordeeld, dan naar de
'^^^gdelijkheid der waarborgen, die zij geeft, in verband
^et den aard en den trap van ontwikkeling van het volk,
daarvoor zij bestemd is ? De landdagen , waarbij oorspron-

'Jk het hoogste gezag berustte , terwijl de vorsten
®^echts voorbereiders en uitvoerders van de besluiten des
^olks waren , hielden, gelijk wij zagen, weldra op zulk

jjj ^^yer t. a. p. l. I ch. IV. Hij beweert legen Eichhorn (t. a. p.
donbsp;leenstelsel in den regel de persoonlijke veete ia

^ s van den nationalen oorlog kwam.

Gwtîo«, hist. de la Civil, leçon IX.— Aan het mislukken van
p^jjl^^^^^'^Sen der Duitschc Keizers, om hun oppergezag tegenover de
Duij^^l^'^®'®quot; handhaven , moet het worden toegeschreven, dat de

nooit éênc natie zijn geworden.

t, a. p, 1, II, ch. VIII,

XXVllI

een waarborg aan te bieden; want hoewel ze nooit geheel
in onbruik geraakten,') was de invloed van den derden
stand toch onbeteekenend geworden. Gedurende en na de
kruistogten kwamen echter de vrije gemeenten op, vvier
Icamp;uren een beteren waarborg tegen misbruik van gezag
schenen te geven. Veiligheid van persoon en eigendom
wakkerde de ^lijverheid aan;®) handel en fabriekwezen
kwamen op, en gaven rijke vruchten; en daar de vorsten
of groote heeren op het goud der poorters even groeten
prijs stelden als op hunnen bijstand in den krijg, kon
menig privilegie voor geld verkregen worden.Maai
weldra werden die vrijheden hinderlijk aan de vorsten of
heeren, die ze hadden toegestaan. Vooral wanneer zij als
vredesverdrag na een strijd tegen willekeur en onregt wa-
ren afgeperst, ®) moesten ze ook door de wapenen tege»
de gedurige pogingen tot vernietiging gehandhaafd worden-
Dit gaf een krachtig voedsel aan het regt van verzet^
die gevaarlijke en toch heilzame vrucht van het leenstel-
sel. ®) De behoefte aan individuele vrijheid kon zich nog

1)nbsp;Raepsaet , t. a. p. bl. 89.nbsp;^^^

2)nbsp;«Le mot de Commune exprimait, il y a sept ceuls
système de garantie analogue, pour l'époque, i ce qu'aujourd liu'^^
comprenons sous le mot de constitution.» Thiernj , lettres sur 1

de France. Paris 1829. bl. 277.nbsp;,nbsp;^

3)nbsp;Van Hees van den Tempel , prijsverh. over het stelsel der ß
meenten, Brussel, 1833 , bl. 55 vv.nbsp;^^

4)nbsp;( Van de Spiegel) Historie van de Satisfactie der stad Goes. quot;

bl. 7 vv.

5)nbsp;Guizol, t. a. p. bl. 179. Thierry, lettres sur l'hist. lt;ie r ^^^^
Ch. Xlll. — Dit is meer op Frankrijk dan op de Nederlanden ^^ ^

toepassing. Kluit , Hist, der Holl, staatsr. IV bl. 107. vv. Zie echter oo

V. Hees v. d Tempel, over het stelsel der gemeenten , bl. 39 vv. ^^

6)nbsp;Gm«o(, l. a. p. LI. 107, 176 , 189; «Ie grand tnoj^^
responsabilité du temps. « Dat ze als regt ook in onze dagen

niaar alleen in dien weerstand uiten , die zelfs in de ge-
nieenten dikwijls de eenigste waarborg tegen de willekeur
der magistraten was. Nadat men er uit den aard der zaak
feeds dikwijls gebruik van had gemaakt, werd het larg-
zamerhand als een onbetwistbaar regt beschouwd, in ver-
schillende Staatsstukken opgenomen, en weldra ook
Wetenschappelijk behandeld en verdedigd.

De opstand onzer voorouders tegen Elips, was eene
uiting van datzelfde regt,^) 't zij dan wel of kwalijk be-
grepen , waartoe men reeds in Zwitserland met goed
gevolg , in Spanje met ongelukkigen uitslag zijne toevlugt
^ad genomen. Het was de behoefte om privilegiën te hand-
^^ven, aan wier eerbiediging de welvaart der landzaten
naauwste verbonden was. De gesteldheid van den,
Wem, die krachtige werkzaamheid noodzakelijk maakte,
tevens de geschiktste middelen tot verzet tegen wille-

^®lenschap van het Staatsregt niet kan gemist worden , bewijst Broug-
Polit, phüos. I bl. 44-60. flello , du régime constitutionnel , Paris ,

Vannbsp;^ ^^^nbsp;Kemper, Handleiding tot de kennis

j^lquot; Nederlandsche staatsregt en staatsbestuur. Amst. 1850. § 30

^ O. a. in het charter van Vlaanderen can H94, bij Raepsaet,
de ^nbsp;bl. 192 ; in de Assises de Jerusalem ibid. bl. 170 ; ifi

^ quot;Pdragt der grafelijkheid aan Willem I in 1584, bij Kluit, t. a.
»Cr 'nbsp;— Hoeveel verschil er tusschen dit negatieve regt van

^ ' eigt; het positieve regt tol opstand is, bewijst Raepsaet, t.
■ P- bl. 186 vv.

(Van de Spiegel) Satisfactie , bl. 14 vv.
regtnbsp;regtvaardiging van den opstand niet in een stellig

quot;n hnbsp;dat wij volgens hem tegen Filips niet hadden, maar

quot;ftnbsp;zelfbehoud. Inwijdingsrede over hel recht, om Philips

« «weren,.Leijd. 1779. bl. 110, 159.

' Iri

j quot;nbsp;volgende jaren. v. Rolleek, allgem. Geschichte,

^J'nschw. 1848. VI., bl. 37 vv.

In 1522. V. Rotteck, t. a. p. VH , bl. 136 vv.

keur aan de liand gaf, liad de zuelit naar individuele
vrijheid diep in de natie geplant.Een uitgebreide han-
del , dien men aan de gunstige ligging des lands en den
nijveren aard der inwoners te danken had, stapelde lang-
zamerhand in onze gewesten grooten rijkdom op een; en
had men vrijheid en zekerheid van persoon en goederen
noodig, om dien rijkdom te verwerven en te vermeerderen -
niet minder behoefde men beide om rustig het verworvene
te genieten.Van daar dat men tot geen prijs de
bare privilegiën wilde afstaan, welke de burgelijke vrijb®' ^
waarborgden «) waaronder het regt om niet van
natuurlijken regter te worden afgetrokken, versterkt oor
de uitsluitende benoembaarheid van landzaten of pooiers
tot de hooge en andere staats- of regterlijke bedieninge^i
eene eerste plaats innamen. Men kon in dit opzigt be-
paaldelijk in het volkrijke Holland met eenstemmigheid
en nadruk handelen, daar het gemeentewezen zich hier
bijzonder ontwikkeld had, en de Hoeksche en Kabel-
jaauwsche twisten, waarin eindelijk de laatste partij zege-

1)nbsp;Mr. J. Hora Siccnma , Neerlands grond en beschaving io verbami
beschouwd. In het Algem. Letlerl. Maandschrift voor 1848 , ï^quot;- ' .

bl. 23 vv , 56 vv.

2)nbsp;Van Hees van den Tempel, t. a. p. bl. 30 vv. 56 vv.

3)nbsp;Vgl GroUus. Annales. Xrnslel. 1658. bl. 3: « Nobilitati a v«-

toribus agri clientelares dabanlur, oppidanis immunilas, sua jura -
leges, magistratus,nbsp;Ubertalis. Neo ante accept, m imper.«

successores , quam munera haec, quibus data erant, jurejurando
ma=sent. Penes utrumque ordinem , nobilium et oppidanae pleb.s , ^ ^^
p-ublicae cura antiquitus fuit ; quibusdam in locis accessit tertius
cerdotum. Hi legationibus , ubi necesse erat, coibant : h,nbsp;^^^

rebus consulebantur: nec nisi cunclis volentibus indicere lquot;buta , ^^^^^

tum qui erat rerum mutare , ne nummi quidem pretium novare ^ ^
Adeo cavebalur, etiam cum boni Principes essent, «e »««//s/Je«

41 Beide uitdrukkelijk in hei grool privilegie van Maria opgequot;

Vierde, de magt des adels zoozeer hadden geknakt, dat
de steden verreweg het overwigt hadden op de ridder-
schap. ») De landsheer, tevens sonverein buiten de Neder-
landen , en die reeds elders meermalen zijne aanslagen
tegen de gemeentelijke instellingen met goed gevolg had
bekroond gezien, stelde ook hier zijn onbeperkt gezag
*egen die vrijheden over. Het werd de vraag of de dwin-
gelandij haren ijzeren sehepter zou zwaaijen, dan of het
eginsel zoQ zegevieren, dat de regering is voor het volk,
^^ dus het welvaren van het algemeen op den voorgrond moet
staan.De uitkomst was een heerlijke triomf voor de vrijheid.

Intusschen had de herleefde studie der klassieken op
e beschaving, verlichting en veredeling van den men-
^helijken geest een zeer gunstigen invloed uitgeoefend.
^ e Germanen vonden in de door hen overheerde gewesten
® despotisme; en bij de aanneming eener nieuwe gods-,
hun door de overwonnelingen zelve gepredikt,
het derhalve natuurlijk dat zij de vormen en den
geest eener volstrekte heerschappij, wier bondgenoot de
was, aannamen. De kennis aan de schriften der

'V'-, t. a. p. I. v chap. v.

2) PI,

2e Ju,-^^quot;quot;®*nbsp;'^«quot;caal der Geünieerde Nederlanden. van

Lan ^^^^ ' quot;nbsp;yeßelyck kennelyk is , dat een Prince van

bel^quot;quot;nbsp;ondersaten , om deselve

^velt.nbsp;beschermen van alle ongelyck , overlast ende ge-

hJhonbsp;d'Ondersaten niet en syn van Gode geschapen

oiderdaquot;.''^nbsp;Prince, om hem in alles wal hij beveelt--

'^''^nders'nbsp;Pquot;quot;®® o'»

'•'j de St^t^quot;nbsp;quot; de redenen , waarmede Willem I

'Atnbsp;^^ afzwering aandrong , bij Grotius , Annales, bl. 98 :

Sanquot; •nbsp;----------------------w.1(5 , uij urmtus , ünnaies, Dl.

quot;''utas else%notum , populi ex consensu, populi gratia
Public^*^ Po'estates ut superiores singulis , ita infra universes , quae

rite cnbsp;-quot;quot;i verterent, populo , hoc est Ordini-

eoacus , judicium et vindictam relinqui

in-

kern- aan de-liand gaf, had de zucht naar individuele

vrijheid diep in de natie geplant.Een uitgebreide han-
del, dien men aan de gunstige ligging des lands en den
nijveren aard der inwoners te danken had, stapelde lang-
zamerhand in onze gewesten grooten rijkdom op een; en
had men vrijheid en zekerheid van persoon en goederen
noodig, om dien rijkdom te verwerven en te vermeerderen,
niet minder behoefde men beide om rustig het verworvene
te genieten.Van daar dat men tot geen prijs de kost-
bare privilegiën wilde afstaan, welke de burgelijke vrijhei ^
waarborgden;') waaronder het regt om niet van ziji^
natuurlijken regter te worden afgetrokken, versterkt door
de uitsluitende benoembaarheid van landzaten of poorters
tot de hooge en andere staats- of regterlijke bedieningen )
eene eerste plaats innamen. Men kon in dit opzigt be-
paaldelijk in het volkrijke Holland met eenstemmig^^

en nadruk handelen, daar het gemeentewezen zich hie

bijzonder ontwikkeld had, en de Hoeksche en Kabe'
jaauwsche twisten, waarin eindelijk de laatste part,j zeg

1)nbsp;Mr. J. Hora Siccama , Neerlands grond en beschaving in verba^gt; ^
beschouwd. In het Algem. Letlerl. Maandschrifi voor 1848 , ^ ;

bl. 23 vv , 50 vv.

2)nbsp;Van Hees van den Tempel, t. a. p. bl. 30 vv. 56 vv.

3)nbsp;Vgl, GroUus, Annales. Arnslcl. 1658. bl. 3: . NobihtaU ^^^ ^
toribus agri clicntelares dabanlur, oppidanis immunitas, sua
leges, magistratus,nbsp;liberlalis. Nec ante accepU m mn
successores , quam munera haec, quibus data erant. jurejuran

rel'
sa-

successores , 4U.».. -------- ---- ' •nbsp;1 his .

massent. Penes utrumque ordinem , nobilium et oppidanae pleb^

publicae cura .-.ntiquitus fuit ; quibusdam in locis accessU ter

cerdotum. m legationibus , ubi necesse erat, coibant : h.

rebus consulebantur: nec nisi cuncHs volentibus indicerenbsp;^^at,

tum qui erat rerum mutare , ne nummi quidem pretium novare

Adeo cavehatur , etiam cum boni Principes essent, ne mahs

4) Beide uitdrukkelijk in hel groot privilegie van Mar,a ops.

vierde, de magt des adels zoozeer hadden geknakt, dat
de steden verreweg het overwigt hadden op de ridder-
schap. De landsheer, tevens souverein buiten de Neder-
landen , en die reeds elders meermalen zijne aanslagen
tegen de gemeentelijke instellingen met goed gevolg had
bekroond gezien, stelde ook hier zijn onbeperkt gezag
^egen die vrijheden over. Het werd de vraag of de dwin-
gelandii haren ijzeren schepter zou zwaaijen, dan of het
beginsel zou zegevieren, dat de regering is voor het volk,
CQ dus het welvaren van het algemeen op den voorgrond moet
staan. De uitkomst was een heerlijke triomf voor de vrijheid.

Intusschen had de herleefde studie der klassieken op
de beschaving, verlichting en veredeling van den men-
geest een zeer gunstigen invloed uitgeoefend,
^e Germanen vonden in de door hen overheerde gewesten
^et despotisme; en bij de aanneming eener nieuwe gods-
dienst , hun door de overwonnelingen zelve gepredikt,
Was het derhalve natuurlijk dat zij de vormen en den
geest eener volstrekte heerschappij, wier bondgenoot de
l^erk was, aannamen. De kennis aan de schriften der

Meijer, t. a. p. 1. V chap. V.
2) Maccaet in de Staten Generaal der Geünieerde Nederlanden , van
^ '^'U 1381 : B AIsoo een yegelyck kennelyk is , dat een Prince van
quot; Lande van God gesteld is Hooit over syne ondersaten , era deselve
waeren ende beschermen van alle ongelyek , overlast ende ge-
' ■— Ende dat d'Ondersaten niet en syn van Gode geschapen

behoef van den Prince, om hem in alles wat hij beveelt--

^ anig te wesen , ende als slaven te dienen : maar den Prinse om
b'j dnbsp;wille. » Vgl. hiermede de redenen , waarmede Willem I

• At ^nbsp;op de afzwering aandrong , bij Grotius , Annales, bl. 98 :

stituinbsp;ignotum , populi ex consensu, populi gratia in-

potestates ut superiores singulis , ita infra universos , quae
lgt;uquot;^ufam privatos ad usus verterent, populo , hoe est Ordini-

rite

®oaciis , judicium et vindictam relinqui .»

ouden, mei name Aristoteles en Cicero, eerst in Italië,
daarna in Frankrijk, Duitschland en elders met gretig-
heid bestudeerd, maakte echter met eenen afkeer van
dwingelandij bekend, die overal, waar vrije gemeenten
bestonden, met eiken dag dieper wortelen schoot. Vrij-
heid is eene levensbehoefte; en daarom moest zij dubbel
sympathie opwekken in den behagelijken vorm, waarin
zij zich hier vertoonde. Daarenboven vond men bij de
staatkundige schrijvers der oudheid een zoeken naar den
besten regeringsvorm. Dit had tot gevolg, dat men zich
meer en meer rekenschap van den bestaanden toestand
begon te geven, en dit vraagstuk met voorliefde behan-
deld werd; en daar de oplossing afhankelijk is van het
antwoord op de vragen: waarvoor de regering dient? en,
waarin het welzijn des volks eigenlijk bestaat? heeft
dit onderzoek noodwendig tot ontwikkeling van staats-
regt en staatshuishoudkunde bijgedragen.

Van veel grooter gewigt nog was de invloed der Kerk'
hervorming;. Het Christendom, hoe beneveld en veront-
reinigd ook, had in de Middeleeuwen ten minste
uitwerking gehad, dat aan het geloof, aan de godsdien-
stige overtuiging, eene hooge waarde werd toegeken •
Zoodra men nu begon in te zien, dat die overtuigi^i»
niet aan banden kan worden gelegd, werd gewetensdwan»
als het toppunt der tyrannie, als haar onverdragebj
en belagchelijkst uitvloeisel aangemerkt. Tegen znlke
weldenarij verzette zich de hervorming; en hoewel
zich nog niet dadelijk tot volkomen vrijheid van denke»
verheffen kon,^) en hare woordvoerders nog dikwijls a

1) Zie O. a, Dr. D. Schenkel, die religiösen Zeitkämpfe.

bl. 33 VV.

anderen liet juk opleiden, dat zij zelve hadden afge-
schud , zoo was toch in hare zegepraal ook de erkenning
der waarheid besloten, dat op 't gebied der mensche-
lijke gedachten geen willekeur geduld kan worden. Toen
echter eens op dit punt de vrijheid gehandhaafd was,
ging men verder, en hechtte aan alles, wat men tot
eigene ontwikkeling behoefde, een natuurlijk en onver-
vreemdbaar regt vast.

Het is hieraan toe te schrijven, dat de protestantsche
schrijvers de beginselen van vrijheid, die hen op 't gebied
der godsdienst bezielden, ook op dat, van het regt darven
overbrengen. Zij erkennen de waarde en daardoor ook het
ïegt van het individu. Zij beschouwen den Staat als mid-
del tot bevordering van het algemeen welzijn, en weigeren
daarom er eene onbeperkte magt aan toe te kennen.
Over 't algemeen bleven de Eoomsche schrijvers in dit
opzigt achter, 't geen ook uit den aard der zaak volgen
moest, daar zij in de vrijheid van denken geen uitgangs-
punt voor hunne stellingen konden vinden. Echter is de
^uvloed der nieuwere beschaving en der mildere opvatting
Van het Christendom bij enkelen ten minste niet te mis-
kennen. Zoo beweerde reeds Victoria,^) dat men de on-

quot;l) Kaltenborn, t. a. p. bl. 87.

Vooral in de Principia Juris van Winhier van 1613 worden deze
®e»nselen krachtig uitgesproken. Zie b. v. bl. 87 vv. (der uitgave
Kaltenborn)-. «Juris naturae est aequalitas omnium hominum ,
quoad statum. Jus naturae omnes uno nomine appellat homines et
Siitatis inaequalitatem ignorât. — Ad libertatem naturalem special ,
natura nullae aliae feruntur bominibus leges, nisi quae ipsa natura

®quot;'que ingenerat — Jus humanum naturale--pertinet ad omnes

^ homines sunt vel humanam naturam habent, quapropter neminem
quisquis ille sit, excludimus. »

ßij Grotius, Mare Liberum, cap. II. Hij leefde 1480-1346.

***

geloovige Indianen evenmin van hunne bezittingen had
mogen berooven, als zij het den Spanjaarden hadden mogen
doen. Thomas Morus strekte in zijne l[to])ia, die in 1517
het licht zag, de godsdienstige verdraagzaamheid zelfs tot
Atheisten uit, //on the ground, that a man cannot make
himself believe what he pleases,'/ ennbsp;verklaarde

zich in zijne Livres de la répMiqiie vm 1577 tegen de
slavernij.

De studie der Grieksche en Romeinsche oudheid en de
hervorming hadden echter op de behandeling der staats-
wetenschappen minder invloed , dan men oppervlakkig zou
meen en. In de Middeleeuwen had men aan den leiband
van de kerkleer, van het Eomeinsch en Kanonisch regt,
en van Aristoteles geloopen, en alle wetenschap verketterd,
die niet op dien grondslag steunde. Eerst langzamerhand
durfde men zich daarvan losmaken. 't^Was al veel gewon-
nen dat eene vrije'^en oorspronkelijke-schriftverklaring ii^
de plaats kwam van de slaafsche onderworpenheid aan
't s:ezaff der kerk: maar zoo uitsluitend had de theologie

O Onbsp;'

gedurende meer dan tien eeuwen den schepter gezwaaid,
dat men niet dan met moeite dat juk kon afschudden-
Bij bijna alle staatsregtelijke schrijvers der 17. eeufl^
vindt men nog plaatsen uit het oude en nieuwe Yerbond
tot staving van hunne stellingen aangehaald. Baco
Descartes onttrokken zich het eerst aan eene heerschappij gt;
die aan den voortgang van eene zelfstandige wetenschap
zeer nadeelig moest wezen; maar zelfs in de geschn^*®^

1)nbsp;Mackinlosh, history of England, Paris. 1831 , bl. 208,

2)nbsp;Ed. par Galwiel Cartier. 1599. L. 1. ch. V.bl 49) : Vgl. Lernunt
Introd. génér. à I'hist. du droit. Paris , 1833 . bl. 71 vv.

a) Gnkot, t. a. p. bl. 450.

van Huher en Perizonius ') treft men nog de sporen
dier hebbelijkheid aan, terwijl LocJce zich van die wape-
nen met vrucht tegen zijne tegenstanders bediende.
Aristoteles verloor iets vroeger zijn gezag. De Kerk had
door de scholastieke wijsbegeerte, waaraan men het voor-
deel van eene sclierpe, hoewel al te spitsvindige, rede-
neerkunde te danken had, de wetenschap tot hare slavin
trachten te verlagen, maar haar juist daardoor in staat
gesteld dit middel met goed gevolg tot bevestiging harer
onafhankelijkheid te gebruiken.Het denken was geoe-
fend genoeg, om zich zelfstandig te kunnen voortbewegen,
zoodra de banden verbroken waren, waarin men het ge-
wrongen had. Zoo ontwikkelde zich langzamerhand eene
zuivere wijsbegeerte, die ook 't gebied van het natuur-
'egt betrad. Het Eomeinsche regt stond haar daar echter
'^og dikwijls belemmerend in den weg, daar het wel on-
®iogelijk was de uitkomsten van het vrije onderzoek steeds
öiet de bepalingen - der Eomeinsche keizers in overeenstem-
ming te brengen. De beroemde Noodt, hoe groot bewon-
deraar van de voortrefielijkheid van dat regt, was een
der eersten, die dit gezag bij een rein bespiegelend on-
derzoek van zich durfde afwerpen,®) maar rekende het

l^e jur. civit. Ed. quarta. Fran. 1713. c. 1. I Sect. I.e. V. Sect.
I . § 30 , 31 ; c. VII ; et passim.

