Ijit^quot;^ .iOTHSr.K OER i
SÜ^^ERS'-; EiT 1

U T H E C i-i T. i

ZEIST - 1935

ZENDINGSGENOOTSCHAP DER EVANG. BROEDERGEMEENTE

, quot;it'rquot;-'/«-^:;

-».Vnbsp;^nbsp;J-'nbsp;gt;

gt;v

rnbsp;-

S- *

^'mà «rv , t xV

-ciffi^

^^ -a

HET PHILADELPHISCH-OECUMENISCH STREVEN
DER HERNHUTTERS IN DE NEDERLANDEN
IN DE ACHTTIENDE EEUW

IIInbsp;u

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

0474 860E

HET

PHILADELPHISCH-OECUMENISCH
STREVEN DER HERNHUTTERS
IN DE NEDERLANDEN IN DE
ACHTTIENDE EEUW

PROEFSCHRIFT TER VERKRIIGING VAN DEN GRAAD
VAN DOCTOR IN DE GODGELEERDHEID AAN DE
RI]KSUNIVERSITEIT TE UTRECHT, OP GEZAG VAN
DEN RECTOR MAGNIFICUS Dr. C. W. VOLLGRAFF,
HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT DER LETTEREN
EN WIJSBEGEERTE, VOLGENS BESLUIT VAN DEN
SENAAT DER UNIVERSITEIT, TEGEN DE BEDEN-
KINGEN DER FACULTEIT DER GODGELEERDHEID
TE VERDEDIGEN OP WOENSDAG 11 DECEMBER 1935
DES NAMIDDAGS TE 4 UUR

DOOR

WILHELM LÜTJEHARMS

GEBOREN TE ALKMAAR

AAN MIJNE OUDERS

Aan het einde van mijn studietijd gekomen, acht ik het een
groot voorrecht deze periode van mijn leven met een Proefschrift
te mogen besluiten. Ik betuig nu bij deze gelegenheid gaarne
mijn erkentelijkheid jegens allen, die tot mijn vorming hebben
bijgedragen.

Allereerst U, Hooggeleerde Van Rhijn, mijn Promotor, ben ik
veel verschuldigd. Gij hebt van meet af aan in mijn studie belang
gesteld en waart terstond bereid de leiding over mijn onderzoe-
kingen op U te nemen, toen ik daarmede tot U kwam. Dat mijn
werk dezen vorm en omvang heeft verkregen, heb ik vooral aan
Uw critisch inzicht te danken. Ik beschouw het als een eer Uw
leerling te zijn, en ik hoop ook verder op Uw meeleven te
mogen rekenen.

Het strekt mij tot vreugde U, Hooggeleerde Gramer, het resul-
taat van mijn vorsehen te kunnen toonen. Onder Uw toezicht
heb ik den stof voor dezen arbeid verzameld en, aangespoord
door Uw onvermoeiden werklust, rijpte bij mij het plan eerst
geheel af te studeeren, voordat de practijk mijn tijd en krachten
zou vragen. Uw overtuigende en heldere uiteenzetting van het
christelijk geloof heeft niet nagelaten grooten invloed op mij te
oefenen.

Voorts waardeer ik ten zeerste, hetgeen ik van U ontvangen
heb. Hooggeleerde Brouwer, Noordtzij, Obbink, Severijn, Visscher
en De Hartog. Al is het mij niet mogelijk geweest de lessen van
allen Uwer te volgen, toch heeft Uw aller hulp tot het bereiken
van mijn doel wezenlijk bijgedragen. U, Hooggeleerde Berkelbach
van der Sprenkel en De Vrijer, dank ik voor de vriendelijkheid,
waarmee Gij mij tegemoet gekomen zijt. Met weemoed gewaag
ik hier van het onderwijs van wijlen Professor Plooij, dat door
de oorspronkelijke en streng wetenschappelijke behandeling van
den stof mij steeds boeide en tot zelfstandig denken prikkelde.

Ook is het mij een behoefte op deze plaats het Theologisch
Seminarium te Herrnhut te gedenken, waar de liefde voor de
Broedergemeente en haar geschiedenis bij mij werd opgewekt.
De theologische grondslag, dien Gij, Zeergeleerde Docenten, bij
mij gelegd hebt, werd voor mijn ontwikkeling van niet geringe
beteekenis.

Verder breng ik aan allen, die mij bij het verzamelen van den
uitgebreiden stof behulpzaam zijn geweest, en die mij met hun
kennis op de een of andere wijze hebben voorgehcht en geholpen,
mijn bijzonderen dank. Met name noem ik slechts Professor
Loosjes, nu reeds overleden, wiens rijke kennis van de achttiende
eeuw mij steeds ten dienste stond. De Universiteitsbibliotheek te
Utrecht, het Doopsgezind archief te Amsterdam, vooral het Uni-
tätsarchiv te Herrnhut, en bovendien talrijke andere archieven in
binnen- en buitenland ben ik veel verplicht.

Een groet aan U, Zendingsdirector Steinberg, die zooveel daar-
toe hebt bijgedragen, dat het schrijven en de uitgave van dit ge-
schrift werd mogelijk gemaakt, mag hier niet achterwege blijven.
Aan U, mijne Ouders, die dit werk van nabij hebt zien groeien,
is het van harte opgedragen.

INHOUD

blz.

Inleiding .......................................................... 1

De uitbreiding der hernhuttersche beweging in het algemeen, bl. I —
Het tweeledig karakter der hernhutter broedergemeente, bl. 1 — De phila-
delphisch-oecumenische beweging in de Nederlanden, bl. 2 — Het verloop
dezer beweging, bl. 2 — Literatuur en Bronnen, bl. 3.

HOOFDSTUK I.

Het philadelphisch-oecumenisch ideaal van Zinzendorf ................ 5

De philadelphische beweging omstreeks 1700, bl. 5 — De philadelphi-
sche gedachte en het piëtisme, bl. 6 — De beteekenis der broederliefde, bl.
7 — Het philadelphisch ideaal van den jeugdigen Zinzendorf, bl. 9 — De
stichting van Hermhut als een philadelphische gemeente binnen de luther-
sche kerk, bl. 10 — De verbinding tusschen Herrnhut en de Wetterau,
bl. 12 — Zinzendorfs christocentrisch geloof als luthersch correctief op de
philadelphische gedachte, bl. 13 — De kerkelijk-irenische pogingen van gere-
formeerde en luthersche zijde, bl. 15 — Zinzendorfs universalistische „harte-
theologiequot;, een luthersch-philadelphisch geloof, bl. 16 — Zijn vrijheid van
beweging door de hernieuwing der „Unitas fratrumquot;, bl. 18 — De broe-
dergemeente in dienst van zijn ideaal, bl. 20 — De verhouding tusschen
ideaal en werkelijkheid: Philadelphia en broederkerk, bl. 21 — Het twee-
slachtige in de organisatie der broedergemeente: kerkelijk en bovenkerkelijk,
bl. 22 — Zinzendorf als leider der hernhuttersche beweging, bl. 24 — Zijn
maatregelen tegen het kerkelijk indifferentisme, bl. 25 — De verbinding der
„hartetheologiequot; met de verschillende gezindten („tropenquot;), bl. 26 —^ De
organisatie van drie gezindten in één gemeenschap, bl. 29 .— De oecumeni-
sche grondslag der „moravischequot; broedergemeente, bl. 31 — Het hernhutter
„diasporawerkquot; ten bate der volkskerken, bl. 33 — Het gevaar van een

blz.

eenzijdige toepassing der „hartetheologiequot;, bl. 36 — De philadelphische
crisis in de broedergemeente, bl. 37 — De ontwikkeling van Zinzendorfs
ideaal na diens dood, onder de leiding van Spangenberg en Loretz, bl. 38 —
De oecumenische geloofshouding der „Unitas fratrumquot;, bl. 42.

HOOFDSTUK II.

De opwekkingsbeweging ............................................

Het karakter en de omvang der opwekkingsbeweging, bl. 44 — De
komst der Hernhutters in Nederland: Spangenberg in 1734, bl. 45 — Nitsch-
mann in 1735, bl. 47 — Zinzendorf in 1736, bl. 48 — Het middelpunt der
beweging hier te lande: 's-Heerendijk, bl. 50 — Sinds 1746 Zeist bl. 53 —
De uitbreiding dezer beweging: Amsterdam, bl. 54 — Haarlem, bl. 56 —
Hoorn en Enkhuizen, bl. 56 — 's-Gravenhage, bl. 57 — Leiden, bl. 58 —
Utrecht, bl. 58 — Rotterdam, bl. 59 — Gouda en Woerden, bl. 59 —
Gorinchem, bl. 60 — Middelburg, bl. 61 — Kampen en Zwolle, bl. 62 —
Blokzijl, bl. 62 — Groningen, bl. 62 — Hoogezand, bl. 63 — Norden, bl. 63

—nbsp;Akkrum, Terhome, Oldeboom, Leeuwarden en Heerenveen, bl. 64 —
De crisis in de beweging omstreeks 1752, bl. 65 — De afscheiding te Zeist,
bl. 66 — De verliezen te Amsterdam, bl. 67 — Het verval te Haarlem, bl.
68 — De ondergang der overige kringen, bl. 69 — De verwachtingen van
Zinzendorf in Nederiand teleurgesteld, bl. 69.

HOOFDSTUK III.

De gemeenschapsbeweging ..........................................

De noodzakelijkheid eener algeheele reorganisatie omstreeks 1760, bl. 71

—nbsp;De nieuwe plannen van de Zeister conferentie in 1765, bl. 72 —• De
groote verkenningstochten van de Broeders Danck, Aigler en Weiss van
1768—1771: de personen, bl. 74 — Hun reizen door Gooi- en Eemland,
bl. 75 — En door het geheele land, bl. 77 — De belangstelling voor nieuwe
opwekkingen hier te lande: de nawerkingen der Nijkerksche beweging in
1765, bl. 78 — De kinderopwekking te Rouveen in 1777, bl. 79 — De be-
teekenis van Haarlem en Amsterdam voor de beweging, bl. 80 — De hern-
hutter sociëteiten in het noorden des lands; Harlingen, bl. 81 — Akkrum,
bl. 82 — Blokzijl, bl. 84 — De gemeenschapskringen in het midden en
zuiden des lands: het karakter dezer kringen, bl. 85 — De bezoekbroeders,
bl. 86 — De kringen: 's-Hertogenbosch, bl. 87 — Middelburg, bl. 88 —
Gorinchem, bl. 89 — Gouda, bl. 92 — Rotterdam, bl. 94 — Utrecht, bl. 95

—nbsp;Het einde dezer kringen, bl. 95.

INHOUDnbsp;Xllt

blz.

HOOFDSTUK IV.

De zendingsbeweging................................................ quot;

De beteekenis der zending voor de uitbreiding der hernhuttersche bewe-
ging, bl. 97 — Het kerkelijk karakter der hernhutter zending, bl. 98 — De
orde van het mosterdzaad, bl. 99 — De eerste nederlandsche hulp aan
hernhutter zendelingen, bl. 102 — De oudste vorm der zendingssociëteit te
Amsterdam, bl. 104 — De afwijzende houding der Gereformeerden, bl. 105
— Hun tegenwerking op het zendingsveld, bl. 106 — De latere reorgani-
saties der zeiidingssociëteit en haar ontbinding, bl. 108 — De zending onder
de Joden, bl. 110 — Het zendingsgebed, bl. 111 — Het centrale zendings-
bestuur in de tweede helft der achttiende eeuw, bl. 111 — De beteekenis
der Zeister conferentie van 1765, bl. 112 — De medewerking van den kant
der hervormde predikanten, bl. 113 — De werkzaamheden van Von Ranzau,
bl. 115 — De hervatting van den zendingsarbeid in Zuid-Afrika, bl. 116 —
De oprichting van de Zeister Zendingssociëteit, bl. 117 — De belangstelling
der Nederlanders voor het hernhutter zendingswerk, bl. 118 — De oprich-
ting van het Nederlandsch Zendelinggenootschap te Rotterdam, bl. 121 —
De verhouding tusschen de beide zendingsvereenigingen, bl. 123.

HOOFDSTUK V.

Dc aanraking met de verschillende gezindten ........................ 125

Het bezoek van Zinzendorf aan Amsterdam in 1736, bl. 125 — De
philadelphische kring aldaar, bl. 126 — Zinzendorfs houding tegenover kerk
en secte, bl. 127 — Weinig verbinding met de Lutherschen, bl. 127 — De
samenwerking met gereformeerde predikanten, bl. 128 — Een gering aantal
gereformeerde gemeenteleden tot de broedergemeente overgegaan, bl. 131 —
De verhouding tot het Labadisme, bl. 132 — De aanraking met Hattemisten
en Deurhovianen, bl. 133 — Geen verbinding met de Remonstranten, bl.

133nbsp;— De verhouding tot de Doopsgezinden in het algemeen, bl. 134 —
Geen ingang bij de Oude Vlamingen en de Danzigers, bl. 134 — De hern-
huttersche richting onder de Vereenigde Vlamingen en Waterianders, bl.

134nbsp;— De ontvangst bij de Zwitsers, bl. 136 — De verwantschap met de
Collegianten, bl. 137 — Het verschil met hen, bl. 139 — De hernhutter^
belangstelling voor deze beweging, bl. 140 — Enkele families te Amsterdam
en Haariem tot de broedergemeente overgegaan, bl. 141 — De aanrakmg
met de Socinianen, bl. 144 — Geen omgang met de Roomsch-Katholieken,
bl. 146 — De algemeene houding der Nederianders tegenover de hernhut-
tersche beweging, bl. 147 — Het aandeel der buitenlanders in deze bewe-
ging hier te lande, bl. 147.

blz.

HOOFDSTUK VI.

De verwikkelingen met de heerschende kerk ........................ 149

De strijd van gereformeerde zijde tegen de sectarische richtingen in de
achttiende eeuw, bl. 149 — Het optreden tegen de Hernhutters in het bij-
zonder, bl. 149 — De Zuidhollandsche synode sedert 1738, bl. 150 — Het
antwoord van De Watteville, bl. 152 — De pastorale brief van den ker-
keraad van Amsterdam, bl. 153 — De gevolgen van deze uitgave, bl. 157 —
De aanvankelijk philadelphische houding der Hernhutters, bl. 158 — De
uiteenloopende wegen van Zinzendorf en zijn medewerkers, bl. 159 — De
mislukte pogingen om als een vrije kerk getolereerd te worden, bl. 161 —
De onderhandelingen met de gereformeerde classis van Amsterdam in 1745,
bl. 163 — De ontwikkeling der hernhutter kolonies tot zelfstandige ge-
meenten der broederuniteit, bl. 166 — De nadere waarschuwing van den
kerkeraad van Amsterdam in 1750, bl. 168 — De memorie der Utrechtsche
classes, bl. 170 — De kentering in de houding der synoden na 1750, bl. 173
—■ Het standpunt der Utrechtsche classis en synode sinds 1783, bl. 174 —
De onderhandelingen der Utrechtsche synode met de broedergemeente op het
laatst der achttiende eeuw, bl. 176 — Het weglaten van het synodale
artikel tegen de Hernhutters, bl. 178.

HOOFDSTUK VII.
De polemiek inzake het philadelphisch streven ...................... 179

De strijdschriften, bl. 179 — De bestrijders, bl. 179 — De gevolgen van
Zinzendorfs eerste bezoeken aan Nederland, bl. 180 — De schriften pro et
contra in 1738, bl. 181 — De controverse met De Watteville en Beyen,
bl. 183 — De pennetwist van Kulenkamp met Müller, bl. 184 — met Beyen,
bl. 187 — en met Petsch, bl. 189 — De strijd tegen de hernhuttersche won-
dentheologie, vooral van Peiffers, bl. 191 — Enkele gematigde bestrijders,
voornamelijk Doopsgezinden, bl. 193 — Het einde van dezen pennestrijd en
de Nijkerksche beweging, bl. 195 — De laatste aanvallen, bl. 196 — De
broedergemeente in het oog der geschiedschrijvers, bl. 199 — En der roman-
schrijvers, bl. 200 — De aard der bestrijding, bl. 201 — De hernhuttersche
„ketterijenquot;; het Socinianisme, bl. 202 — De „bedorven mystiekquot; in het hern-
hutter gezangboek, bl. 202 — Het protest van lutherschen kant tegen deze
beschuldiging, bl. 203 — De zalving der geloovigen, bl. 204 — De bijbel als
Gods Woord, bl. 206 — De leer der uitverkiezing, bl. 206 — der recht-
vaardiging, bl. 207 — en der heiliging, bl. 208 — De wondenvereering, bl.
209 — De huwelijksethiek, bl. 209 — Het philadelphisch-oecumenisch geloof
der Hernhutters, bl. 210.

blz.

.......................... 212

De ontvangst der Hernhutters bij de philadelphische kringen in Neder-
land, bl. 212 — De aanvankelijk afwijzende houding der Gereformeerden,
bl. 213 — Het voorbereidend werk der hernhuttersche beweging voor het
Nederlandsch Zendelinggenootschap, bl. 214 — voor de evangelische op-
wekking op de Veluwe, bl. 214 — en voor het zendingswerk in Vlaande-
ren, bl. 215 — Geen verbinding met piëtistische en rationalistische kringen,
bl. 215 — De dateering der hernhuttersche beweging, bl. 215 — Het Zeister
traktaatgenootschap een mislukking, bl. 216 — De hernhuttersche beweging
als voorbereiding voor het oecumenisch streven in Nederland, bl. 216.

BIJLAGEN.

I.nbsp;De schrijfwijze van „Hernhutterquot; en de daarvan afgeleide woorden 219

II.nbsp;De statuten voor den hernhutterschen kring te Amsterdam uit het
jaar 1736 .............................................................................. 220

III.nbsp;Banvloek, inhoudende de zes uitzonderingen van de absolutie op 13
November 1752 ..................................................................... 222

IV.nbsp;Raadgeving van A. G. Spangenberg aan de Hernhutterschgezinden

te Gorinchem in 1778 ............................................................. 224

V. Lijst van Nederiandsche strijdschriften tegen de Hernhutters uitge-
geven (1738—1802) ............................................................... 225

VI. Lijst van alle Nederiandsche geschriften, ter verbreiding en ter ver-
dediging van de hernhuttersche gevoelens uitgegeven (1735—1818) 235

VII. Lijst van alle Nederiandsche literatuur over de Hernhutters ......... 242

Register van persoonsnamen ........................................ 245

TEEKENINGEN.

Het titelvignet, ontworpen naar motieven uit Zinzendorfs geschriften, is
een symbolische voorstelling der „hartetheologiequot;. — De bakermat der oude
en hernieuwde broedergemeente, bl. 11 — Het graafschap Ysenburg in de
Wetterau, bl. 13 — Aantal Controversen van 1738—1752 pro et contra de
Hernhutters in de Nederlanden, bl. 185.

INLEIDING.

•

Wie zich met een bepaald onderdeel van de kerkgeschiedenis
der achttiende eeuw bezig houdt, zal bijna altijd op de een of
andere wijze met de Hernhutters in aanraking komen, want de
hernhuttersche beweging is een van de belangrijkste en meest
verbreide stroomingen dier eeuw geweest i). Zij is omstreeks 1727
van Herrnhut uitgegaan en had binnen tien jaren in bijna alle
protestantsche landen ingang gevonden. Toen Zinzendorf in 1736
uit Saksen werd verbannen, kreeg zij een tijdlang haar middelpunt
in de Wetterau en omstreeks 1750 scheen het wel, alsof zij haar
centrum uit Duitschland naar Londen had verlegd. Maar ten
slotte bleek toch de eerste gemeente de oudste rechten te hebben,
want in de tweede helft der achttiende eeuw verlegde de leiding
opnieuw haar zetel naar Herrnhut. Wanneer men deze beweging
in een bepaald land wil beschrijven, dient men met haar inter-
nationaal karakter rekening te houden en bij de ontwikkeling
binnen de grenzen steeds op de invloeden van buiten af te letten
De behandehng van de hernhuttersche beweging in Nederland
is echter op zichzelf zeer goed mogelijk, omdat zij hier een zekere
mate van zelfstandigheid en een eigen voorkomen bezat.

Bijzondere aandacht verdient het tweeledig karakter van de
broedergemeente in verband met de beweging, die van haar is
uitgegaan. Aan den eenen kant was zij een sectarische gemeen-
schap, of zelfs een zelfstandige kerk, die vooral in de achttiende
eeuw hoofdzakelijk in eigen, afgezonderde kolonies leefde. En
aan den anderen kant werd zij het organisme, waardoor de
philadelphisch-oecumenische beweging van Zinzendorf gestalte
verkreeg. Daarom was de houding der Hernhutters tweezijdig:
zij leefden buiten de wereld, afgescheiden van de kerkelijke en
burgerlijke samenleving en stonden toch tegelijkertijd met hun
oecumenische verkondiging midden in alle kerken. Wij achten
het een eenzijdige beschouwing om het wezenlijke van de broeder-
gemeente uitsluitend in haar gemeenten te zien en haar gemeen-
schaps- en zendingsleven enkel als „werk te waardeeren Met
evenveel recht kan men de zaak omkeeren en het eigenlijke in

1) Over de schrijfwijze van Hernhutter en de daarvan afgeleide woorden,
zie Bijlage I.

de gemeenschaps- en zendingsactie zoeken, waarvan de broeder-
gemeente dan slechts de ruggesteun was. De geschiedschrijver
moet in ieder geval beide kanten van het „hernhuttersch phae-
nomeenquot;, zooals Zinzendorfs tijdgenooten diens werk noemden,
duidelijk onderscheiden.

Wij hebben ons bepaald tot de philadelphisch-oecumenische
beweging, dus tot het hernhutter streven buiten eigen terrein,
waarbij het doel, de eenheid der geloovigen, eveneens buiten de
broedergemeente was gelegen. Derhalve zijn de interne aange-
legenheden der hernhutter kolonies te IJselstein en Zeist evenals
die der op zich zelfstaande sociëteiten te Amsterdam en Haarlem
buiten beschouwing gebleven. Deze gemeenten zijn slechts be-
knopt behandeld, in zooverre zij de steunpunten der beweging
hier te lande waren. Wie zich ten doel stelt de zelfstandige
ontwikkeling der broedergemeente te beschrijven, zal zich dus
door andere motieven laten leiden en zijn stof ongetwijfeld geheel
anders indeelen. Daarbij komt nog, dat een volledige beschrijving
dezer aparte broedergemeenten ons verband dusdanig zou ver-
breken, dat alles, wat wij hier als hoofdzaak naar voren wilden
brengen, te zeer als bijzaak op den achtergrond zou geraken.
Immers, de aanleg der kolonies, het bestuur, het kerkelijk en maat-
schappelijk leven, vooral ook de ontwikkeling der scholen en
handelszaken zouden een te breede beschouwing verlangen. Te
meer hebben wij ons van deze taak ontheven gevoeld, omdat van
andere zijde een afzonderlijke studie aan dit onderwerp zal
worden gewijd.

In het verloop der beweging zijn drie perioden te onderschei-
den. De Hernhutters kwamen naar Nederland als zendingsman-
nen. Zij wilden in de eerste plaats de christenen in ons land
opwekken om hun zendingsarbeid te steunen, maar daarbij
hoopten zij tevens iets voor het geestelijk leven van hun vrienden
te beteekenen. Zoo groeide uit de zendingsactie een opwekkings-
beweging, die haar reveilkarakter weer verloor, toen zij zich in
gemeenschapskringen een vasten vorm verwierf. Een voornaam
doel der gemeenschapsbeweging werd echter later het zendings-
werk, zoodat de beweging ten slotte tot het punt van uitgang
terugkeerde. Deze cirkel-structuur: zending — opwekking — ge-
meenschap — zending is bij vele religieuze bewegingen duidelijk
te herkennen en kan als de levenswet der kerk beschouwd worden.
Het hernhutter opwekkings-, gemeenschaps- en zendingswerk had
in alle deelen een philadelphisch-oecumenischen grondslag.

Dat wij ook aan de bestrijding der hernhuttersche beweging
zulk een groote plaats inruimden, is begrijpelijk, want alleen in
verband met dezen philadelphischen grondslag kan de felle be-
strijding naar juiste waarde geschat worden. Zinzendorf en de
broedergemeenten zouden in Nederland nooit zoo scherp aange-

vallen zijn, wanneer men hun optreden niet hoogst gevaarlijk voor
eigen kerk had geacht. De achtergrond van alle hernhuttersche
„ketterijenquot; vond men in het philadelphisch-oecumenisch stand-
punt der broedergemeente.

Helaas bestaat er over de hernieuwde broedergemeente nog
geen volledig standaardwerk, zooals wij dit sinds enkele jaren
over de Boheemsche Broeders bezitten 2). De bestaande uitvoe-
rige werken over de hernhutter broedergemeente hadden vooral
een stichtelijk doel en droegen gewoonlijk geen wetenschappelijk
karakter 3). Daar sinds het begin dezer eeuw een aanzienlijk
aantal monographiën zijn verschenen, die het algemeen inzicht
hebben verruimd, zijn de eerstgenoemde werken zeer verouderd.
In het bijzonder hebben de vele jubilea er toe bijgedragen, dat
de aandacht opnieuw op de geschiedenis der broedergemeente
werd gevestigd, zooals de tweehonderdjarige herdenking van den
geboortedag van Zinzendorf in 1900, van de grondvesting van
Herrnhut in 1922, van de stichting der broedergemeente in 1927
en eindelijk in 1932 van het begin der hernhutter zending.

