TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN DOCTOR
IN DE LETTEREN EN WIJSBEGEERTE, AAN DE
RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT. OP GEZAG VAN
DEN RECTOR-MAGNIFICUS Dr. H. BOLKESTEIN,
HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT DER LETTEREN
EN WIJSBEGEERTE. VOLGENS BESLUIT VAN DEN
SENAAT DER UNIVERSITEIT TEGEN DE BEDEN-
KINGEN VAN DE FACULTEIT DER LETTEREN EN
WIJSBEGEERTE TE VERDEDIGEN OP VRIJDAG 28
SEPTEMBER 1934, DES NAMIDDAGS TE 4 UUR, DOOR

Bij het beëindigen van mijn academische studies, welke ik grooten-
deels aan deze Universiteit te Utrecht heb gemaakt, betuig ik U,
Hooggeleerde Wagenvoort, Hooggeachte Promotor, mijn op-
rechte dank voor de bereidwilligheid, waarmede Gij de leiding van
mijn promotie op U hebt willen nemen, voor de groote en voort-
durende hulp, die Gij mij bij de keuze en de samenstelling van dit
proefschrift hebt verleend.

Hooggeleerde D a m s t é, U dank ik voor het vele, dat ik door
Uwe colleges heb geleerd, in het bijzonder voor de raadgevingen,
die Gij mij bij mijn studie meermalen hebt gegeven.

Hooggeleerde V o 11 g r a f f, met groote dankbaarheid zal ik
steeds Uw lessen gedenken, waarin Gij mij zoo dikwijls de schoon-
heid en de grootheid van de Helleensche gedachte en vorm hebt
laten zien en begrijpen.

Hooggeleerde Bolkestein, U ben ik groote erkentelijkheid
verschuldigd voor Uwe colleges, waarin Gij mij inzicht hebt gegeven
in het cultureele en religieuze leven der Oudheid.

Hooggeleerde Boissevainf, de Groot, Kuiper, de
Boer, Six f en Faddegon, U allen dank ik voor hetgene
Gij mij in Uwe colleges gegeven hebt, toen ik, aan de Universiteit
te Amsterdam onder Uw leiding mijn studie aanving.

voor Uwe bemoeiingen, welke mij in staat gesteld hebben de uit-
gave van March te raadplegen.

Ten slotte dank ik ook de ambtenaren van de Bibliotheken te
Utrecht en Amsterdam voor hun groote hulpvaardigheid, waardoor
zij mij bij de bewerking van dit proefschrift hebben gesteund.

§ 1. Marc. 1. 18 (313. 11). 'Nos definimus deum primo natura
cognoscendum, dehinc natura recognoscendum'. Naturaliter deum
cognoscere possumus vel ex operibus ipsius vel ex animae ipsius
testimonio (ap. 17. 4). Hoc testimonium animae cui Tertullianus
tantopere induisit, fundamentis nititur Stoicorum initii cognoscendi,
quae vulgo vocantur xotval evvoiai, notiones vel notitiae communes.

Notiones quae sua sponte in animo oriuntur e conclusionibus
ab experientia profectis — quae in vicem e memoria animadversatio-
num nascitur — Stoici ngoXijipeig vocant adversus ratiocinationes
quae artificiose et arte bene disserendi ac vera falsaque diiudicandi
formantur. i Cum praesumptiones nitantur simplicissima experientia,
quam quisque nanciscitur, etiam xoival evvoiai nominantur et uni-
versitatis suae causa normae veritatis ducuntur. 2 Licet hae notiones
aliquoties cpvomai, e'jucpvtoi, innatae 3 appellentur, tamen hoc non ad

1 Plut. Plac. 4. 11. 3. tä)v è' èvvoiamp;v at juèv cpvoixamp;Q ytvovxm xata xovs
eiQrjfxévovg xgojiovg (sc. fzv^firjv xoX èjUJiEiQiav) xal avEmrexvhcog' ai d'
■^èr] dt ^juetégag èidaaxaUag y.al èmjUEhiag. avrai fiev ovv evvoiai
xakovvrai fxóvov, èxeïvai ök xal TtQol^xpeig. Diog. Laert. 7.51. (tamp;v
(pavxaoiwv) al juév eioi xe^vi^ial, ai óè axE^voi.

^ Sen. ep. 117. 6. multum dare solemus praesumptioni omnium hominum; apud
nos veritatis argumentum est aliquid omnibus videri. Plut. comm. not. 3. 1. Diog.
7. 54. xQixit^Qiov dè xrjg äXrj'amp;eiag (paal xvyxdvEiv xrjv xaxaXr]nxiKrjv cpavxaoiav,
xovxÉoxi xïjv ajxó vndgxovxog, xad^a q)rjoi XgvouiJiog èv xfj dwdexdxrj

•• • • Ev xcö jiQÓxcp JiEQi Xóyov xQixrjQid (prjai EÏvai aïod-rjaiv xal ngéXtjipiv.

verbum dictum est. sed ita est intellegendum rationem naturaliter
ad notionem quandam venire ex experientia animadversationum. 4
Ex his autem notionibus Stoici deum agnoverunt et bonitatis
eius et providentiam et omnipotentiam: Cic. nat. deer. 2. 2. 4 sq..
Quid enim potest esse tam apertum tamque perspicuum, cum caelum
suspeximus caelestiaque contemplati sumus, quam esse aliquod
numen praestantissimae mentis quo haec regantur? Quod ni ita
esset, qui potuisset assensu omnium dicere Ennius: .Aspice hoc
subhmen candens quem invocant omnes lovem', ilium vero et lovem
et dominatorem rerum et omnia nutu regentem et, ut idem Ennius:
.patrem divumque hominumque' et praesentem ac praepotentem
deum?.... Quod nisi cognitum comprehensumque animis haberemus,
non tam stabilis opinio permaneret nec confirmaretur diutumitate
temporis nec una cum saeculis aetatibusque hominum inveterari

confirmât, ib. 2. 4. 12. itaque inter omnis omnium gentium summa
constat: omnibus enim innatum est et in animo insculptum, esse
deos. Quales sint, varium est; esse, nemo negat. Cf. ib. 2. 17. 45.
Plut. comm. not. 32. 1. ov yàg àêâvaiov xal jxaxaQiov fióvov oAAd
xal (pdavamp;QcoTiov xal Krjàefiovixbv xal âxpÉhfiov TtQoXa/j.^âveoêai xal
voeïoêai tbv êeóv. Cf. Stoic, rep. 38. 1; 3. Sext. math. 9. 123 sqq.;
131 sqq.. Seneca etiam immortalitatem animae e communibus no-

collegisse et rerum saepe factarum inter se collatio, per analogian nostri intellec-
tum et honestum et bonum iudicant. Stob. Ecl. 1. 792. ol [xs.v Zxcaixoi Xèyovai
fjir] Evêvç èjUfpveo'amp;ai xóv Xóyov, vozeqov ós ovvaêgoiCeaêai àno xœv
alo'amp;^OECOv xal cpavxaamv tieqI èexaxkaoaga ëxr] (xaxà xy]v TiQÓxrjv é^ôofiâôa
sec. Plut. Plac. 4. 11.4). Cic. fin. 3. 10.33. cum....rerum notiones in animis fiant,
si aut usu aliquid cognitimi sit aut coniunctione, aut similitudine, aut collatione
rationis, hoe quarto, quod extremum posui, boni notitia facta est.

titiis defendit: ep. 117.6. tamquam deos esse inter alia hoc colli-
gimus. quod omnibus insita de dis opinio est nec ulla gens usquam
est adeo extra leges moresque proiecta, ut non aliquos deos credat.
cum de animarum aeternitate disserimus, non leve momentum apud
nos habet consensus hominum aut timentium inferos aut colentium.

Non autem Stoici modo sed et Epicurus consensum gentium
regulam veritatis aestimabat: Cic. nat deor. 1. 16. 43 sq.. Solus
enim vidit (Epicurus) primum esse deos, quod in omnium animis
eorum notionem impressisset natura. Quae est enim gens aut quod
genus hominum quod non habeat sine doctrina anticipationem quan-
dam deorum? ....Cum enim non institute aliquo aut more aut lege
sit opinio constituta maneatque ad unum omnium firma consensio,
intellegi necesse est esse deos, quoniam insitas eorum vel potius
innatas cognitiones habemus. De quo autem omnium natura consentit,
id verum esse necesse est. Esse igitur deos confitendum est. Quod
quoniam fere constat inter omnis non philosophos modum sed etiam
indoctos, fateamur constare illud etiam, hanc nos habere sive anti-
cipationem, ut ante dixi, sive praenotionem deorum. ^ Etiam
Cotta Academicus argumentum ex consensu gentium non répugnât
concedens: ib. § 64. sed quia commune est hoc argumentum alio-
rum etiam philosophorum, omittam hoc tempore, cf. nat. deor. 3 ex.

Cicero ipse longius procedit et animae scientiam dei deducit a
cognatione animae cum deo: legg. 1. 8. 24. Animum esse ingene-
ratum a deo. ....Itaque ex tot generibus nullum est animal praeter
hominem, quod habeat notitiam aliquam dei, ipsisque in hominibus
nulla gens est neque tam mansueta neque tam fera, quae non, etiamsi
ignoret qualem habere deum deceat, tamen habendum sciât. Ex
quo efficitur illud, ut is agnoscat deum qui, unde ortus sit, quasi

nemo omnium tam sit immanis, cuius mentem non imbuerit deorum
opinio: multi de dis prava sentiunt (id enim vitioso more effici
solet), omnes tamen esse vim et naturam divinam arbitrantur, nec
vero id conlocutio hominum aut consessus efficit, non institutis
opinio est confirmata, non legibus; omni autem in re consensio
omnium gentium lex naturae putanda est. ^

Eodem quoque argumento cum magna auctoritate utitur ad de-
monstrandam animae immortalitatem: Tusc. 1. 5. 35 sq.. Quod si
omnium consensus naturae vox est, omnes qui ubique sunt, con-
sentiunt esse aliquid quod ad nos pertineat qui vita cesserint, nobis
quoque idem existimandum est, et si, quorum aut ingenio aut virtute
animus excellit, eos arbitramur, quia natura optima sint, cernere
naturae vim maxume, veri simile est, cum optumus quisque maxume
posteritati serviat, esse aliquid, cuius is post mortem sensum sit
habiturus. Sed ut deos esse natura opinamur, qualesque sint ratione
cognoscimus, sic permanere animos arbitramur consensu nationum
omnium, qua in sede maneant qualesque sint ratione discendum.
Cuius ignoratio finxit inferos easque formidines quas tu contemnere
non sine causa videbare. Cf. 14. 31.6

Item ut deos esse comprobent, tàç xoivàç èvvoiaç appellavere
Dio Chrysostomus, or. 12 (de dei cognitione), inprimis cc. 27^^29',
Alexander Aphrodisiatis, de fato (passim); Maximus Tyrius,

5 Notiones eiusmodi 'innatas' esse animaeque insitas Cicero aperte dicit, cum
de virtutibus disserit. Tusc. 3. 1.2; fin. 5.21.59: etsi dedit (natura) talem men-
tem quae omnem virtutem accipere posset, ingenuitque sine doctrina notitias
parvas rerum maximarum et quasi instituit docere et induxit in ea, quae inerant,
tamquam elementa virtutis.

® Iure Cicero dicit, I.e. § 30, nos mortuum ideo lugere et commiserari, quod
bonis vitae privatum putemus. Et ita sentimus, ait Cicero, 'natura duce, nulla
ratione nullaque doctrina'.

Interpretatie maeroris de mortuo, quam T. dat in c. 4. § 3, longius est arcessita.

AiaXé^eiç. 17. 5, qui addit: deorum contemptores qui paucissimi sunt,
deos esse ïaaoi. . ovx éxôvreç xal Xéyovai âxovteç.''

§ 2. lam apud Graecos auctores, qui fidei defensores Tertul-
lianum praecesserunt, aliquoties sensus communes advocantur; ita
lust. ap. 2. 6. tô ©eoç TiQoaayôgevjua ovx ovofià èariv àXXà nQÔyjuatoç
dvoE^rjyi^rov è'jU(pvroç tfj lt;pvoei tcôv àvamp;QcÔTtcûv ôô^a. In ap. 2. 13
omnes auctores à^vÔQamp;ç veritatem vidisse affirmat ôià tijg êvovatjç
èjucpvrov rov Xéyov anoQâç. Alibi provocat ad notitiam communem
de animae aeternitate, quae apparet e necyomanteae universitate
(ap. 1. 18). Item Athenagoras sensu publico argumento utitur:
res. 14 (p. 64. 8'—20. ed. Schwartz.) xamp;v àkrjêeiaç ôoy^drcov ^ tamp;v
ÔTicDoovv EÎç è^étaaiv jiQoßakko/Lievwv ànodei^iç t't]v àjiXavfj roïg Xeyojuévoiç
ëmcpéQovoa manv ovx ê^œamp;év Ttoêev êxei tf]v àgx^v ovô' èx tamp;v riai
doxovvxcûv fj ôeôoyjuévcov, àkk' èx xrjç xoivfjç xal cpvoixfjg êvvoîaç f]
ttjç TiQoç tà tiqöixa tä)v ôcvtéqwv àxoXov'd'taç. ^ yàg tieqi róóv nQcôxœv
ëorl doy/biarcav xal ôeï ^ôvrjç vjiofiviqOEog tfjç ti]v (pvaixi^v àvaxivovarjç
Êvvoiav f] jieqi t(öv xaxà cpvoiv ettofxévoyv xoïç tiqÔxoiç xal xrjç cpvaixfjç
àxoXovMaç xal ôeï xfjç èm xovxoiç xd^sœç, ôeixvm'xaç xi xoïç tiqÔxoiç ^ xoïç
7iQOX£xayfxévoiç àxoXovêeX xax àXij'amp;Eiav y xfjç xax avxrjv àotpaXeiaç
àjueXeïv fi^ie xà xfj tpvaei xexay/uéva xal àiWQiOfiha avy%eTv i] xov (pvaixov
dQjxbv ôiaojiâv. res. 24 (77. 20). xovxó nov xal xijçxoivfjç ndvxcov hvoiaç
êxôiôaoxovarjç fjfiàç xal xóóv ëv ocpêaXfioîç oxQEcpofiévœv èmjuaQxvQovvxcov.
Cf. ib. p. 77. 27 sqq. et ad hunc loc. Rom. 2. 15 (de ,âyQaq)oç Xôyoç).

§ 3. In libello De Testimonio Animae Tertullianus his xoivaïç
èvvoiaiç usus est ad veritatem illustrandam summarum doctrinae
Christianae. Illius proprium est animam advocare absque anima

testimonium flagitare de cognitione eius. « Anima enim suum ipsius
sensum de dogmatis Christianis oratione voluntaria profitetur
neglectis iis quae circa se habet, aversa a suis factis. Quod hic
sensus communis est apud omnes gentes omnibusque temporibus,
vim externam habet et ab opinionis arbitrio seiunctam, cuius causa
principalis in natura humana omnibus communi posita est. Ne
autem sensus ille communis ad litteras divulgatas reducatur, T.
quam maxima vi et gravitate sensum atque sermonem esse ante
litteram adseverat. 9

Anima primum profitetur esse deum unum et unicum, cuius qua-
litates quoque cognoscit non tam absolutas quam quae statum
eius adversus homines definiunt. (c. 2).io T. autem disserendi
ratione utitur haud recta doctrinam Epicuri deos homines non curare
argumento repugnans 'animam, si aut divina aut a deo data sit,
sine dubio datorem suum nosse et si norit, utique et timere' (c. 2
§ 4), cum paulo ante (c. 1. § 5) affirmaverit 'animam minime
divinam esse Epicuro videri'.

Quod anima daemonas esse testatur, testimonium multo levius
est et concedit T. eam magis suspicionem et incertam opinionem
habere quam certam notitiam ac perspicientiam veri (c. 3. ex.).
Firmum autem et grave est, cum de immortalitate animae disserit

8 P. de Labriolle. Hist, de la litt. lat. chrét.^ Paris 1924. p. 103. A. 3: On
trouve même dans le stoïcisme des auscultations analogues du langage vulgaire,
en tant que révélateur de certaines vérités: Chrysippe. St. V. Frg. 892 (v. Arnim.
II. 243); Sénèque. Benef. 5.7.2 {ib. 6); Marc-Aurèle. 5.8; 10.21.

» Etiam si concederet opinionem animae e litteris formatam esse, certe litterae
Christianorum fuissent, cum aetate praecederent (c. 5. § 6); sed et si ita esset:
ante anima quam prophetia (Marc. 1. 10. p. 303. 12).

Cum A. d' Alès, La Théologie de T. Paris. 1905. p. 40, verba ,sed homo
malus' e.q.s. ita intellegit, ut anima eo testimonium reddat dc vitio originis, id
longius arcessitum esse mihi videtur.

(c. 4), etsi fatendum est ea verba allata quae conscientiam animae
de resurrectione spectant (c. 4. ex.), sine ulla vi et auctoritate esse,
sicut et ipse sensisse videtur, cum in ultimis capitibus testimonia
breviter complectens resurrectionem omittat.

In primo capite quinto T. universitatem et vulgaritatem et sim-
plicitatem testimoniorum affirmat, illa insignia indicia communium
sensuum quae désignât in libro de res. 3 (29. 23): communes enim
sensus simplicitas ipsa commendat et compassio sententiarum et
familiaritas opinionum, eoque fideliores existimantur, quia nuda et
aperta et omnibus nota definiunt.

Postremo T. testimonium animae et naturae vocem ad Deum re-
ducit, fideiussorem constantiae et veritatis eius, quem esse ipsum
testimonium probare debet. 'Hat sich aber T. hier nicht einer petitio
principii schuldig gemacht', opponit L. Fuetscher^ ipse repellens:
,,Der Ausgangspunkt der ganzen Beweisführung T.s ist, wie be-
reits erwähnt wurde, die Reflexion auf das Gottesbewusstsein, das
sich in unserem Inneren kundgibt. Dieses Gottesbewusstsein er-
scheint aber nicht als ein rein subjektives Erlebnis, sondern die Be-
obachtung beweist es als eine allgemeine Tatsache in der ganzen
Menschheit. Durch seine Allgemeinheit, seine Unabweislichkeit usw.
erweist es sich als unwillkürliche Sprache der vernünftigen Natur
als solcher. Darin liegt die Beweiskraft dieses Gottesbewusstseins,
das als Erfahrungstatsache feststeht und sich als die Sprache der
überall gleichen vernünftigen Natur offenbart. Als solche kann
es unmöglich eine Täuschung sein, sondern ist notwendig wahr.
Damit steht auch das Dasein des bezeugten Gottes fest und ist
der erste Schritt vollkommen in sich abgeschlossen.

^^ Die natürliche Gotteserkenntnis bei Tertulhan: Zeitschr. f. Kathol. Theo-
logie. LI. (1927). p. 241-242; p. 243.

Schritt getan wird, und von der feststehenden Tatsache des Da-
seins Gottes der Weg zu seiner Erkenntnis von neuem beleuchtet
wird. Das dient zu einem tieferen Verständnis und Einblick in die
Tatsache des allgemeinen und natürlichen Gottesbewusstseins. Dann
gewinnt die ganze Darlegung indirekt, regressiv neues Licht und
tieferes Verständnis und darum auch neue Ueberzeugungskraft:
Gott der Urheber der ganzen Natur, der die Seele mit ihrer Ab-
gestimmtheit und Veranlagung auf Gott geschaffen hat, ist selber
auch der oberste, unwandelbare Bürge für das Zeugnis Gottes in
unserer Innen- und Aussenwelt......quot;

„So bildet T.s Schrift vom Zeugnis der Seele zugleich auch einen
schönen und tiefsinnigen Kommentar zum bekannten Worte Augus-
tins (conf. 1. 1): fecisti nos ad te et inquietum est cor nostrum,
donee requiescat in te.quot;

§ 4. De Testimonio Animae libellus conscriptio elaborata est sen-
tentiae quam T, breviter comprehendit in ap. 17.5—6: Quae (sc.
anima) licet carcere corporis pressa, licet institutionibus pravis cir-
cumscripta, licet libidinibus et concupiscentiis evigorata, licet falsis
deis exancillata, cum tamen resipiscit, ut ex crapula, ut ex somno,
ut ex aliqua valitudine, et sanitatem suam patitur, Deum nominat,
hoc solo nomine quia proprio dei veri. Deus magnus, Deus bonus,
et Quod deus dederit, omnium vox est. ludicem quoque contestatur
illum: Deus videt, et Deo commendo. et Deus mihi reddet. O testi-
monium animae naturaliter Christianae! Denique pronuntians haec
non ad Capitolium respicit. Novit sedem dei: ab illo et inde des-
cendit.

Semel quoque T. hunc libellum citavit: c. Chr. 12 (O. 2. 447 sq.).
Hoc quidem in omni recognoscere est, notitiam sui dico, sine qua
notitia sui nulla anima se ministrare potuisset. Puto autem magis

hominem, animal solum rationale, competere et animam esse sorti-
tum quae illum faciat animal rationale, ipsa inprimis rationalis.
Porro quomodo rationalis quae efficit hominem rationale animal,
si ipsa rationem suam nescit ignorans semetipsum? Sed adeo non
ignorât, ut auctorem et arbitrum et statum suum norit. Nihil adhuc
de iudicio eius admittens deo commendare se dicit. Nihil magis
audiens quam spem nullam esse post mortem et bene et male de-
functo cuique imprecatur. Plenius hoc prosequitur libellus quem
scripsimus De testimonio animae.

Hoc argumentum ex consensu gentium Tertulliano vel maxime in
deliciis fuit et saepenumero appellavit. Locos qui maximi momenti
sunt, hic enumerabo (ordine edd. RW., Kroym., Oehler):
spect. 2 (2.22). nemo negat, quia nemo ignorât, quod ultro natura
suggerit, deum esse universitatis conditorem eamque univer-
sitatem tam bonam quam homini mancipatam.
nat. 2. 1. in..

pud. 9 (237. 21). vide an habeat ethnicus substantiam in deo patre
census et sapientiae et naturalis agnitio in deum, per quam
et apostolus notât in sapientia dei non cognovisse mundum
per sapientiam deum, quam utique a deo acceperat.
iei. 6. in. (280.3). provocatio ad conscientiam communem.
an. 2. (300.24). sed et natura pleraque suggeruntur quasi de pu-
blico sensu, quo animam deus dotare dignatus est.
an. 41. (368.18; 30). Cf. an. 25 (341.7).

res. 3 (28.22). est quidem et de communibus sensibus sapere in dei
rebus, sed in testimonium veri, non in adiutorium falsi, quod
sit secundum divinam, non contra divinam dispositionem.
quaedam enim et natura nota sunt, ut immortalitas animae

Marc. 1.10 (303.6). maior popularitas generis humani ne nominis
quidem Moysei compotes, nedum instrumenti. deum Moysei
tamen norunt; etiam tantam idolatria dominationem obum-
brante seorsum tamen illum quasi proprio nomine Deum per-
hibent et Deum deorum et Si deus dederit et Quod deo placet
et Deo commendo. vide, an noverint quem omnia posse tes-

...(1. 21), habet deus testimonia: totum hoc quod sumus et
in quo sumus. sie probatur et deus et unus, dum non igno-
ratur alio adhuc probari laborante. Cf. 5. 16 (630. 19).

Cor. 6 (O. 1. 428 sq.). quaerens igitur dei legem habes communem
istam in publico mundi. in naturalibus tabulis, ad quas et
apostolus solet provocare, ut cum in velamine feminae, Nec
natura vos, inquit, docet? ut cum ad Romanos natura facere
dicens nationes ea quae sunt legis, et legem naturalem sug-

prius novimus scilicet deum appellantes deorum, bonum prae-
sumentes et iudicem invocantes.

Addere velim Clem. Strom. 5. 14. Latius patet quod dicit Orig. c. Geis. 8.52.
OVÔS ydg ràç xoivàç îwoiaç negï xaXamp;v xal atoxQcbv xax ôixaiœv
lt;gt;cat àôixœvgt; evQoi riç âv nâvrœç âjioXœXexôtaç.

L. Fuetscher, Die natürl. Gotteserkenntnis bei Tertullian.
Zeitschr. f. Kath. Theologie. LI. 1927. p. 1-34; 217-251.

J. Lortz. Tertullian als Apologet. I-II Münster. 1927-1928
(inprimis 1. p. 234-248; II. p. 145-148). ,

§ 5. Liber De testimonio animae scriptus est post Apologeticum,
ut intellegitur ex c. 5. § 6, qui locus aperte ad Apol. respicit. Quod
aptissime cum ap. 17 cohaeret, vulgo creditur multos annos non
interfuisse; cf. Bardenhewer. Gesch. d. altkirchl. Literatur. IL p.
347 sqq.; M. Schanz. Gesch. d. röm. Lit. 2 III. p. 291.

§ 6. De sermone Tertullianeo paucis tantum verbis praefari
velim, quem his temporibus viri doctissimi Hoppe, Löfstedt, Thör-

Primum autem Ts antithesin i3 stilo Asiano quem dicunt accep-
tissimam in deliciis habet; e.g. c. 1. § 5; 2. § 7; 4. § 2; 6. § 2; 6. § 6;
Deinde ut vir condicione iuris consultus igiturque peritus artis
dicendi numeris orationi usitatissimis 14 dihgentius utitur et membra
vel partes eorum similiter cadentes. homoeoteleuta et homoeoptota
dico, saepius adhibet, ut in commentario identidem adnotavi, quam-
quam fit, ut in isocolis minus accurate scribat et verba specie tam-
tum homoeoteleuton forment (e.g. c. 1 § 5; 5 § 6; cL pud. 1. p.
221. 27.) 15

13 Cf E. Norden. Antike Kunstprosa.^ II. p. 612 sq.; Hoppe Synt. p. 158 sqq..
Sc. clausulae ......nbsp;- Cf- Hoppe. Synt. p. 154sqq.;

Beitr. p. 54 sqq.; Löfstedt. Z. Spr. T. p. 76 sqq..
15 De parisosi vide I.e. in adn. 13; Norden. A.K. p. 943 (Anhang IL).

Verborum initii simili sono vel paromoeosi quam in comm. inter-
dum facilius quam rectius adlitterationem vel iuncturam adlitteratam
nominavi, T. vel maxime indulget necnon figurae quae anaphora
vocatur. Ante omnia autem usus metaphorae omnis generis apud
Tm. latissime patet, depromptae a natura: e.g. c. 3. 2: damnationis
tradux; 5.5: antequam litterae in saeculo germinassent; 5.6: in
quorum oleastro insiti sumus — a re militari c. 2.4. retorquere;
4.9. congredi — in primis a sermone forensi. Immo totus libellus
una fere metaphora est: lamdudum causa agitur inter Christianos
et ethnicos, qui autem omnia testimonia quae illi in medium pro-
tulerunt, ex incredulitate contemnunt. Nunc novam testem citant
Christian!, animam humanam, quam nemo reicere potest. Sed testi-
monium dicens anima conscientia detinetur ipsius rei, propter quam
Christiani irridentur, et stat ante iudicem, et rea et testis, in tantum
et rea erroris, in quantum et testis veritatis (c. 6 § 5).

§ 7. Textus nititur in nova collatione codicis Agobardini qui
unus librum De testimonio animae tradidit; codicem ipsum non
excussi, sed chartas photographicas ita expressas perspexi, ut plura
in ipso codice quam in charta distingui posse minime verisimile
existimem, Editio a v. d. March curata haec Ti. opera continet: ad
Martyras, de testimonio animae, Apologeticus, ad Scapulam, de
spectaculis; omnia quidem praefatione instructa sunt, tria priora
insuper breviter sed saepe optime adnotata. March nonnulla de
sermone Tertullianeo addidit quae hic illic in commentario com-
memorabo; textus eius in libello D.T.A. praecipue B secutus est.

De pretio codicis Agobardini et editionum in Indice Siglorum
receptarum viri doctissimi v. Härtel et Wissowa (RW. Prae f.
VI sqq.) et Kroymann (Praef. XII sqq.; XXIII sqq.) copiose dis-
seruerunt, ad quos lectorem delegare mihi liceat.

Bmg. Margo editionis Gangneianae-Mesnartianae.
Gel. Editio Sigismundi Gelenii. a. 1550.
Pam. Editio lacobi Pamelii. a. 1579.
Rig. Editio Nicolai Rigaltii. a. 1634.
Oehler. Editio Francisci Oehleri. a. 1853—4.
March. Editio a F. A. March curata. The select works of Tertul-
lian. New York. 1876. (Douglass Series of Christian Greek
and Latin Writers, vol. III.)
RW. Editio ab A. Reifferscheid et G. Wissowa curata. Vindo-
bonae. 1890. (Corp. Script. Eccl. Lat. vol. XX.)

[ ] his uncinis textui interpositis includuntur ea verba quae du-
bitanter recepi.

Bindley T. H. Bindley. Q. S. Fl. Tertulliani De praescriptlone
haereticorum, ad Martyras, ad Scapulam. Oxford. 1893. — Blok-
huis = G. Blokhuis. De latinitate qua usus est Tertullianus in
Apologetico. Utrecht. 1892. — v. Härtel = W. v. Härtel. Patris-
tische Studien. III. Wien. 1890. — Hofm. = Stolz-Schmalz. La-
teinische Grammatik 5, bearbeitet von M. Leumann und J. B. Hof-

mann. (Handb. d. Alt. wiss. II. 2.) München. 1928. — Hoppe.
Diss. = H. Hoppe. De sermone Tertulleaneo quaestiones selectae.
Marburg. 1897. Hoppe. Synt. = id. Syntax u. Stil des Ter-
tullian. Leipzig. 1903. Hoppe. Beitr. c= id. Beiträge zur Sprache
u. Kritik Tertullians. Lund. 1932. ^ Kellner. Uebers. = H. Kellner.
Tertullians ausgewählte Schriften ins Deutsche übersetzt 2. I-H.
Kempten. 1912—1915. (Eibl. d. Kirchenväter. Bd. 7 Ô 24.) —
Koffmane = G. Koffmane. Geschichte des Kirchenlateins. I. Breslau.
1879—81. — Kühn.-Stegm. c= Kühner-Stegmann. Ausführliche
Grammatik der latein. Sprache. 2 voll. III. Hannover. 1912—14. —
Löfstedt. Arnob. = E. Löfstedt. Arnobiana. Lund. 1917. — Löf-
stedt. Krit. Bern. = id. Kritische Bemerkungen zu Tertullians
Apologeticum. Lund. 1918. — Löfstedt. Z. Spr. T. = id. Zur
Sprache Tertullians. Lund. 1920. — Löfstedt. Synt. == id. Syn-
tactica. Studien u. Beiträge zur histor. Syntax des Lateins. I—II.
Lund. 1928—34. — Mayor-Souter = Q. S. Fl. Tertulliani Apolo-
geticus. The text of Oehler annotated by J. E. B. Mayor. With
a translation by A. Souter. Cambridge. 1917. — Rönsch. It. et
Vulg. ^ H. Rönsch. Itala u. Vulgata. 2 Marburg. 1875. — Teeu-
wen = S. Teeuwen. Der sprachl. Bedeutungswandel bei Tertullian.
Paderborn. 1926. — Th. St. T. = G. Thörnell. Studia Tertullianea.
I—IV. Uppsala. 1917—1926. — Waltzing. Comm. = J. F. Walt-
zing. Bibl. de la faculté de philosophie et lettres, fasc. XXIV.
Tertullien. Apologétique. II. Commentaire analytique, grammatical
et historique. Liège. 1919. — Waszink = J. H. Waszink. Ter-
tullian. De anima. Mit Einleitung, Uebersetzung u. Kommentar.
Amsterdam. 1933.

70. v. Magna curiositate et maiore longe memoria opus est ad studendum,
si qui velit ex litteris receptissimis quibusque philosophorum vel
poetarum vel quorumlibet doctrinae ac sapientiae saecularis ma-
gistrorum testimonia excerpere Christianae veritatis, ut aemuli per-
secutoresque eius de suo proprio instrumento et erroris in se et
iniquitatis in nos rei revincantur. 2. Nonnulli quidem, quibus de
pristina litteratura et curiositatis labor et memoriae tenor perse-
veravit, ad eum modum opuscula penes nos condiderunt commémo-
rantes et contestificantes in singula rationem et originem et tra-
ditionem et sententiarum argumenta, per quae recognosci possit
71. nihil nos aut novum | aut portentosum suscepisse, de quo non
etiam communes et publicae litterae ad suffragium nobis patro-
cinentur, si quid aut erroris eiecimus aut aequitatis admis^imus.
3. Sed suis quidem magistris alias probatissimis [atque lectissimis]
fidem inclinavit humana de incredulitate duritia, sicubi in argu-

I. 1. adstudendum, Rig. — quis, B. — receptissimi cuiusque, Ciacconius —
doctrina sapientiae, B. — rei evincantur. Ac nonnulli, dubitanter lunius —
2. eum modum, B; duos tresve litterae in A perierunt; gentes, Rig. — testificantes,
A. — singula rationem, Priorius, Rig.; singulationë. A; suggillationem, B; suggilla-
tionem et originum et traditionum, Latinius, lunius; in singula rationem et originem
traditionum, Oehler — sententiarum argumenta, A et omnes edd.; argumenta
sententiarum, Priorus, RW. — 3. Sed suis, A.Bmg; Sed na suis, B. — atque
lectissimis, om. A. — incrudelitate, A. —

1. Een groote speurzin en in nog veel grootere mate een sterk
geheugen wordt vereischt voor de studie, indien iemand uit de
geschriften, de de meeste opgang maken, van wijsgeeren en dichters
en welke leeraars ook van de heidensche wetenschap en philosophie
getuigenis wil verzamelen van de christelijke waarheid om haar
vijanden en vervolgers door hen op grond van hun eigen ge-
schriften te weerleggen het bewijs van hun schuldig zijn aan waar-
achtigheid tegenover zich zelf en onrechtvaardigheid ten opzichte
van ons te leveren. 2. Wel hebben sommige, die van hun vroegere
wetenschappelijke studie een ijverige speurzin en een taai geheugen
bijgebleven is, in die geest kleinere werken bij ons geschreven en
daarbij punt voor punt de grond en de oorsprong en de overleve-
ring en de bewijzen der uitspraken nagegaan en door uitspraken
bij u gestaafd, waaruit men zou kunnen zien, dat wij niets on-
gehoords of vreemdsoortigs hebben aanvaard, waarin ook de tot
gemeengoed geworden en openlijk bekende geschriften ons niet
bijvallen en in bescherming nemen, indien wij een of andere dwa-
ling hebben verworpen of iets, wat waar is, opgenomen hebben.
3. Maar zelfs bij hun eigen leermeesters, die anders het meest
geprezen en gelezen zijn, heeft de uit ongeloovigheid voortsprui-
tende hardnekkigheid der menschen hun betrouwbaarheid neer-
gehaald, indien ^ij ergens op bewijsgronden voor de christelijke
apologie stooten. Dan zijn dichters dwazen, wanneer zij de goden

menta Christianae defensionis impingunt. Tune vani poetae, cum
deos humanis passionibus et fabuüs désignant, tunc philosophi duri,
cum veritatis fores pulsant. Hactenus sapiens fet prudens habebitur,
qui prope Christianum pronuntiaverit, cum, si quid prudentiae aut
sapientiae affectaverit seu caerimonias despuens seu saeculum re-
vincens pro Christiane denotetur. 4. lam igitur nihil nobis erit
cum litteris et doctrina perversae felicitatis, cum in falso eis cre-
ditur quam in vero. Viderint si qui de unico et solo deo pronuntia-
verunt. Immo nihil omnino relatum sit, quod agnoscat Christianus,
ne exprobrare possit. Nam et quod relatum est, neque omnes sciunt
neque qui sciunt, constare confidunt. Tanto abest, ut nostris litteris
annuant homines, ad quas nemo venit nisi iam Christianus. 5 . No-
vum testimonium advoco immo omni litteratura notius, omni doctrina
agitatius, omni editione vulgatius, toto homine maius, id est totum
quod est hominis. Consiste in medio, anima, seu divina et aeterna
res es secundum plures philosophos, eo magis non mentieris:
seu minime divina quoniam quidem mortalis, ut Epicuro soli
videtur, | eo magis mentiri non debebis, seu de coelo exciperis, seu
de terra conciperis, seu numeris seu atomis concinnaris, seu cum
corpore incipis, seu post corpus induceris, undeunde et quoquo modo
hominem facis animal rationale, sensus et scientiae capacissimum.
6. Sed non eam te advoco, quae scholis formata, bybliothecis
exercitata, academiis et porticibus atticis pasta sapientiam ructas.

absignant, lunius — varietatis, A. — cerimonias, A; ceremonias, B. —
4. cum in falso eis, v. Härtel. Patr. Stud. III. p. 66; cum in falso eius, A;
cui in falso potius, B omnes edd. — relatum sie, v. Härtel. Patr. Stud. III. p. 66 —
Tantum abest, lunius — 5. aeditione, A littera a expuncta — homines, A —
mentieris, Ciacconius prob. lunio; mentiens B — debens, Urs. Rig. — incipis, A;
incoeperis, B; inciperis, lunius — 6. academiis, ita castigavit Latinius; acadamicis,
A; academicis, B — pasta, A; parta, B; partam, Gel. Pam. March; pastam,
Hildebrand ad Apul. II. p. 332 — sapientia, B — éructas, Urs —

met menschelijke hartstochten en volgens de mythen voorstellen,
onuitstaanbaar zijn wijsgeeren dan, wanneer zij kloppen aan de
poorten der waarheid. Niet langer wordt iemand als wijs en ver-
standig beschouwd, die een bijna christelijke uitspraak gedaan heeft,
terwijl, indien hij eenig juist inzicht en iets van de ware wijsheid
zoekt te verwerven, hetzij door de cultus der goden te versmaden,
hetzij door de wereldsche wijsheid te weerleggen, hij als een Chris-
ten wordt gebrandmerkt. 4. Daarom willen wij verder niets meer
te maken hebben met die geschriften en wetenschap, die een
averechtsch succes ten deel valt, daar men ze meer geloof schenkt
in wat verkeerd dan in wat waar is. Mijnentwege mogen sommigen
uitspraken over de ééne en eenige God gedaan hebben. Of neen.
laat er in 't geheel niets meegedeeld zijn, wat een Christen aan-
neemt, zoodat hij er geen aanmerking op kan maken. Want ook
dat, wat bericht is, kent niet iedereen en zij, die het kennen, zijn
er niet zeker van, dat het absoluut vaststaat. Des te verder zijn
de menschen er van af, dat zij met onze geschriften instemmen,
waarvan niemand kennis neemt dan die reeds Christen is. 5, Een
ongekende getuige roep ik op, of liever een beter gekend dan alle
geschriften, meer levend dan alle wetenschap, algemeener dan elke
uitgave, grooter dan de geheele mensch, nl, het totaal, dat de
mensch vormt. Treed naar voren, o Ziel, onverschillig, of gij een
goddelijk en eeuwig wezen zijt volgens de meening van de meeste
philosophen: des te eerder zult ge u van leugen onthouden, of
allerminst goddelijk, omdat ge juist sterfelijk zijt, naar Epikouros
alleen meent: dan eerst recht zal het uw plicht zijn niet te liegen,
of ge uit de hemel wordt ontvangen of uit de aarde geboren, of
ge uit getallen wordt samengevoegd of uit atomen, of ge tegelijk
met het lichaam uw bestaan aanvangt of na het levensbegin van
het lichaam daarin wordt gelegd, van waar en hoe dan ook ge

Te simplicem et rudem et impolitam et idioticam compello qualem te
habent qui te solam habent, illam ipsam de compito, de trivio, de
textrino totam. 7. Imperitia tua mihi opus est, quoniam aliquantulae
peritiae tuae nemo credit. Ea expostulo quae tecum homini infers,
quae ex temetipsa aut ex quocumque auctore tuo sentire didicisti.
Non es, quod sciam, Christiana. Fieri enim, non nasci solet
Christiania.

