SPECIMEN LITTERARIUM INAUGURALE

exhibens

CONSPECTÜM COMOEDIAE VETERUM,

atque

ORIGINES REI SGË1SIG4E REGEPiTIORlN.

SPECIMEN LITTERARIUM INAUGURALE,
EXHIBENS

CONSPECTÜM COMOEDIAE VETERÜM

atque

ORIGINES REI SCENICAE RECENTIORÜM.

quod,

ANNUENTE SUMMO NUMINE,

EX AUCTOKITATE RECTORIS MAGNIFICI

CORNELII GUILIELMI OPZOOMER,

rom. et hod. doct. utt. hum. et ph.t. theor. prof.

AMPLISSIMI SENATUS ACADEMICI CONSENSU

bt

NOBILISSIMAE FACÜLTATIS PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET
LITTERARUM HUMANIORUM DBCRETO,

j)ro C^raïru ®o(toratu0

SUMMISQUE IN PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITTERARUM
SUMMit,W jj^^^jjioj^uM DISCIPLINA HONORIBUS

ac privileg iis

IN ACADEMIA rheno-TEAJECTINA

rite et legitime conseqdendis
defendet

FR]i!iCISCUS CLEMENS SOER.

Zntphaiiiensi».

Igt;IE XXIV M. JAN. MDCCCLII. HORA I.

TRAJECTI AD RHENUM,
apud P. W. VAN DE WEHER, typogr.

MDCCCLII.

MöMte iMóiöö mnminm -
. -f^Jf'JOïrtaaaa sAainaag laa gawiaiao

-'ÏO-TP

jMiaijiijo nimnoD

Rnbsp;Tt-nbsp;»'t i; «gt;7Ä tu TÄv ..i,-gt;i n »0- ï'jv

f;nbsp;i::gt;itacî//ja E'JTAWie mi^-^rwr: '

ra

pVj^u a^'jj'fiïHogÛTnbsp;ïrAVTf^rjaffOK

•i quot;î quot;nbsp;îfiîÂOîWAjBraE ra^ajtaanui;

:xC7nbsp;srftDiolîoS

mr^ ' y vu rfam/^ ^Aorfftjrpasr îFAi^i'rosojtn^ m atry^ït^K
• •• ^ roimiromti. //^.trrwa »ctmoTV![/gt;i£rjVf

0.»- . .......-

jj Â, ^ '

K TÎJÇ?; .Wt ■ quot;quot; V ^
.nbsp;jirnrn^ ^ühAY yrnbsp;quot;v-:;,

Î 'h

VIRIS AESTUMATISSIMIS,

AMPMSSIMO

J. B. HENfiST,

CONSCLI BOXMERENSI,
AD CURIAM SECUNDAM ORDINUM GENERALIUM DELEGATO,

KOBILISSIMO

VAN SASSE VAN YSSELT,

CURIAE PKIMAE ORDINCM GENERALIUM ADSCRIPTO,

CONStTLTISSlMO

J. G. HERMANS,

SCnOI.AE BOXMERENSIS CUKATORIBOS,

SACRUM.

ty

PROOEMItJM.

Tandem Um^us Aiu et vaUe exlt;^taium, iempestaübM
aidem, quibus jam a puero ^ita mea confliatata est, .
mnnmtquam e^ ^lis remtum, mihi adest, qm uditus
ad mrmm, qui propmufutur ütterarum studiosis honores,

aj»eritur.

No» mro eqédem mihi dixeram illud Flacci :

ö Mivi^i referent in mure te «en»
Fluctus? O quid agis?

Propentodum enim a cursu deflexerat navigium, cum su-
bito quasi e somno excitatus, favente aura, miJd ejusdem
illud dictitabam :

Fortiter occupa
Partum !

Peracto igitur examine Äcademico, horis subsecivis, quae
mihi a variis muneris negotiis vamae relinquebantur, hanc
dissertationem conscrißsi, quae ut aequis judicihus non
plane displicitura sit, vehementer opto.

Quod ad argumentum attinet, quod mihi tractandum

sumpsi, tam amplum illud est, ut, si rite explicare voluis-
sem, tenui volumine Jiaud comprehenderetur. Ideo prae-
eipuas tantum partes carptim tangens, de d/ramate Orae-
corum strictius, de comoedia Romana paullo fusius egi ;
deniqne de scena medii aevi quaedam vulgo minus nota
attulij de iis quae restant, Deo annuente, ohlata oppor-
tunitate ulerius et accuratius aliquando acturus.

Qmdsi henevolus lector plura forsitan in hac dia-
tribe requirat, quae diligentius et limatius explieari
potuissent, illud, quaeso, reputet me, quum rerum mearum
ratio postularet ut legi satisfacerem, jam per quadrien-
nium Academiae spatia reliquisse, et ah eo tempore mihi
variis occupationïbus eurisque districto defuisse tempus
et facultatem fontes adeundi et singula accurate pertrac-
tandi, quae ad propositam materiem spectant. Quare
temporibus cedere coactus, fen ut potui, non ut volui.

Ceterum non possum qui/n hac occasione smcero animo
gratias agam praeceptorihus, viris clarissimis, quorum doc-
trinae, indulgentiae et hum,anitati quantum debeam, ut
penitus mihi habeo persuasum, ita pia semper mente
recordabor.

EXORDIUM.

Medio saeculo undevicesimo, saeculo illo quod inge-
niorum lumine tantopere se extoUit, in Francia, dum
ibi invalescit popularis potestas, vel potius dicam, dum
ochlocratia summa rerum potitur mox in militare impe-
rium abitura, urgente necessitate, lex est perlata qua
immodestia, petulantia et lascivia, quibus comoedia la-
borabat, coerceretur.

Nec vero in patria tantum summi Molieri, auctoritate
publica et censura in dies crcscens scenae lascivia fuit
reprimenda, in Italia quoque, ubi favor histrionalis quasi
innatus est, severiori etiam freno theatra fuere compes-
cenda. Idem obtinuit in Germania et per omnes fere
cultiores Europae regiones.

Taceamus de scena patria. Qui curam gerunt ephe-
meridis, quae dicitur de Kunstkronyk, diu frustra ad
scenicam poesin instaurandam praemia proposuere optimae

1

comoediae vel tragoediae auctoril),ac nuperrime, die XX
Maji, e regis augustissimi mandate, qui quantopere ars
scenica dégénéraverit sensit, virorum eruditissimorum
collegium, praeside nobilissimo poeta J. van Lennep,
designatum est, quod indicaret remedia, quae inservire
possent scenae patriae restituendae 2) ; atque eodem hoe
mense magistratus Amstelodamensis jussu, summa cum
omnium bonorum approbatione (si eos excipias qui po-
puli mores parum curant, non animadvertentes quantum
ilh valeant ad rempublicam conservandam), Claudia fa-
bula Georgii Sand scena exclusa est. Itaqiie, ut olim
in Graecia, sic nostro quoque tempore.

in vilium libertas excidit et vim
Dignam lege regi.

Talia considerans, quum jam prius id consilium ce-
pissem, in opinione sum confirmatus, operae pretium
fore arbitrans de natura et indole comoediae, tam apud
veteras quam apud recentiores, quaedam. in medium afferre,
et hoe consilio historiam rei scenicae breviter percurrere.
Primum igitur notabimus originem, progressus et effica-
ciam comoediae apud Graecos ; deinde ad comoediam
Romanam transeuntes, indicabimus hujus primordia do-
mestica ; tum explicabimus causas quare comoedia proprie
sic dicta apud illos parum exculta sit, quare Plautus et
Terentius Graecorum fabulas in Latium transtulerint, et
quomodo post eos cum somoedia actum sit; postremo
comoediae recentioris originem, adumbranda imagine spec-
taculi quale medio aevo fuit, declarabimus.

^ ) Idem fecit haud longo abhinc lempore Societus littcraria Belgica.
2) Conf. Diarium IM HandelsUad, Mensis Maji 18-51. 6076.

In his quantum potui semper distinxi comoediam a
ceteris scenicae poësis formis; ubique tamen praesertim
in extrema parte id facere res non sivit.

Quodsi hac mea scriptione aliquid profecerim ad Tha-
liae munera purganda, vel saltern si nonnullos ad id
attentos reddiderim, non frustra me hunc qualemcumque
laborem suscepisse querar. Neque enim artem comicam
vel dramaticam ad vitam et mores accommodatam, genus
jocandi,ut Cicero dicit 1), elegans, urbanum, ingeniosum,
facetum, sed genus illud illiberale, petulans, flagitiosum,
obscoenum, vitia denique quae nunc fere sunt comocdiae

communia, deleri volumus.

His paucis praemissis jam ad ipsum argumentum acce-

dimus.

1) Cic. de Off. I. 29.

DE

COMOEDIA GRlECi.

»Omnis quae a ratione suscipitur de aliqua re insti-
tutio a definitione debet proficisci, ut intelligatur quid
sit id de quo disputeturquot; 1). His verbis Cicero op-
timam proposuit regulam nemini profecto de aliqua re
disputationem inchoaturo obliviscendam. Comoediae etiam
definitionem, quatenus ea universe definiri possit, ex
eodem Cicerone adumbrare lubet. Comoediam dicit
imitationem vitae, speculum consuetudinis, imaginem
veritatis 2) ; alio loco addit, » in qua effictos nostros
mores in alienis personis, expressamque imaginem nostrae
vitae quotidianae videmusquot; 3). Quae tamen definitio,
si rite attendas, comoediae novae tantum convenit, quippe

1)nbsp;De Off. I. 3. in fine.

2)nbsp;Cic. apud Don. in vita Terenlii.

3)nbsp;Pro Rose. Am. 16.

quae sola apnd Romanos obtinuerit. Proprie rb yeXolov
sive tonbsp;tarn materies quam scopus fuit comoe-

diae, ad quod movendum in comoedia antiqua argu-
menta sumebantur e vita tam publica quam privata,
quo sponte factum est ut haec magis satyrica esset et in
parodiam dcflecteret 1). Quidquid est, ex allatis satis
perspicuum fit, comoediam, quamquam variis temporibus
varia fuit, tamen ludicra et ridicula semper specta-
visse sibique prava imitanda proposuisse.

Jam primum quaeritur, unde vulgaris ilia vox co-
moedia, quae nunc in omnium ore est, nomen traxerit?
Fateudum hac da re in diversas sententias discedere
doctos, et quamvis, ut quisque acutissime rem dijudi-
caverit, ita facillime ei fidem habeamus, hic ut in aliis
plurimis, res pro certo statui nequit. Sunt enim qui
xwttoxJtav ducant anbsp;undenbsp;ergo a commis-

sando; alii vero a xi^n et «^ii, quasi sit ixJii-év xipais,
[een dorpsgezang), qualia etiam nunc per nundinas in
pagis vulgo cantantur. Harum interpretation um pos-
teriorem tutatus est W. Schneider Origg. Com.
Grace, pag. 4 sqq.; prior vero probatur a multis
et praestantissimis auctoribus qui in vocis origine
explicanda occupati fuerunt. Est scilicetnbsp;hilaris

pompa sive incessus, qui in Dionysiis tam in mbe

1) Conf. Cramer in Anecd. T. I. pag. 4. 23. /Elt;tti ^èxaU
Sia.nbsp;xasapwdpas,nbsp;svarartxi, too

ßiov. Sik yilazog xai iiMg TuwoufiÉv») — )taè TT^äfff^aTa to-
piéxei ßtmttxüv Tcpaynizoiv- xai ott t^j pev rpayrfSix (txótco;

TO a? 3-p^vov Xivüaai ToO; äxpoara?, t«c Sk xwpUi«;, ets
y sXojTa.

quam in agris praesertim post vindemias institui
solebat, 1) in quo Juventus liberiores canebat cantilenas
quibus possim etiam obvios proscinderet. Qui talem
pompam sequebantur dicebantur toO zcóaou àoiSoi (can-
tatores pompae). Inde factum est verbum xm^^iJem et
nomen vM^wSia..nbsp;*

Equidem iis quae ad haue sententiam probandum
attulerunt Thiersch, Pindarus Werke, Th. I: 114.
Boeckh. Staatsh. II, 364. Passow in Lex. Graec.
V. xâfioç et zwftM^ta. Ritter in Comm. ad Aristot. Art.
Poet. IV, facile adductus sum, ut haue explicationem
alteri quam Schneider defendit, antepouerem.

Aristoteles 1. 1. e choris phallicis in Attica usi-
tatis prodiisse comoediam, quemadmodum e choris dithy-
rambicis exstitisse tragoediam expresse nobis narrat.
In honorem autem Bacchi varia festa celebrabantur, quae
ad Dionyeum vel Eleutherium vel Lenaeum refereban-
tur, quorum tamen praecipua t« psyà^a Atovû(7ta (rà
xacT «(TTu, Èv «(TTse, à(7T£xà etiam dicta.) Dum haec age-
bantur tempus ac locus erat ludis et jocis saepe cum
lascivia junctis. Instituebatur 'iallo^opta, quam 'pompam
nobis describit Schoell. Gesch. der Griech. Litt. I.
9. p. 215. Imago numinis phalli in modum (quod
erat signum membri virihs et fecunditatis symbolum)
e templo magna comitantium caterva in Limnas, in sa-
cellum quoddam prope Academiam extra urbem ducitur;
virgines ministrantes deo ofFerunt primitias terrae in
canistris auratis; festum cum magno tumultu et lascivia

1) Etiam quura cada vini apcriebantar, qnoj fesliira Gratcls Jicelalur
xaTiiQoiyta..

peragitur; inter pompam obscoena carmina canuntur, dum
praefertur phallus, quo in sacello posito, populus in Cera-
mico effusis se tradebat gaudiis 1).

lisdem fastis diebus, quae cum nostris nundinis et
ferialibus (Kermis, St. Nikolaas, Karnavalsfeesten enz.)
quodammodo comparare heet, quo tempore multis dulce fu-
rere uti Horatio videtur, juvenes festivi, rustici et oppidani,
plaustris vehebantur per urbes, vicos et agros, petulantia
carmina canentes ac dicacibus jocis et ludibriis specta-
tores oblectantes 2). Ex his autem ludicris, addito diver-
bio et actore (itrstjó^iov et «-/oovicTTiig) paullatim, xö/iM^ta
exstitit propria, postea agi solita iisdem diebus festis et
eodem fere modo ut rpavM^ia, quae e choris dithyrambicis
nata, argumenti gravitate^ poësis sublimitate et formae
dignitate a comoedia plane dispar fuit.

Quaecunque autem sit nominisnbsp;origo, et sive

illa ISIegaris sive in Siciha sive in Attica nata sit,
illud manifestum est, comoediam e Dionysi sacris ortam
fuisse, quod ipsum declarant quoque comoediae chori.