Terwijl de hernhuttersche beweging in de angelsaksische en
Scandinavische landen, evenals in Zwitserland, Zevenburgen en
andere streken, haar geschiedschrijvers vond, bleef in Nederland
tot nog toe haar ontwikkeling onbeschreven. Er zijn in Nederland
verscheidene geschriften over de broedergemeente uitgegeven,
maar deze geven uitsluitend een overzicht over de broederge-
meente in het algemeen en dienden voornamelijk om de vrienden
der Suriname-zending ook met de zendingsgemeente zelve bekend
te maken. Daarnaast hebben verschillende geleerden, hetzij in
omvangrijkere werken of in tijdschriftartikelen, een aantal blad-
zijden aan de geschiedenis der Hernhutters hier te lande gewijd,
doch het valt den lezer op, dat zij steeds van de bestrijding uit-
gingen en feitelijk weinig nieuws over de broedergemeente konden
mededeelen 4),

Ten slotte nog enkele opmerkingen over de bronnen, waarop
deze studie berust. In de broedergemeente heeft men van het begin
af met voorbeeldigen ijver alle bescheiden verzameld en bewaard,
die voor de kennis van haar geschiedenis van waarde konden
zijn. Dit neemt niet weg, dat uit den eersten tijd veel ontbreekt,
daar men later wel eens duchtig opruimde. Het materiaal wordt.

Zie: J. Th. Müller, Geschichte der Böhmischen Brüder, Herrnhut 1922—1931,
3 Bde.

Het meest omvattend is: E. W. Cröger, Geschichte der erneuerten Brüder-
kirche, Gnadau 1853, 3 Bde. Een wetenschappelijke, ofschoon eenzijdige beschou-
wing gaf A. Ritschl, Geschichte des Pietismus, Bonn 1886, Bd. III, 2. Teil, die
als buitenstaander de broedergemeente beschreef.

*) Zie Bijlage VII, waar alle literatuur is genoemd.

wat Nederland aangaat, bewaard in het groote „Archiv der Brü-
derunitätquot; te Herrnhut en in het ,,Predigerarchivquot; der broeder-
gemeente te Zeist, dat veel bescheidener van omvang is ^). Beide
archieven bezitten ook een bibliotheek, waar de meeste oude en
nieuwere werken van en over de broedergemeente zijn te vinden.
Op deze twee archieven is men wel uitsluitend aangewezen, daar
buiten de broedergemeente, afgezien van Je bestrijding, uit den
aard der zaak weinig gegevens meer zijn op te sporen.

® ) In het archief te Hermhut zijn de volgende „Rubrikequot; (steeds afgekort
Hhut R...) van belang: R 10, Holländische Gemeinen; R 15, Heidenmission;
R 20, Zinzendorf und seine Familie; R21, Personalien bedeutender Persönlich-
keiten; R 22, Lebensläufe (± 8000). Het „Predigerarchivquot; te Zeist is steeds
afgekort: Zeist PA...

HOOFDSTUK I.

Het philadelphisch-oecumenisch ideaal van Zinzendorf.

,,Het grootste gebod van onzen Schepper, (het welke is, de
liefde teegens alle menschen) heeft my geleert, na de onzichtbaare
algemeene Kerke om te zien, naamelyk, hoe zy, volgens de Stel-
linge der Godgeleerde, niet aan eene gewisse zichtbaare Socie-
teit gebonden, maar door de gantsche weereld, onder alle volkeren
en Gemeentens, verborgen en verstrooit isquot;, schreef Arnold in
1697 in de voorrede van zijn ,,Unparteiische Kirchen- und
Ketzerhistoriequot; i). Daarmede had hij de universeele, philadelphi-
sche gedachte duidelijk omschreven. De beweging, die in dezen
tijd ontstond en door bovengenoemde opvatting werd gedragen,
beleefde een bloeitijd van dertig jaren, waarna de hernhuttersche
beweging haar overvleugelde.

De philadelphische beweging is van Londen uitgegaan 2). Hier
hadden Jane Leade en John Pordage op het einde der zeven-
tiende eeuw een kring van volgelingen om zich verzameld, die
zich ,,Philadelphiansquot; noemden. Deze kleine sociëteit beschouwde
zich als de openbaring van het koninkrijk Gods op aarde en stelde
zich boven de bestaande kerken, die naar haar oordeel zonder
uitzondering aan de wereld gelijkvormig waren geworden. Haar
bestaan was kort van duur, want na het overlijden van Leade
in 1704 viel zij uiteen. Maar sinds 1695 stond zij door briefwis-

') Zie G. Arnold, Historie der Kerkert en Ketteren, Amsterdam 1701, dl. I,
Voorreede.

2) Vgl. over de philadelphische beweging in het algemeen: M. Goebel, Ge-
schichte des christlichen Lebens in der rheinisch-westphälischen evangelischen
Kirche, Coblenz 1860, Bd. III, S. 71 ff.; A. Ritsehl, Geschichte des Pietismus,
Bonn 1884, Bd. II, S. 359 ff.; 00k R. B. Evenhuis, De Biblicistisch-eschatologische
Theologie van Johann Albrecht Bengel, Wageningen 1931, bl. 163 vgg.; zie
voor de afzonderlijke groepen nog: M. Goebel, Geschichte der wahren Inspira-
tionS'Gemeinden, van 1688—1850, in: Zeitschrift für die historische Theologie,
Gotha 1854, S. 267 ff.; 377 ff.; Jahrg. 1855, S. 94 ff.; 327 ff.; Jahrg. 1857,
S. 131 ff.; C. W. H. Hochhuth, Geschichte und Entwicklung der philadelphischen
Gemeinden. I, Jane Leade und die philadelphische Gemeinde in England, ibidem,
Jahrg. 1865, S. 171 ff.; P. Wemle, Der schweizerische Protestantismus im XVIU.
Jahrhundert, Tübingen 1923, Bd. I, S. Hl ff.

seling met vele geestverwanten uit het buitenland in verbinding.
In Nederland vond zij te Amsterdam in de kringen der Colle-
gianten, der mystieken, gelijk Pierre Poiret en diens volgelingen,
en bij andere sectariërs, die voor chiliastische denkbeelden zeer
gevoelig waren, spoedig ingang.

Over ons land plantte deze beweging zich naar Duitschland
voort, waar zij weldra overal aanhangers verkreeg. Zoo was er
in 1702 zelfs een inspector, die het verband tusschen Londen en
de Duitschers in stand hield. Onder degenen, die met deze nieuwe
beweging in aanraking kwamen, ontdekken wij vooraanstaande
piëtisten, zooals G. Arnold, J. C. Lange, J. H. Michaelis, P. J.
Spener en J. W. Petersen. Er ontstonden in de graafschappen
Wittgenstein en Ysenburg-Büdingen ware verzamelpunten van
philadelphische christenen. Bekend zijn de sociëteiten te Berle-
burg en Schwarzenau, waar o.a. J. S. Carl, J. H. Haug en J. C.
Seitz een groote rol speelden. In de Wetterau was Büdingen
een middelpunt. Van hier drong de philadelphische beweging over
Württemberg ook in Zwitserland door. Ofschoon het zuiver
philadelphische streven geen sociëteiten in het leven riep, die door
vastgestelde vormen tot een gevestigde gemeenschap uitgroeiden,
is men op een paar plaatsen wel tot sectenvorming overgegaan.
Het belangrijkst is de groep der Geïnspireerden geweest, die, onder
invloed van de uit Frankrijk verdreven Camisarden, in de Wet-
terau enkele georganiseerde gemeenten onder leiding van J. F.
Rock stichtte. Ten slotte ontaardde deze beweging te Allendorf
in Hessen onder Eva von Buttlar en te Elberfeld en Ronsdorf
onder Elias Eller in chiliastische dweperijen. Het verwerpen van
alle uiterlijke inzettingen leidde tot een overdreven antinomisme
en libertinisme.

Het philadelphisch ideaal is door het piëtisme in breede kringen
van het kerkelijk leven overgebracht. De piëtisten zagen in de
gemeente te Sardes, zooals deze in Openbaring 3 wordt beschre-
ven, het beeld der empirische kerk. In naam was zij levend, maar
in werkelijkheid dood. Zij had het evangelie wel ontvangen en
gehoord, maar er niet naar geleefd. Vandaar dat haar gepredikt
moest worden: bewaar wat gij hebt en bekeer u. Eenige weinige
namen uit haar midden waren echter in het boek des levens
geschreven. Dit kleine aantal bekeerden, dat binnen de kerken
bijna onopgemerkt leefde, verzamelden de piëtistische zielzorgers
in de conventikels, en deze kringen beschouwden zich tezamen
als het ware Philadelphia, waarvan in de Openbaring zulk een
voorbeeldig getuigenis wordt gegeven, Tusschen het doode Sardes
en het lauwe 'Laodicea heeft zij wel weinig kracht, maar zij heeft
het woord van Christus bewaard en daarom een open deur ont-
vangen, die niemand kan sluiten. Zij is het uitverkoren deel, dat
Hij hefheeft en in het lijden en de verzoeking zal bewaren. Haar

geldt de belofte, dat Christus haastelijk zal wederkomen om haar
leden in het nieuwe Jeruzalem op te nemen.

De philadelphische gedachte is eschatologisch gericht, en staat
indifferent tegenover de bestaande kerken. Men wilde volstrekt
geen nieuwe kerk stichten maar alleen in geest en waarheid den
Vader aanbidden (Joh. 4, 23). Het verbonden zijn kwam enkel
tot uiting in de uitgebreide briefwisseling en in de geestelijke
gesprekken en oefeningen, die door de rondreizende predikers
werden gehouden. Philadelphia was geen gewone, gevestigde
kerk, maar vanwege de geopende deur, die het overal vond, een
bewegelijke pelgrimsgemeente („ecclesia ambulatoriaquot;) in alle
landen en onder alle kerkelijke gezindten. Men verwachtte de
wederkomst des Heeren, daarom was de tijd voorbij, dat men
zich aan aardsche banden vastlegde. Slechts de radicale separa-
tisten wilden het Philadelphia buiten het kerkelijk verband bijeen
brengen. Voor hen was de kerk niets anders dan het zondige
Babel, zoodat zij de ware geloovigen in eigen kolonies afzon-
derden of in sociëteiten zelfstandig verzamelden. Deze groepen
waren echter gewoonlijk weinig bestendig, want het individua-
lisme deed aan de samenhoorigheid te groote afbreuk. Boven-
dien was het in strijd met de eigenlijke philadelphische gedachte
om een nieuwe gemeenschap te organiseeren, want zoodoende
stichtte men in beginsel toch weer een uiterlijke kerk, dat wil
zeggen Sardes of Babel, en niet het bovenkerkelijke Philadelphia.

De band, die allen in de philadelphische gemeente verbond,
was uitsluitend de broederliefde (grieksch: philadelphia). Dit lag
reeds etymologisch voor de hand. Maar ook in het N.T. meende
men daarvoor voldoende aanwijzingen te hebben. De broeder-
liefde wordt immers in verschillende brieven als het volstrekte
kenmerk der wedergeboorte aangegeven. ,,Houdt de broeder-
liefde in standquot; 3), luidt de vermaning in den brief aan de
Hebreën (13, 1). De ongeveinsde broederliefde is het kostbare
bezit van degenen, die uit onvergankelijk zaad zijn wedergeboren
(I Petrus 1, 22 vg.). Zij is het beslissende criterium: „Wij weten,
dat wij overgegaan zijn uit den dood in het leven, wijl wij de
broeders liefhebben. Die den broeder niet liefheeft, blijft in den
doodquot; (1 Joh. 3, 14). Het was voor de philadelphische gemeen-
schap volkomen onbelangrijk tot welke kerk men behoorde, of

3) Zinzendorf vertaalde Hebreën 13, 1: „Haltet über der bruder-liebequot;, zie:
Eines Abermahligen Versuchs zur Ubersetzung der Lehr- und Prophetischen
Bücher Neuen Testaments, Büdingen 1746, S. 164. De luthersche vertaling luidt:
„Bleibet fest in der brüderlichen Liebequot;, en de statenvertaling: _,.Dat de broeder-
lijke liefde blijvequot;. Philadelphia is meer dan „broederlijke liefdequot;; „broederliefdequot;
geeft beter weer, dat daarmede niet slechts wordt bedoeld de liefde, die een
broederlijk karakter draagt, maar een bepaalde soort liefde, die voortspruit uit
de geestelijke verwantschap der wedergeborenen als leden van één lichaam.

welke belijdenis men aanhing. Men had den ouden broedertwist
gestaakt en was weer tot de onpartijdige „eerste liefdequot; terug-
gekeerd. In het liefdemaal („agapequot;), een oudchristelijk gebruik,
dat door de kerk reeds vroeg was afgeschaft, vond men een
passenden vorm voor den philadelphischen eeredienst.

De groote waarde van deze verbinding met den broeder of den
naaste in het algemeen, verduidelijkte Arndt aan het beeld van
den cirkel, waarin alle stralen elkander alleen in het middelpunt
ontmoeten, en geen enkele het verband met de andere kan loslaten
zonder van het middelpunt te worden afgesneden. Evenzoo zou
iemand zich van God afscheiden, wanneer hij den band der liefde
met den naaste verbrak 4). De deemoed eischte, dat men zichzelf
niets achtte en den naaste met volle overgave in liefde diende
(vgl. Phil. 2, 3). In alle opzichten moest men met zijn broeders
meeleven en lijden. Als leden van eenzelfde lichaam gevoelden
de ware geloovigen, ook al kenden zij elkaar niet, toch voor
elkander een wederkeerige sympathie (vgl. 1 Cor. 12). Er moest
een geestelijke harmonie tusschen hen bestaan, die in de broeder-
hefde tot uiting kwam. De liefde van God tot de broeders en
van deze onderling, was de levensstroom, die in het mystieke
lichaam hoofd en leden verbond. Door zelfverzaking en afster-
ving moest de ziel van alle eigenliefde en persoonlijke neigingen
worden gezuiverd („l'amc anéantiquot; 5). De gelouterde broeder-
liefde was dan feitelijk de goddelijke liefde, die door het men-
schelijk hart heenstroomde.

De broederliefde is voor quot;den wedergeborene niet moeilijk in
practijk te brengen, want zij is de genade, die als een vlam in het
hart brandt en alle kwaad en zonde verteert 6). ,,Een hert van
liefde brandend, en Gode overgegeven, dat is het wezen des

Christendoms, 't welk ten allen tyden is geweest...... In alle

Religien, de Roomsche, Luthersche, Calvinsche, jaa ook onder de
Heidenen zelve, zyn waarlyk Heilige geweest, en waaragtige
kinderen Godts. — Wat elke party byzonder eigen heeft, en 'haar
van andere partyen onderscheidt, zal ons voor Godt niet behouden
of verdoemen, maar alleen het wezentlyke gedeelte van de Chris-
telyke Religie, de vreze en liefde Godts, de haat van zig zelfs
en de zonde, maakt de menschen zaligquot; 7). De broederliefde is

*) Zie J. Arndt, Sechs Bächer vom Wahren Christenthum, Erfurt 1767 », S. 144.

Vgl. Mme. de Guyon, Lettres Chrétiennes et spirituelles Sur divers Sujets
qui regardent la vie Interieure, ou l'esprit du vrai Christianisme, Cologne 1718,
IV, p. 508 sq.

Zie vooral het belangrijke lied der broederiiefde van ]. F. Rock: „Die
bruderiieb hält wahre treuquot; (44 Strophen), in: Das Gesang Buch der Gemeine
in Herrn-Huth, Daselbst 1735, no. 986.

Poiret' zie: A. Voget, Oorsprong en Voortgang van de Mystike
Godtgeleerdheit, Utrecht 1739, bl. 27.nbsp;» »nbsp;y

„hartsgenadequot;' en het wezenhjke geloof „harte-theologiequot; („Her-
zenstheologiequot; 8). Deze subjectieve ,.theologie van het hartquot; en de
dogmatisch-confessioneele systemen verhouden zich als Philadel-
phia en Sardes, als de kern tot de schaal van het christelijk ge-
loof. De leerstellingen, die de verschillende kerken van elkander
scheiden zijn onvruchtbare ranken. De wnre kerk is een univer-
seele, mystieke eenheid. Daarom moeten de zendelingen zoowel
tot de christenen als tot de joden en de heidenen worden uitge-
zonden om de verstrooide kinderen Gods, namelijk alle belijders
der ,,harte-theologiequot;, door den band der hefde aaneen te sluiten.

De luthersche kerkbeschouwing liet veel ruimte voor de philadel-
phische gedachte. Daar was vooreerst de opvatting, dat men de ware
geloovigen niet kent, wijl zij over de wereld verstrooid wonen.
Verder golden de kerkelijke organisatie en ritus als menschelijke
inzettingen, zoodat men kerken met een ander karakter wegens
haar verschillen niet mocht geringschatten. Ofschoon dit oecume-
nisch inzicht door de veelheid der landskerken uiterst weinig be-
teekende, was hier toch een aanknoopingspunt voor de philadel-
phische beweging. Derhalve konden luthersche piëtisten zich ge-
makkelijk in deze richting begeven.

Door het piëtisme is Nicolaus Ludwig Graf und Herr von Zin-
zendorf und Pottendorf (1700—1760) reeds zeer vroeg met de
philadelphische gedachte vertrouwd geworden. Toen hij in zijn
jongelingsjaren zijn eerste pogingen om door kerkelijke vereeni-
ging de eenheid te bevorderen, schipbreuk zag lijden»), vonden
zijn wenschen bevrediging in de echt mystiek-getinte, philadel-
phische eenheidsgedachte. Dit blijkt ons het duidelijkst uit zijn
briefwisseling met kardinaal Louis Antoine de Noailles (1651-
1729). Deze was aartsbisschop van Parijs en stond bekend als
iemand, die jansenistische gevoelens koesterde. Zinzendorf had
hem op zijn studiereis door Nederland en Frankrijk in 1719 te
Parijs leeren kennen. Hij wilde den kardinaal voor zijn phila-
delphisch ideaal winnen, maar deze, zeer gesteld op de vriend-
schap van den jongen rijksgraaf, liet duidelijk blijken, dat hij
hem tot de roomschkatholieke kerk hoopte over te halen. Dit ge-
lukte niet, omdat Zinzendorf voor zijn persoon een overtuigd
Lutheraan was. Zijn broederliefde berustte evenwel op het geloof
aan het mystieke lichaam van Christus. Daarom wilde hij den
kardinaal niet tot het protestantisme trachten te bekeeren. Zin-
zendorf bood hem de „universeele en katholieke kerkquot; aan als den

8) Vgl. Goebel, a. a. O., III. S. 99, en O. Kulenkamp, De Naakt Ontdekte
Enthusiasterij, Geestdrijverij en bedorvene Mystikery, Amsteldam 1739, bl. 68.

®) Vgl. O. Reichel, Die Anfänge Herrnhuts. Ein Buch vom Werden der
Brädergemeine. Hermhut 1922, S. 33 ff.; O. Uttendörfer, Zinzendorfs Wettbe-
trachtung, Berlin 1929, S. 53 ff.

band voor hun broederliefde („fraternitéquot;), en verklaarde, dat
hij een ongeloofelijk verlangen had om met alle leden van Christus'
mystiek lichaam in gemeenschap te staan. Zijn liefde voor de
leden der universeele kerk was zonder voorbehoud („sans ré-
servequot;). Dit universalisme, dat de scheiding tusschen Roomsch-
Katholieken en Protestanten van ondergeschikt belang maakte,
wilde Zinzendorf metterdaad bevorderen. In 1723 waren met
medewerking van den graaf de „Quatre Livres du vrai Christia-
nisme de Jean Arndtquot; te Amsterdam gedrukt en te Wittenberg
uitgegeven. Van deze uitgave nam hij twee jaren later driehonderd
exemplaren over, verwijderde daaruit de eerste twintig bladzijden,
die gedeeltelijk een antiroomsch karakter droegen, en voegde er
slechts zestien nieuwe voor in de plaats. Zoo droeg hij deze ,,her-
zienequot; uitgave op aan De Noailles, wien zulks als roomschkatho-
liek geestelijke, ondanks de verkorting, niet aangenaam kon zijn.
De boekhandel Janssoons van Waasbergen te Amsterdam werd
met de verzending belast, maar in Frankrijk was het boek ter-
stond op den index geplaatst lo).

In de volgende jaren bleek steeds duidelijker, dat hij een trouw
Lutheraan wilde zijn. Daarbij bleef hij ook een vurig verdediger
der philadelphische gedachte 11). Sinds 1722 nam 'hij op zijn
landgoed binnen de parochie Berthelsdorf moravische emigranten
op. Bij deze groep voegden zich een groot aantal separatisten van
allerlei richting. Zoo ontstond de kolonie Herrnhut. Aangezien
een ieder zijn eigen opvattingen had meegebracht, is het licht
te begrijpen, dat er van eensgezindheid geen sprake was. Hier
was voor Zinzendorf als piëtistisch-philadelphisch ambachtsheer
een schoone taak weggelegd. Hij liet in 1727 zijn staatsbetrek-
king in Dresden geheel varen en vestigde zich op zijn slot te
Berthelsdorf. Naar het voorbeeld van Spener's ,,ecclesiola in
ecclesiaquot; wilde hij Herrnhut binnen het verband der luthersche
kerk organiseeren. Daarom stichtte hij een „Brüderlicher Verein
und Willkürquot;, waarin de Hernhutters hun geestelijk leven zelf-
standig mochten reqelen, door oudsten, vermaners en ziekentroos-
ters te benoemen. Des Zondags gingen zij echter voor de predi-

•quot;j Zie A. Salomon, La catholicité du monde chrétien d'après la correspondance
inedite du comte Louis de Zinzendorf avec le cardinal de Noailleis et les évèques
appelants 1719—1728. Paris 1929, p. 28 sqq.; 56; 71. — Vgl. W. Bettermann,
Theologie und Sprache bei Z-mzendorf. Gotha 1935, S. 216, Anm. 9; en te Hhut
R 20 D 3 III 94—96.

quot;) Ritsehl, a. a. O.. III, S. 195 ff., heeft Zinzendorf en de broedergemeente
voor het eerst onder dit gezichtspunt beschreven. Hij zag echter in Zinzendorfs
„tropenideequot; geen ontwikkeling van een philadelphisch naar een oecumenisch
ideaal, maar een onlogisch compromis, iets halfslachtigs, vgl. a. a. O., S. 337 ff.
Van hernhutter zijde heeft men steeds geweigerd tusschen Zinzendorf en het
philadelphisch streven verband te leggen. Zinzendorfs universeele broederliefde
laat zich echter niet uit de behoefte aan religieuze „Freundschaftenquot; verklaren.

king en het gebruik der sacramenten naar Berthelsdorf ter kerk 12).

De statuten dezer vereeniging dragen een philadelphisch ka-
rakter. Herrnhut, een gemeente ,,op den levenden God gebouwdquot;,
en organisatorisch tot de luthersche kerk behoorend, zou tot alle
broeders en kinderen Gods onder alle gezindten in een verhou-
ding van voortdurende liefde staan. Wie niet ernstig er naar
streefde van alle eigenzinnigheid dagelijks meer gereinigd te
worden, was geen waarachtig broeder. Dat iemand afwijkende
of sectarische gedachten koesterde, mocht geen reden zijn om
hem van de hefde uit te sluiten. Boven vermogen moesten de
broeders bereid zijn om elkander in liefde te dienen en tegenover
andere menschen moesten zij zich gedragen, zooals zij zelf

wenschten bejegend te worden. Daarbij moest men steeds zorg
dragen, dat de broederliefde („die herzliche Bruderliebequot;) niet
verzwakt werd, doordat men de gemeenschap met enkele persoon-
lijke vrienden hooger schatte. Door intensieve zielzorg bereikte
Zinzendorf, dat zijn gemeente, die eerst nog niet ontvankelijk was
voor den geest der broederliefde, zich tot een levende eenheid
aaneensloot. Na een avondmaalsviering op 13 Aug. 1727 te
Berthelsdorf kwam de gemeente tot verandering. Menschen, die
elkaar tot nog toe hadden gemeden, ,,vielen elkander nu om den
hals en sloten een allerinnigst verbondquot;., ,,Zoo keerden alle ge-
meenteleden als nieuwgeboren kinderen naar Herrnhut terugquot; 13).
Van dien datum af vormden zij een ,,broedergemeentequot;. Voortaan

Zie J. Th. Müller, Zinzendorf als Erneuerer der alten Brüderkirche, Leipzig
1900, S. 24 ff. Als bijlagen zijn op S. 106 ff. de oudste statuten van Hermhut
opgenomen. Vgl. vooral op S. 110 ff. artikel 1, 2, 3; 15, 17 en 42.
■3) Zie G. Reichel, Die Geschichte des 13. August 1727, Gnadau 1927, S. 36.

waren zij één van geest, maar dat beteekende volstrekt niet, dat
allen gelijke denkbeelden hadden.