Tamen nunc a te testimonium flagitant Christiani, ab extranea
adversus tuos, ut vel tibi erubescant, quod nos ob ea oderint et
inrideant, quae te nunc conscientia detinent.

qualem habent, B — textrino. Tota imperitia, v. Härtel. Patr. Stud. III, p. 67
7. peritiae tuae, B; peritiae, A — homini, A; in hominem, B — est quod, A corr.
— soles, Urs. .March — conscientia detinent, ego; conscientia detinet, A Bmg;
conscientia detineant, Oehler; consciam detineant, B. Gel. Pam. Rig. March. RW..

de mensch maakt tot een redelijk wezen, dat voor waarneming en
kennis ten zeerste ontvankelijk is. 6. Maar ik daag u niet als een
zulke, die in scholen gevormd, in bibliotheken geoefend, in Akade-
mie en Attische zuilengang gevoed, van wijsheid overloopt. Tot u
richt ik mij, die eenvoudig zijt en ongeletterd en ongepolijst en
onwetend, zooals zij u bezitten, die niets anders hebben dan u
alleen, juist zoo een, onvervalscht uit de achterbuurt, van de straat,
uit de fabriek. 7. Uw onervarenheid is het, wat ik hebben moet^
daar aan uw ervaring, gering als ze is, niemand geloof schenkt.
Dat wil ik van u weten, wat ge met u in de mensch brengt, wat
ge of krachtens uzelf of door uw schepper, wie hij dan ook zijn
moge, hebt leeren inzien. Gij zijt, voor zoover ik weet, geen Chris-
ten: een ziel pleegt Christen te worden, niet door geboorte te zijn.
Toch vorderen de Christenen thans van u een getuigenis, van u,
die buiten hen staat, tegenover de uwen, opdat zij juist voor u zich
zullen schamen, dat zij ons haten en bespotten om datgene, waar-
van thans blijkt, dat gij er mede van af weet.

1. Non placemus deum praedicantes hoc nomine unico unicum,
a quo omnia et sub quo universa. Die testimonium, si ita seis. Nam
te quoque palam et tota libertate qua non licet nobis, domi ac foris
audimus ita pronuntiare, Quod deus dederit, et. Si deus voluerit.
Ea voce et aliquem esse significas et omnem illi confiteris potestatem,
ad cuius spectas voluntatem, simul et ceteros negas deos esse, dum
72. suis vocabulis nunc^upas, Saturnum, | lovem, Martern, Minervam.

Nam solum deum confirmas quem tantum deum nominas, ut, et
cum illos interdum deos appellas, de alieno et quasi pro m^uo
usa videaris. 2. De natura quoque dei quem praedicamus, nec
te latet. Deus bonus. Deus benefacit, tua vox est. Plane, adicis,
Sed homo malus, scilicet contraria propositionc oblique et figura-
liter exprobrans ideo malum hominem, quia a deo bono abscesserit.
Etiam quod penes deum bonitatis et benignitatis omnis.benedictio
inter nos summum sit disciplinae et conversationis sacramentum,
Benedicat te deus tam facile pronuntias quam Christiano necesse est.
at cum in maledictum convertis dictionem dei. perinde dicto omnem
super nos potestatem eius consistere secundum nos confiteris.

1. deum. A; dominum B. — unico, om. A, — negas, om. A. — nam, om. A. —
et cum, AB Gel. Pam. Rig.; etiam cum, March; cum et, Oehler. RW. — 2. quam.
Rig. — bonus est, B. Gel. Pam.; bonus [est], 'March — Planeadicis, A; Plane ea
dicis, B.; Plane et adiicis, March. — et contraria, B — necesse est. At cum in
maledictum, A. March.; id maledictum. B. Gel. Pam. - dictionem dei, perinde

1. Wij vallen niet in de smaak, wanneer wij God met deze naam
alleen als de Eene verkondigen, van wie alles voortkomt en aan
wie alles onderworpen is. Spreek uw getuigenis, Ziel, of gij er
zoo over denkt. Ook u toch hooren wij openlijk en met volkomen
vrijheid, zooals ons niet vrijstaat, in het particuliere leven en in
het openbaar deze uitspraken doen: Wat God geve, en. Indien het
God behaagt. Door deze woorden geeft gij te kennen, dat er een
God is, en ook bekent gij, dat alle macht aan hem is, met wiens wil
gij rekening houdt, en daarmee ontkent gij tevens, dat de anderen
goden zijn, daar gij hen met hun eigen benamingen aanduidt,
Saturnus, Juppiter, Mars, Minerva. Immers gij stelt alleen als God
vast degene, die gij (alleen maar) zonder meer God noemt, zoo-
dat ge, wanneer gij ook de anderen al eens goden noemt, uit ander-
mans goed en als het ware bij wijze van leening van die naam
gebruik schijnt te maken. 2. Ook van de natuur van de God, die
wij verkondigen, zijt gij niet onkundig. „God is goed,quot; „God doet
wel,quot; luidt uwe stem. Zeker, gij voegt er aan toe, „maar de mensch
is slecht,quot; natuurlijk omdat gij door de tegenstelling der woorden
indirect (zijdelings) en verbloemd de mensch daarom het verwijt
van slechtheid maakt, omdat hij zich van de goede God heeft afge-
wend. Zelfs wat betreft, dat bij ons iedere zegen bij de goede en
liefdevolle God de hoogste heiliging van ons zedelijk leven en
gedrag is: het „God zegene uquot; spreekt gij even zoo gemakkelijk

3. Sunt qui etsi deum non negent, dispectorem plane et arbitrum
et iudicem non putent — in quo utique nos maxime reiciunt,
qui ^ istam disciplinam metu praedicati iudicii transvolamus
— sic deum honorantes, dum curis observationis et molestiis
animadversionis absolvunt, cui ne iram quidem adscribunt.
Nam si deus, inquiunt, irascitur, corruptibilis et passionalis est:
porro quod patitur quodque corrumpitur, etiam interitum potest
capere, quem deus non capit./4. At idem alibi animam divinam et
a deo conlatam confitentes cadunt in testimonium ipsius animae
retorqu£ndum adversus opinionem superiorem. Si enim anima | aut
divina aut a deo data est, sine dubio datorem suum novit, et si novit,
utique et timet et tantum postremo adauctorem. 5. An non timet
quem magis propitium velit quam iratum? Unde igitur naturalis
timor animae in deum, si deus non novit irasci? Quomodo timebitur,
qui nescit offendi? Quid timetur nisi ira? Unde ira nisi ex anim-
adversione? Unde animadversio nisi de iudicio? Unde indicium nisi
de potestate? Cuius potestas summa, nisi dei solius? 6. Hinc ergo
tibi, anima, de conscientia suppetit domi ac foris nullo irridente
vel prohibente praedicare. Deus videt omnia, et Deo commendo, et
Deus reddet, et Deus inter nos iudicabit. Unde tibi hoc non Chris-
tianae? 7. Atque adeo et plerumque et vitta Cereris redimita, et
pallio Saturni coccinata, et deae Isidis linteata, in ipsis denique
temphs deum iudicem imploras. Sub Aesculapio stas, lunonem in

dicto, ABmg; benedictionem dei, perinde dicto. Gel. Rig.; in benedictionem dei,
perinde dicto, Pam.; benedictionem dei. Proinde dicis, B. — 3. despectorem, A. —
4. testimonio, A corr. — non novit, AB; non del. Gel. — ut tantum, B —
auctorem, B; ad auctorem, v. Härtel, Patr. Stud. III. p. 67; ut tantum. Postremo
auctorem e.q.s., lunius. — 5. timet et quem, AB; et del. Gel. — vult irasci, A. —
timebitur, ego; Quomodo time.... qui nescit offendit, A.: (quattuor aut quinque
Htterae perierunt) spatium amplius trium litterarum patet — de dei iuditio, A; dei
del. Rig., uncinis incluslt March. — hoc tibi, B — Christiane, B; Christiana,
atque, Pam. — 7. atque d5 amp;, A; atque adeo, Rig.; atque ad eum, B; atque id.

uit als een Christen dat moet doen, en wanneer gij omgekeerd het
gebruiken van Gods naam tot een vervloeking aanwendt, bekent
gij evenzoo als wij door uwe woorden, dat zijn volkomen macht
over ons bestaat.

3. Ofschoon zij niet ontkennen, dat God bestaat, houden
sommigen hem toch niet voor een beoordeelaar en beschouwer en
rechter — en daarin vooral willen zij voornamelijk niets van ons
weten, die deze leer omhelzen uit vrees voor het voorzegde oordeel
— terwijl zij God zoo willen eeren door hem van de zorgen van
het toezicht houden en de lasten van het straffen te ontheffen,
terwijl zij hem zelfs het toornig worden niet toekennen. Want,
zeggen ze, als God toornig wordt, is hij aantastbaar en aan lijden
onderhevig: echter wat aan lijden onderhevig en wat aantastbaar is,
kan ook te gronde gaan, wat God niet kan./4. Evenwel, waar die-
zelfde heden elders bekennen, dat de ziel goddelijk is en door God
samengevoegd, komen zij terecht bij het getuigenis van de ziel
zelf, dat tegen hun bovenvermelde meening te keeren is. Immers,
indien de ziel goddelijk of door God gegeven is, dan kent zij zonder
twijfel haar Schepper, en indien zij hem kent, dan vreest zij toch
zeker ook degene, die tenslotte in zijn zoo groote macht haar ge-
schapen heeft.^S. Of zou zij hem niet vreezen, die zij liever goed-
gunstig jegens haar dan vertoornd wil zien? Vanwaar dan de
natuurlijke vrees van de ziel voor God, indien God geen toorn kent?
Hoe zou men hem vreezen, die niet beleedigd kan worden? Waar-
voor is men bevreesd tenzij voor zijn toorn? Waarom wordt zijn
toorn gevreesd tenzij wegens de bestraffing? Vanwaar de bestraf-
fing tenzij krachtens een oordeel? Vanwaar een oordeel tenzij op
grond van macht? Wie behoort de hoogste macht tenzij God alleen?
j 6. Daarom dus kunt gij, o Ziel, krachtens uw medeweten in het
particuliere leven en in het openbaar, zonder dat iemand u bespot

aere exomas, [Minervam calcias furvis galeam formis], et neminem
de praesentibus deis contestaris. In tuo foro aliunde iudicem appel-
las, in tuis templis alium deum pateris. O testimonium veritatis,
quae apud ipsa daemonia testem efficit Christianorum!

Gel. March — redemita, A — coccinata, Bmg; concinnata, AB — et stola, fort.
RW.; et deae Isidis lino tecta, fort. lun. — deae, om. Rig. — linteata,
Bmg; lintiata, A.B; Rnteata? In ipsis, March.; — stas, Oehler; stans, AB —
exornas, Bmg.; exoras, AB; exorans, Gel. Pam.; exaurans. Rig. — Minervam
calcias furvis galeam formis, Oehler; Minervam calcias fumis galeam formis, AB
Gel.; Minervam calceans furvis galeam formis. Rig.; Minervae calceans furvis
galeam formis, Pam.; Minervam calcias, fumi galeas formis, v. Härtel. Patr.
Stud. III. p. 68; signum corruptelae posuit RW.; idem dubitanter coni.: Martis
vel Quirini galeam formas. — deum fateris, Gomperz, Tertullianea. Vindobonae.
1895. p. 31 — te testem, lunius. RW..

of het verhindert openlijk zeggen „God ziet alles/' en „Ik laat het
aan God over,quot; en „God zal het vergelden.quot; en „God zal tusschen
ons oordeelen.quot; Waar haalt gij, die geen Christen zijt, dat vandaan?'
7. En zoo ook roept gij dikwijls, zelfs met de hoofdband van Ceres
getooid, in de scharlaken mantel van Satumus gekleed, in het
linnen gewaad van de godin Isis, kortom in hun eigen tempels.
God als rechter aan. Gij staat voor Aesculapius, gij versiert het bron-
zen standbeeld van Juno, gij schenkt Minerva een helm met zwarte
figuren, en niemand van de aanwezige goden roept gij tot getuige
aan. Voor uw eigen rechtbank beroept gij u op een rechter van
elders, in uw eigen tempels duldt gij een andere God. O getuigenis
der waarheid, die vóór de afgoden zelf een getuige voor de Christe-
nen oproeptl

1. Enimvero cum daemonia affirmanus esse, sane quasi non et
probemus qui ea soll de corporibus exigimus, aliqui Chrysippi
adsentator inludit. Et esse et abominationem sustinere execrationes
tuae respondent. Daemonium vocas hominem aut immunditia aut
73. mahtia aut insolentia aut quacumque | macula quam nos daemoniis
deputamus.ad necessitatem odii inportunum. 2. Satanan denique
in omni vexatione et aspernatione et detestatione pronuntias, quem
nos dicimus malitiae angelum, totius erroris artificem, totius saecuh
interpolatorem, per quem homo a primordio circumventus, ut prae-
ceptum dei excederet, et propterea in mortem datus exinde totum
genus de suo semine infectum suae etiam damnationis traducem fecit.
3. Sentis igitur perditorem tuum, et licet soli illum noverint Christiani
vel quaecumque apud dominum secta, et tu tamen eum nosti, dum
odisti.

1. cum, ABmg; cur, B. Gel. Pam. March — demonia, A — esse? Sane....
exigimus? Aliqui, Gel. Pam. March; esse? anne, Latinius; affirmamus, esse sane,
v. Härtel. Patr. Stud. IIL p. 68 sq. — soll de, A; solide, B; solida e, Bmg; solis
de, RW. — adsentatori, Bmg — et esse et. Rig. Oehler; et esse se et, A. v. Härtel.
I.e.; ea et esse se et, B; ea et esse et. Gel. RW.; inludit ea, at esse et, Pam. March
— ab omni nationë, A corr. — execrationis, A. v. Härtel. I.e. — demonium, A —
ad necessitatem, Oehler. RW.; aut ad necessitatem, AB; [aut] ad necessitatem,
March; ut ad necessitatem, v. Härtel. I.e. — odii oportunum, B; odiis oportunum,
lunius — 2. vexatione, AB; adversatlone, Bmg — et detestatione, om. A —
3. noverunt, A corr. — apud, A; capit, lunius; sapit, Ciacconius.

1. Waarlijk, wanneer wij volhouden, dat er demonen bestaan,
precies alsof wij het niet bewijzen ook, wij, die de eenige zijn, die
hen uit de lichamen verwijzen, dan steekt een of andere aanhanger
van Chrusippos daar de draak mee. Dat zij bestaan en dat uw
vervloeking op hen rust, getuigen uw vérwenschingen. .Demon'
noemt gij een mensch, die door onreinheid of boosaardigheid of
onbeschaamdheid of door welke schandvlek ook, welke wij demonen
toeschrijven, u tegen staat, zoodat gij hem noodzakelijkerwijze moet
haten. 2. ,Satan' roept gij dan ook uit bij iedere kwelling en ver-
smading en vervloeking, de naam van degene, die wij de engel der
boosheid, de bewerker van alle dwaling, de verderver van de ge-
heele wereld noemen, door wiens toedoen de mensch, van den
beginne af belaagd, zoodat hij Gods gebod overtrad, en daarom
aan de dood overgeleverd, het geheele geslacht, door zijn zaad
bevlekt, van toen af ook aan zijn verdoemenis deelachtig heeft ge-
maakt. 3. Gij weet derhalve iets af van de bewerker van uw ver-
derf, en al mogen de Christenen alleen hem kennen of welk in de
Heer geloovend godsdienstig genootschap ook, toch kent ook gij
hem, daar ge hem haat.

1. lam nunc quod ad necessariorem sententiam tuam spectet,
quantum et ad ipsum statum tuum tendit, adfirmamus te manere
post vitae dispunctionem et expectare diem iudicii proque meritis
aut cruciatui destinari aut refrigerio, utroque sempiterno; quibus
sustinendis necessario tibi substantiam pristinam eiusdemque hominis
materiam et memoriam reversuram, quod et nihil mali ac boni sentire
poss.is sine camis passionalis facultate et nulla ratio sit iudicii sine
ipsius exhibitione qui meruit iudicii passionem. 2. Ea opinio Chris-
tiana etsi honestior multo Pythagorica, quae te non in bestias trans-
fert, etsi plenior Platonica, quae tibi etiam dotem corporis reddit,
etsi Epicurea gravior, quae te ab interitu defendit, tamen propter
suum nomen soli vanitati et stupori et, ut dicitur, praesumptioni
deputatur. 3. Sed non erubescimus, | si tecum erit nostra prae-
sumptio. Primo enim, cum aUcuius defuncti recordaris, misellum
vocas eum, non utique quod de bono vitae ereptum sed ut poenae
et iudicio iam adscriptum. 4. Ceterum alias securos vocas defunctos.
Profiteris et vitae incommodum et mortis beneficium. Vocas porro
securos, si quando extra portam cum obsoniis et matteis tibi potius
parentans ad busta recedis aut a bustis dilutior redis. 5. At ego

1. necessariorum, lunius — in quantum, lunius — 2. pit''agorica, A — epicura
eagravior. A; gratior, Bmg — propter nomen solum. Latinius prob. lunio; propter
solum nomen, March — praesump tioni, A — 3. non utique ut, RW.; non utique,
lunius; non uti, Latinius — dereptum, Latinius — poene, A iuditio, A —
4. alias seros vocas, A — si quando, A — mattaeis, B; mattyis, lunius — secedis,
v. Härtel. Patr. Stud. IIL p. 71; cedis, Lipsius —

1. En wat nu uw uitspraak, waaraan nog minder te ontkomen
valt, betreft, voor zoover deze uw eigen positie aangaat, houden
wij staande, dat gij bestaan bhjft na de voleinding van het leven
en de dag des oordeels afwacht en overeenkomstig uw verdiensten
of voor foltering wordt bestemd of voor zaligheid, beide voor altoos.
En dat om deze te ondervinden noodzakelijkerwijze uw vroegere
substantie en dezelfde menschelijke materie en het geheugen zal
terugkeeren, omdat, aan de eene kant, gij niets slechts en niets
goeds kunt waarnemen zonder tusschenkomst van het voor gewaar-
wording vatbare vleesch, aan de andere kant het oordeel in het
geheel geen zin heeft zonder voorgeleide van degene zelf, die het
ondergaan van het oordeel heeft verdiend. 2. Ofschoon deze
Christelijke opvatting veel eervoller is dan de Puthagoreïsche, daar
zij u niet in dieren doet overgaan, en rijker dan de Platonische,
daar zij u ook het geschenk van het lichaam teruggeeft, verheffen-
der ook dan de Epikoureïsche, omdat zij u van vernietiging redt,
wordt zij toch wegens haar naam als pure dwaasheid en stomp-
zinnigheid en, zooals men dat noemt, als inbeelding beschouwd.
3. Maar wij schamen ons niet, indien wij deze phantasie met u
gemeen hebben. Vooreerst nu, wanneer gij een of andere over-
ledene gedenkt, noemt gij hem .ongelukkige', natuurlijk niet omdat
hij aan het goede, dat het leven is, is ontrukt, maar omdat hij
reeds aan oordeel en straf is overgeleverd. Andersom noemt gij
de gestorvenen een ander maal .zorgenvrijen'. 4. Gij bekent dus,
dat het leven een last, de dood een weldaad is. Gij noemt hen

sobriam tuam sententiam exigo. Miscllos vocas mortuos, cum de
tuo loqueris, cum ab eis longe es. Nam in convivio eorum quasi
praesentibus et tonrecumbentibus sortem suam exprobrare non
possis. Debes adulari propter quos lautius vivis. Misellum ergo
vocas qui nihil sentit? Quid, quod ut sentienti maledicis? Cuius
memoriam cum alicuius offensae morsu facis, terram gravem in-
precaris et cineri penes inferos tormentum. Aeque ex bona parte
cui gratiam debes, ossibus et cineribus eius refrigerium comprecaris
et ut bene requiescat apud inferos cupis. 6, Si nihil passionis est tibi
post mortem, si nulla sensus perseverantia, si denique nihil est tui,
cum istud corpus reliquisti, cur mentiris in te, quasi aliquid ultra pati
possis? Immo cur in totum times mortem? Nihil est tibi timendum
post mortem, qua nec experiumdum post mortem. 7. Nam et si
dici potest ideo mortem timeri non ultra quid minantem, sed ut
74. commodum vitae amputantem, atquin cum et incommo|da longe
plura vitae pariter excedant, lucratione gravioris partis metum diluit,
ne iam timenda est amissio bonorum quae altero bono, id est incom-
modorum pace, pensatur. Non est timendum quod nos libérât ab

5, sentiam, A — longe est, B; in A vocabula es. nam in co. perierunt —
eorum, AB; cum, Latinius prob. lunio — conrecunbentibus, A — possis, debes
adulari, March — quos lautius, Ciacconius; quod laetius, B; quos laetius, Latinius
prob. lunio — Quid .... maledicis? Cuius.... facis, terram cett., Kellner, vide Comm.;
quid, cum.... facis, terram.... tormentum?, Latinius; quid, quod.... maledicis, cuius....
facis? Terram, reliqui — si cuius, lunius — inprecaris cineri et, Gomperz.
Tertullianea. p. 31 — tormentum. Gel.; stramentum, AB — compraecaris, A —

6.nbsp;est tui cum istud corpus, ego; est... d corpus, A. vide comm.; est ipsa tüji
corpus, B; es ipsa ubi corpus, reliqui — morte nihil, A. Oehler; mortem si nihil,
reliqui; mortem si nihil es? tibi timendum e.q.s., Semler — qua, AB; quia, RW. —

7.nbsp;dici potest, A; dicere potest, B; dicere potes. Gel. — ultra quid, AB; ut aliquid.
Gel.; ut ultra quid, RW. prob. Kroym. — excedant, lucratione, A; excedant, et
lucratione, B; excedas, et lucratione, Gel.; excedas, ea lucratione, lunius; excidant,
lucratione, Oehler; excedas, lucratione, RW. — diluis. Gel. Pam. lunius. RW. —
ne iam, A; nec iam, reliqui —

echter .zorgenvrijen', wanneer ge eens met vischspijzen en lekker-
nijen, waarmee gij eigenlijk veeleer u zelf cen doodenmaal bereidt,
buiten de poort naar het kerkhof gaat of ietwat aangeschoten daar-
van terugkeert. 5. Maar ik verlang uw opinie, wanneer gij nuchter
zijt. .Ongelukkigen' noemt gij de dooden, wanneer gij uw eigen ge-
dachte uit, wanneer gij ver van hen zijt. Want bij een gastmaal,
dat zij zelf geven, terwijl zij als 't ware aanwezig zijn en mede
aanliggen, zou het toch niet aangaan hun over hun lot aanmerkin-
gen te maken.Gij moet hen vleien, die de aanleiding zijn, dat gij
het er lustig van neemt. .Ongelukkige' noemt gij dus iemand, die
niets meer voelt? Hoe is dat mogelijk, daar ge hem zelfs, alsof hij
wel gevoel heeft, verwenscht?. Aan wie ge denkt met de bitterheid
van een of andere beleediging, hem wenscht ge toe, dat de aarde
hem drukke en dat zijn assche in de onderwereld gekweld worde.
Evenzoo van de goede zijde, wien gij dank verschuldigd zijt, diens
gebeente en assche wenscht gij zaligheid toe, en bidt, dat hij wel
ruste in de onderwereld. 6. Indien gij echter in het geheel geen
gevoel hebt na de dood, geen voortduren der waarneming, indien
kortom er niets meer van u over is, wanneer gij dit lichaam ver-
laten hebt, waarom liegt gij dan tegen uzelf, alsof gij verder nog
iets zoudt kunnen ondervinden? Ja zelfs, waarom dan eigenlijk
koestert gij vrees voor de dood? Niets hebt ge te vreezen na de
dood, omdat ge immers geen gevoel zult hebben na de dood.
7. Want indien men al kan zeggen, dat men de dood niet daarom
vreest, omdat hij een bedreiging voor later inhoudt, maar omdat
hij 's levens gemakken afsnijdt, bevrijdt hij toch, daar de veel tal-
rijkere ongemakken des levens eveneens wegvallen, van die vrees
door de winst van het zwaarder wegende deel, zoodat het verlies
van het goede, dat door een ander goed, te weten het bevrijd zijn
van de onaangenaamheden des levens, wordt gecompenseerd, geen

omni timendo, 8. Si times vita decedere quia optimam nosti, certe
mortem timere non debes quam malam nescis. At cum times, scis
malam. Non scires autem malam, quia nec timeres, si non scires ali-
quid esse post mortem quod eam malam faciat, ut timeas. 9. Omit-
tamus nunc naturalem formam timendi mortem. Nemo timeat quod
evadere non potest. Ex altera parte congredior laetioris spei post
mortem. Nam omnibus fere ingenita est famae post mortem cupido.
Longum est retexere Curtios et Regulos et Graecos viros quorum
innumerabilia elogia sunt contemptae mortis propter postumam
famam. 10. Quis non hodie memoriae post mortem frequentandae ita
studet, ut vel litteraturae operibus vel simpHci laude morum vel
ipsorum sepulcrorum ambitione nomen suum servet? Unde animae
[hodie] affectare aliquid quod velit post mortem et tantopere prae-
parare quae sit usura post obitum? Nihil utique de postero'curaret,
si nihil de postero sciret. '11. Sed forsitan de sensu post excessum
tui certior sis quam de resurrectione quandoque cuius nos prae-
sumptores denotamur. Atquin hoc quoque ab anima praedicatur.

74.v. Nam si de aliquo iam pridem defuncto tanquam | de vivo quis
requirat, prae manu occurrit dicere, Abiit iam et reverti debet.

RW. — 9. laetiores, B — et Graecos, A Oehler; vel Graecos, reliqui — in.....

liae logia, A; innumerabilia elogia, Oehler. RW.; innumera elogia, reliqui —
10. ista, B. voc. in A discemi non potest; ita, Ciacconius — ut vel, A; vel ut, B —
Unde animae, Rig.; unde anima, B — affectare. A; affectaret, B — praepararet,
Gel. — quaesitura, ABmg; quae sit usura, Rig.; quo sit usura, B — curaret, Rig.
voc. in A deleto; sciret, B; verba 'nihil utique de postero curaret' apud Gel. Pam.
March non leguntur — 11. tui certior sis. A; tui certioris sis, B; tui certior es.

Gel tu incertior sis, v. Härtel. Patr. Stud. III. p. 72 — de vivo, A; vivo , B_

vrees meer mag verwekken. Niet te vreezen is, wat ons van alle vrees
/ bevrijdt. 8. Indien gij vreest uit het leven te scheiden, omdat gij het
als zeer goed hebt leeren kennen, moet gij voorzeker de dood nog
niet vreezen, waarvan ge niet weet. of hij slecht is. Maar omdat gij
vreest, weet ge, dat hij slecht is. Evenwel zoudt ge, omdat ge hem
niet zoudt vreezen, niet weten, dat hij slecht is, indien ge niet wist.
dat er na de dood iets is, dat hem slecht maakt, zoodat ge be-
vreesd zijt.

9. Laten wij thans deze natuurwet om bevreesd te zijn voor de~
dood terzijde. Niemand vreeze, wat hij niet kan ontgaan. Van
de andere zijde onderneem ik een aanval, van de kant van de
blijder verwachting na de dood. Nagenoeg iedereen toch is de
begeerte naar roem na zijn dood ingeschapen. Het zou te lang
duren de geschiedenis op te halen van 'n Curtius en 'n Regulus
en van Grieksche mannen, over wie lofreden in ontelbare getale
bestaan op hun doodsverachting om wille van roem na hun dood.
10. Wie is er tegenwoordig niet zoo op uit om zijn nagedachtenis
levendig te houden, dat hij door werken van letterkundige aard of
door eenvoudige lof zijner zeden of door praal van zijn graftombe
zelf zijn naam tracht te doen voortleven? Vanwaar komt de ziel
er toe thans naar iets te streven, wat zij pas na de dood begeert,
en met zoo veel moeite voor te bereiden, wat zij eerst na haar
verscheiden zal gebruiken? Zij zou zich niet in het minst om later
bekommeren, als zij niet het minste van later afwist. 11. Maar mis-
schien zijt ge zekerder van uw zaak betreffende de waarneming na
de dood dan aangaande de toekomstige verrijzenis, waarvan wij
smadelijk de phantastische uitvinders heeten. Toch wordt ook deze
door de ziel verkondigd. Want indien iemand naar een reeds lang
overledene, alsof hij nog in leven was, vraagt, valt het u voor de hand
in te zeggen: hij is reeds heengegaan en moet eens terugkeeren.

1. Haec testimonia animae quanto vera tanto simplicia, quanto
simplicia tanto vulgaria, quanto vulgaria tanto communia, quanto
communia tanto naturalia, quanto naturalia tanto divina. Non puto
cuiquam frivola et ridicula videri posse, si recogitet naturae maiesta-
tem, ex qua censetur auctoritas animae. Quantum dederis magistrae,
tantum adiudicabis discipulae. Magistra natura, anima discipula est.
Quicquid aut illa edocuit aut ista perdidicit, a deo traditum
est, magistro scilicet ipsius magistrae. 2 Quid anima possit de
principali institutore praesumere, in te est aestimare de ea quae
in te est. Senti illam quae ut sentias efficit. Recogita in praesagiis
vatem, in ominibus augurem, in eventibus prospicem. Mirum, si a
deo data novit homini divinare? Tam mirum, si eum, a quo data
est, novit? Etiam circumventa ab adversario meminit sui auctoris et
bonitatis et decreti eius et exitus sui et adversarii ipsius. Sic mirum,
si a deo data eadem canit quae deus suis dedit nosse? 3. Sed qui
eiusmodi eruptiones animae non putavit doctrinam esse naturae

1. putem, B —■ frivola et ridicula, Hildebrand; frivolae tridi...., A; frivolam
et frigidum, B; frivola et frigida, Oehler; frivolum et frigidum, reliqui — animad
discipula, A corr. — est. Quicquid, ego; discipula.... uid, A: spatium maius quam
pro lectione usitata Quicquid patet. — docuit, A — 2. instituto repraesumere,
A — quae est in te. Rig. —■ hominibus, A — euntibus, A — novit homini, AB;
homini novit. Gel. — sui adversarii, B; vocab et in A deletum est, sed spatio
exigitur — 3. naturae congenitae. Rig. —

1. Hoe waarachtiger deze getuigenissen van de ziel zijn, des te
eenvoudiger zijn zij ook, en hoe eenvoudiger, des te alledaagscher,
hoe alledaagscher, des te algemeener, hoe algemeener, des te natuur-
lijker, hoe natuurlijker, des te goddelijker. Zij kunnen, naar ik meen,
iemand niet nietig en belachelijk toeschijnen, indien hij denkt aan
de grootheid van de natuur, waarnaar het gezag van de ziel te
beoordeelen is. Zoo groote beteekenis gij aan de leermeesteresse
zult hechten, zoo groote zult gij ook aan de leerlinge moeten toe-
kennen. De natuur is de leermeesteresse, de ziel de leerlinge.
Wat gene heeft geleeraard of deze heeft geleerd, is door God over-
geleverd, de leermeester nl. van de leermeesteresse zelf. 2. Wat
de ziel aangaande hem, die in laatste instantie haar leermeester is,
kan bevroeden, kunt gij beoordeelen naar diegene, die in u is.
Neem haar waar, die maakt, dat gij waarneemt. Beschouw haar,
die bij voorgevoelens een profetes, bij voorteekenen een uitlegster,
bij voorvallen een zieneres is. Is het wonderlijk, als zij, door God
gegeven, de mensch voorzeggingen weet te doen? Is het dan zoo
wonderlijk, als zij hem, door wie zij gegeven is, kent? Zelfs ver-
strikt door haar tegenstander, herinnert zij zich haar schepper en
zijn goedheid en besluit^, en hoe het met haar zelf zal afloopen en
wie eigenlijk die tegenstander zelf is. Is het dan zoo wonderlijk,
indien zij, door God gegeven, hetzelfde verkondigt, als God de

et congenitae et ingenitae conscientiae tacita commissa, dicet potius
divenülatis in vulgus opinionibus publicatarum litterarum usum iam
et quasi vitium corroboratum taliter sermocinandi. 4. Certe prior
75. anima | quam littera, et prior sermo quam liber, et prior sensus
quam stilus et prior homo ipse quam philosophus et poeta. Numquid
ergo credendum est ante litteraturam et divulgationem eius mutos
ab huiusmodi pronuntiationibus homines vixisse? Nemo deum et
bonitatem eius, nemo mortem, nemo inferos loquebatur? 5. Mendi-
cabat sermo, opinor, immo nec ullus esse poterat, cessantibus etiam
tunc, sine quibus etiam hodie beatior et locupletior et prudentior
non potest; si ea, quae tam facilia, tam assidua, tam proxima hodie
sunt, in ipsis quodammodo labiis parta, retro non fuerunt, antequam
litterae in saeculo germinassent, antequam Mercurius, opinor, natus
fuisset. 6. Et unde, oro, ipsis litteris contigit nosse et in usum
loquelae disseminare quae nulla umquam mens conceperat aut lingua
protulerat aut auris exceperat? At enim cum divinae scripturae quae
penes nos vel ludaeos sunt, in quorum oleastro insiti sumus, multo
saecularibus litteris vel modica tantum aetate aliqua antecedant,
ut loco suo edocuimus ad fidem earum demonstrandam, et si haec
eloquia de litteris usurpavit anima, utique de nostris credendum erit,
non de vestris, quia potiora sunt ad instruendam animam priora

tacite commissa, Ursinus — de ventilatis. Gel. — publicatirai, lunius — sermonandi,
A — 4. phylosophus, A — multos ab, B; mutos absque, Gel. — 5. etiamtunc. Kroy-
mann. Quaest. Tert. erit. p. 62 — etiam hodie, A Rig.; hodie iam, reliqui; etiam
del. Kroymann. I.e. — providentior, Bmg — non potest. A; esse non potest,

reliqui — parat. Retro, B; parata retro non fuerunt, Kroymann. I.e. _ fuerint, A

— antequam..... germinassent, om. A — 6. oro, Oehler; ordo, AB — contingit.

Rig.; contigit? Unde nosse, lunius — usu, A — olea ex oleastro, Latinius prob.

Pam. Rig.; quarum vel modica tantum, RW; vel modica tamen, v. Härtel. Patr.
Stud. IIL p. 73 — antecedantur, A

zijnen verleend heeft te weten? 3. Maar wellicht zal iemand, die
de meening toegedaan is, dat dergelijke uitingen van de ziel niet de
leer van de natuur en het stille bezit van een medegeboren en in-
geschapen kennis is, liever zeggen, dat de meeningen van gepubli-
ceerde geschriften tot het volk zijn doorgedrongen en zoodoende
de gewoonte of om zoo te zeggen de slechte gewoonte om aldus
te spreken in zwang is gekomen. 4. Zonder twijfel is de ziel ouder
dan het schrift, en het woord ouder dan het boek, en de waar-
neming ouder dan de pen, de mensch zelf ouder dan de wijsgeer
en de dichter. Moet men dan soms aannemen, dat de menschen voor
het ontstaan van het boek en de verbreiding daarvan zonder der-
gelijke uitdrukkingen hebben geleefd? Sprak toen niemand van
God en diens goedheid, niemand van de dood, niemand van het
hiernamaals? 5. Wel doodarm was dan de taal, zou ik zoo zeggen,
of hever er kon zelfs in het geheel geen taal bestaan, wanneer toen
datgene nog ontbrak, zonder hetwelk zij zelfs heden, ofschoon
rijker en overvloediger en uitgebreider, niet kan bestaan, indien
datgene, wat zoo vaardig, zoo bestendig, zoo voor de hand liggend
• thans is en als 't ware op de lippen bestorven ligt, voorheen niet
bestond, voordat het zaad der letteren ontsproten was, voordat
Mercurius, geloof ik, geboren was. 6. En waar, wil ik wel eens
weten, haalden die geschriften zelf het vandaan te weten en te
verbreiden, zoodat het in het spraakgebruik werd opgenomen, wat
geen geest ooit had ontvangen, geen mond ooit uitgesproken, geen
oor ooit had vernomen? Evenwel, daar de heilige boeken, die bij
ons of bij de Joden bestaan, op wier wilde olijfboom wij geënt zijn,
veel of ook maar een weinig tijds ouder zijn dan de heidensche
geschriften, zooals wij ter zijner plaatse hebben uiteengezet om hun
geloofwaardigheid te bewijzen, zal men, zelfs al heeft de ziel deze
uitspraken uit geschriften gehaald, in ieder geval moeten aannemen,

quam posteriora, quae et ipsa a prioribus instrui sustinebant, cum,
etsi de vestris instructam concedamus, ad originem tamen princi-
palem traditio pertineat, nostrumque omnino sit quodcumque de
75.v. nostris sumjsisse et tradidisse contigit vobis. 7. Quod cum ita sit,
non multum refert, a deo formata sit animae conscientia an a litteris
dei. Quid igitur vis, homo, de humanis sententiis litterarum tuarum
exisse haec in usus communis callositatem?