Oratio de origine et natura Imperii inprimi^ Regii, 1689.
^^ ß- V. waar hij Fämer bestrijdt. Zie du gouvcrnemenl civil,
^quot;»^t- 1780. Chap. V, bl. 73, 88. -

Sigicart, Gesch.derPhilos. I bl. 368 vv. Vgl. Guiiol, t. a. p. bl. 130 vv.
Oratio de jure summi imperii et lege Regia , 1699. • Ego vero
auctoritatem , sed rationem exspectabam. Gum enim do jure Imperii
®P«taraus , non lex hujus minoris civitatis quaestioni est ; sed illius
quae cum sole fines metitur. Si tamen cui placet, ad civile

Jus

P''ovocare , etsi initio nolui, etiam hue ine demittam. •

toch noodig de bewijzen voor de regtinatigheid van het
onbeperkt gezag, die er uit werden afgeleid, uitvoerig
te wederleggen.') Ook op 't gebied van het volkenregt
werd aan het Romeinsche regt nog lang te veel invloed
toegekend.

Wij moeten nu het oog meer bepaald naar tijdorde op
de rij der schrijvers rigten, die tot op onzen de la Court
eenigen invloed op de ontwikkeling der politieke weten-
schappen hebben uitgeoefend. Zij wordt geopend door een'
man, wiens naam niet met dezelfde verachting verdient
te worden uitgesproken, waarmede zijne leer tot eer der
menschheid gebrandmerkt is.®) In 't begin der 16. eeuw
verscheen het werk van Macchiavelli del Prificipe
met groot talent de beste middelen werden aangewezen,
om ten koste van deugd en regt een onbeperkt vorstelijk
gezag te grondvesten en te handhaven. De sluwe Italiaan,
Wien de grootheid van het oude Rome met bewondering
vervulde, die het algemeen welzijn boven alles stelde, en
aan den democratischen regeringsvorm, als het meest
daartoe leidende, de voorkeur gaf, bedoelde wel niets

1)nbsp;Huher (de jur. civit. I. 1. Sect. I. c. VI. § 4) noemt de -no^^^
juris Komani in hac quoque disciplina non quidem ad intellectum ^^
«essaria, sed perquam ulilis ad illustrandum , et forte necessaria

docendum. »nbsp;jSiS-

2)nbsp;Whealon , Histoire des progrès du droit des gens, Leipî-

I bl. I«.nbsp;tsreclquot;-

3)nbsp;KluU, Redevoering over 't misbruik van 't algemeen Squot;« ^^^^^

Leid. 1787. bl. 20: «de naam van Machiavel verwekt bij elk^^^
hoort noemen , reeds zoodanig een afgrijzen ,nbsp;dat , n^ ^^^^^

inzien, indien Hij herleefde, geene menschen, wal zeg ik
beesten zijn persoon en omgang zouden kunnennbsp;,^igliori

4) Dit blijkt vooral uit zijn Discorsi , 1. I. c. LVIII : '
governi quelli de popoli che quelli dei principe. - - Ma ^^^ ^^^^^
contre ai popoli nasce, perché dei popoli ciascun d.sce «

anders dan den eersten stap aan te wijzen, die tot de
opheffing van zijn diep gezonken vaderland voeren kon.
Immers moest Italië vrij -zijn van de overheersching der
harharen,nbsp;de Pranschen en Duitschers door de hooger

beschaafde Italianen met minachting genoemd werden, eer
het aan herstel en bloei kon denken; en om tot die vrij-
heid te geraken moest een krachtig vorst het staatsroer
in handen nemen, de bijzondere belangen en de noodlot-
tige verdeeldheden voor zijn' ijzeren wil doen bukken,
en de vereenigde magt van Italië op dat ééne punt in
werking brengen. Zijne bedoeling werd echter veelal mis-
kend;') en terwijl de eerlijke man door de lezing van
het boek del Principe versterkt werd in de rampzalige
overtuiging, dat eene goede politiek zich niet met de
beginselen van strenge zedelijkheid laat overeenbrengen, ®)
Was het een welkom handboek voor ieder, die naar mid-

Paura , e liberamente ancora mentre che regnano ; dei principi si paria
®empre con mille paure e mille rispetli. » — 1. II c. II : « Ma sopra
tutte maravigliosissima cosa è a considerare a quanta grandezza Venne
ï^onia, poi che la si libera da' suoi re. La cagione è facile adinien-
'^«'•e, perché uon il bene parlicolare , ma il bene comune è quello che
grandi Ie citta. »

1) Slar Numan , diatribe in N. Macchiavelli opusculum Del Principe
'«scriptum. Traj. 1833. Pars 11, Epilogus , bl. 95 vv. Vgl. C. W. von
Denkvvürdigk. meiner Zeit. Hanov. 1819, dl. V bl. 89. Guhot,
P. bl. 249. Macaulay, Critical and Historical Essays, cd. Tauchn.

'^'Pï. 1850. dl. I , bl. 60—107.

Merkwaardig is het oordeel van zijnen landgenoot il/àericMS Genlt;i/is,

hem in zijn werk de legationibus (Lond. 1383, bl. 101) noemt:

' üemocraliae laudator, et assertor acerrimns ;---tyrannidis summe

'quot;quot;nicus. Itaque tyranno non favet : sui propositi non est tyrannum in-
^'■'■quot;efe , sed arcanis ejus palam faclis ipsum miseris populis nudum et

exhibere. _ _ IIoc fuit viri omnium prudentissimi consi-

® » ut sub specie principalis eruditionis populos erudiret. »
Von Dohm , t. a. p. bl. 102.

xxxvrri

delen tot uitbreiding en bevestiging van eene onbeperkte
heerscliappij uitzag.')

De eerste schrijver van eenige beteekenis, die de regten
des volks tegenover de vorstelijke willekeur durfde hand-
haven, waaraan Macchiavelli zooveel voedsel had gege-
ven, was de Schotsche geschiedschrijver Buchanan,^) die
in 1576 een dialogus de jnr e regni apid Scotos uitgaf,
hetwelk hij aan zijnen leerling, den zoon der ongeluk-
kige Maria Stuart, opdroeg en waarin over den oor-
sprong van den burgerstaat, de verhouding der vorsten
tegenover de wet en het regt tot weerstand gehandeld
wordt. Met nadruk en hier en daar met vermelding van
precedenten, aan het oude staatsregt en de geschiedenis
van zijn vaderland ontleend, ontwikkelt Buchanan de
stellingen, dat de vorst even als elk burger onderwor-
pen moet zijn aan de wetten , daar hij met deze dezelfde
bestemming heeft, namelijk om het staatsdoel, gemeen-
schappelijke afwendig van gevaren en welwillende ver-
meerdering van elks levensgenot, te bevorderen; en dat
het volk het regt heeft om den vorst, die dien pligt uit

1)nbsp;Cijna gelijktijdig met het werk van Macchiavelli verscheen de
Utopia van Thomas Morus, die, even als later (1636) de Oceana
Harrington te weinig van het bestaande uitging , om een' grooten iquot;quot;
vloed te kunnen uitoefenen. Zie Reybaud, Etudes sur les réformateurs.
Brux. 1843. t. I. bl. 34. t. II. bl. 181 vv.

2)nbsp;Machinlosh, vindiciae Gallicae of verdediging van de Fransche
onwenteling , Dordr. 1792 , bl. 249, noemt zijnen landgenoot: « deo
eersten geleerde, in welken het edel vuur van republikeinsche g®®®'
drift van de Ouden overgegaan is. »

3)nbsp;In de opdragl komt voor « eam (disputationem) publicafda'W
censui, ut — — tui erga cives officii td admoneret.--Hunc

ad te npn niodo raonitorem, sed etiam flagitatQrem Importunum at
terim impudentem misi : — — cui si paruerls , tibi tuisque iquot; P''¹' ^
sontia tranquillitatcm , et in futurum sempiternam comparabis glorU'quot;

het oog verliest, en de wetten verbreekt, voor den reg-
terstoel te dagen , cn des noods door geweld van wapenen
tot rede te brengen. ') In hetzelfde jaar was de Franco-
gallia van llottman verschenen, waarin zich de haat
tegen het despotisme niet minder levendig uitsprak,
doch dat weldra overschaduwd werd door de bekende

rmdiciae contra tyrannos, door Hubert Languet onder
den verdichten naam van Stejphanus Junins Brutus m
1579 uitgegeven.') Zijn verblijf in onze gewesten, in
welke hij zich sedert 1578 met Johan Casimir van den
Paltz ophield, maakte hem getuige van onzen bloedigen
vrijheidstrijd, en vervulde hem met bewondering voor een
volk, dat voor zijne dierbaarste regten alles veil had; terwijl

de vriendschap met AVillem van Oranje, voor wien hij naar
sommigen meenen de Apologie schreef,®) in welke de ban-
vloek van Filips werd wederlegd, hem een vorst deed ken-
nen, die zijn geheele leven toewijdde aan de verhevene roe-
ping, om de gewesten, welke zich aan zijne leiding hadden
toevertrouwd, vrij en gelukkig temaken. Die persoonlijke
deelneming aan de Nederlandsche beroerten ontvonkte
nog meer den haat tegen tirannij, die zijne edele ziel
reeds lang vervuld had, en leende aan zijn geschrift een
gloed van verontwaardiging, die onweerstaanbaar boeit
en wegsleept. Het houdt de beantwoording van vier vra-
gen in, waarvan de derde tot opschrift voert: An et
tenus principi rempublicam aut opprimenti, aut perdenti
resistere liceat. Item, quibßs id, et qu,o modo, et quo jv^re
permissum sit. Krachtiger nog dan bij Buchanan worden
hier de bestemming der regering, de heerschappij der wetten,

1) Treilzschke , Hubert Languefs Vind. Contra tyr. Leipz.
bl. 58. Verkeerdelijk wordt hierin 1580 als het jaartal der «itga^^
vermeld. Vgl. Bayle. diet. hist, et erit. in voce; en I '
569-371 (uitg. te Amst. 1740). Hommel, Literatura juris , Lips-

bl. 16.3,

2) TrciUschhe, t. a. p. bl. 37.- Groen mn Prinslerer (Are ^^^^
de la maison d'Orange Nassau, Leyd. 1836 , t. 01. bl. ^^^^ quot; j
dat Willem 1 zelf de Schrijver der Apologie is. Htigo de Groo
cr Pierre de Villier s voor, Zie Bmjle , dict, in voce Langnet.

en het regt van weerstand verdedigd ;') terwijl op de noodza-
kelijkheid om aan de Sten den een bepaald deel in de wetgeving
toe te kennen, even sterk wordt aangedrongen.®) Beide
schrijvers weiden echter uitvoerig uit over het onderscheid
tusschen een wettig vorst en een tiran, en prijzen de ge-
hoorzaamheid aan den eersten even sterk aan , als zij weer-
stand tegen den tweeden prediken; maar zij stemmen vol-
komen daarin overeen, dat niet alleen de vorsten, die zich
Wederregtelijk, tegen den wil des volks, de hoogste magt
hebben aangematigd, maar ook allen, die de wetten
Verbreken en hun bijzonder belang, niet dat van het
algemeen, beoogen, als tirannen moeten worden aange-
merkt. ®)

Onder de schrijvers, die het spoor van Buchanan en
^^■ngiiet vervolgden en door de voorstanders van het
Onbeperkt gezag monarchomachi werden genoemd, terwijl
zy omgekeerd hunne wederpartij met den naam van mae-
'^^^o.vellistae beschimpten, verdienen er nog twee bijzonder
Vermeld te worden, de Oostfries AUhmius, en de onster-
dichter MiUon. De eerste nam als Syndicus der

Ed Edimburgi, a® 1379, bl. 108: «Imperare nihil aliud est, quam

offinbsp;'nbsp;unieus , populi utilitas. Imperatorum rcgumque

^'uni uiimi, ^ yf populo consulant. Regia vero dignitas non est pro-

® bonos, sed onus ; non imniunitas , sed munus ; non vacalio sed
OOalin .

gt; non licentia , sed publica servilus. »
^^ ) Buchanan, t. a. p. bl. 21 vv. Vgl. LI. 54. Vindtciae, bl. 88.

gelijken geest schreven meer dan één Staatkundig vertoog de
jj^ de l'Hopilal en Duplessis Mornay. Zelfs worden de Vindiciae
^^quot;''elen aan den laatstgenoemden toegeschreven. Zie Mr. G. W.
jnbsp;geschied- en letterkundige herinneringen. Gork. 1835 , 183amp;.

g)'quot;^.nbsp;II. Stuk bl. 12.

aangehaalde plaats van Buchanan. — In de Vin-
171, worden zg lyrannos exercefto genoemd, in tegeii-

'quot;8 der lyrannos jure.

stad Embden een ijverig aandeel in de geschillen tusschen
de Stenden en den. graaf van Oost-Eriesland in 't begin
der 17. eeuw, en sprong even vurig voor de volksvrijheid
in de bres, als hij die in zijne Politica metUdice digesta
voorstond, die in 1603 het licht zag.Hij betoogde,
dat de hoogste magt bij het volk berustte, en de vorst
slechts diens lasthebber was, dat de regten des volks
onvervreemdbaar waren, en een onbeperkt gezag uit den
aard der zaak met het algemeene welzijn in strijd was;
eindelijk dat, al had een volk al zijne regten zonder
eenig voorbehoud op de regering overgedragen, die af-
stand altijd in dien zin moest worden uitgelegd, dat het
doel der regering, de behartiging van het welzijn der
onderdanen, er niet door verloren ging. Hij dreef de
stoutheid van zijne stellingen zoo verre, dat in ons vnje
Nederland mannen als de Groot en zelfs nog Huber

er voor terug deinsden.

Het welsprekendst protest echter van de regten deS
volks tegenover de slaafsche onderwerping aan het despo-
tisme hebben wij aan MiUon te danken. De beroemde

1)nbsp;Treitschke, Dr«i Politiker, des 17 Jahrhunderts. (Neue ^
bûcher der Gesch. u. Polit, von Bülau, 1846, 11 bl. 3li

bl. 385 vv.)nbsp;.j^r.

2)nbsp;Grodus, de jure belli et pac. l. I. c. III. § 8. iluber, de ^^

civit. 1. I. Sect. II. c. 3. § 9. c. 6. § Vgl.

a. p bl. 323 vv. Zoo beweert de Groot dat een geheel vol ^ ^^

als de enkele mensch zich in slavernij kan overgeven , (d. j-

p. 1. I. c. 111, § 8 u». 1); Huber. dal een toestand,
het belang van den vorst de hoogste wet is , volkomen regtma ^i,
zijn (ibid. 1. I. Sect. VII, c. 111 § 13, 23.) ennbsp;31) ;

van de regten der burgers mogelijk is (1. I. Sect. III, c. -
Languet daarentegen (t. a. p. bl, 104) ; • libertati nulla, ne d.u
quidem Servitute , praescribi posse. »

XLIII

Fransclie geleerde Salmasius, die, sedert 1631 de plaats
van Scaliger aan de Leidsclie hoogeschool bekleedde, had
deels uit partijzucht, deels uit gouddorst, een heftig ge-
schrift tegen den geregtelijken moord van Karei I in het
licht gegeven.Het verscheen reeds in hetzelfde jaar 1649,
onderden titel van defensio regia pro Carolo I, en hield
^nlk eene blinde vereering van de vorstelijke magt in ,
^egen welke elke opstand, hoe regtmatig, heiligschennis
genoemd werd, dat het niet alleen in Engeland, maar ook
aan het hof van Christina van Zweden algemeene veront-
waardiging wekte. en bij Plakaat der Staten van Holland
^an 26 Nov. 1649 verboden werd, als eene stilzwijgende
Veroordeeling van onzen opstand tegen Eilips bevattende.
De Enge] sehe Eaad van State droeg aan Milton de weder-
legging van die onzinnige taal op; en deze volbragt
^^ de defensio pro populo anglicano zijne taak op eene
voortrefielijke wijze. Zijn geschrift bevat echter meer eene
^^geiistelling van de leer van het despotisme en van den
^^ijheidademenden geest der Engelsche staatsregeling, dan
^^el eene verdediging der gebeurtenissen van zijne dagen.

^et is opmerkelijk, dat meest alle publicisten dier da-
S^n zic]j pp gg^ maatschappelijk verdrag tusschen vorst

Troxler, Fürst und Volk nach Buchanan's und Miltons Lehre.
Vorrede.-

173^nbsp;Miltoni Defensio Pop. Anglic, in de Opera, ed. Lond.

' dl. II bl. 238 : « Pessime enim vel natura vel legibus compara-
••ütn f

quinbsp;' ^quot;quot;Suta servitus , überlas niuta esset; et haberent tyranni,,

^^^ pro se dicerent , non haberent, qui tyrannos debellare possent,
pl^quot;quot;quot; 'nbsp;'P®^ ' utimur Del munere non miUta

^ ® ad homines conserandos, liberandos et quantum natura fort inter
quam ad opprimendos et sub unius imperio male per-
r , ®'quot;8quot;gt;nenta soppeditaret. » Aangehaald bij Machinlosh, Vindiciaamp;
250

en volk beroepen , hetwelk aan het laatste het regt gaf om
de gehoorzaamheid op te zeggen, zoodra de eerste had
opgehouden aan zijne verpligtingen te voldoen. Zij be-
proefden zelfs die theorie door 't gezag van 't Romeinsche
privaatregt te steunen.^) Reeds bij Buchanan \omi ^^^
verdrag voor.^) Ook Languet maakt het tot den grondslag
zijner stellingen,^) terwijl hij uit gewijde en ongewijde
geschiedenis voorbeelden van diergelijke verdragen aan-
haalt, en uitdrukkelijk de inhuldiging van Klips ver-
meld, die eerst gezworen had de vrijheden des lands te

zullen handhaven, na welke belofte eerst de afgevaardigden

der Staten hem hulde en trouw wederkeerig hadden toe-
gezegd. ')

«1»

1)nbsp;Volgens de leer der lex commissoria en der restilulio in inleg''

propter dotum vel vim.nbsp;pi-

2)nbsp;De plaats luidt t. a. p. bl. 62: -ß. Mutua igilur Regi cu^ ^

vibus est paelio. M. Ita videtur. ß. Qui prior a convenes rece^^^ ^

conlraque quam pactus est facit, nonne is pacta et con venia

m. Solvit, ß. Soluto igitur vinculo, quod regem cum populo co^^^^ ^

bat. quicquid juris ex pactione ad cum, qui pacta solv.l , perf

id, reor, amittitur. M. Amittitur. B. Is etiam cum quo eral co ^^^

tum , aeque fa atque ante stipulationem erat , liber. M.

jure , atque eadem libertate. » - Een ander voorbeeld van toep ^

van het Romeinsche regt levert de inroeping der reslituUO t»

op bl. 40.

3)nbsp;Vindiciae, t. a. p. Bl. 159 vv.

4)nbsp;Bl. 168.nbsp;^nbsp;l5Öä'

5)nbsp;Zie Register van Adriaan van der Goes, 23 en 26 c

bl. 54 V. . Gevisiteert zynde de Minuten van den Eedt, by ^^^^^^^
ningh van Engelandt, en de Staten van Hollandt te doen , soo^^^^ ^^^
de Staten daer Sonderlinge geen swarigbeydt innenbsp;^^ be-

den VOORGAENÜEN Eedt van den voorsz. Koningh inhoudt,nbsp;^^^^

looit te onderhouden en observeren Frivilegia HoUandtae, q ^^
habent el lenent, enz. • _ « De Kouinghlycke Majestey ^^^g^ïCR
voorsz. Harange (n. van den Advokaat van Holland)nbsp;,ykeO

gcdaen ende van de Staten van Hollandt ontfangen den

Voorzeker was er in de toekenning en verzekering
van privilegiën, welke meestal niet als bloote en herroe-
pelijke gunstbewijzen, maar op voorwaarden en soms ten
eeuwigen dage verkregen waren, veel dat aan een contract
in den zin van 't Eomeinsche regt kon doen denken;
Diaar het was toch een belangrijke stap van historisch
Op philosophisch gebied, om een stilzwijgend verdrag aan
te nemen, dat aan alle regeringen in alle omstandigheden
den pligt opleide om wel, dat is, tot algemeen welzijn
te regeren.') Intusschen laat het zich begrijpen, dat men
den ingeslagen weg, die tot oprigting van een gebouw
^^■n staatsregt zooveel gemak aanbood, met ijver vervolgde.
Ilohhes gaf aan het verdrag meer ontwikkeling, ®) daarop

Eedt.» Vgl. Hooft, Genert ran Velzen, (in zijne Mengelwerken, .\nist.
bl. 497) lle Bedrijf.