Het gerucht van deze nieuwe broedergemeente verbreidde zich
door het geheele land. In 1730 bezocht Zinzendorf de philadel-
phische gemeenten te Berleburg en Schwarzenau, die hem uit-
genoodigd hadden met hen kennis te maken 14). Tevens vroegen
de Geïnspireerden, die zuidelijker in de Wetterau woonden, ook
hen tegelijkertijd te bezoeken. Zinzendorf heeft zich veel moeite
getroost om met hen tot overeenstemming te komen, maar hij kon
hun sectarisme en vooral hun goddelijke inspiraties niet aanvaar-
den. Dit leidde tot een breuk, waar veel vijandschap uit is ontstaan.
Hij wilde hen zooveel mogelijk tegemoet komen. Maar uit het
reglement, dat hij voor hen opstelde, blijkt ook, hoezeer hij een
geordend kerkelijk leven noodzakelijk achtte 15). „Elke gemeen-
schap, die enkel op overeenstemming van meeningen en vormen
zonder verandering des harten berust, is een schadelijke secte.
De eigenlijke en geheele gemeente van Christus is onzichtbaar.
De leden van deze onzichtbare kerk zijn onder alle christelijke
groepen en vermoedelijk ook onder andere te vinden. De onzicht-
bare kerk kan voor de wereld zichtbaar worden, doordat een
aantal leden zich aaneensluit. Alleen de regels der onzichtbare
gemeente hebben universeele waardequot;. Zoover was Zinzendorf
het met hen eens. Maar hij wilde in een uiterlijke gemeenschap
orde en regel hebben. De empirische kerk was hem, in tegen-
stelling met de geestdrijvers, een onmisbaar bezit, ook al stelde
hij haar niet op den voorgrond. Onder de kerk („Die Kirchequot;)
verstond hij meestal de onzichtbare, universeele kerk. Deze open-
baarde zich aan de wereld in philadelphische gemeenten („Ge-
meinenquot;). De belijdeniskerken, die tevens alle volkskerken waren,
noemde hij als universeel christen nationale godsdiensten („Re-
ligionenquot;). Het begrip secte gebruikte hij gewoonlijk heel alge-
meen, dus zonder dogmatische kleur, als aanduiding voor iedere
afzonderlijke kerkgemeenschap.

Zinzendorf had in zijn gemeente orde gebracht en wilde Herrn-
hut nog vaster in het verband der luthersche kerk brengen door
een eigen predikant daarheen te beroepen. Toen hij F. C. Stein-
hof^ hiervoor aanzocht, vroeg deze aan de theologische faculteit
te Tübingen, of hij als luthersch predikant de gemeente te

Vgl. A. G. Spangenberg, Leben des Herrn N. L Grafen und Herrn von
Zinzendorf und Pottendorf, In den Brüdergemeinen 1775, S. 615 ff.; L. C. von
Schrautenbach, Der Graf von Zinzendorf und die Brüdergemeine seiner Zeit,
Herausgegeben von F. W. Kolbing, Gnadau 18712, s. 112 ff.; en Goebel,
a. a. O., in: Zeitschrift für die historische Theologie, Jahrg. 1855, S. 137 ff.

'•'') Zie: „Die Berleburg- und Schwartzenauische Verbindung 1730quot;, in: Bü-
dingische Sammlung Einiger In die Kirchen-Historie Einschlagender Sonderlich
neuerer Schafften, Büdingen 1742, I, S. 40 ff.; vgl. ook S. 361 ff. Voorts-
Goebel, a. s. O., III, S. 112 ff.

Herrnhut mocht dienen. Zinzendorf wist van deze faculteit in
1733 een verklaring, het zoogenaamde ,,Tübingsche responsumquot;
te verkrijgen, waarbij de broedergemeente te Herrnhut kon geacht
worden binnen het verband der luthersche kerk te behooren, al
bezat zij ook eigen statuten Aangezien echter de saksische
kerk Herrnhut ten opzichte van Berthelsdorf geen zelfstandigheid
wilde verleenen, nam Steinhofer dit beroep niet aan en werd hij
in het volgende jaar hofprediker te Ebersdorf bij Heinrich XXIX
von Reuss, een zwager van den graaf i''').

In deze jaren kwam Zinzendorf de luthersche orthodoxie in-
nerlijk veel nader te staan, doordat hij het subjectivisme in het
geloof, dat de mystiek en het piëtisme eigen is, nadrukkelijk
afwees. Tot deze verandering in zijn geestelijk leven heeft vooral
zijn strijd met J. K. Dippel aanleiding gegeven 18), Deze, een
geestverwant der Geïnspireerden, loochende de satisfactieleer, vol-

De titel van dit voor Zinzendorf uiterst belangrijke document luidt: „Der
Theologischen Facultaet zu Tübingen Bedencken über die Frage: Ob die Mähri-
sche Brüder Gemeine in Hermhut, supposito in Doctrinam Evangelicam consen-
su, Bey ihren seit 300 Jahren her gehabten Einrichtungen, und bekannter
Disciplina Ecclesiastica, verbleiben, und dennoch ihre Connexion mit der Evan-
gehschen Kirche behaupten könne und solle?quot; d.d. 16.4.1733. Hier werd Hermhut
reeds als een gemeente der Boheemsche Broeders aangezien. Vgl. I. Le Long,
Godts Wonderen mei Syne Kerke. Amsteldam 1738. dl. II, bl. 179—293, waar
de nederlandsche vertaling is opgenomen.
quot;) Ebersdorf, in zuidoostelijk Thüringen gelegen, sloot zich in 1746 bij de
broedergemeente aan.

Vgl. B. Becker, Zinzendorf und sein Christentum im Verhältnis zum kirch'
liehen und religiösen Leben seiner Zeit, Leipzig 1900!^, S. 272 ff.

hoofdstuk i

gens welke het heil des menschen uitsluitend in Christus' dood
is gelegen. Dippel leerde, dat God niet op de menschheid toornig
kan zijn, daar Hij de volstrekte Liefde is. De gramschap bestaat
alleen van den mensch uit beschouwd, omdat hij van God is ver-
vreemd. Tot zoover was Zinzendorf het met Dippel eens, maar
over de beteekenis van Christus' werk oordeelden zij verschillend.
Volgens Dippel moest de mensch Hem navolgen en naar Zijn
voorbeeld door lijden en afsterven zichzelf met God verzoenen.
Tegenover deze subjectieve heiliging stelde Zinzendorf de luther-
sche, objectieve rechtvaardiging. De mensch kon zich evenmin
door eigen kracht van de macht der zonde bevrijden, als een
slaaf zichzelf kan loskoopen. Want er moest een losprijs aan
den vorst der duisternis worden betaald. Hiertoe was Hij, die
zonder zonde is, alleen in staat. Daarom verloste God de mensch-
heid door in den Zoon aan het kruis te sterven. Christus' zoen-
dood bracht dus ook volgens Zinzendorf geen ommekeer in Gods
houding teweeg, maar een verandering in de positie van den
mensch, want deze werd hierdoor gerechtvaardigd uit louter ge-
nade. De geloovige kon de rechtvaardiging echter eerst als een
persoonlijk bezit beschouwen, wanneer hij zichzelf als volkomen
zondaar had ontdekt. Eerst moest hij weten, dat hij van nature
een kind des duivels is, daarna kon hij pas de genadige liefde
Gods ten volle beseffen.

Volgens Zinzendorf is niemand heihger dan een zondaar, die
genade heeft ontvangen 19 ). De deemoed is kenmerkend voor de
hernhuttersche vroomheid. Als een „arm zondaarquot; is men in
Gods oogen heihg. Door deze opvatting keerde Zinzendorf zich
van het piëtisme af. De geloovige behoefde niet meer door
mystieke overpeinzingen een reinigend proces door te maken om
nader tot God te komen. Tegenover het „martelendequot; bekeerings-
werk der piëtisten — men denke aan den ,,Busskampfquot; van Francke
— plaatste Zinzendorf de ,.evangelischequot; bekeering, die het
werk van een oogenblik is 20). Immers God doet alles, de mensch
heeft alleen zijn hart en het ja-woord te geven. Het was een lijf-
spreuk der Hernhutters: wien veel vergeven wordt, die heeft veel
lief (vgl. Lucas 7, 47). De bekeering is de reactie op de schuld-
vergevende liefde van den Heiland. De broederliefde, de vrucht
der wedergeboorte, is geen plicht, maar een natuurhjk gevolg
der bekeering. Zinzendorf streefde wel naar een philadelphische

'S) Vgl. Becker, a. a. O., S. 296 ff.; Bettermann, a. a. O., S. 158 ff.; 00k S.
62 1.; Zinzendorf, Eine Sammlung Öffentlicher Reden, Mehrentheils In den
Nordlichen Theil von America vor allerley Christlichen ReligionS'Meetings ge-
halten. Leipzig 1744, I, S. 58.

2°) Vgl. Zinzendorf, Der Oeffentlichen Gemein Reden im Jahr 1747 Zweyter
Theil [1749], S. 66; G. Clemens, Barbysche Samlungen Alter und Neuer, Lehr
Principia, Barby 1760, S. 108; voorts Th. Steinmann, Der Pietismus und sein
Problem, in: Zeitschrift für Theologie und Kirche, 26. Jahrg. 1916, S. 57 ff.

gemeente van enkel wedergeborenen. Maar niet de subjectieve
heiliging der afzonderlijke leden, doch het gemeenschappelijk ge-
loof in het verlossingswerk van Christus was de grondslag van
zijn gemeente. Bij hem concentreert zich alles op het kruis van
Christus en niet op den mystieken Christus-in-ons. Zijn philadel-
phisch ideaal onderging den invloed van deze christocentrische
theologie. Hierdoor stelde hij zich vanzelf op het standpunt, dat
de luthersche orthodoxie innam bij haar streven naar kerkelijke
eenheid.

Want het waren niet alleen piëtisten en sectariërs, die zich
het ideaal der eenheid in Christus voor oogen stelden 21). Vele
Gereformeerden en Lutheranen, die van de leer hunner kerk in
geen enkel opzicht wilden afwijken, waren toch zeer irenisch
gezind tegenover andere zusterkerken. Het ging daarbij ,.om de
vraag, op welken grondslag men één van geest kon zijn. De Ge-
reformeerden neigden in het algemeen tot de opvatting, dat de
oud-christelijke geloofsbelijdenissen aangevuld met de belang-
rijkste stukken van hun eigen dogmatiek voor een mogelijke
samenwerking noodzakelijk waren. Om met andere groepen in
kerkelijke gemeenschap te treden, was dus allereerst noodig tot ,
een kleinste-gemeene-veelvoud van geloofswaarheden te komen/
Daartegenover stonden de Arminianen en minder streng confes-
sioneele theologen, die op een wettisch-biblicistisch standpunt het
gemeenschappelijke alleen zochten in het geloof, voor zoo ver
het bijbelsch is en algemeen practische waarde heeft. De meeste
luthersche theologen waren echter noch ultra-confessioneel, noch
ondogmatisch biblicistisch, maar beperkten zich bij hun streven
naar eenheid tot den grootst-gemeenen-deeler der erkende belij-
denissen. Het kernstuk van iedere zuivere belijdenis vonden zij
in de fundamenteele leer der rechtvaardiging. Het zaligmakend
geloof in het zoenoffer, door Christus voor de geloovigen ge-
bracht, en wat rechtstreeks hierop betrekking heeft, achtten zij
voldoende. Daarbij onderscheidden zij drieërlei soorten van ge-
loofswaarheden, zulke die men voor zijn zaligheid beslist noodig
heeft, verder leerstellingen, die men niet mocht loochenen maar
voor een eenvoudig geloof niet noodzakelijk waren, en ten slotte
waarheden, die men zelfs wel mocht tegenspreken zonder zijn
ziel schade te doen.

Bij dit streven naar interconfessioneele eenheid gingen alle drie
richtingen in ieder geval uit van een gemeenschappelijk geloof

21) Vql. A. Eekhof, De zinspreuk In necessariis unitas, in non necessariis
Ubertas. in utrisque caritas. Leiden 1931, bl. 61 vgg., en O. Ritschl, Inner-
protestantische Einigungsbestrebungen, in: Die Religion ,n Geschichte und Ge-
genwart, Tübingen 1928 II, Sp. 78. De laatste richting, die de eenheid in het
zaligmakend geloof zocht, noemt Eekhof de „pietistische en Ritschl juister de
„dogmatisch-konstruktivequot;.

en niet zooals de voorstanders der philadelphische gedachte van
de subjectieve mystieke wedergeboorte. Beide opvattingen hielden
rekening met de bestaande verschillen en sphtsingen in het ker-
kelijk leven. Maar de philadelphisch georiënteerde christen be-
oordeelde deze verscheidenheid negatief, omdat hij er geen be-
lang in stelde. Zijn mystiek-eschatologische kerkidee deed hem
uitzien naar het nieuwe Philadelphia. Daarentegen erkende de
irenischgezinde christen de waarde der pluriformiteit en achtte
hij deze noodzakelijk, omdat de kerk op aarde geen volkomen
gedaante kan verkrijgen, daar zij onder de zonde gebukt gaat.

Het is het kenmerkende van Zinzendorf, dat hij voortaan zijn
philadelphisch ideaal met de dogmatisch-constructieve methode der
luthersche orthodoxie verbond. In zijn zoogenaamde „hartetheo-
logiequot; („Herzenstheologiequot;) vond hij een norm, die tegen elk
philadelphisch subjectivisme lijnrecht inging. Want deze „theologie
van het hartquot; omvat dezelfde leerstukken, die de irenischgezinde
Lutheranen aan hun pogingen ten grondslag legden 22). In haar
zag Zinzendorf zoowel de fundamenteele belijdenis, het hart der
théologie, als tevens het zaligmakend geloof, dat de theologie van
het hart is. Opmerkelijk is hierbij vooral, dat hij voor zijn cardinale
leer een naam uitkoos, die aan de mystiek is ontleend. Want de
naam „hartetheologiequot; gebruikten de philadelphische mystieken
om het wezenlijke, innerlijke christendom aan te duiden, dat
tegenover het leersysteem der kerk de essentieele zaak is, waarop
het alleen aankomt. In zijn „hartetheologiequot; ligt dan ook een ge-
voelswaarde, die bewijst, hoe afkeerig hij was van het rationalisme
en van een verstandelijke, doode orthodoxie. In dit opzicht bleef
hij het piëtisme trouw. Dat was van veel belang, want door het
luthersch geloof in dezen vorm te kleeden, maakte hij het voor
piëtisten en separatisten pasklaar.

Hij achtte de „redelijke religiequot; der Gereformeerden een ge-
vaar voor het meest wezenlijke van het christelijke geloof. Bij
zijn „hartetheologiequot; kon het verstandelijk-logische denken hem
weinig steun bieden. Zelf sprak hij gaarne in paradoxen. Dat
„onze Schepper onze Verlosser isquot; 23) kon de rede niet vatten
en moest dus kinderlijk geloofd en als bij intuïtie gevoeld en be-

22)nbsp;Vgl. Clemens, Barbysche Samlungen, S. 109 ff.: „Sein Blut hat Er vergossen

für mich arm's würmelein; das ist die ganze Herzens-Theologie...... Wer das

Capitel vom Verdienst Christi und Seiner ewigen Liebe weg krigt, der hat alle
Erkentnis in nuce beysammen. Die Hauptsache ist das Lamm, das geschlachtet

ist: alles andere sind vor die erste Zeit neben-ideen...... Und dahin gehört das

Wort zur Philadelphischen Gemeine: weil du über dem Wort von meinem Leiden
gehalten hast, so soll dir nichts geschehen.quot; Aldus Zinzendorf in 1740. Voorts:
Bettermann, a. a. O., S. 102 f.

23)nbsp;Naar aanleiding van Hebreen 1, 10 en Joh. 1, 3 en 10 leerde Zinzendorf in
verband met zijn christocentrische theologie, dat de Heiland de wereld ge-
schapen heeft.

leefd worden. Daarom was hij soms huiverig voor de theologische
systemen, omdat hij steeds vreesde, dat zij den Heiligen Geest
in Zijn vrijheid zouden belemmeren 24). Bovendien vond hij het
geloof op zich zelf genomen te zeer een zaak van het verstand,
en voor iemand, die niet geleerd had abstract te denken, te vaag.
Een ongeletterde kan misschien niet terstond antwoorden op de
vraag: gelooft gij in den Heiland? Maar wie zich zou moeten
bedenken als iemand hem vroeg, of hij het Lam, zijn Verlosser,
werkelijk hefheeft, is nog geen kind van God. De liefde is de
rechtstreeksche uiting van het hart. Levend geloof was voor Zin-
zendorf „hebhabender Glaubequot; of „gläubige Liebequot; 25). De ge-
loofsgemeenschap van ware kinderen Gods moet altijd een lief-
desgemeenschap zijn.

Hoewel Zinzendorf de kerkelijke orthodoxie nader was geko-
men, bleef hij toch de philadelphische gedachte trouw. Zijn op-
vatting was ruimer dan die van de Lutheranen. Want uit zijn
christocentrische theologie vloeide voort, dat de groep der „non-
necessariaquot;, der leerstukken, die voor de zaligheid niet noodza-
kelijk zijn, bij hem van zeer grooten omvang werd 26). Het
universalisme bleef in zijn ideaal behouden. Verwaarloosde de
philadelphische beweging licht het geloof, door de mystieke liefde
alleen in het middelpunt te plaatsen, het irenisch streven legde
te eenzijdig den nadruk op het objectieve geloof tot schade van
de broederliefde. Bij het laatste werd de liefde door de waar-
heid, die tot het confessioneele systeem beperkt bleef, van haar
universeel karakter beroofd. Zinzendorf wilde ten slotte noch
zijn persoonlijke vijanden, noch de tegenstanders van het evan-
gehe haten, maar alle menschen liefhebben, omdat Christus voor
de zonde der geheele wereld is gestorven en Zijn erbarmende
hefde zich ook zoover uitstrekt. Den goddelooze te verachten vond
hij een oudtestamentische houding, die niet christelijk is. Wanneer
eenmaal op den dag van het laatste oordeel de beslissende schei-
ding zal plaats hebben, dan zal ook de liefde dienovereenkomstig

haar grenzen ontvangen 27).

2lt;) Vgl Zinzendorf, Die an den Synodum der Brüder in Zeyst gehaltene
R^en. S. 229. Deze geheele Rede, d.d. 24.5.1746, is in dit verband belangrijk.
Zie ook Bijlage III B.
25) Vgl. G. Clemens, Auszüge aus des Seligen Ordinarii der Evangelischen
Brüder-Kirche sowol ungedrukten als gedrukten Reden, Barby 1763, I, 6. 30/ t.;

Zinzendorf, Neun Oef {entliehe Reden...... Gehalten zu London, Anno 1/46,

S. 144.

28) Vgl. Des Ordinarii Fratrum Reden über die Litaney Des Lebe^ Leidens
und der Wunden Unsers Herrn Jesu Christi, gehalten ITH. BarOy i/Dy , ö. /y/;
voorts Becker, a. a. O., S. 82.

27) Vgl. L. V. Zinzendorf, TIER! EAYTOY. Das ist Naturelle Reflexiones übet
allerhand Materien, s.1. s.d. [1749], S. 357.

Het philadelphisch streven van Zinzendorf stuitte op ernstige
moeilijkheden. De piëtisten bestreden hem hevig en werkten
Herrnhut in de luthersche kerk tegen. Daarbij kwam nog, dat de
meeste Hernhutters weinig voor deze kerk voelden en naar zelf-
standigheid streefden. Bovendien had Zinzendorf voor zijn zen-
dingswerk geen kerkelijke autoriteit gevonden, die haar zegel op
zijn arbeid wilde drukken. Een sectariër, die zich wel zonder de
kerk zou behelpen, wilde hij niet zijn. De eenige mogelijkheid, die
er ten slotte voor hem overbleef, was de bisschopswijding van de
Boheemsche Broeders over te nemen. Dit lag zeer voor de hand.
De kern der kolonie bestond uit nakomehngen van leden dezer
kerkgemeenschap, die door de contra-reformatie was vernie-
tigd 28). Reeds in de hernhutter statuten van 1729, het „Notariats-
instrumentquot;, werd gewag gemaakt van de kerkorde der voor-
vaderen, de ,,ratio disciplinaequot;, waaraan zij wilden vasthouden 29).
Sinds 1729 kende Zinzendorf Daniël Ernst Jablonski, die sedert
1699 senior der poolsche broedergemeente was en tevens als
Pruisisch hofprediker voor de belangen der broedergemeente in
het buitenland ijverde. Hij bleek ten volle bereid David Nitsch-
mann, wiens voorvaderen tot de broedergemeente hadden behoord,
tot bisschop te wijden. Dit geschiedde te Berlijn in 1735 met
schriftelijke assistentie van zijn collega C. Sitkovius, senior te
Lissa in Polen. Jablonski en Nitschmann hebben wederom Zinzen-
dorf in 1737 tot bisschop gewijd. Door deze overdracht der bis-
schoppelijke waardigheid en alle daaruit voortvloeiende rechten,
was de hernhutter gemeenschap officieel als de hernieuwde broe-
dergemeente gekenmerkt. Zij erfde een lange en roemrijke ge-
schiedenis, zoodat Zinzendorf kon zeggen, dat zijn gemeente geen
secte was, maar de oudste protestantsche kerk, de „Unitas
fratumquot;

28)nbsp;De broedergemeente is te Kunwald in Bohemen in 1458 ontstaan, organi-
seerde 2ich in 1467 zelfstandig,, los van Rome, door eigen voorgangers te kiezen
en de priesterwijding van de Waldenzen over te nemen. Zij had zich voorname-
lijk over Bohemen, Moravië en Polen uitgebreid. Aan het hoofd stonden bis-
schoppen, die men in Polen seniores noemde. De moravische kolonisten te
Hermhut waren EXiitsch sprekende afstammelingen van Waldenzen, die zich
omstreeks 1480 in den omtrek van Zauchtel en Landskron hadden gevestigd,
waar zij zich bij de broedergemeente aansloten. Vgl. J. T. Müller, Geschichte
der Böhmischen Brüder. Herrnhut 1922, I, S. 72 ff.; 113 ff.; 177 ff.

29)nbsp;Het piëtisme had groote belangstelling voor de geschiedenis der Boheem-
sche Broeders. J. A. Comenius liet de Ratio disciplinae ordinisque ecclesiastici in
Uniiate Fratrum Bohemorum. anno 1633, voor het eerst drukken. Zij werd door
J. F. Buddeus, Halle 1702, in het Latijn, en door J. J. Enderes, Schwabach 1739,
in het Duitsch opnieuw uitgegeven.

3») De benaming „Unitas fratrumquot;, zijnde een letterlijke vertaling van „Jednota
bratrskaquot;, is van 1553 af bekend. Jeden = unus, en jednota = unitas, of juister
nog: societas. — De samenhang tusschen oude en hernieuwde broedergemeente
bestaat daarin, dat de Hernhutters de oude bisschopswijding overnamen, dat zich

Zij noemden zich Moravische Broeders („Mährische Brüderquot;),
omdat de overgeblevenen van de broedergemeente, die zich te
Herrnhut hadden gevestigd, uit Moravië afkomstig waren. Toch
was deze benaming voordien niet gebruikelijk, want men placht
hen eertijds alleen Boheemsche Broeders te noemen, zoowel in
Bohemen als in Moravië en Polen. Ten tijde van Comenius werden
moravische Wederdoopers Moravische Broeders genoemd, terwijl
Poolsche Broeders een gewone benaming voor de Socinianen was.
Door de buitenstaanders werden Zinzendorfs volgelingen uitslui-
tend als Hernhutters aangeduid. Het eerst werd de broederge-
meente in 1738 als een kerkelijk zelfstandige gemeenschap erkend
door den rijksgraaf van Ysenburg-Büdingen, die gaarne zag, dat
de nijvere Hernhutters een nederzetting op zijn gebied vestig-
den si). Frederik de Groote van Pruisen erkende in 1742 en 1746
de kerkelijke zelfstandigheid der broedergemeente en begunstigde
haar nederzettingen in Silezië32) en de aansluiting aan Herrnhut
van de tsjechische emigranten, die zich in en bij Berlijn hadden
verzameld. In Engeland werd de broedergemeente door een parle-
mentsacte in 1749 als een bisschoppelijke kerk, die het recht had
ook op de zendingsvelden zelfstandig te arbeiden, in bescherming
genomen. Maar in Saksen bleef Herrnhut officieel tot de luthersche
landskerk behooren, ook toen het in 1749 als een broedergemeente
met een eigen karakter werd erkend.