— poste.... et. A; posteriora quae et, ego; postera quae et, ceferi omnes. —
instructam, Gel.; instructa, AB —

7. an a deo. Gel. — an a litteris, A Rig. — usu communis callositatem. A;
usus communis scallositatem, B; usus communis callositatem. Gel..

dat zij het uit onze boeken heeft gedaan en niet uit de uwe, omdat
't oudere eerder de ziel zal onderrichten dan het jongere, dat zelf
ook er.op te wachten had door het oudere onderricht te worden,
terwijl, al zouden wij zelfs toegeven, dat de ziel uit uw geschriften
onderricht is, dan toch nog de overlevering tot zijn eerste oor-
sprong reikt en geheel en al tot het onze te rekenen is, alwat gij
uit onze boeken hebt kunnen nemen en overleveren. 7. Derhalve
doet het er weinig toe, of de kennis van de ziel door God gevormd
is of door de boeken van God. Waarom wilt gij dan, o mensch,
dat deze uitspraken eerst tengevolge van menschelijke opvattingen,
die in uw boeken stonden, zijn ontstaan en zoo tot een vast en
algemeen gebruik geworden zijn?

1. Crede itaque tuis et de commentariis nostris tanto magis crede
divinis, sed de animae ipsius arbitrio perinde crede naturae. Elige
quam ex his fidem sororem observes veritatis. Si de tuis htteris
dubitas, neque deus neque natura mentitur. Ut et naturae et deo
credas, crede animae, ita fiet ut et tibi credis. Illa certe est quam
tanti facis, quantum illa te facit, cuius es totus, quae tibi omnia est,
sine qua nec vivere potes nec mori, propter quam deos neglegis.
2. Cum enim times fieri Christianus, eam conveni. Cur cum alium
colat, deum nominat? Cur cum maledicendo spiritus dénotât, dae-
monia pronuntiat? Cur ad caelum contestatur et ad terram detes-
tatur? Cur alibi servit, alibi vindicem convenit? Quid de mortuis
iudicat? Quae verba habet Christianorum quos nec auditos visosque
vult? Cur aut nobis dedit ea verba aut accepit a nobis? Cur aut

1. credo, ABmg — litteris tuis, Kroymann. Quaest. Tert. erit. p. 62 sq. — elige
quem, A —• fidem, ego, voc, in A deleto; fideiiussorem, Wilamowitz; fidelius,
reliqui. — si de, A. Rig. March.; te, B; tu, RW. qui falso adnotavit A quoque te
offerre; Oehler nihil adnotans ,te' scripsit — crede animae, A: ex falsa adnotatione
apud RW. quae ad 1. 12 pertinet, v. Härtel. Patr. Stud. III. p. 74 ,credis' sive
.credes' legere vult — ut et tibi credis. A; ut et tibi credas, reliqui omnes —
quanti, lunius — decs, v. Härtel. I.e.; in A deest; deum, libri omnes. ■— 2, cur....
lat. A; cur cum ahum colat, Harnack. v. Härtel. I.e.; cur cum alium edit, sive,
cur alium colit, Kroymann. I.e. p. 63; cur alium colit, Oehler; cur alium colens,
B reliqui — maledicendos. Gel, — uidicem. A; vindicem, B; iudicem, Kroy-
mann. I.e. — quid de mortuis, AB; cur de mortuis, Gel. — quae verba, AB;
cur verba, Gel; iudicat, quae habet verba, sive, iudicat? Quare verba, v. Härtel.

1. Schenk derhalve geloof aan uw eigen boeken en op grond
van onze geschriften des te meer aan de goddelijke boeken, maar
geloof op grond van het oordeel van de ziel evenzeer de natuur.
Kies,-welk bewijsstuk daarvan gij als vrijwel identiek met de waar-
heid beschouwt. Indien gij aan uw eigen boeken twijfelt: God echter
en de natuur liegen niet. Opdat gij zoowel de natuur als God gelooven
moogt, schenk geloof aan de ziel: zoo zal het geschieden, dat gij
ook uzelf gelooft. Zij voorzeker is het, die gij zoo hoog aanslaat
als zij u aanslaat, van wie gij geheel en al zijt, die alles voor u is,
zonder wie gij niet kunt leven noch sterven, om wille van wie gij
de goden verwaarloost. 2. Wanneer ge er namelijk voor terug-
schrikt Christen te worden, neem haar dan in verhoor: Waarom
spreekt zij, terwijl zij toch een ander vereert, de naam van God uit?
Waarom, wanneer zij met verwenschingen op geesten afgeeft,
spreekt zij dan van demonen? Waarom doet zij een plechtige ver-
zekering, terwijl zij naar de hemel opziet, en uit zij vervloekingen
naar de aarde gekeerd? Waarom dient zij de eene en roept zij
een ander als wreker aan? Wat is haar oordeel over de dooden?
Welke uitdrukkingen heeft zij van de Christenen, die zij noch
hooren wil noch zien? Waarom heeft zij ons die uitdrukkingen ge-
geven of aan ons ontleend? Waar heeft zij deze onderwezen of zelf
geleerd? Houd deze overeenkomst van uitspraak bij zoo groote af-
wijking in handelwijze voor verdacht. 3. Gij zijt een dwaas, als gij

docuit aut didicit? Suspectam habe convenientiam praedicationis in
tanta disconvenientia conversationis. 3. Vanus es, si huic hnguae soh
aut Graecae quae propinquae inter se habentur, reputabis eiusmodi,
ut neges naturae universitatem. Non Latinis nec Argivis sohs anima
76. de caelo cadit. | Omnium gentium unus homo, varium nomen est,
una anima, varia vox, unus spiritus, varius sonus, propria cuique
genti loquela, sed loquelae materia communis. 4. Deus ubique et
bonitas dei ubique, daemonium ubique et maledictio daemonii ubi-
que, iudicii divini invocatio ubique et conscientia mortis ubique
et testimonium ubique. 5. Omnis anima suo iure proclamat quae
nobis nec mutire conceditur. Merito igitur omnis anima et rea et
testis est, in tantum et rea erroris in quantum et testis veritatis, et
stabit ante aulas dei die iudicii nihil habens dicere. 6. Deum prae-
dicabas et non requirebas, daemonia abominabaris et illa adorabas,
judicium dei appellabas nec esse credebas, interna supplicia prae-
sumebas et non praecavebas, Christianum nomen sapiebas et perse-
quebaris.

I.e. — quos ne, AB; quos nec. Gel. — suspectam habes, lunius. RW. — discon-
venentia, A —

3. propinquo, A — homo nomen est, AB; homo, varium nomen est, Ursinus prob,
lunio — sed loquelae, om. A — 4. demonium, A — et conscientia mortis ubique,
A; mors ubique et conscientia mortis ubique, celiqui — iudicum divinum ubique
et iudicii divini invocatio ubique, mors ubique et conscientia mortis ubique, Veritas
ubique et testimonium veritatis ubique, ita locum resfituendum censet Kroymann.
I.e. — 5. omnis animas, A — ne mutire, B — anima rea, B — in quantum testis,
B — stabilis ante, B — 6. et non requirebas, om. A — nomen.... baris, A quem
nihil nisi 'nomen sapiebas et petsequebatis habuisse apparet quod scripsit Hilde-
brand; nomen sapiebas et Christianum persequebaris, B; Christum sapiebas et
Christianum nomen persequebaris, Rig. — nomen sapiebas et Christianum nomen
persequebaris, RW.

aan deze taal alleen of aan de Grieksche, welke beide onderling
verwant heeten, dergelijke uitspraken wilt toeschrijven, met gevolg,
dat gij de algemeenheid der natuur loochent. Niet bij de Romeinen
en Grieken alleen valt de ziel van de hemel. Bij alle volkeren is
de mensch dezelfde, maar de naam verschillend, de ziel dezelfde,
maar haar stem verschillend, de geest dezelfde, maar zijn uitspraak
verschillend; ieder volk heeft zijn zegswijze, maar de inhoud van
de woorden is gemeenschappelijk.^^. God is overal en overal is
Gods goedheid, overal de demon en overal de vervloeking van de
demon, overal de aanroeping van Gods oordeel en overal de
kennis van de dood. en overal het getuigenis. 5. Iedere ziel
verkondigt met goed recht, wat ons nog niet vrijstaat te mom-
pelen. Terecht is daarom iedere ziel beschuldigde en tegelijk ge-
tuige, evenzeer beschuldigd van dwaling als getuige der waarheid,
en zij zal staan voor het hof van God op de dag des oordeels,
zonder dat zij iets te zeggen weet. 6. Gij verkondigde God en zocht
hem niet, ge verafschuwde de demonen en gij aanbad hen, gij
spraakt van Gods oordeel en geloofde niet, dat het bestond, gij
vermoedde de helsche straffen en gij naamt geen voorzorgsmaat-
regelen, gij kende het Christendom en gij vervolgde het.

1. curiositate, studio explorandi laudabili. Thes. L.L. IV. 1490. 34 sqq..
Bindley p. 41. Cf. Aug. in Ps. 8. 13. Intuere etiam pisces
maris, hoc est curiosos, qui perambulant semitas maris, id
est inquirunt in profundo huius saeculi temporalia. Tert. cor. 7
(O. 1.431); praescr. 10 (O. 2.10); nobis curiositate non
opus est post lesum Christum nec inquisitione post evangelium.
studendum. Hoc verbo absolute quoque utitur Quinct. Inst. 12. 11;
11.3.7; 2.27: id multos annos a proposito studendi fugiat,
quod...; Suet. Tib. 61: quibusdam custodiae traditis non modo
studendi solatium ademptum sed etiam sermonis et colloqui
usus; Plin. ep. 5. 18.
si qui velit. qui pro quis. Ap. 3. 7; 18. 1 (cf. Blokhuis ad 1. p. 126);
an. 28 (343.2); 58 (396.2); praescr. 7 (O. 2.9). Cf. Hoppe.
Synt. p. 105. A. 1. March, p. 194. Plenius commutationem
quis-qui perscripsit Löfstedt. Synt. II. p. 79-96, inprimis
p. 91 sq. ubi multa exempla ex Vitruvio iuncturae si qui
(voluerit) affert.

litteris receptissimis quibusque. Pronomen quisque cum subst.
plurah tantum iunctum in numero plurali poni solet; cf. Hofm.

p. 466; Kühn.-Stegm. II. 1. § 119. 6. c. — receptissimis:
c. Chr. 20 (O. 2.457). Sanctissimi et receptissimi prophetae
David; spect. 12 in (14.9.); Marc. 4.5 (431. 20), cf. nat. 2. 1
(94.8); pud. 20 (266.20). receptior apud ecclesias epistola;
Solin. praef.: scriptores receptissimi; Quinct. inst. 9.1.9; 10.
1.59. recepti scriptores; 1.8.18; 5. 71; cf. Kühn.-Stegm. II.
1.37.3.

philosophorum vel poet, vel quor... mag. vel.-vel interdum
idem est quod et-et. Hoppe. Beitr. p. 119. Hofm. p. 676.
Cf. Lact. mort. pers. 8. opulentissimae provinciae, vel Africa
vel Hispania.

saecularis. vide Teeuwen. p. 27. Spect. 17 (19.19). doctrinam
saecularis litteraturae.

aemuli persecutoresque eius. ap. 31.2. inimici et persecutores.
— aemulus apud T. i.q. inimicus. Rönsch. It. et Vulg. p. 338.
Waszink. p. 209. March, p. 197 — eius, i.e. veritatis.

de suo proprio iiistrumento. Praepositio de cuique fere ablativi
generi apud scriptores inferioris latinitatis apponi potest;
interdum quoque idem valet quod ex, ab; praeterea saepius
pro genetivo partitivo usurpatur. Cf. March, p. 187; 238;
Bindley, p. 29; Rönsch. It. et Vulg. p. 392 sqq.; Hoppe. Synt.
p. 33; 38; Blokhuis, p. 54 sqq.; Th. St. T. IV. p. 101; Grand-
gent. Introduction to vulgar Latin. § § 77, 88, 92. — Hoc loco
de pro ex sive cum vi instrumentali. praescr. 30 (O.2.28)
de operibus suis.... revincuntur. — suo proprio. De usu
vocabuli proprius cum pronomine possessivo iuncti vide Hofm.
p. 473; Th. St. T. IV. p. 127, cuius exemplis addere velim
idol. 6 (36.4); mart. 1 (O. 1.3): inter carnis alimenta... quae...
singuli fratres de operibus suis propriis in carcerem submini-
strant. — instrumenta, cf. Bindley, p. 38; Hoppe. Beitr. p. 51.

iniquitatis in nos. ap. 4. 1. odii erga nos publici iniquitatem.
revincantur. 'lm Lateinischen lt;kanngt; jedes Verbum des Wi-
derlegens durch den Zusammenhang die Bedeutung „(wider-
legend) beweisen,quot; „(gegen jmden) beweisenquot; erhalten.'
Löfstedt. Arnob. p. 74 sq.; Krit. Bern. p. 80; de verbo tevin-
cere vide inprimis Arnob. p. 75. A. 1; Hoppe. Beitr. p. 105.
De significationis deminutione praefixi re- copiose tractavit
Hoppe. Beitr. p. 104. — Cf. ap. 10.4. si et ipsa (sc. conscientia
vestra, ad quem appellamus) infitias ierit, de suis antiquitatum
instrumentis revincetur. Prosper, de vita contempl. 3.31. de
suis quoque litteris istorum revincantur ineptiae Non est
quod cum Hoppio (Synt. p. 25) voc. rei omittas.

2. nonnulli. „Alludit ad eos qui ante se adversus gentes scripse-
runt.... Quadratum dico, Aristidem, lustinum philosophum,
Anaxagoram, Melitonem.Theophilum Antiochenum, Apolli-
narium, Tatianum, Irenaeum, dementem Alexandrinum,
Miltiadem.quot; Pamelius. Utrum Minucius Felix libellum suum
Octavium an Tertullianus Apologeticum illum prius scripserit,
viri docti hoc tempore nondum consenljiunt (cf. M.F. c.
19 sqq.); postea de hac re verbosius Lact. div. inst. 1. 5sqq..
litteratura. De huiusmodi substantivis in -tura desinentibus vide
Hofm. p. 219.

et curiositatis labor et memoriae tenor. T. amat substantiva ab-
stracta vice adiectivi usurpare. cf. Hoppe. Synt. p. 85 sqq..
pud. 20 (266. 19). abstinentiae tenore. — curiositatis, v.
§ 1. — Extremorum verborum similem sonitum observes;
cf. Hoppe. Synt. p. 162 sqq..
perseveravit. Hoc verbo T. intransitive uti solet. Th. St. T.
III. p. 9.

ad eum modum opuscula. In codice Agobardino litterae post
vocabulum ad oblitteratae sunt, sed prima littera d esse mihi
videtur. Fortasse vocabulum dm in A fuit, quod spatium
accurate impleret. Waltzing complura exempla praepositionis
ad 1= concernant, à propos de collegit in Commentarü sui
indice p. 211. lunctura ad Deum de an. c. 37 (363. 21 ) quoque
invenitur ubi Waszink p. 255 adnotavit 'ad Deum = in Bezug
auf Gott.'

contestificantes. âk Thes. L.L. IV. 688. 74; Hoppe. Beitr. p. 146.
— Causa compositi huius formandi fuit adlitteratio trifaria,
cui T. saepius indulget; cf. Hoppe. Synt. p. 115 et ibid. p. 162
et 167 de homoeoteleuto.
in singula rationem Ôc, Praeter correctionem Priorii-Rigaltii in
singula rationem lectio cod. A. servanda est. Cf. infra c. 5
§ 6... ad originem tamen principalem traditio pertineat.
recognosci. Ut supra § 1 revincantur deminutio significationis
praefixi re-; hoc verbum apud T. usitatissimum est; cf. Th.
St. T. II. p. 21.

nihil... aut novum aut portentosum. De vitando gen. partitivo
vide Löfstedt. Synt. L c. 8 p. 110-115 (cf. infra c. 4 § 1
nihil mah ac boni), c. Chr. 9 (O. 2.444). Sed nihil novum
nihilque peregrinum deprehendo. Orig. c. Cels. 1.4. ïd(o[iey
xal ôç ibv èêvMov xónov oïerai diaßaksiv xœ xoivm eîvai xal
71Q0Ç Tovç àXXovç (pikoaôcpovç lt;5ç ov ae/ivóv ri xal xaivov fiâ-d^j/xa.
ad suffragium nobis patrocinentur, i.e. nobis patrocinentur, ut
suffragium (i.e. auxilium, cf. Georges s.v.) ferant. — De
brachylogia v. Hoppe. Synt. p. 140 sq.. Cf. ap. 18.5. ad
famam patrocinabatur; v. Waltz. Comm. ad loc. — patroci-

nari et subst. patrocinium apud T. usitatissima sunt: idol. 9
(38.20); scorp. 4, (152.18); pud. 10 (240.15); iei. 10
(288.3); 13 ex.; an. 2 (301.25); pat. 9 in.; paen. 5 in.; exh.
cast. 3; 4; 5 (O. 1. 718 sqq.); Marc. 4. 1 (423. 6); 5 (431. 5);
al. subst.: bapt. 9 in.; spect. 10 (12.25); res. 26 in.; cor. 2
(ter); 3; 4 (bis); 6; paen. 5 ex.; monog. 5 in.; cf. Oehl.
Index; Bindley, p. 51; Blokhuis, p. 150.
aut erroris.... admisimus. de isocolo vide praef. §. 6.; Hoppe.
Synt. p. 159 sqq.; Norden. A.K.'4 II. p. 612. — erron's-
aequitatis. cf. supra errods-iniquitatis ( quamquam ibi 'iniquitas'
alium sensum habet, illa verba sine dubio non fortuito iuxta
posita sunt). Eadem metaphora saepius occurit: Ammian.
30.5.5. errantem non reducebat ad aequitatis tramitem; 20.
10. 2. ab aequitatis recto tramite deviasse; 18.1.1. ab aequi-
tate deviaret; 29.1.27. devius ab aequitate dilapsus; Hieron.
ep. 148.15. aequitatis viam tenes; Prov. 4. 11 (Vulg.) ducam
te per semitas aequitatis.
3. sed suis quidem amp;c. Omnes editores (Gel. Pam. Rig. March.

RW.) Gangneium sequuntur qui in margine lectionem cod.
A. annotavit. Quam Oehler unus (I. p. 400 et A.f.) servans
recte interpretatur .inclinavit, imminuit' ad Quinct. inst. 10. 1
revocans: Quin etiam Phalereum (Phalerea) illum Demetrium,
quamquam is primus inclinasse eloquentiam dicitur, multum
ingenii habuisse et facundiae fateor. Cf. Cic. Brutus. 9.38.
Hic (sc. Demetrius) primus inflexit orationem. G. Krüger.
M. F. Quinctiliani Inst. or. libri X. Leipzig. 1861 explicat:
inclinasse, geschwächt oder zum Sinken gebracht haben.
Praeterea verbum indinare significans in deterius vettere
apud Livium inusitatum non est. 32. 30.9. (Insubres) neutrum
iis (sc. Cenomanis) cornu committere ausi, ne, si dolo cessis-

sent, rem totam inclinarent. 33.15.11 et ipsi ( sc. Macedones )
re inclinata primo rettulere pedem, deinde impulsi terga
vertunt.

alias, alioqui, aliter. Thes. L.L. I. 1549. 59 sqq.; ita quoque infra
c. 4 §4;ap. 27.5; 28.1; 40.6; idol. 1 (31.10); scorp. 1 (145.3);
fug. 2 (O. 1.464); c. Chr. 7 (O. 2.439). cf. Hoppe. Synt.
p. 110.

atque lectissimis. glossa esse videtur, quod in hoc sensu ,qai ab
Omnibus fere legitur' superlativus non invenitur, sed dubito,
cum et T. formae superlativi maxime indulgeat et alter superl.
iuxta positus sit.

humana de incredulitate duritia. Graeco more T. substantivum
cum sua praepositione attributive ponere amat; cf. Waltzing
ad ap. 4.4. iniquam ex arce dominationem. ^ de vim causalem
habet; neerlandice, ten gevolge van, voortspruitend uit, cf.
§ 1. — incredulitas, v. Koffmane. p. 53.

impingunt, i. q. incidunt, incurrunt. Multa in optima latinitate
verba transitiva apud T. interdum intransitiva sunt, cuius usus
complura exempla dat Hoppe. Synt. p. 63 sq.; de verbo impin-
gere v. Bindley, p. 34; Waltzing, Ap. 3.1; Hoppe. Synt. p. 133;
plenius Löfstedt. Z. Spr. T. p. 19-23; e.g. pud 13 (245.22). —
Subiectum .magistri' est sive ex praecedente vocabulo humana
( i.e. hominum ) secundum constructionem ad sententiam ,homi-
nes'. Sed et de an. 2 in. T. philosophos nonnunquam in argu-
menta Chr. def. incidere dicit: Plane non negabimus ahquando
philosophos iuxta nostra sensisse, testimonium est veritatis
eventus ipsius. Nonnunquam et in procella confusis vestigiis
caeli et freti aliqui portus offenditur prospero errore, nonnun-
quam et in tenebris aditus quidam et exitus deprehenduntur
caeca felicitate.

tunc vani poetae, sc. sunt. cf. nat. IJ (107.8). quotiens misera
vel turpia vel atrocia deorum exprobramus, allegatione poeti-
cae licentiae ut fabulosa defenditis, quotiens ultro siletur de
eiusmodi poëtica, non modo non horretis, sed insuper hono-
ratis; ap. 14. 4. Exinde quis non poeta ex auctoritate principis
sui (sc. Homed) dedecorator invenitur deorum? nat. 1. 10 (79.
11). — Rursus poetae Deum unum norunt. Min. Fel. 19. 1.

humanis passionibus et fabulis désignant. Poetae deos passioni-
bus humanis afflictos depingunt secundum fabulas antiquis-
simas. cf. nat. 1.10 (79.3). ille (sc. Homerus), opinor, est
qui divinam maiestatem humana condicione tractavit, casibus
et passionibus humanis deos imbuens, qui de illis fa vore diver-
sis gladiatoria quodammodo paria composuit e.q.s.. — passio
hoe loco significat et corporis incommodum et animi pertur-
batio, ut apud Apuleium, de deo Socr. 13 (p. 21. 4 ed.
Thomas), sunt enim (sc. daemones) inter nos ac deos ut
loco religionis ita ingenio mentis intersiti, habentes communem
cum superis immortalitatem, cum inferis passionem. nam
proinde ut nos pati possunt omnia animorum placamenta vel
incitamenta, ut et ira incitentur et misericordia flectantur et
donis invitentur et precibus leniantur et contumeliis exasperen-
tur et honoribus mulceantur aliisque omnibus ad similem nobis
modum varient, cf. Aug. civ. dei. 8. 17.

Et loco supra citato nat. 1. 10 T. primum de corporis malis,
deinde de libidine deorum loquitur. — désignant, v. Thes.
L.L. V. 716.13. cf. ap. 15.2 (nat. 1.10 p. 79.29). sed et
histrionum litterae omnem foeditatem eorum (sc. deorum)
désignant.

tunc philosophi duri amp;c.. anaphora cum chiasmo substantivi et
adiectivi. v. Hoppe. Synt. p. 146 sq. — duri. de metaphora

cf. Hoppe. Synt. p. 179; Oehl. Index; res. 37 (79.2). durum
et intolerabilem existimaverunt sermonem eius. Graece ayÂrjQÔç.
—. ap. 14. 7. Taceo de philosophis, Socrate contentus, qui in
contumelia deorum quercum et hircum et canem deierabat.
Sed propterea damnatus est Socrates, quia deos destruebat.
Plane olim, id est semper, Veritas odio est; nat. 1.10 (79.15);
ap. 47.2. Inde (se. quod quae de nostris habent philosophi),
opinor, et a quibusdam philosophia quoque deiecta est, a The-
baeis dico, et a Spartiatis et Argivis; nat. 1.4 (64.29); lust.
ap. 2.10 Kal oî nQoyeyEvrjixévoi xov Xgiaxov xaxà xo àvamp;QÔmvov
Xóycp jieiQaMvxeç xà nqayfiaxa êeœQfjaai xal êXéy^ai, œç àoE^eïç xal
jiEQlegyoi «tç èixaax^Qia ^xêrjoav. Lact. div, inst. 1. 6. Nam
fortasse ii, contra quos agimus, nec poetis putent esse creden-
dum tamquam vana fingentibus; nec philosophis, quod errare
potuerint, quia et ipsi homines fuerint.
veritatis fores puisant. De usu metaphorico verbi pulsate v.
Hoppe. Synt. p. 137. cf. res. 1(26.3). pulsata saltem, licet non
adita veritate; bapt. 20 (218). pulsastis et apertum est vobis;
Matth. 7. 7. pulsate et aperietur vobis.
hactenus, i. q. non amplius. Rönsch. It. et Vuig. p. 340 sq.; Hoppe.
Synt. p. 111 et adn. 1; Beitr. p. 127. A. 2; Bindley, p. 47 —
Observes velim verborum constructionem artificosissimam:
habebitur-pronuntiaverit, affectaverit-denotetur; sapiens et
prudens-quid prudentiae aut sapientiae; adlitteratio: prope
Christianum pronuntiaverit; cum simili sonitu extremorum ver-
borum: seu caerimonias despuens seu saeculum revincens. —
de futuro habebitur v. Hofm. p. 555.
prope Christianum. De figura vcpsv vide Hoppe. Diss. p. 20 sq.;
Synt. p. 107; Th. St. T. II. p. 63; 80 sq.; cf. infra c. 2 § 6. non
Christianae; ap. 2. 17. iterum Christianus.

Waltzing. Comm. p. 181. (ap. 45. 6).
si.,., affectaverit, scilicet, si secundum philosophiam suam vixerit;
alioqui maximo in honore erat: ap. 46. 6 sq.; nat. 1.4 (63.29).
— de verbi affectare significatione vide Waltzing. Comm.
p. 184 ad ap. 46. 6; eundem sensum habet ap. 46. 13 tyranni-
dem affectare; et infra c. 4 § 10 unde animae affectare alqd
quod velit p. m.,
caerimonias, v. Thes. L. L. III. 101. 70; ap. 42.4.
despuens. Hoc verbum transitive et metaphorice cum optima tum
inferiore latinitate usurpatur. Plaut. Asin. 39. teque opsecro,
hercle, ut quae locutu's despuas; Catull. 50.18 sq. precesque
nostras Oramus, cave despuas, ocelle; Arnob. nat. 3. 15. des-
puitis nos ut rudes; Min. Fei. 8. 4. deos despuunt; Tert. spect.
13(15.13): idol. 11(42.22); c. Chr. 4 (0.2.431); cf. Hoppe.
Diss. p. 32: Synt. p. 184.
revîncens v. supra § 1 ; ibid. s.v. saecularis.

denotetur. terminus technicus Ictorum: turpidinis nota infligere
vel criminari. Hoppe. Diss. p. 81; Blokhuis, p. 135; Rönsch.
It. et Vulg. p. 357.

4. perversae felicitatis. Haec philosophia enim comprobatur laude-
que afficitur, cum veritati contraria est, irridetur autem et
poena affhgitur, si quantulumcumque veritati congruit.
cum in falso eis creditur quam in vero. Ita recte von Härtel.
Patr. Stud. III. p. 66, secundum lectionem codicis A. praeter
parvam correctionem eis pro eius; reliqui editores omnes Gang-
neium secuti sunt; Hoppe. Beitr. p. 48 quaestionem solvi non
posse iudicat. Interpolatio editionis B autem in hoc errore
vertitur, quod non attenditur frequentissima ellipsis vocabuli
magis, cui cum Ecclesiastici tum maxime Tertullianus indulget;

vide Hofm. p. 730sq. (apud Eccl. praesertim Graeco more);
Blokhuis, p. 123 sq.; Hoppe. Diss. p. 51; Synt. p. 77; Beitr.
p. 47 sq.; Rönsch. It. et Vuig. p. 442 sq.; March, p. 236;
v. Härtel. Patr. Stud. I. p. 24. Cf. bapt. 20 (218.5). [popu-
lus] ventris et gulae meminerat quam dei. — Item Gangneius
vocabulum magis contra codicum auctoritatem inscrit: lud.
12(0.2.733). nec poteris eum David filium dicere quam
Christum. ^ Cum causale apud T. saepissime cum indicativo
construitur; cf. Blokhuis, p. 19 sq.; Hoppe. Synt. p. 80; Beitr.
p. 81. — credere aid, ajouter foi aux paroles de qqn.. Walt-
zing. Comm. p. 116 (ap. 23. 18).
in falso.... in vero. Adiectiva neutrius generis T. amat pro sub-
stantivis usurpare etiam in casibus obliquis, praecipue in abla-
tivo cum in praepositione; vide multa exempla e T. collecta
in Thes. L.L. VI. 197 sq. s.v. falsus. Cf. Hoppe. Synt. p. 98;
100 sqq.; Th. St. T. IV. p. 101. Eadem sententia invenitur
in ap. 47.4. Nam et si qua simplicitas erat veritatis, eo magis
scrupulositas humana fidem aspernata mutabat, per quod in
incertum miscuerunt etiam quod invenerant certum; scorp. 11
(171.23). sec haec erat perversitas fidei probata non credere,
non probata praesumere.
viderint si qui Ôc. Hac verbi forma particulae concessivae pari
ponenda (cf. v. Härtel. Patr. Stud. I. p. 15) T. tum maxime
utitur, cum de aliqua re nihil amplius dicere vult. (Esser.
B.K.V. Tertullian. II. p. 488. A. 3.). Blokhuis, p. 126 sq.;
v. exempla apud Bindley, p. 41; Waltzing, ap. 16.6; Oehl. cor.
13 (1.450.A. f). Kühn.-Stegm. IL 1.37.3. Mayor-Souter.
p. 252. Cum in hac locutione T. subiectum post verbum ponere
soleat, hoc quoque loco veri simile est propositionem si parti-
cula instructam esse subiectum; sed fortasse, sicut in priore

enuntiato, .homines sive, .pagani' subiectum est putandum,
ut particula si pro num (Hoppe. Synt. p. 73) interrogationem
indirectam in indicativo positam (ib. p. 72; Löfstedt. Z. Spr.
T. p. 57. A. 1) inducat; e.g. ap. 25.4. Viderit Cybele, si
urbem Romanam ut memoriam Troiani generis adamavit. Cf.
Mayor-Souter. p. 332.
immo, antea dicta corrigit. ap. 10. 1; v. infra c. 4 § 6; cf. March,
p. 174.

relatum sit... ne exprobrare possit. Particula ne pro 'ut consecu-
tivum' cum negatione; cf. Hoppe. Synt. p. 82. Quam ob cau-
sam v. Härtel. Patr. Stud. III. p. 66 sq. 'relatum sic legendum
putat, quod cum durum tum supervacaneum: praescr. 30
(O. 2.28). Adhuc in saeculo supersunt qui meminerint eorum
(sc. Apellis et Philumenes), etiam proprii discentes et succes-
sores eorum, ne posteriores (sc. esse) negare possint. (Bind-
ley ad loc. nihil de hoc usu adnotavit); ap. 8 ex. Sequitur
enim, ne uUra velis id te esse quod, si prius scisses, non
fuisses. Cf. March, p. 201; Hofm. p. 726.; et Tac. ann. 2. 29.
ita moderans, ne lenire neve asperare crimina videretur. (Ubi
et Draeger de hoc usu ne pro ut non tacet).
agnoscat. verbum de sermone philosophorum depromptum; cf.
H. Wagenvoort ad Sen. ep. 5. 5 (Seneca, Brieven aan Luci-
Iius.2 Utrecht. 1930). Idemque apud T. proprium usitatissi-
mumque, cum de dei cognitione loquitur; Hoppe. Beitr. p. 88;
Thes. L.L. I. 1360. 81 sqq..
nam et. De hac iunctura verbose disseruerunt Thörnell. St. T. II.
p. 87 sqq. et Hoppe.TertuIlianea. p. 55. (Festschrift-Bielefeld.

sciunt, i. q. norunt. Rönsch. It. et Vulg. p. 380; Blokhuis, p. 164.
tanto abest. De ellipsi vocabuli magis iam supra adnotavi. Hanc

locutionem pro melioris aetatis formula tantum abest ut T.
valde amat et quidem ille solus utitur. Thes. L.L. L 213.42.
Cf: Hoppe. Beitr. p. 48 sq.; Oehler ad loc. (1.401 A.m.). In
hoc quoque proprio sermonis Tertullianei editores ellipsin sae-
pius non intellegerunt, ut verba interpolarent.
nisi iam Christianus, sc. wv. Hoppe. Synt. p. 142 sq.; Th. St. T. I.
p. 51 sq.; IV. p. 51 sq..