Hic forte locus esset de Dionysi sacris tam publicis quam

1) Conf. Herod. II. 48, quo loco etiam depingitur (ale feslum Diony-
siaoam apnd ^gyptios. »T»iv o^È iD-nv avayouat oprhv Tw^tovOffw
ot A't7u7rTiO!, aJiv xopüv y-ari ravzi lt;T/e(ÏOT iravxa quot;eXIyiiti.
avTt fallüv aUa cyt élt;TU s^svpyii^évx oaov re
para vsupiaTraiTTa, ri ■Kepifopio^tn v-^Ta x.wfza; yuvaïxsc, VSOot TO
aWoïov, oi TroX)gt;M té« £).a!7(rov ibv toO il)gt;ou ffwparos. Tzpo-nyésrai
ik a-jUi al Si ïVovrai aeiSovrrai rbv Atówaov. Siózi Sh
TS e^st To aïiJoïov xal xivést f/.oOvov toO ffwftaToc, eixTi gt;070?
nept ai/Toü 'ipog ïsyó[j.evog.

2} Ejusmodi ludi memorantur qnoqne apnd nostros in medio aevo
nsitali nage-Wagen- et Tafelspelen dicti, qui primordiorum comoediae
graecae niagnam similitudinem referunt.

privatis paulo fusius disserendi, quum hic quasi fous fuerit,
e quo originem traxit comoedia. Plurimi autem et notis-
simi auctores tam antiqui quam recentiores de his
festis copiose et accurate egerunt. Cui non innotuerunt
praeter lascivos illos choros plaustris vectos cavillantes,
Maenades lymphatae, Bacchae fiirentes, temulenta orgia
et Bacchanalia nocturna, quoriun turpis libido et infamia
in proverbium abiit? 1) Attamen in honorem humani
generis praedicamus, probe esse distinguenda sacra Dionysi
privata et ea quae publice in ejus honorem instituebantur,
quae quamquam lasciva, numquam tamen ad eam turpi-
tudinem sunt delapsa, atque de his tantum sermo est.
Sed nolumus digredi a scopo : qui pluia veht adeat auc-
tores, 2) et de hoc cultu, qui latissime apud omnes
antiquitatis gentes, potissimum autem inter Graecos inva-
luit, quique ut artium studiis magnopere profuit, ita
moribus subinde valde obfait, haud multa desiderabit.
Sacram fuisse apud veteres comoediae originem, adnos-
tram disputationem indicasse satis sit.

Primi memorantm- comici poetae Susarion, qui, quod de
Thespide perperam narrat Horatius, plaustro vehebat
actores ;. praeterea Magnes, Evetes, Euxenides, alii,
quorum apud Diomedem grammaticum et Suidam fit
mentio. Non est quod in his parum notis moremur,
neque ad partes a me susceptas pertinet ipsa theatra
attendere, v. c. quando primum exstructa sint, qualia

1) Inter multa exempla expressam iniaginem lalium orgioram priva-
tornm habes apud Liv. XXXIX. 8.

S) Ex his indicasse sufEciat, K. F. Hermann, Lehrb. d. Gottesd. AI-
terth. § 56-58 et alibi.

fuerint, quomodo scena fuerit constructa, neque ad choros
comicos, tragicos, satyricos, personas, vestes ceteraque
id genus, quae in quaque historia litteraria facile repe-

riunturl).

Quod ad argumentum attinet, aliarn quam tragoedia
viam secuta est comoedia. Ilia vulgaria spernens ex an-
tiquis mythis deorum et heroum depromsit sua argu-
menta ; grandia et sublimia sectans , aerumnas humanas,
casus funestosregum graviter depinxit, animos dulci tri-
titia percivit. Longe aliter comoedia. Ees praesentes
tam privatae quam publicae, populi acta et mores, viriprin-
cipes,beUiduces, magistratus, demagogi, porro poetae, philo-
sophi, artifices, homines vel ambitione aut vitiis vel
virtutibus et meritis omnium oculos in se trahentes, am-
plam materiem jocandi, cavillandi, ludendi malitiosae
praebuerunt Musae, quae ne diis quidem nec sacris
pepercit. Eo igitur comoedia maxime a tragoedia di-
stinguitur, quod vitia humana facete persequens, hilari
et jocoso vultu et socco induta procedit, dum moerens
soror cothurno incedens, labores heroum exhibens,

dulces fundit lacrimas.

Mansit haec distinctio; etiam nos eodem fere modo
dignoscimus ambas quo veteres. Quid vero interest inter
comoediam et drama satyricum, quod item jocosum
et lascivum?

Ad hoc declarandum animadvertendum est ab origine
in tragoedia gravibus et seriis mixta fuisse ridicula et

1) Conf. in primis G. H. Bode, Geschichte der dramatischen Dicht-
kunst der Hellenen , Leipz., 1839-40.

jocosa quaedam 1). Quod tarnen non diu placuit et
tragoodiam graviorem et magis aequabilem raddere, sejunctis
ridiculis, institutum est. Sic bipartita facta est tragoedia:
altera pars, propria hoc nomine appallata, saria et gravis ;
altera, adsumto levium satyrorum choro, hilaria et jocosa
proponens. Quod ludicrum , drama satyricum dictum,
quasi appendix tragoediae fuit et natura sua a commoedia
divcrsum est : quae diversitas qualis fuarit patet ex Anacd.
Gr. Cramaria), quo loco de singulis scenae partibus agitur.

quot;ïâiov 8s -auumstix; fisv to ftîpiyfiô'vov ê^^iv toîç o-y.mfipotcrt yélaza,
TpaywSiaç Ss ■névân xxï trvu^opàç, aarvpuvç Se où to à-rro mv-
. Oo'jç etç j^âpav «TTavrav, wç b EùpimJou'opsdtviç fxai A|Xzgt;i(7-
T 15, zai h ^otfoxléovç 'H gt; £ k t p a èx ps'pouç, ûiimp rtvsç faaiv, à»

à.pujri xai X'^pdvTX xainbsp;sx^i yéltoTa. Deinde da-

scripto S^lei argumento, dramatis Satyrici Euripidis,
additur: réloç Sk zpajaStas psv Xûeiv tÔv /3tov, xmpm(îtaç Sè
avvtiTTccv aùzhv, aampix^ç Ss to toïç sufisxizotç j^aptsvtwpoïç
xctOr,SvvcfJ aÙTOV.

Ceterum drama Satyricum, quod

agrestes Salyros nndavit, et asper
Incohitni gravitate jocnm tentavit, 3)

prorsus moribus antiquis accommodatum, cum Satyrorum
choris et procaci saltatione a racantioribus omissum ast,
at paucae tantum reliquiae hujus ludi genaris afiigiam
nobis ostendunt : quara hujus discrimina a raliquis drama-
ticae poesis formis indicato, ad comoadiam ravartamur.

1) Aristnt. de Art. Poet. Gap. IV ; Stà to h. SaTupizoO txsra^alslv
ùij/è ànsrxepiVMS^'/l.

S) Vol. I. pag. 7. 24.
3) Ilorat Art. I'oct. vs. 220.

Notum est, comoediam dividi in veterem, mediain et
novam, quamm prior e phallicis choris et testis Dionysi

sacris nata, non potuit non horum redolere protervitatem.

Cito igitui- ad summam audaciam ac temeritatem pro-
cessit, cujus rei'nobis auctor est Horatius Sat. I,
4, princ. his verbis:

»Si quis erat dignus describi, quod malus aut fur
Quod moeclms foret aut sicarius aut alioqui
Famosus, mulla cum libertate notabanl.quot;

cujus comoediae principes ab eodem commemorantur

»Eupolis atque Cratinus Aristophanesque poelae
Atque alii, quorum comoedia prisca virorum est.quot;

Similiter hujus comoediae libertatem egrcgie expressit
Boileau : 1)

Des succès fortunes du spectacle tragique
Dans Athènes naquit la comédie antique,
Là, le Grec né moqueur par mille traits plaisans,

Distilla le venin de ses trails méprisans.....

Aux accès insoleus d'une bouffonne joie,
La sagesse, l'esprit, l'honneur furent en proie.
On \it par le public un poète avoué.
S'enrichir aux dépens du mérite joué:
Et Socrate par lui, dans un coeur de nuées,
D'un vil amas de peuple attirer les huées.

Spectat ad Aristophanisnbsp;qua fabula unicus ille

virtutis et sapientiae doctor maximopere est depressus,
si scihcet virtus calumnia deprimi potest. Attamen
noh credere hanc comoediam in unum hune philoso-
phnm esse compositam, qui viginti quinque anms

2) L'Art Poétique. Chant III.

post ultimo supplicio est affectus ; potius hoc consi-
lium videtur Aristophanis fuisse, ut castigaret sopliistas
eorumque artem perniciosam, juvenes corrumpentem
et deorum religionem evertentem. Illud tamen jure re-
prehendendum, quod horum partes in Socratem transtuht ;
etenim Socrates germanus fuit fdoaófo; tam doctrina quam
vita, neque sopliistis adscribi meritus; contra si forte
Ilippiam vel Thrasymachum vel ahum quendam arctalo-
gum hujus notae lusisset, eumdem certe laudaremus
quem nunc reprehendimus.

Igitur tota illa audax comoedia a pluribus improbari
solet; ideo nec mirandum, quod magistratus Athenarum
tah hbertati, sub ipsa democratia intolerabih, frena indiderit.
Verumenimvero auctoritas pubhca poetarum ludibriis la-
befactata, voluptatis iUecebrae ob omnium oculos positae,
dii et homines turpi habitu et vultu in scenam pro-
ducti, calumnia denique pro virtute habita: talia pro-
fecto civitati non poterant non nocere, et si ab eo tem-
pore mores Atheniensium magis magisque corrupti
statusque reipubhcae concussus est, haud parum eo
contulit scena, quae talia exempla spectanda praebuit
Recte igitur E. de Langsdorflquot;. 1) : La comédie antique
c'est à la fois un libelle, une caricature et une dè
nonciation.quot; Neque miilto post pergit : » Le poète co
mique (à Athènes) n'était point un homme privé
traduisant sur la scène quelque travers ou quelque ridi
cule particulier; c'était un homme public, un orateur

1) Conf. Revue des deux Mondes, T. U. 10. XV Maji pag. 611:
La comcilic politique à Atlicnes et à Paris.

l)olitique, continuant sur le théâtre la lutte engagée sur
rquot;A7oo«, poursuivant ses ennemis avec des armes plus
mortelles que celles de la tribune, les livrant aux sar-
casmes de la foule, aux implacables tortures de la risée
publique: supplice sans nom auquel les sociétés démo-
cratiques condamnent avec une indifférence égale tantôt
le génie et la vertu, tantôt le crime et le vice, en sorte
que, je ne sais quelle contagion s'étendant à des vic-
timL si différentes, la vertu la plus pure en est ternie.
Il faut des siècles et la justice de la postérité pour que
toutes choses soient remises à leur vraie lumière, etc.
Et jam antea Camille Desmoulins in ephemeride le
vieux Cordelier praedicaverat. »Lis Aristophane, qui fai-
sait des comédies il y a trois mille ans, et tu seras
étonné de l'étrange ressemblance d'Athènes et de la
France démocrate; tu y trouveras un père Duchesne
comme à .Paris, les bonnets rouges, les ci-devant, les
orateurs, les magistrats, les motions et les séances abso-
lument comme les nôtres; tu y trouveras les principaux
personnages du jour, en un mot, une antiquité de mille
ans, dont nous sommes contemporains.quot; Itaque quamvis
attica elegantia, ingenio, acumine, quin etiam pa-
triae amore Aristophanes sit icax' igo/iiv comoediae poeta,
quamvis Cleontem, Hyperbolum, aHos perniciosos cives,
immo populum ipsum haud injuria libéré et merito
carpserit, quamvis etiam multa, quae displicent mo-
ribus nostris, non ad mores Atheniensium transferri
possint; videntur tamen fabularum ejus vitia non esse
compensata aeque magnis utilitatibus, atque de fabuHs ejus
credo, contendere possumus, quaedam esse bona plu-
ribus mixta malis.

Saepius quidem principes viri, Pericles, Alcibiades,
aliive ab optimatibus subornati, ante et post expe-
ditionem Siculam, hanc insolentiam lege frenare ten-
taverant. 1) Frustra. Hoc octoginta annis post dem am
obtinuerunt, quum Athenis captis ipsa democratia re-
pressa est. Anno 404 a. C. auctore Lamacho, uno
triginta tyrannorum, res praesentes et personas mani-
festas in scenam inducere et parabasi, qua potissimum
poeta adversarios vexabat, uti vetitum est. Tunc igitur,
partim etiam propter afflictas post bellum Pelopone-
siacum Athenaram res, quum pauci zópnyot 2) impensis
choro faciundis pares erant, evanuit chorus sive, ut
Horatius disit,

turpiter obticuit, sublato jure nocendi.

Exstitit igitur Tnedia quae dicitur Comoedia, in qua
vetitum fuit to ovopaorl j£MpM(?stv, quod tamen ne nunc
quidem plane desiit, uti patet ex argumentorum titulis ac
nonnuUarum fragmentis fabularum 3). Haec spectatores
teuere tentabat parodia scriptorum quorumdam et poe-
tarum praecipue tragicorum, item ludibriis mortuorum,
quum vivis illudere haud amplius liceret; porro convivia,
amores, irae ceterique meretricii amoris furores his in fabu-
lis repracsentabantur, uti patet ex innumeris argumentis,
quibus a scortis nomina imposita sunt 4) ; quo minus

1)nbsp;Conf. Ohscrvationes Criticae in Platonic cmnici rcliqidas
auctore C. Gr. Cobct.

2)nbsp;Conf. in piimis Bockh. Staatshaiish. I. 493, sijq.

3)nbsp;Conf. de his polissiraum Aug Meincke IHstoriu critica comicorum.
Oraecorvm capitc quo agit de coinocdiae mediae iiid.dc.

4)nbsp;Cf. Mcincke 1. 1. p. 276.

dolemus quod ejus parum vel nihil reliquum sit. Alex-
andrini duos tantum poetas ad hanc comoediam référant,
Antiphanem et Alexin, sed praeter hos classicos multi
sunt alii, inter quos Anaxandridem, Eubulum, Hege-
sippum Tarentinum, Nicostratum Aristophanis filium,
Platonem juniorem, nominasse, sat erit. 1). Ari-
stophanis nXoOroç denuo elahoratus et absque parabasi
editus etiam huic comoediae adscribi potest.

Sequitur inde ab Olymp. CX, 3. quum, pugna ad
Chaeroneam facta, libertas Graecorum cecidit, nova, quae
ad efformandam comoediam Eomanam, deinde Gallicam
tum etiam nostram, quam plurimum valuit. Neque
enim, dum comoedia media viguit, audacia in rebus ac
personis notandis prorsus compressa fuit, et ut omnis
abusus tolleretur, suh dominatione Macedonica nova
lelt;.e opus fuit, qua cautum, ut non nisi res et nomma ficta
in scena proponerentur. Ab hoc inde tempore non ampUus
nisi raro argumenta a rebus vel personis publicis sume-
bantur, sed ad inventionem erat confugiendum, quod

arti et ingenio valde profuit 2).

Diu languescens fuerat comoedia, sed non longe abhinc
laetius effloruit et jucundiorem induit formam, auctore
praesertim Menandro, Thahae dehciis, cui scena per-
multa debet. In hac certae partes actoribus tribuuntur,
catastrophe fit imphcata et vere comica, castior sermo, sales
urbaniores aptioresque; denique talis efficta est co-
moedia qualis fere hodie conspicitur.