De hernieuwing der broedergemeente was eigenlijk met het
philadelphisch ideaal moeilijk te rijmen. Want Zinzendorf wilde
de eenheid der kinderen Gods bevorderen en maakte toch de her-
leving van een zoo goed als uitgestorven kerk mogelijk. Bij hem
lag echter niet de schuld van deze inconsequentie, want de om-
standigheden hadden hem tegen zijn wil in deze richting gedreven
Persoonlijk had hij zich tegen het streven naar zelfstandigheid
verzet, maar hij was niet bij machte deze ontwikkeling tegen te
houden. Zijn leven lang heeft hij verzekerd, dat de moravische
broedergemeente, in strijd met zijn oorspronkelijke bedoehng
(„gegen alle mein Dencken und Wünschenquot;) tusschen hem en zijn

te Herrnhut, Niesky, Berlijn en Ri:idorf (Neukölln) duitsche en tsjechische af-
stammelingen uit de oude broedergemeente bij hen aansloten, en tenslotte, dat
in beide gemeenschappen dezelfde geest leefde. Zinzendorf had echter geen
belijdenis van de Boheemsche Broeders overgenomen. Zie Muller, a. a. U., in,
S. 368 ff.

3.) Herrnhaag, in het gebied van Ysenburg-Büdingen, bestond van 1738-1752
en was een tijdlang het middelpunt der beweging. Marienborn, in het gebied van
Ysenburg-Meerholz, was geen nieuwgebouwde kolonie, maar een voormalig
nonnenklooster. Dit slot, waarin slechts een zeer beperkt aantal menschen woon-
de, had de broedergemeente van 1738-1773 in pacht. Toen trokken de Hernhut-
ters zich geheel uit de Wetterau terug. , , ,nbsp;^nbsp;u. j

32) Van 1743—1744 werden de volgende broedergemeenten gesticht: Onaden-

berg. Gnadenfrei en Neusalz. In 1782 nog Gnadenfeld.

plannen was ingedrongen 33). Hij moest in het vervolg met de
broedergemeente rekening houden en deed dit ook door haar als
instrument in dienst van zijn ideaal te gebruiken.

De activiteit der Hernhutters, die overal heen trokken om van
hun christocentrisch-philadelphisch geloof te getuigen, had een
omvangrijke hernhuttersche beweging in het leven geroepen 34).
Uit dit zoogenaamde „Diasporawerkquot; ontwikkelden zich binnen
de verschillende kerken kleine kringen („Häufleinquot;) en soms
grootere „sociëteitenquot;, die met de broedergemeente in een gere-
geld verkeer stonden, maar zich niet van hun kerkelijke gemeenten
mochten afzonderen. Vandaar, dat liturgische gebruiken, die men
in de broedergemeente zelf invoerde, in deze kringen niet werden
overgenomen. Omdat Zinzendorfs philadelphisch ideaal niet secta-
risch was, heeft hij in het algemeen het separatisme sterk tegen-
gewerkt onder menschen, die op grond van hun piëtistische bekee-
ring daartoe groote neiging vertoonden 35). De broedergemeente
bleef beperkt tot een gering aantal kolonies, wier voornaamste
beteekenis moest zijn, dat zij steunpunten voor de beweging waren.
Het philadelphisch karakter der broedergemeenten, die na Herrn-
hut nog werden gesticht, blijkt vooral uit haar vrije organisatie
daar zij niet meer aan statuten werden onderworpen. Sinds 1736
had Zinzendorf geen vaste woonplaats meer, en was hij steeds
met een geheelen staf van medewerkers op reis. Deze reizende
gemeente, die zich geheel in dienst van de zaak van den Heiland
stelde heette de „Pilgergemeinequot; en sinds 1751 het „Jüngerhaus .

Op de synoden te Ebersdorf en Gotha in 1739 en 1740 begon
Zinzendorf theoretisch tweeërlei in de broedergemeente te onder-
scheiden: de hernieuwde moravische broederkerk en de philadel-
phische Heilandsgemeente („Gemeine Jesuquot;). De broederkerk
waartoe alleen de verschillende nederzettingen behoorden, stond

33) Val Zinzendorf, Die gegenwärtige Gestalt des Creutz Reichs Jesu in seiner
uLhuld, Frankfurt und Leipzig 1745, S. 33; A. G Spangenberg, Apologetische
Schluss-SchriHt, Leipzig und Görlitz 1752, S. 449; Zinzendorf, Naturelle Re-
flexiones, S. 152 ff.; en Becker, a. a. O., S. 486 ff.

3*) Zie: O. Steinecke, Die Diaspora der Brüdergemeine in Deutschland,
1905, I, S. 3 ff. Vgl. R.G.G?. I, Sp. 1916 ff.; Evangelische Diaspora W. G.
Addison, The Renewed Church of the United Brethren 1722—1930, London 1932.
p. 58, omschrijft dit gemeenschapswerk als „extra-mural pastoral activity .

35) Vql. Zinzendorf Naturelle Rellexiones, S. 361: „wie weit mein Respect
gegen eine jegliche geordnete Religion gehe, und was für einen Abscheu ich fur
dem Proselyten-machen habe, das ist meinen Brüdern bekanriter geworden als
ihnen oft Heb warquot;; Zwey und Dreyssig einzele Homiliae Oder Gemem^Reden
in den Jahren 1744-1746: Rede, d.d. 12.5.1745, S. 24; Des Ordmaru Fratrum
Reden über die Litaney Des Lebens, Leidens und der Wunden Unsere Herrn
Jesu Christi, Barby 1759 2, S. 146 ff. De beschuldigmg van Ritschl,; a. a. O., III,
S. 210 f. en Evenhuis, t. a. p.. bl. 37: „Zinzendorf had de Luthersche Kerk reeds
lang als een hopeloos geval opgegeven. Hij trachtte de ware geloovigen rondom
zich te verzamelenquot;, is beslist onjuist.

op één lijn met de overige kerken en was dus niets anders dan een
aardsch kleedquot;. Daarnaast is de onzichtbare kerk, die aan geen
tijd en plaats is gebonden, het Philadelphia, dat het woord van
Christus' lijden, de „hartetheologiequot;, heeft bewaard 36). Aange-
zien deze gemeente de ware kerk is, kan zij niet in haar eigen
volkomen gedaante zichtbaar worden, omdat zij een kerk onder
het kruis en niet de triumfeerende kerk is. Om deze reden zal zij
steeds onder het masker der belijdeniskerken moeten leven. Maar
in één bepaalde belijdeniskerk of een secte kan zij nooit zuiver
werkelijkheid worden, daar geloofsformuleeringen hier scheidingen
hebben veroorzaakt, die in het koninkrijk Gods niet gelden

Zinzendorf wilde echter bij deze onzichtbare eenheid met berus-
ten wijl hij de ware broederliefde zoo vurig wenschte te zien en
te beleven. Was zijn houding aan den eenen kant anti-philadel-
phisch, omdat hij ook voor een gemeente van wedergeborenen de
kerkelijke organisatie noodzakelijk achtte, aan den anderen kant
wilde hij Philadelphia toch werkelijk aanschouwen. Het instrument
om de ware kerk althans gedeeltelijk zichtbaar te maken vond hij
in de ,Unitas fratrumquot;. De hernieuwde broedergemeente was wel
is waar een afzonderlijke kerk geworden, maar zij zou dan toch
een dienende gemeente zijn, die haar bestaansrecht niet om haars
zelfs wil handhaafde. Practisch behoefde hij geen scheiding te
maken tusschen vorm en gehalte zijner gemeente, want God had,
zoo meende hij, in de achttiengle eeuw juist haar, gelijk zij was
uitverkoren om draagster der Heilandsgemeente te zijn. Doch dit
wilde niet zeggen, dat hij zich aan deze bepaalde kerk gebond^en
voelde. Uit andere kerken nam hij leden in zijn gemeente op, zonder
dat zij hun gezindte („religionsformquot;) behoefden te verande-
ren 37) Daarom noemde hij de moravische broedergemeente het
orqanisme, of met krachtige uitdrukkingen aan den krijg ontleend,
den „Streitwagenquot;, het „bataille-Pferdquot;, dat de kerken voor de
philadelphische gedachte moest winnen. Ook was zij het „Laza-
rettquot;, waar de vermoeiden en zwakken konden verpleegd worden
en een „Herbergequot;, waar alle reizende Broeders mochten over-
nachten.' Het behoorde derhalve niet tot het wezen der broeder-
kerk de uitverkoren Heilandsgemeente te zijn, omdat dit pand
haar slechts voor zekeren tijd was toevertrouwd 38).

3«) Zie vooral Zinzendorf, Die an den Synodum der Brüdernbsp;■■■■■■

gehaltene Reden, S. 108; 438. Voorts B. Becke^nbsp;rörifa 1891

Luschen Kirche, in: Theologische Studien und Kritiken 64.

S 346 ff. en H. Renkewitz, Zinzendorfs Gemeindegedanke und se,ne Gegen-
wartsbedeutung, in: Neues Sächsisches Kixchenblf.nbsp;rr „42

3') Vgl. Zinzendorf, Eine Sammlung Ollenthcher Reden. In dem Jahr 1742
Mehrentheils in dem Nordlichen Theil von America gehaUen Leipzig 1744, S. 12
ae Tok Becker, a. a. O.. S. 508: „Wir sind philadelphische Bruder mit
eintm lutherischen Maul und mährischem R°ckquot;. aldus Zmzendorf in 17«.

38) Zie MiÜler, Zinzendorf als Erneuerer. S. 94. Z. noemde de broederge-

Tijdelijk nam de broedergemeente dus een bovenkerkelijke
plaats in, want zij was een tastbaar bewijs van de onzichtbare
kerk, die van Henochs dagen af bestond. De reeds overleden
broeders en vrienden der „hernhutter oeconomiequot; rekende men
ook nog tot de gemeente. Wanneer zij in haar witte kerkzaal ver-
gaderd was, beleefde zij deze verbondenheid met den verhoogden
Heiland en de scharen, die reeds om Zijn troon juichten. Daarom
was Zinzendorfs gemeente bovenal een zingende gemeente en
elke kerkdienst een plechtige feestviering, die echter toch niet tot
werkelijke geestdrijverij aanleiding kon geven, omdat men zich
voortdurend indachtig maakte, dat men verbonden was met de
,.hoogere gemeentequot;, het hemelsche Sion, waartoe de aardsche
gemeente nog niet behoorde. Derhalve werden in tegenstelling met
de philadelphisch-mystieke gemeenschappen geen enthousiastische,
hemelsche zangen aangeheven. Maar ook zong men geen oud-
testamentische lofliederen op de Heerlijkheid des Heeren gelijk in
den gereformeerden eeredienst. doch in hoofdzaak kruisliederen,
omdat men voornamelijk met den Heiland, den Heer der gemeente,
in verbinding stond 39). Zinzendorf was de philadelphische ge-
dachte getrouw gebleven en haar bovenkerkelijk karakter in den
loop der jaren feitelijk nog nader gekomen, hoewel deze laatste
ontwikkeling toch weer sterk beheerscht werd door de beteekenis
van het kruis, dat al het aardsche onder het goddelijk oordeel
plaatste.

Door zijn theoretische onderscheiding tusschen ,,kerkquot; en ..ge-
meente van Christusquot; verkreeg ook het bestuur der broederge-
meente iets tweeslachtigs. Dit leidde er toe. dat een bisschoppelijk
en een christocratisch bestuur, dat wil zeggen een hoogkerkelijk
en een bovenkerkelijk, naast elkander kwamen te staan en zoo-
danig in elkander grepen, dat de broedergemeente noch een pau-
selijke kerk. noch een Quakergemeente kon worden, maar een
middenweg tusschen beide bewandelde. Het toenemend gewicht
van het oudste-ambt bevorderde echter in sterke mate de ontwik-
keling in bovenkerkelijke richting.

Oorspronkelijk was de leiding over de hernhutter kolonies aan
..oudstenquot; opgedragen. Het werd langzamerhand zeer noodig. de
verhouding tusschen de oudsten en de bisschoppen nader te om-
schrijven. Op de synoden van 1739 en 1740 werd daarom be-
paald. dat de bisschoppen in dienst der moravische broederkerk
zouden staan, maar dat de oudsten de ..apostolischequot; broeder-
gemeente moesten besturen. En de oudste van Herrnhut, die

mcente „ein temporalisches Haus, bei Leibe nicht das Haus, das nicht mit Händen
gemacht ist, sondern ein Gasthaus vor die Werke des Herrnquot; (S. 76).

Vgl. Bettermann, a.a.O., S. 128 ff. Op het titelblad van de Lofzangen en
Geestelyke Liederen der Vereenigde Evangelische Broedergemeente, Amsterdam
1773, staat als zinspreuk „Laus Agno Dei mactatoquot;.

tevens als algemeen oudste („General-ältesterquot;) het oppertoe-
zicht over alle andere gemeenten had, kreeg dus nu de hoogste
verantwoordelijkheid der Heilandsgemeente te dragen. Sinds 1735
bekleedde Johann Leonhard Dober dit ambt, maar hij voelde de
lasten en de verantwoordelijkheid steeds grooter worden, naar-
mate de hernhuttersche beweging zich uitbreidde over Duitsch-
land, de Nederlanden, de Scandinavische landen. Rusland, Zwit-
serland, Engeland, West-Indië en Noord-Amerika. In 1741
maakte Zinzendorf zich gereed voor een reis naar Amerika. Daar
hij geruimen tijd afwezig zou zijn en deze groote reis mede in
verband met den Oostenrijkschen successieoorlog bovendien niet
zonder levensgevaar was, riep hij in Sept. 1741 zijn medewerkers
nog eenmaal te Londen samen, trad daar als algemeen bestuurder
terug, en droeg zijn ambt over aan een tijdelijk bestuur, de
,,Generalkonferenzquot;. Zijn medewerkers voelden hun verantwoor-
delijkheid, maar zij verwachtten veel van den algemeenen oudste.
Dober hield zich echter reeds lang voor dit ambt ongeschikt. Hij
legde het nu met alle beslistheid neder en had geen vrijmoedigheid
meer op zijn genomen besluit terug te komen. De Broeders wisten
geen opvolger aan te wijzen en hierdoor geraakten zij in groote
zorg. Uit dezen nood redde hen de geloofsverzekerdheid, dat de
Heiland het hoofd Zijner gemeente is. Sindsdien werd dit feit
jaarlijks op 13 Nov. gevierd. Daarbij was niet aan een bijzonde-
ren band tusschen Christus en de broedergemeente gedacht. Men
wilde tot uitdrukking brengen, dat de broedergemeente streng
christocratisch zou worden bestuurd. Deze christocratie kwam
practisch reeds tot uiting door het feit, dat de leiders immer het
lot raadpleegden om te weten te komen, welke beslissingen ge-
oorloofd waren 40). Toch droeg deze christocratie er toe bij, dat
aan de broedergemeente als Heilandsgemeente een bovenkerkelijk
karakter werd gegeven. Zij was geen kerk in den gewonen zin,
maar beweging des Geestes, waarnaar alle menschelijke organi-
satie zich eenvoudig had te richten.

De conferentie moest, zoolang Zinzendorf afwezig was, de
zaken waarnemen. Zij handelde echter geheel naar eigen inzicht
en werkte de zelfstandigheid der broedergemeente zeer in de
hand, aangezien zij er de voorkeur aan gaf om een eigen plaats
naast de andere kerken te bezitten. Toen Zinzendorf in 1743 uit
Amerika terugkeerde, was hij dan ook zeer misnoegd over de
werkzaamheden der conferentie, en daar hij niet gewend was
zelfstandige werkers naast zich te hebben, hief hij de conferentie
weer op. Als gevolmachtigd leider („bevollmächtigter Dienerquot;)

«) Vgl. Von Schrautenbach, a. a. O., S. 64; „Dinge, die die gesunde Vernunft,
Gesetze, Bibel und das, was die Schrift Salbung nennt, oder jede verständige
Induction von diesem Allen bestimmen, war kein Gegenstand des Looses. Es
war ein alter Satz der Brüder: Gefühl geht über 's Loosquot;.

nam hij haar taak over. Op de voorjaars- en zomersynode van
1745 te Marienborn stelde hij ten slotte zijn medewerkers voor
de keuze zich naar zijn wil te richten, of anders hem van alles
te ontslaan, opdat hij zich zou kunnen terugtrekken. Daarop werd
hij met den titel „Advocatusquot; of ,.Ordinarius fratrumquot; eigenlijk
als „dictator ad vitamquot; erkend, en kon hij ongestoord zijn broe-
dergemeente naar zijn ideeën verder uitbouwen. Het bestuur
droeg nu feitelijk een monarchaal karakter. Zijn eenige zoon
Christian Renatus werd als zijn opvolger beschouwd, en, na diens
vroegen dood in 1752, was zijn oudste schoonzoon J. de Watte-
ville degene, die na den Ordinarius den grootsten invloed bezat.

Voortaan waren de geestelijke leiders der broedergemeente de
bisschoppen en de predikers. Wie een geestelijk ambt aanvaard-
de, werd eerst tot „diaconusquot; geordend. Kwam zoo iemand aan
het hoofd van een belangrijken post te staan, als eerste predikant
of director, dan werd hij tot ..presbyterquot; geordend 4i). Uit de
presbyters werden weer de ..episcopiquot; of bisschoppen gekozen.
Vrouwen, die met een geestelijke verzorging belast waren, werden
tot diaconessen ingezegend. Maar ieder, die een bijzonderen
dienst in de broedergemeente te vervullen had. derhalve ook de
geordende dienaar, was ingezegend tot akolouth (dienaar). Deze
inzegening was van het begin af reeds gewoonte, maar werd
voorheen ..confirmatiequot; genoemd. De verzorging der uiterlijke
zaken, het beheer over de bedrijven en de onderhandelingen met
de overheid werden voortaan aan niet geordende oudsten, „senio-
res civilesquot;. opgedragen 42). Zulke administrateurs in de enkele
gemeenten heetten ,.voorstandersquot; („Vorsteherquot;). Zoo werd de
broedergemeente een goed georganiseerde gemeenschap, die aan
de steeds groeiende hernhuttersche beweging leiding kon geven.

Geheel vrij en boven alles stond Zinzendorf, die weldra met
den titel „discipel des Heerenquot; (,,Jüngerquot;) als de souvereine
leider door de geheele gemeente werd erkend. Hij was een gebo-
ren leider, meer tot heerschen dan tot dienen geschapen. Zijn
persoon viel terstond op door zijn groote en krachtige gestalte.
Voor zichzelf was hij altijd sober, vaak zelfs zonder de juiste
zorg gekleed. Maar hij had een voorname gelaatsuitdrukking
door het hooge voorhoofd, de kleine doordringende, donker'-
blauwe oogen, de welgevormde neus en de rustig gesloten lippen.
Hij was in zijn gemeente de ongeëvenaarde redenaar; door stem
en gebaar wist hij steeds zijn toehoorders te boeien. Als liturg
was hij onovertroffen. Wanneer hij bij een inzegening de handen
ophief, ging er een beweging door de gemoederen. Toch was hij

■quot;) Men onderscheide dus den presbyter van den senior of oudste.
quot;2) Vgl. Von Schrautenbach, a. a. O.. S. 312. F. de Watteville en A. von
Gersdorf waren de eerste Seniores, en C. H. von Peistel en J. Schellinger de
eerste Conseniores civiles der broedergemeente.

als voorganger nooit „dierbaarquot;, maar altijd zakelijk en in zich
zelf gekeerd. Gemiddeld tweemaal per dag hield hij een rede,
die slechts voor zijn dagelijksch gehoor verstaanbaar was. omdat
hij vele vreemde worden en zelfgevormde termen gebruikte. Op
de synoden sprak hij meer dan alle overige leden te zamen. Een
groot aantal geschriften heeft hij uitgegeven, vele zonder rustig
overleg en derhalve tot schade van zijn eigen werk. Terwijl hij
in zijn jeugd vele philosophische werken had bestudeerd, las hij
op lateren leeftijd alleen nog zijn bijbel. In den gewonen omgang
was hij buitengewoon vriendelijk en hoffelijk, altijd ongedwongen
en natuurlijk, maar nooit familiaar of gemeenzaam, steeds ,,grafe-
lijkquot; en eerbiedwaardig. Hij kon evenwel geweldig uitvaren tegen
zijn medearbeiders, wanneer hij over hun werkzaamheden ontevre-
den was of met hun opvattingen niet instemde. Dan bleek eerst
duidelijk welk een sanguinisch karakter hij had. Zijn gestel had
waarschijnlijk zulke explosies noodig. Maar al had hij perioden, dat
hij zeer prikkelbaar was, de goede stemming kreeg toch altijd weer
de overhandss). Het is echter een feit, dat deze moeilijke trekken
in zijn karakter op de ontwikkeling der broedergemeente een on-
gunstigen invloed hebben uitgeoefend. Menig vereerder en mede-
werker kon zulke scherpe verwijten, die misschien niet eens
gerechtvaardigd waren, niet verdragen en werd van een vriend
een tegenstander der broedergemeente. Zinzendorf kon alleen
soepele en verdraagzame naturen naast zich hebben 44).

Sinds 1744 had hij gelegenheid de broedergemeente geheel naar
zijn eigen ideeën in te richten. Tot nog toe was zijn streven steeds
philadelphisch gebleven, omdat hij in zijn gemeenten het ware
Philadelphia tot openbaring wilde brengen. In de practijk wenschte
hij zijn geestverwanten niet van hun eigen kerkgemeenschap te
scheiden en theoretisch probeerde hij ook steeds te bewijzen, dat
hij hen juist tot steunpilaren in hun kerk wilde opvoeden. Maar
in principe moest zijn werk het kerkelijk indifferentisme bevorde-
ren, omdat zijn Heilandsgemeente door zijn ,,hartetheologiequot; op
een individueelen grondslag was gebouwd. In de jaren 1744—1745
stelde hij een nieuw programma op^s). Het doel was niet gering,
namelijk de verschillende belijdeniskerken als zoodanig met elkan-

■•ä) De broederliefde noopte hem steeds tot zelfonderzoek: „ob die Liebe so
ganz, zuverlässig und unveränderlich ist, dass sie durch alle Umstände aushält.quot;
Vgl. J. C. Düvernoy, Auszüge aus des seligen Ordinarii der evangelischen
Brüderkirche... Reden über die vier Evangelisten, Barby 1792, VI, S. 416 f.
Zie vooral Von Schrautenbach, a. a. O., S. 46 ff.
«) Zie voornamelijk: Becker, a. a. O., S. 496 ff.; Müller, Zinzendorf als
Erneuerer, S. 85 ff.; Steinecke, a. a. O., I, 20 ff.; O. Uttendörfer, Zinzendorfs
Weltbetrachtung, Berlin 1929, S. 74 ff.; W. Betterman, R.G.G.\ V, s. v.
Zinzendorf, Sp. 2119; Ritsehl, a. a. O., III, S. 336 ff. en Addison, l. c.. p. 33 sqq.

der tot een groote broederschap te verbinden, waartoe de „Unitas
fratrumquot; wegens haar bijzonder gunstige eigenschappen als „via
mediaquot; uitstekende diensten kon bewijzen. Daar hij buiten de
broedergemeente geen invloed bezat, moest hij zijn werkzaam-
heden tot deze gemeenschap beperken, om door haar de andere
kerken te bereiken. In de broedergemeente zag hij verschillende
groepen naast elkander staan, daar hij aan zijn Broeders geen
eigen theologie of belijdenis had opgedrongen. Deze verscheiden-
heid wilde hij in zijn gemeente „conserveerenquot;. Ieder lid moest
luthersch, gereformeerd, doopsgezind of moravisch blijven, terwijl
onkerkelijke separatisten tot een der kerkelijke richtingen moesten
worden opgevoed. In de ledenlijsten werd voortaan achter den
naam eerst de kerkelijke gezindte aangegeven, alvorens de overige
personalia volgden. Op deze wijze kon het verband met de belijde-
niskerken eenigszins bewaard blijven en de afgedwaalden, naar
men hoopte, tot hun kerk worden teruggebracht.

Zinzendorf ontwikkelde deze nieuwe theorieën in zijn zooge-
naamde ,,tropenideequot;. Tot recht begrip van deze opvatting verdient
het aanbeveling in het kerkbegrip tweeërlei te onderscheiden
en de kerk te beschouwen als instituut en als organisme.
Als instituut bezit zij de heilsmiddelen, want zij bewaart
het Woord Gods, reikt de sacramenten uit, en houdt zich
in stand door de geestelijke ambten volgens een ritueele wijding
aan het nageslacht door te geven. Onder dit gezichtspunt was de
broedergemeente niets meer dan de moravische broederkerk met
een eigen karakter. Daarnaast is de kerk als organisme in het bezit
van het geloof, hetwelk zij door de werking des Heiligen Geestes
in de harten der menschen plant. Dit geloof vindt zijn vaste uit-
drukking in belijdenis, liturgie en kerkorde. Zoo beschouwd was
de broedergemeente volgens Zinzendorf geen bepaalde kerk, maar
een bond van moravische, luthersche en gereformeerde gezind-
ten 46). De gedaante van het geloof, zooals dit vastgelegd is in
de verschillende symbolische geschriften, duidde hij aan met het
grieksche woord „tropos paideiosquot;. Het zuiverst wordt dit door
hem gekozen woord weergegeven door gezindheid of gezindte.
Onder „troposquot; verstond hij ten eerste in abstracte beteekenis:
methode van denken, denkwijze; ten tweede het resultaat van
het denken: de geloofsovertuiging of het leertype; en ten derde
de concrete kerkgemeenschap, die beide, vorm en inhoud der denk-
wijze, bezit.