5. advoco, i. q. testem citare. Thes. L.L. I. 894 sq.. idol. 23 (56.14).
hic naturam et conscientiam advoco.
novum... immo... notius. vide supra § 4. — litteratura, posteriore
latinitate vim collectivam habet. — agitatius. Cum significa-
tione alacrius, animatius hoc comparativo quoque utitur Quint,
inst. 11.3. 178; ib. 184; Sen. ep. 108.22. March adnotavit p.
182: here, perhaps, „more discussedquot;,
id est, explicat vel potius subtiliter définit sensum vocabuh prae-
cedentis; v. infra c. 4 § 7; cf. March, p. 182; Th. St. T. 1. p. 80.
totum quod, idem valet quod quicquid: cf. ap. 46. 9. totum quod in
Deum quaeritur; 49. 4 non totum quod in nos potestis; Marc.
1. 10 (303.22) totum hoc quod sumus.
consiste in medio, locutio ex sermone Ictorum est; cf. Georges.

s.v. consistere I. 1. a. lt;5 et s.v. medius. I. A. c.y
seu divina etc.. Quamquam anima iam in mysteriis Eleusiniis im-
mortalis ducebatur (hymn, in Dem. 480 sqq.), tamen Pinda-
rus primus animam industriam et, ut Tertulliani verbo utar,
passionalem permanere dicit (Ol. 2.68; Thren. 4. frg. 110).
Et Thaïes (Suidas, s.v. Oak^ç; Diog. 1.24; Plac. 4. 2. 1)
animae aeternitatem defendit. Item Pythagorici. Cf. Arist.
de an. 1. 4; Diog. 8. 25 sqq.. àvêQéjioiçehaiJiQoçêsovgovyyéveiav
xarà TO fiezéxeiv avamp;Qwnov êsQ/uov, ôi6 xal nQovoeïaêai xbv êeov
fifiœy .... sivai ôè Tr]v yivx^v ànâanaofM aîêégoç tcal rov êeçfiov

xal zov xj)VXQOV .... damp;dvaróv r' eivai ainrjv, êjieid^nsQ xal zo alt;p ov
ajiéojiaozai aêdvatóv êati. Cic. Cato. 21.78. Audiebam Pytha-
goram Pythagoreosque...... nunquam dubitasse quin ex uni-
versa mente divina delibatos animos haberemus. — Philolaus
ap. Porph. V.P. 19. äamp;ävazov Èivai (prjai tr]v xpvx'^v. — Alc-
maeon ap. Arist. de an. 1.12.405a. — Epicharmus. frg. 23 ap.
Clem. Strom. 4.541 C.; Diels frg. B. 11; Cic. 1.8.15. -
Heraclitus frg. 67 ap. Hippol. Refut. 9. 10; Sext. Pyrrh.
3.230; frg. 122 ap. Clem. Strom. 4. 532 B. — Empedocles. vs.
449 sq. (ed. Stein). — Socrates in dubio est: Apol. 29a.
olds fisv yuQ ovdek rov êdvarov ovd' d ivyxdvei zcp avêgéncp
nävzmv fiéyiazov ov tcöv äyaamp;mv, öediaoi ö' mg ev eldozsg, on fiéyia-
zov zamp;v xaxamp;v êari. — Plato. Pbaedr. p. 245. c. yv^ ^äaa
äMvazo;. Phaed. p. 80. b. zcp fih Mcp xal aamp;avdzcp xal vo-qzip
xal fiovoEideï xal aèiakvzcp xal dd (baavzmg xal xatd zavra ïiovxi
avzm éfioiótazov Eivai xpvxvv Speusippus ap. Olympiod. in
Phaed. 98 — Aristoteles, gen. an. 2. 3. p. 737. a. hbiszai dè

Plut. Plac. 5.1.4 p. 904. f. Aristotelem animam mortalem
putare affirmat, id ita intellegendum est eum de.vov? naêrjzixóg'
tractare. Cf. Zeller. Grundriss d. Gesch. d. Griech. Philos. 12
p. 223. — Stoici animam permanere contendunt, saltem usque
ad conflagrationem mundi. Cf. St. V. Fr. II. 809-822. ed.
v. Arnim; Cleanthes. hymn. 4; Epict. Diss. 1.46.6; Sen. ep.
41.2; Marc. Aurel. 2.4; 5.27 de animae divino origine; de
aeternitate Sen. ep. 102.22 sqq.; 120.14 sq.; cons, ad Marc.

non eripit: veniet iterum qui nos in lucem reponat dies, quem
multi recusarent, nisi oblitos reduceret; Poseidonius ap. Cic.
divin. 1.30.64. — Cicero. Tusc. 1.22 sqq.. — Manufestum

Neopythagoreos quoque huic doctrinae adhaerere; cf. Zeller.
Gesch. d. Gr. Philos. 3 3.2. p. 137; p. 155. Carm. aureum.
70 sq. ijv Ô' vnoXeixpaç amfxa sk alêég èXevêegov Bênç, 'Eaoeai
àêâvatoç êeôç äfißgotog oinèii êvrjtó?. — Plutarchus. de sera
num. vind. 18. p. 560; n. p. suav. vivi. 27-30. — Celsus ap. Orig.
c. Gels. 8.49 — Numenius ap. Stob. Ecl. 1.1066. — Harpo-
cration ap. Aen. Gaz. Theophr. p. 16 ed. Barth. — Cf.
Rohde. Psyche 7-8. II. p. 143 sqq.; p. 263 sqq..

in app. crit. Baluzium in cod. A eandem lectionem quam in B
invenisse adnotavit. In charta photographica codicis A iam
nulla huius vocabuli littera distingui potest. Cum litterae ri
perfacile littera n poterant permutari, eo magis quod hoc
membrum periodum interrumpit, Ciacconii coniecturam reci-
piendam puto respiciens quoque verba congruentia eo magis
mentiri non debebis. — Adlitterationem reiteratam observes
velim et anaphoram octuplicatam.

quoniam quidem mortalis, se. ovoa. Cf. Hoppe. Synt. p. 142 sq.;
v. Härtel. Patr. Stud. III. p. 70; Th. St. T. IL p. 17; IV.
p. 51 sq.; p. 55 sq. — Participera autem esse divinitatis immor-
talitatem non amplectitur: Plut. Plac. 5.1.4. p. 904. f.
'ÂQimoTélriç yal Aixaiagxoç. . . àamp;âvazov fièv ehai ov vofûCovreç
TTjv y)vxr]v, êsiov ôé rivoç nEzé%eiv avt^v. (cf. autem de Aris-
totelis sententia notam superiorem). Cf. Lucr. 2. 991 sqq. et
Munro ad loc..

ut Epicuro soli videtur. Diog. 10. 64 sq.; Lucr. 3.417-827; Plut,
n. p. suav. vivi. 27.1.3; 30.5; Sext. math. 9.72. — Sed non
Epicuro soli: Democritus Plac. 4. 7. 3. (pêaQtrjv (se. Trjv yjvxfjv
EÎvai) xm aéfiaxi avvdiaqyd-eiQOfihrjv. Stob. Floril. 120.20. —

Anaxagoras. Plac. 5. 25. d.'Ava^ayÓQag ós ((prjoi) ... eïvai de xaï
ipvx'^Ç êdvarov xbv Siaxcogiapóv. (aliter docet Zeiler.5 1.2.
p. 1013 sq.). — Et Cyrenaeici nihil non interitum capere
affirmabant. Plut. comm. not. 314. p. 1075. a. — Dicae-
archus. Cic. Tusc. 1.31.77. acerrume.... Dicaearchus con-
tra hanc immortalitatem disseruit; ib. 22.51; Plac. 5.1.4
(v. notam proximam). — Strato ap. Olympiod. in Phaed.
150 sq.; 191. — Contra Stoicam doctrinam communem
Panaetius aeternitatem animae pernegavit: Cic. Tusc.
1.32.79. (P.) huius (sc. Platonis) hanc unam sententiam de
immortalitate animorum non probat. — Item Cornutus ap.
Stob. Eel. 1. 922. — Boethus Peripat. ap. Simpl. dean. 69; Eus.
pr. ev. 9. 28. 4. — Et Soranus secundum Tert. an. 6 (306. 30).
Incredibile est T. ,Epicuro soli' ad verbum dixisse — alio loco,
e.c. de anima, opiniones reddit philosophorum, quorum ad
summum nomina nobis nota sunt, licet interdum fallatur —
sed principe illo propugnatore animae mortalitatis doctrinae
solo adversus ,plures philosophos' commemorando indicare
mihi velle videtur utramque thesin suae argumentationi nullius
momenti esse, indiligentia quidem de industria, cum fortasse
simul id sequeretur, ut veritatem prioris ut receptissimae sug-
gereret.

seu de caelo etc.. homoeoteleuton; v. praef. § 6; cf. Hoppe. Synt.
p. 164; Th. St. T. IV. p. 59. — anima de caelo excepta, ut
apud Eurip. Chrysipp. frg. 6; Suppl. 533 sqq.; Hel. 1012 sqq.;
cf. Aristoph. Pax. 832; apud Platonem in Timaeo. p. 41. d.
sqq.. (duobus autem locis, Protag. p. 321. c. et resp. p. 414. d.
sq., fabula narratur homines ex terra esse ortos); idem docet
Epicurus ap. Lucr. 2.991; 999-1001. — de terra concepta:
ita Parmenides. Diels. Doxogr. 482.19. Antitheseos causa T.

caelum et terram ad animae originem alterum alteri opponit;
qua in re cetera elementa praetermittit.
seu numeris seu atomis concinnaris. Illud docent Pythagorae
adsentatores; v. Arist. metaph. 1.5. p. 985. b.; dc an. 1.4 in..
— Xenocrates. v. Plut. an. pr. 1.5. p. 1012; Prod, in Tim.
190. d.; Cic. Tusc. 1. 10.20; Macrob. Somn. 1.14. — Plato.
Tim. p. 35 sqq.. — Neopythagorei. cf. Plac. 4.2. 2; Numen.
nat. hom. 44; Sext. math. 4. 6 sq.. — Plutarchus. De Ei. 13. p.
390; def. orac. 35. p. 429. — Numenius ap. Prod, in Tim.
p. 187. a; p. 226.b. — Animam ex atomis compositam Demo-
criti doctrina est; cf. Arist. de an. 1. 2. p. 403. b; oêev
Ar]/jLÓxQiro5 /uèv nvQ zi xal êsQjuóv cprjoi (sc. tr)v yjvxrjv) elvai.
dndgmv ydg ovtcov axrjixaxcov xal dtojumv xa alt;paiQoeidrj
nvQ xal ygt;vxf]v Xéysi. . . ., ó/aolaig dè xal Aevxainog. ibid,
p. 405. a; Cic. Tusc. 1.11.22; 18.42; Diog. 9.44; Plac. 4.3.4.
nvQamp;deg ovyxgifia ëx iamp;v kóym êecoQrjXWV, alt;paiQixdg /aèv èxóvtmv
idéag, nvQivriv dè rr]v övvafxiv. Ita et Epicurus ap. Lucr.
3. 177 sqq.; Diog. 10.63; 66; ê^ drójuojv avxrjv (sc. rr]v ipvxr]v)
avyxËioêai Xeioxaxa)v xal axQoyyvXoxdxmv jtoXXcp xivi èiacpEQOvaamp;v xmv
xov nvQÓg. Eademque sententia est Heradidis Pontici et Ascle-
piadis apud Chalcid. in Tim. p. 213 conservata; aut enim
moles quaedam sunt leves et globosae eaedemque admodum
delicatae, ex quibus anima substitit, quod totum spiritus, ut
Asclepiades putat; ap. Cael. Aurel. de morb. acut. 1.14. —
Cf. Tert. de an. 32 (353. 16).
seu cum corpore incipis etc.. Ita est legendum cum codice A.
Interpolationes Gangnei et lunii hoe membrum priori et sub-
sequenti exaequare student. Cf. autem praef. §. 6. — Animam
una cum corpore initium vitae humanae facere dicit Plato legg.
6.18. p. 775. c. sq.. In nuptiis sponsa et sponsus parcissimi vini

esse debent propter to yevvcü/iievov ojtcog o n fialujta êf
èfj/pQÓvcjv del yiyvrjiai. axedov ydg adtjkov onoia ^ cpmg
avxb yevviqaei fxExd êeov. xal ngog xovtoig (insuper, i.e. praeter
animam formatio corporis est respicienda) del fX7]Xamp;v acofidxcav
èiaxE%Vfiéva)v vno fxéêr]? ylyveaêai xrjv naidovgylav, dkX' ev-
naye? dnXavEg fjavxalóv xe ev fio'iQq ^vviaxao'amp;ai xb lt;pvójUEVov.
Ó dè diüjvco/iévog avxóg xe (pÉQExai ndvxrj xal (pégei Xvxxmv xaxd

xal aó/uaxa dvayxdiov ê^ofiOQyvv/uevov êxxvnovaêai xal xIxxeiv
ndvxrj (pavkóxEQa. Notabile est quod ex adverso T. dicit, de an.
25 (340.24 sqq.): Hoc (respiciens vss. 15-24: non in utero
concipi animam) Stoici cum Aenesidemo et ipse interdum
Plato, cum dicit perinde animam extraneam alias et extorrem
uteri prima adspiratione nascentis infantis adduci sicut exspi-
ratione novissima educi. Ubi Waszink p. 239 recte adnotat
tale quidquam in Piatonis operibus inveniri non posse (loc.
cit., legg. 6. 18, contraria docens eum fugit; de casu animae
in corpus cf. Rohde. Psyche 7-8. II. p. 270.). - De Stoa et
Aenesidemo vide Waszink, p. 238 sq.. — Epicurus ap. Lucr,
1.112 sq.: ignoratur enim quae sit natura animai, Nata sit
an contra nascentibus insinuetur. Hoc, i.e. animam nasc. in-
sinuari, fieri posse redarguitur in libro tertio, 670-712, adversus
Arist. gen. an. 2. 3. p. 736. b. Xemexai xbv vovv fióvov dvga^Ev
ÈjiEiadvai xal d-Eiov elvai fióvov (Cf. quod Ar. de an. 1. 5.
p. 410. b. de doctrina Orpheica dicit: xrjv yjvxrjv êx zov oXov
eladvai dvanvEÓvxoyv), et contra Ennium. ann. 10 sqq.: ova pa-
rire solet genus pennis condecoratum, Non animam; et post
inde venit divinitus pullis Ipsa anima. — Plut.i Plac. 5.15.
3-5 Empedoclem, Diogenem, Herophilum fetum post ortum
demum animatum existimavisse tradunt.

post corpus. Breviloquentia pro: postquam corpus natum est. Cf.
Blokhuis, p. 45 sqq.; Hoppe. Synt. p. 141. ap. 11.6. nihil
continendo et sustinendo homini prospectum post hominem
potuit inferri.

animal rationale etc.. Cf. c. Chr. 12 (O. 2.448), v. praef. § 4;
an. 17 (325. 20). per hos sensus solus omnium homo animal
rationale dinoscitur, intelligentiae et scientiae capax. Cic. legg.
1. 22. animal... plenum rationis et consihi quem vocamus homi-
nem. Sen. ep. 41.8. animal rationale est homo. Ps. Plat, définit,
p. 415. a. avd'QConoç i^mov . . . o juóvov xamp;v ovrcov enioi^jurjg xfjç
xaxà Xóyov? óexnxóv êonv. Epict. Diss. 2. 9. 2. xièaxiv avamp;Qconog;
C(öov, (ptjal, XoyiKOV ûvyjxôv. ib. 3. 1. 25. Herrn. Trism. ap. Stob.
Ed. 1.49.3. xaXsïxat ôè Camp;ov fihv ôià Xfjv ^miqv, Xoyixov ôk ôià
TO voeqÓv, ■amp;v^róv ôs ôià xo am/ua. Orig. c. Cels. 4. 74. xamp;v àno
xfjç 2xoâç (piXoaôcpœv ov xaxamp;ç jiQaxxôvxœv xov avamp;QOJjiov xal
âjiaianlamp;ç xrjv Xoyixrjv cpvaiv nàvxœv xamp;v âÀàycov. Athenag.
res. 15. p. 248. d xai vovv xal lóyov ôs^âjuEvôg èanv àvamp;Qœnog.
Tatianus or. ad Gr. 15. p. 68. haec verba ut a Stoicis
profecta répugnât: ëaxt. yàg âvêQœnog ovx, (oansQ ol xoQaxóqpwvoi
ôoyfiaxî^ovai, Camp;ov Xoyixbv vov xal èmox^fxrjç öexxixóv. . . . juôvoç
ÔÈ ô âvûgœnos elxœv xal éjuolcoacg xov 'amp;eov. —■ sensus et
scientiae capacissimum. Ex analogia participiorum praes.
argentea aetas adiectiva quoque in -ax desinentia cum gene-
tivo struit; cf. Hofm. p. 406; an. 32. (354. 15).
Extremum illud est, ut Tertulliani definitionem de anima ad-
dam: an. 22. (335.21-25). Definimus animam dei flatu natam,
immortalem, corporalem (se. corpus propriae qualitatis et
sui generis, an. 9. in..), effigiatam, substantia simplicem, de
suo sapientem, varie procedentem, liberam arbitrii, accidentiis
obnoxiam, per ingénia mutabilem, rationalem, dominatricem.

divinatricem, ex una redundantem. —cf. Waszink, p. 234, et
de tempore quo anima in corpus inducitur, an. 27 (344.29): —
simul ambas et concipi et confici, perfici dicimus, sicut et
promi, nec ullum intervenire momentum quo locus ordinetur.
an. 36 (362. 11). anima in utero seminata pariter cum carne.
cf. res. 45 (92.3).

6. academiis et porticibus Atticis pasta. Varia lectio parte editionis
B. reicienda est, quod metaphora pasta apud T. saepius occur-
rit; e.g. scorp. 12 (173.26). patientiam pascunt; cf. Hoppe.
Synt. p. 181. Praeterea multo aptius convenit ad verbum
Tuctas pariter tropice dictum. — Accusativus partam sive
pastam (v. app. crit.) per se iam repudiandus clausulam
insuper et homoeoptoton delet, quia pastam cum sapientiam
coniungendo totum tricoli membrum tollit. — acad. et port.
Atticis. abl. instrum.; Academia et Stoa similiter iuxta posita
sunt an. 6 (307.5-9); Hermog. 1 (127.5); praescr. 7 (O.
2.10).

sapientiam ructas. T. hoe uno loco verbo simplici metare meta-
phorice utitur; cf. Hoppe. Synt. p. 186 et A. 5. De eiusmodi
verbis sermonis plebeii apud Eccl. usitatis v. Koffmane. p. 98.
Löfstedt. Krit. Bem. p. 46 sqq., 112sq., Z. Spr. T. p. 78-80,
et Hoppe. Beitr. p. 106sq. fusius de Tertulliani usu verbi
simplicis pro composito disseruerunt; cf. quoque Hofm. p. 548
§ 141. d; 793. Sed Löfstedtio, cum l.c. (Krit. Bem. p. 113)
Ursini lectionem eructas propter deteriorem clausulam reicien-
dam putat, quamquam saepius verae lectionis indicium et
notam esse recte animadvertit, hoe loco non adsentior, quia
verba per synaloephen legi possent.

idioticam, T. primus et hoc solo loco utitur; Hoppe. Beitr. p. 142.
Vocabulum idiotes crebrius usurpât, mart. 1 (O. 1.4). verum
tamen et gladiatores perfectissimos non tantum magistri et
praepositi sui, sed etiam idiotae et supervacui quique adhor-
tatur de longinquo. Prax. 3 {230. 8 ). simplices enim quique,
ne dixerim imprudentes et idiotae. ib. 9 (239. 16); pud. 16
(255. 28). Cf. Sen. controv. 7 praef.. Idiotismus id est plebeius
et ex trivio arreptus loquendi modus. Gell. N.A. 1.22. id
dicitur non in compitis tantum neque in plebe vulgari, sed in
foro et in comitio apud tribunalia. — In eadem cogitatione
versatur ap. 46.9: Deum quilibet opifex et invenit et osten-
dit et exinde totum quod in Deum quaeritur, re quoque assig-
nat. Cf. lustin. ap. 2.10.8. Xgiarm ôè.. . . ov cpdóaocpoi ovôs
(piXóXoyoi fióvov èneiaamp;riaav, àlkà xal x^i-Qotexvai xal navreXœç
îôiôbxai.

de compito, de trivîo. In compitis et triviis histriones circum-
foranei et institores et athletae spectacula offerebant (cf.
Verg. Georg, 2.382 sq.; Hor. ep. 1.1.49), mercatores rem
gerebant et negotiabantur (Hor, Sat. 2. 3.25 sq.; Cic, leg.
agr. 1.7), denique ibi versabatur vulgus indoctum, Cf, Am-
mian. 14.1,9. per tabernas palabatur et compita; 28,4.29.
per fora et compita et plateas et conventicula circulos multos
collectos; Hieron, ep. 50. 1.2. nescio quem de trivio, de com-
pitis, de plateis circumforanum monarchum rumigerulum;
Luc. 14. 23 It.. exite in vias et compitos.

de textrino totam. Adiectivum totam in vocabulis illam ipsam ad
augendum et cumulandum valere facile posse consentit v.
Härtel (p. 67). sed antithesin enuntiati sequentis imperitia-
peritiae nomen adiectivo aliquantulae oppositum putat deside-
rare, quare veram antithesin perire existimo. textrino. Cf.

Büchsenschütz. Die Haupstätten des Gewerbefleisses im klass.
Ah. p. 63; Blümmer. Weberei in Karthago, p. 3.

7. quod sciam. T. hanc locutionem ac similiter nisi fallor usurpât,
cum de re certa agitur. Cf. Waltzing, ap. 2.14; 23.19. Comm.
p. 116; insuper ap. 19 fr. Fuld. 10; nat. 1. 7 (69.16); 8 ex.;
ux. 2.3 (O. 1.687); pud. 22 (271.29); Marc. 1.27 (329.3).
fieri enim, non nasci solet Christiana. ap. 18.4. fiunt, non nas-
cuntur Christiani. (=:Hieron. ep. 107.1). Cf. Sen. de ira.
2.10.6. quia seit (sapiens) neminem nasci sapientem sed
fieri. Mayor-Souter. p. 256.
nunc. Cf. Bindleii interpretationem, praescr. 45. in. ,in view of

present circumstances.'
extranea, i.e. non e nostris, non Christiana, ut saepissime apud T..
exh. cast. 13 (O. 1. 755). ad hanc meam cohortationem, frater
dilectissime, accedunt etiam saecularia exempla, quae saepe
nobis etiam in testimonio posita sunt, cum quid bonum et deo
placitum ab extraneis quoque agnoscitur et testimonio hono-
ratur.

tibi erubescent, alaxvveoûai, cum dativo personae struitur. Hoppe.
Synt. p. 14; infra c. 4 § 3 absolute usurpatum De variis huius
verbi constructionibus vide Krebs-Schmalz. Antibarb.''' 1.514.
— Cf. ap. 9. 13. erubescat error vester Christianis,
conscientia detinent. Hac parva permutatione lectio Agobardini
servanda est eademque egregriam clausulam offert. Cf. Hoppii
adnotationes de clausulis quae apud T. in fine capitum om-
nium inveniuntur. Synt. p. 154 sqq.. — conscientia. communis
complurium scientia. Thes. L.L. IV. 364.22. Cf. ap. 39.1.
edam iam nunc ego ipse negotia christianae factionis, quo qui
mala refutaverim et iam veritatem revelaverim, bona ostendam.
Corpus sumus de conscientia religionis et disciplinae unitate

et spei foedere ( Mayor-Souter: We are a corporation with
a common knowledge of religion, a common rule of life and
an union of hope); iei. 6 (280.3). conscientiam communem
consulamus; virg. vel. 5 (O. 1. 890). tacita conscientia naturae;
Marc. 1.10 (303.13); Quint, deck 323. p. 275.9. testor...
praestantissimi conscientiam numinis.

1. praedicantes, 1.1. Ecclesiasticorum; v. Koffmane. p. 81; Hoppe.
Synt. p. 136. in sensu .praedicere' infra § 3.

universa, i. q. omnia. Ellipsis verbi esse apud T. frequentissima est;
Hoppe. Synt. p. 144. — Dissertius in ap. 17.1. Quod colimus.
Deus unus est, qui totam molem istam cum omni instrumento
elementorum, corporum, spirituum, verbo quo iussit, ratione
qua disposuit, virtute qua potuit. de nihilo expressit in oma-
mentum maiestatis suae, unde et Graeci nomen mundo xóajuov

lum emisit spiritu divino inundatos, quo praedicarent Deum
unicum esse qui universa condiderit, qui hominem de humo

Fidei defensores semper Dei omnipotentiam enuntiant: spect.
2 (2.5); ap. 24.3; praescr. 13 (O. 2. 14); Prax. 2 in.; Athenag.
suppl. 23 sq.; Tatian. or. ad Gr. 4; 5 al.; Aristid. 15 (p. 35
ed. Hennecke).TÓr êeóv juóvov navroxgdroQa; Min. Fel. 17.4;
18. 7; 18 ex. Et qui lovem principem volunt, falluntur in
nomine, sed de una potestate consentiunt. •— si ita scis, sc.
esse scis.

me pressit, qua testimoniis sua sponte eruptis ubique axiomata
disciplinae christianae praedicare ei hcet. Cf. infra § 6 hinc
ergo tibi, anima, de conscientia suppetit domi ac foris nullo

anima suo iure proclamat quae nobis nec mutire conceditur;
Scap. 2(0. 1.540). nos unum deum colimus quem omnes
naturaliter nostis, ad cuius fulgura et tonitrua contremiscitis,
ad cuius beneficia gaudetis — quem ad locum Bindley adno-
tat: „the same confidence in the natural instincts of the human
conscience towards the truth no doubt influenced T, in his
assertion of the claim of religious liberty, and in his repudi-
ation of legal coercion in questions of worship.quot; (p. 128). —
Iam in Apologetico T. eandem sententiam dixit ( v. praef. § 4. ),
quae praeter apud eum quoque invenitur in Minucii Fehcis
Octavio 18. 11. Quid quod omnium de isto habeo consensum?
audio vulgus: cum ad caelum manus tendunt, nihil aliud quam
Deum dicunt et 'Deus magnus est' et 'Deus verus est' et
'si Deus dederit'. Vulgi iste naturalis sermo an Christiani con-
fitentis oratio?; ap. Cypr. Quod idola dei non sunt. 9
(p. 26. 18). nam et vulgus in multis deum naturaliter con-
fitetur, cum mens et anima sui auctoris et principis admone-
tur. dici frequenter audimus 'o deus' et 'deus videt' et 'deo
commendo' et 'deus mihi reddet' et 'quod deus vult' et 'si

Quod deus dederit 6c. cf. Plat. Alc. 1. p. 135 d. èàv ■»eog
ëamp;élrj. Alex. Tox. 2; d'sov -ßskortog, Men. Monost. 67; ovv 'amp;ecö
usitatissima est locutio, e.g. II. 9.49; Soph. Ai. 765; 779; Plat.
Protag. p. 317. b.; Plat Phaedr. p. 246. d. onrj tm êeq) cpilov.
Cf. Thes. L. Gr. IV. 309. C.

omnem illi confiteris potestatem. De ellipsi verbi esse vide
Hoppe, p. 144; v. Härtel. Patr. Stud. I. p. 9; II. p. 33; 46;
Th. St. T. I. p. 37. A. 1.; II. p. 62; IV. p. 48; Löfstedt. Arnob.
p. 33 et uberius Krit. Bern. p. 83. A. 1; Z. Spr. T. p. 57 sqq.;
Hofm. p. 625sq.; cf. speet. 15 (17.4). quorum se simul
nolens utique detestatorem confitetur. De homoeoteleuto con-
fiteris potestatem-spectas voluntatem vide Hoppe. Synt. p.
164; Th. St. T. IV. p. 59. — .Imperium summae dominationis
esse penes unum' (ap. 24.3) Plato quoque enuntiat in Phae-
dro suo. p, 246. e. 6 fikv ôrj péyaç fjye/uœv èv ovgavtp Zevg.
Ep. 2. p. 312. e; Apul. ap. 64; cf. Lucian. Icaromen. 9. p. 760.
ol [Mv xovg aXXovg anavtag d-Eovg àneXdaavteg évl p,ôvca ri]v ramp;v öXwv
àgxvf ànévepov. Sen. quaest. nat. 2. 45; Sen. ap. Lact. div.
inst. 1.5. 26 sq..

dum suis vocabulis nuncupas. Particula dum aetate posteriore
saepius vim causalem habet; Hoppe. Synt. p. 79; Beitr. p.
32sq.; Hofm. p. 744. Cf. e.c. idol. 5. (35. 8); infra c. 3 § 3. -
suis. Pronomen suns in sermone forensi idem valet quod pro-
prius; cf. Hoppe. Synt. p. 103; Löfstedt. Krit. Bem. p. 95 sq.;
Hofm. p. 470 sq.; c. 1 § 1. suo proprio, et infra c. 5 § 6. loco
suo. — Cf. Lact. div. inst. 1.6. 5 et Min. Fel. 18.10 (v. adnot.
sequentem ).

tantum deum nominas. Ap. 17. 5. 'deum' nominat hoc solo quasi
proprio nomine; Marc. 1.10 (303.9). seorsum tamen illum
quasi proprio nomine 'deum' perhibent et 'deum deorum' et

animae enim a primordio conscientia dei dos est; nat. 2.4
(100.5); Min. Fel. 18.10. nec nomen deo quaeras: deus

nomen est. illic vocabulis opus est, cum per singulos propriis
appellationum insignibus multitude dirimenda est; deo qui
solus est, dei vocabulum totum est; Lact. div. inst. 1. 6. 5. deo
igitur nomen non est, quia solus est nec opus est proprio
vocabulo, nisi cum discrimen exigit multitudo, ut unam quam-
que personam sua nota et appellatione désignés, deo autem,
quia semper unus est, proprium nomen est deus; ib. c. 6 ex. et
c. 7, ubi libros Sibyllines et oracula Apollinis citât; ib. 2. 1.7.
nam cum iurant et cum optant et cum gratias agunt, non
lovem aut deos multos sed 'deum' Dominant: adeo ipsa veritas
cogente natura etiam ab invitis pectoribus erumpit; Cyprian.
Quod idola. 9. (26. 15). audio vulgus: cum ad caelum manus
tendunt, nihil aliud quam 'deum' dicunt et 'deus magnus est'
et 'deus verus est' et 'si deus dederit'.

et cum illos, i. e. ethnicorum deos. — Haec collocatio vocabuli
et, qua a verbo, ad quod pertinet, brevi vocabulo et sono
carente separatur, et particulam cum accentu effert. Cf. Löf-
stedt. Z. Spr. T. p. 41 sqq. ubi plura exempla invenies; et
Th. St. T. I. p. 63; IL p. 86, et infra c. 3 § 1. quasi non et
probemus.

adiectiva neutrius generis etiam e praepositionibus pendentia
vice substantivorum usurpare iam supra adnotavi (c. 1 § 4);
cL Hoppe. Synt. p. 98. ux. 1.4 (O. 1.675). cultum de alieno
extorquere. Sen. ep. 16.7. adhuc de alieno (i.e. non de
Stoicis sed de Epicuri dictis) liberalis sum. — lunctura utor
de obiecto omisso libro adv. Hermog. quoque invenitur, 8
(135.2): nemo enim non eget eo, de cuius utitur; nemo non
subicitur ei, de cuius eget, ut possit uti; sic et nemo de alieno
utendo non minor est eo, de cuius utitur, et nemo, qui praestat

de suo uti, non in hoc superior est eo, cui praestat uti. —
quasi pro, abundanter et quodam modo per pleonasmum dicit.
uti pro. cf. Tac. ann. 12. H. flumine Gorma pro munimento
uti.

2. de natura... latet. latet c. acc. hellenismus est, i. q.Xavamp;âveiv uvâ.
Hoppe. Diss. p. 10; Synt. p. 14. Hic usus verbi impersonalis
a Krebs-Schmalz. Antibarb.6 s.v. ut 'unklassisch und durch-
aus verwerflich' improbatur; vide ap. Tert. idol. 15(48.6);
praescr. 22 (O. 2. 20). Inter exempla usus praepositionis de ad
accusativum obiecti circumscribendum Löfstedt. Krit. Bern,
p. 73 hunc quoque locum citât, quamquam de praepositio hic
pro subiecto substituitur. Cf. constat de. Löfstedt. I.e. p. 39;
112. — quoque-nec. De pleonasmo verbose Th. St. T. II.
p. 80 sqq..

deus bonus, deus benefacit. Plat. Phaedr. p. 246. e. ro dè éeïov
xaXov, aocpov, aya'amp;óv, xal näv o ti roiomov. Tim. p. 29. e.
àyaêbç rjv (sc. 6 êsóg), àyaêœ ôè ovôelç tieqI ovôévoç ovôéjiots
êyylyvsrai (famp;óvog (multum ab eo differt Herodoti sententia.
1.32; cf. Trendelenburg. Kl. Sehr. 2. p. 253 sq.). Sext. Emp.
adv. eth. 70. nag 8 xal é Ukdtrnv avviatàg ozi tpvaei àya'amp;ôv
êariv (5 'âeog, àno tmv ôjuolœv SJiixexelQïjxev .. . zàyaûov ôé y s 6
d'eôç. ïôiov aga êazl êsov ro àyadojtoisïv. Plac. Phil. 1.7.14.
üvamp;ayÓQag ((pf]al) rmv âg^œv rrjv fûv juovàôa quot;âeov xal xàyaamp;ov
fjzig êozlv fj xov êvog cpvaig, avzog ô vovç. ib. 15. ZœxQàxrjç xal
UXârœv, zb ëv, zó juovocpvèg xal avzocpvèg, ro fiovaôixov, x6
ovimg àyaêôv. Plut, de Is. 53; 54; def. or. 24; de fato. 9.
Et Plat. resp. 2. p. 379. a, ubi Adimantus Socrati roganti
ovxovv àyaûog d êeog; affirmationem reddit; ib. p. 379. c.
lt;5 d-eoç, êjteiôf] àyaéôg (se. ëazi). Seneca quoque saepius de Dei
bonitate et beneficiis disserit, e.g. quaest. nat. 5. 18.13. Mu-

sonius deum 'fieyakócpQWV, evegyEXixog dicit (Stob. Floril.
117.8). Plut. n.p. suav. vivi. 22.2 sq.; Athenag. Suppl. 26
(p. 35. 7 ed. Schwartz). 6êeoçTeXeiœçàyaamp;oçmv\àidiwç àyad'o-
noiôç Èoziv. Philon. q. deus imm. s. 23. p. 289; Aug. conf. 2.6.12.
bone deus; Hieron. ep. 39.2. bonus est deus, et omnia quae
bonus facit, bona sint necesse est; Vuig. psalm. 105. 1. con-
fitemini domino quoniam bonus; Corp. XII. 5686. Hector Deo

necesse sit bonum credi.
plane, in hoe sensu apud T. usitatissima est; cf. Hoppe. Synt.
p. 112; Löfstedt. Krit. Bem. p. 87.; Wahzing. Comm. p. 18;
28; 144.

sed homo malus. De hominum malitia antiquitatis litteratura in-
primis philosophorum identidem queritur. Alex. Aphrodisiatis.
de fato. 28. tmv dh àvûgÔJtœv ol nléiaxoi xanoi.... ol de jidvteç

(sc. sunt), cf. ib. 7.27; clem. 1.6.3. peccavimus omnes, alii
gravia, alii leviora, alii ex destinato, alii forte inpulsi aut

ad extremum aevi delinquemus (sed dii dementes et pecca-
toribus indulgentes sunt: c. 7.1-2); de ira 2.28.1; 3.26.4.

Petron. Sat. 75. nemo nostrum non peccat. homines sumus,
non dei; cf. Friedländer. Cena Trimalchionis. p. 349 ad loc.,
contraria propositione. De hac figura oratoria cf. Cornif. rhet.

4. 27; Cic. de inv. 1.42; lul. Rufin. de schem. lex. 11.
oblique et figuraliter. Vocabulo obliquus Tacitus primus in hoc
sensu utitur; ann. 3.35. castigatis oblique patribus (sc. per
litteras); ib. 5.2. parte eiusdem epistulae increpuit amicitias
muliebres, Fufium consulem obhque perstringens; ib. 14.11;

Suet. Dom. 2; Amm. 15.5.4; Tert. monog. 3 (O. 1.765).
iam non oblique a nuptiis avocans (sc. sicut apostolus), sed
exerte. — figuraliter. T. primus utitur; Hoppe. Beitr. p. 145;
Mohrmann ad Aug. Serm. 51.9.14. (Die altchristliche
Sondersprache in den Sermones des hl. Augustin. Nijmegen.
1932. p. 181). — figuraliter, sc. contraria propositione.
Cf. res. 20 (52.18). nam et virgo concepit in utero non figu-
rate, et peperit Emmanuhelem, nobiscum deum, [lesum] non
oblique; et si oblique 'accepturum virtutem Damasci et spolia
Samariae', sed manifeste 'venturum in iudicium cum presby-
teris et principibus populi'. ux. 1.2 (O. 1. 671 ). sed licet figu-
raliter in synagoge intercesserit, ut tamen simpliciter inter-
pretemur, necessarium fuit e.q.s..
ideo malum hominem etc., Iam apud Homerum luppiter queritur
hominum miseriae causam in ipsos esse vertendam et ex suis
vitiis manare, quod ei oboedire nolint. (Od. 1.32 sqq.).
a deo bono abscesserit. Sermone tritum est verbum excidere:
ap. 49. 6; spect. 8 (10. 17); 26 (26.3); virg. vel. 7 (O. 1.893);
Waltzing Comm. p. 204. Praeter hunc locum Thes. L.L. I.
146.58 duos ex libris divinis depromptos citat: iei. 6. (280.21
- deut. 32.15 It.); ib. 2 (276.6 - 1. Tim. 4. 1); cf. Thes.
L.L. V. 899. 22 s.v. deus.
penes deum. vide supra c. 1 § 2 penes nos. — bonitatis et benigni-
tatis, i.q. deum bonum et benignum; cf. c. 1 § 2. curiositatis
labor et memoriae tenor. Observes velim homoeoteleuton cum
adlitteratione (Hoppe. Synt. p. 164; 167). De iunctura 'bonus

apud Ecclesiasticos sensum mutaverunt ita, ut propria ser-
monis christiani ficrent; de disciplina vide Koffmane. p. 59;
148; Teeuwen. p. 107; Bindley, p. 36; conversatio. Gr.
avaoTQoqpij, Koffmane. p. 74; Rönsch. It. et Vuig. p. 310;
Bindley, p. 91. Cf. virg. vel. 1 (O. 1.884). cetera iam disci-
plinae et conversationis admittunt novitatem correctionis; vide
et Oehler ad idol. 20 (1. 102. A. a), sacramentum. Koffmane.
p. 82 sq.; Rönsch. It. et Vuig. p. 323; Bindley, p. 57; Teeuwen.
p. 106. A. 1.

benedicat te deus. Romani hunc verbi benedicere sensum ignora-
bant, sed solebant dicere 'quod tibi deus bene vortat' et eius-
modi locutiones; est autem apud Eccl.-os usitatissimum. Koff-
mane. p. 72. Deinde hoc verbum ab iis plerumque cum accu-
sativo struitur, ut Gr. ev Xéyeiv nvâ Koffmane. p. 117;
Rönsch. It. et Vuig. p. 440; Hoppe. Diss. p. 10; Synt. p. 13.
J. Schrijnen (Charakteristik des altchristl. Latein. Nijmegen.
1932. p. 41) hunc usum verba benedicere et maledicere cum
accusativo struendi in sermone vulgari inferioris latinitatis ex
auctoritate Christianorum magis magisque divulgatum esse
commémorât. Cf. Petron. Sat. 58; 96; Apul. Asclep. 40; 41.
solus deus est benedicendus.

at cum... dictionem dei. Particula at antithesin indicat inter usum
nominis dei benedictionis causa et ad detestandum; itaque
non in et est permutanda, ut vult Kroymann. Quaestiones
Tertullianeae criticae. Oiniponte. 1894. p. 60. — Lectionem
cod. A. dictionem dei servavi, nam et verba benedictionem
dei idem valere quod benedictionem apud s. penes deum ratio
vetat, et adlitteratio A defendit.

perinde dicto. dicto ablativus est, i.q. haec verba dicendo: errat
igitur Kroymann qui I.e. dativum esse putat et deum indicare;

quam ob causam et ius pro eius legere voluit, sed nulla correc-
tione opus est. — omnem s. n. potestatem, cf. c. 1 § 3. hum.
de incr. duritia. - secundum c. acc. pers. in hoc sensu apud
Suetonium primum invenitur; Dom. 15; Apul. de deo Socr. 20.
3. sunt qui etc.. De incerta Aristotelis opinione quantum ad doctri-
nam providentiae spectat, cf. Zeller-Nestle. Grundriss d.
Gesch. d. gr. Philos.12 p. 108 et inprimis A. 3. Etsi Carneades
philosophiae ratione deos esse negat (Sext. math. 9. 139; 180;
Cic. nat. deor. 3.13.32-14.34), usu tamen verba eius longe
alia sunt: Sext. Pyrrh. 3. 2. cèßo^lev rohç êsohç xal jtQovoeïv
avxovç (paper. Cf. Cic. I.e. 44.

Sed his verbis T. praecipue Epicurum désignât (cf. c. 1 § 5),
de cuius xvQia èô^a cfr. Diog. 10.139. ró paxâ^iov xal
a(pûaQXov ovXE avxb ngdypaxa è'xei ovxg äUcp nagéxei, diare ovxe
ÔQyàïç OVXE xâgiai avvéxexai. èv àaamp;evei yàg jtàv ro xoiovtov.

(=Cic. nat. deor. 1.17.45); cf. ib. 10.51 sqq.; 77; 97;
Cic. I.e. 19.51 sqq.; legg. 1.7.21; Men. Epitrep. 544 (K.);
Ennius. trag. 353 sq. ego deum genus esse semper dixi et
dicam caelitum, Sed eos non curare opinor, quid agat huma-
num genus. Lucr. 2. 646-651. Omnis enim per se divom natura
necessest Immortali aevo summa cum pace fruatur Semota
ab nostris rebus seiunctaque longe; Nam privata dolore omni,
privata periclis. Ipsa suis pollens opibus, nil indiga nostri, Nec
bene promeritis capitur neque tangitur ira. Cf. ib. 1090 sqq.;
5. 148. sqq.; 5. 1186 sq.; 5.82-90 (=6.58-66) et imitationem
apud Horatium. Sat. 1.5.101; Plut. def. or. 19; non p. suav.
vivi. 21.2; ib. 9. (6 'Etuxovqsioç) äneiai Uyœv xo Mevóvógeiov
quot;Eêvov ov TiQoaéxovoiv ovôév pot ûeoîç.