1) ümnium conücorum eollcgerunt el edUorunt fragmenta Hertel,
Grolins et Biiissonude.

a| Co» f. Mi'inekc 11. p. 436.

Hac comoedia deinde etiam veteres magis delectati sunt.
Quintilianus de Menandro loquens sic judicat : » qui vel
unus, ait, meo quidem judicio, diligenter lectus ad cuncta,
quae praecipimus, efficienda sufficiat : ita omnem vitae
imaginem expressit; tanta in eo inveniendi copia et
eloquendi facultas; ita est omnibus rebus, personis,
affectibus accommodatus. 1).

Praeter Quintilianum muitos alios habuit Menander
artis suae praecones, inter quos Dionem Chrysostomum
et Ovidium, qui de eo sic canit:

»Dum fallax servus,' duras pater, improba lena
Vivent, dum meretrix blanda, Menandros erit 2).quot;

Quamquam autem in describenda consuetudine me-
retricia nequaquam sibi displicuerunt hujus comoediae
poetae, frequentius tamen amatoria fabularum argumenta
ab ingenuarum puellarum et atticarum civium amoribus
duxerunt. Quare pluris certe jactura harum fabellarum
facienda 3).

Accidit nempe Menandro quod ceteris novae comoe-
diae auctoribus, Apollodoro, Phihppidi, Diphilo, aliis,
quorum omnium scriptis fata inviderunt. Manserunt
tamen hujus comoediae monumenta, non a Graecis
verum a Eomanis ad nos tradita, qui quidem exempla
Graeca Latine verterunt.

Sic breviter considerata comoedia Graeca ejusque
origine, processum est ad Romanam, quae hello Punico

1) Inslit. Orat. X, I, 69. ed Spald.
S) Amor. Lib. I, Eleg. 15 v. 17.

3) Fragmenta servarunt potissimum Atlienaeus, Stobaeus, Lexicograplii
et Grammatici.

17

secundo pullulare incepit, dum graeca sensim paulatimque
obmutuit. Nam aetate Alexandrina non nisi duorum
comicorum. Machonis et Aristonymi, bibliothecae Alex-
andrinae praefecti, mentio fit, utriusque haud magni no-
minis; deinde post devictam Magnam Graeciam, mox
etiam'Achajam, cum Graeco cultu simul Thalia Eomam
migravit, atque Latino ore loqui coepit.

Sed de hac in capite sequente disserendi erit locus.

DE

COMOEDIA ROMANA.

Eem si vere aestimemus, non exstitit comoedia proprie
Latina. Eomani semper imitati Graecos rarissime tantum
in scenam personas romanas induxere; loca, tempora,
mores, omnia ad normam Graecam aptata sunt; niliil fere
in scena latinum nisi sermo.

Mirandum sane inter viginti fabulas Plauti et sex
Terentii ne unicam quidem reperiri argumenti Romani :
quod ut declaretur, res altius repetenda.

Notum est, gentem Eomanam tempore demum belli
Punici secundi litterarum dulcedine esse captam, nempe
postquam Magna Graecia et Siciliae oppidis, in quibus
Hierones et Dionysii Musarum patronos se praestiterunt,
potita est. Mox dramaticae artis primi auctores Accius
et Pacuvius se ad Graecam normam conformantes, in
omnibus fere vestigia presserunt Graeca. Hos ceteri secuti
sunt et cuique palam est, quam contagiosum exemplum

sit. Praeterea ut Graji ad comoediam fuere nati, ite

Eomani natura ab hoc poesis genere alieniores fuere. Illi

leves, hilares, faceti, se suaque in scena traduci facile pa-
tiebantur; Athenienses ridebant dum ipsi ab Aristophane
acriter ludibrio habebantur; qui fabulas docebant ibi m
magno honore, ita ut Sophocles, Antigone data, suffra-
giis populi praetor creatus sit. Non ita apud rerum
Aminos gentemque togatam. Romani, prisci praeser-
tim, Musarum cultum ut luxum quemdam inter leviora
ponebant, ut indicant verba Catonis apud GeU. XI, 2:
»Poeticae artis honos non erat; si quis in ea re studcbat
aut sese ad convivia applicabat, grassator vocabatur.quot;
Etiam eorum mores, austeritatem et dignitatem prae se
ferentes, non aeque praebuere materiem fabellis, praesertim
comicis 1). Libertatem comoediae veteris non ferebant :
nolebant spectaculo esse plebi, nolcbant suos mores insti-
tutaque ludi vel carpi ; imo ne in theatra quidem duci
matronas sinebant, nisi permissu maritorum, in quorum
potestate erant 2); denique scenae munera despecta
servis et viUbus hominibus relinquebantur. Mercede con-
ducti et scribebant et agebant fabulas, quamquam mter
actores quidam praeclari artifices, quales tempore Cice-

1) Montesîniviusia annotatione ad cap. XV libri : Considérations sur
les causes de la grandeur et de la décadence des Romains: de eodem
argumento talia refert:quot; Les Grecs avoient des jeux ou il étoit glorieux
d'y vaincre. Or qu'un grand personnage descendit lui-même sur l'arene
ou montât sur le théâtre, la gravité Romaine ne le souffroit pas. Com-
ment un Sénateur auroit-il pu s'y résoudre, lui à qui les lois deieu-
doient de contracter aucune alliance avec des gens que les degouls du
les applaudissements même du peuple avoieut flétris?
3) Conf. Val. Max. VI. 3. 13. Suet. -Aug. 44.

rouis et paulo ante v. c. Eupilius et Aesopus fuere,
exstiterint, tamen artem quaestus causa exercentes, parum
fuere idonei studiis liberalibus promovendis. Histriones
primum ob conditionem illiberalem, deinde ob vitam infa-
mem Eomae minimi aestimabantur.

Hue spectant quae' Nepos in praefatione ad Vitas
dicit, reprehendit eos, »qui expertes litterarum grae-
carum nihil rectum, nisi quod ipsorum moribus conve-
niat, putabuntquot; cujus rei talia afiert exempla: »Nulla
Lacedaemone tam est nobilis vidua, quae non ad scenam
eat mercede conducta. Magnis iu laudibus in tota fuit
Graecia victorem Olympiae citari ; in scenam vero pro-
dire et populo esse spectaculo, nemini in eisdem gentibus
fuit turpi tudini. Quae omnia apud nos partim infa-
mia, ^partim humilia atque ab Jwnestate remota ponuntur.quot;
Quum postea, exstructotheatrolapideoPompeji(698 U.C.),
histrionalis favor magis increvit, aucta luxus et seenici
apparatus admiratione (quam carpit Varro E. E. II
praef. 8 his verbis: »nunc intra murum fere patresfa-
miliae correpserunt, relictis falce et aratro, et manus mo-
vere maluerunt in theatro ac circo quam in segetibus
ac vinetisquot;), Eomani magnificentia ludorum graecorum 1),
postea quoque pantomimorum magis delectabantur quam
simpliciori scena comica, sub imperatoribus fere omissa 2).

1)nbsp;Greges histrionum ex oppressa Graecia Romam transierunt, ibicjae ludis
suis [commissio Graecormn. Cic. Att. XYI, 5) maximum quaestum fecere.

2)nbsp;Sic hodie maxiraam partem magis capimur el tenemur ludis, opera's,
hallenen, pantO'mimen dictis, (de Kozeniiimf, Hirta, Robert le Diable etc.);
lütore scenae Ilalicae, (fabula Norma, quamvis nemo fere cantum italicum
intelligat, semper spectatoribus gaudel) quam neglecla scena patria,
quae talibus auspiciis nullibi locorum floret, ne crcscere quidem potest.

Sed videamus de singulis comicae poësis generibus,
dum ad explicandas cansas, quare poetae scenici Latini,
primum Graecos imitati, etiam postea plerumque hornm
vestigia legerint, scenaque proprie Eomana non ad
unguem limata sit, passim dabitur reditus.

Ipsa divisio in comoediam palliatam (Graecam) et
togatam (Eomanam), quae nonnullas habet species, quarum
vestigia apud Graecos haud reperias, indicat tamen sua
ac propria argumenta habuisse scenam Eomanam, et hoe
nomine Hcuit Horatio populäres suos laudare his verbis
Art. Poet. VS 285:

»Nil inlentatum nostri llquere poetae ,
Nec minimum meruere decus, vestigia Graeca
Ausi deserere, et celebrare domestica facta
Vel qui praelexlas vel qui docuere togatas.quot;

Vulgo memorantur Traheata a Melisso quodam 1),
Äiw^/wjjic« aEinthone inventa (apudLydum «nbsp;2),

Unieata vel tabermria altera a tunica, infimorum vesti-
mento, altera a taberna ex asseribus constructa nomen
trahens, quod ipsius humilitatem satis notât; pla-
nipedia porro vel plampedaria etiam ricmata dicta,
de qua est locus classicus apud Donatum I. 1, qui
ludus abjectioris generis per centunculum suum nobis
refert nostrum sannionem (Arlequin, Hansworst.)

1)nbsp;De hoe vide Suet. 111. Gram. 21.

2)nbsp;Rhinthon Tarentinus floruit sub primis Phtolemaeis. Sua dramata
hilarotragoedias vocavit, quae Plautus tragicocomoedias. De hoe Suidas
v: Ptv5oov. Kwptzis ipx^l^'^nbsp;y.alovy.émç 'napoTpaywtftas
O È(7ti yXuazoypayia. vioç Se ^o^À^Z. Quatuor tantum Rhin-
thonicae memorantur L. Pomponü Bononiensis Agamemnon suppositus,
Marsyas, Novii Andromache, Phoenissac. Uterqae poeta contra plures
Atellauas composuit.

His majoris momenti erant Atellanae, jocis et facetiis
compositae, in quibus ingenui juvenes Romani partes
agebant, quod alioquin absque censura vel capitis dimi-
nutione facere non audebant 1). Hae efficiebant quo-
dammodo comoediam populärem Romanam, vel fortasse
etiam vices obtinebant dramatis Graecorum satjrici, quum
vulgo post vel intra argumentum exodii loco (als
nastuh, of tusschenstuk) agerentur. De his locus est
apud luvenalem, de cujus explicatione ambigunt in-
terprétés :

»Urbicus cxodio risiim movet Atellanae
Gestibus Autonoesquot; 2).

Hoc ludicri genus Romae saepius celebrabatur, inter-
dum veteri lingua Oscacompositum, teste Strabone 5p. 233:
iSiov 3i Ti rots quot;Oaxot; zal rû rüv Avaoviav sävsi es^ußißnxs.
T6ÜV pèv yàp quot;OiTzwu sxlsloiizizMv ri Siâlsxzoç fis'vst Tzapà ro'iç
'Paix.ixioiç, M(7TS zal TroivifiaTa axriVoßaTstaOai zarà Ttiia àywva
îraTpiov zal fii^oloysiaBai.

Diomedes, HI, p. 487 de iisdem ludis agens : »Tertia

1)nbsp;Ex Niebuhrii tamen sententia, liberales ijuoque homines in quas-
que fabulas togatas] vel praetextas sine tali animadversione prodibant.
Cfr. Rom. Gesch. I pag. 543. not. 1098.

2)nbsp;Sat. YI, 71, ad (j. 1. in primis videantur C. F. Heinrich Vol. II et W.
E. Weber, quorum hic contendit, Urbicum fuisse poetam parvarum
fabellarum in modum anliijuae comoediae deU'arte; ille contra
censet, eamdem vocem non esse nomen proprium, sed nomen artis,
indicans aliquem gestus comicos in exodio exprimentem sine sermone,
ergo liistrionem ; qui sermone utitur vocatur cantor. Deinde hune
locum refert ad pantomimum Ta IIsv^iMf, qui hic in exodio per
parodiam ridetur, et addit non esse unicum exemplum argumenti
mythici in exodiis. Collatis superioribus posterior explicatio magis
arridet.

species est, inquit, fabularum Latinarum, quae a civi-
tate Oscorum Atella, in qua primum coeptae, Atellanae
dictae sunt, argumentis dictisque jocularibus similes sa-
tyricis fabulis Graecis.quot; Inde dicta quoque Atellana
ludienm Oscum, eaque diu quidem distincta ab Exodio,
quum in Atellana juventus, ceteraium fabeUarum actu
histrionibus relicto, ut Livius ait 1), ipsa inter se more
antiquo (Fescennino scilicet) ridicula intexta versibus
jactitaret 2).

Neque tamen haec distinctio mansit ; sub Imperatoribus
Atellana, ludicrum Oscum et exodinm tamquam vocabula
Synonyma usurpantur, quemadmodum eodem tempore exo-
diarius et scurra mimicus Q];asà.em significationis fiuntS).
Hand feliciores successus habuit comoedia togata, post
paUiatam nata. Aliquod quidem tempus viguit, dum
floruerunt Afranius, Titinius, Atta, non mediocres poetae,
nec tamen diu, quia tempore Augusti hinc discessum est
ad ignes et delicias Maecenatis, ad Pylades et Bathyllos,
Pantominos dico, qui hic facile adjunguntur.

Pantomimi cognati sunt Mimis, vel potius ex iis

1) Hist. VII. a.

3) Hoc ludicrum, nt facile intelligilur, prae libertale in effrenatam
licentiam abiit: Variis, ait Tacitus Ann. IV. 14, dehinc et saepius irritis
praetorum qaestibus, postremo Caesar de immodestia liistrionum rettnlit,
multa ab iis in publicum seditiose, foeda per domos tentari; Oscum quon-
dam ludicrum, levissimae apud vulgum oblectationis, eo Ilagitiorum et
virium venisse ut auctoritate patrum coercendum sit. Pulsi tum his-
triones Italia.

3) Esodium et mimus theatralis eodem modo eamdem rem signi-
ficant; Exodiam autem generale nomen est pro quoque ludo, qu dramati
cuidam addebaturvel inter actus inserebatur. Horum jocorum breve argu-

•mentum fuit nec ad lectionem compositum; quare liUeris parum profuere.

nati 1). Omnes partes in iis ad nnum actorem refere-
bantur, ac sub Augusto orchestris et fastu scenico ad
summum splendorem evecti sunt. Hi ludi baud fuerunt
a Graecis petiti, sed quasi ex indole Italorum nati, cui
geuti, Augustea praesertim aetate oculorum voluptati
et sensuum deliciis deditae, horum ludorum gestus,
ludibria et splendor mox magis placuere quam severioris
et simplicioris scenae Musa. Quum igitur Tragoediae
et Comoediae palliatae nihil pene loci relinqueretur, una
cum Atellanis Pantomimi summa celebritate gaudebant
et diutius quam cetera ludicra apud Romanos et incolas
Italiae in honore fuerunt; imo hi ludi per sequentia
deinceps saecula durarunt, atque una cum scurris varii
generis (memorantur in populari hac scena mimica jam
antiquitus certae partes Macci, (Arlequin) Bucconis,
Pappi, Dosenni; porro cinaedus, sannio, morio, balatro)
in universa theatra transiere. Nunc quoque ex Italia
per totam Europam divulgati sunt.

Habent igitur in re scenica quod ipsi invenerunt Ro-
mani, suae naturae et indoli accommodatum. Quodsi tamen
ad verae comoediae incunabula respiciamus, non apud belli-
cosos Quintes, sed ut ceterarum artium disciplinarumque
primordia apud exteros quaerenda sunt. Operae pretium
est, et facit ad nostram disputationem, enarrare, quomodo
et qua occasione ludi scenici Romam introducti sint, in
quo Livium sequimur auctorem. In exponenda historia
scenae Medii aevi simile quid renovatum videbimus.