Voor Zinzendorf bleef het waarachtige geloof een „gevoelenquot;,
dat berust op een overtuiging, waarover in den grond der zaak niet
valt te redeneeren 47). De denkwijze of gezindte had dus geen

quot;quot;) Vgl. Becker, a. a. O., S. 520 ff.: als ideaal blijft de „Unitas fratrumquot; het
bovenkerkelijk Philadelphia.

Vgl. Zinzendorf, Sammlang Einiger...... von Anno 1755 bis 1757 gehalte'

wezenlijke waarde, want zij raakte niet het geloof zelf, maar alleen
zijn vorm of gestalte. Er is maar één christelijk geloof, namelijk
het zaligmakend geloof in den Christus, dat de Heilige Geest in
de harten der menschen werkt 48). Zinzendorf hield dus aan zijn
„hartetheologiequot; als tevoren vast. Maar de werkingen des Geestes
zijn niet aan één enkele methode gebonden, omdat de G-eest zich
in velerlei vorm kan openbaren. Deze individueele werkzaamheid
van den Geest komt tot uiting in de verschillende „oeconomiaequot; en
,,tropoiquot;. Zinzendorf stond hier ongetwijfeld onder den invloed
der verbondstheologie 49). Hij sprak echter hoogst zelden over
het verbond zelf, des te meer over de ontwikkelingstrappen van
het koninkrijk Gods, zooals hij die in de kerkgeschiedenis waar-
nam. In de „tropenideequot; komt dan ook de gedachte aan de god-
delijke opvoeding van het menschelijk geslacht duidelijk tot haar
recht. Naast deze historische ontwikkeling van het godsdienstige
leven had hij een voor zijn tijd bijzonder open oog voor de phy-
sische factoren, die invloeH oefenden op de denkwijze van een
volk. Land en klimaat bepaalden mede de psychische gesteldheid
van een volk en hadden derhalve ook beteekenis voor de gees-
telijke houding van een volkskerk.

Ondanks zijn philadelphisch ideaal vond Zinzendorf de ver-
schillen tusschen de nationale kerken natuurlijk en door God
zoo gewild. Immers iedere kerk en elk volk had een bepaalde
denkwijze, dus een eigen manier van uitdrukken en derhalve een
aparte geloofstaal. Een universeele belijdeniskerk ging tegen de
natuur in, het was dus onjuist door het samensmelten van kerken
tot een unie te willen komen. Hij erkende de pluriformiteit der
kerk en oordeelde, dat de algemeene eenvormigheid van het ge-
loof gemakkelijk tot onverschilligheid kon leiden, want hij was
in dit opzicht zeer bevreesd, het toenemende deïsme en rationa-
hsme in de hand te werken. Buitendien kon later het geloofsbezit
van die eenig overgebleven kerk misschien wel versteenen en dan
zou er geen andere kerk meer zijn, waarin Gods Geest opnieuw
tot openbaring kon komen. Want iedere kerk had een tijdlang

nen Kinder Reden. Barby 1758, S. 449: „wir müssen das wort Religion mit
Gevoelen, Persuasion und Adhaesion übersetzen können.quot;

«) Zie Zinzendorf, Naturelle Reflexiones, Beylagen, S. 60: „Die Tropi be-
ziehen sich gar nicht aufs Herz, da ist kein Unterschied in Christo Jesu, da ist
Ein Glaube. Ein Heiland, Ein Verdienst, Ein Leben und Seligkeit. Der Unter-
scheid besteht nur in dem Ausdruk der Idéen, darinnen man erzogen worden.

De verwantschap met Bengel is opvallend, vgl. Evenhuis, t. a. p., bl. 94
vgg., waar de beteekenis van het begrip „economiequot; en de gedachte der „op-
voedingquot; volledig zijn uitgewerkt. Vgl. Uttendörfer, a. a. O., S. 75: „Tropi sind
nichts anderes als verschiedene Grammatiken, die alle einerlei Zweck, aber nicht

einerlei Methode habenquot;, aldus Zinzendorf in 1747. De TQÓTTOC naiÓELaC
is een „modus concipiendi et eloquendiquot;, zie Spangenberg, Apologetische Schhis-,
Schrillt, S. 40 ff.; 436 ff.

het voorrecht, dat zij het helderste en zuiverste hcht gaf, daar de
Heiland gestadig met de kandelaar van zijn evangelie van de
eene kerk naar de andere wandelde, wanneer hij op een bepaalde
plaats niet langer kon blijven (vgl. Openbaring 2, 5). Deze ver-
scheidenheid in het christelijk geloof was van het grootste belang,
omdat waarheid en dwaling elkander steeds vergezellen. De
grondbeginselen, die het gemeenschappelijk bezit van alle kerken
zijn, vormen het oecumenisch geloof. Maar de menschelijke toe-
voegselen, die bij de verschillende gezindten voorkomen, kunnen
wegens de groote verdeeldheid geen universeele waarde verkrij-
gen. Dit zou wel het geval zijn, wanneer er maar een kerkvorm
bestond. Door de confessioneele verschillen zoo scherp mogelijk
te onderscheiden, hoopte Zinzendorf den grootst-gemeenen-deeler
(de „General-Religionquot;) zuiver te houden. Daar had hij ten slotte
alleen belangstelling voor, wanneer hij verklaarde, dat zijn tro-
penidee ,,dem Indifferentismo e Diametro opponirtquot; was^o).

De ,,tropenideequot; past zeer goed in zijn gedachtenwereld en
mag derhalve niet al te vluchtig als een compromis van slechts prac-
tische beteekenis worden veroordeeld ). Wij kunnen den graaf
in dit opzicht juist meer waardeeren, omdat hij niet bij theoretische
bespiegelingen bleef staan, maar zijn philadelphisch beginsel ge-
trouw blijvend bereid bleek zijn ideeën aan de werkelijkheid
te toetsen en zoo noodig ook aan te passen.

Men gebruikte het begrip ,,tropusquot; evenwel voornamelijk als
aanduiding voor een bepaalde gezindte binnen het verband der
broedergemeente. Daarvoor werd dit woord de geijkte term. De
luthersche „tropusquot; had dus betrekking op dat gedeelte der Hern-
hutters en Hernhutterschgezinden, dat de luthersche gevoelens
aanhing. Er bestonden natuurlijk onder de christenen een groot
aantal verschillende gezindten, doch niet alle konden in één ver-
band worden vereenigd, want de norm voor de echtheid van een
bepaalde denkwijze was haar verhouding tot Christus. Zij moest
de ,,hartetheologiequot; bezitten. Theoretisch dacht hij zeer ruim en
hield hij een roomschkatholiekè en een joodsche gezindte in de
broedergemeente voor mogelijk, wanneer zij den Christus geheel
wilden aanvaarden. Doch de roomschkatholieke was exclusief en
sloot zichzelf in dit geval uit, een doopsgezinde gezindte in de
broedergemeente was mogelijk, maar een sociniaansche in beginsel
onmogelijk, omdat haar standpunt tegenover Christus onjuist
was 52). En toch organiseerde Zinzendorf alleen maar de mora-

5») Aldus Zinzendorf in 1750, vgl. Spangenberg, a. a. O., S. 441. Een volledige
verzameling van citaten over de „tropenideequot; bij Uttendörfer, a. a. O., S. 79 f.

5') H. M. van Nes, De Graa[ van Zinzendorf. Nijkerk (1903), bl. 155, meent,
,,dat hier van een principieele beslissing geen sprake kan zijnquot;, en noemt het
geheel „een verwarde toestand van het begin tot het einde.quot;

52) Zie Spangenberg, a. a. O., S. 40, Quaestio 96.

vische, luthersche en gereformeerde gezindheden in de broeder-
gemeente. Hij wilde niet gelijk zijn medebroeders, die naar een
zelfstandige kerk streefden, één bisschoppelijke organisatie met
eenzelfde eigen denkwijze, maar drie zelfstandige, kerkelijke „de-
partementenquot; in een kerkinstituut.

Op de vraag, waarom hij slechts drie gezindten in de broeder-
gemeente onderscheidde, antwoordde hij, dat hij niet de „uitvinder
der tropenquot; was, wijl hij in de zestiende eeuw nog niet leefde 53).
Hij wilde alleen maar de gezindten, die in de oude „Unitas fra-
trumquot; hadden bestaan, weer in eere herstellen. Zijn historisch
voorbeeld was in het bijzonder het verbond van Sendomir, de
„consensus Sendomiriensisquot; van 1570, waarbij de luthersche en
gereformeerde kerken in Polen zich met de broedergemeente had-
den vereenigd tot een geloofs- en strijdgemeenschap om gezamenlijk
krachtiger tegenover de contrareformatie te staan 54). Dit was geen
kerkelijke samensmelting of unie geweest, want ieder bleef in leer
en ritus zelfstandig, maar er kwam een vriendschappelijke, ja
broederlijke verhouding, men bezocht elkanders synoden, genoot
de sacramenten gemeenschappelijk en vermeed alle leertwisten.
Dat men het zoo eens was geworden, was voornamelijk aan de
bemiddelende houding der broedergemeente te danken. De oude
Boheemsche Broeders hadden geen eigen theologisch systeem
ontwikkeld. Hun seminaria gaven meer een practische opleiding.
De goed geschoolde theologen hadden aan de verschillende
universiteiten in Duitschland en Zwitserland gestudeerd en van-
daar hun luthersche en gereformeerde opvattingen medegebracht.
Daarom had de gemeente van Zinzendorf zooveel overeenkomst
met de oude broedergemeente, want zijn helpers hadden ook aan
de meest verschillende universiteiten gestudeerd. Terecht mogen
wij deze interconfessioneele houding als een wezenlijk stuk van
de „Unitas fratrumquot; beschouwen.

Het is licht te begrijpen, dat de moravische en de luthersche
gezindte in de hernhutter broedergemeente den gunstigsten
bodem vonden om zich verder te ontwikkelen. De moravische ge-
zindte was ook werkelijk een geloofstype, en volstrekt geen volks-
type, al mogen wij niet vergeten, dat voor Zinzendorf in beginsel
het een met het ander ten nauwste samenhing, want ieder geloofs-

53)nbsp;Zinzendorf antwoordde op de vraag, of hij de „inventor troporum was:
„Ich kans nicht seyn: weil ich im lóten Seculo noch nicht da war: Da waren
aber die Tropi schon. Und weil ich sie im 18ten noch fand, nur m Unordnung;
so liess ich sie, und disponirte sie nur mit aller möglichen Conduite. Zie Span-
genberg, a. a. O.. S. 39, Qu. 92.

54)nbsp;Zie I. T. Müller, Geschichte der Böhmischen Brüder. Herrnhut 1931, III,
S 135 ff Cf H. A. Niemeyer, CoUectio confessionum in ecclesiis reformatis

publicatarum. Lipsiae MDCCCXL, p. 553 sqq.; „Consensus mutuus...... factus in

Synodo Sendomiriensi, anno 1570.quot;

type berustte op de geestesgesteldheid van een bepaald volk. Onder
een gedeelte van de Hernhutters leefde inderdaad nog de geeste-
lijke erfenis van de oude Boheemsche Broeders. Dit betrof niet
zoozeer de leer, want de oude belijdenis van 1535 vond geen
echte belijders meer 55). Maar er was met de organisatie der
broedergemeente nog voldoende van het godsdienstig leven der
„voorvaderenquot; overgenomen om voor de moravische gezindte in
de hernieuwde broedergemeente een plaats in te ruimen. Tot deze
groep werden ook de meeste separatisten gerekend, die noch
luthersch noch gereformeerd wilden heeten, terwijl het zelfstan-
dige zendingswerk, waarbij de Moraviërs sterk op den voorgrond
traden, eveneens bij dit „departementquot; werd ingelijfd. Bij deze
gezindte telde men ook de Doopsgezinden, die zich met de Mora-
viërs verwant gevoelden. Practisch hield men met hun eigenaardig
karakter wel rekening door hen zelfs in hun opvatting van den
doop vrij te laten 56). In de ledenlijsten werden zij als Menno-
nieten ingeschreven. De overgroote meerderheid der Hernhutters
behoorde tot de luthersche gezindte, waartoe Zinzendorf zich zelf
evenzoo rekende 57). De Duitschers, die zich bij de broederge-
meente aansloten, waren hoofdzakelijk lutherschen. Verder was
het van niet geringe beteekenis, dat de hernhuttersche geloofs-
opvattingen onder den machtigen invloed van den graaf in het
algemeen beslist luthersch waren. Met de gereformeerde gezind-
heid stond het eenigszins anders. Zinzendorf kon zich met dit type
niet vertrouwd maken en bleef er tamelijk vreemd tegenover staan.
Daarbij kwamen slechts hoogst enkele Gereformeerden uit Ne-
derland, de Palts, Zwitserland, Engeland en Polen tot de broeder-
gemeente over. Wel had Zinzendorf Herrnhaag, dat bij Frankfort
a. d. Main geheel in een gereformeerde omgeving gelegen was,
tot een asyl voor deze gezindte willen inrichten, maar die poging
mislukte volkomen, omdat de rijke Doopsgezinden uit Nederland,

55) Men onderscheide de Broederbelijdenis: „Confessio fidei ac religionis
Baronum ac Nobilium Regni Bohoemiae,... ecclesiae Picardorum, ut vocant, in
Bohoemia et Moravia, anno 1535quot; (Niemeyer, l. c., p. 771 sqq.) van de „Con-
fessio Bohemica, hoe est, Confessio sanctae et christianae fidei, omnium trium
Ordinum Regni Bohemiae, anno 1575quot; (Niemeyer, l. c., p. 819 sqq.), die een
navolging van de Augsburgsche belijdenis is.

58) Toen de doopsgezinde J. v. Calker aarzelde zijn zoon, die tijdens zijn
verblijf te Herrnhut in 1744 werd geboren, te laten doopen, werd het lot geraad-
pleegd. Daar dit voor den doop besliste, had Van Calker er vrede mee. Zie zijn
Lebenslauf in de Nachrichten aus der Brüdergemeine, Gnadau 1886, S. 617 ff.
De Doopsgezinden werden ook wel als een afdeeling van den gereformeerden
tropus beschouwd, zie E. W. Cröger, Geschichte der erneuerten Brüderkirche,
Gnadau 1853, II, S. 183.

5') Vgl. Zinzendorf, Naturelle Reflexiones, S. 359: „Aus diesem Grunde [n.1.
dat het geloof practisch en eenvoudig moet zijn] glaube ich zwar von dem mir
so theuren Lutherischen Tropo Paedias modestissime, dass er für Kinder Gottes
der beste und seligste istquot;, maar ook de andere hebben hun goede zijde.

daar eenmaal binnengehaald, door hun invloed de zelfstandige
moravische kerk bevorderen 58). Toch heeft hij de gereformeerde
gezindte formeel steeds in de broedergemeente behouden, voorna-
melijk met het oog op Nederland, ofschoon zij hier evenmin als
elders practisch ook maar eenige beteekenis had.

Was er van een gereformeerde gezindte in de broedergemeente
heel weinig te bespeuren, de beide overige waren evenmin dui-
delijk van elkander te onderscheiden. Twee factoren hebben er
toe medegewerkt, dat er weldra in de broedergemeente slechts
één hernhuttersche gezindheid overbleef. Vooreerst de kerkelijke
organisatie uit de oude broedergemeente, die den Lutherschen
en Gereformeerden hun vrijheid van denken niet mocht ontnemen,
evenwel toch een druk uitoefende ten gunste van een algeheele
eenvormigheid. Belangrijker was echter de christocentrische
theologie van Zinzendorf, die op de luthersche leer berustte en
de andere gezindheden langzamerhand verdrong. Zoo waren de
gereformeerde vrienden der broedergemeente innerlijk hernhut-
tersch en van hun oude beginselen tamelijk vervreemd. Deze ééne
organisatie en ééne theologie absorbeerde de onderscheidene ge-
zindheden volkomen, want er waren maar zeer weinig persoon-
lijkheden, die zich bij de broedergemeente nauwer aansloten en
toch deze strooming konden weerstaan door geestelijk zelfstan-
dig te blijven.nbsp;.. , -7-

Dezen zoogenaamden „strikt moravischen tropus kon Z,mzen-
iorf zelf een grondslag geven, omdat hij zich hiervoor aan geen be-
staande belijdenissen gebonden achtte. Eigenlijk had hij de oude
Boheemsche confessie moeten overnemen. Maar daarvoor had hij
geen belangstelling. Hij maakte deze gezindte tot de draagster
van zijn oorspronkelijke „hartetheologiequot;. Op de algemeene sy-
node, in 1748 te Grosskrausche bij Gnadenberg gehouden, werd
door' de episcopaalsche of moravische gezindheid het voorbeeld
der beide presbyteriaansche (luthersche en gereformeerde) gezind-
ten gevolgd, en de onveranderde Augsburgsche confessie zonder
dogmatische gevolgtrekkingen („pure et simpliciterquot;) als haar
grondslag aangenomen 59). Feitelijk was deze gezindte nu oecu-
menisch geworden, want haar fundamenteele leer was uitgedrukt
in de Augsburgsche confessie (C. A. invariata), die voor de
oudste protestantsche belijdenis gold. De juiste vorm voor haar

58)nbsp;Aldus oordeelde Zinzendorf, Naturelle Reflexiones, S. 339.

59)nbsp;Zie Zinzendorf. a. a. O.. Beylage, S. 75 ff. en Ein und zwanzig Discurse
über die Augspurgische Confession gehalten 1747-1748 denen Senunaras Theo-
logicis Pratrumzum Besten aufgefasst, s.1. s.d., S 1 ff. D^ar er vo^ de ge -
meerde gezindheid geen gemeenschappelijke belijdenis bes ond en Zinzendorf
niet wist hoe hij hier een eenheid kon vinden, hield hij sedert 1746 de Augsburg-
sche confessie, volgens hem oorspronkelijk een algemeen protestantsche belijdenis,
eveneens voor den grondslag dezer gezindte.

leer vond Zinzendorf in de leerparagrafen der Berner kerkorde
van 1534, een gereformeerde belijdenis, ofschoon niet calvinis-
tisch 60). Hiernaast was een zelfstandig luthersch leertype niet
meer mogelijk en een gereformeerd evenmin. Zoo vloeiden de
verschillende gezindten in de broedergemeente gevoeglijk in el-
kander. en had de drieërlei onderscheiding slechts theoretische
beteekenis om de buitenwereld te overtuigen, dat zij geen nieuwe
secte wilde zijn en dat haar grondslag een ondogmatisch chris-
tendom was.

Van de Augsburgsche confessie werden alleen de eerste een
en twintig artikelen overgenomen. In deze artikelen is de posi-
tieve geloofsinhoud van de evangelische christenheid uiteengezet
en gesteld tegenover de kettersche dwaalleer. Dit gedeelte wilde
Zinzendorf aan zijn broedergemeente ten grondslag leggen, op-
dat hij verzekerd kon zijn. dat de broedergemeente zich op een
gezonde basis zou ontwikkelen en geen bijkomstigheden in het
middelpunt zou plaatsen. Het 21e artikel over de heihgenver-
eering werd in de verschillende requesten gewoonlijk niet ge-
noemd en de volgende zeven artikelen, die tegen de roomsch-
katholieke misbruiken waren gericht, hadden voor de broederge-
meente evenmin beteekenis. Zinzendorf noemde deze belijdenis
een philadelphisch systeem, waarin alles is vervat, wat evange-
lisch kan heeten^i).

De noodzakelijke aanvulling vond hij in de Berner kerkorde van
1532, die hoewel geen belijdenis toch norm voor leer en leven
der predikanten was 62). Merkwaardig is. dat deze oude gerefor-
meerde kerkorde, door Capito opgesteld, in een richting ging,
die de latere gereformeerde theologie niet is opgegaan. Zinzen-
dorf was met dit reformatorisch document zoo ingenomen, omdat

6quot;) Vgl. het request aan de Staten van Utrecht in 1749: „Verklaarende hierby
met een aan U Edelmogende uit naam van onze gezamentlyke Kerke, dat
dezelve quoad Doctrinalia aan de onveranderde Augsburgse Confessie, et quoad
Methodum in het voordragen der Leere aan de Stellingen van het Synode te
Bern vergaadert Ao 1532 oprechtelyk zich houdenquot;, te Zeist PAIIR8I2b.

6quot;) Vgl. Zinzendorf. Ein und zwanzig Discurse, S. 48: ..Nun will ich sagen,
was ich von der Augspurgischen Confession glaube. Ich glaube, dass es das
Dessein von dem Philadelphischen Lehr Gebäude ist. und wer die Augspurgische
Confession (wo sie nicht sowol Beschuldigungen ablehnet, sondern Theses for-
mirt,) nicht von Herzen annehmen kan, der hat kein Philadelphisches Herz, und
kan in den Versuchungen dieser Zeit nicht bestehenquot;. Voorts Becker, a. a. O.,
S. 333 ff.

Een nederlandsche vertaling dezer kerkorde is met een inleiding uitgegeven
door G. Aalbers, De Synode van Bern in het jaar 1532, in: Geloof en Vrijheid,
Rotterdam 1889. 23. jaarg., bl. 425 vgg.; 515 vgg. De oorspronkelijke duitsche
tekst in de Büdingische Sammlung, I, S. 705 ff. Opnieuw uitgegeven door A.
Schädelin, Berner Synodus; Ordnung, wie sich die Pfarrer and Prediger zu
Stadt und Land Bern in Lehre ifnd Leben halten sollen, Bern 1932. Vgl.
n, S. 619 ff.

het een volkomen christocentrische theologie huldigt. Dit komt
vooral in de eerste achttien hoofdstukken uit, die door de broe-
dergemeente werden overgenomen. Het overige deel van de vier
en veertig afdeehngen is van meer practischen aard, meer kerk-
orde dan belijdenis. „Er is in deze Handelingen niets te vinden
van den streng vormelijk-dogmatischen geest, die later zoo menig
hart heeft beheerschtquot; De dogmatische grondbeginselen zijn
direct met Christus in verbinding gebracht: Hij is het eenige fun-
dament, daarom moet den menschen God uitsluitend in Christus
worden verkondigd. In Christus wordt alleen de genade aan-
schouwd en slechts door Hem verstaan wij onze zonden. In Hem
is derhalve zonder behulp der wet onze zondenkennis te zoeken.
Deze „methodequot; van leeren was niet calvinistisch, stond het
luthersche geloof veel nader, en was geheel in de lijn van Zin-
zendorfs opvattingen.

Wij zouden intusschen Zinzendorfs „tropenideequot; onrecht aan-
doen, wanneer wij beweerden, dat er binnen de grenzen der eigen-
lijke broedergemeente geen verschillende gezindten mogelijk
bleken, en wij derhalve aan deze ideeën geheel geen werkelijke
beteekenis zouden mogen toekennen. Om zijn „tropenideequot; te
kunnen begrijpen, moeten wij bedenken, dat dit uitgedachte sy-
steem alleen beteekenis had voor een tijd, toen de belijdenis nog
noodig was om een kerkgemeenschap rechtspersoonlijkheid te
verleenen. Zinzendorf zocht naar een oecumenischen kerkvorm,
die in het confessionahstische systeem van zijn eeuw paste. Door
zijn „tropenideequot; wilde hij theologisch en juridisch formuleeren,
dat de grenzen der broedergemeente binnen het terrein der be-
lijdeniskerken lagen, met andere woorden, dat de broedergemeente
de kerkelijke vorm voor de hernhuttersch-philadelphische bewe-
ging was. Zijn gemeente moest een ,,open deurquot; vinden in de
kerken van de luthersche en de gereformeerde religie. Bij andere
kerkelijke groepen en secten kon hij gemakkelijker ingang vinden,
omdat zij bij den vrede van Westfalen niet wettelijk erkend
waren, noch van staatswege ondersteund werden. Tegenover de
luthersche en gereformeerde kerken moest hij met wettelijke be-
wijzen kunnen aantoonen, dat zijn beweging met beide verwant
was en dus in beide gezindten recht van bestaan had. Nadat
aldus de grenzen tusschen de broedergemeente en deze kerken
waren open gesteld, werden nu binnen de broedergemeente zelf
nieuwe grenslijnen getrokken om de drie gezindten van elkander
te onderscheiden. Het is duidelijk, dat de moravische gezindte
een eigen karakter behield, zelfstandiger dan de beide andere, om-
dat alle „Moraviërsquot; hernhutterschgezind waren.