PU

lt;quot;■■ Ghy Heeren, ben ik niet uw wetligh Vorst? Har. Geweest
Gby waart het, alzoo lang ghy eer en eedt betrachtte :
Toen die versturven in uw goddeloos gedachte ,
Versterf aan ons de staf der Vorstelyke handt.
Aan öns, die leuen zijn der Staaten van het landt,
Dien ghy 't voorneemste der voorwaarden hebt gebrooken,
De welke waaren op uw huldinge besprooken.
Ghy zwoert met daaging Godts , en by gestaafden eed ,

ghy dit vrye volk , in oorlogh en in vreed ,
Berechten trouwlyk zoudt, en vroomelyk beweiren ;
Eer dat het Graallyk goudt genaaken mocht uw heiren.
Daar zyt ghy op gehuil; en is u toegezeit
By eede wederom , daar op , gehoorzaamheidl.
t Welk toen ghy maakte los, los werden d'onderzaaten.
Vindiciae bl. 168: «contractus — — ul bene imperanti bene

«if ^^nbsp;Brougham uil (polit. Philos. I bl, 39):

es — — ^jjg jjjg writer who put forth a philosophical sta-
of ihe doctrine of the original or social compact. »

XI.VI

de theorie van het despotisme grondende; terwijl Huier
en anderen daarentegen er de leer door trachtten te be-
vestigen, dat nimmer tegen het algemeene welzijn mag
gehandeld worden, hetwelk allen, die het oorspronkelijke
verdrag aangaan, voor oogen hebben.') Hoe men ook
over de waarde en strekking van zulk een verdrag denken
moge, hetwelk door ieders phantazij naar willekeur kan'
worden gekneed: de wetenschap dier dagen scheen behoefte
te hebben aan zulk een steun, niet alleen omdat het regt
van den mensch op vrije ontwikkeling destijds nog niet
genoeg door de beoefenaren van het natuurregt in 't licht
was gesteld om daarvoor te kunnen dienen, maar ook
omdat de analogie van het privaatregt op het gebied vao
het staatsregt als van zelve tot het zoeken van een ju-
ridischen grondslag uitlokte.

Wij moeten nu overgaan tot eene tweede rij van schrij-
vers , die als handhavers van het onbeperkte gezag d^r
vorsten optreden. Godsdienstige overtuiging of vrees voor ^
de misbruiken van het regt van weerstand , waaraan zi^ ^
bijna onvermijdelijk burgeroorlog en tyrannenmoord paar^
den, deden hen terugbeven voor de stellingen der
narchomacU. Het koningschap had zich in de Mi^l ^
eeuwen, in een' tijd van wanorde en gebrek aan
als het bezielend beginsel van rust en orde , als het eige^^

lijke middelpunt der natie doen kennen;') en de °

1)nbsp;De jur. civit. 1. I. Sect. II. c. 4. § 9 sqq. Boxhorn.

ones politicae Amst. 16G3 1. I. c. V §. 9.

2)nbsp;Dit is ook van toepassing op de Groet. Zie De jure

I. c. m § 8 n». 1.nbsp;-...ire et P'quot;

3)nbsp;Guhol, Civil, en Eur. bl. 233: «c'est comme deposu ^^^^^^

tectrice de l'intérêt commun, c'est sous les traits d'une E'«^^
gistralure, centre et lien de la société, qu'elle (la royauté)

XT-vri

en vereering, die daarvan het gevolg waren , werden
door de majesteit, waarmede 't Romeinsche reg-t, hen om-
straalde , en die door de geestelijkheid nog versterkt
Was, niet weinig verhoogd, 't Scheen rampzalige dwaas-
heid te wezen eene magt te ondermijnen, die tot stuiting
der wanorde, tot handhaving der regtszekerheid, tol, be-
vordering van het algemeene welzijn zoo onontbeerlijk
Was; 't scheen heiligschennis, den gezalfde des Heeren
aan 't gezag der wetten te onderwerpen, en hem tot den
stand van eersten Staats-dienaar te verlagen. Een der
eersten, die zich in dien geest uitten, was Bodinus, wiens
^erk six livres de la répuhliqne in 1.577 het licht zag.
Hoewel hij het regt van weerstand aanneemt tegen ieder,
die ziclx met geweld of list van de kroon heeft mees-
gemaakt'), kan hij er echter niet toe besluiten
dat regt ook te erkennen, wanneer de vorst de wetten
Verbreekt en zijne roeping uit het oog verliest. Wel
Weidt hij over diens dure verpligting uit, om bij al
^y^ie handelingen het goddelijke en natuurlijke regt te
^^^biedigen; maar voert geen enkelen waarborg aan,
die verpligting getrouwelijk te doen nakomen, terwijl
e^k Verzet tegen de wettige overheid met dat van het kind
zijnen vader wordt gelijk gesteld. ®) De gewone wet-
binden den vorst niet; en zelfs wanneer zij in den

trêe

aux yeux des peuples, et s'est approprié leur force en obtenant
adliés-

esion. » Vgl. bl. 268 sqq. .

p. Ed. par Cabiiel Cartier, 1599 ; bl. 297 suiv.

au^squot;' ^ ^nbsp;^^^ ' Monarque royal est celuy , qui se rend

' **ljêissant aux lois de k nature , comme il désire les subjets être
quot;Vers I

«hacnbsp;'nbsp;'iberté naturelle et la propriété des biens à

S) tnbsp;'

• p. bl 306. -

1) t.

xLvrii

vorm van een contract tot gemeenschappelijk nut van
vorst en volk zijn tot stand gekomen , gelijk bij meer
dan een priviligie het geval was, mogen zij volgens hem
straffeloos verbroken worden, zoodra la justice icelle
cesse; een regel, welks willekeurige toepassing in het
oog springt. Nog verder ging Filmer, die in 1665 in
zijnen Patriarcha de doctrinenbsp;n^/ii! van Jacobus I

in een sijsteem bragt, en een onbegrensd despotisme
op een xegt van erfopvolging grondde, dat reeds met
Adam en diens eerste afstammelingen een begin zou heb-
ben genomen. Nagenoeg dezelfde leer predikte onze land-
genoot Graswinkel gelijktijdig met opzigt tot de souve-
reiniteit der Staten van Holland en West-Friesland.®)
De op de leer der openbaring steunende bewijsvoering
dier stelsels bewaarde deze schrijvers echter voor de ver-
nietiging van alle menschen-waarde, waartoe Ilolhes *)
zich vervoeren liet, wien het aanschouwen van de gewel-
dige Staatsomwentelingen van zijnen tijd met hare ver-
derfelijke gevolgen tot vertwijfeling a^n de goede vruchten
eener redelijke vrijheid had gebragt.De eeuwige wetten

1)nbsp;t. a. p. bl. 131 VV. Vgl. de bijna slaafsche ondei'worpenheid dei-
volgende woorden: t. a. p. bl. 137 : . Et en cela se cognoist la graquot;
deur et majesté d'un vray Prince souverain , quand les estats de quot;
le peuple sont assemblez , présentant requeste et supplications a e
Prince en toute humilité, sans avoir aucune puissance de rien com
mander, ni decerner , ni voix deliberative.»

2)nbsp;Brougham , polit, philos. I bl. 38 vv. Macaulny , Hist, of Equot;ß '
(Tauchn.) 1. bl. 69. Hallam, hist. Constit. d'Angleterre, ed. P'quot;'
Guüot. Paris, 1829. IV, bl. 103.

3)nbsp;Nasporinge van het Recht van de opperste macht enz. Rotterd.

4)nbsp;Elementa philosophica de cive , 1642. — Leviathan s. ae ^^^
4ß51. _ Vgl. ton Raumer. Geschichtl. Entwick. der Begn e
Recht, Staat und politik. Leipz. 1832. Bl. 36—40.nbsp;^^ ^^

5)nbsp;ZieWej/rfenretcA, Grundsätze des nat. Staatsr. Leipz.

der natuur ') zijn volgens hem niet in staat om den krijg
van allen tegen allen, die onvermijdelijk uit de zelfzucht
voortspruit, te doen ophouden. Onderlinge schikkingen
en verdragen kunnen daartoe evenmin baten. Alleen door
de volkomene onderwerping van allen aan eene onbepaalde
heerschappij , die ook over zedelijke en godsdienstige over-
tuiging naar willekeur beschikt, kan de vrede en daar-
mede de persoonlijke zekerheid, die ieder zoekt, tot
stand worden gebragt. Hobbes ontveinst het misbruik
niet, waartoe het despotisme aanleiding geeft, maar ziet
daarin desniettemin het eenige middel om rust en orde te
grondvesten.

Het is uit den aard der zaak wel natuurlijk, maar
toch een bewijs te meer voor den vrijheidszin en het ge-
zond verstand onzer voorvaderen, dat de leer van het
despotisme bij hen nooit ingang vond. In de bloeijende
steden, waar alles tot bescherming der burgers en bevor-
dering van den binnen- en buitenlandschen handel was
^ngerigt, moest wel de overtuiging diep gevestigd zijn,

^^ Iknbsp;Give, cap. 11 en III) telt twintig naluurwelleu op ,

^^ ® hij door 't gezag der lieilige schrift tracht Ie staven.

'Xiql c've (ed. Amst. 1760 , cap. VI, bl. 161: «Quin Princeps

^^Uando inique faciendi animum habere possit , negandum nou est.

dedisse ei imperium non absolutum, sed quajitum ad te

Vusnbsp;'quot;juriis aliorum defeudendum satis sit , quod ut des si sal-

Säenbsp;vis , necesse est ; nonne eadem omnia sunt timenda t Nam

Satisnbsp;h k

®mnnbsp;quot;®ßet virium ad omnes protegendos , satis quoque habet ad

hiltnnbsp;Nihil ergo hic duri est, praeterquam quod res

hicorv,.,nbsp;incommodo aliquo esse non possuul. Atque hoe ipsum
sin

^^^^nbsp;a civibus , non ab imperio est. Nam si homines propriis

quot;quot;'Ural ''quot;Psriis regere se possent, hoe est, vivere secundum leges
coerg^^. 'nbsp;omnino civitate non esset , neque communi impierio

dat de Staat de behartiging van aller welzijii bedoelt , en
daarin de voornaamste taak der regering gelegen is.
Heeds ten tijde van het grafelijke bewind treffen wij daar-
van eenige niet dnistere sporen aan.®) Wij hebben reeds
gezien, hoe dit beginsel bij de Afzwering van Rlips werd

uitgesproken. In latere staatsstukken vinden wij het telkens

we«-, onderanderen in het kort vertoock van H Hecht van
de Hidderschap, Melen ende Steden van Holland ende
West-Vrieslandt enz. 1587,^) waarin de voordeelen van
een vrijen staat, met name van een gemeen overleg der
regering met de nationale vertegenwoordiging, worden
geschetst, en van 't regt van weerstand wordt gewag ge-
maakt. Even krachtig treffen wij het aan in de Brie-
ven van Johan de Witt, ten bewijze dat de Hollandsche
aristocratie, hoewel meer en meer strevende naar uitslui'^
ting van volks-invloed, zich toch harer roeping bewus^
bleef.*) Onze geschied- en staatkundige schrijvers bleve

1)nbsp;Vgl.nbsp;Hees van den Tempel,nbsp;stelsel der gemeenten bl.

2)nbsp;Reeds bij Philippus de Leiden vindt men verklaringen, dgt;e
hooge waarde hebben in verband met den tijd (de U. eeuw)
.e werden uitgesproken; b. v. C«.«. IV der Traelatus

(Amst. nOl ,) bl. 17: « S. Princeps leges et juranbsp;'nbsp;,

cuens est ut nec leges eum dignentur stabilire. »nbsp;^nbsp;,

bl 47. Zie over hem IN'. G. van Kampen, Geschiedenis der
en Wetenschappen, 's Grav. 1821 , dl. I bl. 29 w

3)nbsp;Zie aldaar n«. VII (in de Handvesten ende Pr^rgt;üeg^en^^ ^^^^^
Lande van Rynland van S. «a» Leeuu,en , U^d.nbsp;„.r-
Vgl. Resoluliën van Consideratie ten tyde van lohan de

1706, bl. 828: «Alle de wetten ende maximen van desenbsp;.

blTcke zyn gefondeert op gronden van gelyckheydt en reep

Vijfde Missive van Candidus aan den Sehnjver van
Verloog , Rott. 1782 . bl. 241 , w.nbsp;„.kele

4)nbsp;De algemeene geest dier brieven bewgst hier n.«..
plaatsen. Pieter de Groot , gezant in Zweden , sprak e ^^^^
Lan de WiU van 13 Febr. 1669 (II, bl. 621) van .

Ul dit opzigt niet achter. Be Groot,') llooft,^) Boxhorn,
Huher,quot;) Perizonius en Noodtzijn allen door den-
zelfden geest bezield. Zelfs Grastdnkel, de scherpe voor-
stander der aristocratische oppermagt, verloochent in dit
opzigt het Hollandsch karakter niet volkomen, en is in-
consequent genoeg om de onschendbaarheid der fundumen-
iele wetten aan te nemen.')

De la Court sprak dus eenvoudig uit, wat bij ons reeds
tot in het volksbewustzijn was doorgedrongen, toen
hij de beginselen verkondigde, die wij in het begin van
deze paragraaf hebben aangestipt, en op wier ontwikkeling

'■'quot;se , daer de Financiën niet eygen , gelyck by een Koningh , maer
P'iblick waeren ; ende waer van dienvojgende , niet soo seer de dis-
quot;•fibulie , als de administratie , aen de Regeringe als over een gemeen
6®®t , volgens de ordres, daer omtrent beraemt , was toevertrouwt »
•^e Witt schrijft aan van Beverwaerl en van Hoorn, Ministers aan
Hof van Engeland , 23 Junij 1662 , dat; «eene goede Overigheydt
eonscientie gehouden is syne Onderdaenen , nae vermogen , van
^'quot;lentien ende oppressien te bevryden. • IV , bl. 260.

De jur. b. et pac. I. 1. 14

Zie O. a. de aangehaalde plaats op bl. XLV.

Inst. Polit. I. c. V § 6.

De jur. Civit. 1. Sect. II c. III § 27.

Oratio de origine et natura imperii , 1689.

Oratio de jure summi imperii et lege regia. 1699.
quot;) Het recht der Opp. Magt. bl. 404. Hier spreekt Graswinkel van
quot;'ï'e contracte, de welke geen simpele contracten maar fondamentele
^^e'ten /Jjn , „.^ar in het God gelieft heeft, dat zichtbaarlijk eene
•^^delyke , een wederzydsche bewillinge moet zijn ; zulke contracten
berden daar omnie alleenlyk opgerecht, op dat zij eens voor altijd ,
fondamentele wetten van de regeringe zouden verstrekken , en tot
opgerecht zynde, niet zouden veranderd mogen werden als
«Ie verandering van den gantschen Staat.» Vgl. Bl. 443. «Zoo
J Hoogste Machten daarin verïuimen , zoo is de wake aan den Staat
«quot;olen , wiens hoogste zorge altyd is en zyn moet, dat het gemeen
niet werde verkort. • Zie ook bl. 447 vv.

I.II

in het staatkundige wij eeu vlugtigen historischen blik
hebben geslagen. Over hunne beteekenis op het gebied
der staatshuishoudkunde, en de plaats, welke aan de la
Court in de geschiedenis dier wetenschap toekomt, kan
eerst dan gesproken worden, wanneer een meer opzette-
lijk en grondig onderzoek van zijne stellingen is voor-

afgegaan.

§ 4.

Ik moet nu nog een kort verslag geven van het-
geen reeds over de la Court geschreven is. Gedurende
eene eeuw bleven zijne geschriften als in vergetelheid
bedolven. De eerste, die ze met eenige uitvoerigheid
vermeldt, is Tieter Taulus.') Deze kent de la Court
nog maar alleen van zijne anti-stadhouderlijke zijde, en
velt op grond zijner hatelijke en onverdiende uitvallen
tegen de Oranje-partij een afkeurend oordeel over al zijne
geschriften. Het Interest van Holland wordt echter door
hem hooger dan de overige gesteld , en hij erkent '/dat
er stukken in voorkomen, die eene bedaarde overweging
wel verdienen.'/ In het Vaderlandsch Woordenhoeh nam
Jacohus Kok op het woord Court {Jacol de la) het m
§ 2 vermelde verhaal omtrent den oorsprong van het
Interest van Pieter Paulus over, en deelde verscheidene
bijzonderheden omtrent het leven en de letterkundige
werkzaamheid van de la Court mede. Zonder zich eemg
oordeel over onzen schrijver aan te matigen, vermeldt
hij eenvoudig hoezeer de eene partij hem gelaakt,

1)nbsp;Vetklaring dor Unie v. Utrecht. Utr. 1775, 1. Deel. hl. 243—

2)nbsp;r.i. X.

T.III

de andere geprezen heeft. Meer lof ontvangt de la
Court bij Mr. Elias Luzac, die in de Voorrede van
Hollands Rijkdom^') verklaart, dat de Aanwijsing //vry
Verstandige 'en gepaste aanmerkingen behelst,'/ en dat
hij zich gedrongen heeft gevoeld aan het verlangen des
schrijvers (waarvoor Luzac de Witt schijnt te houden) te
Voldoen, //dat door zijn pogen en dwalen een ander veel
bekwamer, met meer kennis en grooteren ijver begaafd
Zijnde, zou worden opgewekt, om meer en beter te doen.'/ ®)
^a deze schrijvers duurt het een geruimentijd, eer wij den
öaam van de la Court weder aantreffen. In de prijsverhan-
deling over de gilden van den Hoogleeraar Tydeman wordt
eene plaats uit Merlin aangehaald, waarin deze met hoo-
S^n lof de meening van de la Court over de gilden vermeldt
en overneemt, terwijl hij echter, door den Transchen
titel van Mémoires de Jean de Witt misleid, den Eaad-
Pensionaris voor den schrijver houdt. De Hoogleeraar
öiaakt bij die gelegenheid op het aandeel opmerkzaam,
dat de Witt aan het Interest van Holland schijnt gehad
te hebben, hetwelk hij niettemin aan de la Court toekent,
^it deed ook G. K. van Hogendorp, die in zijn Advys
de Haringvisseherij van 9 Maart 1818 van de Po-
^i-tike Maximen van Holland melding maakte, en zich met
Veel ingenomenheid over dit werk uitliet. Het mag daarom

^^ Leijden, 1780.

^quot;nmjsing. Voorrede.

de Jurispr. voce Corps d'arts el métiers.
1)1nbsp;''e huishouding van Staat. dl. II. 's Grav. 1818.

6) § .

29 .nbsp;de la Hollande el de la Belgique. Amst. 1830 , bl.

Hollande a toujours respiré un air plus libre. Pendant deux.

T.IV

verwondering baren dat wijlen de Hoogleeraar de Brueys m
zijne Verhandeling over de StaatsJmishoudkundlge waarde
van het werk, getiteld; Aanwijsing enz.van den naam van
de la Court volstrekt geen gewag maakte, en de gissing
omhelsde, .dat dit werk moet worden toegeschreven aan
de pen, of althans aan het brein van een' man, die steeds
onder Europas eerste staatsmannen met reden gerangschikt
vverd, namenlijk den Raadpensionaris Johan de Witt.'/
Hij wijdde overigens in deze verhandeling met veel lof
uit over de zuiverheid der staatshuishoudkundige begrip-
pen, die zijns inziens in dit merkwaardig geschrift der
17. eeuw reeds voorkwamen. Een minder gunstig oor-
deel velde de Hoogleeraar Wttewaall in zijne Bijdragen
tot de Staatshuishoudkunde ennbsp;, waarin hy

een belangrijk opstel aan de beschouwing der denkbeelden
van de la Court in verband met den toestand der nijver-
heid in die dagen toewijdde, en in 't bijzonder twee
gebreken in het licht stelde: dat hij namelijk te weinig
gewigt aan den landbouw gehecht, en den aanzienlijke»
uitvoer van boter en kaas vergeten had , en dat

siècles elle a donné au monde une leçon pratique, et tous
économistes politiques de nos jours , en Angleterre , en emnbsp;^^^

France , ne prêchent pas d'autres maximes que celles de tous ^^^
gocians hollandais et du gouvernement de l'ancienne
Provinces-Unies. Voulez-vous voir ces maximes établies m ^
théorie il y a plus d'un siècle et demi, ouvrez l'ouvrage q-
sous le nom de Mémoires de Jean de Wilt. Adam Smith ne ^
vouerait pas. Cette liberté du commerce dont lanbsp;,

a procuré toutes les autres libertés , liberté civile hberte re

liberté de la presse, liberté individuelle, liberté du langag ,

de l'enseignement.»nbsp;jg^S^

1)nbsp;Voori-elezen in het Leesmuseum te Utrecht den 20 Jan.