Maximi momenti et memoria dignum est Senecam eodem
modo Epicuri axioma impugnasse argumento sensus commu-

nis. benef. 4.4. Scio quid hoc loco respondeatur: 'Itaque non
dat deus beneficia, sed securus et neglegens nostri, aversus
a mundo aliud agit aut, quae maxima Epicuro félicitas videtur,
nihil agit, nec magis illum beneficia quam iniuriae tangunt.'
Hoe qui dicit, non exaudit precantium voces et undique
sublatis in caelum manibus vota facientium privata ac publica;
quod profecto non fieret, nec in hunc furorem omnes profecto
mortales consensissent adloquendi surda numina et inefficaces
deos, nisi noscemus illorum beneficia nunc oblata ultro, nunc
orantibus data, magna, tempestiva, ingentes minas interventu
suo solventia. Quis est autem tam miser, tam neglectus, quis
tam duro fato et in poenam genitus, ut non tantam deorum
munificentiam senserit? Ipsos illos conplorantes sortem suam
et querulos circumspice: invenies non ex toto beneficiorum
caelestium expertes, neminem esse, ad quem non aliquid ex
illo benignissimo fonte manaverit. Parum est autem id quod
nascentibus ex aequo distribuitur? ut quae secuntur inaequali
dispensata mensura transeamus, parum dedit natura, cum se
dedit? — Tert. ap. 47.6; spect. 30 (29.1); an. 46 (375.7);
Min. Fel. 19.8; Amob. nat. 2.56; 3.28; Lact, de ira. 13; div.
inst. 3.17.4; 1.2, ubi primam quaestionem apud philoso-
phos de Providentia esse dicit: 'situe Providentia quae omnibus
rebus consulat an fortuitu vel facta sint omnia vel regantur.
Cuius sententiae auctor est Democritus, confirmator Epicurus.
Sed et antea Protagoras qui deos in dubium vocavit; et postea
Diagoras qui exclusit; et alii nonnulli qui non putaverunt deos
esse. Quid aliud effecerunt nisi ut nulla esse Providentia puta-
retur?.,.. Nec difficile sane fuit paucorum hominum prave sen-
tentium redarguere mendacia testimonio populorum atque gen-
tium in hac una re non dissidentium.

etsi deum non negent-iudicem non putent. homoeoteleuton. cf.
Hoppe. Synt. p. 162 — non negent, sc. esse; litotes. cf.
Arnob. 2. 56. alii vero existere neque humana curare,
dispectorem. a verbo forensi dispicere derivatum quod idem valet
quod examinare. ap. 45.1 Vuig.; an. 15 (320.17), ubi A
pariter despectorem habet (cf. Itala. sap. 1.6); ux. 2.8
(O. 1.694) .Cf. Rönsch. It. et Vuig. p. 60; Thes. L.L. V.
1394.40 — plane vide § 2. — c?. et arbitrum et iudicem.
nat. 2.2 (96.6). (deum) curantem rerum et arbitrum et
iudicem.

utique, apud T. usitatissimum est; de variis sensibus huius ad-
verbü cf. Blokhuis, p. 166 sqq. et infra § 4; c. 4 § 3; § 9;
c. 5 § 6.

istam, hanc, nostram: v. Blokhuis, p. 71; Hoppe. Synt. p. 104.
praedicati. vide § 1. cf. ap. 21. 18; 47.12.

transvolamus. De metaphora cf. Hoppe. Synt. p. 192; pall. 2.
(O. 1.924) et transitive usurpatum nat. 2.15 (128.1). —
Eadem sententia inveniri potest Mare. 5.19 (645.11). Sed
Marcion principalem suae fidei terminum de Epicuri schola
agnoscat, deum inferens [nec] hebetem, ne timeri eum dicat....
(1. 15) cuius ingeniis tam longe abest Veritas nostra, ut et
iram dei excitare formidet et omnia ex nihilo protulisse confi-
dat et carnem eandem restiturum repromittat (cf. infra
c. 4 §1)... ridentibus philosophis et haereticis et ethnicis ipsis.
Theophil. ad Autol. 2.4.
dum... absolvunt. Coniunctionem dum interdum vim causalem
habere iam supra § 1 adnotavi. curis observationis et
molestiis animadversationis, homoeoteleuton.
cui... adscribunt. Cum Aristides dicit p. 5 ed. Hennecke: (ûebç) ov
fiexéxei OQyrjg xe xal êvfiov, et similiter Athenagoras. Suppl.

21: ovTs ydg OQyrj ovre èmêv/uia . . . iv t^ êem, ad iram humanam
et animosam spectat, non ad iram sacram dei, de qua T. hoe
loco disserit. Ita dicit, Scap. 2 (O. 1. 540), .contentiosus autem
deus non est', sed veram iram, quae imminet et cuius signa
adsunt, Christiani praedicamus (ib. p. 543); cf. de dei ira
Mare. 1.26 (326.sqq.); 2.11. in.; 2.29 (376.26). - adscri-
bunt, i.q. attribuunt, ut saepius apud T.; vide exempla in Thes.
L.L. II. 774. 60 sqq.; infra c. 4 § 3.
corruptibilis. Gr. (pêagróg. Rönsch. It. et Vuig. p. 110; vocabulum

apud Aug. usitatissimum; v. Mohrmann. I.e. p. 175.
passionalis. apud T. primum; cf. Hoppe. Beitr. p. 144; Rönsch. It
et Vuig. p. 120; infra c. 4 § 1. — a verbo pati lt;= ndaxsiv,
affici derivatum est. Blokhuis, p. 150. cf. passio c. 1 § 3.
porro,vim habet adversativam. Hoppe. Synt. p. 113; Blokhuis,
p. 113.

interitum capere. lam apud Ciceronem verbum capere significat
i.q. pati, subire (de effectu capiendi); Thes. L.L. III. 329.
3 sqq.; et in hoc sensu propinquum est formae impers. capitlt;=
èvdéxetm. Cf. Hermog. 7 (133.20; 25; 134.1); Marc. 4.16
(469.8); 5.14 (623.9); res. 17 in., capiat passionem; an. 21
(335.6). capiat demutationem. —- Eodem modo contradicitur,
ne Christus humanam speciem induerit, quia mutatio interitum
indicat; c. Chr.. 3 (O. 2.429). Cf. argumentationem Servii
ad. Aen. 6. 724: omne quod corrumpitur, aeternum non est.
si animus insanit, irascitur, desiderat, timet, caret aeternitate
cui sunt ista contraria; nam passio aeternitatem resolvit.
Panaetium ap. Cic. Tusc. 1.32.79; Tert. nat. 2.6 (105.10).
age iam, conceditisne divinitatem non modo non serviliter
currere, sed imprimis integre stare neque minui neque intercipi
neque corrumpi debere? ceterum abiit omnis felicitas eius, si

quid patitur umquam. — et alias .incorruptibilitatem' naturae
dei esse existimat (an. 21. p. 335.8).

4. At idem...confitentes. Hanc Epicuri doctrinam esse intellegitur e
loco 1 § 5 citato (ad ,de caelo concepta'). — conlatam con-
fitentes, cadunt: animadvertas adlitterationem.
cadunt in. cf. idol. 20 (54.14); Marc. 4. 8 (439. 21; 22); paen. 3

(O. 1.648). Thes. L.L. IIL 29. 53.
retorquendum metaphora e re militari deprompta est et apud ICtos
non inusitata. Hoppe. Diss. p. 83; ita nat. 1.10 (74.13) de
calumniae telis: nunc vero eadem ipsa de nostro corpore
in vos retorquebo, eadem vulnera criminum in vobis
defossa monstrabo; ap. 4.1; virg. vel. 4 (O. 1.888). sed et
nos eandem argumentationem retorquemus; Hermog. 3
( 130. 2 ). ex penu etiam ipsius retorquebo adversus illum. —
T. adversus saepe pro contra usurpât; Blokhuis, p. 41; cf.
Hermog. I.e.

si enim... datorem suum novit, adlitteratio quincuplex. — dato-
rem suum novit, sententia a Tertulliano identidem reiterata.
ap. 17.6. novit (anima) enim sedem dei vivi: ab illo et inde
descendit; Marc. 1.10 (303.13). animae enim a primordio
conscientia dei dos est. — et si novit. Lectio cod. A nö novit
per dittographiam orta esse mihi videtur.
utique... adauctorem. Editores hunc locum emendare voluerunt,
cui nulla correctione opus sit. Primum enim Tertullianum in-
terdum in eodem enuntiato bis et particulam usurpare, ubi semel
certe molesta est, non intellegunt; cf. locos a Thörnell collec-
tos, Stud. T. II. p. 80 sq.: Marc. 4.16 (469. 20); ib. (470.7);
5. 15 (629.13); or. 22 (194. 8); Hermog. 5 ( 131. 16)sec.codd.
FN. Deinde Hartelii argumentum (Patr. Stud. III. p. 67)
,dass das Substantiv adauctor weder bei Tertullian noch sonst

nachweisbar ist' qua ex causa commutationes adhibere prae
manu sit, levissimum est, cum ad magnam vim verborum spec-
tas, quae semel tantum et ab hoc uno auctore usurpantur (in
nostro libello praeter hoc vocabulum iam quattuor, e quibus
utique duo non orationis causa sunt formata). Accedit, quod
a verbo adaugere derivatum et intensivum adauctare reperitur
et quidem dl; Acc. Aen. 14 ap. Non. p. 75 (= II. 52).
Thes. L.L. L 571.43.

adauctorem, i.q. qui adaugit, incrementum affert; neerlandice:
die wasdom geeft.

5. An non timet... iratum? De an particula in interrogatione sim-
plici vide Hofm. p. 651. — Agob. cod. timô. 6 offert, quod
ex dittographia scribae ortum esse non potest, nisi vi
praecedentis ,utique et timet et tantum p.a.' factum sit. Fortas-
se timeat sive timebit in archetypo legebatur; cf. infra quo-
modo timebituT. — magis pro potius; Hoppe. Beitr. p. 84.
cf. ap. 40.11. ceterum si requisisset (gens humana Deum),
sequebatur, ut cognosceret requisitum et recognitum obser-
varet et observatum propitium magis experiretur quam
iratum; Marc. 4.19 (464.23); plura exempla ex apol. in-
venies apud Waltzing ad c, 9. 16.
novit irasci. Verbum novi cum infinitivo struitur apud priscos et
in poematis, postea et in oratione saepius occurrit. Hoppe,
Synt. p. 46. Apul. met. 2. 5; 7. De ,naturali timoré in deum'
cf. Scap. passim.

et eodem loco lineae proximae: Unde igitur na\tural\is timor,
ut quae lectio recipi solet, timetur, spatio libero non sufficiat.
Itaque si mecum timebitur supplebis, omnia iam recta erunt.
Et de futuro post quomodo structo cf. nat. 2.4(101.4);

Hoppe. Synt. p. 64. — Cic. nat. deor. 1.20.54. Quis enim
non timeat omnia providentem et cogitantem et animadver-
tentem et omnia ad se pertinere putantem, curiosum et plenum
negotii deum?

nescit offendi. Cf Marc. 4. 15 (463.28). (deus est) nec in totum
Epicuri deus. ecce enim demutat in maledictionem et ostendit
se eum esse qui novit offendi et irasci... (464. 5). et admonitio
autem et comminatio eius erunt qui norit iraci. nemo enim
admonebit et nemo comminabitur, ne quid lt;quisgt; faciat,
nisi qui factum vindicabit; nemo vindicarit, nisi qui norit
irasci.

Unde ira, nisi ex animadversione? Fieri non potest, ut hoc loco
sicut in sententiis sequentibus forma est omissa sit. Ira enim
non ex animadversione oritur, sed animadversio ex ira:
Marc. 1.27 (327.8). aut si offenditur, debet irasci; si irasci-
tur, debet ulcisi. nam et ultio fructus est irae et ira debitum
offensae et offensa, ut dixi, comes frustratae voluntatis. —
Supplendum igitur est verbum enuntiati praecedentis: unde
ira timetur...? De hoc sensu vocabuli unde cf. Hoppe. Synt.
p. 112; et de anaphora ib. p. 147; c. Chr. 6 (O. 2.436); cf. an.
17 (324. 3 sqq.). Timorem dei homines a peccatis deterrere
Plutarchus quoque docet; non p. suav. vivi 21.3.
de indicio... de potestate. de pro ex, vide c. 1 § 1.

6. hinc ergo. Vocabulum hinc vim conclusivam habere iam Hoppe
docuit; Synt. p. III; Beitr. p. 84. — De iunctura hinc ergo
sicut ergo igitur, itaque ergo in sermone antiquo et aetate
inferiore cf. Hofm. p. 683. — de conscientia, vide c 1. § 1;
§ 7 ex.. — domi.... perhibente. cf. supra § 1.
deus videt omnia, testimonium animae de Providentia et arbitrio
dei! Deum homines curare Herodotus primus docet: 3.18.

xov êetov TiQÓvoia, waneQ xal olxóg èaxi, sovaa ao(p^. Cf. Socr. ap.
Xen. Mem. 1.4. 17; ib. 18. yvóaj] xo ésïov, oxi xooovxov xal
toiovxóv èaxi mo-ff afia navxa égav xal ndvxa dxoveiv xal navxaxov
nageïvai xal dfia ndvxa ênifieleïa^ai. (Cf. Pind, Pyth. 9.44-49
de scientia omnia complectente Apollinis.) Ovid. ars.
1.63sq. nec secura quies illos (sc. deos) similisque sopori
Detinet. innocue vivite, numen adest. Cic. Tusc. 4. 34. 72. si
quidem sit quisquam deus Cui ego sim curae; ad Att. 6. 3.3.
sed haec deus aliquis gubernabit; ib. 4. 10.1. sed de illa ambu-
latione fors viderit aut si qui est qui curet, deus. — Plaut.
Capt. 313. est profecto deus qui quae nos gerimus, auditque
et videt. Tert. ap. 17.6. iudicem quoque contestatur (anima)
illum (sc. deum): 'Deus videt' et 'Deo commendo' et 'Deus
mihi reddet'. o testimonium animae naturaliter christianae. an.
41 (368.30). sic et divinitas animae in praesagia erumpit ex
bono priore et conscientiae dei in testimonium prodit 'deus
bonus' et 'deus videt' et 'deo commendo'. res. 3 (29.3). utar
et reliquis communibes sensibus qui deum iudicem praedicant
'deus videt' et 'deo commendo'. Aristides. p. 13.2 ed. Hen-
necke. (êeóg) avxög dè ndvxa oqu. ib. p. 33. 7; cf. indicem p. 53.
Cypr. de idol. van. 15; Plut. Plac. 1.7.2. dsï...neïaai xovg
dvêgónovg ' üg êaxi daifA.agt;v dtpêixu) ^dXlwv ^icp quot;Og xavx (sc.
xd xamp;v dvamp;Qcbnmv egya) dxovei Mi ^Xéjiei, cpgovei x ayav.
unde tibi hoe non Christianae? sc. est; cf. infra c. 4. § 9. T. hanc
locutionem in accusativo quoque struit: an 25. 6; cf. Waszink,
p. 241 ad loc.. — non Chdstanae. De figura v(p êv vide
c. 1. § 3; cf. res. 3 (29.21).

7. atque adeo et. Recte Rigaltius pro in cod. A. tradito dö voca-
bulum adeo restituit, sed et particula quoque est servanda.
De iunctura atque adeo ad exempla inducenda vide Hoppe.

Beitr. p. 114; Thes. L.L. I. 613. 22 sqq.; cf. ap. 24.7. atque
adeo et Aegyptiis permissa est tarn vanae superstitionis potes-
tas avibus et bestiis consecandris.
et vitta Cereris redimita e.q.s. pallio. 4 (O. 1.943 sq.).... cur.,
non spectas illos item habitus.... cum ob cultum omnia candi-
datum et ob notam vittae et privilegium galeri Cereri initiantur,
cum ob diversam affectionem tenebricae vestis et tetrici super
caput velleris in Bellonae mentes fugantur, cum latioris purpu-
rae ambitio et Galatici ruboris superiectio Saturnum commen-
dat? Cum ipsum hoc pallium morosius ordinatum et crepidae
Graecatim Aesculapio adulantur, quanto tunc magis arguas
illud.... De vitta Cereris cf. quod Oehler adnotavit p. 404.
A. g.; et de pallio Saturni ib. A. h; p. 943. A. s; Roscher.
Lexicon d. Mythologie. IV. p. 431.47 sqq., qui hunc usum apud
T. solum traditum esse adnotat et ad cultum Saturni Cartha-
giniensem pertinere conicit. — redimitus. cf. Verg. Aen. 3. 81.
vittis et sacra redimitus tempora lauro.
deae Isidis linteata. Pro vocabulo deae, supervacue et mire appo-
sito commentatores 'stola' 'veste' 'lino' substituere voluerunt
Sed pallio intellegi mihi videtur ex praecedente pallio Saturni.
Itaque perspicitur, cur T. vocabulum deae addiderit, scilicet
sententiae trimembris causa: vitta Cereris redimita - pallio
Saturni coccinata — deae Isidus linteata. De palla Isidis cf.
Apul. met. 11.3 et P. Médan. Apulée. Métam. XI. Paris.
1925 ad. loc. Roscher Lex. d. Myth. IL 1. p. 492.52 sqq.. Plut.
Is. et Os. 56.; Oehl. p. 404. A. i.; cor. 8 (O. 1.436). cum
linteo circumstringitur, propria Osiridus veste (v Oehl. ad
loc.). De religione Isidis cf. Plut, de Is. et Os.; Cumont. Les
réligions orientales dans le paganisme romain.
denique, vide Blokhuis, p. 111.

sub Aesculapio stas e.q.s. De sub praepositione cf. Rönsch. It.
et Vuig. p. 397; Blokh. p. 68. De Aesculapio et lunone eorum-
que cultu in Carthagine adnotavit Waltzing, p. 112; 171. — stas
legendum esse puto, quod et formae exornas (exoras, AB)
et calcias sequuntur. lunonem in aere exornas, i.e. signum
aenum lunonis exornas. cf. Lact. div. inst. 2. 4. 8. frustra igitur
homines auro ebore gemmis deos excolunt et exornant. Tert.
cor. 7 (O. 1.432). signum eius (sc. lunonis) palmite redimi-
tum. — Cum Bmg emendationes coccinata et linteata praebeat,
hoe quoque loco lectio exornas in margine Gangnei editionis
adnotata longe praeferenda est, quod gradatio quaedam
efficitur.

Minervam calcïas furvis galeam formis. Oehlerum secutus sum,
qui coniecturam Pamehi recepit. (furvis pro vocabulo incom-
prehensibih furnis; Oehleri propositum torvis nimis recedit.)
Vocabula 'furvis galeam formis' donum ex voto dedicatum
indicare existimo. Verbum calciare per metaphoram idem
valere potest quod induere, muntre et saepius cum duplici
accusativo struitur. Mare. 3.14 (399.18). habes communem
magistrum Paulum.... calciantem nos praeparationem evangelii
pacis, non belli. ib. 1.8 (300.3). pueri.... calceati mox vanam
gloriam. Ezech. 16. 10 (Septuag.). VTiéôvaâ as vdmvamp;ov
(proprie:) Act. Apost. 12.8. calcia te caligas tuas. Cf. Hoppe.
Diss. p. 8; Synt. p. 16; Hofm. p. 378; 383. Ceterum iuncturam
calciare galeam metaphoram esse vix probabilem concedo, ut
dubitem, an veram lectionem non deprehenderim.

et neminem etc. De antihesi et particula inducta cf. ap. 40.15.
Deum tangimus, et cum misericordiam extorserimus, luppiter
honoratur. — de praesentibus deis. Ad genet, partit, circum-
scribendum praepositio de ram aetate antiquiore, sed maxime

apud scriptores posterions latinitatis in usu est. Cf. Hofm.
p. 392; Löfstedt. Synt. L p. 118; de hoe usu apud T. supra
c. 1. § 1 et Th. St. T. II. p. 58. A. 2. — contestaris, i.q. testem
invocas. Thes. LL. IV. 689. 6 sqq..
in tuo foro. Anaphoram observes, parte altera cum adlitteratione,

prorsus totam compositionem et conclusionem verborum.
appellas. verbum foreuse; idem valet quod provocare ab uno ad
alium iudicem. Thes. L.L. IL 273.61 sqq.. Cum accusativo
solo structum: Cic. Verr. 7.65; Quint. 20; Paul. Dig. 4.4.39;
Act. Apost. 25.12; 26.32. pateris vera lectio est: non de
dei cognitione agitur, sed de arbitrio eius.
o testimonium veritatis. idol. 9 (38.12). o divina sententia us-
que ad terram pertinax, cui etiam ignorantes testimonium
reddunt! Scap. 4 (O. 1.549). — testem e[[icit, i.e. efficit, ut
testimonium reddatur; neerlandice: getuigenis doet afleggen,
een getuige oproept. Obiectum consulto omissum est quo testi-
monium communius et latius valeat. Cf. Löfstedt. Z. Spr. T.
p. 55 sq. ad loc..

1- Enimvero cum e.q.s. Nulla est causa quod a lectione cod. A.
recedamus aut cum Hartelio, Patr. Stud. III. p. 68 sq., signum
interpunctionis moveamus, ut infinitivum esse verbo probemus
subiciatur; sed sie quoque vocabulum sane ad quasi non et
probemus pertinet.
quasi non et probemus, sc. daemonia esse. Daemonia hoc loco
significat .spiritus mail et t.t. Eccl.-orum est; cf. c. 2 ex., ubi
idem valet quod Adola. — Coniunctio quasi sequente particula
negativa non in sententiis comparativis, quae vim condiciona-
lem habent, usurpatur (Hoppe. Beitr. p. 126) ad refutationem
inducendam; Th. St. T. IV. p. 136. Cf. an. 31 (352.8), ubi
similiter particula et sequitur, de cuius collocatione plenius
Löfstedt disserit; Z. Spr. T. p. 41 sqq.; cf. Th. St. T. I. p. 63;
II. p. 86.

«jui ea soli de corporibus exigimus. Iure reiecit v. Härtel 1. c.
p. 69 permutationem. Reifferscheidii .solis de corporibus' ut
nihil valentem. — T. cum de daemoniis exigendis loquitur,
verba exigere et expellere vicissim usurpât: exigere. ap. 32.3
Vulg.: expellere. ap. 32.3 Fuld.; spect. 29 (27.25); Scap. 2
{O. 1.542); alias discutere. ap. 43.2, Fuld.; excutere. ib.
Vulg.; depellere. an. 1 (300.6); semper cum de praepositione
coniuncta. Cf. Min. Fel. 27.5. haec omnia sciunt plerique
pars vestrum ipsos daemonas de semetipsis confiteri, quotiens

a nobis.... de corporibus exiguntur. Cypr. ad Demetr. 15.
quando.... a nobis.... de obsessis corporibus eiciuntur. ib.
Quod idola. 7. Orig. c. Gels, to tmv ôaijuôvœv yévoç, ovç ovx
oXiyoi Xgiotiavrnv âneXavvovai xœv naaxôvxœv. — soli. Idem
dicit. an. 1 (299.25-28); aliter autem Iren. adv. haer. 2. 6. 2. et
propter hoc ludaei usque nunc hac ipsa advocatione daemonas
effugant, quando omnia timeant invocatione eius, qui fecit ea.
aliqui Chrysippi adsentator. Sed et aliter Stoici censebant: Plut.
Quaest. rom. 51. p. 277. xaêóneg oî negî XQvainnov oïovxm
q)dóoo(poi (pavla daijxôvia TtsQivoaxeïv oïç oî êsol ôf]/j,ioiç
XQmvxai xoXaaraîç èni tovç àvoaiovç xal âôixovç àvamp;gônovç.
— adsentator, vide Thes. L.L. II. 854; in bonam partem et
Hermog. 10 (137.3).
et esse... respondent. Verba esse se codice Agob. tradita, nisi
daemonia subiectum est verbi respondent, nihil valent. Quem
in modum v. Härtel. I.e. hanc sententiam explicat servans
genetivum execrationis. Sed daemonia subiectum esse non
potest; nam non de testimonio daemonum agitur sed animae;
cf. et sequentia: daemonium vocas, Satanan pronuntias. Itaque
i^xecrationes tuae subiectum est habendum et se ut per ditto-
graphiam inter verba irreptum sive quod scriba contextum
perperam intellexit, cum Rigaltio delendum. Subiectum in
structura A. c. I. apud T. saepissime omittitur. Cf. Hoppe.
Synt. p. 49; Löfstedt. Z. Spr. T. p. 52 sqq.; Blokhuis, p. 32;
123; e.g. ap. 2.8. negat inquirendos ut innocentes et mandat
puniendos ut nocentes (sc. eos, Christianos). Mentionem
iniecerim Hartelium Patr. Stud. IV ad an. 25 (342.11) hunc
locum secundum Oehleri lectionem citare. — abominationem:
mali ominis deprecatio, ouievx^ ; inde, exsecratio, detesta-
tio. Thes. L.L. I. 122.26. Cf. infra c. 6.6. abominari et

ap. 34.4 male abominari. — respondent, i.q. spondent,
testantuT. Hoppe. Synt. p. 138; Waltzing ad ap. 23.9; de
significationis deminutione praefixi re- vide Hoppe. Beitr.
p. 104. — De sententia cf. ap. 22. 1 sq.. Atque adeo dicimus
esse substantias quasdam spirituales.Nec novum nomen est:
sciunt daemonas philosophi.... Omnes scuint poetae, etiam
vulgus indoctum in usum maledicti frequentat. Nam et Sata-
nan, principem huius mali generis, proinde de propria con-
scientia animae eadem exsecramenti voce pronuntiat. Min.
Fel. 26.9 eos spiritus, daemones, esse poetae sciunt, philo-
sophi disserunt.-Similiter Cypr. Quod idola. 6; Lact. div.
inst. 2. 14.7.

Daemonium. Significatio ,a malo spiritu inflictus' ,daemonem
habens' sive .spiritus malus' ante Ecclesiasticos in lingua latina
non reperitur; verba graeca autem ôai/^ovâv et óaifioviCeoêai
hunc sensum non ignorant. Cf. Bolkestein. Theophrastos'
Charakter der Deisidaimonia. p. 70. Xenophon. Mem. 1. 1.9
verbum dai/iovav parem ponit àêépiara noieïv. Plut. quaest.
conv. 7. 5. 4. ol payoi xovg ôaijuovi^opévovg xelsvovai xà 'E(péaia
yqàppaxa ngog avxovg xaxaléyeiv xal ôvopâCsiv. . . . TiagaßaklavTag
(pôàg xal not^fxaxa xal kóyovg xévovg ovx êxnXayr]aó/j.eêa navxónaaiv
vno xovxov. Dubia mihi videtur significatio in Aeschyli Theb.
1001, ubi Ismene de fratribus occisis dicit: tw là) àaifiovamp;vxeg
èv axa (Weir Smyth vertit: Alas, alas, o ye possessed of an
evil spirit by your fatal folly). Cf. Men. Epitr. 527 (v. L.) dgt;
XQiaxaxôôaifiov. ib. frg. 550 (K.), et Plut. Brut. 36 de 'xaxog
dalfimv qui Bruto appareret; cf. narrationem consimilem apud
Val. Max. 1.7.7, ubi Cassius Parmensis 'xaxov èaif^ova suum
in somno videt. (Val. verbis graecis utitur). Cf. Rohde.
Psyche. I. p. 189 sqq.; II. p. 362 sqq..

Aug. eodem modo dicit, civ. dei. 9. 19; ubicumque illarum
litterarum (sc. Scripturae) hoc nomen (sc. daemon) positum
reperitur, sive daemones sive daemonia dicantur, nonnisi ma-
ligni significantur spiritus. Et hanc loquendi consuetudinem
in tantum populi usquequaque secuti sunt, ut eorum etiam
qui pagani appellantur, et deos multos ac daemones colendos
esse contendunt, nullus fere sit tam litteratus et doctus qui
audeat in laude vel servo suo dicere: daemonem habes, sed
cuilibet hoc dicere voluerit, non se aliter accipi quam male-
dicere voluisse, dubitare non possit. Quae igitur nos causa
compellit, ut post offensionem aurium tam multarum, ut iam
pene sint omnium, quae hoc verbum nonnisi in malam partem

Ad extremum refero ad locum supra citatum, ap. 22. 2. etiam
vulgus indoctum in usum maledicti frequentat; et ad Heinzii
tractationem de daemonibus in Berichte über die Verhand-
lungen der Kön. Sächs. Gesellsch. d. Wiss.. Leipzig. 1910.
p. 394-414 (ad Ap. cc. 22, 23, 27).
deputamus, cum dat. et infra c. 4 § 2. Cf. Rönsch. It et Vuig.
p. 358; Blokhuis, p. 12; 137. (De aliis structuris huius verbi
uno in conspectu posuit Löfstedt. Z. Spr. T. p. 93sq.). —
daemoniis deputamus. adlitteratio.
ad necessitatem odii inportunum. v. Härtel eleganter coniecit
I.e. ut ad n.o. inportunum pro traditis verbis aut ad n.o.
inport., sed reiciendum est, quia relatio causalis parum con-
venit. Verba aut immunditia.... inportunum attributive ad
vocabulum hominem apposita sunt; itaque aut ante ad cum
Oehlero delendum est. — ad necessitatem odii, brachylogia
pro: ut non possis non odisse. cf. v. Härtel. I.e.; Hoppe. Synt.
p. 140.

2. denique. vide March, p. 204; Blokhuis, p. 111; Hoppe. Beitr. p. 115;
cf. lud. 10 (O. 2.730).
vexatione et aspernatione et detestatione. homoeoteleuton. De
usu vocabuh aspernatio Thes. L.L. IL 823. 51 sqq. praeter
duos locos Ciceronis (Tusc. 4.31; 59) scriptores inferioris
modo latinitatis citat (Sen. Tert. — hunc unum locum —
Aug. Cassian. Sirach); addo Hilar, in psalm. 122.12.
detestatione. v. Thes. L.L. V. 809.48; T. synonymis uti
amat; cf. Th. St. T. III. p. 13.
malitiae angelum. cf. spicitalia malitiae iei. 17 (297.23); Marc.
4.24 (502. 19); angelorum et daemonum et spiritalium mali-
tiarum genituras. Val. 22 (200.3); et de usu subst. abstract!
pro adiectivo vide Hoppe. Synt. p. 85 sqq.. — angelum.
'Ayyeloi; idem valens quod ôatpœv Therae reperitur; cf. Keil.
Jahrb. f. Philol. suppl. IV. 654 sq.; Lact. div. inst. 2.15.8;
de sensu christiano v. Teeuwen. p 16; 23; cf Aug. civ. dei.
15.23. Neque ethnici vocabulum Satanas usurpabant; cf.
Rigaltii adnotationem apud Oehler. 1. p. 405. A. c. et Indicem
Oehleri s.v. malus de usu Tertullianeo verbi malus gt;= Sa-
tanas; et Waltzing. Comm. p. 104.
totius erroris artificem. an. 1 (299.26). [Christiana potestas]
quae vim istam (i.e. daemoniorum) perniciosissimam nec um-
quam bonam atquin omnis erroris artificem, omnis veritatis
avocatricem sola traducit. ib. 57 (391.23). totius erroris arti-
ficem, salutis pariter animaeque vastatricem scientiam magiae.
nat. 1.9 ( 73.3 ) T. diabolum 'mandpem erroris nominat.
ap. 22. 6. aspiratio daemonum et angelorum mentis quoque
corruptelas agit.... erroribus variis, quorum iste potissimus
quo deos istos captis et circumscriptis hominum mentibus com-
mendat. Lact. div. inst. 2. 16.5. ut errores humanis pectoribus

offendant, serunt ac miscent falsa cum veris. — totus pro
omnis; v. Th. St. T. I. p. 71.
totius saeculi interpolatorem. De anaphora vide Löfstedt. Z.
Spr. T. p. 72 sqq.. vocabulum interpolator T. valde amat; cf.
Oehl. Indicem et 1. p. 285. A.o. (c. fern. 1.8; O. 1.710).
spect. 2 (4. 8). Nos igitur qui domino cognito etiam aemulum
eius inspeximus, qui institutore comperto et interpolatorem de-
prehendimus, nec mirari neque dubitare oportet: cum ipsum
hominem.... illa vis interpolatoris et aemulatoris angeli ab
initio de integritate deiecerit, universam substantiam eius....
in perversitatem demutavit adversus institutorem.... — Ad
comparandum addo appellationes apud Lucif. Calarit. d.s.
Äthan. 1.19 (100. 27 H.): inimicus dei, hostis ecclesiae, veri-
tatis interpolator, pravitatis concinnator, iniustitiae amator. —
erroris arti[. - interpolatorem, homoeoptoton v. i. ^
homo a primordio circumventus. Cf. ap. 22. 4 operatio eorum
est hominis eversio; sic malitia spiritalis a primordio auspicata
est in hominis exitium. an. 39 (366. 17). cui enim hominum
non adhaerebit spiritus nequam, ab ipsa etiam ianua nativitatis
animas aucupabundus. Cypr. Quod idola. 7; Lact. div. inst.
2. 14. 14. - De usu metaphorico verbi circumventus vide
Koffmane. p. 148. — praeceptum dei excederet. Aug. conf.
2.2. excessi omnia légitima tua (i.e. Dei). — exinde. cf. Löf-
stedt. Krit. Bern. p. 94.
in mortem, cf. Supra ap. 22.4. in hominis exitium; Blokhuis,
p. 62 sq.. — mors apud Ecclesiasticos saepenumero 'mors
perpetua damnationis' significat; cf. Teeuwen. p. 42 sq.. —
de suo semine. praep. de cum ablativo instrumenti coniuncta;
vide c. 1. § 1.

p. 177; Waltzing. Comm. p. 44; Bindley, p. 56; March, p.
183 (qui vertit: channel of propagation). Cf. Nat. 1.7 (67.
20) ubi translatio accuratius indicatur vocabulo 'quodammodo'
addito. — Haec figura saepius invenitur: Prud. apoth.
983 sq.. traduce carnis; Ruf in. translat. Orig. 1. tisqI üqxamp;v.
praef. 3. ex seminis traduce Eandem sententiam pronuntiat
Laurent. Novariens. Homil. 1. peccatum mundi quid est?
Delictum Adam per traducem seminis ad filios devolutum.
Tert. iei. 3 (277. 20). antidotum famem sumerem, per quam
purgarem mortis a primordio causam (sc. quia Adam malum
edit) in me quoque cum ipso genere transductam. cf. pud. 6.
229.26) et Esser in translatione Kellneri. p. 394. A. 2.
3. igitur. T. hanc particulam valde amat et secundo loco ponere
solet; cf. Hofm. p. 683. — perditor. Sic quoque diabolus apud
Lact. div. inst. 2. 14. 8 appellatur.
licet. Verbum licet cum coniunctivo coordinate coniunctum sensim
ad vim particulae concessivae progreditur; cf. Hofm. p. 738;
Hoppe. Synt. p. 78; spect. 2 (2.25); monog. 5 (O. 1.768);
cf. an. 31 (351.8). - soli.... Christiani. Cf. an. 57 (391. 19).
sed ratio fallaciae (sc magiae quae evocaturam se ab inferum
incolatu animas pollicetur) solos non fugit Christianos qui
spiritalia nequitiae.... novimus.
apud dominum secta. Cf. res. 2 (26.5). apud deum aliqua secta;
pall. 6 (O. 1.956). divinae sectae. — De vocabulo dominus
vide Teeuwen. p. 41, de secta ib. p. 120.
nosti dum odisti. Idem lusus verborum reperitur an. 10 (313.1)
Herophilus.... qui hominem odit, ut nosset; ap. 1. 5. et ignorare
illos dum oderunt et iniuste odisse dum ignorant. — dum c.
indie, vim caiisalem habet; v. c. 2. § 1; Löfstedt. Krit. Bem.
p. 71.