4) Mimus, ut Fescennini joci, fait parodia (juaedam popularis Italica
qnibusdam diebus festis usitala, qui facile ad ludibria, non vero ad
carmina lyrica, ut encomium Bacchi in Dionysiis Graecorum, viam
aperuit. Postea ludi formam induit, donee Pantomimus factus est.

» C. Sulplicio Petico, C. Licinio Stiloiie coss., tradit Li-
vius, VII, 2, pestilentia fuit... Quum vis morbi iiec humanis
consiüisn'ecope divina levaretur, victis superstitioneanimis,
ludi quoque scenici, nova les bellioso populo, (nam circi
modo spectaculum fuerat) inter alia coelestis irae placa-
mina instituti dicuntur. Ccterum parva quoque (ut
ferme principia omnia) et ea ipsa jgt;eregrina res fmt.
Sine carmine ullo, sine imitandorum carminum actu,
udiones ex Etmria acciti, ad tibicinis modos saltantes,
haud indecoros motus more Tusco dabant. Imitari
deinde eos juventus, simul inconditis inter se jocularia
fundentes versibus, coepere, nec absoni a voce motus erant.
Accepta itaque res saepiusque usurpando excitata. Ver-
naculis artificibus, quia Aister Tasco verbo ludio voca-
batur, nomen kistrionibws inditumquot;

Animadvertamus primum, apud Romanos spectaculi
originem aeque atque apud Graecos sacram fuisse;
deinde hos ludos fuisse novam rem bellicoso populo,
quibus Circi modo spectaculum fuerat. En pnma-
riam causam, quare propria scena ab hac gente haud
perfecta sit, cui praeterea deerant mythi et heroes patrn,
quales reperimus apud Graecos, poesi aptissimi. Inge-
nium plebis Eomanae rude callida et artificiosa compo-
sitione comoediae palliatae non aeque ac populi Attici
capiebatur; spectatorum animi, singulis tantum actionibus,
personis vel scenis intenti, parum attendebant oeconomiam
fabulae arte elaboratam ; semper fere in hello occu-
pati potius ad oculorum spectacula et castrorum imagi-
nem advertebant quam aures mentesque ingeniorum
spectaculo et versuum dulcedine delectarent. Primi
illi Caecilii quid in scena quaererent in qua nec pugi-

4

latus nec lue ta nec equi? Profecto gaudia Circi, fu-
nambulos, gladiatores, naumachias, pugnas cum bestiis,
haec et talia magis placuisse moribus Eomanorum plane
consonum.

Habemus darum hujus rei indicium in prologo Te-
rentii Heeyrae, ubi poeta causas memorat cur haec
fabula non steterit, quamvis ob argumentum et
œconomiam, quae dicitur, optima esset. In hoc prolo-
go magna arte elaborate cavere studet poeta, ne bis jam
exacta fabula tertio pelleretur, his verbis quae Ambivium
celebrem histrionem facit praefantem :

»Cum primum agere coepi, pugilmn gloria,
Punamhuli eodem accessit exspeetatio;
Gomitum conventus, strepitus, clamor muliernm,
Fecere, ut ante tempus exirem foras.

Refero denuo :
Primo actu plaeeo, cum interim rumor venit
Datum iri gladiatores; populus convolat
Tumultuanter, clamant, pugnant de loco.
Ego interea non potui talari loenm.

Ex hoc uno satis inteUigimus, quanto pluris munera
et funambules fecerint Quirites quam scenam et
fabulas.

Quum deinde favor litterarum magis magisque
stimularetur, mores prorsus mutati non sinebant in
theatrum produci Romulos, Coriolanos, Cincinnatos,
Camillos, a vitae genere et cultu qualis tum erat
prorsus alienos. Etenim mox post institutes ludos
scenicos luxuria grassari coepit : Martialis Catonem
Ilticensem theatrum facit relinquentem ^ quum ludis

Floralibus, uti mos erat, nudae actrices in scenam pro-
dirent 1).

Aüa his accedebant : assiduae discordiae et factiones
Plebis et Patriciorum 2), mutatus deorum cultus et
reHgio, postea etiam philosophia. Ergo ubi Romana
durities et acerbitas evanuere culturaque ingeniorum
laetius effloruit, amor patriae magis magisque relaxari
coeptus est, discessum est ab antiquis moribus, et haud
secus atque in qualibet civitate corrupta studium
cultus peregrini, neglecta arte populari, praevaluit.
Primordia artis scenicae, a majoribus laudata, Horatio
risum movent Graecis studiis informato Plautumque
sic explodenti (Ars. Poet. v, 271.) :

ïgt;At nostri proaifi Plautinos et numéros et
Laudaverc sales, nimium patienter utrumqae.
Ne dicam stulte , mirati

sic autem Graeca commendanti:

s Vos exemplaria Graeca
Noctnrna versate manu, versate diurua.quot;

1) Marl. Epigr. I. 1 lüs verbis :

Nosses jocosae dulce cum sacrum Florae
Festosque lusus et licentiam ïulgi,
Car in theatrum, Cato severe, venisti?
An ideo tantum veneras, ut exires?
Conf. de hac Catonis modestia populique lascivia

8. 10. Seneca Ep. 97.

Aliis quoque festis, ut postea Megalesiis, Palatinis, Satumalibas etc.
ludi scenici peragebantur, uumqaam tamen turpius quam ludis dictis
Florae, quorum immodestia festis Bacchi nihil cessit.

1) Tragoedia, qualis Virginia nostrae aetati placet, dubinm an
etiam Romae inter arma civilia placere polaisset, flagrante democratiae
et aristocratiae discordia.

Ipse tamen ibidem aliam quoque causam addit, cur
poesis Romana non omne punctum tulerit:

»Nec virtute foret clarisve potentius armis
Qnam lingua Latium, si non offenderet unum
«jaemque poetarum limae labor et moraquot;

Negligebatur igitur, judice Horatio, celebratum illud
Tionum premMur in annum, praesertim a comicis poetis,
potius lucrum quam poesis laudem fabulis suis quaeren-
tibus, numéros autum parum curantibus, quod eo magis
requirebatur, quia lingua latina ipsius indole incomptior et
sermoni familiari minus apta erat quam graeca. His
omnibus ponderatis, cur scena Eomana, in primis co-
moedia, parvo successu usa non ad artis perfectionem
adducta sit, facile liquet. Habuit Roma Flaccum suum
et Maronem, quorum ingénia Graecis aequiparantur ;
sed scenici poetae, qualis Sophocles, qualis Menander,
apud eos desiderantur. Quod quidem recensendis breviter
ipsis poetis eorumque operibus etiam clarius patebit.

E causis allatis jam intelligatur, quare apud Romanos
non inter graves patricios et nobiles , sed potius inter
peregrines et humiles quaerendi sint comoediae auctores.
Horum primus in censum venit Livius Andronicus, cap-
tivus, natione Graecus, qui praeter nonntiUas tragoedias
Graecas aliquot etiam comoedias fecit vel potius Graecas
latine vertit. Hujus nihil nisi quaedam fragmenta
exstant 1).

Ejus aequalis habetur Cn. Naevius, olim miles gre-

1) Collegit H. Wnizer. Berol. 1835. Livius Ao 514 Ü. C. primam
fabulam docuit.

grarius, postea dramatum scriptor, qui ausus comoediam
veterem imitari, carcere et vinculis temeritatis suae mox
dedit poenas 1) : quo exemplo sublata comoediae est
propria übertas cavillandi et carpendi vitia principum,
cui rei ceteroquin corrupti patrum equitumque mores
Komae aequeatque Athenis largam materiem suppeditabant.

Quum igitur poenis caveretur, ne civis Eomanus in vita
vel publica vel privata traduceretur a poetis, aditus fere
fuit clausus poetis comicis domesticam inveniendi materiem,.
et jam praeclare, opinor, ab üs actum est quod vestigia
Graeca secuti horum simulacra retulerint. Post Naevii
exemplum saltern Plauto et Terentio vix in mentem
venire poterat Eomanas condere fabulas ; sed de his

singulatim agendum.

Maccius Plautus Sarsinae, loco ignobili, natus, primum
comoediis scribendis dives factus, deinde mercatura haud
ita feliciter acta paullatim ad incitas redactus, mola circum-
agenda vitam sustentavit. Floruit arte sua maxime
tempore belli Punici secundi, multasque conscripsit fa-
bulas. Plures tamen sub illius nomine ob magnam ejus
in comico genere auctoritatem circumferebantur, ita ut
numerus fabularum Plautinarum ad CXXX excreverit 2),
quem numerum exeunte saeculo septimo ü. C. Lucius
iEUus Stilo ad XXV, Varro ad XXI redegit, quarum
viginti, Varronianae dictae, ad nos pervenerunt, una 7i-
dularia temporis injuria periit. Has fabulas maximam
partem a poetis comoediae Atticae novae, nonnullas etiam
a Siculis desumpsit, inter quos potissimum nominantur

1) Conf. Geil. Noet. Alt. 111. 3. in fine.
a) Teste eoiem Noet. Att. III. 3.

Philemon et Diphilus. Memorat ur item Demophilus
quidam, qui ei argumentum praebuit Asinariae, parum
notus. Menandrum contra rarius suum fecit, fortasse quia
plebis potius quam optimatium plausum captaret.

Sunt argumenta ejus fabularum erotica, in quibus
miramur vim comicam, alacritatem, facüitatem, simpli- ■
cem eamdemque vividam rerum picturam; in sermonibus
tamen multa insulsa. Ex plurimorum sententia Pro-
logos primus comoediis addidit, et quod ad elocuti-
onem attinet, linguam rudem et inconditam limavit ;
neque in ejus meritis minimum est quod illo praesertim
auctore. i

»Piitiico bello secundo Musa pînnato gradu
Intuiit se bellicosam Romuli in genlem feramquot;.

Vitam et scripta Plauti obiter tantum attigimus,
numquam, ubi de comoedia sermo est, obliviscendi.
Diversa diverso tempore de illo judicia fuere; hicsufBciat
dicere, summos comoediae auctores, Boccacium,Molierium,
Eejnardum, Drydenium, Hooftium quoque nostrum multa
ab eo mutuatos esse. Persona comica, quam effinxit in Au-
lularia, hominis avari merito laudatur; ejusdem fabulae
catastrophe magis congruens cum comoedia recentiore ;
finis tamen corruptus videtur, nisi fortasse hac in parte
ei acciderit illud : quandoqne bonus dormitat Homerus.
Molierus Aulula/riam imitatus nobili ilia fabula
quae in omnes fere linguas versa est, immortalem sibi
compara vit gloriam. Est etiam Hooftii comoedia, Ware
Nar met de Pot, ad idem exemplum composita : quarum
fabularum nuper eruditissimus de Vries in Academica
scriptione praemio coronata comparationem instituit merito
laudatam.

Plures poetae secuti sunt ejusdem AmpUtrywiem, de
qua fabula ipse in piologo ;

.faciam haue, prolnde ut dixi, tragieoeomoediam.quot; 1)
quia nimirum in ea dii et heroes a socco alieni in scenam
prodeunt; Mostellariam porro Eeynardus et Addisomus
expresserunt, alii alias : quarenemini est infitiandum, Plau-
tum inter Thaliae delicias fuisse. Eatione autem habita
morum, assentiendum est iis, qui prudentiam summam
praecipue adolescentibus iii eo legendo commendant 2).

Taceo de CaecÜio Statio, liberto primum, deinde
scenae addicto, cujus pauca tantum supersunt 8); item de
Luscio Lavinio, Quinto Trabea, Turpilio, luventio,
aüis, quorum scriptis fata inviderunt, ut transeam ad
Publium Terentium Afrum, qui Carthagine oriundus,
serviHs conditionis homo, a domino Terentio Lucano
senatore manumissus, inter scenae aemulos primas ob-
tinuit, comoediam novam, Menandri praesertim, strictius
etiam quam Plautus imitatus. Optimi cujusque favore
florens, familiaris Laeüi et Scipionis Aemiliani,
linonae venustate exceUens, cultiores et urbamores
reddidit sermones et actus. Quo anno natus sit aeque
latet atque annus praematurae ejus mortis. Inter beHum
tamen Punicum alterum et tertium vixisse pro certo est.

Facetias Plauti ubique fere sui similes et sales illos de
quibus queritur Horatius, sprevit, uniformem quoque
agendi rationem, ut ita dicam, in argumentis, quantum

1)nbsp;Vers. 63. Nonnulli hanc comoediam Rhintonicam faciunt.

2)nbsp;Conf. Ruhkopf: über die Methode den Plautus mit der stndirenden

Jugend zu lesen.

3)nbsp;C. Caec. Statii deperditarum fabularam fragm. ed L. Spengel
Monachii 1829.

potuit, vitavit, quam tamen prorsus delere iii scena,
ubi sola cum scortis consuetudo permissa nec virgiuem
ingenuam palam ambire licuit, nequivit.

Qualem autem iniit viam ut vilibus hujusmodi muHer-
culis momenti aliquid et decoris adderet ? Fingit nimirum
plerumque has esse ingenuas virgines parentibus erep-
tas, vel dolo aut casu venditas; in catastrophe vero
earum natales deteguntur. Tali nodo usus est in Andria
ceterisque fabulis. Facetiae ejus non indecorae ; amovit
pro viribus sermones impudicos; est fere modestus, po-
litus, castus, quam tamen castitatem propter comoediae
argumentum, quod in pingendis moribus meretriciis et
epheborum amoribus potissimum versatur, servare ubique
haud potuit. Cicero in Libone hactenus eum laudavit:

»Ta qiioqae, cjui solas lecto sermone, Terenti,
Convcrsum expressuraqae latina voce Menandrum
In medio populi sedatis vocibus elFers,
Quidqaid come loquens ac omnia dalcia dicens.'*

Quid autem praecipue ei defuit? Elud nimirum
quod notât J. Caesar in versibus, ubi eumdem vocat
dimidiatum Menandrum, his verbis :

»Lenibus atque atinam scriplis adjuncta forel vis
comica!quot; 1)

Imo vis comica tam in ethologia quam in inventione
passim in Terentio desideratur, qui ceterum multis par-
tibus Plauto anteferendus est.

Fabularum ejus duae ab Apollodoro petitae, Phormio
et Hecyra, reliquae quatuor a Menandro dicuntur. Magno
successu suo tempore stetit Emuchus; Hecyra autem

1) Apud Donalum vel Sueton. Vit, Terentii.

saepius exclusa, vix acta est. Quas plures scripsit fa-
bulas, eae vel temporis injuria vel naufragio perierunt.