2)nbsp;Utrecht, 1836. Deel 1, bl. 1-52 en 376-399.

binnenlandsche handel als een der hoofdbronnen van na-
tionale welvaart door hem geheel was voorbijgezien. In
hetzelfde jaar deelde de Hoogleeraar Tydeman in de Op-
helderingen en Bijvoegselen op de Geschiedenis des Va-
derlands van Bilderdijk,^) verscheidene bijzonderheden
omtrent enkele werken, die aan de la Court worden toe-
geschreven, mede, met eene rijke opgave van bronnen
tot de kennis van hunne meerdere of mindere authentici-
teit. Eenigen tijd daarna vestigde Mr. 1. Hora SiccaMa,
in eene Voorlezing over Neerlands Volksaard en Staats-
wezen in verhand beschouwd, vooral de aandacht op
de in het Interest van Holland ontwikkelde denkbeel-
den met betrekking tot de behoeften van onze dagen,
en meende daarin eene aanleiding te vinden tot het
bepalen van vaste grondslagen voor het welzijn van ons
land. Bijna gelijktijdig gaf de Heer D. Groehe in den
Konst en Letterbode eenige lezenswaardige bijdragen,
Waarin de kritiek der aan de la Court te regt of ten on-
^egte toegeschrevene werken uit de aanzienlijke pamfletten-
literatuur der 17. eeuw wordt toegelicht. In het volgende
jaar verscheen het grootste gedeelte van het reeds vermelde
^Velvaren der stad Leiden, hetwelk de Heer B. W.
^Uewaal bij den Heer Mr. P. H. de la Court te Utrecht
bad aangetroflen, en waaruit hij alles mededeelde, wat
strekken kon om de staatshuishoudkundige beginselen van
Pilzen schrijver nader te doen kennen, terwijl hij het werk

Deel X , bl. 320 vv.

2)nbsp;Gehoudea in het Leesmuseum te Utrecht, 21 Maart 1844 ;
bl. 2. 3

3)nbsp;Iets

bl. 162 vv., 178 vv. , 190 vv. , 210 vv.

I.VI

tevens met eene zeer belangrijke Inleiding over het leven
en karakter van de la Court, en met eene menigte statis-
tisclie en historische berigten omtrent den toestand van
het fabriekwezen hier te lande in-de 17. eeuw verrijkte.
In de aankondiging en beoordeeling van dit geschrift in
de TJiemis,^) van de hand van Mr. N. Olivier, werd
onder anderen op het belang der begrippen van de la
Court aangaande de vrijheid van onderwijs en de inrigting
der Hoogescholen gewezen. De laatste opstellen over on-
zen Schrijver komen voor in het Tijdschrift voor Staats-
huishoudkunde en statistiek, waarin de Heer Mr. Sloet
tot Oldhuis in 1850 een stuk plaatste onder den titel
van: uitgelezene Staatshuishoudkundige gedachten van Pie-
ter de la Court. In eene inleiding trachtte hij de waar-
schijnlijkheid aan te toonen, dat aan den grondlegger
der staatshuishoudkundige wetenschap, Adam Smith, de
denkbeelden van de la Court niet onbekend zijn gebleven,
en de beroemde Schot daaruit de eerste aanleiding tot
zijn werk ontvangen heeft. Zeer onlangs deelde de Heer
Sloet ook enkele proeven uit de Slnrijke Fahulenme^^,^)
en bragt daarbij aan den echt republikeinschen en voor
zijnen tijd hoogst verlichten zin van de la Court eene
welverdiende hulde.

1)nbsp;Voor 1846. 's Grav. bij Belinfanle. Bl. 416 vv.

2)nbsp;Dl. VI, bl. 107—136.

3)nbsp;Tijdschril'l voor Slaatsh. en Stal. voorlSöl, dl. VI , bl. i09—^^b.

1. HOOFDSTUK.

Politisch standpunt van de la Court.

De onderwerpen, door de la Court behandeld, zijn
deels van staatkundigen, deels van staatshuishoudkundigen
aard. Die beide wetenschappen worden bij hein nog niet
^an elkander afgescheiden, gelijk bij de toenmalige publi-
cisten doorgaans het geval was. Immers dagteekent het
eigenlijke staatsregt als zelfstandige wetenschap eerst van
Ulric Huber,') en de staatshuishoudkunde van Adam Smith; _
en voordat beider grenzen behoorlijk waren afgebakend,
öioest hun innig verband noodwendig tot eene gemeen-
schappelijke behandeling leiden. De Aanwijsing der heil-
^aine politike Gronden en Maximen van de Repuhlihe van
^Jolland en West-Vriesland houdt zich dan ook evenzeer
ftiet de vragen, welke de beste regeringsvorm zij, en in
hoe verre godsdienstvrijheid kunne worden toegestaan,
met het onderzoek naar de beginselen van het handels-

^^ Dolgens anderen van J. H. Bochmer's Introduclio in Jus publicum
'quot;quot;ersale. Zie echter de diss, van Mr. H. H. Teh, de meritis Ulrioi
jus publicum universale, Lugd. B^it. 1838 , bl. 62 vv.

verkeer met vreemde volken, en naar liet meer of min
drukkende van verschillende belastingen bezig. Zij strek-
ken zich bijna tot den ganschen omvang der staatsweten-
schappen uit, in hare toepassing op de welvaart en den
bloei der provincie Holland. Want om de waarde van dit
werk juist te beoordeelen, is boven alles noodig immer voor
oogen te houden, dat de la Court een Hollander was en de
belangen der Hollandsche Staats-partij , of, gelijk ze door
hare tegenstanders betiteld werd, der lioevesteinsche factie
met hart en ziel voorstond. Natuurlijk had deze omstan-
heid een beslissenden invloed op zijne denkbeelden omtrent
den regeringsvorm, met name op de beantwoording der
vraag, of de Monarchale Bediening ofte Regering der
Stadhouders voor Hollands welvaart gunstig was; maat
zij had nog gewigtiger j^gvoIqGh Dg

de provincie Holland, niet het vereenigde Nederland , als
zijn eigenlijk vaderland; haar belang stond niet slechts
bij hem op den voorgrond, maar was zelfs het uitslui-
tende voorwerp zijner overwegingen. De Unie was volgens
hem nuttig, zoolang zij Holland van dienst kon zijn;
maar haar band moest losser gemaakt of verbroken worden,
zoodra die met het belang van Holland streed.') De hhj-
ken hiervan zullen ons in deze verhandeling telkens voor-
komen ; doch ik acht het niet overtollig de betrekking
tusschen Holland en de Unie, en de verscheidenheid
beider belangen, hier in 't kort uiteen te zetten.

1) Aanwysing bl. 276 «belangende de defensie te lande —nbsp;^^

wij bevonden hoe lastigen en vrugteloosen pak de Unie — —
schouderen der Hollanderen sy geweest.» Bl. 310: .Holland
eigen interest hahen sig allijds te houden aan de Unie van ^ ^^ ^^^^
600 lange de andere Provinciën Holland selfs niet verlaten , « t®
jyf vyandiglyk vallen.»

Ill de Middeleeuwen was Holland een' afzonderlijk ge-
west , dat met de overigen niets gemeens had, dan de
bloot uiterlijke omstandiglieid, dat het eerst met enkele
en daarna met alle onder éénen heer stond. De privilegien
de non evocando, en dat geen vreemdelingen ambten
zouden mogen bekleeden, behoorden tot de meest geliefde
van elk bijzonder gewest.') Eene naauwere vereeniging
tusschen Holland, Zeeland en Utrecht werd in 1584
geboren, toen Karei V die provinciën onder één stad-
houderschap bragt. Het werd in 1559 aan Willem I
opgedragen, in wiens Instructie de andere gewesten met
den naam van nabnnrvolken worden bestempeld. De
Spaansche verdrukking en het uitwijken van Willem I
verbraken intusschen spoedig dien band, die echter den
April 1576 tusschen Holland en Zeeland weder werd
aaiigelcnoopt, toen deze gewesten zich tot gemeenschap-
pelijke verdediging naauw aan elkaar verbonden, en Prins
^^illem tot hun Hoofd en hoogste Oye^-^^ieirflaanstelden.®)
I'e Pacificatie van Gent en de Unie van Utrecht, een
tlefensief verbond tusschen onafhankelijkegewesten , ver-
sterkten dien bijzonderen band, door de bepaling, dat
Holland en Zeeland den godsdienst naar eigen goedvinden
houden mogen regelen. Bij de opdragt der oppermagt

') I'nn de Spiegel, Historie van de Satisfactie der stad Goes. ilTt-

lo vv.

Gordon, diss, de potestate Guilielmi I. Lujid. 1835, bl, 163:
•Art. 24; regardera de tenir bonne voisinance et vivre paisiblement
ses voisins, sans donner occasion d'aigreur, dissention ou de
e»wre. . vgl. Kluit, Ilist. der Holl. Slaatsr. dl. I, b). 62.
Kluil, t. a. p. bl, 118. vv.

I^elioudens het loen-verband met het Duitsche Rijk. Zie Inleiding
«nie, op 't einde; bij Pieier Fuulus, verklaring der Unie van
quot;'fechi. 1775, dl. I bl. GO. Vgl. Kluil, t, a. p, dl. I U. 187.

aan Anjou onderscheidden Holland en Zeeland zich weder
hierin , dat zij, met toestemming van dien Pranschen vorst
zeiven, de souvereine oppermagt op nieuw aan Prins Wil-
lem opdroegen;') en toen er sprake kwam om hem tot
welzijn des lands en belooning voor zijne onsterfelijke
verdiensten de grafelijke kroon op te zetten, waren het
weder Holland en Zeeland, die de zaak niettegenstaande
de bedenkingen der overige gewestendoordreven, en
hem werkelijk zouden gehuldigd hebben, indien hij niet
door de moordende hand van Balthasar Gerards aan het
vaderland ontrukt was.

Het blijkt hieruit reeds voldoende, dat Holland en
Zeeland zich door de Unie volstrekt niet ten opzigte van
haar inwendig bestuur gebonden rekenden ééne lijn met
de overige gewestén te trekken; en hoe overwegend hun
invloed was bij het regelen der algemeene aangelegenhe-
den, leert de geschiedenis van den tachtigjarigen strijd
bijna op elke bladzijde. Maar zij hadden ook regt op
zulk eenen invloed ; vooral Holland, dat niet alleen onder
Willem I den opstand tegen Spanje begonnen had en
een' tijd lang met eigen middelen voortgezet, maar zich
ook beroemen mogt zeer veel tot bevrijding der overige
gewesten te hebben bijgedragen.') Eeeds in de Middel-
eeuwen had Holland boven de overige noordelijke gewes-
ten in rijkdom en aanzien uitgeblonken, en na Vlaa»quot;

1)nbsp;Kluit, t. a. p. bl. 201: «Vooraf merke ik aan, dat die twee
gewesten, Holland en Zeeland , in zekeren zin , zich altijd van ^^
anderen afgezonderd hielden omtrent hunne Polilieke belangen
handelingen.»

2)nbsp;/««!«, t. a. p. bl. 299.

3)nbsp;Hierop wordt nog bijzonder aangedrongen in : (de BeauforO^
handeling van de vrijheid in den Burgerstaat , Leid. 1137, bl.

deren en Brabaud liet meest in de opbrengst der geldmid-
delen gedragen.') Sedert den afval dier beide gewesten,
had het zonder moeite de voornaamste plaats ingenomen,
en daar het 64y„ in de algemeene lasten droeg, zoolang
slechts Zeeland, Utrecht en Priesland de Unie mede
geteekend hadden, en later nog 58%, dus nog meer
dan al de overige gewesten te zamen,®) kon een voor-
rang, die op zulk een' wigtigen grond steunde, moeijelijk
worden betwist.quot;) Willem I had dan ook begrepen, hoe
bovenal van Holland en Zeeland de uitkomst van den
strijd tegen Spanje afhing, en zich dikwijls laten ont-
vallen , dai het op Holland en Zeeland aanJcwam; en hoewel
deze woorden door sommigen meer in een strategischen dan
staatkundigen zin worden opgevatbragten zij er veel toe

1)nbsp;Pieter Paulus, t. a. p. dl. I bl. 409.

2)nbsp;Dit werd door Leioester, Utrecht, Gelderland en Friesland erkend.
Kluit, t. a. p. II bl. 33*, 332,

3)nbsp;Pieter Paulus , t, a. p. bl. 413, 422.

■4) Deze grond werd dan ook dikwijls door Holland aangevoerd , en
8af later aanleiding tot de theorie van de magt der betaalsheeren over
1er hunner repartitie staande krijgsvolk. Kluit, t. a. p. 11, 11.

III, bl. 182.

O. a. BilderiKjk, Geschiedenis des vaderlands, uiig. door Prof,
W. Tydeman, Amst, 1835. dl. Vil , bl. 83. Zie echter Lettres et
%ociaJto«s de Buiantal etc. publ. par G. W. Vreede, Leid. 1846.
129; .Je vous ai donné avis de ce que contribuait la Hollande
cette année, qui monte à près de deux millions d'or. Aussy
®»' ce la meilleure pièce du harnois , et le reste ne sont qu'acces-
'°'res et comme frontières.» Bl. 8: «Car, s'ils demeuraient foibles,
que quelque grand accident survint à leurs affaires, je ne doute
P^® gt; que quelque chose ne se dementist en cet édifice, et que quelque
gt; ou possible quelque Province particulière ne jouast à la fausse
'quot;•»Pagnie. Mais la Hollande et Zelande , qui sont l'ame de cej Etat,
perdront a de toute autre perdition que de celle des Espaguols, »

S - bl. 122^ igj^ i46. — Zie over het gewigt van Holland in een

bij, 0111 Holland in het gevoel van zijne waarde te stijven.
Het gebeurde onder Leicester versterkte dit gevoel, eii
terwijl het de bewustheid gaf van eigen kracht en zelf-
standigheid , deed het tevens inzien hoe gemakkelijk de
Unie door de overige leden kon misbruikt worden, om
Hollands welverdiend aanzien te krenken. De handelingen
van Leicester waren welligt in den vorm niet onwettig;
maar Holland had zich nu en dan gedrongen gezien
eigenmagtig te handelen, om met goed gevolg de ver-
derfelijke bedoelingen van den vreemden landvoogd te
keer te gaan. Juist dat eigenmagtige handelen, en het
beroep op provinciale souvereiniteit, waarmede men het
poogde te regtvaardigen,') deden het met groote schreden
voortgaan op den ingeslagen weg. Dadelijk na het ver-
trek van Leicester zien wij Holland alles in het werk
stellen, om den eens verkregen invloed te behouden en
uit te breiden. Hiertoe behoort in de efjrste plaats, dat^
in den aanvang alleen Holland aan zijne gedeputeerden
ter Generaliteit eene instructie gaf,^) en zich hierdoor
van de regelmatige leiding der beraadslagingen als ver-
zekerde. Het stelsel der provinciale souvereiniteit werd
meer en meer tegen het gezag der Staten Generaal ovcr-
gesteld; en hoewel het lang duurde eer dat denkbeeld
in de openbare meening wortel had geschoten,')

strategischen zin in onre dagen r W. J. Knoop, Bijdragen lol de ken
nis van ons krijgswezen te lande , in de Gids voor 1849, 1 • ^
bl. 121 vv., 518 vv. «De ware kracht van ons land berust m ®

eigentlijke Holland. •

1)nbsp;Kluit, t. a. p. II bl. 294. Vgl. {de Uosch Kemper) de Staa -

kundige partijen in Noord-Nederland. Amst. 1837. bl. 107 vv.

2)nbsp;Kluit, t. a. p. UI, bl. 302.

3)nbsp;Volgens lüuit, t. p. UI bl. 138 werd in IGtS de souver
niteil der Staten Generaal nog erkend.

Holland toch langzamerhand tot allerlei maatregelen over,
welke uit dat begrip voortvloeiden, en het meer en meer be-
vestigden. Zoo liet men Prederik Henrik , bij de aanvaarding
van het stadhouderschap, niet aan de Generaliteit, gelijk
vroeger gebruikelijk was geweest, maar alleen aan de
provincie Holland trouw zwoeren.') Zoo wist Holland
op de Groote Vergadering in 1651 te bewerken, dat het
stuk van de Godsdienst provinciaal en buiten de gemeen-
schap bleef; en dat hetzelfde plaats greep ten opzigte
der Militie, zoodat het de begeving van alle hooge
krijgsambten, welke de' provincie bepaalde, en het regt
van de patenten verkreeg. Op dezelfde vergadering werd
voorts op aandrang van Holland besloten, dat men ten
aanzien van de beslediting der geschillen, die tusschen
de leden der Unie rijzen konden, niets bepalen zou, maar
lt;leze altijd in der minne zou trachten te vereflenen ;
't geen voor Holland zeker het meest gewenschte besluit
'«'as, daar zijn overwigt de schaal wel altijd naar zijne
zijde zou doen overslaan.') Het besluit van 1663 omtrent
de kerkgebeden, waarbij aan de predikanten bevolen werd
te bidden //in de eerste plaetse voor haer Ed. Groot Mog.

de Ridderschap, Edelen ende Steden van Hol-
landt ende Westvrieslandt, wesende den ontwijffelbaren
Souverain, ende (naest Godt) de eenige Hooge Ove-

1) Kluil, t. a. p, III bl. 123. Vgl. van Slingelandl, Staatkuiidige
Geschriften. Amst. 1784. dl. IV bl. 102 : «Na hot jaar 1620 is — het
Seeven van Commissie van Generalitcits-weege aan de Stadhouders , en
«t beëedigen derzelve, in ongebruik geraakt.»
ä) Kluit; t. a. p. m bl. 219, 228.

Groen van Prinslerer, Handboek der gescliiedenis van het va-
^^rland. Leid. 1846. dl. I bl. 428. — Do uitslag der verdeeldheden
Overijssel van 1654 en 1668 strekt o. a. lol bewys, dat Holland
quot;iet misrekend had.

righeydt deser Provincie,// ') voerde Hollands overmoed
ten top.

Het ontbrak der Unie van Utrecht geheel aan de noo-
dige kracht, om dat verderfelijk separatisme te stuiten.
Immers was zij, gelijk ik reeds aanmerkte, niet meer
dan een defensief verbond, dat slechts onderlinge be-
scherming tegen den gemeenen vijand bedoelde, en waar-
schijnlijk van zelf zou zijn vervallen, indien het Pilips
gelukt ware den vrede met zijne voormalige onderdanen
te treffen.') De loop der omstandigheden verhief wel dit
volkenregtelijk verbond tot eene blijvende grondwet,')
maar was niet in staat er tevens die vastheid aan te ge-
ven , welke eene staatsregeling behoeft; integendeel, zoodra
het dreigend gevaar, dat tot naauwe aaneensluiting had
genoopt, geweken was, kwamen de gebreken der Unie
eerst regt aan het licht. *) De gewigtigste vraagstukken
van het staatsregt waren er uit den aard der zaak niet
in aangeroerd; en daar men dus bijna in 't geheel geen
stelligen grond tot oplossing der telkens rijzende ge-
schillen bezat, w^as het geen wonder zoo de grootste
geleerden tot de meest uiteenloopende besluiten kwamen.
Welke vraag kan belangrijker heeten dan die, of iedere

1)nbsp;Resoluliên van Consideralie van Holland ten lyde van Joh««
Wilt, Utr. 1706. bl. 639.— Kluit, t. a. p. 111 bl. 298.— Vgl-
Resol. V. Consid. bl. 765, en Bijnkershoek, Quaest. jur. publ. I-
c. XXXIII.

2)nbsp;Kluit, t. a. p. I, bl. 187. P. Paulus t. a. p. II, bl. 183.

3)nbsp;P. Paulus, t. a. p. I bl. 176.

4)nbsp;Van Slingelandt , t. a. p. bl. 187. « Ook zyn van tyd tot tyd
soo nadeelige eJfekten gevolgt uit de quade gesteldheid van de Regee
ring van de Republiq,--dat het veeleer te verwonderen is,

de Republiq nog bestaat , als dat se in een groot verval is. '
P. Paulus, t. a. p. 111, bl. 165.

provincie op zichzelve het regt van oorlog en vrede be-
liouden had ? Hugo de Groot') ontkende haar, Bijnhers-
hoek^) beantwoordde haar toestemmend, terwijl later
^^^ Paulus weder het gevoelen van den eerstgenoemde om-
helsde. Toen in 1674 ten behoeve van Utrecht, Gelderland
Overijssel vruchteloos het jus postlhninii ingeroepen
Werd, was het vraagstuk zoo twijfelachtig, dat de be-
roemde Huber dat regt op wetenschappelijke gronden
ontkennen kon, en Bijnhershoeh, met het voldongen
feit niet te vrede, het vele jaren later aan een nader
onderzoek meende te moeten onderwerpen. Waar zooveel
Verschil was omtrent de hoofdgronden der staatsinrig-
ting,

daar stond de deur wijd open voor allerlei inbreu-
ken , en moest het gemakkelijk vallen zich los te maken
eene Unie, waarvan, volgens Aitzema, //wel mocht
gheseyt worden j dat se ghelyk alle wetten ende verbon-
^e®) hadde een wassen-neus.//

^an het bondgenootschap tusschen Holland en Zeeland
Was ook niet veel meer overgebleven. Eeeds in 1588 was
de benoeming der vier gecommitteerde Eaden, die bij
Instructie voor den Eaad van State naast Maurits
berden gesteld, geen enkele Zeeuw in aanmerking ge-
komen'), niettegenstaande Maurits den 1. Nov. 1585

^eranlwoordingh, Parys. 1622. bl. 105 vv.
Quaesl. jur. publ. I, c. 23.
' a- p. 11 , bl. 184 vv. — Vgl. {van Goens) Politiek vertoog
ef het waar sistema van de stad van Amsterdam, 1781. bl. 187—236.