Door zijn zoogenaamd „diasporawerkquot; had Zinzendorf in lu-

Zie: Aalbers, f. a. p., bl. 566.

thersche en gereformeerde kerken de verstrooide Hernhuttersch-
gezinden in kleine kringen verzameld en georganiseerd, zonder
hen tot leden der broedergemeente te maken. Deze vrienden
bleven hun eigen kerk zeer trouw, omdat de Hernhutters hun dit
ernstig op het hart drukten, maar overigens lieten zij zich gees-
telijk door de broedergemeente verzorgen. Zinzendorf wilde door
middel van deze vrienden indirect op het kerkelijk leven inwerken
om dan het geheel door de philadelphische opwekking te kunnen
dienen. Onder de Lutherschen vonden de Hernhutters alom in-
gang in Duitschland, Scandinavië en bij de Duitsch sprekende
bevolking van Zevenburgen, Hongarije en Rusland. Onder de
Gereformeerden, na een hoopvol begin in de Nederlanden, alleen
slechts in Zwitserland, want de Hernhutterschgezinden in de
Rijnstreek en den Elzas waren allen luthersch. In Zwitserland
waren sinds 1745 en vooral na 1760 vele gereformeerde predi-
kanten, die hernhuttersche bijeenkomsten leidden en met de broe-
dergemeente in enge verbinding stonden 64). Van een zuiver ge-
reformeerde gezindte binnen de broedergemeente was hier even-
min sprake, het was juist omgekeerd een hernhuttersche richting
in de gereformeerde kerken. Toch werd daar op voortreffelijke
wijze tot werkelijkheid gemaakt, wat de bedoeling der „tropen-
ideequot; was. In de angelsaksische landen, waar de kerkelijke ver-
houdingen veel vrijer waren, werd de broedergemeente spoedig
in de richting van eigen zelfstandigheid gevoerd.

Om deze verschillende gezindten binnen en buiten de eigen-
lijke broedergemeente, die gezamenlijk door de hernhuttersche be-
weging gegrepen waren, beter en voor de buitenwereld duide-
lijker te organiseeren, werd voor elk der drie gezindten een
leider benoemd, aanvankelijk in den vorm van een bisschop, die
door de moravische broedergemeente als kerkinstituut werd aan-
gesteld. P. Müller werd in 1744 tot moravisch bisschop gewijd
en F. de Watteville tot gereformeerd bisschop. Deze laatste was
oorspronkelijk gereformeerd Zwitser, maar door zijn opvoeding
te Halle en zijn langdurigen omgang met Zinzendorf wel nau-
welijks meer gereformeerd te noemen ^s). Reeds in het volgende
jaar deed hij van zijn waardigheid afstand, omdat men hever een
gereformeerden ambtsdrager daarvoor wilde werven. Deze zou
geen bisschop zijn, omdat de Gereformeerden daar allicht aanstoot
aan namen. Nadat Zinzendorf in Nederland geen predikant voor
zijn ideeën had kunnen winnen, vond hij C. J. Cochius, die in de

Vgl. Wernie, a. a. O.. I, S. 356 ff.; III, S. 62 ff.
65) Zie over De Watteville (1700—1774): J. Grosse, Studien über Friedrich
von Watteville, Halle 1914. Hij stamde uit een oud geslacht Von Wattenwyl te
Bern. In Duitschland noemde hij zich Von Wattewille, maar elders verfranschte
hij steeds zijn naam.

plaats van Jablonski hofprediker te Berlijn was geworden, bereid
dit ambt over te nemen. Cochius ontving den titel „antistesquot; en
verkreeg de koninklijke goedkeuring voor zijn nieuwe waardig-
heid. Hij overleed in 1749 en werd door den schotschen prelaat
T. Wilson opgevolgd.

Voor het luthersche type noodigde Zinzendorf G. J. Conradi,
generaal-superintendent in Sleeswijk-Holstein, uit. Toen deze we-
gens zijn hoogen ouderdom bedankte — hij stierf nog in 1747 —,
nam Zinzendorf zelf de zorg voor deze gezindheid over, omdat
hij eigenlijk niemand beter daarvoor geschikt achtte dan zich zelf.
In 1748 kon hij zijn ambt aan den opperhofprediker van Dresden
J. G. Herrmann (1707—1791) overdragen, want zijn bedoeling
was, dat deze groepen onder de leiding van algemeen erkende
persoonlijkheden der verschillende gezindten buiten de eigenlijke
broedergemeente zouden staan. Daardoor bereikte hij, dat er een
organisatorisch verband met de volkskerken tot stand kwam, en
de gezindten binnen de broedergemeente en de gemeenschaps-
kringen daarbuiten gezamenlijk onder een hunner hoogst-
geplaatste voorgangers vergaderd werden. Deze leiders heetten
„administratores troporumquot; en mochten als „honoraire ledenquot; aan
de synoden der broedergemeente deelnemen. Van 1764 af, dus
na den dood van Zinzendorf, werden deze leiders weer uit den
kring der broedergemeente gekozen. De laatsten zijn in 1789 be-
noemd. Toen reeds hadden zij geen beteekenis meer en moest
de bejaarde Spangenberg op de synode aan de afgevaardigden
eerst nog verklaren, wat de bedoeling daarvan was 66).

Door zijn „tropenideequot; had Zinzendorf het kerkelijk indiffe-
rentisme in beginsel overwonnen en toch het universahsme be-
houden, omdat hij de pluriformiteit der kerk erkende. Zijn ideaal
was tot volle ontwikkeling gekomen. Hij beperkte zich niet tot
een interkerkelijk-irenisch program en stelde zich evenmin met
een bovenkerkelijk, philadelphisch sectarisme tevreden. Zijn stre-
ven was binnenkerkelijk-universeel en daarom overeenkomstig
het hedendaagsche, oecumenische ideaal, dat in tegenstelling met
de philadelphische beweging niet de afzonderlijke geloovigen,
maar de kerken als zoodanig tot een eenheid wil samenvoegen.
Op dezen grondslag kon het verlangen naar eenheid wortel schie-
ten en vruchten dragen, zonder dat men aan eigen beginselen
ontrouw werd. Het geloof in „eene heilige, algemeene, christe-
lijke kerkquot; was op dit standpunt in iedere empirische belijdenis-
kerk mogelijk.

«») Vgl. Müller, Zinzendorf als Erneuerer, S. 87 f.; Cróger, a. a. O., III S. 408. ^
— Zie over Spangenberg (1704—1792): G. Reichel, August Gottkeb Spangen-
berg, Bischof der Brüderkirche, Tübingen 1906. Zijn Lebenslauf in de Nach-
richten aus der Brüdergemeine, Gnadau Jahrg. 1872, S. 135—180.

Het ideaal noemden wij zuiver oecumenisch. Maar in werke-
lijkheid leefde er in de broedergemeente nog een bedenkelijke
rest van het philadelphisch sectarisme voort. In de moravische
gezindte was de eigenlijke, typische, hernhuttersche religieusiteit
geïsoleerd geworden. De „hartetheologiequot; was practisch de eenige
norm gebleven, al waren er enkele belijdenisgeschriften officieel
aangenomen. Vooral sinds 1746 ging het er steeds meer op ge-
lijken, dat deze „theologie van het hartquot; haar eigen taal had. die
speciaal voor de broedergemeente als het ware Philadelphia ge-
reserveerd bleef Langzamerhand werden het verstand en de
rede totaal van de hand gewezen en versmaad. In 1743 had men
al een bond der verstandeloozen. de ..Närrchenordenquot;, gesticht om
deze opvatting in het dagelijksche leven door te voeren. Alle be-
lijders der „Herzensreligionquot; waren „Herzelnquot; en werden met
deze benaming aangesproken 68). Een steeds krasser realisme
nam de overhand. Men moest den Heiland in zijn martelaars-
gestalte voortdurend voor oogen hebben en weten, hoe alle
zonden in een zee van bloed verdronken waren. Dan wist men
zich veihg geborgen in de wonden van het Lam. Bijzondere achting
genoot de pleura („Seitenhöhigenquot;), die weldra geheel in het
middelpunt der vereering stond 69). De geestelijke houding van
den geloovige moest steeds kinderlijker worden. In de spreekwijze
werd dit bevorderd door zooveel mogelijk verkleinwoorden te ge-
bruiken. Deze kinderlijkheid liep echter op onnoozelheid uit. De
hooggestemde geestelijke vreugde werd een gewoon vermaak. Het
was religie in rococostijl. De eeredienst werd een spelen met het
heilige '^o).

fquot;) Vgl. Zinzendorf. Der Oeflentlichen Gemein-Reden im Jahr 1747 Erster
Teil, In den Brgn 1748. S. 6 ff.: „Das ist unsre religion, unsere spräche, davon
ressentirt sich ein jedes, nemlich von dem verliebt seyn in seine vier Nägelein:
unsere spräche verräth uns gleich... Das ist nun unsere bekentniss, das ist die
herzen-religion, die alle libros symbolicos, die sie für wahr annimt, zu lauter
herzens-confession macht... So bald aber bey uns alles wahr ist, so wird das
endlich die bauer-sprache. und der Idiotismus, was man vor diesem sublim ge-
nennt hat, und was eine gelehrten spräche gewesen, die kan dann ein kind von
sechs jähren nachsprechen, weils so ist, es ist kein tropus. keine figur mehr,
sondern es ist seine natur. es ist ein ordentliches tägliches wesen, es ist die
simplicität der ersten anfänger, es gehört zu unserm buchstabiren. zu unserm
reden lernen, zu der ersten formirung unserer gedanken... Da wird ein naive
confession draus... Man hat nicht zeit sich zu besinnen, das herz ist so voll,
dass der mund davon Überlaufft. ohne dass man weiter darauf sinnen darf..., dann
ist der Heiland Chef von einer rehgion... und der HeiUge Geist ist Praeceptorquot;.

Zinzendorf droeg zelf den titel „discipelquot; en nog lang na zijn dood werd
hij aangeduid als .,der selige Jüngerquot;. Andere vooraanstaande personen ontvin-
gen bijbelsche namen, zoo noemde August Gottlieb Spangenberg zich sindsdien
altijd broeder Joseph en Johann Friedrich Reichel broeder Petrus.
«0) Vgl. de r.k. vereering van het H. Hart van Jezus.

Zie over deze geestelijke afwijkingen: Von Schrautenbach, a. a. O.. S. 276
ff.; G. Reichel, A. G. Spangenberg, Tübingen 1906, S. 161 ff.; O. Uttendörfer,

Het oorspronkelijke diepe besef van eigen zonden, dat als
tegenwicht tegenover de vreugde der verzoening noodig was, ging
grootendeels verloren. De Hernhutters waren dwepers geworden.
Deze crisis was echter uitermate begrijpelijk. Een groot aantal
personen waren in de piëtische levensbeschouwing opgegroeid.
Tot de broedergemeente overgekomen, leerden zij daar hun ge-
wetensangsten af. Dat als reactie op de zwaarmoedigheid thans
de vreugde te ver doorsloeg, was een natuurlijk gevolg van een-
zijdigheid aan beide kanten. Vooral het jongere geslacht gaf zich
aan deze nieuwigheden geheel over. Zinzendorfs zoon „Chris-
telquot;, een jongeling met een week, overgevoelig karakter, was de
geestelijke leider. De liefde had van het begin af een voorname
plaats in Zinzendorfs geloofsleven ingenomen. Ook deze werd
door het naïeve realisme van haar zuivere hoogte afgetrokken.
Door beelden aan het sexueele leven ontleend, werd de liefde
tusschen God en de geloovigen niet meer voldoende van aardsche
verhoudingen onderscheiden. Op Zinzendorf persoonlijk had de
fantasie geen vat, vandaar dat hij niet bemerkte, hoe gevaarlijk zijn
beeldspraak voor anderen, inzonderheid het jongere geslacht,
kon zijn.

De nuchtere, strijdvaardige geest uit den eersten tijd verdween
wel is waar niet geheel, maar moest toch plaats maken voor een
genietend, feestelijk leven. De gedenkdagen vermeerderden snel,
telkens werden luisterrijke, liturgische bijeenkomsten georgani-
seerd waarbij zelfs illuminaties niet ontbraken. De vruchten van
het moeilijke pionierswerk der zendelingen werden in de gemeen-
ten in vreugdevolle herdenkingen gevierd, en zendelingen uit
Groenland, Noord-Amerika en West-Indië kwamen met hun
bekeerlingen, de eerstelingen, naar Europa om de blijdschap te
verhoogen. De broedergemeente had de grens tusschen kerk en
secte overschreden. Zij was toch een philadelphische secte ge-
worden. Door haar apart geloofsleven scheidde zij zich van de
wereld buiten haar af en hield zij zichzelf voor de hoogste open-
baring van den Geest. Zinzendorf zeide in 1746 te Zeist; „In de
broedergemeente zijn en verloren gaan is absurd, want men is in
de gemeente om zalig te worden. Wie een echte Broeder is, heeft
recht daaropquot; ^i). Hier kwam nog bij, dat men een omgangstaal had

Zinzendorf und das theologische Seminar der Brüderunitäf, in: ZeitschriH ^r
Brüdergeschichte. XIII. Jahrg. 1919, S. 1^1; Bettermann, a a O.. S 55 It
O. Pfister, Die Frömmigkeit des Grafen Ludwig

analutische Studie 2. Aufl., Leipzig und Wien 1925, S. 27 it., Keicnei,
ïrrlztlrl Frtmigkeit ir^ Lid %r P^^/c^^e E«^
des Buchs von Dr. Oskar Pfister, Tübingen IVU. ö. d\j »au ii^o, i. a.
bl. 159 vgg.; 191.

7gt;) Vgl. Zinzendorf, Die an den Sijnodum der Brüder in Zeyst gehaltene
Reden, S. 284 f.

ontwikkeld, die de buitenstaanders niet konden begrijpen. Deze
houding was het tegenovergestelde van oecumenisch geworden.

Er bleef echter een richting, die aan deze dingen niet mee-
deed. Vooral de oudere medewerkers van den graaf konden er
zich niet mede verzoenen, Zinzendorf had zelf het persoonlijk
contact met zijn gemeenten eenigszins verloren en wist daarom
niet precies, hoe het geestelijk leven zich ontwikkelde. Hij had
zelf tot deze ontaarding aanleiding gegeven, maar het gevaarlijke
wilde hij niet inzien. Eindelijk in 1748 konden eenige Broeders
hem overtuigen, dat het zoo niet langer meer ging. Toen greep
hij in Febr. 1749 tamelijk streng en brusk in, riep enkele hoofd-
personen dezer richting, zooals zijn zoon, uit de Wetterau, het
broeinest der ketterijen, tot zich naar Londen en richtte een zend-
schrijven aan alle gemeenten. Hij eischte onmiddellijke gehoor-
zaamheid. Alle hturgische uitwassen werden verboden, evenals
het gebruik van onbijbelsche uitdrukkingen, in het bijzonder van
de verkleinwoorden. Een scherpe scheiding tusschen de beide ge-
slachten werd bevolen. Het gevolg was, dat deze geestelijke
crisis, die men zelf naar aanleiding van Lucas 22, 31 wel „Sich-
tungszeitquot; noemde, merkwaardig snel was overwonnen. Liberti-
nisme op zedelijk gebied was er nauwelijks mee gepaard gegaan.
De broedergemeente had echter door deze sectarische afdwaling
haar tegenstanders veel stof tot bestrijding gegeven. De finan-
cieele moeilijkheden, waarmede zij in de volgende jaren had te
kampen, werden als een straf op deze zonde aangezien.

De broedergemeente was na haar schuldbelijdenis werkelijk dee-
moedig geworden. In haar optreden was zij voortaan voorzichtiger
en zelfs iets angstvallig. Zij wist, dat zij geen Philadelphia was,
dat hooger stond dan de overige kerken. Een maand voor zijn
sterven zeide Zinzendorf heel duidelijk tot de vrienden uit de
diaspora, die aan Herrnhut een bezoek brachten, dat het verkeerd
was om alle kinderen Gods van het overige kerkvolk af te zon-
deren. Hij herhaalde nadrukkelijk, dat het leven in de broeder-
gemeente God niet welgevalliger was dan elders. Bovendien
erkende hij, dat de jeugd, die in de afgelegen gemeenten was
grootgebracht, volstrekt niet in een gunstigeren toestand ver-
keerde. Want al kon zij een tiental jaren tegen het kwade be-
schermd worden, het bleek voor haar veel moeilijker te zijn om
zichzelf als zondaar te ontdekken 72).

Na den dood van Zinzendorf in 1760 bleef de leiding der
broedergemeente bijna tot het einde der achttiende eeuw nog
geheel in handen van personen, die tot de trouwste vrienden en

quot;) Vgl. Zinzendorf, Einige Reden... Anno 1756 in Bethel gehalten. Barby
1766 2, Anhang, Rede d.d. 7.4.1760, S. 159 f.; 163.

medewerkers van den graaf hadden behoord. Zij werkten in den-
zelfden geest voort, misschien alleen met dit verschil, dat zij soe-
peler tegenover de werkelijkheid stonden en bovenal veel toegan-
kelijker waren voor invloeden van buiten. Zinzendorf was een
zelfstandig denker geweest, die de broedergemeente naar zijn
ideeën had willen vormen. Zijn opvolger.s leefden nog geheel in
de geestelijke sfeer van zijn denken, maar trachtten zijn gedachten
voor hun tijd pasklaar te maken. Op het gebied van belijdenis,
liturgie en kerkorde werd veel herzien en zoo eenvoudig mogelijk
uitgewerkt.

In 1777 werd aan den bejaarden Spangenberg opgedragen een
samenvatting van het geloof der broedergemeente te schrijven.
Het werd namelijk tot het weerleggen van de oude beschuldigingen
en het bestrijden van het veldwinnend rationalisme, wenschelijk
geacht, „als men der broederen inzicht in het Evangelium 't welk
Paulus eene wetenschap in de verborgenheid Christi noemt, in
eenen ongedwongen 't samenhang door den druk bekend maak-
tequot; 73). Spangenberg schreef in enkele maanden tijds een uitvoerig
werk in vier' en twintig hoofdstukken, waarin hij een volledige
geloofsleer trachtte te geven. Het boek verscheen in 1778 onder
den titel „Idea fidei fratrum of kort begrip der christelijke leer in
de evangelische broedergemeentenquot; 74) Er werd vooropgesteld,
dat dit werk g?en belijdenis was, omdat de eenige belijdenis der
broedergemeente de Augsburgsche Confessie bleef. Het boek werd
alom geprezen om zijn vredelievend karakter, daar het geen dog-
matisch en polemisch, doch uitsluitend een stichtelijk werk wilde
zijn. Ypeij zeide in zijn uitvoerige bespreking ervan: „wat de
vorm aangaat, is hetzelve, als een systeme van populaire Bijbel-
sche theologie, schier onverbeterlijk, 't Is volkomen zuiver van alle
wijsgeerige spitsvindigheden, zuiver van alle nietsbeduidende om-
slagtighede'n. Als zodaanig heeft het werk mooglijk zijne wedergae
nietquot; 75). De indeeling was echter niet van Spangenberg afkomstig
In 1774 was van de hand van Samuel Lieberkühn een catechismus
voor de jeugd verschenen. Lieberkühn was een der weinige Hern-
hutters, die hun zelfstandige theologische opvattingen niet door
Zinzendorf lieten beïnvloeden, zoodat in zijn catechismus de
christocentrische eigenaardigheden van den graaf ontbreken. Ook

quot;) Zie het Voorbericht voor de Idea fidei fratrum. Vgl. vooral G. Reichel,
August Gottlieb Spangenberg, Tübingen 1906, S. 223 ff.

Het werk vond een groote verbreiding en werd in zeven talen, overgezet.
A. Offers vertaalde het in het Nederlandsch, ]. Petsch corrigeerde de druk-
proeven, en het verscheen in 1782 te Utrecht. Aangehaald is de nederiandsche

uitgave, zie Bijlage VI 36.nbsp;„ , . j i ,

quot;) Zie A. Ypeij, Geschiedenis van de Kristelijke Kerk tn de achttiende eeuw.
Utrecht 1808, IX, bl. 407 vg.; vgl. ook J. Witkop, De Evangelische Broeder-
Gemeente der Hernhutters in oorsprong, aard en werking beschouwd, Groningen
1841, bl. 95 vg.

zijn indeeling herinnert niet aan Zinzendorf. Het werk van Span-
genberg was feitelijk een breedere uitwerking van het geschrift
van Lieberkühn, want de indeeling en de verzameling bijbelwoor-
den werden met slechts geringe omzettingen volledig overgeno-
men. Spangenberg hield zich streng aan het bijbelsche woord en
vermeed opzettelijk alle gebruikelijke dogmatische termen, zooals
Drieëenheid, erfzonde, sacramenten en andere. Uit dogmatisch
oogpunt beschouwd is het geheel derhalve niet scherp omschre-
ven. Daarbij was hij er steeds op uit de opvattingen van Zinzendorf
door bijbelteksten met de algemeen geldende meeningen in over-
eenstemming te brengen. Eerst wordt de Heilige Schrift behan-
deld in den vorm eener beknopte verbondstheologie. Dan volgt
de leer van God en Zijn handelen met de menschheid. Daarin is
opmerkelijk de bijzondere nadruk, dien Spangenberg legde op de
diepe verdorvenheid der menschelijke natuur. Wij vinden hier
echter meer van den „bedroefden zondaarquot; uit het piëtisme dan
van den „blijmoedigen zondaarquot; der hernhuttersche beweging
terug. Vervolgens worden de leerstukken over de kerk en' het
christelijk leven behandeld en het geheel besloten met de eschato-
logie. Echt hernhuttersch is evenwel, dat eerst ,,van Jezus Christus
onzen Zaligmakerquot; en daarna ,,van den Vader, Zoon en Heiligen
Geestquot; in het algemeen en in het bijzonder sprake is.

Bij de behandeling der christelijke kerk treft den lezer de groote
belangstellirig van den schrijver voor de kleine kringen van
geloovigen, die in de verstrooiing en verdrukking alle eeuwen
door overal werden gevonden. Meer dan eens wordt het woord
aangehaald: „waar twee of drie vergaderd zijn in mijnen naam,
daar ben ik in het midden van henquot; (Mattheus 18 : 20). De broe-
dergemeente wordt voorgesteld als „een gering deeltje der Kerke
van onzen Heere Jezus Christus hier op aardequot; (§ 255). Zij wilde
zich niet van de luthersche kerk afscheiden, omdat zij zich met
deze kerk, voor zoover die ten minste nog niet door de Aufklärung
verdorven was, wat de leer betreft verbonden gevoelde. Dat zij
andere „Ceremonienquot; en gebruiken had, was geen bezwaar, daar
de Augsburgsche belijdenis daarin veel vrijheid liet. De beteekenis
der broedergemeente was, dat zij een bolwerk tegen het alles over-
stroomend verval in leer en leven moest zijn. Zij werd met een
ziekenhuis vergeleken, waar iedere ziel zorgvuldig verpleegd werd.
Maar het testament van Christus (Joh. 17) eischte van alle leden,
dat zij zich beijveren zouden met alle kinderen Gods, die niet tot
hun gemeenschap behoorden, in hefde en vrede te leven en met hen
in gemeenschap des harten en des geestes te blijven (§ 256). Ten
slotte moesten de leden der broedergemeente bedenken, dat zij zich
niet op één lijn konden plaatsen met de gemeenten der apostelen, die
als eerstelingen grootere geestelijke gaven hadden ontvangen.
Daarmede had men het philadelphisch standpunt van Zinzendorf

officieel verlaten, die placht te zeggen, dat de ,,Unitas fratrumquot; van
de dagen der discipelen af had bestaan in allerlei vormen en het
laatst in de gedaante der moravische broedergemeente.

Gaf Spangenberg een voorstelling van de leer der broederge-
meente in de tweede helft der achttiende eeuw, Johannes Loretz
beschreef de kerkelijke inrichting in een werk, dat onder den titel
der oude boheemsche kerkorde „Ratio disciplinae Unitatis fratrum
A. C.quot; in 1789 werd uitgegeven Eerst wordt de geschiedenis
der oude en hernieuwde broedergemeente beschreven, daarna het
wezen dezer ..maatschappijquot; behandeld, eindelijk het godsdienstig
en kerkelijk leven met alle eigenaardige gebruiken besproken. De
,.tropenquot; werden hier nog aangevoerd om te bewijzen, dat de broe-
dergemeente geen eigen geloofsvorm had, vooral ,,geen werk des
verstands naar nieuw gevormde bezeffens, maar een werk des har-
tenquot; was (bl. 142). Daarin kwam juist haar „broederlijke hefdequot;
naar voren, dat zij lieden van verschillende gezindten vereenigde.
Door deze gezindten naast elkander onvermengd te laten voort-
bestaan, werd het redetwisten tegengegaan en de vriendschap met
de vele kerken bevorderd. De gemeenschap des geloofs werd door
de verschillen, die de uiterlijke kerkinrichting raakten, volstrekt
niet verstoord (bl. 217). Daarom konden ook personen, die in
andere kerken geordend waren, in de broedergemeente als voor-
gangers aangesteld worden. De grondslag der gemeente was het
levende geloof in Jezus Christus. De Augsburgsche confessie was
een „zuivere en met de Heilige Schrift overeenstemmende belijde-
nisquot;, waarmede niets in strijd mocht zijn, wat in de gemeente werd
onderwezen. Andere geschriften waren niet verbindend, trouwens
hun eenige norm was de Heilige Schrift zelf.