Jam inter veteres Terentius multos nactus est lau-
datores, quorum Caesarem et Ciceronem nominasse sat
erit. Hic eum magni facit ob dictionis puritatem, ali-
cubi eum necessarium suum vocat 1), atque in Laelio
ingenue fatetur, se Terentiano verbo lïbenter uti 2),
cujus rei exempla in scriptis Ciceronis tam rhetoricis
quam pMlosophis exstant. Sed si ad summam atten-
dimus, verum est quod Quinctilianus Instit. Orat. X
da comoedia Eomana praedicat: »In comoedia maxime
claudicamus, licet Varro dicat Musas, iElii Stilonis
sententia, Plautino sermone locuturas fuisse, si latine
loqui vellent; licet Caecilium laudibus ferant; licet Te-
rentii scripta ad Scipionem Africanum referantur, quae
tamen sunt in hoc genere elegantissima et plus adhuc
habitura gratiae, si intra versus trimetros stetissent.quot;

Inter recentiores plures imitati sunt Terentii fabulas.
Baron in theatre Gallico Andriam renovavit {I'Andrienne)\
Bruijs et Palaprat in fabula dicta le Muet ejus Bimn-
chum expresserunt ; Les fourberies de Scapin partim habuit
MoUerius ex PJiormione ; idem ex AdelpUs multa mu-
tuatus est in fabula L'école des maris. Sic plures Te-
rentium, nullus fere umquam integram Aristophanis
comoediam expressit 3) ; cujus rei praecipua causa, quod
hic potius res, personas, mores proprios suae aetatis, ille

1) Ad Alt. II. 10.
8) Cap. XXIT.

3) Racinius in fatula Les Plaideurs passim ante ocnlos habnit
trislophanis NeyÉgt;aî.

argumentum generale, e vitae consuetudine petitum, h.e.
thema reapse dramaticum, tractavit. Terentii tumulo
simul obruta est comoedia palliata, cujus processum et
vicissitudines nunc paucis etiam attendamus.

Actum est in priore parte hujus disputationis de
pervulgata iUa comoediae divisione in veterem, mediam
et novam, atque de indole cuique generi maxime propria.
In vetere comoedia, mordaciae plena, viri virtutibus in-
signes, quorum praestantiam in maxima omnium libertate
et aequalitate infimus quisque aequiparare non poterat,
comicorum petulantia palam exagitati et derisi, plebi
Atheniensi, quae optimos aeque ac pessimos traduci in
scena gaudebat, ludibrio erant ac spectaculo. Mutata res
est et exstitit media vetere aliquanto modestior, sed eadem
languidior, donec, hac deficiente, tandem perventum
est ad comoediam Menandri, quae eadem fait Plauti,
Terentii, denique, paucis mutatis, etiam recentiorum
temporum.

Jam apertum est, quatenus illa veteri praestat. Non
habet argumenta mordacia, satiris similia, iu privates
vel magistratus, non adsunt chori lascivi, nullae pa-
rodiae politicae, allegoriae, lusus verbomm, quorum pre-
tium aequalibus tantum aestimare licet; sed ad expri-
mendos animi affectus et perturbationes, ad pingendos
mores, ad deridenda vitia, vario quidem tempore variata,
revera tamen ubique eadem, est composita. Karo tantum,
nec nisi in detrimentum humanae societatis, a recentio-
ribus ab hac forma discessum est.

Hanc comoediam Cicero juste definivit imitationem
vitae, speculum consuetudinis, imaginem veritatis ; quam
definitionem si ad veterem comoediam referamus, recte.

credo, statuamus Aristophanem potias satyricum, Teren-
tium comicum dicendum, hunc expressisse universe homi-
nem, ilium certas personas.

Quodsi picturam adspicimus, in qua expresses cern^
mus mores et veram eifigiem naturae animique humani,
certe talis imago nos movet, tenet habetque et sem-
per habebit quo se commendet. Contra si intuemur
imaginem hominis nobis ignoti, sex mille abhinc
annis defuncti, mutilatam et truncatam, tali specie non
aeque nos allici facile quisque fatebitur. Ad utrumque
poetam hoc refer, et habebis cur, etiamsi litteras Graecas
aeque caUeas atque Latinas, tamen lectione poetae Eomani
magis tenearis quam Graeci, licet oratione scripserit
tam pura, tam venusta, ut ipse Plato hujus lectione quam
maxime oblectaretur ; agnosces simul, quare perpetuo flo-
ruerit comoedia nova^ quum dudum obmutuerit vêtus.

Quod ad ipsum Aristophanem attinet, de hoc supra
jam pro nostro consilio satis; neque praetermittendum,
scenam ejusque indolem a reipubHcae forma et moribus
populi magnopere pendere; quod omnino est atten-
dendum, ne poetae imputemus, quod potius tempori

et hominibus dandum.

Quomodo différant comoedia Latina et Graeca, prae-
sertim autem vêtus et nova, quam solam Eomani
aemulati sunt, his summatim indicatum puto. In
scenam Eomanam argumenta tantum ficta inducebantur,
nec chorus aderat; omissa autem parabasi, fabula m
quinque actus est divisa. Ceterum praeter comoediam
veterem, mediam et novam, apud Romanos memora-
tur etiam fabularum distinctio in motorias, statarias
et mixtas, lt;\vs)à in nonnullis Terentii fabulis aperte

rnemoratur. Sed de hac quoque distinctione in qua-
que historia litteraria satis lucide agitur, ut item de
argumenti description e in TcpizxiTtv, sirtVasTtv, et zarao-TpoyJiv,
quae ipsa nomina rem satis indicant. Addamus tantum,
Plautum in comoedia motoria, Terentium in stataria
primas tenuisse.

In brevi hac enarratione passim incidimus in Mimos,
Pantomimos, Atellanas, Exodia, quae, quia tó ysXoiov prae-
cipue iis propositum fuit, haud immerito ad comoediae
genus togatum referuntur. Operae pretium putabam,
de his ludis, qui diu viguerunt in scena et comoe-
diam supplantarunt,de que eorum natura, incunabulis, auc-
toribus et actoribus, accuratius quaerere. Eem autem
indagans, agnovi haud facile tractatu esse tale opus, in quo
jam elaboraverant olim Salmasius, Vossius, Ferrarius,
Calliachius, nuper Ziegler, Eichstaedt, Köpke, aüi, quorum
opera nec hodie horum ludorum ratio in clara luce
posita est.

Bernardy 1) idem argumentum aggressurus: »exigua,
ait, sunt indicia historica, quae eadem ubique recurrunt,
ubi sermo est de Togaüs, Ättellanis Exodiis, ornata autem
et amplificata copia conjecturarum de ludorum illorum
incunabulis, quae tamen hodie investigare propter rerum
lacunas et temporum obscuritatem nemo potest. Utinam
taiidem argumentum relinquatur, quod evidenter exile
et informe, mimimi in litteris est momenti.quot; Hac
animadversione eruditissimi viri a proposito sum revocatus
ludos illos acrius investigandi, haud ignarus facem
in tantis tenebris accendere me nequaquam posse.

l) Geschichte der Römischen Littcratvr. §73, p. 377.

Prius autem quam a comoedia veterum ad medii aevi
fabulas transeam, nonnihil etiam de histrionibus adderelubet.

Memorantur apud veteres passim operae theatrales, co-
hors sane motoria, non tamen ad animum, sed potius
ad aures plausu et strepitu movendas comparata, cujus est
locus apud Tacitum, Ann. I. 16. in quo haerent inter-
prétés, quo explicato, simul partem aliquam, ad argu-
mentum nostrum facientem, exposuerimus.

Leguntur ibi de homine pessimo, post obitum Augusti
milites corrumpente ad immodestiamque impeUente, haec
verba : » Erat in castris Percennius quidam, dux olim
theatralium operarum, dein gregarius mües, procax lingua,
et miscere coetus kistrionali studio doctus. Is impe-
ritos animos, et quaenam post Augustum militiae condicio
ambigentes, impellere paulatim nocturnis colloquiis, aut
flexo in vesperam die et dilapsis melioribus deterrimum
quemque congregrare.quot;

Ex his videmas, quali condicione tune ii fuerint, qui
ad farraginem theatralem referebantur, et memorabile
profecto, quod omnia fere saecula, qmun ars scenica sensim
paulatimque rebus obscoenis esset polluta, his homi-
nibus turpitudinis notam inusserint. Sed haec omitto.
Ambigunt autem, qui fuerint hi duces theatralium ope-
rarum; alii, inter quos Muretus et Salinerius, hos regentes
gregem histrionum faciunt; alii eosdem habent regentes
factionem fautorum plausorumque theatralium, quales sem-
per in spectacuHs aderant, huic vel illi histrioni studentes.
Quae posterior explicatio non solum verbis miscere coetus
histrionali studio doctus melius quadrat, verum etiam, si
rem, comparatis exempHs, attentius spectes, plura habet
quibus probetur. Scihcet duces talium factionum, tam

in circo quam in theatro, erant levissimus quisque e faece
populi, quibus lingua et pugnus ad rixas promptus, uti hoe
patet e diversis locis. Praeter alios Suetonius in vita
Neronis cap. XXVI horum turbas et tumultus, in quibus
ipsum imperatorem signiferum theatralium operarum
videmus, hoc modo describit : » Interdiu quoque clam
gestatoria sella (Nero) delatus in theatrum, seditionibus
pantomimorum parte proscenii superiori signifer ac spec-
tator aderat. Et quum ad manus ventum esset lapidi-
busque et subselliorum fragminibus decerneretur, multa
et ipse jecit in populum, atque etiam praetoris caput
consauciavit.quot;

Vides quousque processerint studia histrionalia ! ad
rixas adeo et pugnas, quae in theatris Romanis perpetuae
fuisse videntur. Hujusmodi tumultus etiam narratur apud
Taciturn Ann. I. 77. » At theatri licentia, proximo prio-
re anno coepta^ gravius tum erupit, occisis non modo
e plebe sed militibus et centurione, vulnerato tribuno prae-
toriae cohortis, dum probra in magistratus et dissen-
sionem vulgi prohibent. Actum de ea seditione apud
patres, dicebanturque sententiae ut praetoribns jus vir-
garum in histriones esset.quot;

Tale jus in histriones hucusque semper fuerat. Ante
Octavianum licuit aedilibus, praetoribus, consulibus, con-
festim histrionem virgis caedere, si magistratus vel mores
laederet. Immature cavit Augustus; nam ex hoc inde
tempore actores non amplius virgis, sed, quod etiam
raro fiebat, carcere tantum vel exsiho mulctantur. Qua
in re nimium certe induisit Maecenati et plebi ingenioque
passim timido. Etenim recte Valerius ad easdem pugnas
respiciens, » theatra, inquit, urbana castra, quoniam haec

quoque saepenumero voluptatem et religionem civili san-
guine, scenicorum portentorum gratia, macularunt.quot; Quam
vere hoc dictum sit, etiam saecula posteriora saepius
eventu probarunt.

Has scenae operas eammque munus accurate describit
Plautus in ÄmpMtryonis prologo, his favitoribus poenas
imprecans talibus verbis:

»Nunc hoc me orare a vobis jussit Juppiler,
Ut conquisitores singuli in subsellia
Bant per totatn caveam, spectatoribus :
Si lt;juoi fautores delegates viderint,
Ut his in cavea pignus capiantur togae.
Sive qui ambissent pamlam histrionibus;
Seu quoiquam artifici, seu per scriptas litteras,
Sive qui ipsi ambissent, seu per internuntium,
Sive adeo aediles perfidiose quoi duint,
Sirempse legem jussit esse Juppiter;
Quasi magistratum sibi alterive ambiverit.
Yirtute, dixit, vos victores vivere ,
Non ambitione, neque perfidia. Qui minus
Eadem histrioni sit lex, quae summo viro ?
Tirtute ambire oportet, non favitorihus.
Sat habet favitorum semper, qui recte facit :
Si illis fides est, quibus est ea res in manu.
Hoc qnoque mihi in mandatis dedit ,
Ut conquisitores fierent histrionibus.
Qui sibi mandassent, delegati ut plauderent,
Quive, quo placeret alter, feeissent, minus,
Eis ornamenta et corium uti conciderent.quot;

Sed haec de operis theatralibus dicta sufficiant. Adum-
brata jam breviter antiquorum comoedia, jam ad spectacula
Medii aevi transeamus.

DE

SCENA MEDII AETL

Artem dramaticam, nostro aevo a rebus sacris alienam,
imo inimicam fere, apud Christianos aeque atque apud
Paganos e sacris effloruisse, historia probat; ad quod decla-
randum rem paullo altius repetere lubet.

Apud veteres tarn Eomanos quam Graecos ars mimica,
saltatio, chori, orgiis et pompis adhibita, deorum honori
inserviebant. Theatri spectacula erant pars sacrorum; argu-
menta habebant aliquid religiosi atque imaginibus ac sym-
bolis 1) facta deorum et vires naturae proponebant. Hinc
quod hi ludi dabantur praecipue iis diebus festis, quibus
naturae virescentis vel marcescentis vis hominum ani-
mos religionis sensu commovebat. Quamquam postea
ludendi voluptas et Bacchicus furor altiorem illum sensum

1) Hue pertinent v. o. libationes et lastraliones ante et post actam
fabulam, arae Baceho et Apollini diratae, eelt.

fere obruit, tamen sceua aliquod cum re divina vinculum
retinuit usque ad tempora dissoluti veteris orbis.

Quum deinde Evangelium morum castitatem nuntiabat
gentibus sensuum voluptate et lubidine corruptis, et con-
tiuentiae symbola substituit Veneris cultui, noluit tamen
nova religio affectus humanos plane enecare, noluit arti
et industriae, quae in ligno et marmore, gestibus et verbis
animi sensa et cogitata exprimit, nimis dura injicere frena,
sed ethnicorum spectaculis formam et colorem dedit
Christianum. Itaque resectis iis quae moribus et reli-
gioni obessent, picturae, sculpturae, architecturae, musicae
et cantui suus mansit bonos; quin etiam ars drama-
tica limine novi templi non omnino exclusa est.

Cerniturhoc praecipue in ritibus Ecclesiae Orientalis, ubi
jam saeculo V et VI, specie quadam dramatis utebantur
ad festa celebranda Nativitatis et Epiphaniae, in quibus
Magi cum stella praecipuas agebant partes. Sub Caro-
lingis talia spectacula iisdem diebis festis in ecclesiis
Occidentis exhibita sunt 1); quaeque etiam nunc die Pa-
rasceues fiunt ceremoniae, magnam similitudinem referunt
dramaticae actionis. Simile quid etiam in aliis ritibus
Romanis animadvertitur.