Praélect. ad. tit. Pand. de capl. el postUm. § 9 sqq.
Q^aest.Jur. p,M. I, c. 16.
Snbsp;quot;quot;quot;nbsp;Oorlog, Dl. VII, bl. 224. Aangehaald bij

jj^ ® ' opkomst en bloei der Vereenigde Nederlanden , Dordr.

- • Voorreden, bl. LXIV.
'nbsp;.. p. Ill, bl. li, 17.

tegelijk tot Gouverneur, ') Kapitein-generaal en Admiraal
over Holland en Zeeland was benoemd. Prederik Henrik
kreeg voor beide gewesten ook nog slechts één berigt-
schrift, maar reeds aan Willem II gaf Holland dit af-
zonderlijk , zoodat toen alleen nog maar de gemeenschap-
pelijke onderwerping aan den regtsdwang van de beide te
's Gravenhage gevestigde Hoven van Justitie, als laatste
spoor van de naauwe betrekking, die eens Holland met
Zeeland vereenigde, overbleef.

Die zucht tot behoud van volkomene autonomie, en
van een beslissend overwigt in de Generaliteit, was echter
niet alleen het gevolg van eene zeer natuurlijke aanmati-
ging , welke de magtigste provincie bezielde. Haar grond
lag dieper, en moet vooral in de tegenstrijdigheid van de
belangen der verschillende gewesten gezocht worden. Tgt;e
politiek van Holland was hoofdzakelijk, bijna uitsluitend,
op de bescherming van den zeehandel gerigt; uitgaande
en terugkeerende koopvaardij-vloten moesten begeleid,
zee van kapers gezuiverd, en met de overige mogendheden
van Europa voordeelige verdragen gesloten worden. Hol-
land wilde boven alles vrij zijn van het Spaansche juk
en den gewetensdwang, waaronder het zooveel gelede»
had; maar eens hiervan ontslagen, wilde het van die
vrijheid gebruik maken om zijn eigendommelij ken aanleg )

1)nbsp;Zie van Slingdandl, t. a. p. I, bl. 123 vv. Prins Jlaurits 'S
nooil Stadhouder geweest.

2)nbsp;In vervolg van tijd heeft Holland echter aan Zeeland het regt ^^
oprigting van eene eigene hoogeschool betwist, niettegenstaande lO
der overige gewesten eene zoodanige instelling van hooger onderw J
gevestigd was.

3)nbsp;Zie Mr. J. Hora Siccama, Neërlands grond en beschaving
band beschouwd ; in het algem. lellcrl. maandschrift voor
nquot;. 7. bl. 13, 52, enz,

Wog meer te ontwikkelen , en zich met de schatten van
Oost en West te verrijken. Wien kan het bevreemden ,
^00 het met spijt, om niet te zeggen met een gevoel van
onregt en miskenning, eiken maatregel beschouwde, die
®et zijn bijzonder belang in strijd kwam ? En dat moest
^och uit den aard der zaak dikwijls gebeuren. Eeeds on-
der Leicester was het eene der voornaamste bronnen van
tweedragt, dat de uitvoer van alle mondbehoeften stren-
Selijk belet werd, terwijl Holland vreesde dat hierdoor
een groot gedeelte van zijnen handel verloopen zou, en
de vijand toch zou worden geproviandeerd. Vooral Am-
sterdam maakte zich hierbij driftig, en toonde ook in
t vervolg, dat het winstbejag zelfs ten koste der algemeene
belangen beoogde. Daarbij vereischte de verdediging der
landprovinciën een talrijk en kostbaar leger, en maakte,
tot bevestiging van de grenzen, bewaring van de ver-
°Verde generaliteits-landen noodzakelijk. Holland had ech-
ter meer belang bij wel uitgeruste oorlogsvloten; het kon
zich zelf staan, het behoefde, ten minste naar het
®gt;eende, de overige gewesten niet tot zijne verdediging,
bekommerde zich daarom weinig om hunne veiligheid,
^et moest ten gevolge van de achterlijkheid der bond-
S^nooten gemeenlijk verre meer dan de helft in het on-
derhoud betalen, en daar het in zijne eenzijdigheid de
^jittigheid van zulke maatregelen dikwijls betwijfelde,
^ ^agde het over verongelijking en wenschte dat men met
quot;naken van verdere conquesten ophield.')

Hagenaar, Vaderl. Historie. Vlll, bl. 143, 148. Kluit, t. a- p. bl.lOö.

O. a. het gebeurde in 1639 bij (ca» Goens), politiek ver-
bl. 6. vv.

■Jloed-quot;^quot;quot;quot;'^*'quot;®''nbsp;■ quot;nbsp;Conquesten , door synen

arbeid verkreegen , hem (n, den botten Hollander) niet voe-

Nog één punt verdient opgewekt te worden, dat in
het naauwste verband staat met de vraag, of het voor
Holland al of niet raadzaam ware een' stadhouder te heb-
ben. ') Holland en Vlaanderen hadden reeds sints de 13.
eeuw aanzienlijken handel op Engeland gedreven , het-
welk van zijne gunstige ligging voor de zeevaart lang
weinig partij had weten te trekken. Maar onder Elizabeth
begon het zijne natuurlijke voordeelen te begrijpen en
met Holland naar den wereldhandel te dingen; en hoewel
eerst onder Cromwell het overwigt naar Engeland begon
over te hellen,*) begrepen onze Staatslieden toch zeer
wel, dat de zege niet langs den weg van het geweld ge-
zocht kon worden, dat een oorlog met Engeland het
meest van alle oorlogen moest worden vermeden. Op het
behoud van vriendschappelijke betrekkingen en het sluiten
van gunstige handelsverdragen moest men hier te lande
vooral bedacht zijn. Onraadzaam was het aan den anderen
kant verder te gaan; want elke naauwere verbindtenis
met den magtigen nabuur stond gelijk met eene leom»^
societas,^) daar de bondgenoot wel met ons zijne plaii'
nen ten uitvoer zoude brengen, maar de winst voor zich

den, maar waarelik den rugge inryden, ende alleenelik gediend
om onse voorgaande Capitains Generaal ende Stadhouders soodamg ^^
kraften te doen toenemen , dat sy hunnen Measleren den Staten^ ^^
respective Provintien, ende insonderheid den Staten van Hollartd slee
teden tot eenen gedurigen schrik.'

1)nbsp;Zie over de wijze, waarop de la Court die vraag beantwoor
het Yl. Hoofdstuk dezer verhandeling.

2)nbsp;lusnc, Hollands Rijkdom, Leijd. 1782. I, bl. 175, 182 w.

3)nbsp;iujflc, t. a. p. ni, bl. 348.

4)nbsp;Vgl. Macaulay, history of England, cd. Tauehn. Leipi'
I, bl. 136.

6) Vgl. het V. Hoofdstuk dezer verhandeling.

Zelf houden zou. Reeds in 1585, toen over de opdragt
der Souvereiniteit aan Elizabeth gehandeld werd, wilde
Holland daartoe alleen op lepaalde en redelijke voor-
'^^aarden besluiten.Nog sterker verklaarde het zich in
165.3, toen Cromwell aan Beverningh en de overige ge-
zanten, welke de Staten Generaal naar Engeland hadden
gezonden, den voorslag deed, //dat beyde Republycken
souden coalesceren ende dat het geheele ligchaem alsoo
geaduneert synde, eene en deselve Opperste Regeringe
subject wesen sonde.// In Holland zag men dadelijk in dat
dit listig voorstel in zich sloot //versclieyde absurditeyten,
nieuwigheden , ende ook absolute onmogelykheden,// en
het werd zonder verder onderzoek van de hand gewezen.')
was echter eene omstandigheid, welke het Engelsch
ontwerp scheen aan te bevelen. Het huis van Oranje was,
door het huwelijk van den jongst overleden Stadhouder
^^illem II met de tweede dochter van Karei I, zeer
®aauw aan Engeland vermaagschapt; en het liet zich aan-
^^en, dat de politiek van Holland met die der vorsten van
rijk ééne lijn zou trekken, wanneer te eeniger tijd
Weder een prins van Oranje de vereenigde waardigheden
^an Stadhouder en van Kapitein-generaal bekleeden zoude,
ant de Kapitein-generaal was meester van 't krijgsvolk,
kon ligt zijn gezag misbruiken, schoon dat gevaar
Wel kon worden afgewend, zoolang Holland in de
a en Generaal het hoogste woord voerde. Maar als Stad-
•^er van Holland kreeg de Prins zooveel uitgebreider

gj '^'«it t. a. p. u , bl. 217.

3)nbsp;fquot;han de Wilt, 'sGrav. 1723. dl. V, bl. 199.

Enpnbsp;^^rilertelijke gevolgen onzer naauwe vereeniging met

Ams^l'quot;quot;'nbsp;Mquot;-- tierg, de réfugiés in de Nederlanden,

bl. 232 , 239 , 232.

invloed op liet beleid der zaken , dat het hem niet moeije-
lijk vallen kon om de politiek van Holland, en daardoor
die der Generaliteit, daarheen te rigten, waar zij hem het
verkieslijkst voorkwam.Deze overwegingen legden den
grond tot de Acte van Seclusie en het Eeuwig Edict l
doch zij verwijderden tevens Holland nog meer van de
andere gewesten, die, met name Zeeland en Friesland,
herhaaldelijk op de verheffing van den jeugdigen Willem
III tot de hooge ambten zijner voorzaten aandrongen, en
in de afscheiding van het Kapitein-generaal- en Stadhou-
derschap eene ongehoorde nieuwigheid, of wel eene mis-
kenning zagen van de verdiensten van het huis van Oranje.

Holland kon dien aandrang alleen ontgaan, door ten
strengste aan het beginsel van provinciale oppermagt vast
te houden, en geen inmenging hoegenaamd in 7:i]udomes-
ticque deliberatien toe te laten. De naijver jegens En-
geland en de belangen der uitwendige politiek bragten er
dus niet weinig toe bij, om den band tusschen Holland
en de Unie al losser en losser te maken.

Dat stelsel van afzondering kan ook voor een gedeelte

als een uitvloeisel van de toenmalige algemeen heerschende

begrippen worden beschouwd. De geest van afscheiding
en°egoïsme was door de opkomst der corporatiën en vnje
gemeenten in de Middeleeuwen gevoed en diep m ^
gemoederen geworteld.') Zelfs de grootste Staten zouden
zonder het bezielend beginsel van orde en eenheid, doo

1)nbsp;Kluit, t. a. p. III, bl. 66 vr., 93.

2)nbsp;Hfieten van J. de Witl, I, bl. 131.nbsp;r-dschriP

3)nbsp;Vgl.' Mr. J. R. Thorbecke, is het Drie Maandelftsck

voor 1836 , bl. 183 vv.nbsp;^^ W-

4)nbsp;Meger, Esprit, origine et progrès desinstit. judic. t. IV ,

de vorstelijke magt geschraagd, uiteen gevallen zijn.')
In de Nederlanden hadden echter vele omstandigheden
samengewerkt om den centraliserenden invloed der vorsten
te keeren;en toen de vorsten uit het Oostenrijksche
^iiis eene gelijkvormheid in wetgeving en bestuur, met
name in de regtspleging en het stelsel van belastingen,
'bilden invoeren, onbestaanbaar met de duurgekochte en
Gezworene vrijheden der rijke en bloeijende steden en ge-
vesten, had men zich stoutmoedig tegen dien willekeur
herzet, en hen van de regering des lands vervallen verklaard.

gedurige klagten van Willem I, wiens geheele stre-
den eene onafgebrokene poging was, om de onderscheidene
provinciale en plaatselijke belangen te vereenigen,strek-
ken tot bewijs hoe die geest van afscheiding en de daar-
mede gepaard gaande naijver en afgunst in de natie
gevestigd was; een geest, tot onberekenbaar nadeel des
Vaderlands, tot den ondergang der Republiek in 1795
ongeschonden bewaard. Eerst in onze dagen heeft de
®^aatsliuishoudkunde geleerd, dat de schijnbaar verschillende
^ ^angen van de onderscheidene natiën en van de bijzondere
^ en der Maatschappij zeer wel naast elkander en gelijk-
^g kunnen bevorderd worden. Ten tijde van Johan de
itt begreep men dit nog niet volkomen; vooral waar van
Verhouding tusschen de Staten ®) sprake was, volgde

Guiiol histoire de la Civilisation en Europe, leçon IX.

3;nbsp;a. p. bl. 33 vv.

à 1'. '''nbsp;Paulus, t. a. p. I bl.401 : « que les députez servaient

etnbsp;pluslôt pour excuser les Provinces, comme Procureurs

con,nbsp;de leurs Constituans et Maitres , que pour avancer le bien
quot;quot;»Un. ,

batgnbsp;tresling, de prudentia Guilielmi I in republica pertur-

S) z

■aj- 1831.

'quot;'quot;y^ng, bl. 303: «een goed Hollands Patriot belioorde te

men te zeer de geliefkoosde tlieorie der handelsbalans,
dan dat men tot het besef van eene overeenstemming van
belangen had kunnen geraken. De la Court zelf wijdt
een van zijne werken aan de beschouwing van welvaren
der stad Leijden, en eene oppervlakkige inzage is reeds
voldoende, om ons de overtuiging te geven, dat hij den
onderlingen zamenhang tusschen de welvaart der steden
zijner provincie niet volkomen doorgrondde.Zoowel uit
een politisch als uit een commercieel oogpunt streefde men
algemeen naar afzondering en uitsluiting; Holland wilde
de° geheele Unie naar zijnen wil doen draaijen, en de stad
Amsterdam maakte op hare beurt dezelfde aanspraak in de

Staatsvergadering.

De schrandere de la Court had zeer goed ingezien,
hoe groot eene rol eigenbelang en naijver in het behan-
delen van alle zaken spelen; en ik geloof dat het ge-
deeltelijk daaraan moet worden toegeschreven, dat hij biJ
het aanprijzen van een' of anderen maatregel zich dik-
wijls veel moeite geeft om aan de tegenstanders te beWij'

wenschen: Decrcscal Gallus el Anglus, et ne crescal Hispanus.
Vrankrijk en Engeland af, en Spanjen niet toeneeme. »nbsp;^^ ^

1) Dit blijkt ook uit het tweede hoofdstuk der Aanwijsing (bl. -
v^aar hij van de steden , die digt bij de zee of aan rivieren Hg^'
of wel binnen 's lands gelegen zijn, en van de heerlijke goquot;
der Edelen sprekende, zegt, dat deze alle: • een gansch byso»
Interest schijnen te hebben. En daarom sal yder verstandig
ligtelyk oordeelen können, dat versoheidentheid van

Onderdaanen, Landen en situatie, ook noodsaakelik verschel ^^^

van interesten veroorsaakende, ik van Hollands vaaren,
een Land, niet bescheidentlik sal können schrijven. Nog»»quot;® ^^ ^^^^
geneegen het selve onder eenen titul te doen , soo veele ® ^^.
steeden ofte Landen in eene saake ofte Interest overeen ko»
mijn geringe kennis toelaat. »

zen, dat hetgeen zij afkeuren toch vroeg 'of laat tot hun
eigen voordeel zou uitloopen, en dat zij hun waarachtig
belang miskenden, door er zich tegen te verzetten.') Hij
Was in den geest van zijnen tijd te zeer doorgedrongen,
oia niet te weten dat hij op deze wijze den gereedsten in-
gang vinden zou. Ook komt hij dadelijk in 't begin
der Aanwijsing met zijne geliefkoosde stelregels voor dêii
dag, dat //men gelooven moet, dat in alle Societeiten
ofte vergaderingen van Menschen, eygen altyds
dat: //tantum de publicis malis sentimus, quantum ad
P^watas res pertinet, en Niemand hinht van een ander
^ans seer.'/ In het Welvaren der stad Leijden gaat hij
^og verder, en noemt de Her- en Geldgierigheid de
benige prikkels van alle wereldse actiën.^')

1) Zie O. a. Bijlage E.

«dewijl de oneindelik wyse ende goede God , ons willende by
ende ordre houden, in ons heeft geplant, niet alleen een
^''Oote zorg om lyf ende levensmiddelen te beschermen, maar ook een
B'oote ongeveinsde liefde tol onse eige gedachten ende Eere , voedse-
quot; der Ziele in dit ydele leven. » In de Voorreden yan het manuscript
bet weharen der stad Leyden, bij den Heer Mr. P. M. de la
te Utrecht.

3) bl.

64. — De la Court was er echter verre af om het eigen-

bel,

den
•En

Heer Mr P. M. de Ia Court te Utrecht, komt op bl. 36 voor;
Voorwaar, hierin bestaat de Deugd der Regenten, dat sy voor-
quot;''SUk hun eigen voordeel aan 't gemeen koppelen : 't is ook wel doenlik,

ant ft

^^ lt;ie Weg des Deugts , voor de polityken niet soo onvrugtbaar is,
en ^^ ^ordt uitgekreten, altyds loond sy met een gerust gemoet,
van trouwe vriendschap, waarin de Hemel op Aarde
gt; Maar de vjeg des ondeugds wort met een innerlik bekommert

Semoet

ende trouwlooze vrinden bewandelt, twelk de Helle op

len is.

IL HOOFDSTUK.

«rondtrekken van het steUel van de la Conrt.

Wij hebben in de inleiding gezien, dat de la Court door liet
woord Interest verstaat: Ut welvaren der Regeerderen en
Onderdaanen gezamentUjh De politihe gronden en maximen,
wier uiteenzetting den inhoud van het werk uitmaakt, met
welks nadere beschouwing wij ons nu gaan bezig houden, zij»
dan ook niets anders dan denbsp;, om dat welvaren te

bevorderen, en de regelen, aan wier zorgvuldige nako-
ming het onafscheidelijk verbonden is. Doch de vraag
doet zich hier op, welke beteekenis de la Court aan
dat welvaren gaf, en of hij zich daarbij ook verhief bo-
ven de heerschende rigting van zijnen tijd, die bijna
uitsluitend de bevordering van stoifelijke welvaart beoogde-
Handelsbelang was de voornaamste drijfveer der toenma-
lige, bepaaldelijk der Hollandsche, staatkunde');

1) Hcerpn, HanJbuch der Geschichte des Eur. Slaalensyst. Got
1819. bl. 222 — Guhal, Hist. de la Civil, bl. 284.

1!J

ofschoon de gcwehlige scliokken, welke de hervorming
ten gevolge had gehad, te diepe sporen hadden nagela-
ten, om de belangen der godsdienst geheel te verdrin-
gen ,') zoo hadden de laatste toch veel van hunne kracht
verloren, en openbaarden zich meer in woorden dan in
daden. Het land te doen toenemen in rijkdom en bevol-
king, ziedaar wat bij de la Court het hoofddoel der
Staatszorg uitmaakt. Hij prijst de republieken boven de
ttonarchiën, omdat //men gemeenelik alle republyken in
konst-, koop-, volkrykheid en sterkte, merkelik meer
als de Monarchale landen en steden siet bloeyen.// Hij
verklaart door weloaren te verstaan //de conservatie en
vermeerderinge der ingeseetenen,// ') en noemt de zorg

voor het laatste //liet loffeliksten dat ooit van Regeerders

l ' °
Kan voortkomen.// Dit streven naar eene talrijke bevol-

1)nbsp;Brief van Nieupoort aan J. do Witt , 8 Oct. 1633 (Brieven van
^Y^lt, m, bl. 128): «syne Ed. (n. Thurloe), vraagde iny of de

ereeniglide Nederlanden eenigh ander interesse hadden als in de
quot;Hniercie en Navigatie , daerop ick antwoord,le dat dat het principaelste
dat ons directelyck concerneerde , maer dat wy ook om veel pro-
eniMile redenen gaerne souden sien , dat de Haevenen , Sleden , en
Landen in de Oost zee gelegen , en alle behorende onder Protestanse
''erheden moghteii geconserveert blyven onder deselve. •

2)nbsp;Aamcij'Mig, bl. 7. Vgl. bl. ,37: «Ende vermits de Inaeseete-
. onder deese vrye Regeeringe eeni^gt;e schatten ende rykdom-

wettelik komende te winnen , deselve .aldaar gerustelik besitten ,

®quot;lt;ie naar hunne eigene sinnelikheid allesins gebruiken mogen ,---

endnbsp;inwoondcrs hier ook seep génegen , om door gemelde

andere levensmiddelen te subsisteren, ende voor hare lieve
quot;deren rykdomraen le winnen, te sparen ende te vergaderen,«

Aanwijsing, bl. 18.

(c!unbsp;^^^nbsp;'nbsp;quot;^S'-nbsp;, Dime royale

qnl'r'quot;quot;*nbsp;' 'nbsp;' quot;quot;

grandeur des rois se mesure pur le nombre de Icut s sujcis». —

king knn gedeeltelijk worden geregtvaardigd door de
groote behoefte der gemeenten aan middelen tot verde-
diging der privilegiën en afwering der willekeur; ') en
in Holland, waar die gemeenten zoo bijzonder bloeiden,
behielden diergelijke beginselen bij overlevering nog langer
dan elders hunne kracht. De la Court schijnt vooral over-
wogen te hebben, dat welvarende landen tevens volkrijk
zijn, en dat de opkomst van Holland door den grooten
toevloed van nijvere vreemdelingen, die er rust en vei-
ligheid kwamen zoeken, zigtbaar bevorderd was. Derhalve,
(dus redeneerde hij) bloeit een land des te meer, naar-
mate het getal inwoners toeneemt; en dus moet alles ,
wat het laatste bevorderen kan, op dien bloei heilzaam
terugwerken. Dat deze redenering niet opgaat, behoeft

{de Beaufort) Vciliandeling over de vrijheid in den Burgerslaut, Leid-
1737, bl. 183.