1. iam nunc. His particulis T. sententiam inchoate amat; cf. Th.
St. T. IV. p. 87; idol. 18 (52.8).
necessariorem. Haec comparativi forma apud Tm. quoque reperi-
tur pat. 11 (17.5); c. fern. 1.5 (O. 1.707); res. 31 (69.23).
spem... aeternae scilicet salutis et necessarioris resurrectionis;
c. Chr. 7 (O. 2.440); apud Ambros. de off. 1.18.78. —
quod.... spectet. De structura quod c. coniunct. in hoc sensu
vide Hofm. p. 722.
quantem et. cf. infra c. 6 § 5. in quantum et. Hic. usus et parti-
culae plenius disseritur a Löfstedt. Z. Spr. T. p. 29; Th. St.
T. II. p. 81; Hoppe. Beitr. p. 119. — statum. e sermone
ICt-orum depromptum; ap. 47.8. sic et de animae statu (sc.
variant philosophi) quam alii divinam et aeternam, alii disso-
lubilem contendunt. v. Waltzing. Comm. p. 65 (ad ap. 13.3).
— Observes crebritatem litterae t et adlitterationem.
adfirmamus amp;c.. res. 1. in., fiducia Christianorum resurrectio mor-
tuorum. illam credentes sumus. nat. 1.19 (91.9-22) et cf.
ad loc. Indicem III editionis Borleffsii. Min. Fel. 17.3 sqq.;
34. 5 sqq.; Tert. ap. 48.12 cum ergo finis.... adfuerit, ....tunc
restituetur omne humanum genus ad expungendum quod in
isto aevo boni seu mali meruit, et exinde pendendum in im-
mensam aeternitatis perpetuitatem.
dispunctionem. an. 33 (358.9). in dispunctione vitae. Cf. March.

p. 210; Hoppe. Diss. p. 75; Synt. p. 130 et A. 1; i.q. consum-
mationem. Thes. L.L. V. 1436. 76. — meritis. vox media, ut
saepius. ap. 1.5; 11. 11; 17.3. al:, cf. meruit, supra ap. 48. 12.
— refrigerium. t.t. Eccl.-orum. Koffmane. p. 49 (et de usu
suffixi -ium. ib. p. 100); Rönsch. It. et Vulg. p. 33; 322;
Teeuwen. p. 19; 44.
quibus sustinendis. T. structurae dativi finalis gerundivi vel
maxime indulget; cf. Hoppe. Synt. p. 56 sq.; Hofm. p. 598 sq.;
infra § 10. memoriae post mortem frequentandae. — De re
cf. ap. 48.4 sed quia ratio restitutionis destinatio iudicii est,
necessario idem ipse qui fuerat, exhibebitur, ut boni seu con-
trarii meriti iudicium a deo ferat, ideoque repraesentabuntur
corpora, quia neque pati quicquam post anima sola sine
materia stabili, id est carne, et quod omnino de iudicio dei
pati debent animae, non sine carne meruerunt, intra quam
omnia egerunt. Tatian. or. ad. Gr. 6. in., xal ôià xovxo xal
acojudxcov àvàaxaaiv ëasaêai nemotevxajuev [uxà xrjv xœv ôÀœv
avvxéXeiav ...xaQiv xgiaemg. ib. 15; Athenag. res. 18; 21;
Suppl. 36. xovg ôè /ufjôèv àve^sxaaxov ëaeaêai nagà xcp ■f^scp,
ovyxoXaaêriaeaêai ôè xal xo vjiovQyrjaav am/ua xoïg aXóyoig ÓQfiaig
xfjg ii/vxfjg xal èmamp;vfxiaig neneia/xévovg, ovôelg Xóyog ëxsi ovôè
xœv Pgaxvxâxœv xi â/xagxsïv. lustin. ap. I. 10.2sq.; 17 ex.
18 sq.; 28; 45. 6; 52. 3. Ambros. de fid. res. 52; 88. Apud Tm.
et nat. 1.7 (70.22); res. 14 (43.16). haec (sc. iudicium)
erit tota causa, immo necessitas resurrectionis, congruentissima
scilicet deo, destinatori iudicii. de cuius dispositione dispicias,
an utrique substantiae humanae diiudicandae censura divina
praesideat, tam animae quam et carni, ib. 17 (48.25). —
substantia, adiectivo (humanus, corporalis) addito sive omisso
apud T. in hoe sensu verbum usitatum est. res. 18 (49.6);

c. Chr. 1 (O. 2.425); ap. 48.2 Vuig.; cf. Th. St. T. IV.
p. 140. — materiam et memoriam. iunctura adlitterata; v.
Hoppe. Synt. p. 149 sqq..
quod et... facultate. Corpus ad poenam subeundam necessarium
esse, quia anima sine corpore pati non posset, T. iam in ap.
48.4 dixit (v. supra); libris postea scriptis et animae soli
facultatem passionalem attribuit, quoniam anima est corpo-
ralis: an. 7 (308); 58 (394 sq.); res. 17(47.sq.). hoc (sc.... aliter
anima non capiat passionem tormenti seu refrigerii, utpote
corporalis) enim vulgus existimat. Nos autem animam corpo-
ralem et hic profitemur et in suo volumine probavimus, haben-
tem proprium genus [substantiae] soliditatis, per quam quid
et sentire et pati possit. — .Quid' autem sentire et pati potest,
nam ad supplicium aut refrigerium cumulate sentiendum
corpus ideoque et resurrectio corporis desideratur (p. 48.
9. sqq.; 25 sq.); res. 8 (37.4) non possunt ergo separari in
mercede quas opera coniungit.
exhibitione. verbum forense. cf. Gaium. Dig. 50.16.22; Gell.
14. 2. 7. Rönsch. It. et Vulg. p. 73. Tert. res. 17 (48.26); 23
58. 22) 1= Act. Apost. 3.21. — exh.-passionem. similem sonum
observes.

2. honestior multo Pythagorica. ap. 48.3. adversus Pythagoreos:
proponimus multo utique dignius credi hominem ex homine
rediturum. nat. 1.19 (91.15). attamen quanto acceptabilior
nostra praesumptio est, quae in eadem corpora redituras (sc.
animas) defendit. vobis autem quanto vanius traditum est
hominis spiritum in cane vel mulo aut pavone rediturum?
Pythagorica quae... transfert. Herodotus 2. 123 doctrinam metem-
psychoseos ab Aegyptiis pervenisse contendit. Apud Grae-
cos Pherecydes primus de ea re disscrit; cf. Suidas, s.v..

Hesych. 56; Tatian. or. ad Gr. 3. 25; Diels Vorsokr. p. 530
sqq.. Postea Pindarus. Ol. 2. 68. jiaÀivT^àjteÀov aXXcp XQÓ^^-
frg. 133 Bergk. (Thren. 4) ap. Plat. Men. p. 81. b. De ipso
Pythagora Xenophanes. Anthol. Lyr. Diehl. 1.12.6. p. 57
(Diog. 8.36); lo Chius. ib. 1.20.5. p. 69sq. (Diog. 1.120);
Hdt. 4.95; Philolaus ap. Clem. Strom. 3.433 A. Theodor,
cur. gr. äff. 5. 14; Diog. 8.4; Porph. vita Pyth. 19. ngänov jukv
àêâvatov elvai lt;pf]Oi rrjv y)vxr]v, eha juexaßäUovaav ek äXla yévf]
Ctpcov. Multos alios locos citât Mayor-Souter ad ap. 48.1.
p. 457 sq.; de eadem sententia apud neo-pythagoreos cf. Phi-
lostr. Vita ApolL 3. 19-22; 24; 5.42; 6.21.1; 8.7.15; 20;
Hippolyt, refut. haer. 6. 25.

Eandem doctrinam profitetur Empedocles; Diog. 8.4; Ael.
nat. an. 12. 7; v. Mayor-Souter. I.e. Animas malorum in corpora
bestiarum migrare Plato docet in Phaedone 31. p. 81.e-82. b,
in corpora mulierum necnon bestiarum in Timaeo. p. 42. b sq.;
cf. 90. e. Cf. Min. Fei. 11.1 sie etiam condicionem renascendi
sapientium clariores, Pythagoras primus et praecipuus Plato,
corrupta et dimidiata fide tradiderunt; nam corporibus disso-
lutis solas animas volunt et perpetuo manere et in alia nova
corpora saepius commeare. Addunt istis et illa ad retorquen-
dam veritatem, in pecudes aves beluas hominum animas redire.
Cf. Rohde. Psyche, pass. (v. Indicem s.v. Seelenwanderung),
quae. Kroymann, Quaest. Tert. crit. p. 61 pronomen relativum,
quae-transfert, quae-reddit, quae-defendit, quoque tempore,
quia 'relativum hoc loco vix ferri potest', coniunctione qua
sive quia permutare vult. Qua correctione minime opus est;
cum antiqua enim tum posteriore latinitate praevalet indica-
tivus in sententiis relativis quae vim causalem habent. Cf.
Hoppe. Synt. p. 74; Hofm. p. 712 sq.. Immo vero etiam haec

structura Tertulliani propria est, qui relativo indulget, etiam
cum sententiae perspicuitas coniunctionem causalem desiderat;
vide Löfstedt. Krit. Bem. p. 69 et inprimis Th. St. T. IL
p. 67 sq..

Platonica quae... reddit. Secundum Platonem anima, quae pura
condicione, itaque tota, a corpore solvitur, in conventum aeter-
num deorum proficiscitur (Phaed. p. 80. e-81.a). Sunt ani-
mae eorum, qui ad veram philosophiam se contulerunt (ib.
p. 82. b-c). Animis aliorum aliquid corporale adhaeret, quo
evenit, ut requiescere non possint, antequam in corpus redierint
et quidem in corpora bestiarum (p. 81.b-82.b). Cf. Phaedr.
p. 248 sq.; Phaed. p.70; 72. a; legg. 12. p. 959. b. relevrrjaâvrœv
Uyeoêai xaXmç el'ôeola eîvai tà ramp;v vexqcóv acófxma, xov ôè
ovta fjixmv exaaxov ovxcoç àûâvaxov, tpvxijv ênovo/uaCôjusvov,
naqà êeovç aXXovç àmsvai. Cf. Rohde. Psyche. II. p. 274. sqq..
De metempsychosi apud Platonem vide adnotationem supe-
riorem. Contra doctrinam ,vivi ex mortuis' Tert. an. c. 29 sqq..

dotem corporis. Löfstedt. Arnob. p. 78 sq. ad Arnob. 3. 16
(122.21 R.) hunc locum citât, ut vocabulum dos (.Mitgift')
illo loco vim latiorem habere (,Ausstattung, Gabe, Schmuck')
demonstret: corpus tamquam animae dos. Re vera haec signi-
ficatio apud Tm. reperitur; scorp. 6 (156.23); paen. 2
(O. 1.645. 7); cf. Thes. L.L. V. 2047. 77 sqq.. Sed hoc loco
dos per metaphoram propria et angustiore significatione usi-
tatum esse censeo comparans an. 41 ( 369. 7 ). sequitur animam
nubentem spiritui caro ut dotale mancipium (als ein zur
Mitgift gehöriger Sklave. Waszink); res. 63 (124.5). nam et
si animam quis contenderit sponsam, vel dotis nomine sequetur
animam caro. Cf. Marc. 1.24 (323.28). — De metaphora
vide Hoppe. Synt. p. 174.

fifiàç elvai rov êavaror snel nàv àyaêov xal xaxov èv aloê'^aei.
aréQtjaiç ôé êaii aiaêiîaeœç ô Mvazoç. Diog. 10. 124 sqq.; Sext.
math. 9.72; Pyrrh. 3.229; Plut. n. p. suav. vivi. 27.1.3;
30.5; Plin. nat. hist. 7.55. 188 sqq.; praecipue Lucr. 3.830
(immortalitate ut inpossibili revicta): nil igitur mors est ad nos
neque pertinet hilum. Cf. ad loc. adnotationes copiosissimas
Heinzii et Munronis; Rohde. Psych. II. p. 332 sqq.. Sext.
math. 1.237 tradit grammaticos Epicuro opprobrasse eum hanc
sententiam a poetis surripuisse: rov Mxarov ön ovóév èau
^Qoç ■^fiâç, 'Enixagfiog avxm nQOfxefxrjvvxEV elnojv djioêavéïv
1] xeêvdvai ov juoi ócacpéget (frg. 247. K.). Item T. an. 42
( 369.11 ) Epicuri doctrinae mentionem facit et Senecam quoque
adsentatorem nominat (1. 18; res. 1. p. 25.15) respiciens,
puto, ad Troiad. 397: post mortem nihil est ipsaque mors
nihil; 401 sq.. mors individua est, noxia corpori Nec parcens
animae. Vide autem de Senecae opinione immortalitatis
animae c. 1. § 5. — Totam sententiam T. paucis verbis com-
prehendit speet. 30 (29.3). (philosophi) animas aut nullas
aut non in pristina corpora redituras affirmabant.

tamen... deputatur. Improbationes eiusmodi doctrinae christianae ab
ethnicis saepenumero apud T. reperiuntur; infra § 11. (resur-
rectionis) nos praesumptores denotamur; res. 1 (25.3); 2
(27.15). durius creditur resurrectio carnis quam una divini-
tas. ap. 49. 1. Haec sunt, quae in nobis solis praesumptiones
vocantur, in philosophis et poetis summae scientiae et insignia
ingénia. Ilh prudentes, nos inepti, illi honorandi, nos irridendi,
immo eo amplius et puniendi. ib. 23.13; 18.3 sq.; 47.12;
50.11. nat. 1.19(91.11). Ridete igitur quantumlibet stupi-
dissimas mentes quae moriuntur, ut vivant. Cf. Waltzing.

Comm. p. 202; Lortz. Tertullian als Apologet. I. p. 209 sq.
A. 290. Lact. div. inst. 7. 26.8. — De verbo praesumptio
vide Hoppe. Diss. p. 61. A. 1; de verbo deputare, supra c. 3.
§ 1.

3. si tecum amp;c. Contra hanc .praesumptionem' cui quisque tacito
sensu deditus est, Lucretius ita argumentatur (3.873 sqq.):
cum homines queruntur corpus post mortem tabescere vel igni
ferisve deleri: 'Scire licet non sincerum sonere atque subesse
Caecum aliquem cordi stimulum, quamvis neget ipse Credere
se quemquam sibi sensum in morte futurum.' Et causam osten-
dit, 877 sq.: nec radicitus e vita se tollit et eiecit Sed facit
esse sui quiddam super inscius ipse,
misellum. verbum tritum pro 'mortuus'. Cf. Catull. 3.16. miselle
passer. Petron. Sat. 65. 10. Scissa lautum novemdiale servo
suo misello faciebat quem mortuum manumiserat. Heraeus.
Die Sprache des Petronius und die Glossen. Progr. Offen-
bach, 1899. p. 33 ad C. Gl. L. V. 223. 2 revocat: misellus i.q.
mortuus, et addit vocabulum misellus praecipue in Africa in
carminibus epigraphicis inveniri; e.g. C.I.L. VIII. suppl. 11594.
non digne, Felix, citto vitam caruiste, miselle. Cf. Apul. met.
8. 1. fuit Charité nobisque misella et quidem casu gravissimo
nec vero incomitata Manes adivit. Isidor. Diff. 1.353. mise-
rum viventem adhuc dicimus, misellum mortuum. Quod autem
rem in maius extollit; accuratius ib. Orig. 10. 174 (quem locum
Servius quoque citat Aen. 4.20). CL Cic. Tusc. 1.5.9. sqq..
non utique, vide Blokhuis p. 117.

quod... ereptum. T. eiusmodi structuris participii cum coniunc-
tione coniuncti vel maxime indulget. Cf. v. Härtel. Patr. Stud.
IIL p. 70 sq.; Hoppe. Synt. p. 58 sq.; Beitr. p. 122. A. 2; Th.
St. T. IL p. 17; IV. p. 51 sq.; 55sq.; Hofm. p. 603; 629.

Hic usus efflorescit ex Tertulliani amore breviter dicendi. Th.
St. T. IV. p. 55 sq.; Hoppe. Synt. p. 142. Permutatio Reiffer-
scheidii non utique ut nihil curat id genus varietatem apud
Tm. usitatam esse; similiter infra § 7: non ultra quid minantem
sed ut commodum vitae amputantem; quo loco RW. ut ante
ultra inserit. Cf. Th. St. T. IV. p. 13 sqq..

ut... adscriptum. De ut particula ad partic. posita vide adn. proxi-
mam et Waltzing. Comm. p. 21. — poenae et iudicio, cum
sensu christiano; i.q. .supplicium aeternum gehennae' et .indi-
cium ultimum'; cf. Teeuwen. p. 71. — adscriptum, cum notione
destinandi. Thes. L.L. II. 775.27. Cf. Paul Dig. 40.7.10.
servum adscriptum libertati; Phaedr. 4.11.8. olim cum ad-
scriptus venerit poenae dies. — De re cf. praef. § 1. A. 6.

ceterum, = alioquin. Hoppe. Synt. p. 109; Th. St. T. II. p. 2.
Propositio condicionalis explicativa sequitur post verba vocas
porro securos.

securos. Ita mortuos vocat Phaedr. fab. 78; Sidon. Apoll, ep.
3.12.2; Firmicus Maternus. 1.3.11. (Oehler. p. 406. hos
locos minus accurate indicat). — defunctos, sc. vita; de parti-
cipio vice substantii usurpato cf. Hofm. p. 455.
Vitam incommodum, mortem beneficium esse apud veteres
opinio receptissima erat; e.g. apud Thracas. Hdt. 5. 4. quem
ad locum cf. How amp; Wells. II. p. 2. Cum Theognis (425)
verbis ab H. amp; W. citatis fere ad verbum congruit Stob. Floril.
120. 3. aQxr]v jusv fii] rpvvai sm%amp;ovioiaiv agiaxov, (pvvta d' oncog
djxiata nvXag 'Aldao neQtjaai. Cf. Clem. Strom. 3.15.1;
Theodor, graec. aff. cur. 5. 12. Bacchylides. 5. 160. êvdioiai
fJ-i] (pvvai aQiaxov. Eurip. frg. 287. Nauck. Alexis. Com. 3.
p. 447. TO fj,i] yevéaêat fièv xQamp;natóv ear äei, êndv yévrjrai ^ mg
raxiax exeiv zéXos. Sext. Pyrrh. 3. 231. Sen. Troiad. 954. prima

mors miseros fugit. Verg. Aen. 12.646. usque adeone mori
miserum est? Cf. Rohde. Psyche. I. p. 300.
cum obsoniis et matteis... pareiitans. De moribus et cibis ad pa-
rentaha vide Rohde. Psyche. I. p. 231; 240 sq.. — mattea, Gr.
lj,aTtva, cibi suavissimi, lautitiae. Cf. Friedländer. Petronii
cena Trimalchionis. 2 p. 326; Heraeus. Sprache des Petronius.
p. 16. — parentans. Hoc Christianis non heet; spect. 13
(15.26). (Christiani) non parentamus sed neque de sacrificio
et de parentato edimus. — 'Oblationes annuas' autem reddere
solebant; exh. cast. 11 (O. 1.753); cf. ib. 12 (754). (Chris-

parentant! monog. 10 (O. 1.776).
ad busta recedis. v. Härtel. Stud. Patr. III. p. 71 proposuit sece-
dis. Hoc quidem meliorem clausulam affert, sed et heroica
saepius apud Tm. reperitur, ut Hoppe. Synt. p. 158 docuit,
et adlitteratio recedis-redis lectionem codicum defendit. Ver-
bum recedere idem valet apud Verg. Georg. 4. 191. — dÜu-
tior. cf. an. 24 (337. 10). dilutions divinitatis; res. 7 (34. 14).
dilutior auctoritas. — Antiqui sepulcretum adire solebant die
tertio vel nono post exsequias vel parentalibus. Rohde. Psyche.
I. p. 231 sqq..

de tuo. de pro ex; v.c. 1 § 1. Hoppe. Synt. p. 103; de suo, ohne
Hinzutun eines anderen, cf. an. 58 (394.28); 14. in.; nat.
1.6 (66.12); Marc. 2.3 (336.18); an. 51 (383.10) de meo
didici; c. Chr. 7 (O. 2.439). non recipio quod extra scripturam
de tuo infers; similiter an. 40 (367. 18). de proprio sapit.
longe es, i.q. procul es. Marc. 5. 17 (636. 11). at nunc, inquit, in
Christo vos, qui eratis longe, facti estis prope in sanguine eius
(= Eph. 2. 13. Ol note ovteg paxQav èyevvyjêrjre syyvs.J. ib. 4.24

(501. 10). quod enim longe fuerit aliquando, id potest dici
appropinquasse. Cf. Löfstedt. Z. Spr. T. p. 95.

convivio eorum. Mortuus dominus cenae est. Artemidor. onirocr.
p. 271. 10 H. fj vnoôoxi] ylvsrai vno tov àno'amp;avôvtoç. Cf.
Rohde. Psyche. I. p. 231.

conrecumbentibus. Gr. ovvavaxeijuévoig. Tp. Hoppe. Beitr. p. 146.
Aug. Serm. 307.1.1. cf. conresupinare, an. 48 (379.7). —
Participium praes. ex analogia verbi graeci usurpatum esse
verisimile est. Cf. Mohrmann. Die altchr. Sondersprache, p.
173; similiter condiscumbere, neerl. mede aanliggen. Aug.
Serm. 99. 3. 3.

sortem... possis. Ad parentalia illa laudes mortuorum dicere dece-
bat. Zenob. 5. 28. eicóamp;eaav ol jiaXaiol sv xoïç jiSQiôehivoiç rov
rexeXevTrjxóra Ènaiveiv, xal el cpavloç ^v. Secundum Cic. legg.
2. 25. 63. vera tantum: sequebantur epulae, quas inibant pro-
pinqui coronati, apud quos de mortui laude f quomni quid
veri erat praedicatum (nam mentiri nefas habebatur), f ad
iusta confecta erant. Rohde. Psyche. L p. 231 sq.; cf. 245.
— suam. pronomen ad dativum obiecti respicit. Cf. Hofm.
p. 470. — possis. coniunct. potentialis; cf. Hoppe. Beitr. p. 36.

adulari propter quos. Pronomen, ad quod relativum pertinet,
apud Tm. saepissime omittitur. Löfstedt. Krit. Bem. p. 70;
Hoppe. Beitr. p. 111. Obiter notare velim verbum adulari apud
Tm. ut interdum apud Nep., Liv., Curt., cum dativo strui.
Cf. ap. 31. 1; paen. 6 (O. 1.653); pud. 2 (222. 17). - lau-
tius. Hoc vocabulum in codice A distingui non potest, sed
ut magis proprium, inprimis ad cenas, vocabulo laetius sensus
latioris praeferendum puto. Cf. Petron. 65.10. lautum novem-
diale; 31. gustatio valde lauta; Sen. ep. 114.9. ad cenas lau-
titia transfertur; Varro. Meleagris. 303 ap. Non. p. 48. funus

exequiatis (i.q. exsequi) laute ad sepulcrum antiquo more
silicernium confecimus, id est nsQióeinvov. — Quanta hilari-
tate et laetitia illud silicernium celebrari soleret. Lucianus
tradidit; de mercede conductis. 28. p. 687 (verba affert Oebl.
p. 407) et cf. illud Ti dilutior redis.
ergo. Per banc particulam T. ad propositum unde deverterat, redit.

Cf. Georges. 8 I. 2451.
quid, quod. Locutio ad gradationem indicandam; cf. Waltzing.
Comm. p. 26; March, p. 193; eodem modo post interrogatio-
nem praecedentem spect. 3 (5. 13). — Recte Kellner in trans-
latione signum interrogationis post verbum maledicis posuit,

precaris. (B.K.V. Tertullian. 2 I. p. 209 et A. 1 ).
memoriam facis, i.q. meministi; Tm. saepius facere c. substantivo
pro simplici verbo posuisse iam Thörnell docuit; St. T. IV.
p. 60 sq.; cf. Hofm. p. 70. — offensae morsu. metaphora usita-
tior; e.g. Cic. Tusc. 2.22. 53. morsum doloris. — offensa, i.q.
contumelia, iniuria; vocabulum est posterions latinitatis.
terram gravem imprecaris. Sen. Phaedra. 1279 sq.. istam (sc.
Phaedram) terra defossam premat Gravisque tellus impio

rogans nostrum et memoriam extendens contra brevitatem
aevi (cf. infra § 10), cuius numen ultimum iam nullis preca-
mur irati grave, tamquam nesciamus hanc esse solam quae
numquam irascitur homini. Illud 'sit tibi terra levis' in
maledictionem convertit Ammianus (Anthol. Palat. XI. 226):
sïf] ooi xaxà yfjç xoixprj xôviç, oIxxqÈ Néagxe, 'Ocpqa as Qrjiôiœç
è^egvaœai xvvsç. Item Martialis 9. 29.11 sq.. Sit tibi terra levis

mollique tegaris harena, Ne tua ne possint eruere ossa canes.
imprecari, in bonam partem idol. 22 (55.25).
et cineri... tormentum. Gomperz. Tertullianea. p. 31 vocabulum
einen ante et particulam ponere proposuit: 'terram gravem
imprecaris cineri et penes inferos tormentum (sc. animae)'
quia 'cinis neque penes inferos collocari potest neque ullo
modo torqueri', cum ad comparandum adducit res. 17 (47. 25).
Cf. autem Cic. Verr. 2.113. cur hunc dolorem cineri eius
atque ossibus inussisti? ib. 6. 128. cineri atque ossibus filii
sui solacium volt aliquod reportare. — Et ipsum locum nos-
trum: ossibus et cineribus refrigerium comprecaris. — Ceterum

quid sibi vult, quaeso, illud 'terram gravem imprecaris cineri', si
cinis neque ullo modo, ne terrae quoque pondere torqueri potest?
penes inferos, penes pro apud, vide c. 1 § 2. Eadem permutatio
penes inferos-apud inferos reperitur an. 58 (394. 9 amp; 395.28-
394.23 6 395.9): cf. ap. 47.12 apud inferos-ad mor-
tuos. Vide Löfstedt. Z. Spr. T. p. 87 A. 1 et generatim de
praepositionibus commutatis Th. St. T. IV. p. 19 sqq..
comprecaris. transit., v. Thes. L.L. III. 2144.60. — De impreca-
tione 'sit tibi terra (lapis) levis' exempla innumerabilia con-
sulas apud Buecheler-Riese. Carm. Lat. Epigraph., e.g. II.
1120 sq.: 1451 sqq.. C.I.L. II. 1293. dicite qui legitis solito de
more sepulto: Pro mentis, Pylades, sit tibi terra levis. Cf. et
Oehleri exempla, p. 407. A. i (sed corr. Mart. 5. 34. 9 quem ad
locum cf. editionem a Friedländer curatam. I. p. 407); Rohde.
Psyche. II. p. 381.
ut bene requiescat. C.I.L. VI. 4825. sit tibi terra quies; 7193.
requiescant dulciter ossa; XIV. 3940. aeterna et iunget me
tibi, nate, quies. Carm. Lat. Ep. II. 1170. mors 'dira quies
hominum' vocatur.

6. si nihil passionis e.q.s.. In eundem modum Cicero argumentatur
contra Epicurum in Tusculanis. 1.5.9 sqq. — Libro de corona
10 (O. 1.439) T. ipse doctrinam 'nullius sensus perseveran-
tiae post mortem' in argumentum convertit contra corona-

Igitur qui careant sensu, illorum erit perinde uti ea re, cuius
careant sensu, atque si abuti ea vellent, si sensu non carerent.
Nulla vero distantia est abutendi, cum veritas cessât utendi
cessante natura sentiendi. (ita corr. Esser; cf. Kellner. Uebers.
II. p. 249. A. 2). — post mortem. De breviloquentia v. Blok-
huis. p. 45 sqq.; Hoppe. Synt. p. 140 sq.. — pati possis ad-
litteratio.

si denique nihil... reliquisti. Hunc locum ita corrigendum censeo.
Primum enim cod. Ag. habet: nihil est; deinde falso in textu
indicat RW. ante verbum corpus litteras bi inveniri; legitur
autem sola littera d. Postremo lectio proposita spatium lacunae
ad litteram explet, cum verba ipsa ubi quae vulgo suppleri
solent, longe deficiunt. — Dubito, an non ita legere possis:
nihil est tui ipsius quod corpus reliquisti, quod per se quidem
bonum sensum reddit, sed propter spatium exiguum abbre-
viaturam requirit vocabuli quod, id est qd (cf. Borleffs. Ad
Nationes. praef. VII); quam lineam transversam distinguere
non potui.

immo, gradationem indicat; cf. ap. 7. 5. Si semper latemus, quando
proditum est quod admittimus? Immo a quibus prodi potuit?
in totum, iunctura apud Tm. usitatissima est; i.q. omnino. Cf.
Bindley, p. 88; Hoppe. Synt. p. 100; Tertullianea (Festschrift
z. 300 j. Jub. d. Gymn. z. Bielefeld. 1908. II. p. 53), ubi vel
plurima exempla allata sunt,
qua nec experiundum. Coniunctio qua cum participio structa

aetate posteriore saepissime reperitur, immo frequentius parti-
cula quia. Vide exempla ap. v. Härtel. I.e. p. 42 sq.; 70 sq.;
Hoppe. Synt. p. 59; Beitr. p. 122sq.; Löfstedt. Z. Spr. T. p. 102;
Hofm. p. 768. — nec pro non; cf. Löfstedt. Synt. L p. 265. —-
experiundum. Gerundivum inferiore latinitate vice participii
fut. pass, usurpatur; Hofm. p. 594; Hoppe. Synt. p. 54 sq.. —
post mortem. De repetitione cf. Th. St. T. II. p. 4 sqq.. —
Referam et locum Piatonis ap. p. 40. c, ubi Socrates mortem
lucro appositurum fuisse dicit, si sensus deesset: eï ys firjèepia
aïo-^rjocç êariv àW oiov vnvoç, ejieiôâv tiç xaamp;evôcov jut]^ fir]ôèv
ÔQÙ, ■amp;avfiâoiov xéQÔoç âv eïrj ô êàvaroç. Cf. Cic. Tusc. 1.
38.92; 41.97; Plut. cons. Ap. 107. d.
nihil est tibi timendum e.q.s.. Oehler unus lectionem cod. A. ser-
vavit et approbo; reliqui omnes B secuti sunt, ubi legitur:
times mortem, si nihil Gc.. Tert. enim ita argumentatur: si
nullus sensus est post mortem, cur in totum times mortem?
Sequitur sententia: nihil est timendum qua nihil experiundum.

Deinde progreditur argumentatio: si [orte mortuum esse times,
quia finem facit bonorum vitae, ex adverso opponitur simul
et multo plura vitae incommoda abisse. Et iterum sententia:
non est timendum quod libérât ab omni timendo.
E contrario lectio si nihil etc. molestam repetitionem offert

tiris in te, et rursus sententia proxima nam etsi dici potest etc.
his interrogationibus non respondet. (RW. sane suppressit
signum interrogationis post 'experiundum post mortem'!) —
Cf. Cic. Tusc. 1. 6.11 sq.; Sen. ep. 30.6. tam demens autem
est qui timet quod non est passurus quam qui timet quod non
est sensurus.

tinuatur.' Hoppe. Tertullianea. p. 55; Beitr. p. 120. — ultra
quid minaniem. Insertatio particulae ut apud RW. tam falsa
est quam permutatio coniunctionis quod supra § 3.
ut... amputantem. Tm. saepenumero ut sensu causali participium
adiunxisse Hoppe docuit. Synt. p. 58. — commodum. Cur
'numerus singularis propter ea quae sequuntur (sc. incom-
moda longe plura, amissio bonorum ) ferri non possit', ut Kroy-
mann I.e. p. 61. affirmat, non intellego; nam commodum vel
abstractum vel collectivum est. — amputantem. per meta-
phoram dictum. Cf. spect. 1. (1.20). quo facilius vitam con-
temnant amputatis quasi retinaculis eius. pat. 12 (18.13);
c. fem. 2.9 (O. 1.726); ux. 1.2 (O. 1.671); pud. 1. (221.6).
sensu propr. et fig.; plura apud Hoppe. Synt. p. 180; Arnob.
1. 27 ex. — Tamen haec querela saepe auditur: C.I.L. X. 2483.
Abstulit haec unus tot tantaque munera nobis Perfidus infelix
horrificusque dies. Lucr. 3. 898 sq. misero misere, aiunt, omnia
ademit Una dies infesta tibi tot praemia vitae. Lycurg. 60.
televTrjaavxi. ovvavaiQsltai nâvza ôî œv äv riç svôaipovijaeiev.
Cic. Tusc. 1.34.83. Illud angit vel potius excruciat, discessus
ab omnibus is quae sunt bona in vita. ib. 1.6. 12. Axioch.
p. 369. d. de arsgrjaig rmv aya-êmv xov ^fjv. Cf. praef. § 1.
A. 6.

atquin. Hac particula ad apodosin inducendam T. unus utitur. cf.
Hofm. p. 670; Thes. L.L. II. 1091.14 sqq.; Th. St. T. I. p. 55:

cum et incommoda... excedant. Omnes editores praeter Rigal-
tium lectionem codd. AB deseruerunt, etiam Kroymann qui
excldat legere vult (p. 61 ). Sed non video necesse esse; exce-
dant intransitive positum est et incommoda est subiectum. —
Haec quoque sententia antiquis familiaris erat: Kaibel. Ep.
Gr. 562. xal ov psv, œ Ilàvteipe, yôœv ànâxeQamp;Ev iavaç Mox^qov

jusQÓjicov èxjiQohnovoa ßiov. Lucr. 3. 904 sq. alii (opp. illis qui
dicunt: misero etc.; vide supra) dicunt: tu quidem ut es leto
sopitus, sic eris aevi Quod superest cunctis privatu' doloribus
aegris. Cic. Tusc. 1.34.83 contra supra citata: a malis igitur
mors abducit, non a bonis, verum si quaerimus. (cf. totum
locum 82-86). ib. 116. Alcidamas... scripsit etiam laudationem
mortis quae constat ex enumeratione humanorum malorum.
Hdt. 5.4. (ol Tgavaol) rov d' anoyivójuevov jialCovzég re xal
^dójUEVoi yfj XQvmovai, èniUyovreg oowv xaxmv ê^anaXXax'amp;ek san
èv ndarj evdaijuovlrj. Philodem. de morte. 17. si quis adulescens
moritur, solacium est, quod noXXa avvanoiaovrai tamp;v ëv rcö
ßlcp xaxmv; Lucian. de luctu. 16sq. p. 929. Plut. cons. Ap.
p. 114.b.

lucratione. hoe loco tantum et ux. 2. 7 (O. 1. 693.) — spem lucra-
tionis accipere —■ reperiri Hoppe docet; Beitr. p. 137. — Cf.
Soph. Antig. 461 sqq.. el dè zov XQÓvov Ugóoêev êavov/nai,
xéQÖo? avz' èycb Uyco. quot;Oang ydg ëv nolloiai, ég ëyd), xaxoïg
Zfi, Tzmg öd' ovyl xazamp;avèyv xégdog (pégei; — diluit, i.q. solvit.
Cic. off. 1. 33. 120 amicitias sensim diluere. — Plura exempla
huius metaphorae apud T. collegit Hoppe. Synt. p. 185. Ut
Kroymann iure adnotavit, mors subiectum est, quare non est,
quod cum Gelenio aliisque diluis legas.

ne iam timenda est. Rursus editores hanc sententiam adgressi
sunt et nec pro ne substituerunt. Sensus autem consecutivus
aptissimus est et Tm. ne pro ut non usurpare iam supra ad-
notavimus c. 1. § 4. ne exprobrare possit. De indicatico in sen-
tentiis consecutivis vide Hofm. p. 760. — id est, praecedentia
explicat. Th. St. T. L p. 80; IV. p. 135. A. 1. — pace, i.q.
amissione. bapt. 8. (207.26). pacem caelestis irae. Cf.
Teeuwen. p. 53. A. 1. — pensatur. Verbum simplex pensare

pro composito argentea aetate est usitatum. Huiusmodi verba,
simplicia dico pro compositis, Tm saepissime usurpare Hoppe
' disserit; Beitr, p. 106 sq..
8- times decedere. De structura 'timere c. Inf.' vide Hoppe Synt. p. 47;
Hofm. p. 582. malam scis. ellipsis infinitivi esse; v. c. 2 § 1. —
cum causale cum indicativo struitur inferiore latinitate. Hofm.
p. 752; Hoppe. Synt. p. 80; Th. St. T. II. p. 13; III. p. 40. —
De ellipsi pronominum quae obiecta sunt ad times et timeres et
subiecta structurae A. c. I. (cuius Inf. quoque omissus est)
scis malam, scires malam. cf. Löfstedt. Z. Spr. T. p. 52-54.
RW. quam nec timeres scripsit, quamquam quia aptius cum
membro praecedente cum times congruit; sed nullius momenti
est. Quod coniunctiones cum-quia permutantur, Tm. id genus
variationi maxime indulgere Thörnell demonstravit; St. T. IV.
p. 13 sqq.; cf. supra § 3 (quod-ut).
quam malam nescis. Lucian. dial. mort. 1.1. p. 329. tlç yàg ölcog
oïôe rà xmv fiExà xbv ßiov; Plat. ap. p. 42. a. àlXà yàg rjôrj Sga
àmsvai, èfiol juèv ànoamp;avovjbiévco, vfùv ôs ßicoao/Äevoig. éjióxegoc
ôè fjjxœv EQXovxai ëm afieivov ngay/ua, aôtjXov navxl nkrjv ei
xcp êecp. Similiter Cic. Tusc. 1.41.99. — nec timeres. vide
supra § 6 nec exper..nbsp;^

9. naturalem formam timendi mortem, i.e. formam naturalis metus
in mortem. Vocabulum forma apud T. saepissime modus signi-
ficat; cf. Oehler ad idol. 18 (1.99. A.d); Esser ap. Kelln.
Uebers. II. p. 488. A. 2. Semper fere huic voci attributum
adiungit; cf. exempla apud Löfstedt. Krit. Bem. p. 23; 111. ^
De acc. obi. gerundio subiecto v. Hofm. p. 596. — Cf. Hor. Ep.
2. 2. 207. mortis formidine.
quod evadere non potest. Usus transit, verbi evadere posteriore
aetate latius patet. Hoppe. Synt. p. 14. pat. 3. (3. 14). de deo

fit magister docens hominem evadere mortem. — Quod ad
sentientiam pertinet, cf. spect. 2 (2. 19). nam mortem etiam
stultus ut debitam non extimescit. Cic. Tusc. 1.49.119. quod
autem omnibus necesse est, idne miserum esse uni potest?
Lucr. 3. 1076 sqq.. Sen. ep. 30.8 ipsam mortem accedentem
dicit timorem dispellere et dare 'animum non vitandi inevita-
bilia'.

congredior. metaphora sive a spectaculis gladiatoriis sive a re
militari deprompta. Hoppe. Synt. p. 206; Waltzing. Comm.
p. 121 ad ap. 25.2. post mortem, cf. sententiam proximam
famae p.m. cupido et supra § 6.
famae p. m. cupido. Sen. ep. 102. 3 sqq., quaestionem tractavit
num 'claritas quae post mortem contingat' bonum sit. Stoico-
rum enim posterions aetatis opinio repetitis Carneadis incur-
sionibus funditus erat immutata; Cic. fin. 3. 17. 57 — In certa-
minibus, ait T. scorp. 6 (156.24), adversarii tantummodo
spectant 'qualem potest praestare saeculum, de fama aeter-
nitatem, de memoria resurrectionem'. Cf. infra § 10.
longum est retexere. Mart. 4 (O. 1. 11). longum est, si enume-
rem singulos qui se gladio confecerint animo suo ducti. Scap.
2 (O. 1.541). longum est, si retexamus. Scorp. 5 (153.21).
longum est, ut.... cf. ap. 50.7. omitto eos qui cum gladio
proprio vel alio genere mortis mitiore de laude pepigerunt. —-
retexere apud T. metaphora usitata. Hoppe. Synt. p. 192;
Beitr. p. 160. — De re cf. Cic. Tusc. 1.48.116; ib. Parad.
6. 3. 50; Tac. ann. 16.16: etiam si bella externa et obitas pro
re publica mortes tanta casuum similitudine memorarem, neque
ipsum satias cepisset aliorumque taedium exspectarem.
Curtios et Regulos et Graecos viros. De usu numeri pluralis no-
minum propriorum vide Löfstedt. Synt. I. p. 34; Hofm. p. 371.