Praeter haec artis dramaticae vestigia, in cultu sacro
severe semper coercenda, jam mature initia animadver-
tuntur religiosi cujusdam spectacuh a clericis instituti
atque in ecclesiis, coeneteriis vel presbyteriis ad pietatem
popuU alendam exhibiti. Antiquissimum liojus generis

1) Cfr. L. ft. 'Vls.sclier, Beknopte Geschiedenis der Ned. Lettcr-
hmide. Hoofdsluk ; Rederijkers, initio.

argumentum, e Vetere ïestamento desumptum, verosimi-
liter auctorem habet Judaeum, nomine Ezechiel. Titulus
ei est 'Ejaywyyj et tragoediae forma exitum refert Israe-
litarum ex Aegypto; cujus dramatis Patres ecclesiae, nomi-
natim Eusebius, nobis servarunt reliquias 1). Alterum
argumentum est mysterium quoddam Fassio dicta {Passie-
spel), graece Xptarhs izxrTx^^v 2), quod adscribitur Patri
saeculi quarti, Gregorio Nazianzeno. Ludus hic etiam
nunc Graece exstat, in quo componendo auctorem ob
oculos habuisse Euripidem ipse fatetur, exemplo fortasse
commotus Apollinarii Laodicensis, qui similiter dramata
sacri argumenti composuisse traditur-

Principem inter dramaticos clericos locum deinde tenet
Hrosvita, origine Saxonica, virgo monasterio Gandeshe-
mensi adscripta, mulier doctissima, quae floruit saeculo
decimo exeunte, imperante Othone. Inter praeceptores
ejus fuit Gerberga, neptis Othonis I Imperatoris. Praeter
multa pedestri oratione scripta, sex quoque scripsit
comoedias adhuc servatas, quae quidem novissimo tempore
magna excitarunt studia, tam in Gallia quam in Germania.
Praestantissimi scriptores, ViUemain, Saint-Marc-Girardin
etMagnin 3),hujus monachae, quae orationis tam Graecae
quam Latinae facultate valebat, in lectionibus suis accurate
recordati sunt. Imitari instituit Terentium cujus rei talem
reddit rationem: quia Christiani Terentio ob gratam ejus
dictionem magnopere delectantur, a poeta autem qui mores

1) Cfr. //üt. Pol. Blätter. Sechster Band pag. 13.
3) Cfr. de hoc ludo Geschichte der Griech. Litt, von M. S. Friedr.
Schoell. III, 73. p. 34.

3) Magnin in opere Théâtre Européen \ei\ii c]vls -Callimachum.

feminarum deperditamm describit, lectore multa discunt
obscoeuaetluxuriosa, ego (refero ipsiusverba) elamorvalidus
Gandeshememis nihil dubitavi, in honorem Dei atque
virtutis, eumeontra jmta mei facultatem ingenwh imitan.

Caesar Cantu in Historia uuiversali 1) T. V, p.
217, characterem ejus fabularum ita describit: »On
trouve dans le Callimaque la première peinture de cet
amour qui nous est venu du mélange du mysticisme
chrétien avec l'exaltation des races barbares, et cette
peinture est tracée par une religieuse à une époque

bien éloignée.

„L'histoire apostolique d'Abdias 2), écrit apocryphe,

raconte que, saint Jean étant à Éphèse, un païen, du
nom de Callimaque, s'éprit d'amour pour Drus.ane,
femme d'Andronic. En apprenant que, depuis qu'elle
avait été convertie par Tapôtre, elle habitait dans un
tombeau, résistant à son mari et se refusant à ses ca-
resses, Callimaque sentit redoubler l'ardeur de sa passion;
mais il ne put réussir à séduire la pieuse chrétienne,
et il tomba dans une désolation toujours croissante.
Drusiane, profondément affligée des maux causés par
ses charmes, finit par mourir. Calhmaque, entraîné
par sa passion, obtint, à prix d'or, de l'intendant delà
maison, le cadavre de celle qu'il avait aimée; et il
s'apprêtait à le souiller, lorsqu'un serpent s'élança sur

lui, et le tua.

»Andronic et saint Jean, ^ qui venaient pour prier sur

1)nbsp;Ex Italia lingna in Franciscan-, versa ab Eugenic Aronx et Fier-

silvestro Leopardi. Paris 1843.

2)nbsp;Fabrioias, Codex apocryphus Novi Testamcnti.

les restes de la défante, ue trouvent pas les clefs du
tombeau: soupçonnant quelque événement étrange, ils
pénètrent dans l'intérieur, et, à la vue des deux ca-
davres, ils découvrent le crime qui a été tenté. Alors
Jean s'approche de Callimaque; et, après avoir chassé
le serpent qui s'était roulé sur sa poitrine, il le ressus-
cite, puis il reçoit de lui la confession de sa faute, et
du miracle qui l'a empêché de la consommer. Drusiane
est ensuite rappelée également à la vie.

»Hroswitha a tiré de cette pieuse légende un drame
dans lequel la passion, avec ses mouvements les plus
vife, est poussée par degrés jusqu'au crime; et l'on
trouve dans plusieurs de ces détails, ainsi que dans le
dénouement, comme un prélude du Eomée et Juliette
de Shakspeare.

» Outre ce drame passionné, elle en a fait un allégo-
rique, la Foi, l'Fspêrance et la Charité, et quelques-
uns de dévotion, comme le Bulcitium, l'Abraham, et
autres. . . .

»Dans Y Abraham, la simplicité naïve des scènes et
des expressions approche du sublime. C'est un ermite
dont la nièce Marie se voue à la pénitence, après avoir
été pécheresse. Elle passe vingt ans dans le désert,
puis se laisse séduire et retourne au siècle pour y vivre
de nouveau parmi les prostituées. Abraham se présente
à elle au bout de deux ans, sous les dehors d'un dé-
bauché et la ramène à la vertu. Elle consacre alors
vingt autres années, au milieu des larmes, des jeûnes
et des longues veilles^ à l'expiation de son péché.

» Si l'on s^étonne qu'un pareil sujet, et les autres oil
règne la passion, ait été traité par une religieuse, il

doit paraître bien pbis étrange que la résurrection du
théâtre soit due aux pieuses inspirations d'une recluse/'
Exhibitae religiosae ejusmodi comoediae fine saeculi XI
mentio item fit apud Matthaeum Parisum in Vifis Ab-
batum. Acciderat ut Geoffreius quidam, Academiae Pari-
siensi adscriptus, postea Abbas St. Albani, in Norman-
diam arcesseretur ad monasterii Albanensis regendam
scholam. Cum vero aliquamdiu cunctatus esset, adveniens
hoc munus jam ab alio occupatum invenit. Quum interim
promissam sibi scholam St. Albani exspectaret, lectiones
habuit DunestapHae, ubi composuit ludum S. Catharinae.
Ad scenicum ornatum petiit ab aedituo S. Albani trabeas
sacras, quas obtinuit. Ludus hic a Normanno compositus
princeps fuit innumerorum aliorum, qui nomine Mira-
culorum (Miracle-plays) in Anglia scenae commissa sunt.

In biographia S. Thomae Archicpiscopi et Martyris,
anno circiter 118a composita, de Londini spectaculis
haec memorata leguntur: »Londinum pro spectaculis
theatralibus, pro ludis scenicis, ludos sanctiores habet,
repraesentationes miraculorum a martyris editorum, vel
exhibitiones Passionum quibus constantia martyrum cele-
brata estquot; 1).

Eodem fere tempore in Galba a clericis exhibitum est

argumentum aliquod dramaticum, cuititulus fait Myste-
rium Besurreetionis 2).

Ab hoc vero inde tempore, quum reges et principe^

1) Flügel, Gesch. der Rom. Litteratur, IV. 103.
S) Repetilum in opere: Théâtre français au moyen-âge, publié
d'après les manuscrits de la bibliolhèlt;iue du Roi par L. J. N. Mon-
raerqué et Francisque Michel. Paris. 1839. p. 10.

magis magisque luxui indulgerent, civitates viribus opi-
busque increscerent, simul autem Musa diu in presby-
teriis et claustris abdita, pedetentim foras se efferret et
in publicum prodiret^ non eadem mens eademque
modestia remausit casto ludo. Gregorius IX Papa cir-
citer annum 1230 damnavit pompas et ludos in ecclesiis
habitos his verbis: »Piunt ludi theatrales in ecclesia et
non solum ad ludibriorum spectacula introducuntur
monstra larvarum, verum etiam in aHquibus festivitatibus
diaconi, presbyteri ac subdiaconi infamiae suae ludibria
exercere praesumunt.quot; Contra anno 1298, secundum
Muratorium 1), Fori Julii exhibitus ludus Christi,
videlicet Passio, honorifice et laudabiliter per clerum.quot;

Quod eo tempore hujusmodi ludos ubique fere clerici
exhibuisse leguntur, ejus rei ratio erat, quod taha spec-
tacula pro actione religiosa ducebantur, cujus vulgares
histriones participes esse non licebat. Patet id ex institute
anni 1228, cujus meminerunt Ann. Angl. Burtonis :
»licet histrionibus vietum praebere, quod sint pauperes,
nec vero quod sint histriones; nec iis licebit, eorum
ludos coram abbate vel monachis aut fieri, audiri aut
exhiberi.quot;

Dubium vero est, ludi illi Patavii et Fori Julii
acti fuerintne exhibitiones revera dramaticae an- mutae
tantum, quales eo tempore, quo hominibus rudibus et
ignaris rehgionis mysteria nonnunquam oculis spectanda
proponebantur, in pompis sacris festisque diebus fre-
quentari solebant.

Inciderunt in idem tempus expeditiones in terram

1) Anliij. Ital. II p. 849.

sacram susceptae. Conspectis ibi locis religione sacratis
excitata et aucta fides est, et simul quasi divino iu-
stinctu alacrior vis, ingenium, facundia, in animis gentium
Europaearum excitata sunt. Jam non sola régnât Musa
latina, sed patria dialecto usa quaeque natio Heliconem
tentare audet. Primus nobis servatus ludus lingua gaUica
conscriptus est Li jus de S. Nickolai auctore Joanne
Bodiaeo Atrebate 1), quo tempore expeditio S. Lu-
dovici in Africam suscepta est.

Anno 1264 Eomae sodalitium institutum est Bei
Gonfalone, referens Passionem Christi, quod poitea heb-
domade sacra fieri solitum. Hujus congregationis exhi-
bitiones perdurarunt usque ad annum 1549, quo anno
Papa Paulus HI eas in Colosseo haben vetuit ; alibi
tamen continuabantur.

Interim in Anglia celebrabantur pervulgata illa quae
jam memoravimus Miracula, praesertim Eboraci festo
Theophoriae magna pompa exhibita. Nec in Angha
tantum, verum etiam in patria nostra, in primis autem

1) Eundem Eichhorn in IHst. litt. s. II, p. 176 vocat Jean Bodel.
Ludus, de quo hic sermo, repetitas est in libro : Théâtre Français
de Monmerqué et Michel, p. 157—162, cujus analysin dedit Onésitne le
Roy in opere Etudes sur les mystères et sur divers manuscrits de

Gerson. Parisiis 1837.

Porro de argumento, in qua hueusque versati sumns, comparare licet :
Ancient mysteries described by William Hone. London 1823; A col-
lection of English miracle plays or Mysteries bij William MariotU
Basel. 1838. Item : Geschichte der Hohenstaufen und ihrer Zeit
von F. von Raumer. Neutlingen 1839; Pez Thesaurus, praesertim II.
3. 187 ; Hurter, Gcschichte Pabst Innocenz der dritten und seiner
Zeitgenossen. Hamburg 1842. Band IV p. 649, in argumento: Dra-
matische Anfänge; et alios scriptores quos passim laudavi.

in Flandria exhibitiones dramaticae e sacris litteris petitae
edebantur. Eegioni huic arte et mercatura florentissimae
imperabant eo tempore principes Burgundici, magnifici ac
sumptuosi, artium fautores. Monumentis illius aevi etiam
nunc refertae sunt urbes Belgicae, et bibliothecae abun-
dant dramatibus sacris, quae mysteria (mysteriespelen)
dicebantur. Gundavii quoque et Brugis hi ludi et
pompae diutissime perdurarunt, quorum etiam nunc
reliquiae populi more servantur. Manserunt nempe
genti riandricae eadem fere indoles, sermo, mores, liber-
tatis studium. Crebra ibi tunc temporis instituta sunt
sodalitia ad sublevandos miseros et inopes et ad Dei
laudes arte et poesi praedicandas, quorum summi arti-
fices fuere participi.s. Ita e. g. anno 1229 Valentianis
ordinata est congregatie dicta Confrérie de Notre
Dame du Puy, cujus varii feruntur ludi in honorem
Matris Dei compositi, et celebrati praesertim die Assump-
tionis M. V. qui sodalitati erat festus dies magnae comme-
morationis (le jour du grand record).

Neque minus in Belgio Septemtrionali ludi clerici et
mysteria frequentata sunt. Vir Cl. L. G. Visscher in
Hiat. Litt. Neerl. complurium mentionem facit: v. c.
anno 1401 Hagae Comitis datus est ludus Ons Heeren
Terryssenisse. Alii alibi passim memorantur ludi, qu'aies
fuere : HeBlisdiappen van Maria—Die dood van onsen Sa-
Uehmaker — Satans Pauwelion — Be drie Koningen —
Be eerste der zeven Blischa/ppen van Maria — Het spel
van Herodes, cett. Sed eodem tempore exhibitae quoque
feruntur multae fabulae comici argumenti v. c. Be. molen
van Parijs — Het spel van Lansloot van Benemarhen
en die Scone Sandrijn — Bie BnsJeenUazer — Be

Hexe, cett. inter quas plures eraiit immodestae atque

sermone incondito 1).

Poëtica haec argumenta maxima pro parte e sodalitiis
Rhetoricorum, quorum ingens multitude in Belgio inde
ab initio saeculi XIV exstitit, prodierunt. Summa aemu-
latione diversarum urbium sodalitia concertabant, ut vel
proposita poematum praemia referrent vel ornatus splen-
dore ac sumptu excellerent. 2).

Comparare quodammodo licet haec certamina cum com-
missionibusquae quondam Athenis fiebant, poetarum, trilo-
giis, tetralogiis, aliisque carminibus in festis Dionysi certan-
tium, quumjudicespublici de praemio statuèrent. Adjudi-
cabatur autem praemirun ei sodalitio, quod optimum
fecisset mysterium aliumve ludum. Argumentum dra-
matis vel quaestio, de qua in proximum annum certaretur,
honoris causa a victore sodalitio proponebatur. Ne
plura addam, ex his sodalitiis quam plurima dramata
tam sacri quam profani argumenti prodiisse, inter omnes
notum est.

1 ) Horum ludorum nonnulli dieebantur quoque Esbattementen, ad
nuod dramalis genus referas : Het spel van Lansloot van Dene-
marken en die scone SaMjn. Praeterea memorantnr Moraliteiten
etiam dicti spelen van Sinne in het wijs en vroed; porro Factiën
uno acta defmiti, Exodiorum similitudinem referentes, qui si inculti
el horridi erant, vocabantur Kluiten, vel etiam Zotte Kluiten. Horum
omnium ludorum mysteria tamen usitatissima. Conf. de bis praeter
^ laudalam cl. L. G. Visscher, Bist: litt: Neerl. ephemerides, Belg^sch
Museum, IX. 59; Ilorae Belgicae, VI. 50—135.

3) Tales congregationes, at eae quae nostra aetate dicuntar Hand-
loop-schutterijen, Liedertafels, Concoursen, Letterkundige congres-
sel etc. etiam nnnc a nostris moribus minime abborrent. Diversis locis
conciliabula Rbetorica (Rederijkskamers) reviviscunl.