1)nbsp;De la Court wijdt een geheel hoofdstuk (2. Deel, Gap. XV , bl-
3G8) aan het betoog dat iedere groote Hollandse stad, het iy '
oße niet gefortificeerd weesende, sig seer icet teegen alle geteeld
buiten soude können beschermen. Hij slaat voor om alte sleden do«''
hot openhouden van ledige plaatsen binnen hare wallen , het verbm
deren van den aanbouw van voorsteden enz. in slaat te stellen ,
een beleg van vele maanden te verduren. Daartoe wil hij opk «haar®
ryke Ingeseetenen wel in de waapenen oeffenen ; want die heelt m®quot;
in tyde van nood altyds gereed : en souden de ryke Inwoonders squot;'quot;
der soldye getrouwelik dienen om eene iceltige Regeeringe, neeven'
haare dierbaare Vrijheid en alle andere particuliere Goederen , stquot;'quot;'
vastelik teegen in- en uil-heems geweld te beschermen : de arme
setenen soude men by oorlogstyden in geringe sojdye neemen ,

die dus de geneegentheid, alsmeede de kragt om oproer le maa|gt;«quot;
benemen können, als men haar dan geene dan vertrouwde ■quot;Ü''
Borgers tot Officieren gaf.» Vgl. van Meurs en Rose , proeve e»quot;
organisatie der landmagt. 's Grav. 1848.

2)nbsp;Aanwijsing, bl. 40.

geen betoog; doch zij is een bewijs te meer voor die
heerschappij van liet materieele belang, aan welke ook
de la Court zich niet had kunnen onttrekken. Eene door-
slaande proeve van die denkwijze vindt men iii zijne
beschouwing van een onderwerp, waarbij men die bekrompen-
heid het minst verwachten zou. Ik bedoel de hoogeschool te
lieijden , welke bij hem alleen als middel voorkomt, om
de bevolking der stad te doen aangroeijen, en haren lian-
, vooral den boekhandel, uit te breiden. ') Daarom
■^oet bij het aanstellen van professoren en het regelen
letteroefeningen uitsluitend op den aard en de neiging
^er studerende jongelingschap worden gelet. r/Men moet
^%ds indagtig zyn dat alles besta'at in te maken dat
veele studenten hier willen woonen. 't Welk men ver-
krijgen kan hun verschaflende gemak om te woonen, en
öiiddelen om op het kostelikste en naa hun zin te leeren;
öamenthk aangename Professoren, Drukkers en Boek-
^erkoopers, en moet men wel considereren, dat alles van
^^ studenten, en zij van niemand dependeren, sulcks
nooit de Professooren ende Boekverkoopers moet
f'ivoriseren tegen 't voordeel ofte inclinatie der studen-
gt; Want daar men die heeft, en können de anderen
quot;^let ontbreeken; want de Boekverkoopers sullen van selfs
^et aas volgen; als men studenten lieeft, maakt men zoo
Professoren als men wil.//

H'eicarc», bl. l-i9. vv.
iet^^nbsp;bl. 150, Vgl. op dezelfde bladzijde : «Kan er wel

'lyt ^^nbsp;bespottelik , en bequamer om alle menschelike wyslieid

blusschen , bedagt werden , als de Philosophie , soo aJs sy door
^'quot;'''pen onderweesen is geweest, sulks de naam van pedant en
quot;'oopknbsp;jjeiperden en dwasen is eygen geworden. Nogtans il

De la Court doet zich dus overal kennen als voorstim-
der van stoffelijke welvaart, terwijl hij de hoogere be-
stemming van den Staat tot verbreiding van beschaving
en verlichting als voorbij ziet. Dit lag echter, gelijk ik
reeds aanmerkte, geheel in den geest des tijds; en h\j
onze voornaamste Staatkundige schrijvers der 17. eeuw,
de Groot, Boxliorn en Huber, zien wij de waardering
van den Staat als middel tot ontwikkeling der mensch-
heid veel te weinig op den voorgrond staan. Bij Scheele
treedt zij duidelijker te voorschijn,') ook bij Graswinchel,
wiens betoog hier echter meer aan het theologisch dan
aan het staatsregtelijk standpunt ontleend is. Beide
schrijvers echter zijn nog verre af van de gevolgen hunner
stellingen geheel te overzien, of die als grondslagen van
hunne theorie te bezigen, gelijk in onze dagen door de
voornaamste Staatkundigen gedaan wordt.

fmit aller le chemin de l'école mrn moet den schoolweg ingaan , in-
dien men den studenten wil aanhouden, leesende ende uytleggeniïe
alles wai ly begeeren, al waar 't den Alcoran van Mahomet-»

1)nbsp;Libertas publica (in Parte altera Analectorum Belgicorum eJ-
Petrus lïurmannns Secundus, Lugd. 1772). bl. 32: 4Ioc enim praquot;quot;
cipuum bonum communitatis. hic maximus fructus, quod honu-'es
invicem erudire ac meliores tacere, quod innalam insculptamqne i»
animis omnium notionem divini numinis excolere , et Deum alten ^
icroruin ope cognoscere et intueri , quod denique sibi materiam
Inlis praebere , ct se communi sapieotia a muUis erroribus liberare

possint.»nbsp;„

2)nbsp;Nasporinge van het Recht van de Opperste Macht. Rott. 16

bl. 424 ; «daartoe , te weten opdat dit zijn (n. Godes) rijk toe o ^^^
mag, zijn wij geschapen als tot ons einde, om 't zelve, ^oo
in ons is, hier op aarden eerst , en d iarna in de hemelen te bev
deren» ...

3)nbsp;Zie b. v. Rossi, de 1'état (in de Revue de législ. de 'quot;gt;

het

Mars 1849 , bl. 177 vv). — de Bosch Kemper . Handleiding tot

Hoe zal nu de Staat liet best dat welvaren bevorderen,
waarin dan volgens de la Court liet waarachtige interest
der ingezetenen bestaat? Om dit te kunnen beoordeelen,

O

acht hij het noodzakelijk te beginnen met //Ilollands ge-
leegentheid te considereren, voor sooveel die in sigselven
cewigdurende is//') daar het eene groote onvoorzigtigheid
zou wezen //indien men in Holland tanqnam in tabula,
rasa, als op een eeven ende in een seer suiveren bequameii
grond, het allerbeste saad begeerde te saayen, om soo
doende eene Engelse ofte P/iilosophise He publik te
doen groeyen. Sulcks waaragtig zynde de seer lofielike

Politike Maximen---dat in de Politie vele quaade

dingen met min ongemaks geduldet, als weggenomen
pleegen te werden; ende dat men in de Politie nooit
vermag, gelijk wel somtijds in het kolf-spel, den bal
schoon naar wensch te setten, maar dat men die altijds
®oo als hij legd moet slaan; alsmede waaragtig synde,
dat in ydere slag, ofte voorvallende saak, een goet Polityk
verpligt is, syne konst en liefde tot den Vaderlands
sulcts te toonen, dat door soodanige Continuatie, de
^epublyk allengs tot eenen beeteren stand werde ge-
bragt.// ') Nu bevindt zich Holland door zijne natuurlijke
ligging en de gesteldheid van den bodem in eenen vrij
ungünstigen toestand. De felle en lange winters ma-
^en de brandstof duur en verzwaren de kosten van den

^'«derl. Staatsr. Amst. 1850, §. 13, bl. H. — Hello, du Ré(;ime
constitutionnel , Paris , 1848. t. I. bl. 1—8.
Aanwijsing, bl. 16.
-) Hier worden de Ulopia van Thomas Morus en de Republiek van
quot;'« bedoeld, die even le voren zijn aangehaald als .in de lugt eene
quot;osopliise Hepuplyk , hoedanige nog sal nog kan gevonden werden.»
^mwijsing, bl. 1quot;.

veeteelt. De korte zomers, en de verderfelijke zeewinden be-
lemmeren den land- en tuinbouw. De laagte van liet land
verpligt tot groote onkosten, om het tegen inbraken van
zee en rivieren te beveiligen en droog te houden. Berg-
werken zijn er niet, en met graven is uit den grond
niets te h'alen dan klei en veen. Daarenboven vereischt
de grond, die bijna overal zand- , moer- ofte veenig is,
veel zorg van bewerking, terwijl in het geheele Holland
naauwelijks 400000 vruchtbare morgen lands gevonden
worden. Deze omstandigheden zijn reeds op zichzelve
zeer drukkend; maar wanneer men daarbij bedenkt, dat
//de Hollanders de zee niet alleen veilen, en haare steden
en landen tegen alle geweld van buiten beschermen moeten:
maar dat zij daarenbooven haaren nek hebben belaaden,
veel , meer als den inhoud der TJnie van Tltregt haar ver-
pligtede, met het bewaaren van veele geconquesteerde
steeden, en omliggende Provintien'/,waartoe zware
belastingen onmisbaar zijn, die sedert de laatste oorlogen
nog aanzienlijk zijn geklommen: //Soo sal men moeten

besluiten, dat gemelde Hollandsche ingezeetenen uitnemend

swaar belaaden zyn.Hier teegen können de binnenwa-
teren niet uitleveren als vis-, water- vogelen en eijeren;
de äuijnen niet als konijnenvleesch en vellen , vier honderd
duizend morgen lands, niet anders als steenplaatsersaarde,

turf, koom, moeskruiden, ooft, vlas, hennip, mede-krappeUr
riet, snivel, koejen, kalveren, schaapen, paarden; dog
van strand en duin soude men können seggen, dat het
kalk en zand uitleeverd. Ende hoe weinig alle gemelde

1)nbsp;Amwijsing , bl. 24.nbsp;^

2)nbsp;De la Court berekent dat de provincie Holland jaarlijks ongev
f 18,000,000 opbrogt.

^rügten, komende uit soo kleinen geringen boesem, in
®igse]ven können toebrengen, om soo veele menschen als
Holland bewoonen,') aldaar te doen subsisteeren, kan
yder ligteliken bedenken.// Niet het achtste gedeelte
^er inwoners zou dan ook //haaren nooddruft können
^nden in haaren eigen boesem. als het overschot der
getrokkene vrugten soude moeten uitleveren alle andere
behoeftigheden.//')

Wij ontmoeten hier eene geringschatting van Hollands ^
Voortbrengende kracht, welke gedeeltelijk haren grond
heeft in de groote voordeelen der vrachtvaart, die de
kleinere winsten der volksvlijt in de schaduw stelden,
^rwijl het fabriekwezen door de la Court als een onaf-
scheidelijk gevolg van den handel beschouwd wordt, en
•ïe Winsten, die het oplevert, dus tot de voordeelen van
^en laatsten tak van nijverheid worden gebragt. Bovendien
^iJQ de gewone visscherij, de haring- visscherij en de
^alvischvangst niet onder deze beschouwing begrepen. Deze
®gden toen zulk een gewigt in de schaal, dat de la Court,
hare voordeelen te hebben opgesomd, niet aarzelt te
Verklaren, //dat geen land ter weereld sooveele scheeps-ladin-
gen uit zyn eigen selven kan maken, als Holland alleen.// *)

opnbsp;setal der inwoners naar hel gemeen gerugtnbsp;'' ^ ^

■«'erdnbsp;®® berekening naar het hoofdgeld, dat in 1622 geheven

onder'nbsp;^81,934 in Zuid-Dolland , en in dc ver-

jj^.nbsp;. dat West Friesland het vierde der inwoners vau Zuid-

Bijdr?''nbsp;' seheel Holland. Vgl. Mr. G. Wttewaall
''»gen tot de Staatshuishoudkunde en Statistiek, Utr. 1836 , 1. Deel \

■ quot;»k,nbsp;bi. 27. \

^«quot;«'fjsm^ , bl. 25.

esehouwing nagenoeg met die van de la Court overeenkomt.
' ^quot;«wijfsmj , bl. 31.

liad de ligging aan de zee en aan de groote rivieren ,
welke Holland doorsnijden , reeds vroeg op de vissclierij
als middel van bestaan gewezen, niet minder had de
ligging in het midden van Europa er, volgens onzfn
schrijver, toe medegewerkt om de navigatie en de negotie ')
aan dat gewest te hechten. Handel en scheepvaart waren
allengs de hoofdbronnen van het welvaren der natie ge-
worden. De rijke koloniën in Oost- en West- Indic ver-
rijkten beide door hare kostbare voortbrengselen. De lage
renten maakten het opnemen van kapitalen gemakkelijk,
bevorderden daardoor den ondernemingsgeest, en gaven
aan de Hollandsche kooplieden, die altijd gereed waren
vooruit te betalen, een groot overwigt boven andere natiën,
waar het geld schaarscher en duurder was. Opmerkelijk is
het dat de la Court tot deze gunstige omstandigheden
ook de digt op een gedrongene bevolking, en de gedurige
splitsing der fortuinen , door verdeeling bij erfenis tusschen
vele kinderen, rekent. Daardoor werd ieder verpligt, door
eigen arbeid den kost te verdienen, en daar het koude
klimaat eene krachtige inspanning toelaat, ziet hij hierm
mede eene der oorzaken van 's lands toenemenden bloei.')
Nu zijn alle ingezetenen van Holland //door een gemeen
wel en qualik- vaaren wonderlik aan een gekoppeld.'/')
Voor den handel {negotie) zijn de visscherijen en manu-
facturen daarom zoo gewigtig, dewijl de schepen , die hier

1)nbsp;Door nmigaüe verstaat hij de vrachtvaart , door negotie eleu
eigenlijken handel , namelijk «het koopen om te verkoopen , 't

sleet, 't zy opdat hetselven weederora sonde verder moge werde
verkoft, son.ler daaraan gebragt te hebben eenige veranderinge.»
Aanw. bl. 31 eu 114. Vgl. Wetb. v. Kooph. a. 3.

2)nbsp;Aantajsing , bl. 35 , 37.

3)nbsp;Aanwijsing , bl. 38.

aanleggen, in korten tijd eene lading kunnen bekomen. Op
zijne beurt werkt de handel het fabriekwezen in de hand,
door den gereeden aanvoer van grondstoffen. Door de
visscherij en handel beide wordt de aanbouw van schepen
zeer bevorderd, 't geen voor de vrachtvaart (navigatie)
weder voordeelig is. Zoo zijn dus de belangen der ver-
schillende takken van nijverheid ten naauwste met elkaar
verbonden, terwijl de landlieden het voordeel genieten ,
dat zij wegens het groot getal der ingezetenen de vruchten
van landbouw en veeteelt binnen 's lands kunnen slijten ,
lu plaats van die met aanzienlijk verlies te moeten uit-
voeren. ')

Dit volslagen voorbijzien van de waarde van het bui-
tenlandsch vertier dier vruchten werpt eene vlek op deze
overigens voortreffelijke uiteenzetting van den naauwen '»it^ ^
band, die de onderscheidene soorten van volksvlijt
menknoopt. De landbouw en veeteelt staan bij onzen '
schrijver al te zeer op den achtergrond, hetgeen te
zonderlinger schijnen kan, omdat de uitvoer van boteren
kaas in zijnen tijd vrij aanzienlijk moet zijn geweest.
Immers werd reeds in 1575 voor een milioen guldens ,
Uitgevoerd,') en deze handel nam steeds toe, terwijl het
droogmalen van 39 meren, waardoor bijna 36440 morgen

1) Aanicijsing , bl. 39.

■'ianimjsing, bl. 11, «de Hollanders, op de Manufacturen, Vis-
^^fyen , Navigatiën en Negotiën levende.»

Mr. G. WUewaal, Bijdr. t. a. p. bl. 2i. — In de laatste jaren
® de verhouding tusschen invoer tot verbruik en uitvoer vjjn eigen
Voortbrengselen gemiddeld geweest als van 4 tot 3 , terwijl ongeveer
^ vijfde der laatste in produkten van landbouw en veeteelt bestond.

Staalkundig en Staathuishoudk. Jaarboekje voor 1850, bl. 23i
en 242

in de heerlijkste graslanden waren herschapen,') bewees,
hoe hoog men in 't begin der zeventiende eeuw den
rijkdom van den grond waardeerde. De reeds vermelde
omstandigheid, dat de aanzienlijke schatten, welke de
wereldhandel naar onze steden deed stroomen, de in ver-
gelijking zeker zeer geringe opbrengst van den bodem
ligtelijk deden miskennen, schijnt wel den misslag van
de la Court te verontschuldigen, vooral in verband met
zijne geboorte, opvoeding en eigen bedrijf, welke zijne
aandacht bij voorkeur op handel en fabriekwezen gevestigd
hadden : de voornaamste reden echter van zijn stilzwijgen
op dit punt moet in de heerschende begrippen omtrent
de vermeerdering van het nationaal vermogen gezocht
worden. De la Court ging, gelijk na hem zoo velen, ge'
heel van die theorie uit, welke in geld en geldswaarde
den eenigen waren rijkdom stelt, en in het klimmen van
den uitvoer boven den invoer de eenige bron van toene-
mende welvaart ziet. Van daar dat de binnenlandsche
handel door hem volstrekt niet wordt geteld,') hetgeen
wel reeds duiHelijk genoeg uit zijn stilzwijgen blijkt'
maar nog trefl'ender bij zijne beschouwing van het stelsel

1)nbsp;Mr. G. Wtlewaall, t. a. p. bl. 26, 3i.

2)nbsp;B. W. Wtlewaal, welvaren der stad Leijden , inleiding, bl. XXH-

3)nbsp;Nog zelfs in onze dagen hebben de zuivere beginselen der w®
tensehap in dit opzigt niet volkomen gezegevierd. Rau (Grundsquot;'^®
der Volkswirthscliaftslehre , Heidelberg 1847 , bl. 131) betwijfelt
invloed van den binnenlandschen handel op de vermeerdering

het nationaal vermogen. En toch is die invloed zonneklaar. lm'quot;®'quot;
is rykdom toortbrengen niets anders dan aan de zaken meerdere
tigheid geven. Zoo er nu te Amsterdam overvloed en te ^ ^ ^^
gebrek aan koorn is, dan brengt men rijkdom voort en vermeer
dus het nationaal vermogen, door het overtollige kooin naar
te voeren.

van belastingen uitkomt, waar hij onder anderen den
ïquot;egel stelt //dat alle Inwoonders die haare winsten ende
onderhoud van buiten 's lands soeken, meer begonstigd
behoorden te worden als soodanige die hinnen s' lands
haare meede inwoonders asen.ii') De handelsbalans
laaakte blind voor de waarde der inlandsche volksvlijt,
zoodra hare produkten niet naar buiten vervoerd werden,
^^'el is waar dat Sully, een heftig voorstander van het
inerkantiel systeem, tot geliefkoosde spreuk had: //labourage
paturage sont les deux mamelles de 1' état;// maar
°°k hij had hierbij niet zoo zeer het voordeel van een
levendig inwendig verkeer als de bevordering van een'
aanzienlijken uitvoer en de zoogenaamde onafhanheliß-
heid van zijn land op het oog. Onze landbouw en
Veeteelt konden nog geen rijke winsten afwerpen, en het
goede voorbeeld, dat Sully door begunstiging van beide
ëegeven had, was ook reeds lang door zijne opvolgers

verwaarloosd.'

Het is uit dit overzigt gebleken, hoe het mogelijk was
Holland, niettegenstaande de armoede van zijnen
8''ond, in Je nijverheid zijner ingezetenen voldoende mid-
^ en Van bestaan vinden kon. Maar waaraan, vraagt nu
® la Court, is het toe'te schrijven, dat de handel en
^J^achtvaart zich inzonderheid bij ons hebben neergezet,
■quot;quot;eerwil van onze onophoudelijke onlusten en oorlogen?

-^quot;quot;Vijung, bl. 119. _
348nbsp;Wslolre do l'économie politique, Paris 184S. t. I bl.

fuoj.nbsp;Oratio de .igricultura salutis publicae vero

Xlvnbsp;bugd. 1828. bl. 9 : « Non me praeteril saeculum Ludovici

♦ Ear;nbsp;praebuisse viros gloria claros, sed neminem, qui de

quot;quot;quot;quot;■■anbsp;benemeruU..

Waarom niet liever in een land , dat een bestendige»
vrede genoot, in Engeland bij voorbeeld, //hetwelk alles
geconsidereerd weesende onendelik groote voordeelen van
situatie, haavens, suivere kust, voordeelige winden, veel
rouwe waren uit te leveren, gedurige vreede, vryheid
van alle inposten, booven ons heeft gehad?//')

De geschiedenis van handel en nijverheid geeft volgens
hem daarop het antwoord. In Ylaanderen was reeds m
de 10. eeuw het weven een aanzienlijke tak van nijver-
heid, en deze nam steeds toe, //tot dat veele schaadelike
keuren der Hallen, die ten eersten opslage schijnende
door 't verbieden van bedrog, en 't verslegten der waa-
ren, de manufacturen aan de steeden vast te maken,
'nogtans door dwang, die in koopmanschappen altjjds
schaadelik is, de weveryen uit de steeden ten deele naar
de dorpen gejaagd hebbende, veroorsaakten, dat de oor-
logen tussehen Frankrijk en Vlaanderen deselve van het
platte land naar Tienen en Loüven in Braband verdre-
ven.// In Braband jnaakte men zich echter deze onder-
vinding niet ten nutte. Ook daar werden Hallen opge-
rigt eu //dwingende ordren der Neeringen// gemaakt, i»^
niet alleen vele burgertwisten en oproeren na zich sleep-
ten , maar ook aanleiding gaven, dat ontelbare lakende
vers met hun gezin naar een gewest uitweken, waar ge^^
hatelijke dwang hen in het uitoefenen hunner nering
belemmeren zou, met name naar Engeland, de lan
van Overmaze en Holland.«) Intusschen was de 1

Aanwijsing, bl. 46.