Cf. pall. 5 (O. 1.954); ap. 15.1; nat. 1.10 (79.26); Martial.
Ep. 4.78. 8 Res gestas litteris antiquis nostrorumque tem-
porum accuratius additis requirere possis apud Pauly-Wis-
sowa: M Curtii. P.W. IV. 2. 1864 (sub no. 7); cf. Thes.
L.L. Onom. II. 766. 37 sqq.; plenius tradidit Liv. 7.6.3. —
M. Atilii Reguli. P.W. II. 2.2086 (s. no. 51) et de morte
eius, 2088 sqq. (e.c. ap. Cic. off. 3. 26.99sq.). Tert. saepius
de eo vel verbosius vel obiter commémorât; cf. Borleffs. Ad
Nat.. Index. III ad nat. 1.18 (90.5; 25). - Graecos viros.
Cic. Tusc. 1.48.116: Clarae vero mortes pro patria oppetitae
non solum gloriosae rhetoribus sed etiam beatae videri solent.
Repetunt ab Erechtheo, cuius etiam filiae cupide mortem ex-
petiverunt pro vita civium (cf. nat, deor. 3.19.50, ubi ea
ratione et Leontides nominat); lt;commémorantgt; Codrum
qui se in medios immisit hostis veste famulari, ne posset ad-
gnosci, si esset ornatu regio, quod oraculum erat datum, si
rex interfectus esset, victrices Athenas fore (cf. P.W. XI.
1.984 sqq.; praecipue Lycurg. Leocrat. 84 sqq.); Menoeceus
non praetermittitur, qui item oraculo edito largitus est patriae
suum sanguinem! (M. Creontis fihus pugnae contra êmd
interfuit; Eur. Phoen. 834-1017; P.W. XV. 1.918; et exem-
plum Macariae Heraclidensis secutus est; Plut. Pelop. 21;
P.W. XIV. 1.622sq.). lt;Namgt; Iphigenia Aulide duci se
immolandam iubet, ut hostium eliciatur suo. Veniunt inde ad
propiora: Harmodius in orelt;estgt; et Aristogiton (P.W. VII.
2.2378; II. 1.930sq.; Hdt. 5.55 sqq.; Thucyd. 6. 55-59);
Lacedaemonius Leonidas (P.W. XII. 2. 2015 sqq.), Thebanus
Epaminondas viget (P.W. V. 2.2700 sqq.). Nostros non
norant quos enumerare magnum est: ita multa sunt quibus
videmus optabilis mortes fuisse cum gloria. — Hos viros in-

signes Cicero ita omnibus notos existimat, ut pluribus verbis
disserere necesse non magis esse iudicet quam hoc loco Ter-
tullianus. Similiter in Tusculanis 1.46.110: multo tardius
fama deseret Curium Fabricium Calatinum, duo Scipiones duo
Africanos, Maximum Marcellum Paulum, Catonem Laelium,
innumeralis alios. Cf. Parad. 6. 3. 50: ne semper Curtios et
Luscinos loquamur. ib. 1. 2.12; Lael. 5.18; 8. 28. - Item Aug.
civ. dei. 5.18 Curtium et Regulum inter eos enumerat qui
praeclaram famam apud minores consecuti sunt; ib. 1.15.
Reguli cruciatus cum martyrio Christianorum contentionem
facit. Inter Graecos viros et Marathus referendus est (P.
W. XIV. 2. 1428. 26 sqq. s.v. Marathon; Paus. 1.15. 3; 32. 4)
et Bombus (Zenob. 2.84).
innumerabilia elogia. Iure RW. coniecturam Oehleri recepit, qua
spatium lacunae ad litteram expletur. — elogia, i.q. testimonia:
Thes. L.L. V. 2. 405. 34; hoc loco in bonam partem usurpa-
tum, cf. Hoppe. Diss. p. 75. Est vox sermonis ICtorum.
contemptae mortis propter postumam famam. Usum participii
perf. pass, vice subst. verbalis posteriore latinitate accrescere
docuit Hofm. p. 608 sq.. ^ postumam. Hoc vocabulo, quod
idem valet quod post mortem vel posterior, T. saepius utitur.
monog. 7 (O. 1.771); ap. 40.6 (cf. Waltzing. Comm.
p. 169); an. 42 (369.26; cf. Waszink, p. 261). Similiter
postumare, ap. 19.4, postumatus. Val. 35 (210.1). - Hoc
loco T. 'devotioni pro patria', ab antiquitate innumeris locis
laudatae, adludit. Qua de re A. S. Pease. M. T. Ciceronis de
divin, lib. I pars II (University of Illinois Studies in language
and literature. VI. 3. 1920) ad I. 51. s.v. Decius ille copiose
exposuit et plurimas litteras attulit (i.a. Bouché-Leclerq apud

Deubner. Arch. f. Rel-wiss. VIII. Beiheft. 1905. p. 66-81).
Devotionis praecepta et formulam tradidit Livius. 8. 9.4-8;
10.11 sq.; cf. 10.28.12-18; Macrob. Sat. 3.9.9 sq.. Turnus
prototypon quem dicunt, proponitur apud Verg. Aen. 12.
234 sq.: ille quidem ad superos, quorum se devovet aris,
Succedet fama vivusque per ora feretur. - Apud Romanos
devotio officium pietate patriae mandatum deputabatur: Cic.
de virt. frg. 17 (ed. Knoellinger). Prima lex Romana iubet
pro iure et libertate arma capere et ad mortem paratum esse.
Secunda vero lex imperat, ut principes rei publicae, sicut
cives eorum saluti studere debent, ita civium saluti prospiciant,
ut alteri pro alteris pugnare atque etiam mortem oppetere
debeant. Huic igitur legi pareant principes et rem publicam

publicae praeest, in servanda aut defendenda civitate mortem
pugna occumbet, tam gloriosa mors ei honori erit, quia sum-
mam legem civitatis Romanae servavit. Cf. fin. 3. 19. 64, ubi
patriae proditorem non magis contemnendum putat quam qui
sui commodi causa patriam deseruit: 'ex quo fit, ut laudandus
is sit, qui mortem oppetat pro re publica, quod deceat cario-
rem nobis esse patriam quam nosmet ipsos.' — De eximia
gloria quae iis obtigit, cf. Tac. ann. 16.16 ex..

10. memoriae freq[uentandae. Sen. dial. 6 (Marc.). 3.2. memoriam
illius nemo potest retinere et frequentare. Tert. ux. 1.8 ex.
(O. 1. 682). meam memoriam.... in illis frequentabis. Cf. Thes.
L.L. VI. 1310.8.

ut vel litteraturae e.q.s.. Ita canit Horatius in ultimo primi fas-
cicuh carmine (Carm. 3.30): Exegi momumentum aere peren-
nius Regahque situ pyramidum altius ôc. (cf. carmen totum et
ib. 2. 20). Et cum Thucydides illud xxrlna k àei ( 1. 22. 19 St.)

scripsit, haec cogitatio ab eo aliéna non fuit. Eodem sensu
quo T. et Cicero in Tusculanis. 1. 15. 32 sqq.: vetera iam ista
et religione omnium consecrata: quid in hac re publica tot
tantosque viros ob rem publicam interfectos cogitasse arbitra-
mur? isdemne ut finibus nomen suum quibus vita terminaretur?
Nemo umquam sine magna spe mortalitatis se pro patria offe-
ret ad mortem, (cf. supra § 9.) Licuit esse odio Themistocli,
licuit Epaminondae (sola nomina adhibetl), licuit, ne et vetera
et externa quaeram, mihi, sed nescio quomodo inhaeret in
mentibus quasi saeclorum quoddam augurium futurorum, id-
que in maximis ingeniis altissimisque animis et existit
maxime et apparet facillime. Quo quidem dempto quis
tam esset amens qui semper in laboribus et periculis viveret?
Loquor de principibus: quid? poetae nonne post mortem nobi-
litari volunt? unde ergo illud: aspicite, o cives, senis Enni
imaginis formam: Hic vestrum panxit maxima facta patrum.?
Mercedem gloriae flagitat ab is quorum patres adfecerat
gloria, idemque: nemo me lacrimis.... Cur? volito vivos per
ora virum. (Enn. var. 15 et 17; cf. Verg. Georg. 3.8 sq.)
Sed quid poetas? opifices post mortem nobilitari volunt. Quid
enim Phidias sui similem speciem inclusit in clupeo Minervae,
cum inscribere lt; nomen gt; non liceret? Quid? nostri philoso-
phi nonne in is libris ipsis quos scribunt de contemnenda
gloria, sua nomina inscribunt? (Cf. Archia. 26, ubi fere isdem
verbis praemisit: trahimur omnes studio laudis, et optimus
quisque maxime gloria ducitur.). Haec famae post mortem
cupido, concludit Cicero, qui apud omnes invenitur, monstrat
esse aliquid 'cuius is post mortem sensum sit habiturus'. (Cf.
praef. § 1. ex. et sententiam proximam ap. T. ). ^— laude morum.
Kaibel. Ep. Gr. 560. 10 sqq.. ei xal ... cpQovôov aamp;fia . . .'AIX

àgerà ßiotäg aièv Ccooîoi juéreati, Wv^âç fiavvova' evxXéa
aœcpQoavvrjv. Cf. Rohde. Psyche. II. p. 395. — sepulcromm
ambitione. Ita iam apud Homerum. II. 7. 86-90; Od. 4. 584 al.
Rohde. I. p. 66 sq.; II. p. 395. A. 4. — Tac. Germ. 27. Fune-

erigit; monumentorum arduum et operosum honorem et
gravem defunctis aspernantur. — vel, hoc loco vim integre
disiunctivam habet; cf. Hofm. p. 675.
unde animae. v. Härtel. I.e. p. 71. quamquam non plane sibi
persuasit Rigaltium refectione 'animae' veram lectionem esse
adsecutum, nonnullos tamen locos ad comparandum affert:
an. 19 (331.23); Arnob. 10.15; quibus addere velim: supra
c. 2 § 6. Unde tibi hoc non Christianae? c. Chr. 12 (O. 2.
447). Unde ilh (sc. animae) scire quod interdum sibi sit
necessarium, ex naturahum necessitate, si non seit suam quali-
tatem, cui quid necessarium est? Hoc quidem in omni anima
recognoscere est, notitiam sui dico, sine qua notitia sui nulla
anima se ministrare potuisset. (De re cf. § 1.). — De ellipsi
verbi esse cf. Hoppe. Synt. p. 144; Löfstedt. Z. Spr. T. p.
57 sqq.; et de hoc usu infinitivi, aflectare-praeparare. Hoppe.
Diss. p. 18 sqq.; Synt. p. 42. — Vocabulum hodie in A non
exstat neque exstitisse spatium lacunae sinit, sed hoc loco
aptissimum esse adsentior.
quae sit usura. Usus transit, verbi uti vetustiore aetate structura
gerundivi et pronominibus neutrius generis terminatur, apud
Plautum saltem, cum Cato, Turpilius, Lucilius, postea Varro
etiam substantiva usurpant; deinde apud scriptores inferioris
latinitatis latissime patet. Hofm. p. 436. Exempla ex To colle-
git Hoppe. Synt. p. 16, sed commemorare velim duobus locis
(cor. 10 ( 0.1.439) et loco nostro) quos Hoppe affert, prono-

men neutrius generis esse obiectum, tertio loco pronomen
feminini generis (eam) respiciens ad substantivum pronun-
tiatio. Adnotatio Oehleri I. p. 333. A. i ad nat. 1. 12 (83.2)
falsa est; eo loco agitur de structura utor de alqa re in alqd;
cf. Borleffs. Index. IV. p. 152. De divulgatione huius usus
proxime tractavit Löfstedt. Synt. I. p. 186. — De repetitione
quod velit-quae sit usura vide Th. St. T. I. p. 73 sqq.; II.
p. 49 sq..

de postero curaret. Ita recte Rigaltius lacunam explevit; sciret
errorem esse scribae, quam ob rem alii hoc membrum omise-^
runt, manifestum est. — curare de cf. c. 2 § 2. de natura
quoque dei.... nec te latet. — Blokhuis, p. 60. Hoc loco circum-
scriptio accusativi obiecti eo levior est quod T. locutionem de
postero habet in deliciis. Cf. Thes. L.L. V. 79. — de adiectivo
a praepositione pendente vice substantivi vidi Hoppe. Synt.
p. 98 sqq..

11. post excessum. brachylogia. — Structuram sui certiorem esse de
alqa re alias non inveniri recte quidem adnotavit v. Härtel,
I.e. p. 72, sed iunctura sui certior fere idem valet quod cum
iusta causa confidens; e. g. Sen. ep. 91. 16. nemo altero fra-
gilior est, nemo in crastinum sui certior. Similiter genet, posi-
tivo adiunctus apud Sen. Ag. 61; Stat. Theb. 10.669; Thes.
L.L. III. 921. 24. Notandum autem est hanc iuncturam ita in
unum coaluisse, ut altera structura adiungi posset. — Verba
sed forsitan contradictionem inducunt, quae sententia ab af-
quin incipiente refellitur.

de resurrectione quandoque. Tm. adverbium vice adiectivi cum
substantive saepius coniungere iam March, p. 238 et Hoppe.

Diss. p. 20 docuerunt; cf. Hofm. p. 467. E.g. Marc. 4. 22
(492.24). quorum alter populi Informator aliquando, alter
reformator quandoque; ib. 5.13 (621.8); virg. vel. 7 (O. 1.
894). — praesumptores. apud T. primum. Hoppe. Beitr. p.
139; invenitur quoque paen. 6 (O. 1.656). — atquin. vide
Hofm. p. 670. ^ hoc, i.e. resurrectio. Cf. Th. St. T. IV.
p. 115.

prae manu. Haec locutio aetate antiqua necnon inferiore est usitata.
Plaut. Bacch. 4.3.9; Ter. Adelph. 5.9.23; Apul. met. 6. 18;
Gell. 19.8. prae manibus; Tert. ap. 28.1; scorp. 10 (168.22);
Marc. 5. 11 (613.18); Mart. 4 (O. 1.11) ad manum. Cf. Cic.
Tusc. 1. 7. 14. Sic mihi in praesentia occurrit.
abiit, sc. vita. Thes. L.L. I. 68. 50 sqq.. Cf. an. 28 (346. 23). abeun-
tes (sc. animae) e vita abeant; cf. ux. 1.6 (O. 1.677).
Sen. ep. 30. 4 magna res est, Lucili, haec et diu discenda,
cum adventat hora illa inevitabilis, aequo animo abire. Festus.
p. 17 Th. 23 M. abitionem antiqui dicebant mortem.
Metaphoram a convivio depromptam esse suspicor: Cic. Tusc.
5.41. 118. mihi quidem in vita servanda videtur illa lex, quae
in Graecorum conviviis obtinetur: aut bibat, inquit, aut abeat.
Hor. ep. 2, 2.213 sqq., vivere si recte nescis, decede peritis:
Lusisti satis, edisti satis atque bibisti: Tempus abire tibi est.
t

1. quanto vera, tanto simplicia etc.. Ellipsin comparativi magis
apud T. usitatissimam esse iam supra docui (c. 1 § 4. in falso
eis creditur quam in vero ib.. tanto abest); item in utraque
parte comparationis: nat. 1.7 (68.15); 1.12 (83.7); 2.12
116.15); Marc. 2.11 (351.10); ux. 2.3 (O. 1.688). Cf.
Hoppe. Diss. p. 52; Hofm. p. 445; 466.
frivola et ridicula. Recte recepit RW. coniecturam Hildebrandii
qua spatium quod praesto est, bene expletur. Hoppe. Synt.
p. 151. A. 2 afferens fug. 3 (O. 1. 468) Oehlerum secutus est
ad servandam adlitterationem. Sed cum [rigida in cod. Ago-
bardino fuisse non potest tum et alias T. vocabulum [rivolus
aliis verbis non ab iisdem litteris incipientibus coniungit; e.g.
ux. 1.1. ex. (O. 1.670). — [rivola, i.q. inania, vana. Thes.
L.L. VI. 1342. 53.
recogitet, i.q. cogitet; cf. Hoppe. Beitr. p. 104; similiter infra § 2.
recogita. — naturae maiestatem. cf. an. 27 (345. 17j—«artura
veneranda est. Observes chiasmum naturae maiestatem-aucto-
ritas animae.

ex qua censetur. Verbum censeri posteriore aetate cum sensu
'iudicari, aestimari' usurpatur; Kühn.-Stegm.2 II. 1. p. 391,
et A. 10 ad circumscriptionem abl. respectus. De usu praesen-
tis in praeceptis vide Hofm. p. 554 (cf. 566). — Sed, si
velis, verbo censeri notio apud T. non minus usitata ^originem

ducere' subici potest; cf. Oehler. p. 452. A. u. (ad. cor. 13);
Mayor-Souter ad ap. 15.6. p. 247; A. d'Alès. La Théol. de
Tert.. Bibl. de Théol. hist.. Paris. 1905. p. 366 et A. 1.
adiudicabis. Futurum saepius vim imperativam s. adhortativam

habere Hofmann docet; p. 555.
discipula est. In cod. A discipula ultimum versus verbum est;
signum autem interpunctionis non sequitur, quamquam semper,
etiam in versus fine, post omne membrum ponitur. Primae
litterae versus sequentis iam non exstant, ut verbi quicquid
litterae u i d tantum legantur. Dubium non est quin spatium
lacunae refectioni usitatae multo maius sit, quam ob rem
legendum esse suspicor: discipula est. Quicquid, quod cum
lacunam optime explet tum interpunctionis absentiam exph-
cat. — De re cf. res. 12 (41.23). praemisit (sc. deus) tibi
naturam magistram. summissurus et prophetiam. quo facilius
credas prophetiae discipulus naturae. Arnob. nat. 1.33. duce
natura et magistra.
ista, pro haec; cf. Blokhuis, p. 71. -- magistro scilicet. Tm.
praepositionem altero membro saepius omisisse docet Löf-
stedt. Z. Spr. T. p. 61 sqq.; ad scilicet p. 64; e.g. Marc. 4. 1

et Th. St. T. IV. p. 83. — Scilicet ab hoc scriptore saepe-
numero usurpatur ad praecedentia explicanda. Th. St. T.
I. p. 80; e.c. an. 24 (338. 15).

in te est aestimare. Usus infinitivi subiecti verbi est apud scrip-
tores inferioris latinitatis usitatissimus est; cf, Hoppe. Diss,
p. 19 sq.; Hofm, p, 583; exempla ex To collecta apud Hoppe.

Synt. p. 47; v. Härtel. Patr. Stud. I. p. 51. De structura est
in alqo c. Inf. vide Kühn.-Stegm. 2 II. 2. p. 244; 246. A. 5. -

vatem... augurem... prospiceni. Substantiva pro adiectivis; Blok-
huis. p. 85, Hoppe. Synt. p. 94 sq. (qui exempla tantum citât
verborum in -tor et -to desinentium). Cf. an. 19 (331. 17).
quidam augurem incommodorum vocem illam flebilem (sc.
primam infantis) interpretantur. an. 24 (339.18). Sed nec
quisquam hominem non et ipse aliquando praesagam animam
suam sentit, aut ominis aut periculi aut gaudii augurem. Plat.
Phaedr. p. 242. c. ég d^toi, m êraïge, fxarrixóv yé n xal f] ipvXV-
^ prospicem. al Hoppe. Beitr. p. 139.

in festen Formeln der Alltagssprache wie mintm quin, minime
mirum, nil mirum.' Hofm. p. 625. Cf. spect. 11 (13.24); 22. in.;
or. 22 (O. 1.574); ap. 45.1 (v. Waltzing. Comm. p. 180);
hoc loco ter.

homini divinare. Verborum ordinem codicis A rectum esse censeo;
nam et verba a deo data non solum in sententia subsequenti
sic mirum, si a deo data eadem canit, sed quoque supra c. 2
§ 4. si enim anima aut divina aut a deo data est sine dativo
obiectivo sunt posita, et vocabulum homini verbis novit divi-
nare apte iungitur; postremo haec collocatio meliorem clausu-
lam praebet, cum creticusnbsp;dispondaeum antecedat.
Cf. Hoppe. Beitr. p. 54; Löfstedt. Z. Spr. T. p. 3. A. 2; 76
sqq.. — divinare, absolute usurpatum et an. 28 (348.10); cf.
Thes. L.L. V. 1618.62.

etiam circumventa etc.. Quamquam ab adversario, i.e. diabolo,
circumventa est anima, ut exspectares eam veritatem iam non
nosse, tamen eam dei et bonitatis eius et decreti eius memi-

nisse probant testimonia animae, immo adversarium ipsum
sentit, quamvis eam induxerit, ut ipsum deum existimet;
animam et suum exitum meminisse non solum eruptiones eius
monstrant sed etiam famae cupido post mortem. Iure igitur
Pamelius in editione sua anni MDXCVII — itaque Rigaltio
prior — lectionem cod. A restituit legens: et adversarii. dum

adversarii', ut referatur 'exitus sui' ad statum animae post
mortem, et 'adversarius' ad Sathanam, uti supra latius cap. 3.quot;
Et recte adnotavit RW. spatium in A maius esse quam pro
simplici refectione adver\sarii. — circumventa. cf. c. 3 § 2.
dedit nosse. Sensu concedere, tribuere verbum dare in oratione
soluta tantum apud Vitruvium 7. 10. 4 et Eccl-os cum infini-
tivo finali coniungitur; Hofm. p. 580. Exempla ex To citat
Hoppe. Synt. p. 43 et Thes. L.L. V. 1678.

3. eiusmodi. T. hoe verbo vel maxime utitur, non solum pro adiectivo
sed etiatn vice substantivi, subiecto vel obiecto sive pendente
a praepositione; v. infra § 4 et c. 6 § 3. Cf. Blokhuis p.
76 sqq.; Waltzing. Comm. p. 73 ad ap. 15.6.
putavit. De forma perfecti vide Löfstedt. Z. Spr. T. p. 23 sqq.. —
et congenitae. Haec lectio est servanda; nota Oehleri in app.
erit. falsa est: et iam hodie exstat in A signo interpunctionis
praemisso. — conscientiae tacita commissa, sc. a Deo animae
in procreatione. Cf. virg. vel. 5 (O. 1.890). Hinc ergo tacita
conscientia naturae ipsa divinitas animae in usum sermonis
eduxit nescientibus hominibus.
dicet. Futurum apud T. saepe vim potentialem habere docuerunt
Hoppe, Synt. p. 64 sq., et Thörnell, St. T. III. p. 43. —
diventilatis, i.q. divulgatis, dissipatis. Thes. L.L. V. 1571.32;
àX. Hoppe. Beitr. p. 147. — publicatarum. Ita et Kellner in

editione altera, cum in priore lunii coniecturam publicatum
receperat. Interpretatio lunii 'publicatum litterarum usum ex
comparatione sequentis membri' plane contrarium est, si
recte intellego, ei quod adversarius quem T. inducit, adseve-
rat; qua difficultate Kellneri prior translatio verbis prave
iungendis evadere conata est. corroboratum. Hoc verbum
T. habet in deliciis; cf. Th. St. T. IV. p. 143. A. 2.
taliter. Hoc adverbium aetate posteriore primum occurrit; ap.
Martial. Ep. 5.7.3; Plin. nat. hist. 35.124; Tert. ap. 7.5.
Cf. Waltzing. Comm. p. 42.

tacita vox in stilo et mutus in litteris sonus. Cf. Waltzing.
Comm. p. 85; Hoppe. Synt. p. 123 et A. 1. — Attendas
anaphoram, adlitterationem, homoeoptoton (sermo quam liber
— sensus quam stilus.),
numquîd, inferiore latinitate magis magisque pro num usurpatur;
Hofm. p. 649. — ante litteraturam, i.e. antequam 1. inventa
est; de brachylogia cf. Hoppe. Synt. p. 141.
divulgationem, i.q. promutgationem, praecipue dictorum. Thes. L.L.
V. 1647. 27. Hoc verbo T. primus utitur; cf. Hoppe. Beitr.
p. 135; praeterea apud Chalc. comm. 165. ex divulgatione
famae; Novell. Anth. 1.5 (a. 468). — mutus ab, i.q. sine,
carens. Cic. ad Att. 8.14.1. omnino intellego nullum fuisse
tempus.... quod magis debuerit mutum esse a litteris. Cf.
Hoppe. Synt. p. 36; Oehler. I. p. 410. A.e, qui et alia adiec-
tiva cum praepositione ab structa affert.

tionem mendicat (cf. an. 51. p. 382.11), sed hoc loco verbum
absolute usurpatum est. Cf. Hoppe. Synt. p. 190.
opinor. Hic usus paratacticus quem dicunt, saepius sensu quodam

ironico, apud T. identidem reperitur; Bindley, p. 30; Walt-
zing. Comm. p. 23; Hofm. p. 688. Cf. infra: antequam Mer-
curius, opinor, natus fuisset; similiter § 6: et unde, oro, ipsis
litteris contigit nosse.... — nec utlus, i.q. ne ullus quidem.
nec pro ne-quidem hic scriptor libenter utitur. Hoppe. Synt.
p. 106.

cessantibus. Verbum cessare in sermone ICt-orum idem valet
quod deficere, deesse. Thes. L.L. III. 960. 21 sqq.; cf. Tert.
idol. 11 (41.15); Marc. 1.11 (304.4). Pronomen, ad quod
respicit sine quibus, ut aetate posteriore magis et magis fieri
solet, omissum est, Cf, Löfstedt, Krit, Bem. p. 70 et A. 1;
Z. Spr, T. p. 54 sq.; Hoppe Beitr. p. 111; Hofm. p. 707. —
Kroymann. Quast. Tert. crit. p. 62. abl. absol. ita intellegit:
'tum cum etiamnunc cessabant'. Falso autem: abl. absol. vim
condicionalem habet et repetitur sententia condicionali si ea....
retro non fuerunt. Quod Kr. etiam tune in unum congerit, nihil
obstat sed necesse non est; cum autem etiam ante hodie
removendum censet, ei non adsentior. Sensus enim est hic:
si illo tempore ea verba deerant, quibus etiam hodie carere
non possumus, illis quidem temporibus sermo mendicabat. —
Itaque prius vocabulum etiam potius abundanter dictum est,
sed hoe sermonis Tertullianei proprium est; cf. Th. St. T, II.
p. 78 sq..

non potest. Ellipsis verbi esse ad posse, praecipue post sine vel
sententias negativas, apud Tm ita usitata est, ut lectio codicis
A procul dubio servanda sit. De hac consuetudine permulta
exempla collegit Löfstedt. Krit, Bem, p. 89 sq,; e,c, res. 45
(91.28) magis illud prius est, sine quo priora non possunt;
Mare, 1,25 (326,16); 4.24 (501,24); pud. 5.9 (227.8);
bapt. 13 (212.29); idol, 10 (40.16); fug. 2 (O. 1,464);

c. fem. 1.5 (0.1.707); 2. 12 (732); exh. cast. 12 (O. 1.753);
an. 18 (328.14). Cf. v. Härtel. Patr. Stud. II. p. 46; IV.
p. 60; Hoppe. Synt. p. 144; Beitr. p. 46; Hofm. p. 626. § 198 yS.;
iterum quaestionem posse ■= posse esse, structuram persona-
lem locutinonis potest (i.q. fieri potest), tractavit Löfstedt.
Synt. II. p. 269 sqq.. — Recte adnotavit Löfstedt I.e. (Krit.
Bem.) insertione formae esse meliorem clausulam deleri.
tarn proxima. Haec vox vim suam superlativam ita amiserat, ut
tam vel magis addi posset, ap. 23. 17. magis fides proxima
est adversus semet ipsos confitentes quam pro semet ipsis
negantes. scorp. 3 (151.12). tam proximum parentem; res.
63 (124.20); c. Chr. 7 (O. 2.440); Prax. 3 (321.5). Cf.
Rönsch. It. et Vulg. p. 417; Koffmane. p. 118; Hoppe. Diss,
p. 49; Beitr. p. 464 sq.. Praeterea Gell. 3.15. cum obvium
proximumque esset dicere.
retro, i.q. antea, ut innumeris locis apud T.; Hoppe. Synt. p. 113;

Oehler I. 34. A. a (ad spect. 9).
antequam... germinassent. Haec sententia in A omissa est, sed
glossa inter verba irrepta membri subsequentis antequam
M.... fuisset existimanda mihi non videtur metaphorae causa
germinassent qua T. et lud. 2 (O. 2. 703 sq.) utitur: (omnia
praecepta legis) quae suis temporibus édita germinaverunt;
praeterea habet egregiam clausulam (cret. ditr.). —
antequam aetate posteriore magis magisque pro priusquam,
praecipue cum coniunctivo structum, usurpatur (prius vocab.
iam apud Cic. usitatior est); Hofm. p. 735. — retro-antequam.
Eiusmodi abundantiam T. habet in deliciis: Hermog. 26 (154.
22) ante-antequam. Cf. Löfstedt. Z. Spr. T. p. 41; Th. St. T.
I. p. 79; ib. de repetitione voc. antequam.
in saeculo. ap. 5. 2. Tiberius ergo, cuius tempore nomen Christia-

norum in saeculum intravit. Cf. Waltzing ad loc. de voce
saeculum. Comm. p. 33.
Mercurius. cor. 8 (O. 1.436). primus litteras Mercurius enarravit.

curios mancipes habent (Isidoras lyris pro litteris citat). —
Plato narrat in Phaedro p. 274. c. Aegyptios Hermen nomine
@evê deum sapientiae ut litterarum inventorem colere ac
venerari. cf. Cic. nat. deor. 3.22. 56; Lact. div. inst. 1. 6. 2 sq.;
Oehler I. p. 410. A. f. Alio autem loco T. Saturno illam
inventionem attribuit: ap. 10.8. ab ipso (sc. Saturno) primum
tabulae et imagine signatus nummus (sc. inventa sunt); cf.
Oehler ad loc. I. p. 156. A. q.. Min. Fel. 22.9 (ed. Waltzing.
21. 5) itaque Saturnus.... rudes illos homines et agrestes multa
docuit....: litteras imprimere, nummos signare, instrumenta
conficere. —' Utroque loco autem de Latinis sermo est, hic de
toto genere humano.

contigit nosse. Ad Verg. Aen. 6. 109 sq.: ire ad conspectum cari
genitoris et ora Contingat, adnotavit E. Norden.3 p. 156
structuram contingit c. Inf. ex analogia verbi gr. avfißaiva
post Vergilium et Horatium in prosa quoque accrescere.
Exempla ex To collegit Hoppe. Synt. p. 48; Thes. L.L. IV.
719. 17 sqq.; vide et infra: sumsisse et tradidisse contigit vobis.
in usum loquelae. Sicut ap. 22.2 ita hoc loco lectionem in usu
corrigendam esse Hoppe probavit, Beitr. p. 27; ib. de vi con-
secutiva praepositionis in c. acc. structae disserit, ut iam antea
Synt. p. 38; cf. virg. vel. 5 (O. 1. 890). ergo tacita conscientia
naturae ipsa divinitas animae in usum sermonis eduxit. —
loquelae. Ita scriptum est in A infra c. 6 § 3, ut hoc quoque
loco, ubi iam non exstat, eodem modo suppleam; cf. Georges.'^

disseminare. Cic. Plane. 56. disseminato dispersoque sermoni.
Tert. Marc. 4.21 (489. 17); praescr. 30 (O. 2.27). Cf. Thes.
L.L. V. 1452.52. — Observes quantopere tricolon subsequens
prima specie homoeoteleuton esse videatur.
scripturae, sensu concreto T. identidem in numero plurali utitur
pro scripta, praescr. 17 in. (O. 2. 17); 38. in. (35); scorp. 12
(172. 5); pud. 9 (238. 30); res. 22 (54.21); 63 (125.6); Marc.
2.19 (362.9); 3.17 (404.5); ap. 20.1 et Waltzing. Comm.
p. 88 ad loc.; nat. 2.2 (95.21) et Borleffs. Index. III. p. 89.
penes nos vel ludaeos. De praep. penes v.c. 1. § 2. — ap. 21. 1.
edidimus antiquissimis ludaeorum instrumentis sectam istam
esse suffultam (cf. cc. 18-20). — Haec cognatio ludaeorum
ilHs temporibus extraneos confudit: ap. 16.3. atque ita inde
praesumptum, opinor, nos quoque, ut ludaicae religionis pro-
pinquos, eidem simulacro (sc. onagri) initiari. nat. 1.11
(81.6). Tac. ann. 15.44 'ludaeam originem huius mali'
nominat, cum de Christianis sermo est. Cf. Tac. frg. Hist,
ap. Sulp. Sev. 2. 30. 6. has superstitiones, licet contrarias sibi,
isdem tamen auctoribus profectas. Christianos ex ludaeis ex-
stitisse. radice sublata stirpem facile perituram. Cf. Mayor-
Souter. p. 281.

in quorum oleastro etc.. metaphora ex natura deprompta, ut supra
c. 3. § 2. tradux; v. Hoppe. Synt. p. 194 sqq.; praescr. 36. ex.
(O. 2.35) Cf. Rom. 11. 17. Quod si aliqui ex ramis fracti
sunt, tu autem, cum oleaster esses, insertus es in illis, et socius
radicis, et pinguetudinis olivae factus es; ib. 24. Nam si tu ex
naturali excisus es oleastro, et contra naturam insertus es in
bonam olivam: quanto magis ii qui secundum naturam, in-

multo... antecedant Quod ad verba vel modica tantum aetate ali-
qua pertinet, iure v. Härtel interpolationes Reifferscheidii
reiecit; sed et illius permutatione tamen pro tantum opus non
est, cum argumentum vocem tantum in A iam non exstare
ideoque itidem tamen legi posse non apte cohaereat. In A tan
legitur, quarum littera n expressa exstat spatio exiguo sub-
séquente, ut inter duas litteras non ligatas; cetera non com-
parent. Verba: 'of ook maar 'n geringe tijd' concessionem
indicant praecedenti multo, — modica, apud ICtos usitatum
est pro parvus ideoque Ti. proprium, cf. Rönsch. It. et Vuig.
p. 334 sqq.; Hofm. p. 440; 445. — antecedant, v. Thes. L.L.
II. 145.51 sqq.. — T. eandem rem identidem adfert, maxime
in ap. c. 19 (cf. verba subsequentia: ut suo loco edocuimus
e,q,s,), frg. Fuld § 3: deinceps (i.e. post Moysen) multa et
alii prophetae vetustiores litteris vestris; nam et qui ultimo
cecinit, aut aliquantulo praecucurrit aut certe concucurrit
aetate sapientiae auctoribus, etiam latoribus legis. ap. 19.2.
omnes itaque substantias omnesque materias, origines, ordi-
nes, venas veterani cuiusque stili vestri, gentes etiam pleras-
que et urbes insignes historiarum, indices custodesque rerum
.... unius interum prophetae scrinium saeculis vincit, in quo
videtur thesaurus collocatus totius ludaici sacramenti et inde
iam et nostri.... 4, ceteri quoque prophetae, etsi Moysi postu-
mant, extremissimi tamen eorum non retrosiores deprehen-
duntur primoribus vestris sapientibus et legiferis et historicis.
(Cf. Mayor-Souter. p. 274 sq.). ap. 47.1; nat. 2.2 (95.19).
Eodem mode et alii defensores disciplinae Christianae argu-
mentantur: lust. ap. 1.44, cum Platonem e Moyse hausisse

affirmavit. ngea^vTEQoç yag Mœaiïç xcà jtâvtcov tmv èv quot;EXXrjoi
avyyQacpémv. Theoph. ad Autol. 3. 29. on pèv ovv àgxaiôzsQoç
ô Mœofjç àdxvvzm ânâvzœv avyygacpémv (ovx avzbç ôè fiôvoç
àXXà xal ol nlelovç fxez avzov nQOfprjzai yevófxevoi) xal Kgolaov
xal B^lov xal rov 'Riaxov noXé/xov, ô^Xôv èaziv. ibid. de
Zacharia, ultimo propheta temporibus Darii. Tatian. or. ad Gr.
40 sq.. Consensionem philosophiae Graecae cum lege Mosaica
iam Aristobulus, Peripateticus ludaicus (a. CL a. Chr. n.) ita
explicat illos a sacris scriptis ludaeorum sapientiam suam mu-
tuatos esse. Similiter Philo; cf. Zeiler. 5. 3. p. 257 sqq.; 347.
loco suo se. ap. 19. cf. notam proximam. — suo, i.q. propria.
ap. 6. 10. studium.... deorum colendorum.... suo loco ostendam.
ib. 42.7. Fuld.. de suis, de propriis locis sumam. cf. c. 1. § 1;
2 § 1. suis vocabulis.
eloquia: de eo quod loquendo editur: verbum, vocabulum. Thes.
L.L. V. 2.415.38; 56. Cf. ap. 23. 1. pueros in eloquium ora-
culi elidunt.

dum erit, sensu potentiali.
quia potiora... posteriora. ap. 19. frg. Fuld. 5. adeo respici potest
tam iura vestra quam studia de lege deque divina doctrina
concepisse. Quod prius est, hoc sit semen necesse est. Inde
quaedam nobiscum vel prope nos habetis. Tatian. or. ad Gr. 40.
xal xeV nQeaf^svovxi (se. Mœafj) xazà z^v fjXixlav niazevsiv
rjjzeg xoïç ànb Tzrjyrjç àQvaapÀvotç quot;EXlrjaiv ov xax sjtlyvœaiv xà
èxelvov èóyfiaza. noXXfj yàg ol xat avrovç oocpiazaï xexQrjfiévoi
JiEQieQylq xà ooa jiagà xmv xaxà Mmaéa xal xmv ôfiolœg avx^
q)iXooocpovvxmv ëyvmoav, nagaxagaxxeiv sjieiQaamp;rjaav. Eodem
modo per contrarium autem inversum: exh. cast. 6 ex. (O. 1.
746). puto autem etiam in humanas constitutiones atque de-

creta posteriora pristinis praevalere. — posteriora. Hanc lec-
tionem spatium exigit, quod multo maius esse quam pro refec-
tione vulgo recepta adsentieris, si lacunam versus prioris com-
parabis: non de vestr\is quia poti\ora sunt — priora quam
poste\riora quae\et ipsa. Cf. locum proxime citatum, exh. cast.
6 ex..

instrui sustinebanl, i.e. expectabant. Rönsch. It. et Vulg. p. 381
sq.. Oehler. I. p. 480. A.d. ad fug. 11. — De inf. pass, vice
subst. usurpato v. Hoppe. Synt. p. 42; Th. St. T .1. p. 58.
instructam concedamus, sc. eam i.e. animam. — De ellipsi subiecti
in structura A. c. I. cf. c. 3. § 1; de concedere sensu verbi
pati cum A. c. I. structo, Hofm. p. 585; Thes. L.L. IV. 15 sq..
de nostris ,umsisse. lust. ap. 1.44. xal nâvza, oaa negl àêavaaiag
xpvxijç rj rifiWQiamp;v xamp;v pexà êâvaxov îj êemgiag ovgavimv tj
xamp;v ófioiwv ôoypâxcov xal cpdóoocpoi xal noirjxal ëvpaaav, nagà
xamp;v TiQOcprjxamp;v xàg àcpoQfiàç kaßövxeg xal voijoai ôeôvvrjvxat xal
è^riyrjaavxo. Theoph. ad Autol. 2. 8; 37. Min. Fel. 34. 5. illi (sc.
philosophi) de divinis praedicationibus prophetarum umbram
interpolatae veritatis imitati sint. Tert. ap. 47, inprimis § § 1-2. —
Notandus est usus Inf. Pf. forma contigit coniuncti; fortasse
habet vim aoristi. Cf. usum Inf. Pf. ad praeterita verborum
impersonahum apud Hofm. p. 592; Hoppe. Synt. p. 52 sq..