Ferunt, tempore Solonis quum Tliespis, vel quisquis
id primum instituit, tragicorum chororum argumentum
a mjtliis Bacchi ad alias fabulas a Dionysi cultu aliénas
transferret, populum id aegre ferentem iratum exclamasse:
oïtâsv Tvpoç zov Atóvuuov ! significantem scilicet, exhibitiones
dramaticas ad Bacchi mysteria, unde ortae erant, referri
oportere. Idem factum est medio aevo. E sacris nata
erat scenica poesis, et initio modeste ac pie agebatur.
Scenae vero accidit quod ceteris rebus humanis, ut tem-
pore mutentur et in abusum deflectant. Ludi illi acti in
ecclesiis et coeneteriis, nonnumquam a papa et episcopis
coercendi atque palam damnandi fuerunt. Hi quoque
saepe exclamamnt : oüikv izpog zhv Atóvuo-ov ! haec nihil ad
Deum, nihil ad sacra ! Frustra ; perversitas humana rebus
vel sanctissimis abutitur. Jam supra in memoriam revo-
cavimus bullam Gregorii IX papae ; etiam Joannes Syrik,
Archiepiscopus Ultrajectinus, anno 1293. vetuit ludos agi
in locis sacris, his usus verbis : » Ook verbieden wij eenige
tooneelstukken, schouwspelen of maskeraaden in de ker-
ken of op de kerkhoven te vertoonenquot; 1). Ab eo inde
tempore in hac regione rariores fiunt ladi in ecclesiis,
frequentiores contra in plateis et campis editi. Greges
histrionum, per patriam oberrantes, ductili scena passim
ludos edebant, quibus avida spectaculorum multitude
cupide fruebatur 2).

1) Cfr. Kerkelijke historie en outheden der zeven vereenigde Provin-
ciën. In 't Nederduitsch overgezet en met Aanteekeningen opgeheldert
door H. V. R. Leiden : 17S6. Aanteekeningen op Johannes Sjrik, XL.
ubi edictuin illud desumsimus.

3) Imaginem morum, qui qnum jam Reformatio gUscere incipiebat.

Favor ille artis scenicae iisdem temporibus scholas
quoque tenuit propaedeuticas, in quibus rhetorices doc-
tores' Senecae tragoedias tamquam optimam dramata
conscribendi et declamandi normam proponebant, easque
auditorum memoriae mandandas curabant. Nec minus
in delicis fuit Terentius, cujus fabulae paulo post typo-
graphiam inventam lingua vernacula editae sunt hoc titulo :

Vulgaria (juaedam abs Therentio in iheutonlcam linguam UaducU.

Hunc sludiose puer menti committe libellum,
E lalio ducit qui tibi thentouiea.

Non insulsa quidem, nam sunt haee scripta Therente.

Quem si iiosse cupis, liic tibi multa patent.

In fine Hbri legebantur haec: Vulgaria Therentü in
tleutonicam linguam traducta. Antverpiae impressa
per me GerhardMm Leeu, Anno D' 1487 2).

Interea in Francia quoque magno luxu ludi scemci

in Belgio obtinebant, nobis paucis verbis adumbrat Renom de France ,
seigneur de Noyelles in opera Histoire des causes de la désunion
des Pays-Bas, quam G. Gorres in diatribe, Beiträge zur Geschichte
und Charakteristiii Belgiens germaniee sie vertit :

»Selten wurden Predigten an das Volk gehalten, die Kirchen waren
schlecht besucht, Sonn- und Festtage wenig beobachtet; die Sacramente
der Busse und der Eucharistie seilen gesucht und administrirt; das un-
wissende Volk gar nicht in den Glaubensartikeln unterrichtet, die Han-
delsstädte von Deutschen, Franzosen und Engländern erfüllt, die Schulen
vernachlässigt. Dafür gab er aber eine Menge irreligiöse und sittlich
verderbte Schauspieler — bekannt unter dem Namen der Rhetoriker —
an denen das Volk grosses vergnügen fand, so dass auch sogar manch
armer Mönch oder manche Nonne an dem Spiele Theil nahm. Es schien,
als ob man sich nicht vergnügen könne, ohne über Gott und die
Kirche zu spotten; sprach .Jemand mit Eifer davon, so ward cr ver-
achtet oder beleidigt.quot;

a) Panzer l. 8. Visscher U.

celebrabantur. Splendidissime quidem editi sunt Pa-
risiis anno 1317, qua opportunitate Philippus cog-
nomine Formosns tres filios solemni more équités
créa vit. Supra exhibebatur scena splendidissimis velis
tapetibusque ornata, quae referebat coelum atque
coelestia gaudia, infra conspiciebatur Satanas ejusque
imperium cum suppliciis damnatorum. In terrenam
oblectationem edebatur ovatio vulpis.

Eo tempore theatrum vulgo constabat tribus partibus :
Coelo, Terra et Tartaro, qui proponebatur nonnumquam
imagine draconis, damnatos devorantis vel evomentis.
Porro ad scenicas exhibitiones in Francia usi sunt
sodahtiis, de quibus infra dicturi sumus.

Antiquitus quoque in Francia ludus fuit quotannis
edi solitus in honorem Aurehanensis illius virginis,
quae patriam a vexationibus Anglomm vindicavit. Initio
tantum erat pompa, inter quam diversa canebantur carmina,
V. c. apud ecclesiam dictam Notre dame des miracles haecce :

»A la doulce prière
Dont le roy Diea pria.
Vint pucelle bergère.
Qui pour nous guerroya;
Par divine conduite
Anglois tant fort greva,
Que tous les mit en fuitle
Et le siège leva.quot;

Sequente tempore etiam mjsteria his adjuncta sunt,
quorum volumen manuscriptum repertum est in Thesauro
Komae relicto a Christiana, docta Suediae regina 1).

1) Cfr. Dissertation sur quelques points curieux de Vhistoire de
Fruvcc et de l'histoire littéraire, par P, !.. .Tacob bibliophile. Paris
1839. p. 29.

Incredibilis multitudo hominum ad hos ludos coiive-
niebat, quibus interesse sibi quisque decori ducebat. In
magnis civitatibus solemni modo cives invitabantur, ut
ludi partes susciperent. Francisco I régnante, Parisiis die
XVI Sept. 154.0 festum tali modo indictum est. Sex tubi-
cines cum vexillis et ornamentis regiis, porro praecones,
apparitores et sagittarii civitatis, comitante ingenti turba
mercatorum et optimatium, per urbem divulgabant le cry
du jeu. Hujus rogationis, cujus in quibusdam civita-
tibus nundinarum tempore tenuis adhuc imago relin-
quitur, unum repperi pentastrophon :

»Venez Cité, Ville, Université
Tout est cité, venez gens heroycques.
Graves censeurs, raagistraz, politicques.
Exercez vous au jeu de vérité
Représenlant Actes Apostoliquesquot;

Anno igitur 1540 in Francia hi ludi adhuc ex regis
mandato et auctoritate civitatis iadicebantur maximaque
hominum frequentia celebrari solebant.

Jam de Italis et Hispanis videamus. Qui primus
fertur apud Italos tragoedias et comoedias proprias fin-
xisse, a ludis Christi diversas, Albertinus Mussatus fuit,
Patavinus, natus anno 1361, cujus memoratur Eccerinis.
Sex reliquorum ejus dramatum unum tantum exstat. Mors
Achillis. Insano antiquitatis instaurandae amore ductus,
saeculo XV Komae Julius Pomponius Laetus, comoe-
dias Plauti et Terentii, item fabulas recentiores in scenam
reduxit. Ferrariae quoque magnificumfuittheatrum, in quo
sumtuosissima eo tempore spectacula edebantur, quorum
splendorem una exhibitie Mantuae facta, quum fabula An-
geli Politiani Orpheus ageretur, vincere potuit. Eodem

tempore vixit Joamies Georgius Trissinus, qui inter sceni-
cos poetas Florentinos Mediceorum aetate principem locum
obtinuit édita Sopkonisbe, quae tragoedia prima ad recen-
tioris aetatis normam composita, diu in variis Europae
regionibus exhibita est. Simillimos quoque scripsit, co-
moediam e Plauti Menaeehmeis expressam. Optime de-
nique de comoedia meruit hujus aequalis Marcus Musurus,
qui primus edidit Aristophanem.

Attamen in Italia, quamquam haud neglecta est
tragoedia, vulgo tamen magis in deliciis fuere comoedia,
mimi et pantomimic ut auctor est Cantu, cujus verba hic
describere lubet : 1) » Cependant le peuple continuait à se
plaire à des scènes bouffonnes et grotesques. A mesure
que les dialectes nouveaux se développaient, il s'in-
troduisait dans ces farces un personnage comique, qui
s'exprimant dans le langage vulgaire du pays, repré-
sentait le caractère des différentes populations italiennes.
Ainsi, Bologne avait son Docteur ; Vénise, le Pantalon
honnête négociant ; Beiname, son joyeux Arlequin ;
Naples, son malin Polichinelle (PulcineUa). La face
noircie, chaussés et accoutrés à la manière des paysans^
ces personnages et d'autres encore, amusaient le peuple
et faisaient rire aux dépens les unes des autres, les
villes ennemies et rivales.quot;

Hujusmodi joci eximie sunt Italorum proprii, quorum
scurriKtates aUquamdiu comoediam et tragoediam, ut olim
sub Imperatoribus exodia et pantomimi, obscurarunt.
Nunc Pulcinnella c. s. iisdem locis in summo est honore.

Apud Hispanos Felicem Lopez de Vega et Petrum

1) César Cantu Hist. Cniv. T. T. p. ,334.

per plateas cantabant; alii, jnglares appellati, magis
decenter in ditiorum domibus recitabant carmina; alii
denique, trohadores dicti, saltationes, versus et poëmata
ad numéros modulata componebanf et agebant, ita ut ho-
diernae operae exhibitie imaginem artis horum histrionum

quodammodo referat.

Apud Germanos, quantum novimus, recentiora sunt
ludorum scenicorum vel potius mysteriorum initia, neque
ultra annum 1322 adscendunt, quo tempore mentio fit
ludi Virginum prudentium et ame^itiim, ex Evangelio pe-
titi, quod Isenaci coram Frederico Thuringiae Landgravio
exhibitum est. Mysterii ejusdem argumenti latine conscripti
fragmenta reperiuntur, quibus Christus personam gerens
Sponsi initio fabulae ita loquens inducitur:

»Adest Spnnsus qni est Christus;
Vigilale, TirgiriesT
Pro adventu ejas gaudent
Et gaudcbunt homines.quot; etc.

Quae pauca jam satis indicant, dramaticas has cantilenas

non ad exemplum veterum compositas, sed cantui chorali,

hymnis et officiis sacris adhibito, haud dissimiles fuisse.

Edidit quoqne Pez in Tkesanro Mum paschalem de
adventw et interitu Anüehisti, quod poema latine eon-
scriptum, in GeAania tamen compositum fuisse constat,
hujusque regionis instituta, mores et ingenium refert.

In Germania tamen hi ludi minus frequentes quam
in ceteris Europaß legionibus fuere, quamquam perdu-
rabant adhuc quum Reformatio invalescerei. Dr. Martinus
Lu-therusinprooemio libri Judith haec dicit: »Und mâg
seyn, dass die Juden solche Gedichte gespielet haben,
wie man bei uns die Passion spielt, und andere heiligen

Geschichten, damit sie ihr Volk und die Jugend lehrten,
als in einem Bilde oder Spiele — Gott vertrauen, fromm
seyn und alle Hülfe und Trost von Gott hoffen in allen
Nöthen wieder alle Feinde.quot; Idem in praefatione ad
Tohiam: »Und ist zu vermuthen, das solch schöne

Gedichte und Spiele bei den Juden viel gewest sind......,

denn sie haben gar treffliche Leute gehabt, als Propheten,

Sänger, Dichter...... Judith giebt eine gute, ernste,

tapfere Tragödie, so gibt Tobias eine feine, liebliche,
gottsehge Comedie.quot; Lutherus igitur tales ludos sua
aetate vidit, quos etiam antiquis Judaeis attribait; quam
ejus sententiam in medio relinquimus.

Ejusdem aetatis fabula fertur Thomae Naogeorg cu-
jusdam 1), cui titulus, ISin christlich und ganz lustig
Spiel darin des antichristlichen Pabstthums Theujßische
Lehre und Wesen wundermeisterlich dar gelen wird.quot;
Unde, quale ejus argumentum fuerit, satis liquet.

Attamen qui in Germania ubique fere interierunt ludi
Christi, ii uno loco integri adhuc servantur hodieque
perdurant.

Est nempe pagus in Bavaria qui dicitur Ammergau, feüci
situ. Ibi a longo inde tempore quoque decennio agebatur,
ut nunc quoque agitur, Passio sive ludus Christi, qualis
medio aevo celebrari solebat. Quum supra in tractanda
scena Medii aevi, materiem et modum exhitionis horum
ludorum, strictim tantum attigerimus, placet hujus ludi
imaginem hoc loco accuratius describere.

Institutus est anno 1634, simüi opportunitate qua
Livius narrat ludos scenicos Romam esse inductos.

1) Versa a D. Tyrolf. Zwickau S. A. 8.

nempe per pestilentiae occasionem, ad Dei pacem expos-
cendam. Votum autem fecerunt pii incolae, si divinum
numen sui misereretur, se quotannis (postea deeennale
factum est), in gratam rei memoriam, Passionem Domini
recolere ac publice exhibere paratos esse. Voti damnati
promissis steterunt, quibus etiam nunc funguntur. Quale
argumentum fuerit, apparebit ex edicto solemni, anno 1840
(hoc enim edictum mihi ad manum est) promulgate, quod
suo idiomate hic describimus 1):

BEKANNTMACHUNG.

»Mit allerhöchster Bewilligung werden zu Oberammer-
gau, kgl. Landgerichts Werdenfels in Oberbayern,

DIE PASSIONS-VORSTELLÜNGEN,

d. h. die Leidensgeschichte des Weltheilandes, auf einer
offenen, und wegen des bisherigen äusserst zahlreichen
Besuches bei drei- bis viertausend Menschen fassenden
Bühne an jedem der nachbenannten Tage stets vollstän-
dig aufgeführt, als:

am Sonntag den 31. Mai,
» Montag » 8. Jimius,
» » » 15. »
» Sonntag » 28. »
„ » »12. Julius,
1, » » 26. »'
» » » 16. August,
» » »23. »

7. September.

Montag

1) Conf. Die Aushurger a llgemeinen Zeitung aliaeque divulgationes
in eph. passim obviae.

Nicht kann hiebei unbemerkt gelassen werden, dass
in unserm schönen Ammerthaie die vormalige Benedictiner-
Abtei Ettal sich befindet, die vom Kaiser Ludwig dem
Bayer in Folge eines frommen Gelübdes im Jahre 1830
gestiftet, wegen ihrer prachtvollen Kirche, deren Orgel
sammt dem Marienbilde, einem Meisterstück der plasti-
schen Kunst aus milchweissem orientalischen Marmor,
besonders sehenswerth ist ; dann dass nicht fem liegt der
durch Natur und Kunstwerke erhabene Fürstensitz Hohen-
schwangau, von wo aus sich öfEaen die schönen Thäler
Tyrols von Reutte und Lermoos, dann das anmuthvolle
Thal von Garmisch-Partenkircheu, begränzt von einer
Reihe der heblichsten Alpen, und beherrscht von Bayerns
Riesengebirgen — dem Korwendel, Wetterstein, der Drei-
thor — Alp — und Zugspitz, einem der Glanzpunkte des
bayerischen Hochgebirges, den Reisenden freundhch ein-
ladend, um in frommer Herzensstimmung die Macht und
die Herrlichkeit Gottes in seinen grossartigen wunder-
schönen Schöpfungen anstaunen und lobpreisen zu können,
und gekräftigt durch der Alpen reine Luft, an Geist und
Körper neu gestärkt in das Heimathland zurückzukehren 1
Möge ein zahlreicher Zuspruch uns beglücken; die
vollste Zufriedenheit zu erlangen soll unser eifrigstes
Bestreben seyn!