2)nbsp;Aanwijsing , bl. 48.nbsp;^^ „p-

3)nbsp;liet is opmerkelijk dal Luzac , onder de • oorzaken van ^^
komst, aanwas en bloei van schet'pvaarl en handel in lien ere

opgerigt, die langen tijd bijna uitsluitend de vrachtvaart
van Europa dreef. Onze manufacturen, bovenal onze vis-
scherij , waaraan de uitvinding van het haringkaken eene
aanmerkelijke uitbreiding gaf, vestigde een' voornamen
tak van den handel der Oosterlingen te Brugge, gedu-
rende de oorlogen tusschen Vlaanderen en Maximiliaan,
die in 1482 een aanvang namen, grootendeels naar Ant-
werpen en Amsterdam ') verlegd. De eerste dezer beide
steden scheen vooral geschikt dien handel tot zich te
trekken. De Italianen immers voerden er hunne zijden
stoffen, de Spanjaarden en Portugezen weldra de voort-
brengselen der nieuwe wereld aan, terwijl de Engelschen
er ook den stapel van hunnen wolliandel vestigden.
Minder gunstig echter was die stad gelegen, om het
^'liddelpunt van het vertier van schelvisch, kabeljaauw en
karing te worden; het lag te diep biimenwaarts om als
stapel te dienen voor het graan uit de Oostzee, dat, zoo
het niet bederven zou, moest woorden overgeladen, voor
het naar Spanje en Italië werd gevoerd; en bovendien
koaden de Oosterlingen in Holland hunne schepen be-
vrachten met gezouten visch en //groove, rouwe , Oosterse
, en veele andere die hier te Lande gefatsoeneerd
quot;^'■lerden,'/ in de Middellandsche zee veel meer gezocht
de fijnere voorwerpen der Antwerpsche markt. Dit
älies gaf aan Amsterdam een onmiskenbaar overwigt, dat

^nbsp;van dezen dwang der gilden en hallen geene melding maakt.

^ 'ifoW. R§kd. dl. 111,1—116. Zillesen spreekt er wel van in zijn
^Jsgeerig onderzoek wegens Neerlands opkomst, bloei en welvaard,
bl. 104.

Zie Ur. H. J. Koenen, Adriaan Pauw, Amst. lfgt;42. bl. 8,128vv.
^e'- Gachard, Actes des Etats Généraux de 1600. Brüx. 1849.

Intquot;- .nbsp;*

U. LXV-LXXII.

door //de goede gelegeutlield om biimeii 's Lands alles te
verioopen en te vervoeren//') nog versterkt werd. De
overgave van Antwerpen aan Parma in 1585 en liet slui-
ten der Schelde maakte aan de langdurige mededinging
een einde, daar de Antwerpsche kooplieden, door den
nood gedrongen, hunne stad verlieten, en zich grooten-
deels te Amsterdam neêr zetfen. Maar waarom, zou men
kunnen vragen, trokken zij niet naar de meer nabij ge-
legene Zeeuwsche eilanden? Omdat eilanden //door de
storm-winden en lange winters// aan vele ongemakken
van vervoer onderworpen zijn. Waarom niet naar Vlaan-
deren? Omdat de koning van Spanje de beveiliging der
zee verwaarloozende, de visscherij en den handel der
Vlamingen bijna geheel te gronde rigtte. W^aarom niet
naar Prankrijk? Omdat daar destijds geene vrijheid van
godsdienst was, en de beginselen der monarchale rege-
ring bovendien bij het heffen der in- en uitgaande reg-
ten meer het belang der schatkist dan dat van den han-
del beoogden. Waarom niet naar Engeland, werwaarts
ten minste de on-roomsche kooplieden genegen moesten
zijn, zich te begeven? Omdat de gilden en hallen daar
geen' vreemdeling toelieten als gezel of baas, dan i»
een nog onbekenden tak van nijverheid, zoodat slee J
een gedeelte der handelaars en wevers in saai, damas ,
kousen, enz., welke neringen in Engeland nog
den uitgeoefend, zich daar hebben gevestigd. Daaren ove^^
waren de vreemdelingen er hooger belast dan de mge

Amsterdam om

1) Aanwysing, bl. 51. Over die gunstige liggmg van au
den biunenlandschen handel aan den buitenlandsohen te ve
weidt de la Court nog in een bijzonder hoofdstuk uit,
Vfil. Lmac, t. a. p. dl. Ill bl. 95.

tenen, en door vele lastige bepalingen in hunnen handel
belemmerd, 't geen ook het geval was in de Hanse-ste-
den, wier afgelegenheid de verplaatsing nog bemoeijelijkte.
Het is dus zeer natuurlijk, dat de verdrevene koopHeden
naar Holland, vooral naar Amsterdam, henen stroomden.

Een groot gedeelte der handelaren in manufacturen
bewoonde echter nog de dorpen in Vlaanderen, Brahand
en de landen van Overmaze, waar de geringe belastingen
het mogelijk maakten, de onkosten van het vervoer per
as naar eene of andere Eransche zeehaven te dragen. Maar
toen in 1634 de rampen des oorlogs zich ook over die
helvarende streken uitstrekten,') voerde de behoefte aan
veiligheid en rust ons insgelijks dit overschot van den
handel en de nijverheid der zuidelijke gewesten toe.

l^e uitkomst dezer gebeurtenissen is geweest //dat Am-
sterdam met meer middelen van subsistentie voorzien en
grooter koopstad is, en Holland een koop-rijker Land,
ooit in de wereld was;//') en het is derhalve buiten
^■llen twijfel, dat //Hollands welvaaren t' eenemaal bestaat
het bloejen der manifacturen, Visserien, Navigatie,
scheepvaart, en Negotien.// Alles, wat aan deze
^®vorderlijk of schadelijk is, moet gerekend worden op
bloei des lands een beslissenden invloed uit te oefenen,
tot de kennis der beste middelen tot bestendiging van
^ ®n toestand te geraken, kan men derhalve geen veiliger
S inslaan, dan met toepassing van den regel res facile

2]nbsp;J^^e^aa/-, Vaderl. hist. dl. XI, bl. 190 vv.

bl. 48—53.— Vgl. met deze geschiedkundige schels :
doof dg'''quot;nbsp;Geschiedenis van Nederl. zeevaart en Handel, uitgeg,'

3)nbsp;^ ^ïaatsch. tot nut van 't Alg. 1836. bl. 12—28.

Psehrift van Cap. XIH der Aanwijsing.
' -^««'^j-WnS, U. 58.

ilsdem arlibus retbientur, quibus initia pariae sunt, de
geschiedenis der ontwikkeling van handel en scheepvaart
tot leidsvrouw te nemen.') En dan blijkt het dadelijk
uit de schets, welke de la Court daarvan gaf, dat de

grondzuilen van Hollands welvaart moeten gezocht worden:
l»in verdraagzaamheid omtrent de verschillende gezindten,

en het opensiellen van het burgerschap voor vreemdelin-
gen ; 2° in de opheffing der dwangkeuren van hallen e»
gilden'en in 't algemeen van all®, wat aan burgers en.
inboorlingen, zoowel als aan vreemden, de natuurlijke vryhei
beneemt om hun levensonderhoud te zoeken, waartoe oo
de regeling van het belasting-stelsel en de justitie m
belang%an den handel behoort'); 3« in eene krachtige
bescherming eu ondersteuning der zeevaart, door het aan-
leggen van koloniën, het beschermen der koopvaardij-
schepen tegea geweld van vijanden en kapers , het bewa-
ren van den vrede, het handhaven eener strikte neutralitei^gt;

en het sluiten van voordeelige handelsverdragen^); equot; ^
om dat alles te handhaven, in een' xepublikeinschen rege

ringsvorm, waarbij de belangen der regeerders volkom

met die der onderdanen ineensmelten.

Ziedaar het stelsel van de la Court in zijne grondtrek
ontvouwd. Ik ga nu tot de meer bepaalde uiteenzetti .
der bijzondere punten over.

1)nbsp;Aanwgsiiig , bl. f)9.

2)nbsp;Aanwijsing, 1. Deel, Coi». XIV, XV, en XVIII.

3)nbsp;Aanioyüng, 1. Deel, Cap. XVI—XXV.

4)nbsp;Aanwijsing , i. Deel, Cap. XXVI. 2. DceU

5)nbsp;Aanwijsing, 3 Duel.

11 ]. noomsTUK.

Maatregelen ten behoeve vau Vreemdelingen.

Wij zagen in het vorige hoofdstuk, welk gewigt de
^ Court aan de talrijkheid en dus aan de toeneming
der bevolking hechtte, en hoe zijne geschiedkundige stu-
diën hem twee middelen hadden aan de hand gegeven,
de laatste te bevorderen. Godsdienstvrijheid immers
een open burgerschap moesten allen, die elders voor
de^ Veiligheid van persoon en goederen vreesden, aanlok-
gt; om zich in het gastvrije Holland neder te zetten.')
IS nit dit oogpunt vooral, dat de la Court die beide
beschouwt en aanprijst, welk gevoelen hij nog door vele
andere redenen staaft, die der vermelding overwaardig zijn.

In de bekende Proposilie van Willem IV (Nederl. Jaarb. 1751.
Vryg ^^ ^'Ordt onder de morele oorzaken van onzen bloei gesteld: «de
Vequot;l-nbsp;van den Godsdienst , waerdoor deze Republiek een

der ®®''ni'plaets verstrekt voor alle vervolgde en verdrukte Vrcem-
•deTquot;quot; 'nbsp;»quot;t Hoquot;- Regstgel. I, 13 §. 3:

^eernbsp;'n Koophandel en nering, door de toekomste van vreemden

etinbsp;, is zoodanig ruim onderscheid (n. tusschen inboorlingen

quot;anders) onoorbaar gevonden.

3ü

T.

Laat ons vooraf zien, wat lüj door vrijheid van gods-
dienst verstaat. Het opschrift van liet 14. Hoofdstuk van
liet 1. Deel: //Dat vryheid ofte Tolerantie omtrent de
verschillende uiterlike Godsdiensten , is het kragtigste mid-
del , om in Holland veele Inwoonders te behouden, ende
vremde Ingeseetenen uit de omliggende Landen herwaarts
ter woone te trekken,'/ geeft ons al dadelijk veel licht.
Immers blijkt uit het woord Tolerantie dat er verdraag-
zaamheid moet worden geoefend, en 't is natuurlijk de
heerschende kerk, welke dien pligt moet naleven. Dus
ontmoeten wij geene volle gelijkheid der verschillende
godsdienstige gezindten voor de wet, maar erkenning van
eene bevoorregte kerk, nevens welke afwijkende gevoelens
geduld worden. De la Court verklaart dan ook dat het
//kennelik in alle Landen voor de gemeene rust noodsaa-
kelik is, dat eene üeligie booven alle andere prevaleere,
ende dienvolgende door den Staat allesins geautoriseerd,
beschermd , begunstigd, en gevorderd werde; soo nogtans
dat desniettemin de oefleningen van andere Eeligien on-
der en tussen eenigsins publykelyk getollereerd, immers
niet vervolgd werden.// ') Hij meent zelfs dat het //roe^
eene goede maxime van Politie seer wel overeenkomt,quot;
om leden van andere gezindten van de regerirg uit te
sluiten. Ook wenscht hij hunne bijeenkomsten aan een
streng toezigt te onderwerpen, en stelt daarom, van de
Eoomschen gewagende, voor, dat men /'in de steeden
niet dan kleine vergaaderingen, ten huise van bekende

1) Aunwijsiiig . bl 63.

Borgers, ouder Priesters der Regeerders aiiugeuaamzou
toelaten, terwijl //daar een yder vryen toegang hebben
soude, en dienvolgende nietwes seereets beslooten wer-
den.// ') De vrijheid van denken en dus de innerlijke gods-
dienstige overtuiging mag echter volstrekt niet aan banden
worden gelegd.

De godsdienstvrijheid, welke onze Schrijver bedoelt, be-
staat dus hoofdzakelijk in verdraagzaamheid in afwe-
zigheid van dwang op het gebied van het geweten. Het
is immers ongerijmd dezen te willen uitoefenen, omdat
//onze innerlike gedagten der Ziele in ons door geenen
uiterliken dwang, maar alleen door verligtende en aan-
radende reedenen der Leeraren, veroorsaakt können wer-
den.// Het strijdt ook met de beginselen van het staats-
regt, //want Potestas eoëreendi, die dwingende magt,
niemande dan den Politiken is gegeven; ende van deselve
Politike Magt ook alle magt ende regt op de Kerkeliken ,
indien sy eenige hebben, moet nederdalen.// Het is na-
deelig voor het aanzien der //Gereformeerde Eeligie, die
haare klaare waarheid kan en behoorde te steunen,'/

Aanmijsing , bl. 83.

«D'un abus qu'on ne peut empêcher , on ciil qu'on le tolère : on
'e dit pas d'un droit.» Ihllo , t. a. p. I bl. ISl.

Aanwijsing, b',. Gl.

-Aanwijsing, t. a. p. Vgl. llet recht der Ooerheden over Kerke-

personen en maken in twee verhandelingen voorgesteld en verdedigd.

Leiden, bij Pieter van der Eijk , 1736, bl 100; «De Kerk is een
Miiiii Lichaem , Societeyt of Broederschap ; min noch meer als een
^gte van Reglers , Doctoren , C.hururgyiis , Coopluyde , licchls- en

geleerden .nbsp;Philosophen , enz.» bl- 113 «Het is een groote mis-

i^n sonde ,nbsp;dat do Kerke dat conscientie-recht haer acnmatight ,

quot;•quot;■gcvenje lt;||,tnbsp;i,ct haer toe-komt te oordeelen wat in conscientie
«»'oorlof, is,.

omdat //er geen grooter kenteeken van eene valsche Ee-
ligie kan zijn, dan de dissentierende te vervolgen.//Dit
heeft bovendien verbittering en haat ten gevolge, maakt
de verdrukten //van de waarheid des publiken Godsdienst
afkeerig ende in haare eigene dwaalingen halsterrig,'/ en
kan daardoor gevaarlijk worden voor den Staat. Niet
alleen echter moet men hier tegen waken, maar ook tegen
de bevoorregte kerk, die er immer naar streeft een over-
wegenden invloed op het staatsbestuur te verkrijgen, en

daartoe is het noodig dat aan de onderscheidene gezind-
ten vrije godsdienstoefening vergund, en de repubhe-
keinsche inrigting van het kerkelijke bestuur gehandhaafd

worde.

De la Court weidt in het breede over dezen laatsten
grond tot verdraagzaamheid uit. Hij toont aan, hoe de
leeraren der Christelijke kerk veel meer gezag op de
gemeente kunnen uitoefenen, dan de priesters bij Heidenen
of Joden, daar zij door de uitgestrektheid van hunne

plichten niet tevens andere bedieningen kunnen waarnemen,

levenslang hun ambt behouden') en bovendien de beste
gelegenheid hebben om door het levend woord op groote
scharen van toehoorders te werken //die meestendeel mee-
nen Godes Woord uit des Predikers monde tehooren,en
daarom gelooven Gode te gehoorsaamen, als zij de Pre-
dikeren gehoorsaamen.//») Van die heerschappij over de ge-

1)nbsp;Aanwiping, bl. 66, 67.

2)nbsp;Aanwijsing , bl. 64 , 65.

3)nbsp;Deze wordt tegen de in Engeland heerschende episcopale overg
steld. ylAnrnjsingr; hl. 408, 409.

4)nbsp;Dil was vooral gewlgtig tegenover de jaarlijksche verme««quot; S

der Wet.

5)nbsp;Aanwysing, bl. 401.

moederen hebbeu dan ook //alle Hoofden, die naar de
Souverainiteit staan,// met name Heiidrik IV, Willem I
en Cromwell, meesterlijk weten partij te trekken. Intus-
schen was liet hierbij telkens gebleken, dat de kerkdijken ,
wanneer zij aan de regering hunnen steun verleenden^
eigentlijk alleen de vergrooting van eigen aanzien bedoel-
den , daar zij tot vergelding der bewezene diensten uit-
sluitende gunst verlangden, en geen verdraagzaamheid
ten opzigte van andersdenkenden wilden dulden. Vooral
had Willem I in de laatste jaren van zijn bewind hevig
niet den haat en laster der Jcerkeliken te kampen gehad,
tegen welke hij zijne magt //alleenlik staande hield door
synen grooten aanhang, die hij mits syne voorgeroerde
moderatie bij de anders Gesinde ofte verschillende Inge-
seetenen kreeg ende behield.//') Men moet er dus op reke-
nen , dat veele der Gereformeerde Leeraars //de aan hun
Wettelik opgedragen ende bepaalde Bedieninge sullen willen
uitbreiden, onder den naam van het Hegt der kerke, jl/i^^.
tot een Souverain ofte opperste Gebied omtrent alle ker-
kelike saaken; ende tot eene baldadigheid om op den
Canzel van alle voorvallende Politike saaken, onder den
schijn van Qodes Woord uit te leggen, te seggen alle
hetgeen hun lust.// Of zouden zij misschien //in eene
ongemeene Heiligheid ofte Gehoorsaam- ende Eerbiedigheid
omtrent God ende haare Wettige Overheid// boven andere
nienschen uitmunten ? //Maar God beterd, ons spreekwoord
®®gd, dat de Predikanten geene Santen zijn, ende dat sy
dienvolgende door de selve occasien die andere menschen
Verlokken, ook pleegen verleid te voorden,'/ en dus even-

') Aanwijsing, bl.400.
Aauwijiing , bl. 407.

zeer aan //ambitie, eer- en geld- sugtiglieidquot; onderwor-
pen zijn.')nbsp;'

Men zou echter kunnen vragen, of de verdraagzaamheid
ook tot de Eoomsch-katholijken moest worden uitgestrekt,
daar men toch altijd tegen deze op zijne hoede moest
zijn, en het te vreezen was, dat zij van grootere vrijheid
gebruik zouden maken om eene omwenteling te bewerken,
die hen weder op het kussen bragt. De la Court meent
echter dat er geene reden is, om van deze zijde eenig kwaad
te duchten, daar alle protestantsche secten, wel wetende
dat de Eoomschen nimmer vrijheid van geweten zouden
toestaan, zich in zulk een geval dadelijk aan de zijde
der regering zouden scharen, die daardoor sterk genoeg
zou worden, om hunne pogingen te verijdelen.

Dat deze geheele beschouwing van de la Court om-
trent de heerschzucht der godsdienstleeraars in de ge-
schiedenis van ons vaderland haren grond en hare regt-
vaardiging vindt, behoeft geen nader betoog. Het laat
zich echter begrijpen, dat zijne scherpe en naakte uiteen-
zetting der waarheid, in een land, waar de predikanten
in zoo hoog aanzien stonden, en vooral in eene stad,
waar zij niet zelden de regering naar hun' zin wisten
te leiden,') bij velen'afkeuring vinden moest, zoodat zij
daarover aan hunne spijt en verontwaardiging openlijk
lucht gaven. Kort nadat het Interest van Holland bijna

1)nbsp;Aanwijsing, bl. 408.

2)nbsp;.Kanwijsing , bl. 401. Hij stelt het getal der Roomschen , natuur-
lijk in de provincie Holland , op één vijfde der bevolking.

3)nbsp;B. W. Wttewaall, Welvaren , bl. 23. vv. Terwijl de Remonstran-
ten sedert 1G30 in de meeste steden van Holland mogten prediken ,
werd dit le Leiden nog tot 1G76 tegengewerkt.

gelijktijdig met de Vuüiieke Discoursen versclieueu was, ')
terwijl het gerucht de la Court als den schrijver noemde,
werd hem namens den kerkeraad aangezegd, dat hij niet
tot het H. Avondmaal zou worden toegelaten, voor hij
zich van het hem aangetogen feit gezuiverd had; en het
Was eerst in Junij 1663 op de verklaring, dat hij niet
al het geen in de uitgegeven boeken voorkwam, voor zijne re-
kening nam, dat hij van die kerkelijke straf werd ontheven.
De verbittering der godgeleerden herleefde echter, toen
onder den titel van Aamoijsing enz. een tweede en ver-
meerderde uitgave van het Interest verschijnen zou. Nog
voor het afgedrukt was, klaagden de Gedeputeerden der
Synode van Zuid-Holland het bij de Staten van Holland
en West-Priesland aan, als behelzende //onder andere
aanstootelijke en ergerlijke passagiën en expressiën, —
Verachting van den kerkendienst; deszelfs ministers ten
laste leggende geestelijke heerschappij, tirannie en con-
sciëntiedwang ; — bewerende, dat tot welstand en ver-
meerdering der Republiek noodzakelijk is, aan alle secten
Van welke gezindheid ook, te verleenen openbare Exercitie
Wer godsdienst, ja ook dat hun ongelijk geschied, hen
buiten de Eegering en Magistrature te houden, enz.//
Het gevolg dezer aanklagt was, dat de verkoop der
■•^o-nwijsing bij Plakaat van hun Edel Grootmogenden van
Mei 1669 verboden werd, en de nog voorhandene
exemplaren' werden verbeurd verklaard, terwijl men on-
^er de redenen tot regtvaardiging van dit besluit in

In 1602.