Beoordeelen wij den grondslag der broedergemeente, zooals die
tegen het einde der achttiende eeuw werd voorgedragen, dan is er
wel eenige ontwikkeling vast te stellen sedert den dood van Zin-
zendorf. De kerkorde der Berner synode werd niet meer genoemd,
men was tevreden met de Augsburgsche confessie als grondslag,
en verbond daarmede een biblicistische methode van leeren. De zin
der drie verschillende gezindten was dezelfde gebleven, maar hun
beteekenis werd allengs geringer. Zinzendorf had zijn verschillende
gemeenten in hun geheel bij een der drie gezindten ingedeeld. Nu
hadden zij nog slechts een individueele beteekenis overgehouden,
want het werd iedereen vrijgelaten zich persoonlijk aan een be-
paalde denkwijze te houden. Zij duidden aan ,,de verscheidenheid
in de wijze van voordragt van het een, en ander medelid onzer
verbindtenis, ten opzichte van sommige waarheden in de heilige

De toevoeging „C(onfessionis) A(ugustanae)quot;, in tegenstelling met de
oude „Ratio disciplinaequot; der Boheemsche Broeders, die een eigen belijdenis
hadden gehad. Aangehaald is de nederlandsche uitgave, zie Bijlage VI 41.

Schrift, waarbij ons hart evenwel het zelfde gevoeltquot;. Deze ver-
scheidenheid was overigens zoo gering, dat zij niet terstond werd
opgemerkt, „wijl de Broederen in hoofdzaak zoo vereenigd, en in
verstandhouding zijn, dat zij in hunne redenvoeringen zoo veel
mooglijk de woorden der heilige Schrift blijven gebruikenquot;
Spangenberg liet in de ,,Ideaquot; de ,,tropenquot; onvermeld, omdat hij
ze niet met bijbelwoorden kon staven. Langzamerhand berustte de
oecumenische verbondenheid op een biblicistischen grondslag, in
plaats van op den dogmatisch-cónstructieven, zooals Zinzendorf
dien in zijn ,,hartetheologiequot; had ontwikkeld.

De broedergemeente was een kerkgenootschap geworden, dat
een ondogmatisch luthersch christendom beleed. Dit was het einde
van een veel bewogen ontwikkeling, want sindsdien is haar ker-
kelijke houding zoo gebleven, ofschoon zij sinds 1857 op aandrin-
gen van de engelsche en amerikaansche broedergemeente de
Augsburgsche confessie niet meer met name als haar eenigen
grondslag noemt Omdat zij aan de Augsburgsche belijdenis
vasthield, is zij niet in sectarisme vervallen. Wijl zij geen eigen
dogmatisch systeem heeft uitgewerkt, bleef haar oecumenisch
karakter bewaard.

De broedergemeente was als kerkinstituut een brug tusschen
episcopaalsche en presbyteriaansche kerken, omdat zij de bis-
schoppelijke successie en een synodaal bestuur bezat. Als kerkor-
ganisme was zij een verbinding tusschen de verschillende belijde-
niskerken, daar zij geen geloofsartikelen leerde, die haar van
eenige protestantsche gezindte kon scheiden. De Hernhutters
waren met allen één in het geloof en bereid deze eenheid door een
gemeenschappelijk gebruik der sacramenten te vieren.

Zinzendorf had het zoogenaamde hoogepriesterlijke gebed van
Johannes 17, dat hij het testament des Heeren noemde, in dicht-
vorm gebracht en geheel in roode letters in zijn liturgieboek laten
afdrukken ^9) Dg hernieuwing der ,,Unitas fratrumquot; was de over-
name van deze oecumenische prediking, welke Comenius, de
laatste bisschop der oude broedergemeente, in 1650 had beschre-
ven in het „Testament van de stervende Moeder der Broederuni-
teitquot;: ,,U, christelijke kerken alle te zamen, vermaak ik een ver-
langen naar eensgezindheid, naar verzoening en vereeniging tot

eenheid des geestes in het geloof en in de liefde....... opdat gij ten

minste een enkele maal datgene doet, waarover het hart van onzen
Erbarmer jubelen zoude, die voor ons allen den Vader bad: dat
„zij allen één zouden zijnquot; (Joh. 17 : 21), dat allen, die zich to-t

quot;) Vgl. Loretz, t a. p.. bl. 145.

'S) Zie J. T. Müller, Das Bekenntnis in der Brüdergemeine, in: Zeitschrift für
Brüdergeschichte. III. Jahrg., Herrnhut 1909, S. 47.
™) Zie Das Litaneyen Büchlein, Vierte Edition, Barby 1757, S. 100 f.

het Huis der Kerk rekenen slechts één Huis Gods zouden zijn,
een in zich zelf welingedeeld en samengevoegd huis, en één schare
dienaren Gods in één woning, onder een en hetzelfde bestier Gods,
in eendracht, liefde en wederkeerige hulpverleening staande als
één lichaamquot;

Zie J. A. Comenius, Hef Testament van de stervende Moeder der Broeder-
Uniteit. Uit het Tsjechisch vertaald en van eene Inleiding voorzien door R. A.
B. Oosterhuis, Nijkerk 1928, bl. 32 vgg.

HOOFDSTUK II.

De opwekkingsbeweging.

Het eerste tijdvak der hernhuttersche beweging in ons vader-
land kan men, door van een opwekkingsbeweging te spreken, ge-
makkelijk van de volgende perioden onderscheiden. Deze periode
droeg duidelijk het karakter van opwekkingsbeweging. Want de
kringen, waarmede de Hernhutters voornamelijk in aanraking
kwamen, toonden in het algemeen weinig begrip voor het ideaal
der broederliefde te hebben. En waar Zinzendorf wel ingang vond,
zooals bij de Doopsgezinden en Collegianten, daar had hij met ge-
zindten te doen, die reeds van het orthodoxe christendom ver-
vreemdden en voorloopers der Aufklärung waren. Daarom viel
bij het hernhuttersch getuigenis de nadruk op het christocentrisch
verzoeningsgeloof, dat eerst opgewekt moest worden, alvorens de
grondslag voor de philadelphische gemeenschap kon worden
gelegd.

Daar vele personen tot geen enkel kerkgenootschap behoor-
den, werden in deze eerste periode velen in de broedergemeente op-
genomen, iets dat later hoogst zelden meer voorkwam. Aanvan-
kelijk mocht een ieder, die toonde een waarachtig Broeder te zijn,
zich bij de gemeente aansluiten. Daarbij werd de broedergemeente
zuiver ideëel beschouwd als zichtbaarwording der ware Heilands-
gemeente. Later begon men steeds meer Hernhutterschgezinden, die
tot een bepaalde kerk behoorden, alleen als sociëteitsleden op te
nemen, waardoor zij geen Hernhutters werden, maar toch aan het
gemeenteleven mochten deelnemen. In de volgende perioden
werden de Hernhutterschgezinden heelemaal niet meer opgeno-
men, omdat men zich later op een zuiver oecumenisch standpunt
stelde, en alle kerken als gelijkwaardig met de broedergemeente
beschouwde. De broedergemeente werd toen uitsluitend middel tot
gemeenschap (,,Anstalt zur Gemeinschaftquot;) en was niet meer te-
gelijk doel {,,Gemeine Jesuquot;).

De leidende figuur in deze periode was Zinzendorf zelf. De
beweging begon, toen hij in 1736 op vele plaatsen in Nederland

de opwekkingsbewegingnbsp;45

bijeenkomsten hield en met gelijkgezinden uit allerlei kerken vriend-
schap sloot. In de eerste jaren hebben de Nederlanders zelve de
beweging sterk bevorderd. Daarna ging de drijfkracht meer van
de Hernhutters uit. Zij toonden hun grootste activiteit in de jaren
1741—1744, toen volgens een vast plan verschillende hernhutter
Broeders naar allerlei plaatsen werden uitgezonden, gewoonlijk
om daar als werkman hun ambacht uit te oefenen, en dan tevens
als evangelist met de bestaande conventikels in aanraking te komen.
Het glanspunt dezer periode was ongetwijfeld de stichting van
de Zeister gemeente in 1746, waar Zinzendorf terzelfder tijd een
der belangrijkste synoden met een grooten staf van medewerkers
hield. Na de crisis omstreeks 1754 verhep de beweging geheel en
bij Zinzendorfs dood was er vrijwel niets meer over gebleven.

De kennismaking met de nederlandsche vrienden kwam eigen-
lijk ongezocht tot stand. De onzekere toestand, waarin Zinzendorf
en de om hun geloof vervolgden, die op zijn landgoed een schuil-
plaats gevonden hadden, verkeerden, deed hem uitzien naar
landen, die zulke emigranten wel wilden opnemen. Het land, dat
hiervoor hoofdzakelijk in aanmerking kwam, was het uitgestrekte
en vrije Amerika, en de man, dien Zinzendorf het meest ge-
schikt achtte om met de bewindhebbers der verschillende handels-
ondernemingen te onderhandelen, was A. G. Spangenberg. In
1734 moest Spangenberg te Londen over kolonisatieplannen in
Georgië spreken. Op zijn reis daarheen bezocht hij Amsterdam,
waar hij een maand bleef, tot 21 December 1734, om met de Ge-
octroyeerde Sociëteit van Suriname, die ook kolonisten voor haar
dun bevolkt gebied noodig had, te onderhandelen i). Maar het
bestuur dezer Sociëteit wilde allereerst nader ingelicht worden
over de Hernhutters, vóórdat het op de zaak kon ingaan. Om deze
reden liet Spangenberg toen een extract uit het „Notariats-Instru-
mentquot;, de officieele verklaring over de gemeente Herrnhut, in het
Nederlandsch vertalen. Daartoe verwees men hem naar Isaac Le
Long 2). Deze was te Amsterdam bekend als bibhophiel en ver-
taler van kerkhistorische werken. In 1733 had hij juist een werk
over de Salzburgers vertaald en uitgegeven onder den titelr „Ge-
denkwaerdig en uytvoerig historisch verhaal van de verdreven

') Zie den brief van Spangenberg aan Zinzendorf, Amsterdam s.d., te Hhut
R10Aa6(l). Deze is met enkele lacunes in moeilijk te ontcijferen gedeelten af-
gedrukt bij F. Staehelin, Die Mission der Brüdergemeine in Suriname und
Berbice im achtzehnten Jahrhundert, Herrnhut s.d., I, S. 9 ff.

2) I. Le Long, geboren in 1683 te Frankfort a. d. Main en overleden in 1762
te Hanau, woonde van 1718—1744 te Amsterdam. Hij werd in 1741 in de broe-
dergemeente opgenomen. Te Hanau had hij geen verbinding meer met de Hern-
hutters. Vgl. voorts het uitvoerige artikel in het Nieuw Nederlandsch Biografisch
Woordenboek, dl. Vlll, kol. 1023—1028. Eenige aanvullingen van mijn hand
verschijnen in: Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, N. Serie, dl. XXVIII.

ballingen uit het aartsbisdom van Saltzburgquot; 3). Le Long toonde
groote belangstelling voor de broedergemeente en werd met
Spangenberg zeer bevriend. Niet alleen was hij bereid het be-
doelde stuk te vertalen, maar ook wilde hij gaarne de andere
documenten, die Spangenberg bij zich had, bestudeeren. Deze
stelde ze hem ter hand. Le Long was zóó ingenomen met wat hij
daarin vond, dat hij al deze stukken afschreef en daardoor, zon-
der dat Spangenberg zich hiervan voldoende rekenschap gaf,
den inhoud van waardevolle documenten in zijn bezit kreeg.

Tijdens dit verblijf te Amsterdam leerde Spangenberg enkele
personen kennen, die voor de hernhuttersche beweging van zeer
groote beteekenis zouden worden. In den winkel van Jan Hartig,
,,boekverkoper ter zyden 't Stadthuysquot; en uitgever van enkele
werken van Le Long, vroeg Spangenberg naar de Doopsgezinden
en gaf hij te kennen, dat hij gaarne eens met een hunner voor-
gangers kennis wilde maken. Onderwijl trad Joannes Deknatel,
een der predikanten van de ,,lamistischequot; gemeente te Amsterdam,
den boekwinkel binnen. De kennismaking kwam op deze wijze on-
gezocht tot stand 4). Dat Spangenberg juist de Mennonieten
wilde leeren kennen, was niet toevallig. De Schwenkfeldianen had-
den, na hun verdrijving uit Silezië, bij de Doopsgezinden in Ne-
derland om ondersteuning gevraagd. Het ging toen om de vraag,
of zij als geloofsgenooten der Doopsgezinden konden worden be-
schouwd. In deze briefwisseling werden Zinzendorf en Herrnhut
vaak genoemd, en het is zeer waarschijnlijk, dat men zelfs uit
Amsterdam of Haarlem in 1726 aan Zinzendorf om inlichtingen
over de Schwenkfeldianen heeft geschrevens). De Doopsgezin-

3) Vgl. L. Knappert, Geschiedenis der Hervormde Kerk onder de Republiek
en hef Koningrijk der Nederlanden, Amsterdam 1912, II, bl. 50 vg.

quot;•j Aldus medegedeeld door H. Bruiningk, die een jongere tijdgenoot van
Spangenberg was. Zie te Zeist PAIIR8.0.2. — J. Deknatel, geboren in 1698 te
Norden en overleden in 1759 te Amsterdam, was sinds 1726 als een der drie
predikanten bij de doopsgezinde gemeente „'t Lamquot; te Amsterdam werkzaam.
Zie W. J. Leendertz, Joannes Deknatel, een Piëtist onder de Doopsgezinden, in:
Geloof en Vrijheid, 1887, 21. jaarg., bl. 393—445. Verder C. Sepp, Johannes
Stinstra en zijn tijd, Amsterdam 1865—1866, passim, en het Biographisch woorden-
boek van Protestantsche Godgeleerden in Nederland, dl. II, bl. 416 vgg. Van
Deknatel is een geschilderd portret (59 X 48 cM) in het archief te Herrnhut.
De correspondentie met hem is te Hhut R10Aa7(24—29) en R21A25(1—11).

5) De Schwenkfeldianen, die zich in Silezië, ondanks tijdelijke vervolgingen,
tot een aanzienlijke secte hadden ontwikkeld, moesten sinds 1719 weer veel ver-
duren. Sedert 1726 vertrokken zij in grooten getale naar Görlitz en Berthelsdorf,
waar zij veel hulp van Zinzendorf ondervonden. Toch lieten zij zich geestelijk
niet door de Hernhutters beïnvloeden. In 1734 emigreerden zij naar Pennsylvanië.
Zie R.G.G. V, Sp. 355. Voorts C. Sepp, Kerkhistorische Studiën, Leiden 1885,
bl. 240 vgg. Op bl. 249 is de brief afgedrukt, die aan Zinzendorf wordt toege-
schreven. Deze fransche copie is in het Doopsgezind Archief te Amsterdam
onder B 2910. Vgl. O. Kadelbach, Ausführliche Geschichte Kaspars von Schwenck-

den en de Hernhutters stonden dus niet meer geheel vreemd
tegenover elkander, en een persoonlijke kennismaking lag voor
de hand. Deknatel begeleidde zijn nieuwen vriend naar de
oude weduwe Beuning, waar Spangenberg haar zoon Matthijs
Beuning en haar schoonzoon Jacob Schellinger ontmoette. Hier-
door werden de Hernhutters met een familiekring bekend, welke
geheel voor de broedergemeente en haar werk werd gewonnen 6).

Op 30 December reisde David Nitschmann, de latere syndicus
der broedergemeente, met de kolonisten voor Georgië door Am-
sterdam. Hij wist van Spangenberg's kennismaking nog niets af
en trok even onopgemerkt door Nederland, als zijn naamgenoot,
de latere bisschop, toen deze in 1728 op zijn reis naar Engeland
in ons land omdoolde ''). Maar na te Londen aan Spangenberg
de kolonisten te hebben toevertrouwd, bezocht hij op zijn terugreis
eind April 1735 de pas verkregen vrienden. Le Long vertelde hem
nu zijn plan om de afgeschreven stukken in boekvorm uit te geven.
Nitschmann kon hierin niet toestemmen, vooral niet, omdat daarin
vele namen van personen voorkwamen, voor wie deze pubhcatie
minder gunstige gevolgen kon hebben. Daarom nam hij het ma-
nuscript mee naar Herrnhut om het aan het oordeel van Zinzen-
dorf te onderwerpen. Tevens vroeg Le Long in een brief om nog
meer documenten. Zinzendorf was met de voorgenomen uitgave
niet erg ingenomen, maar berustte er in s). Nog datzelfde jaar
verscheen het boek te Amsterdam onder den titel: „Godts Won-
deren met Zyne Kerkequot;. Het werd opgedragen aan Zinzendorf
en aangeprezen in een voorafgaand gedicht door Deknatel. De
inhoud bevatte, behalve een historisch opstel, nog 22 vertaalde
stukken. Het boek maakte grooten opgang. Het gevolg was, dat
de Hernhutters spoedig in Nederland bekend werden en Zin-
zendorf zelfs brieven ontving van de prinses-weduwe Maria
Louise en haar vroegeren hofprediker Hieronymus van Alphen,
sinds 1733 gereformeerd predikant te Amsterdam, met het verzoek
om nadere inlichtingen. De prinses, zelf van duitsche afkomst uit

feldts and der Schwenkfeldtianev in Schlesien, der Ober-Lausitz und Amerika,
Lauban 1860, S. 58 ff.; 65 ff. De op S. 61 genoemde Ameldonk Leeuw uit
Haarlem, die in 1727 met de Schwenkfeldianen correspondeerde, was later (na
1742) lid der broedergemeente.

Zie Hoofdstuk V, waar deze familiekring in verband met de Collegianten
wordt beschouwd.

D. Nitschmann, J. Töltschig en F. W. Neisser zwierven in Juni en Juli
1728 te Amsterdam en Rotterdam rond zonder geld op zak, tot zij een gelegenheid
vonden om naar Londen over te steken. Zie E. W. Cröger, Geschichte der er-
neuerten Brüderkirche. Gnadau 1852, I, S. 148 ff. en G. A. Wauer, Die Anfänge
der Brüderkirche in England. Leipzig 1900, S. 78.

8) Vgl. de correspondentie te Hhut R6Aal9(8a) en het Herrnhuter Diarium
Bd. 2, d.d. 14.IX; 17.IX; 22.X.1735.

48nbsp;hoofdstuk tl

Hessen-Kassel, had den graaf al in 1719 ontmoet, toen hij als
student in Nederland vertoefde 9). Nu noodigde zij hem opnieuw
uit haar nog eens in Leeuwarden te bezoeken.

De heftige bestrijding, die eenige jaren later de beweging hier
te lande evenals het zendingswerk dreigde te vernietigen, heeft
Zinzendorf aanleiding gegeven, vooral deze uitgave van Le Long
als de oorzaak van dien tegenstand aan te zien, en Spangenberg
beschouwde zijn toegeeflijkheid later bijna als een zonde lo).
Toen in 1738 een tweede druk verscheen, probeerde Zinzendorf
het in uitzicht gestelde tweede deel nog tegen te houden; hiervan
verscheen alleen het eerste stuk.

In Febr. 1736 kwam Zinzendorf zelf met een klein gevolg naar
Nederlandnbsp;Verschillende redenen hadden tot dit bezoek

aanleiding gegeven. Verscheidene hooggeplaatste personen en
enkele gereformeerde predikanten uit Amsterdam hadden aan
hem uit eigen beweging voorstellen gedaan om zijn zendings-
werk te bevorderen. De opgang, dien het boek van Le Long ge-
maakt had en de uitgave van een tweede deel, dat te verwachten
was, waren eveneens redenen voor zijn bezoek. Bovendien had
de prinses den wensch te kennen gegeven, dat in haar baronie
IJselstein een kolonie voor moravische vluchtelingen zou worden
ingericht. Daar hij een tamelijk gevolg bij zich had en geruimen
tijd, namelijk van 4 Maart tot 8 April, te Amsterdam bleef, huurde
hij spoedig een geheele woning. Hierin hield hij eveneens zijn
gebruikelijke huiselijke godsdienstoefeningen, waarbij hij echter
ook zijn Amsterdamsche vrienden toeliet. Deze diensten genoten
zulk een belangstelling, dat hij spoedig niet meer alle bezoekers
kon binnenlaten. Van toen af sphtste hij de samenkomsten en
hield hij afzonderlijke bijeenkomsten voor de mannen en de
vrouwen. Toen hij mannen, die de vergadering voor de vrouwen
wilden bijwonen, moest terugwijzen, kwam het zelfs tot een op-
loop. Hij moest de menschen tevreden stellen door meerdere bij-
eenkomsten te houden. Deze gang van zaken beviel hem echter
niet en de laatste dagen van zijn verblijf in Amsterdam verklaarde
hij zich bereid op verschillende plaatsen, waar zulks gewenscht
werd, te spreken, echter steeds in tegenwoordigheid van officieele
ambtdragers. Er werd namelijk ook veel kwaad over zijn optre-
den verteld en hiertegen wilde hij gedekt zijn. In verband hier-

Vgl. O. Steinecke, Zinzendorfs Bildungsreise, Halle 1900, S. 19.
Vgl. zijn Lebenslauf in de Nachrichten aus der Brüdergemeine, Gnadau,
Jahrg. 1872, S. 146.

quot;) Zie het Reisverslag van de gravin, d.d. 15.11.—30.1 VI736, te Hhut
R20B9(1). Voorts A. G. Spangenberg, Leben des Herrn N. L. Grafen und Herrn
von Zinzendorf und Pottendorf. In den Brüdergemeinen 1775, S. 940 ff.; L. v.
Zinzendorf, Naturelle Reflexiones über allerhand Materien, s.1. [1748], S. 230;
234 f.; vgl. Zeitschrift für Briidergeschichte. Herrnhut 1911, V. Jahrg., S. 59 ff.

mede gaf hij 2 April een openlijke verklaring, „Declarationquot;,
uit, waarin hij zeide, dat zijn vergaderingen geen openbaar ka-
rakter droegen In geen geval wilde hij ten koste van de of-
ficieele kerk sectarische kringen, die door de overheid slechts ge-
duld werden, in de hand werken. Zijn omgang met den oranje-
gezinden predikant Van Alphen en met de prinses-weduwe zelf
bezorgde hem soms den naam van oranjeklant. Toch was de anti-
stadhouderlijke overheid hem niet ongunstig gezind. De Amster-
damsche burgemeester Gillis van den Bempden, die het hernhutter
zendingswerk gaarne bevorderde, ontmoette den graaf op 21
Maart persoonlijk.

Alvorens weer naar Duitschland terug te keeren, moest Zin-
zendorf eerst nog een bezoek brengen aan de prinses-weduwe te
Leeuwarden. Zijn reisgezelschap verdeelde hij. Eenige personen
bleven achter, velen gingen naar Herrnhut terug, zijn vrouw ver-
trok met haar gevolg rechtstreeks naar Leeuwarden, en zelf reisde
hij eerst naar Kampen, waar hij Jan van Calker bezocht Deze
was bevriend met J. Schellinger, die hem al in 1734 van Span-
genberg's oponthoud had bericht en in 1736 de komst van den
graaf meldde. Nadat Zinzendorf met Van Calker te Amsterdam
had kennis gemaakt, bracht hij hem bij deze gelegenheid een
tegenbezoek. Van Calker kwam den graaf tot Elburg tegemoet,
begeleidde hem naar Groningen en Hoogezand, en vandaar
naar Dokkum, waar zij van elkander afscheid namen. Te Gro-
ningen kwam Zinzendorf met vele predikanten in aanraking. Met
eenige geleerden had hij een twistgesprek, waardoor zijn opvat-
tingen in streng gereformeerde kringen verdacht werden. Maar
hij ontmoette ook vrienden; zoo onderhield hij zich uren lang met
een oud predikant op de meest aangename wijze. Tegenover pre-
dikanten van verschillende kerken, die van hem een predikatie
wilden hooren, verklaarde hij bij den gewonen gang van zaken
te blijven en daar liever van af te zien om aanmerkingen over
zijn optreden te vermijden. Ten slotte liet hij zich overreden Don-
derdag 11 April 's middags in de luthersche kerk een toespraak
te houden, waarbij menschen uit allerlei kerken, ook vele predi-
kanten, aanwezig waren. Zijn prediking over „Mein Herr und
mein Gottquot; maakte grooten indruk. Toen hij uit Groningen ver-
trok, reisde nog een doopsgezinde voorganger een eindweegs met
hem mede en stortte voor hem zijn hart uit.

Te Hoogezand nam Zinzendorf zijn intrek bij Willem Ebbing,
met wiens dochter Van Calker drie maanden later trouwde. Daar

'2) Afgedrukt in de Büdingische Sammlung Einiger In die Kirchen-Historie
Einschlagender Sonderlich neuerer Schrilften, Büdingen 1742, I, S. 126 f., en bij
C. Sepp, Johannes Stinstra en zijn tijd, Amsterdam 1866, II, bl. 190 vg.
'3) Zie zijn Lebenslauf in de Nachrichten a.d. Brg. 1886, S. 617 ff.

werd de graaf met groote vreugde ontvangen. Van 12—16 April
vertoefde hij te Leeuwarden en was hij de gast op het prinselijk
slot. Veel spraken de prinses en de graaf over hun zieleheil. Ver-
der hield hij samenkomsten, waarbij eenige predikanten aanwezig
mochten zijn. Bij deze gelegenheid kon Zinzendorf persoonlijk
het plan bespreken om in de baronie IJselstein een hernhutter
nederzetting te vestigen. Zijn Amsterdamsche vrienden wilden
hem gaarne het benoodigde geld ter beschikking stellen. Door vele
vrienden uitgeleide gedaan, droeg Zinzendorf dicht bij Akkrum
het geheele land nog eens aan den Heiland op. Over Bentheim
verliet hij op 18 April de republiek der Vereenigde Nederlan-
den, in de overtuiging dat zijn woorden hier een grooten weer-
klank hadden gevonden.