7. non multum refert. De descriptione mensurae deque interroga-
tione bimembri a verbo refert pendente cf. Hofm. p. 408 —
an a litteris dei. Lectio cod. A. servanda est; omnino enim
a consuetudine sermonis Latini non discrepat praepositionem
ab rebus adiungi, ut notio agentis augeatur, quae hoc loco
per contrarium premitur. Cf. Hofm. p, 435.
in usus communis callositatem. In A prave usu pro usus scrip-
tum est. Quare autem editores litteram s vocis communis ad

verbum proximum callositatem attraxerint, me fugit. — Recte
Rigaltius interpretatus est: 'consuetudo quae longo usu veluti
callum obduxit'. Vice adiectivi igitur T. substantivo utitur,
quod eandem qualitatem abstracte exprimit; ad quem usum
hypallage accedere solet. Cf. multa exempla ap. Hoppe. Synt.
p. 87. — callositatem. Usus translati Thes. L.L. III. 175.51
nullum citât nisi nostrum locum et nat. 2.1 (94. 2): sedenim
multa sunt, quibus teneritas conscientiae obduratur in callosi-
tatem voluntarii erroris. Cf. Rönsch. It. et Vulg. p. 53;
Oehler. I. p. 411.A.k.

1. crede itaque tuis. Kroymann p. 62 insertionem verbi litteris ante
tuis necessariam putat, sed falso; nam haec verba non solum
finem capitis prioris (litterarum tuarum) excipiunt, sed et
vocabulo divinis, sc. libris, opponuntur, fonti secundo ex quo
cognitio divinae disciplinae hauriri potest. Fides autem Scrip-
turae sacrae litteris apologeticis Christianorum defenditur.
(commentariis nostris). — Cf. Hoppe. Beitr. p. 43 et inprimis
A. 3, ubi complura eiusmodi ellipseos exempla allata sunt. —
Praeposito de h. 1. idem valet quod ex (itaque non usurpata
ad. gen. part, circumscribendum ), pariter atque in membro
subsequent! de animae ipsius arbitrio, tertio fonte e quo fides
naturae oritur.

elige... veritatis. In Agobardino lacuna est inter voculas ex et
sororem, cuius spatium refectionem e B depromptam et vulgo
acceptam non patitur. Coniectura quidem Wilamowitzii
fideiiusorem a Kroymann I.e. p. 63 defensa qua pronomen
quem servari potest, mihi arridet, sed reiectionem gravor
vocis sororem, qua metaphora cum a Tertulliano non aliéna
tum apud antiques, ut infra exemplis monstrabo, usitata dele-
tur. Quae cum ita sint, lacunam hunc in modum explere velim:
elige quam ex his [idem sororem observes veritatis. — [idem,
i.q. argumentum, testimonium, documentum. Thes. L.L. VI.
671. 76 sqq.. — sororem. ap. 12.2. Quantum de simulacris

ipsis (sc. deorum), nihil amplius deprehendo quam materias
sorores vasculorum instrumentorumque communium. an. 2
(302. 5). sed et medicinam inspexi, sororem, ut aiunt, philoso-
phiae. Plaut. Poen. 417. hanc per dexteram perque hanc
sororem laevam. Catull. 66. 51 sq.. abiunctae paulo ante comae
mea fata sorores Lugebant. — Similiter apud Graecos usus
vocis àdeXcpôç reperitur: Soph. Antig. 191 sqq.. xoioTaà' êyài
vófioioi r^vS' aviœ nóhv. Kal vvv àdel(pà ramp;vde xiqQv^aç E%m
'Aaxólai naièmv xmv àn Olèinov jiéqi. ib. O.C. 1262; frg. 663.
f) èe jumQia fiaXiox àôeXcpT] zijç novrjqlag ecpv. Plat. Phaedr.
p. 276. d.; legg. p. 683. a.
erede naturae In ap. 8. 1 quoque T. naturam advocat: ut fidem
naturae appellem adversus eos qui talia credenda esse prae-
sumunt, ecce proponimus.... Cf. cor. 7 (O. 1.430). proinde
coronarii isti agnoscant interim naturae auctoritatem communis
sapientiae nomine, an. 2 (300.24). sed et natura pleraque
suggeruntur quasi de publico sensu.
si de tuis litteris dubitas. Incredibile vero est editores atque com-
mentatores tantopere in tractandis bis verbis oleum et operam
perdidisse: distincte et procul dubio exstat in A sidamp;uis litteris.
Rigaltius in Adnotationibus suis p. 121: haec etiam, inquit,
animadversa aut restituta suis locis afferent lucem.... c. 6. si de
tuis litteris dubitas. - March quem Agob. ipsum non inspexisse
verisimile mihi videtur, sine ulla adnotatione 'si de tuis litteris'
recepit. — v. Härtel. Patr. Stud. III. p. 73 idem coniecit pro
Reifferscheidii lectione si tu tuis litteris. — Cf. virg. vel. 16
(O. 1.907). In his consistit defensio nostrae opinionis secun-
dum scripturam, secundum naturam, secundum disciplinam.
Scriptura legem condit, natura contestatur, disciplina exigit....
Si scriptura incerta est, natura manifesta est, et de

eius testimonio scriptura incerta non potest esse. Si de natura
dubitatur, disciplina quid magis deo ratum sit ostendit. —
dubitare de optimae aetatis est; cf. Waltzing. Comm. p. 88 sq..
crede animae. Ex errore in app. crit. RW. qui adnotat in A
credis legi, quae nota autem ad credas versus subsequentis
pertinet, v. Härtel. I.e. p. 74 verba ut et naturae et deo credas
e.q.s. vertit: wenn du an die Stimme der Natur und der hl.
Schrift (deo) glaubst, dann wirst du an deine Seele glauben
und an dich selbst. Cum firraamento, lectione sc. credis in A,
tota corruit interpretatio, praeterquam quod sensum vocis
ut lt;= wenn apud T. gravor (cf. Hofm. p. 764. § 326. Zus.,
ubi duo tantum exempla saeculi IV. p. C.n. allata sunt.). —
Attendas chiasmum: neque deus neque natura mentitur. Ut
et naturae et deo credas....
ut et tibi credis. Indicativum servandum esse censeo ut supra c. 4.
§ 7. ne iam timenda est amissio bonorum, ubi editores eodem
modo structuram commutarunt nec pro ne scribentes. Cf.
Löfstedt. Synt. II. p. 431 de usu ut consecutivi c. Ind. apud
Gaium.

tanti facis quantum... facit. Permutatio genetivi et accusativi pretii;
hunc, acc. dico, ex accusative adverbiali esse profectum veri-
simile existimat Löfstedt. Synt. I. p, 211 sq., qui plura exem-
pla adfert. — Cf. fug. 12 (O. 1.484). si non tanto sibi con-
stabit homo, quanti constitit domino,
cuius es totus. cf. c. 1. § 5. novum testimonium advoco.... toto
homine maius, id est totum quod est hominis, ap. 29. 3. ita
(dei) qui sunt in Caesaris potestate, cuius et toti sunt, quo-
modo habebunt salutem Caesaris in potestate....?
propter quam deos neglegis. Recte v. Härtel I.e. p. 74 argumen-
tatur: 'Es ist unverständlich, dass der Heide, welchen der

Schriftsteller im Auge hat, Gott um der Seele und ihres be-
stimmenden Einflusses willen ignorieren soll zumal folgt:
cum enim times fieri Christianus eam convent.... Dem Ein-

gen der Art, wie deus videt omnia, gebraucht.' (quibus deos
neglegit et esse negat) 'Hingegen scheint mir Rigaltius' Er-
klärung unhaltbar: 'deum neglegis, qui scilicet times fieri
Christianus, ne nobiscum pro nomine Christi animam, hoc
est vitam ponas.' Der Gedanke an das Martyrium liegt der
ganzen Betrachtung fern.' (praeterquam quod sensus mutatio
vocis anima in verbis propter quam vix ferenda est ) 'Das aber
hat Rigaltius richtig gefühlt, dass der Singular deum auf kei-
nen andern Gott als den der Christen bezogen werden könnte.'

2. conveni. verbum forense, i.q. iudicio aggredi. Hoppe. Diss. p. 81;
Blokhuis, p. 132; Waltzing. Comm. p. 133 ad ap. 28. 1: a-
border qqn., pour lui demander raison, cf. ap. 35. 6. ipsos
Quirites ipsamque vernaculam septem collium plebem con-
venio, an alicui Caesari suo parcat illa lingua Romana?
cur cum alium colat. Spatium lacunae coniectura Harnackii ad
litteram expletur; ita hoc membrum consentaneum est cum ver-
bis sequentibus cur cum maledicendo spiritus dénotât. Coniunc-
tivus non est molestus, si cum vim adversativam attribuis,
praesertim cum similis sonus colat-nominat. denotat-pronun-
tiat multum valuerit. Sententia compendium est capitis 2
§ 1; cf. Lact. div. inst. 2. 1. 7 (supra cit. c. 2. § 1. ad tantum
deum nominas); ib. 10.
maledicendo. Gerundium pro part, praes. iam apud Sallustium
reperitur, sed hic usus in sermone vulgari posterions aetatis
accrescit cum damno participii praesentis. Hofm. p. 600. Cf.
Blokhuis, p. 29; Hoppe. Synt. p. 56 sq.; multa exempla ex

To. collegit Waltzing. Comm. p. 73, ex N.T. Rönsch. It. et
Vulg. p. 432 sq. — De re cf. c. 3.
cur ad caelum contestatur. ap. 17.6. denique pronuntians haec ( sc.
deus videt etc.) non ad Capitolium sed ad caelum respicit.
Novit enim sedem dei vivi; ab illo et inde descendit. Cyprian.
Quod idola. 9. v. supra c. 2. § 1. Lact. epit. 20. 10 sententiam
div. inst. 2. 1. 14 sqq. prolatam ita constringit: Sursum autem
spectat, qui deum verum et vivum qui est in caelo, suspicit.
Arnob. nat. 2.3. quasi nos cernât, faciem sublevamus ad
caelum. -- Opinio deum in caelo sedem habere vetustissima
est; cf. illud Homeri (II. 2. 412) Zev, xvôiars, fiéyiate, xsXaivsipéç,
aiêégi vaimv. Suspicientes ad caelum, ait Cicero, intelligimus
deum esse; et ita progreditur, nat. deor. 2.2.4 ('--' 3.4. 10):
quod ni ita esset, qui potuisset adsensu omnium dicere Ennius
'aspice hoc sublime candens, quem invocant omnes lovem'
(Seen. 345. V.). Cf. Ciceronis conversionem Eurip. fragmenti
935. Ni (941. N2) in secundo libro operis quod inscribitur de
natura deorum (25.65). Ut ad caelum unde sumus, sus-
piciamus, deus homini os sublime dedit: Cic. legg. 1.9.26;
Ovid. met. 1.85 sq.; cf. Sali. Cat. 1.2. Hominem igitur deum
(deos) appellantem et implorantem ad caelum oculos attollere
res ipsa loquitur et magnam vim exemplorum ex htteris anti-
quis affere possim. — contestari vulgo usurpatur pro deos
invocare. cf. c. 2. § 7.
ad terram detestatur. Sicut superos invocantes suspiciebant ad
caelum et manus ad sidera tendebant, ita homines oculos in
terram convertentes terram tangebant manibus, cum Tellurem
s. Terram Deosque mânes cum detestatione invocabant. Cf.
Macr. 3. 9.11 sq. '....Tellus mater teque luppiter obtestor.'
cum Tellus dicit, manibus terram tangit: cum lovem dicit.

manus ad caelum tollit. Liv. 7.6.4. (M. Curtium dicitur)
silentio facto templa deorum immortalium, quae foro immi-
nent, Capitoliumque intuentem et manus nunc in caelum nunc
in patentes terrae hiatus ad deos manes porrigentem se devo-
visse. Cf. Wissowa. Religion u. Kultus der Römer. 2 p. 194 sq.

—nbsp;detestari, i.q. exsecrari; hoc uno loco absolute usurpatum.
Thes. L.L. V. 810.63. De adnominatione contestatur-detes-
tatur vide Hoppe. Synt. p. 168 sq.; cf. idol. 14 (45.24). o
blasphemiam martyrii adfinem quae tunc me testatur Christia-
num, cum propterea me detestatur.

vindicem convenit. Kroymann I.e. iudicem pro uidicem, quod in
A extat, reiciens ad c. 2 § 7. in tuo foro aliunde iudicem
appellas, et infra § 4. iudicii divini invocatio ubique, accepta-
bili coniectura proponit, sed antithesin servit-vindicem con~
venit, quam reliqui omnes offerunt, praeferendam esse censeo.

—nbsp;alibi.... alibi. Cf. idol. 5(35.9) alibi vetat, alibi mandat.
Hieron. ep. 48. 13. alibi minari alibi percutere. Attendo alibi
apud ICtos saepius idem valere quod penes alium. Thes. L.L.
I. 1554.76.

Quid... vult. Iure v. Härtel p. 74 sq. lectionem Agob. defendit,
qui cum pron. interrogativum in relativum invertere vult, non
adsentior. Fortasse et ipse gravatus est, cum optionem faceret,
utrum relativum an quare pro quae praeponeres. Sed: quid
de mortuis iudicat? respicit ad argumentum capitis 4, verba
autem Quae verba etc. testimonia cc. 2. 3.4 reddita complec-
tuntur de quibus sequuntur quaestiones: Cur aut nobis dedit
ea verba e.q.s.. Responsum iam dedit c. 5 § 3: huiusmodi
eruptiones animae sunt .doctrina naturae et congenitae et
ingenitae conscientiae tacita commissa'.

106; Beitr. p. 129, ubi de locis simul disserit, in quibus A ne
pro nec falso tradidit. Notandum est negatione utrumque
participium negari, cum in hac re negatio altero participio
adiungi solet. Cf. Löfstedt. Synt. I. p. 269 sqq.. — visosque.
Cum hodie litterae ue tantum in A compareant, auctoritate
Reifferscheidii qui se litteram q in A legisse expresse adnotat,
lectionem visosque recepi. — De structura volo c. part. perf.
pass. ('— inf. praes. A) vide Kühn.-Stegm. 2 IL 1. p. 713. A.4.
Cf. Cic. Cat. 2. 27; ad Q. fr. 3.9. 3. Formam vult saepius in
fine enuntiati collocari docet Th. St. T. IV. p. 98; cf. Sen. ep.
ep. 30. 10. — aut docuit-aut didicit. iunctura adlitterata. Cf.
Hoppe. Synt. p. 149 sqq..
suspectam habe. ap. 2.14. suspecta sit vobis ista perversitas.
disconvenientia, nusquam alibi reperitur et a To. isocoli causa
formata est; Hoppe. Synt. p. 116; Beitr. p. 135.
3. vanus es. Hanc locutionem T. libenter adhibet sequente enuntiato
condicionali; vanus in hoc usu idem valet quod stultus. e.g.
ap. 11.6. Vani erunt homines, nisi certi sint a primordio et
pluvias caelo ruisse.
huic linguae, sc. nostrae, Romanae. ■— reputabis. verbum forense;
i.q. retribuere, deputare. Hoppe. Diss. p. 83; Oehler I. p. 562.
A. a ad or. 7; II. p. 428. A. b ad c. Chr. 3. — eiusmodi. v. supra
c. 5. § 3. Cf. quod Löfstedt. Arnob. p. 40 sqq., Z. Spr. T. p.
5-7 de usu Latino dicit genetivi solius, ubi sermo Graecus hoc
casu ab articula pendente utitur.
de caelo cadit. Locutio proverbialis de persona vel re usurpata
tam mira, ut eam quasi donum deorum de caelo cecidisse dicas.
Waltzing. Comm. p. 30. Cf. ap. 4.5. si lex tua erravit, puto,
ab homine concepta est; neque enim de caelo ruit. Quinct. inst.
1.6. non enim cum primum fingerentur homines, analogia

dimissa caelo formam loquendi dedit. Tert. ap. 10.9 (= nat.
2. 12). ex consuetudine humana qua ignoti vel ex inopinato
apparentes de caelo supervenisse dicuntur. Similiter Min. Fel.
21.7. Cuius locutionis memor Lucr. dixit, 5. 793: non de caelo
cecidisse animalia possunt. — Observes adlitterationem caelo
cadit.

varium nomen. Cum sententia et antithesis tum anaphora coniec-
turam Ursini defendit. — una anima, varia vox. an. 25 (342.
14). num ergo barbarae Romanaeque gentes aliter animantur,
quia animam aliud quid quamnbsp;cognominaverunt? Marc.

1. 10 (303.14). eadem (sc. anima) nec alia et in Aegyptiis et
in Syriis et in Ponticis.

propria cuique, i.q. sua cuique. De hoe usu vocis proprius vide
Hofm. p. 473; cf. supra c. 1. § 1. suo proprio.

4. Deus ubique etc.. epiphora; Hoppe. Synt. p. 147. Ad membra
inter se consentanea consequenda Kroymann I.e. aliquot in-
sertiones proposuit, quae sententiam plane permutant, ut ta-
ceam quod oratio hoc modo omni varietate careat. Sententia
Ti. haec est: Anima testimonium reddit: ubique deus nomi-
natur et unusquisque de bonitate eius loquitur, ubique daemo-
nium notum est et quisque cum exsecratur, ubique iudicium dei
invocatur et quisque conscientia mortis detinetur: et haec
testimonia omnis anima proclamat. Ecce compendium nostri
libelh; ideoque insertio mors ubique quae verba in A non le-
guntur sed omnes editores receperunt, contextum orationis
corrumpit et oritur ex eadem prava intelligentia quae Kroy-
mannium ad coniecturam eius deduxit. Verba mors ubique
h.1. minime apta sunt et ut inania removenda. — invocatio,
apud Quinct. primum reperitur, inst. 10. 1; 6. 1; Axon, in Div.
Verr. 13. incipiebant veteres ab invocatione deorum. Cf. For-

cellini. III. p. 612. — maledictio, i.q. detestatio, exsecratio;
verbum sermonis Eccl.-orum. Koffmane. p. 78.

5. Suo iure, locutio a sermone forensi deprompta ad animae liberum
arbitrium et perfectam libertatem indicandam testimoniorum.
— nec pro ne-quidem v. supra § 2. — mutire. Hoc verbum
aetate antiqua et posteriore tantum reperitur et plerumque
cum negatione coniunctum de hominibus usurpatur. Cf. Hoppe.
Diss. p. 33; Heraeus. Spr. d. Petron. p. 15; Friedländer. Pe-
tron. 61. p. 314. praescr. 24 (O. 2.23). permissum sit eloqui
quae Paulo mutire non licuit. — Forma impersonalis pass,
verbi concedere iam optima latinitate cum infinitivo struitur.
Hofm. p. 580.

gravitatem auget universitatis testimonii animae.
in tantum et rea... in quantum et testis. Usui accusativi neutrius
generis adiectivorum vel pronominum ab in praepositione
pendentis pro locutione adverbiali T. vel maxime indulget.
Hoppe. Synt. p. 100. fug. 2 (O. 1.46). in quantum iustitiae
iniquitas aemula est, in tantum materia est ad testimonia eius
cuius est aemula. — Praeterea T. et particula in enuntiatis
correlativis saepissime utitur, etiam si nullum sensum habet.
Cf. Löfstedt. Krit. Bem. p. 94; Z. Spr. T. p. 25 sqq., praecipue
p. 28, ubi complura exempla affert huius usus simul in propo-
sitione primaria simul in enuntiato subordinato. Th. St. T. II.
p. 74. Hoppe. Beitr. p. 119.
stabit ante aulas etc. 'Diese Drohung (mit der ewigen Strafe)
steht mit Vorliebe am Schluss der apologetischen Ausführun-
gen. Das erklärt sich zunächst einigermassen aus der Natur
der Sache; bei der Darlegung des Glaubens gehörten die An-
schauungen über die letzten Dinge an dem Schluss.' Lortz.

Tertullian als Apol. I. p. 215 sq.; cf. ap. ex.; spect. ex.; lust. ap.
1.68; Theoph. ad Autol. 1.14. — stabit ante aulas, exh. cast.
11 (O. 1.753). stabis ad dominum, aula significans sedes dei
iam apud Verg. Aen. 1. 140; Hor. carm. 3.11. 16. — iudicii,
sc. Ultimi; pariter c. 4. § 1. diem iudicii. Cf. Teeuwen. p. 71.
— Observes adlitterationem ante aulas dei die iudicii.
nihil habens dicere. Structura habere c. Inf. primum in usum venit
ad verba dicendi; e.g. Cic. Rose. 100 (in Cic. Epist. etiam
habeo scribere, Att. 2.22.6; cf. Landgraf. Komm, zu Rose. 2
p. 197). Hofm. p. 558, ubi opera quae de hac re tractaverunt,
citata invenies; praeterea Löfstedt. Synt. II. p. 65 sqq. (qui
autem praecipue de periphrasi temporis futuri disserit, cum h.1.
habere fere idem est quod posse). De hoc usu apud Tm. v.
Hoppe. Synt. p. 43.; Th. St. T. II. p. 22.

6. deum praedicabas et non requirebas. ap. 17.3. et haec est
summa delicti nolentium recognoscere quem ignorare non pos-
sunt. cf. Marc. 5. 10 (630. 13sqq.). Cypr. Quod idola. 9. Pau-
lus. Rom. 1. 20 sq. ut sint inexcusabiles quia, cum cognovissent
deum, non sicuti deum glorificaverunt. Eph. 4. 17 sq.. Min.
Fei. 35.4. Tert. ap. 40.10. Semper humana gens male de deo
meruit: primo quidem ut inofficiosa eius quem, cum intellegeret
ex parte, non solum non requisivit timendum sed et alios sibi
citius commenta quos coleret — abominabaris. v. supra c. 3.
§ 1; Koffmane. p. 71. — inferna supplicia, cf. ap. 11. 11. poe-
nae infernae.

Christianum nomen sapiebas et persequebaris. Ita lectionem cod.
A fuisse spatium exigit et si cum membris praecedentibus
comparas, manifestum est repetitionem obiecti non esse neces-
sariam neque ulla lex orandi postulat, ut iteretur; praeterea
huiusmodi negligentia scribae in ultimo libelli versu vix ex-

plicabilis mihi videtur. - Christianum nomen, locutio a iure
publico deprompta; Teeuwen. p. 31; 68. - sapiebas. v. Walt-
zing. Comm. p. 35. - Antithesi quintupla T. peroravit, cuius
membra pariter cadunt; quartum colon inprimis notandum est,
cum propter homoeoteleuton tum adlitterationis causa. Cf.
Norden. A.K. 4 p. 612.

Nuperrime mihi in manus venit über v.d. S. Colombo qui inscri-
bitur Prosa Latina Christiana, voll. III. Torino. 1928-1934, cuius
volumen tertium inter alia Tertulliani scripta nostrum quoque libel-
lum continet. Nonnullos locos cum mea editione sive discrepantes
sive consentientes commemorare velim.
cap. 1. § 1. testificantes

3.nbsp;sed suis quidem amp;c.: lectionem cod. A recte servavit
verbis atque lectissimis receptis; interpretationem eius
repugno: gli scritori già un tempo stimati eccellenti
mentr' erano ancor pagani, sono disprezzati quando,
fatti cristiani, assumono la difesa delta loro fede,
adfectaverit: affermare con convinzione.

7. quae te nunc conscientia detinent: eadem coniectura
qua ego Colombo hunc locum restituit nihil autem
adnotans.
cap. 2. § 1. cum et

7. Minerviam calcias furvis galeam formis: ti adatti sul
capo la celata a tinte oscure di Minerva. ^— calciare:
indossare, vestire.
te testem efficit
cap. 3. § 1. qui ea soli

et esse et abominationem e.q.s.: se. daemonas.
ad necessitatem
cap. 4. § 5. lautius

9. Graecos viros: allude specialmente a Empedocle, che
secondo una leggenda si sarebbe gettato nel cratere
ddl' Etna.

cap. 5. § 1. censetur: T. usa spesso questo passivo nel senso di
derivare, aver origine,
discipula. Quiequid

propter quam deum neglegis: per amor délia quale
trascuri (di eonvertirti a) Dio. Et addit Rigaltii inter-
pretationem.

3.nbsp;reputabis eiusmodi lt; auctoritatem gt;: attribuirai tale
autorità da mettere in non cale l'universa natura.
Senso: tutta la natura parla di Dio e l'anima umana ne
riflette la voce: ciô è ben più persuasivo che le lettere
latine e greche. La parole auctoritatem è una mia con-
gettura. — Perperam, quia sensus est: eiusmodi eruptio-
nes animae.

cut. habens
in tantum - in quantum
in falso-in vero
inclinare
incredulitas
Indic. in enuntiatis re-
lativis quae vim
causalem habent
In{. pass. vice substant.
usurp.

praef. § 6; 1.2,
3 (bis), 6 (bis);
2. 3, 4; 3. 2 (bis);
4.2, 5, 7 (bis),
9 (bis), 11; 5.5
(bis), 6.
2.7

2.3

1.6
5.5
4.9
4.5
4.11

2.1, 3; 6.6

5.1

5.2
4.2,3
4.11
2.1

1.3

1.1; 6.3

5.2

5.5

5.3
1.3
4.2

4.6
4.11
4.1
6.5

3.1
2.1
1.1
4.5
1.1

1.7
2.5

2.2

1.1, 2; 3.1; 5.1
4.4
1.1
5.1
2.7
5.7
4.1
4.9

4. 6; 5. 5
6.3

De bewering van J. B. Hof mann (Latein. Grammatiks. p. 558),
dat bij TertulHanus in de verbinding van habere met de infinitivus
het verbum habere bij de inf. act. bijna altijd voorop staat, bij de
inf. pass. meestal volgt, is in zooverre onjuist, dat men hoogstens
van eenige voorkeur voor deze plaatsing bij Tert. kan spreken.

Tert. Hermog. 26 (154. 22) is de lezing der codices ante.... ante-
quam te herstellen in plaats van de door Kroymann opgenomen
conjectuur van Rigaltius ante.... quam.

Plin. Ep. 10.96. 10 is de conjectuur van A. Körte (Hermes. 63.
p. 481 sqq.) passimque venire victimarum carnem, cuius e.q.s. waar-
schijnlijk juist; daarentegen is in § 9 de gebruikelijke lezing corrigi.
welke Körte met Gronovius in corripi verandert, te handhaven.

Ten onrechte verwerpt M. Kean (Classical Review. 33. p. 64) de
beteekenis van stare = bijstaan in Hor. Sat. 1. 9. 39.

Verg. Aen. 12. 96 is Actor in tegenstelling met de opvatting van
H. W. Garrod (Classical Review. 33. p. 105) als eigennaam te
beschouwen.

Thouk. 4. 15. 2 is de lezing der codd. CG vjio n^êovç fiiaaêévraç
XQatrjamp;fjvai te volgen.

Thouk. 8. 52 heeft Hude terecht de woorden rjôt] yàg xatà xovrov
xov xaïQov iv xfj 'Pôôco ovxœv avxœv èyeyévrjxo, door Wilamowitz
(Hermes. 43.p.592sq.) gedeeltelijk, door Steup (Anhang. p. 288) ge-
heel verworpen, in parenthesi geplaatst; daarentegen is in het vooraf-
gaande de lezing van ABEFM Ttsiaêrjvac, door Classen-Steup op-
genomen, de juiste.

Thouk. 8.54.1 bieden de codd. ABEFM de juiste lezing inshiii^œv;
in § 3 echter moet met C nagèlvae of volgens de conjectuur van
Hude naqélvaav gelezen worden.

Soph. O.T. vs. 293 is de conjectuur van de anonymus, door Bur-
ton geciteerd, xov ôè ôqamp;vx ovôelç ôgâ op te nemen.

Ten onrechte haalt W. Kroll, Catull. 66. 51. p. 207. s.v. sorores.
Soph. O.T. vs. 1480 sq. elamp;exe 'Qç xàç àôelcpàg xâaôexàç èjuàç xéga?
aan als voorbeeld van het figuurlijk gebruik van àÔeXlt;p6ç, -t) (soror).

De wet van Epitadeus (Plout. Agis. 5. 2) was niet, gelijk M. Cary
( Classical Quarterly. 20. p. 186 sq. ) meent, het gevolg doch een
der oorzaken der emigratie uit Sparta.

Het bericht bij Polubios. 2.39.9, dat de Thebanen en Lake-
daimoniers na de slag bij Leuktra de arbitrage van hun geschillen
aan de Achaiers opdroegen, berust op een vergissing.

57.nbsp;14

65.nbsp;9

66.nbsp;22
66.nbsp;23
66.nbsp;28
68.nbsp;10

73.nbsp;3
73.nbsp;27
75.nbsp;3
77.nbsp;6
77.nbsp;18

83.nbsp;3
83.nbsp;13
83.nbsp;20
87.nbsp;2

87.nbsp;10

88.nbsp;20
89.nbsp;20

92.nbsp;3

93.nbsp;13
95.nbsp;10
97.nbsp;26
99.nbsp;2

109.nbsp;20
111.nbsp;2
111.nbsp;3
113.nbsp;5
113.nbsp;26

116.nbsp;29

117.nbsp;4
120.nbsp;9
120.nbsp;16
124.nbsp;12
124.nbsp;23
126.nbsp;11

126.nbsp;19

127.nbsp;21

xsvovg
1.: alias structuras
L: famam
1.: quantum
1.: 18.3
1. potest
1.; ràïç
1.: èv

EX
antecedere	5.6
antithesis	praef. §
appellare	2.7
artifex	3.2
aspernatio	3.2
at	2.2
atque adeo	2.7
atquin	4.7, 11
augur	5.2
aula	6.5
benedicere	2.2
benedictio	2.2
benignitas	2.2
bonitas	2. 2; 5. 4
brachylogia	1.2; 3.1;
	11; 5. ^
bustum	4.4
cadere in	2.4
caerimonia	1.3
calciare	2.7
callositas	5.7
capacissimus	1.5
capere	2.3
censeri	5. 1
Ceres	2.7
certior	4.11
cessare	5.5
ceteriun	4.4
Chrysippus	3. 1
Cicero	praef. § 1
circumventus	3. 2; 5. 2
coccinatus	2.7

compitum	1.6	deus homines curat	2.3
comprecari	4.5	deus iudex (videt om-
concedere	5. 6; 6. 5	nia, reddet)	2.6; 6.2, 6
congenitus	5.3	dei (ethnicorum)	6.1
congredi	4.9	devotio	4.9
conrecumbere	4.5	dictio	2.2
conscientia	1.7; 2.6; 5.3	diluere	4.7
consensus gentium	praef. §§. 1-4	dilutior	4.4
consistere	1.5	disciplina	2.2
contestari	2. 7; 6. 2	disconvenientia	6.2
contestificari	1.2	dispector	2.3
contingit	5. 6 (bis)	dispunctio	4. 1
convenire	6.2	disseminare	5.6
conversatio	2.2	diventilare	5.3
convivium	4.5	divinare	5.2
corroborare	5.3	divulgatio	5.4
corruptibilis	2.3	dos	4.2
credere	1.4	dubitare de	6.1
cum causale c. Ind.	1.4; 4.8	dum causale c. Ind.	2.1, 3; 3.3
curare de	4.10	durus	1.3
curiositas	I.l, 2
Curtius	4.9	eiusmodi	5. 3; 6. 3
		ellipsis comparativi
daemonium	3.1	magis	1.4 (bis); 5.
dare c. In[.	5.2	ellipsis pronominis ad
dativus finalis Gerun-		quod relativum re-
divi	4.1, 10	spicit	4.5; 5.5
de	1.1, 3; 2.1, 5;	ellipsis subiecti A. c. I.	3.1; 4.8; 5.
	3.2; 4.5; 5.2;	ellipsis verbi esse	2.1, 2, 3, ^
	6.1		4.8, 10
de ad acc. obi. circum-		elogium	4.9
scribendum	4.10	eloquium	5.6
de ad subi, circum-		Epicurus	1.5; 4.2; p
scribendum	2.2		§1
defunctus	4.3, 4, 11	epiphora	6.4
denotare	1.3	ergo	4.5
denique	2.7; 3.2; 4.6	error	1.2
deputare	3.1; 4.2	ertiescere	1.7; 4.3
designare	1.3	est c. Inf.	5.2
despuere	1.3	et	2. 1, 4, 7;
detestari	6.2		4.1; 6.5
detestatio	3.2	evadere	4.9
deus (nomen proprium)	2. 1; 6.2	excedere	3. 2; 4. 7
deus bonus (benedicit.		exhibitio	4. 1
benefacit)	2.2	exigere	3. 1; 4. 5

mutire	6.5	porro
mutus ab	5.4	porticus Attica
		posse = posse esse
nam et	1.4; 4.7	postumus
ne pro ut non	1.4; 4.7	potentialis
nec pro non	4.6, 8	prae manu
nec pro ne-quidem	5. 5; 6. 2, 5	praedicare
necessarior	4.1	pcaes. in praeceptis
nomen Christianum	6.6	praesumere
notiones s. notitiae		praesumptio
communes	praef. §§1-4	praesumptor
non utique	5.4	pro mutuo
nosse c. inf.	2.5	pronuntiare
numerus	praef. § 6	proprius
numquid	5.4	prospex
nunc	1.7	proximus
		publicare
oblique	2.2	pulsare
obsonium	4.4	Pythagoricus
offensa	4.5
oleastrum	5.6	qua
opinor	5.5	quandoque
oro	5.6	quantum et
		in quantum
pallium	2.7	quasi non in enunt
parentare	4.4	relativis
paronomasia s. adno-		quasi pro
minatio	6.2	qui pro quis
partie, c. coniunctione		quid, quod
structum	4. 3, 6, 7	quisque
passio	1.3; 4.1, 6	quod sciam
passionalis	2.3	quomodo c. futar.
pastus	1.6	quoque nec
pati	2.3; 4.6
patrocinari	1.2	re'praelixi deminut
pax	4.7	significationis
penes	1.2; 2.2; 4.5;	recedere
	5.6	receptissimus
pensare	4.7	recogitare
perditor	3.3	redimitus
perseverare	1.2	refert
plane	2.2, 3	refrigerium
Platonicus	4.2	Regulus
poena	4.3	vepetitio
polyptoton	2.1	reputare

respondere	3. 1	suffragium	1.2
retexere	4.9	sustinere	5.6
retorquere	2.4	suus	1.1; 2.1; 5.6
retro	5.5
re vincere	1.1, 3	taliter	5.3
ridiculus	5.1	tanti quantum	6.1
ructare	1.6	tanto abest	1.4
		in tantum	6.5
sacramentum	2.2	textrinum	1.6
saecularis	1.1, 3	timere c. Inf.	4.8
saeculum	5.5	in totum	4.6
sapere	6.6	totum quod	1.5
Satanas	3.2	totus pro omnis	3.2
Saturnus	2.7	transvolare	2.3
scilicet	5.1	tricolon	1.6; 2.7
scire pro nosse	1.4	trivium	1.6
scriptura	5.6
secta	3.3	ubique	6.4
secundum	2.2	unde	2.5, 6; 4.9, 10
securus	4.4	universus	2.1
sed forsitan	4.11	ut causale	4.7
sensus communes	praef. §§ 1-4	ut consecutivam c. Ind.	6.1; cf. 4.7
similis sonus extremO'		uti c. acc. obi.	4. 10
rum verborum	1.2, 3; 4. 1 al.	uti de	2. 1
simplex pro composito	1.6; 4.7	uti pro	2.1
simul et	2. 1	utique	2. 3; 4. 10
soror	6.1
status	4.1	vanus	1.3; 6.3
stilus	5.4	vates	5.2
Stoa	praef. §§ 1	vel	4. 10
studeo	1.1	vel-vel	1. 1
sub	2.7	viderint	1.4
substantia	4.1	vindex	6.2