2) B. Jv. Wllewaall, Welvaren. Inleidlnj; bl. XI vv.
^^ hebben reeds gezien hoe de la Coiirl hier over dacht, Pc/,c
quot;quot;'■iij'ng was dus lasterlijk.

de eerste plaats vermeldde, dat men in dat boek had
gevonden //veele scherpe, aenstootelyke ende onbehoorlycke
expression, soo ten respecte van een gesustineerde vrye
oetieninge van alle Religiën ende secten in dese landen,
als van de Bedienaars des H. Evangelii.//

Het was er echter verre af, dat de Staten van Holland
en West-Friesland ten opzigte der godsdienstige verdraag-
zaamheid van onzen Schrijver zouden verschild hebben.
Wel zagen zij zich nu en dan gedrongen aan de magtige
kerkelijke partij iets toe te geven; maar over 't algemeen
was hunne staatkunde de praktijk der theorie, door de
la Court verkondigd. Eeeds voor lang had men te Am-
sterdam begrepen, dat een bloeijende handel niet met
geloofs-dwang gepaard kan gaan;^) en hoewel de wrok
tegen de Spanjaarden met de daarmede verbondene vrees
voor de woelingen der Roomschgezinden, en later de
droevige geschillen tusschen Remonstranten en Contra-
remonstranten nog vaak tot hatelijke en onregtvaardige
maatregelen aanleiding gaven, had dit meer in enkele ste-
den, waar de predikanten zich op de regering een onge-
oorloofd gezag aanmatigden, dan wel in de vergadering
der Staten plaats. Uit de Resolutiën, sedert 1650 geno-
men , spreekt overal dezelfde geest, welke n de la Court
ademde, terwijl de strijd tusschen de heersch- en vervolgquot;

1)nbsp;B. W. Wttewaall, t. a. p. bl. 183 vv.

2)nbsp;Mr. H. J. Koenen, Adriaan Pauw. bl. 11 vv. de Grool, Verant-
woordinghe, Parys 1622, bl. 27. kilsema herstelde Leeuw. 'sGrar-
1652 , bl. 156. — Om dezelfde reden verzocht en verkreeg Antwerpen
remissie der Plakaten van Karei V, ten gunste der

vreemdelingequot;-

Groiü Aunales. .\nistel. 1658, bl. 16.— In later tijd weigerde men
te .Amsterdam de Jezuiten te verdrijven. Mr. Berg, de Refugiés m
Nederlanden, bl. 168.

zucht der kerkelijken eii de meerdere bezadigdheid der
op hare regten naijverige regering er duidelijk in is op
te merken. Op de groote Vergadering van 1651 versche-
nen gecommitteerden der verschillende provinciale Syno-
den , en leiden aan hunne Hoog Mögenden eene opgave
van middelen voor //tot verhinderinglie van de Paepsche
Hierarchie en Superstitiën der Pausgezinden in de Geü-
nieerde Nederlanden,// ') waarin onder andere maatregelen
van bedwang ook werd voorgesteld: dat men den winke-
Hers verbieden moest hunne winkels op ïloomsche feest-
dagen te sluiten; dat men aan Eoomsche ouders het regt
benemen moest, om hunne kinderen naar hunne overtui-
ging op te voeden; dat men het inkomen van alle Paepsche
Societeyten// in beslag moest nemen en ad pios usus ge-
bruiken, d. i. in 't belang der gereformeerde kerk; dat
®ieu middelen moest bedenken, om de Eoomschen tot het
hooren van de prediking van Gods woord te dwingen.

zelfs eischten zij in hunnen ijver: //dat alle Paepsche
^Oüventiculen mogen verboden , ghestoort, hare Altaren,
beelden. Crucifixen en Geestelijeke ornamenten met den
denkleef van dien afgebroocken ende wechghenomen wer-
» ende strickte ordre ghestelt, tegens diegene, die
®°odauige bij-een-komsten frequenteren; ofte hare Huysen,
^°ven, Schepen, etc. daer toe verhuuren , inruymen ofte
^'^gnunen .'/ De Staten van Holland en West-Priesland
^®rgenoegden zich daarop in hun Advys Provinciaal van
''^aa. 1651, hetwelk vervolgens door al de andere ge-
^esten lyerd goedgekeurd en aangenomen, met de verkla-
'^g dat zij wvast houden ende mainteneren de toare CJiris-

1. a. p. bl. Ui2 ïï.

telijcke Gere/ormeefde Religien, en deze met de macht
van quot;t Land zullen handhaven ; dut '/de secten ende ge-
sintheden, die gesecludeert syn van de publycque pro-
tectie, ende alleen werden geconniveert, gehouden sullen
worden in alle goede ordre ende stilte, met bepalinge
tegens alle Excessen, ende dat oock deselve op gene an-
dere plaetsen meer, als daer die tegenwoordich syn, voor-
taen sullen werden gepermitteerd,quot; terwijl '/de Flaceaten
tegens de Pausgesinde voor desen geemaneert, sullen
blijven in haer vigeur.'/

Men sloeg derhalve een middenweg in, door de gehecht-
heid aan de heerschende kerk krachtig uit te spreken
en de handhaving der bestaande verordeningen te verze-
keren , maar tevens het beginsel van verdraagzaamheid
te huldigen. En ten tijde van den grooten Raadpensionaris
bleef men aan die rigting getrouw. Een vlugtig overzigt
der voornaamste Staatsbesluiten zal ons daarvan het
bewijs leveren.

Den 28 Julij 1654 besloot men op advies der Zuid-
Hollandsche Synode dat //alle Paepsgesinde Hooft-OfBcie-
ren, Bailliuwen, Schouten, Secretarissen ende School-
meesters , in alle Plaetsen, Dorpen ende Gehuchten binnen
den Lande van Hollandt ende West-Vrieslandt, daer
de selve souden mogen werden bevonden, aenstondts äe
facto afghesteldt, ende anderen van de Ware Ghristelijcke
Gereformeerde Religie in der selve plaetsen ghesurrogeerd
zullen worden.'/Daarentegen werd den 16 Dec. ^
en nogmaals den 5 Dec. 1665 aan de predikanten stren-
gelijk verboden, //eenige materien van Policie, veel

1) Kesol. V. Consid. v, Holland, ten tijde van Johan de Wut- l'quot;'
1700. bl. 206.

eenige Resolutien, ofte Decreta vuii den Staet// op den
predikstoel aan te roeren;') en toen den 17 Maart 1656
de Zuid- en Noord-Hollandsche Synoden verzochten, dat
quot;aan alle Eoomsche Mis-priesteren, ende andere sulcke
Geestelycke Persoonen sonder onderscheyt de vreye ende
publycke wooninge — •— •— opgeseydt, verboden, ende
'ladelyck verhindert wierde,'/ besloten hunne Edel Groot
mögenden met eenparigheid //de Bedienaren des Godde-
lycken Woordts elcks in den svnen te vermanen, ende
(des noot synde) by continuatie te versorgen, dat in 't
toekomende geene diergelycke versoecken aen haer Edele
Groot Mog. gedaen, nochte op de voorsz. Remonstrantie
hyders geinsisteert moge werden : Ende dat de ghemelte
l^cdienaren behooren te vertrouwen, dat door haer Edele
Groot Mog. goede voorsorge de stoutigheydt ende exor-
hitantiën der Papen ende Pausgesinden binnen dese Pro-
vincie door betamelycke ende bequame wegen ende midde-
tegen gegaen, ende inghebonden sullen werden als
^aar behooren.//') Den 30. Sept. 1656 werd aan de Joden
opzigte der formaliteiten, die volgens de Politieke
Ordonnantie van 1580 tot de wettigheid des huwelijks
^ereischt werden, gelijke dispensatie toegestaan, als reeds
^'oeger aan de Mennoniten was verleend;') en toen een
■l^ar later eenige in Nederland gevestigde Joden zich over
quot;'iregt, hun door de Spaansche regering aangedaan, te
agen hadden, verklaarden de Staten //dat die van de
°orsz. Joodtsche Natie waerlyck syn onderdanen van haer
® e Groot Mog. ende ingesetenen deser Vereenigde Ne-

üeso! V. ConsU. bl. »2G , 787.

br.

Ibia. bl. 271.

derlandeii, ende dat de selve oock dienvolgeude moeten
jouisseren, ende gauderen van de conditiën, rechten ende
advantagien bij de Tractaten van. Vrede ende Marine met
den koningh van Spaigne gemaakt.// ')

Het is bekend, hoe zich ten allen tijde godsdienstige
gemoedsbezwaren tegen het leenen van geld op interest
hebben geojienbaard , en hoe dikwijls de Joden en Lom-
barden in de Middeleeuwen aan vervolging hebben bloot
gestaan, omdat zij met hunne kapitalen woeker dreven.
Wel is waar dat de klagten over de onmatige renten,
welke zij eischten, niet altijd ongegrond waren; maar de
schaarschte van geld , de onzekerheid om het uitgeleende
kapitaal weder te bekomen, en de moeijelijkheid omlegen
den nalatigen schuldenaar regt te erlangen, moesten uit
den aard der zaak de door hen bedongene winst tot eene
hoogte voeren, die in onze dagen verbazing wekt. Het
vooroordeel was echter zoo sterk, dat het van de Eoom-
sche op de Protestansche kerk overging , en dat de hou-
ders van banken van leening met minachting behandeld
werden. Bij gelegenheid van een geschil in de Classis
van Leiden en Neder-Ehijnlandt, of men den houder van
de bank van leening al dan niet tot het H. Avondmaal
zou toelaten, toonde zich ook hier trefi'end het verschil
van denkwijze tusschen de regering en .de geestelijkheid.
De Staten beslisten //dat het subject van de Banck van
Leeninghe niet en specteert tot de kennisse ende 't oor-

1)nbsp;Resol. V. Consid. bl. 372. Vgl. Mr. H. J. Koenen Gescliiedenis
der Joden in Nederland, Utr. 1843 , bl. ISl vv.

2)nbsp;Zie de Groot, Inleiding tot de Holl. Regstgel. 111 , 10 § 8—10,
waar die bedenkingen meesterlijk worden weerlegd.

3)nbsp;Blanqui, bist. de l'écon. pol. I. bl. 173 vv.

4)nbsp;Vgl. Rau , Volksvvirlhschaftslehre. bl. 303 vv.

deel vau de kerckeu-Kadeu, Classeu en Synoden, maer
tot de voorsorge van de Politycque Eegeeringe, ende
dat derhalven de Commissarissen Polityek op de aenstaende
Synoden in beyde Quartieren in mandatis sal werden
gegeven de respeetive Classen, aldaer Comparerende , uyt
de name en van wegen haer Ed. Gr. Mog. bekend te
maeeken, der selver begeerte en wille te wesen, dat sy
luyde omtrent liet stuck van de overwinst in Geldthan-
delinge, soo- in de Banck- negotie als andersints liaer
met en komen aeri te matigen eenige bepalingen te maee-
ken , van hoe veel, ofte hoe weynieh de winste sonde
moeten wesen, omme te konnen bestaen, maer de deter-
minatie van dien te laten aen de discretie ende wysheyt
van de Overigheydt.// ')

Inzonderheid waren de Staten er op bedacht de ker-
kelijke geschillen, die aan de lioogescholen of in de Syno-
den zoo dikwijls ontstonden, te voorkomen of in de
geboorte te smoren.Aan deze voorzorg heeft de belang-
rijke ordre jegens de vermenginge van de Theologie met
de Pkilosophie, en het misbruyh van de vryheydt in H
Philasopheren, tot nadeel van de Selriftmjre^) haren
oorsprong te danken. Be wijsbegeerte van Descartes maakte
hier te lande veel opgang, doch de wetenschappelijke
strijd, die daarover gevoerd werd, verwekte tusschen de
professoren in de theologie en philosopliie eene bitterheid
en tAveedragt, welke in onedele personaliteiten ontaardden.
De Staten vermaanden daarop beide partijen zich bij de

1)nbsp;Resol. Consid. hl 420.

2)nbsp;Mr. l'. Simons , Johan de Wilt en zyn tijd. .\msl. 1832. dl. I
bl. \i-2 vv.

3)nbsp;Van 30 Scjit. ItiSti. Resol. v. Consid. bl. 273.

■1.8

bekiiudeliiig van de liuii vertrouwde oudervverpeu te be-
palen , zouder elkanders terrein te betreden, en de akademi-
sche lessen zoo in te rigten, dat de opregte zucht er uit
blijken mögt om, met terzijdestelling van alle vinnige
toespelingen, alleen het onderzoek der waarheid te bevor-
deren. Wel wordt in deze Ordre tevens voorgeschreven,
dat het Cartesiaansche stelsel om vredes wille eenigen
tijd niet zoude worden gedoceerd, maar op de vrijheid
van denken en het uitspreken van het gedachte wordt
volstrekt geen inbreuk gemaakt. Gelijke strekking heeft
de Resolutie van 7 Aug. 1659 , waarbij aan de Synoden
van Noord- en Zuid-Holland verboden wordt zich met
//de jegenwoordige trotterende quaestie van de observantie
van den Sabbath ofte den Rust-dagh des Heerenf te
bemoeijen. ')

Wij zien uit deze voorbeelden duidelijk, dat de Staten
zich een oppergezag over de kerk toeschreven, hetwelk
hun toeliet ook in hare inwendige huishouding in te
grijpen. Het meest bekende bewijs van dat gezag levert
de Ordre op 't Udden^) op, die wel een hevig misnoegen
bij de Oranje-partij baarde, maar door het onthouden
van de jaarwedden aan de weerspannige predikanten krach-
tig werd gehandhaafd.

Deze staatkunde was dus volkomen in overeenstemming
met de leer van onzen Schrijvcr; en het zou kunnen
bevreemden, dat zijne gevoelens in dit stuk als reden van
veroordeeling aangevoerd zijn, indien men niet den invloed
der beleedigde partij en tevens het gevaar in aanmerking

I) llesol. V. Cnnsid. bl. 496.

-2) Van 13 Maarl 1663. liesot. r. Coilsid. bl. 658.

3) Ibkl. bl. 791. Wagenaar, VaJerl. Uist. dl. XIII bl. 37 vv.

uam, dat ligtelijk de oneerbiedige uitvallen tegen de
predikanten bij den gemeenen man den eerbied voor eenen
stand mogten ondermijnen, die door de bevordering van
godsdienstigheid en zedelijkheid aan den staat de grootste
diensten bewees.

Ook meer dan een politisch schrijver dier dagen hul-
digde dezelfde verdraagzaamheid. Alleen't belang der open-
bare orde kon volge ns Hoxhorn') en SubeT maatregelen
tegen andersdenkenden wettigen; slechts die gezindten,
wier leerstellingen of eeredienst verderfelijk waren, mog-
ten niet geduld worden. Beide verdedigen eene godsdienst
van Staat, alzoo eene heerschende Kerk, die in tegen-
overstelling der overige gezindten door het openbaar gezag
bij uitnemendheid ondersteund en beschermd wordt, schoon
Huber het oppergezag van den Staat over de Kerk met
warmte voorstaat, en de heerschappij der Synode over
geloofs-punten in liet wezen der zaak niet van de Pause-
lijke hierarchie onderscheiden rekent.

Wij komen derhalve tot het eindbesluit, dat de vrijheid
van godsdienst, welke de la Court aanprees, geheel over-
eenkwam met de meening der meest verlichte staatkundigen
en geleerden van zijn vaderland. Maar wij mogen hierbij j

1)nbsp;Institutiones politicae. 1. I. c. VII.

2)nbsp;De Jure civilalis. 1. I. Sect. V.

3)nbsp;Boxhorn rekent hieronder echter de sekte der Doopgezinden «qui
quot;iiquum esse existimant ac docent, gerere Magistratus bellum , admini-
strare , aliaque ejusmodi, sine quibus nec esse Respublica potest, nec
conservari.. t. a. p. § 13.

■4) t. a. p. cap. I § 8.

S) In een der belangrijkste tegenschriften , getiteld : Hollands Op-
komst ofle Bedenkingen op de schadelijke schriften genaamt Gravelyhe
^«geeringe en Interest van Holland , Leijd. 1662 , wordt aan de Ia
Court wel verweten , dat hij de vervolging der Remonstranten en Room-

niet uit het oog verliezen, uit welke oorzaak die ver-
draagzaamheid, welke geen andere natie met ons gemeen
had '), haren oorsprong nam. Bij de la Court zagen wij
het handelsbelang op den voorgrond staan. Holland moest
eene vrijplaats voor alle verdrukte gezindten wezen, opdat
de toevloed van vreemdelingen het door vermeerdering
van inwoners, kapitalen en fabrieken steeds in bloei zou
doen toenemen. Maar om die voordeelen te behouden, was
het noodig dat men in de omliggende landen met het
vervolgen van andersdenkenden voortging. Zoo daar de-
zelfde begrippen van verdraagzaamheid ingang vonden,
die in Holland heerschten, zou van zelf die rijke bron
ophouden te vloeijen. Het was dus zeer natuurlijk dat
Pieter de Groot, Nederlands gezant in Zweden, den
6. Sept. 1668 aan Johan de Witt het volgende schreef:
//By welcke occasie, ick my verplight vinde, UEd. te
seggen, dat ick uyt haer Hoog Mogende Resolutie van
den 10. Augusty, genomen op versoeck van de koop-

schen met te donkere kleuren had geschilderd , maar toch dezelfde ver-
draagz.aamheid gepredikt. Zie b. v. bl. 183 : «eene Religie te bescher-
menquot; en andere met ooghluykinghe te dulden is de beste en seekerste
forme voor een Staat als Xlollant, welcke bestaat uit allerley natiën
en volkeren.»

1) Hoe men in Engeland over de Hollandsche staatkunde in dit op-
zigt dacht , blijkt o. a. uit Macaulay , Life and vvritings of Temple
(Critical and historical Efsays , ed. Tauchn. Leipz. 1830) bl. 231: At
the ensuing election (1679) , Temple was chosen for the university of
Cambridge. The only objection that was made to him by the members of
that learned body was that, in his little work on Holland, ho had
expressed great approbation of the tolerant policy of the States ; and
this blemish, however serious, was overlooked, in consideration of
his high reputation, and of the strong recommendations with which he
was furnished by the Court.»

luyilen vaii de Gereformeerde Religie, op Riga') han-
delende, met verwonderinge hebbe gesien, dat haer Hoog
Mog. intentie is , — — dat aen de voorsz. koopluyden
de vrye exercitie van de Gereformeerde Religie mo^e
werden gegeven; daer ick moet bekennen van sentiment
te syn, dat er niet ruineuser voor de Commerciën van
onsen Staedt kan uitgevonden werden, als soodaenige
libre exercitie, die ick gelove, dat veele Familiën uyt
ons Landt soude trecken, bijaldien dat deselve soo in
Denemarcken, als in dit Ryck, wierde toegestaen.// De
Witt antwoordde hem den 8 Oct.: //Ick vind UEdts. con-
sideratien over haer Ho. Mog. Resolutie van den 10
Augusty , raeckende de vrye exercitie van de Gereformeerde
Religie, van de Handelaers op Riga, vry gewightigh;
ende sal daer op in de volgende deliberatien behoorlycke
reflectie nemen ').'/

Met regt verklaarde dus meer dan eene eeuw later de
waarheidlievende Kantelaar') in zijn Advies over de af-
scheiding van kerk en staat, uitgebragt in de Nationale
Vergadering: //Hoe hoog men ook de vrijheid geroemd
moge hebben , welke de Godsdienst in Nederland genoot,
Nederland verdiende dien roem slechts betrekkelijk; het-
geen hier vrijheid genoemd werd, en genoemd mögt wor-
den, in vergelijking met andere landen, dat was inderdaad

1)nbsp;Destijds aan Zweden behoorende.

2)nbsp;Brieven van de Witt, dl. II bl. 590, 593. - Behalve deze plaats
quot; mij in «deze Brieven niets voorgekomen , waaruit het gevoelen van
den gfooten staatsman omtrent godsdienstvrijheid zou kunnen worden
opgemaakt.

3)nbsp;Zie over Kantelaar do Bijdragen tol de geschiedenis der Onmenleling
««» 1793 tot 1798, door Mr, G, W. Vreede, 2e stuk, Amst, 1851.
U, 14 vv.

slavernij, wanneer men het toetste aan de eeuwige wetten
der natuur. Ja, laat ons rondborstig spreken, die gedeel-
telijke vrijheid was meer een gewrocht van omstandigheden ,
dan van grondbeginsels; meer een gevolg van zooge-
naamde convenientie dan van liefde voor regtvaardigheid
en billijkheid').'/

Maar niet alleen in zuiverheid der bron, waaruit de
gewetensvrijheid voortsproot: ook in eene meer juiste
opvatting van de betrekking tusschen Kerk en Staat heeft
men zich sedert het laatst der vorige eeuw te verheugen
Tot op dien tijd had zich de Kerk in drie verschillende,
verhoudingen tot den staat bevonden. Zij had dien be-
heerscht, of was er volkomen aan onderworpen geweest,
of wel had zich een zelfstandig aanzijn tegenover het
staatsgezag verzekerd, en met de overheid als het ware
verdragen gesloten. Deze gesteldheid was niet onnatuur-
lijk , zoo lang de algemeene (katholieke) Kerk alom haren
sehepter zwaaide, en zich dien met eenigen schijn van
regt op 't geestelijke gebied kon toeëigenen, terwijl zij
de behartiging der stoffelijke belangen aan 't wereldlijke
bestuur overliet. Maar de hervorming stelde voor die
eenheid eene verscheidenheid van gezindten in de plaats,
welke in de tot dien tijd toe geldige begrippen verwarring
moest brengen, en verpligtte tot eene keuze tusschen
verschillende kerken, die elkander niet alleen het opper-
gezag, maar zelfs het regt om te bestaan betwistten. Wel
bragt de natuurlijke loop der dingen mede, dat bijna
overal die godsdienst, welke bij het volk de diepste wortelen
geschoten had of wel aan de regenten het meest behaagde,