Ludi hujus religiosi Carmen ad numéros compositum,
venale erat et inscribebatur :

»Das grosse Versöhnungsopfer auf Golgotha, oder
die Leidens und Todesgeschichte Jesu, nach den vier
Evangelisten, mit bildlichen Vorstellungen aus dem
alten Bunde, zur Betrachtung und Erbauung, mit aller-

6L

gnädigster Bewilligung vollständig aufgeführt zu Ober-
Ammergau in Ober Bayern, Königl. Landgerichts
Werdenfels. Musik von Dedler. Landshut, 1840. Ge-
druckt in der Palm'schen Buchdruckerei.quot;

Compositie tahs ludi ex his, credo, satis perspicitur:
quare ne prolixiores simus quam opus est, nolumus hanc
materiem dihgentiori cura enucleare. Haec Passio monu-
mentum manet scenaesacrae Medii aevi, et fortasse dm

adhuc manebit.

Eem obiter tantum tetigimus, quae longiorem certe
disputationem requireret, si locus et tempus sinerent.
Eestat ut de sodahtiis quibusdam scenae operamnavantibus,

verbo agamus.

Boileau in describenda theatri origine Art. Poêt. HI

ea significat his versibus :

»De pélérins dit-on une troupe grossière
En public a Paris y moula la première,
Et sottement zélée en sa simplicité
Joua les Saints, la Vierge et Dieu par piété.quot;

Potius autem quam ex aliis hauriam fontibus, descn-
bam quae de illa materie exposuit Caesar Cantu in opere
laud. T. V p. 328 — 324, auctor locuples, cujus explicatio
simul quasi peroratio sit argumenti, in quo hucusque

versati sumus.

»Quand le roi de Françe Charles VI céle^bra splendi-
dement son mariage avec IsabeUe de Bavière en 1390,
quelques bourgeois de Paris, qui étaient dans l'habitude
de se réunir les jours de fête, s^entendirent pour donner
des spectacles et des mystères. Celui de la Passion
ayant plu particuhèrement, ils s'intitulèrent confrères^
de la Passion. Chez les anciens, le drame était aussi

dérivé de la poésie théologique et sacerdotale ; Platon 1)
nous apprend qu'antérieurement à Thespis, à Phryni-
cus, et à la fondation d'Athènes, on représentait les
mystères invisibles de Dieu et de la nature, les forces
sécrètes de l'univers, les puissances célestes, terrestres,
infernales, en les personnifiant, en leur faisant parler le
langage de l'homme, que l'on montrait en lutte avec
ces puissances inexorables, et qui finissait par en triompher.

»Un fait singulier se manifeste encore dans la renais-
sance du théâtre : réprouvé qu'il a été par les saints
Pères, comme offrant de mauvais exemples, on entre-
prend de le régénérer, et un théâtre grossier s'élève,
qui a pour lui le concours de la foule, le privilège royal
et la faveur de l'église. Celle-ci ayant uniquement égard
au choix des sujets sacrés, va jusqu'à avancer l'heure
des vêpres, pour laisser le champ libre aux représen-
tations; mais, trouvant ensuite qu'il était inconvenant
de traduire les choses saintes sur la scène, elle défend
les mystères, puis les permet de nouveau, et finit par
les prohiber entièrement.

» C'était une profanation, en effet, que ce mystère de
la Passion; qui se continuait plusieurs jours, vu sa
longueur, avec un spectacle pompeux et un grand
nombre d'acteurs. Les quatre-vingt-sept qui débutaient
le premier jour s'augmentaient les jours suivants d'anges
de démons, de la foule, qui paraissaient pêle-mêle au
milieu de scènes décousues, dans lesquelles l'indécence
et l'immoralité prenaient souvent la place de la dévotion.

» Antérieurement à la confrérie de la Passion, existait

1) Plato vel quisijuis est anctor, in Minoe extr.

celle de la Bazoehe, formée des jeunes gens employés
comme clercs chez les avocats et les procureurs au par-
lement. Le soin d'ordonner les cérémonies pubHques
leur était laissé de temps immémorial. Philippe le Bel
leur donna, en 1802, des règlements, sous le nom de
royaume de la Bazoehe; tout litige s'élevant entre les
clercs, grefiBers et autres employés subalternes du par-
lement, ainsi que les actions qui leur étaient intentées,
étaient jugés en dernier ressort par ce tribunal. Les
Bazochiens, voyant les succès obtenus par les confrères
de la Passion, conçurent la pensée d'exploiter le même
genre de divertissements publics ; ils donnèrent aux drames
qu'ils représentèrent le nom de moralités, parce qu'ils
choisissaient des sujets où dominait une idée morale.
Ds introduisirent ensuite les pièces bouffonnes ou farces.

» Des jeunes gens de familles distinguées fondèrent une
troisième confrérie, et, prenant le nom Enfants sans
souey, annoncèrent hautement leur intention de vivre
en joie et de rire des folies des autres. Leur chef
prenait le nom de prince des sots, et ils appelaient soties
les pièces qu'ils représentaient. C'est ainsi que le théâtre,
dont la liberté est l'âme, naissait au milieu des asso-
ciations et des privilèges.

»Ces représentations ne firent pas cesser celles des
pièces religieuses, qui se prolongèrent jusqu'au miheu
du XVI. siècle, nonobstant les plus étranges anachro-
nismes et les nombreuses inconvenances, le tout soutenu
par un appareil de machines, qui charmait le vulgaire.
Une fois le fait principal choisi, les confrères mettaient
en scène une chose après l'autre, sans s'inquiéter de

unité ou de l'art; et si un jour ne sufflssait pas, la

représentation continuait le lendemain et plus longtemps
encore. Le mystère des Actes des apôtres dura qua-
rante jours à Bourges, et sept mois à Paris. Les
personnages étaient innombrables, et quand l'un d'eux
avait cessé de parler, il s'asseyait sur l'un des bancs
rangés des deux côtés de la scène.

» Cela provenait de ce que ces pièces étaient destinées
au peuple, qui ne subtilise pas sur les convenances des
mœurs. Or, il applaudissait quand il voyait les héros
de Troie se montrer sur des échafaudages où Ton hsait:
Manisa, ville de Pélée; Salamine, ville de Télamon;
Pylos, royaume de Nestor; quand Satan restait confondu
en entendant Jésus lui parler hébreu; quand Pilate
s'émerveillait de recevoir d'un soldat romain une réponse
en latin ; quand les apôtres, dans leur incertitude, ti-
raient à la courte paille pour donner un successeur, à
leur divin Maître. De pareilles scènes devaient répugner
à coup sûr au siècle d'Érasme et de Luther ; mais il
n'en était pas de même dans des temps de foi naïve.quot;

Ne longius divagemur plura afferendo de his sodali-
tiis, hac descriptione acquiescemus. Pervenimns jam
ad ea tempora quibus ad exemplum veterum, Jodelle
aliud genus fabularum in Francicum theatrum pro-
duxit. Hic tragoedias composuit Cleopatram et Pidottem,
comoediam Eugenium, quarum ipsi tituh argumenta ab
antiquis desumta indicant. Ante :illum Lazarus Baïf
Eleetram verterat Sophochs et Hecwbam Euripidis, quae

tamennon magno cum favoreexceptaesunt. Sodahtia dicta

Confrères de la Passion, Clercs de la Bazoche, aliaque,
post varias vicissitudines (de quibus lectu est dignissimum
lexicon, cui titulus : Dictionnaire historique des cultes

religieux par M. de la Croix, Parisiis nuper editum)
aliis loco cedunt. Pertaesus .enim fuit populus tristia
argumenta; misceri res sérias et sacras jocis salibusque
profanis baud consentaneum videbatur. Quominus taies
ludi ederentur, Magistratus etiam obstitit, 1) et quum so-
dalitium modo memoratum, Confrères de la Passion, noUet
descendere ad argumenta a sacris sejuncta, fortasse quia hoc
sibi dedecori putabat, id gregi histrionum proprium thea-
trum, quo utuntur etiam nunc histriones Itali, coUo-
cavit. Insignia Passionis a fastigio veteris theatri amota
sunt, atque Apollo et Musae, ThaUa et Melpomene, Venus
et nudae Gratiae, Paganorum dii, simul, eheu ! cum Paga-
norum moribus, invasere. Ab illo inde tempore horum nu-
mini dicantur studia poetarum, neque igitur mirandum si
scena, a Christianorum sacris abalienata, cultui ethnico
consecrata, religioni modestiaeque passim inimica exsti-
terit ai^jue multum contulerit ad multitudinis mores per-
vertendos 2). Comoedia filia sacrorum primum pudica

1)nbsp;Nondum invaluerat a. 1444 auctoritas Sorhonnac.

2)nbsp;Haud longo tempore abhinc v. c. Parisiis censura interdicta est
opera, quae inseribebatur Jésus Christ, in qua indueebatur Christus
proeus, Venere vulgari flagrans. In alia fabula nnda Bethsabe osten-
debatur se in balneis lotura, dum eonspicitur a rege Davide. Talia
meminisse horrelj quare recte, credo, Consultum regium, praeside
.T. van Lennep, ad anguslum Principem talia retulit:

»Op nieuw heeft het Tooncel in Frankrijk en Duilschlandthands weder
de opmerkzaamheid der Regeeringen tot zich getrokken. Sints de laatste
jaren door staatkundige veranderingen, door het langzamerhand uitslijten
der grenzen die 't zich zag aangewezen, of door min strenge handha-
ving van verouderde bepalingen, meer en meer aan zichzelf overgelaten,
en gedaald tot een bloote geldspekulatie in handen van partikuliere
ondernemers, zijn de buitenlandsche Tooneelen de stookplaatsen geworden
van oproervuur en burgerkrijg; leerscholen van slechte zeden en der

9

et verecunda, adultior pudicitiam illam et verecundiam
paullatim déposait, rebus piis relictis profanas sectata
est, denique totam ferme lasciviae se dedidit.

Sed properamus ad finem. Etenim saeculo XVI
Jodelle, cujus jam mentionem fecimus, cum per-
sonatis sodalibus coram Henrico II in scenam prodiit.
Eudia et inculta, eo auctore, quamvis ab aequalibus
magnopere elata 1), fuerunt novae scenae initia. Saeculo

maatschappelijke orde vijandige begrippen. Wij stipten 'I reeds aan met
een enkel woord, dat de verderi'elijke geest, dien de buitenlandsche
Dramatische Letterknndc ademt, ook tot ons overwoei, 't Zon niet
moeijelijk zijn aan te toonen, welk heilloos 2aad er verborgen ligt in
het meerendeel der slakken, in de laatste jaren hier te lande vertoond.
De bitterheid waarmeè al wat rijk, wat aanzienlijk, wat eerbiedwaardig
is, in de meeste voortbrengselen der buitenlandsche Dramatiek wordt
verguisd of bespottelijk gemaakt; de eenzijdigheid waarmeê al wat op
de lagere sporten van den maatschappelijken ladder is geplaatst, wordt
opgehemeld; het gedurig putten van onderwerpen uit de troeb«lslebron-
nen der laagste hartstochten, om aanschouwelijk voor te stellen wat de
zedelijkheid zelfs verbiedt te bespreken, dat alles geeft ons grond om
de strekking, die ons Tooneel door buitenlandschen invloed erlangd heeft
eene hoogst gevaarlijke te noemen. Het schoone is verdrongen door't
lage, en ook op ons r^perfOïVe komen stukken voor, tot de mededeeling
van wier blooten inhoud wij onze pen niet zonden durven gebruiken.quot;

Conf: Rapport der Kommissie in datoZO Mei \S5l door den koning

henoemd, ter beraming en opgave der middelen tot het herstel
van het Nationaaltooneel. Amst. J. Noordendorp, 1851, p. 10—11.
Talia judicia probatissimorum auctornm innumera alFerri possent.
1) Ronsard hujus temporis poeta, laudem Jodelle sic extollit:
»Jodelle le premier, d'une plainte hardie,
Françoisement chanta la Grecque tragédie,
Puis, en changeant de ton, chanta devant nos rois
La jeune comédie en langage François,
Et si bien les sonna, que Sophocle et Ménandre,
Tout fussent-ils savans y eussent pus apprendre.

autem sequente in scena comica regnare coepit nobilis
Molierius, poeta idem et actor comoediarum, a quo nova
aetas artis dramaticae incipit. Nascuntur ubique theatra,
et cum theatris poetae pullulant innumeri, maxima pro
parte ex aerario Ludovici XIV, recentis Augusti, largis
remunerati praemiis.

Sed haec persequi ab hujus scriptionis proposito alienum
est. Comoedia veterum scenaque Medii aevi quali-
cumque modo adumbranda contenti, de iis quae restant
in posterum agere curae erit.

THESES.

I.

Interest reipublicae, ut scena patria erigatur et corrigatur.

II.

»De letterkunde, die zich in de laatste jaren in
Nederland schoon begon te ontwikkelen^ en zich in
verschillende vormen gelukkig uitte, durfde de hand
niet reiken aan het Tooneel, daar zij dan alleen kon
hopen, te worden aangevat, als zij met bloed bemorst
was, een optoertoorts zwaaide, of het heilige verguizen
en het eerbiedwaardige aanranden durfde.quot; Rapport der
Kommissie p. 18 1).

1) Vide supra in exordio.

m.

Recte Varro verbum obscoenum a scena dérivât.

IV.

Vere comoedia a Cicerone dicitur »imago veritatisquot;,
in qua populorumquot; mores et studia tam honesta quam
inhonesta expressa cemuntur.

V.

Laudibus poeticis Terentius Plauto antecellit.

VI.

Operas histrionales apud Tacitum Ann. I, 16 intel-
ligendos esse plausores et fautores histrionum statuo.

VII.

Ciceronis suorum jactantia meritorum, multum habet
excusationis in ipsius temporum et aetatis conditione.

VIII.

Reipublicae Romanae interitus magna pro parte

e nimia inaequalitate possessionum inter cives repe-
tenda est.

IX.

Probandum Maecenatis consilium, Augusto dissua-
dentis ne rempublicam instauraret.

X.

Quod Vercingetorix apud Caesarem BeU. Gall. VII.
29, praedicat »se unum consilium totius Galliae effec-
turum, cujus consensu ne orbis quidem terrarum possit
obsisterequot; id vere dictum fuisse sequentia deinceps sae-
cula probarunt.

XI.

Praecipuum Graecarum civitatum inter ipsas vincidum,
sacris communibus continebatur.

xn.

Pericles frangenda Areopagi auctoritate plurimum ob-
fuit reipublicae.

xm.

Nimis augustis finibus litterarum disciplinam inclu-
dunt, qui scripta principum ecclesiae Patrum et doc-
torum, ab iis excludunt.

tSS-.-iv--!'