Tijdens zijn verblijf te Amsterdam had Zinzendorf op 26 Maart
1736 met zijn beide rijke vrienden M, Beuning en J. Schellinger
een bezoek aan IJselstein gebracht. Waarschijnlijk waren hem
verschillende aanbiedingen gedaan, maar een terrein buiten
IJselstein, in de baronie der prinses, scheen hem voor een hern-
hutter kolonie het meest geschikt te zijn [)it plan stelde allen
tevreden. Het vriendelijk aanbod der prinses behoefde Zinzendorf
niet af te wijzen, evenmin als den geldelijken steun, dien zijn
Amsterdamsche vrienden hem bijna opdrongen. Bovendien kreeg
hij hierdoor gelegenheid den bewoners van Pilgerruh, een hern-
hutter nederzetting in Holstein, die door de deensche regeering
niet langer geduld werd, een nieuwe woonplaats te geven. De
ligging was bijzonder gunstig voor degenen, die van Duitschland
naar Engeland reisden.

In Aug. 1736 kocht Schellinger van den schepen Jan Franco
Beyen aan den IJseldijk vier morgen land, een koop, die 5
Sept. notarieel werd bekrachtigd. Reeds 29 April van dat jaar
was Conrad Lange met een aantal bewoners uit Pilgerruh over
Leeuwarden en Harlingen naar Amsterdam gekomen Zij wer-
den door de vrienden aldaar buitengewoon gul ontvangen en
geherbergd. Maar om met den bouw van een groot huis aan den
IJseldijk te kunnen beginnen, was het noodzakelijk, dat de kolo-

'quot;•) Andere voorstellen zijn ons niet bekend. A. Ypeij, Geschiedenis van de
Kristelijke Kerk in de achttiende Eeuw, Utrecht 1808, IX, bl. 334, noemt in dit
verband Wijk bij Duurstede. Volgens E. von Ranzau, Die Heerendykische
Historie, ms., § 83, deed de magistraat dezer stad op 26.3.1744 een gunstige
aanbieding met volledige vrijheid van godsdienst.
'5) J. F. Beyen sloot zich in 1741 bij de broedergemeente aan en werd in 1745
door de zoogenaamde confirmatie in den engeren kring der medewerkers op-
genomen. Hij behoorde in 1752 tot de schuldeischers van Zinzendorf, en overleed
kort daarop. Zie te Hhut R10Aal(28); Aa9(21—22) en R21B18.

Lange kwam met 12 mannen en 3 vrouwen. Zie zijn brief, d.d. Amsterdam
1.5.1736, te Hhut R10Aa8(l).

Oe opwekkIngsbewègikg

nisten hier meteen werden ondergebracht. Daartoe kocht Schel-
linger nog een boerderij op Eiteren, een buurschap over den
Hollandschen IJsel Higr werden alle Hernhutters gehuisvest,
en in dien zomer kwamen er nog meer bij. Toen in Augustus
Melchior Zeisberger als de nieuw benoemde oudste verscheen,
was de kleine gemeente zelfstandig georganiseerd. In December
bezocht Zinzendorf zelf weer Amsterdam, en bracht hij voor de
gemeente bij IJselstein Frederik de Watteville als bestuurder of
,,voorstanderquot; en Christian David als bouwmeester mede

De inrichting dezer gemeente ging niet zonder moeilijkheden
gepaard. De ingenomenheid der vorstin werd spoedig zeer be-
koeld door de verdachtmaking van de zijde der tegenstanders.
Maar de drossaard J. Vultejus, wiens houding van het grootste
belang was, omdat hij het burgerlijk bestuur had te voeren, toon-
de zich geen tegenstander, al lette hij heel streng op het nakomen
der bestaande verphchtingen. Het karakter der kolonie bracht
evenwel mede, dat overtredingen niet altijd te vermijden waren,
daar zij een vlottende bevolking had en telkens nieuwe bewoners
en bezoekers kwamen en andere weer wegtrokken. De burgerlijke
wetgeving der stad voorzag niet in de vele gevallen, waarin men
een anderen maatstaf moest aanleggen om de ontwikkeling dezer
nederzetting niet te schaden. De Hernhutters hadden veel te
weinig vrijheid van beweging voor hun naar eigen inzicht ge-
regeld leven. Met het oog op deze moeilijkheden ging Zinzen-
dorf in Jan. 1737 op audiëntie bij den jongen prins van Oranje
te 's-Gravenhage. Hij ontmoette daar ook den franschen gezant,
markies De Fénelon, die door zijn internationale betrekkingen
de broedergemeente menigen dienst heeft bewezen. De Watteville
bezocht de prinses te Leeuwarden en vond een vriendelijke ont-
vangst, te meer wijl zijn famiUe de prinses niet onbekend was, om.
dat een tante van hem haar gouvernante aan het hof in Hessen-
Kassei was geweest.

Daar de moeilijkheden eenigszins uit den weg waren geruimd,
en Zinzendorf IJselstein wegens de gunstige hgging niet gaarne
prijsgaf, ging men spoedig tot den bouw van een groot broeder-
huis over. Christian David begon 13 Mei 1737 daarmede, 23 Juni
werd de eerste steen gelegd, en een jaar later, 28 Juni 1738, werd
het groote huis feestelijk ingewijd. Hierbij waren ongeveer zeven-

De gegevens over de kolonie bij IJselstein zijn ontieend aan J. Grosse,
Studien über Friedrich von Watteville, Halle 1914, Kap. VI, S. 62 ff. Zie ook
F,, von Ranzau, Die Heerendykische Historie, ms. 1784, te Zeist PAIIR8.0.4.

David, zelf een Moraviër, had de eerste emigranten naar Zinzendorfs
landgoed gebracht. Hij was veel op reis en bezocht zelfs driemaal Groenland.
Vgl. zijn Lebenslauf in de Nachrichten aus der Brüdergemeine/ Gnadau Jahrg.
1872, S. 668 ff., en voorts Th. Bechler, Christian David 1690—1751, Des Herrn
Knecht. Der Erbauer Herrnhuts. Herrnhut 1922.

tig menschen aanwezig, meest vrienden uit Amsterdam, die overi-
gens vaak op bezoek kwamen. Deze kleine huisgemeente ontving
den naam 's-Heerendijk, gegeven door Jacob Schellinger naar
het voorbeeld van Herrnhut i9). In een brief aan Christian David
omschreef Zinzendorf nog eens de beteekenis van 's-Heerendijk.
Het zou zijn: een pleisterplaats voor de Broeders, die een lange
reis moesten ondernemen en zich daartoe in stilte wilden voorbe-
reiden, een verblijf voor de emigranten, die in andere landen niet
met rust werden gelaten, een tehuis voor de kinderen, die men
moeilijk te Herrnhut kon opvoeden, waarbij ook ruimte zou zijn
voor kinderen der nederlandsche vrienden, een middelpunt voor
die vrienden in Nederland, die om bepaalde redenen geen verre
reizen konden maken en toch een broedergemeente wilden leeren
kennen, en ten slotte een rustoord ter verpleging voor zulke dwa-
lende zielen, die nergens anders ponder aanstoot te geven konden
leven. Hieruit blijkt duidelijk, Aat het niet in de bedoeling lag om
een gemeente van Nederlanders te stichten, 's-Heerendijk was
voornamelijk: zendingshotel, émigrantenasyl, kostschool, conferen-
tieoord en rusthuis. Christian David kende aan deze eerste broe-
dergemeente in Nederland een tweeledig doel toe. Zij zou een
posthuis zijn, waar de heidenboden zich op hun heen- en thuis-
reis konden ophouden. Voorts moest deze gemeente als een kind
onder de intellectuahstische Nederlanders verkeeren. Want van
dit kind zouden zij leeren den Heiland in eenvoudigheid des harten
lief te hebben 20).

's-Heerendijk telde meer luthersche belijders dan Moraviërs.
Severin Lintrup, een deensch theoloog, werd hier 4 Oct. 1738 tot
predikant aangesteld. Woonden er in 1737 nog slechts achttien
personen, in 1739 was het aantal reeds tot tachtig gestegen. Het
groote huis was zóó vol, dat bezoekers er niet meer konden over-
nachten. In dezen toestand kwam verandering, toen Zinzendorf,
zoo juist uit Amerika teruggekeerd, daar van 12—15 April 1743
vertoefde. De inrichting der gemeente werd uitvoerig besproken
en er werd vastgesteld, dat 's-Heerendijk volgens het oorspron-
kelijke plan een huisgemeente zou blijven. Dit beteekende, dat de
meeste kolonisten weer moesten vertrekken. Slechts 47 menschen,
voornamelijk de ongehuwde broeders, mochten blijven, en een
even groot aantal ging met De Watteville naar Duitschland terug.

'9) De oorspronkelijke, officieele schrijfwijze is in het Nederlandsch „'s Hee-
rendijkquot;. In duitsche geschriften staat echter steeds „Heerendykquot;, wat later
nederlandsche geschiedschrijvers zoo hebben overgenomen. Dit is echter een
germanisme. Ook Le Long schreef „'s Heerendijkquot;. Vgl. P. H. Witkamp's
Aardrijkskundig Woordenboek van Nederland, Nieuwe uitgaaf, Arnhem—
Nijmegen 1895, bl. 345.

2») Zinzendorf beschouwde in dien tijd nog eiken Gereformeerde als een
„Raisonneurquot;, voor wien het eenvoudige, kinderlijke geloof aan den Heiland
niet voldoende was, cf. Naturelle Reflexiones, S. 235.

Het bleef nu nog een broederhuis, totdat, na de stichting van
Zeist, in 1747 alle broeders daarheen gingen en te 's-Heerendijk
tot 1752 alleen nog een kostschool voor meisjes werd gevonden.

De kolonie 's-Heerendijk werd een mislukking, maar de stichting
te Zeist bleek spoedig geheel aan de verwachtingen te beant-
woorden. Op 29 Aug. 1745 kocht Cornelis Schellinger de vrije
heerlijkheid Zeist en Driebergen voor 155 duizend gulden van
Willem Adriaan graaf van Nassau, om de broedergemeente daar
de gelegenheid te geven een nieuwe kolonie te vestigen 21). Het
was een feit van groot belang, dat nu de ambachtsheer van deze
broedergemeente zelf een Hernhutter was. Men hoopte zoo verlost
te zijn van de vele moeilijkheden, die een gezonde ontwikkeling
van 's-Heerendijk onmogelijk hadden gemaakt. Schellinger betrok
het slot, en Zinzendorf nam daar in April 1746 ook zijn intrek.
Meer dan honderd medewerkers uit Engeland, Duitschland, De-
nemarken en Zwitserland kwamen eveneens ter synode naar Zeist.
Groot was de ergernis der gereformeerde kerk, toen deze hern-
huttersche gemeenschap, die nauwelijks getolereerd werd, het
waagde openlijk en met veel uiterlijk vertoon een synode in het
hart der Nederlanden te houden 22) . De talrijke redevoeringen, die
Zinzendorf daar hield, werden in druk uitgegeven 23). Een der
hoogtepunten dezer synode was de inzegening van het huwelijk,
dat voltrokken werd tusschen de oudste dochter van Zinzendorf,
Benigna Henriëtte Justine, en Johannes Michael Langguth, den
aangenomen zoon van F. de Watteville, op 20 Mei 1746.

Na dit feestelijk bijeenzijn vertrokken de synodale leden weer
en slechts negen personen bleven te Zeist achter 24). In 1747
kwamen hierbij vier echtparen, zeven ongehuwde zusters en de
37 ongehuwde broeders, die nog te 's-Heerendijk woonden. Toen
18 Dec. 1749 het broederhuis gereed was, namen hier honderd
broeders hun intrek, en zoodra 1 Nov. 1751 het zusterhuis klaar
kwam, vonden 44 zusters daar een woning. Ook de rijke Amster-
dammers bouwden er hun huizen, „die naar de wyze van die der
Heeren- en Keizersgragten te Amsterdam gesticht schynenquot;25).

2') Vgl. E. B. F. F. Wittert van Hoogland, Bijdragen tot de Geschiedenis der
Utrechtsche Ridderhofsteden en Heerlijkheden, 's Gravenhage 1912, II, bl. 467 vg.
Zie ook bl. 253 vgg. over het daarbij behoorende landgoed Blickenburg.

quot;) Zie de Memorie wegens de Herrnhuthers, en hunne Leere zoo in 't g^eeri,
als in 't byzonder te Zeist, Opgesteld door de Gecommitteerden van de E. Classis
van Utrecht (1750), bl. 6. Als gereformeerd predikant stond te Zeist van
1745_1785 Th. B. W. Elsnerus, een groot tegenstander der Hernhutters. Zijn
opvolgers waren evenwel allen den Hernhutters welgezind.

23) Vgl. Die an den Synodum der Brüder in Zeyst von 11 May bis dem.
21 Junii 1746 gehaltene Reden. Nebst noch einige andern zu gleicher Zeit in
Holland geschehenen Vorträge. Zu finden in den Brüder Gemeinen, ^d

2lt;) Als stichtingsdag geldt 20.10.1746. Zie verder te Zeist PAIIR8.0.7—8.

25) Vgl. A. van Hardeveldt, De zuivere Genadeweg van Godt in zyn Heilig-
dom, Utrecht 1751, bl. 2.

Zoo had Zeist in 1758 al meer dan 300 bewoners, terwijl het leden-
tal zijn hoogtepunt bereikte in 1768, toen het ruime kerkgebouw
werd ingewijd, namelijk 457. Dit getal is later nimmer meer over-
schreden 26).

Wij willen trachten een overzicht te geven van alle hernhutter-
sche kringen, die er in deze eerste periode in ons land zijn ge-
weest 27) Hiervan is de Amsterdamsche kring de oudste en
verreweg de grootste en belangrijkste. Den grondslag legde Zin-
zendorf zglf, toen hij in Dec. 1736 behalve de leiders voor 's-Hee-
rendijk nog een paar huisonderwijzers voor Amsterdam mede-
bracht. Otto Barkhausen kwam bij de kinderen van Deknatel en
Melchior Till was bij Beuning. Naast deze taak hadden zij ook
de opdracht ontvangen aan het hernhuttersche evangelisatiewerk
deel te nemen. Barkhausen schreef aan Zinzendorf uitvoerig over
zijn werkzaamheden. Hij sprak nog geen goed Nederlandsch. De
kinderen leerde hij vooral hernhuttersche liederen. Ook verheugde
hij zich, dat Deknatel zoo krachtig het verzoenend bloed van
Christus predikte. Het evangeliesatiewerk nam blijkbaar een be-
langrijker plaats in dan de opvoeding, want met het huisbezoek
had hij het zeer druk en dikwijls kwam hij laat thuis. Natuurlijk
vond Deknatel het minder aangenaam, wanneer hij de kinderen
wel eens alleen liet, doch er werd nooit iets van gezegd 28). In
verschillende huizen hielden zij soms wel viermaal per week
samenkomsten. Zij zongen veel uit het gezangboek, dat Deknatel
had uitgegeven, lazen een gedeelte uit het Nieuwe Testament, en
baden overluid of stil, terwijl er vaak nog een stichtelijk woord
werd gesproken.

Nog in 1736 werd een philadelphische gemeenschapsbond opge-
richt om aan de hernhuttersche beweging te Amsterdam eenige
richtlijnen te geven 29). Dg Gereformeerden zou men weren en
de Lutherschen op het hart drukken, zooveel mogelijk bij hun kerk

Vgl. Kurzer Abriss der Geschichte des Chorhauses der ledigen Brüder zu
Zeist, von seiner Gründung und dem ersten Jahrhundert seines Bestehens, Klein-
welke 1850, 31 S.; [P. H. A. Roentgen], Geschichte der Erbauung und Ein-
weihung des Kirchensaales der Brüdergemeine in Zeist, Gnadau 1869, 15 S.

Als bronnen voor dit gedeelte komen in de eerste plaats in aanmerking de
brieven van De Watteville te Hhut R10Aa9 (vooral 55 en 137) en van G. Be-
zold te Hhut R10Aall(41—66). Voorts het protocol van de „Provincial Con-
ferenzquot; van Zeist 1754, te Hhut R10Aa26(7) en te Zeist PAIIR8B2. Belangrijk
zijn vele Lebensläufe der genoemde personen. Vgl. ook E. von Ranzau, Historie
der Brüder-Diaspora, ms., § 26, te Hhut NB.R3(148c, Bd. VII) en Von Ranzau,
Die Heerendykische Historie, ms., §§ 51, 54, 66 en 77.
'ä) Vgl. de brieven van Barkhausen te Hhut RlOAal 1 (35—40).

Zie Bijlage II. Vgl. over het ontstaan en het karakter dezer kringen: G.
Schmidt, Die Banden oder Gesellschaften im alten Herrnhut, in: Zeitschrift für
Brüdergeschichte, 1909, III. Jahrg., S. 145 ff.

te blijven. Het was dus een plan hoofdzakelijk voor de Doopsge-
zinden en onder dezen vooral voor degenen, die ook daar geen
volle bevrediging vonden, zooals de Collegianten. Deze laatsten
mochten in den geest der moravische broedergemeente georgani-
seerd worden, maar zonder eenig vertoon naar buiten, opdat aan
buitenstaanders alles onbekend zou blijven. Wilden laatstgenoem-
den geheel tot de broedergemeente toetreden, dan zouden zij
later in de kolonie btiiten IJselstein een plaats kunnen vinden, doch
Amsterdam mocht niet met een secte worden vermeerderd. Wel
wilde men gemeenschap oefenen met vrienden uit andere gezind-
ten. De geheele inrichting werd onder de leiding van de beide
hernhutterschgezinde predikanten Franco de Bruin ^o) gn Joan-
nes Deknatel geplaatst, opdat er geen onkerkelijke beweging uit
zou ontstaan.

Intusschen was de ontwikkeling naar een zelfstandige broeder-
gemeente toch moeilijk tegen te houden. Reeds in Jan. 1737 had
Zinzendorf in besloten kring in de woning van Deknatel het
avondmaal met de zijnen gevierd. Maar tijdens zijn verblijf in Nov.
1738 te Amsterdam, ging hij over tot de stichting van een officieele
broedergemeente aldaar 3i). Met de reeds opgenomen leden ver-
gaderde Zinzendorf op 24 Nov. 1738 in het huis van M. Beuning,
en verklaarde hij bij die gelegenheid de Amsterdamsche sociëteit
voor een gemeente met alle rechten. Daags daarop werd bij J.
Schellinger het eerste avondmaal gevierd, werden de benoemde
oudsten ingezegend en nieuwe leden opgenomen, tot wie ook
Deknatel behoorde. De eerste oudsten waren: ds. De Bruin en
Anna de Geus, de eerste „helpersquot;: Le Long, Deknatel, Van Al-
phen, Schellinger, Barkhausen en Till 32). In Jan. 1739 kwam
Andreas Eschenbach als voorganger, spoedig opgevolgd door
Johann Leonhard Dober (Aug. 1739—Oct. 1745) 33) Zoo was
deze kring binnen enkele jaren een zelfstandige kerkgemeente
geworden. Zinzendorf had dit niet kunnen beletten en hoopte ook
zoo nog het philadelphisch karakter in zijn gemeente te kunnen
bewaren. De scherpe afwijzing der gereformeerde kerk en het
dringen der oorspronkelijke Collegianten naar zelfstandigheid
hebben Zinzendorfs streven echter vrijwel lam geslagen.

3») F de Bruin werd in 1726 van Deventer naar Amsterdam beroepen, waar hij
in 1763 overleed. Van 1736—1740 was hij een ijverig verdediger der hernhutter-
sche beweging. Daarna trok hij zich geheel terug en bleef een algemeen gezien
gereformeerd predikant, wien niemand meer van hernhuttersche „ketterijen

quot;ä'f^än chronologische beschrijving gaf J. Jordaan. ^'»^meen pforisc/i Dag-
verhaal van Amsterdam van 1734—1765, ms. te Zeist PAIIR9A3.

32)nbsp;Zie te Hhut R10Aa26(l). A. de Geus overleed te Marienbom in 1739,
vgl. den brief van Zinzendorf, d.d. 15.12.1739, te Hhut R21A27(81).

33)nbsp;Dober huwde hier na den dood zijner eerste vrouw in 1739 Anna Gertruid
Engelen, van r.k. huize, werkzaam als kindermeisje bij Catharina Beuning.

Deknatel kwam dikwijls voor de Doopsgezinden te Haarlem
preeken. Hij hield op 31 Mei 1739 bij Pieter Boon de eerste ver-
gadering in hernhutterschen trant, waarbij dertig personen, hoofd-
zakelijk Doopsgezinden, aanwezig waren. Daaronder bevonden
zich ook zijn ambtgenooten Daams en Nieuwenhuisen. In 1742
kwam Gabriël Brisky, na 30 April met Constantia Brand uit
Haarlem in het huwelijk te zijn getreden, als voorganger
daar wonen. Zoodra zij echter openlijk hunne vergaderingen hiel-
den, werden zij door het volk lastig gevallen. Bovendien trad de
overheid te Haarlem nog strenger op dan te Amsterdam. Op 2 Dec.
1744 werd Haarlem tot een gemeente verklaard en eerst op 7 Jan.
1746 werd zeer in het geheim het eerste avondmaal te Haarlem
in de woning van Jacobus de Witt gevierd. Toch breidde de
kleine gemeente zich onder de Doopsgezinden zóó snel uit, dat
men besloot in Jan. 1748 de doopsgezinde kerk „Het Vlaamsche
Blokquot; voor zeven duizend gulden aan te koopen. Er waren hier
toen ongeveer zeventig avondmaalsgangers. Maar zoodra een vol-
standige gemeente met een nederlandschen en een duitschen voor-
ganger zou worden ingericht, maakte de overheid aan deze groot-
sche plannen een einde door alles te verbieden en de kerk in beslag
te nemen. In stilte leefden zij voort 34). Dat men zich ook hier niet
met een philadelphischen kring tevreden stelde, maar op een zelf-
standige gemeente aandrong, moet wel verklaard worden uit het
feit, dat de hernhuttersche beweging hier geheel werd gedragen
door vrijzinnige Doopsgezinden en Collegianten, die weinig voor
hun ottde kerkelijke bindingen meer gevoelden.

Te Hoorn had Zinzendorf reeds in 1736 onder de Doopsgezin-
den in Dirk Messchaert en zijn vrouw Janneke Beets warme
vrienden, die hun zoon Peter ter opvoeding naar Herrnhut zonden,
gevonden. Zinzendorf stuurde Peter echter in 1739 weer naar zijn
ouders terug, omdat hij te lastig was 35). Messchaert bezocht ook
in 1740 nog de Amsterdamsche broedergemeente met zijn zwager
Jan Beets. Laatstgenoemde wilden de Doopsgezinden te Hoorn in
1740 tot hun voorganger aanstellen, een keuze waarmede Deknatel
ingenomen was. De hernhuttersche vrienden hielden hier geen
afzonderlijke vergaderingen en trokken zich terug, toen Beets in
1749 een tegenstander der broedergemeente werd. Uit Enkhuizen
berichtte men in 1741, dat daar een hernhuttersche „Nagtbyeen-
komstquot; bij Jan Jacobsen door de Gereformeerden was gestoord 30).

Het verblijf van Abraham von Gersdorf te 's-Gravenhage van

Gegevens ontleend aan [P. J. Holland], Kirchensaal Jubiläum der Brüder-
gemeine zu Haarlem, zum 2. April 1927, 26 S. Vgl. te Zeist PAIIR9B12—13.

Zie te Hhut R10Aal0(25--27; 89; 92) en 7(56).

Vgl. [P. Hofstede], De Historie der oude en nieuwe Hernhutsche Secte en
van derzelver Grondlegger, Amsterdam 1802, bl. 284. Het is echter de vraag, of
men hier werkelijk met Hernhutterschgezinden te doen had.

Febr. 1742 tot April 1743 had geen evangeliseerend maar een
pohtiek doel 37). Hij huurde op de Prinsengracht een gemeubileerd
benedenhuis om daar, zonder dat hij in het oog viel, rustig te
wonen en vooral niet te laten blijken, dat hij Hernhutter was. De
bedoeling was om met aanzienlijke overheidspersonen bekend te
worden en langs dezen weg de regeering zoo mogelijk gunstig
voor de broedergemeente te stemmen, opdat zij zoowel binnen de
provinciën als in de koloniën ongestoord zou kunnen bestaan. Zijn
optreden trok gelukkig niet erg de aandacht, omdat in de residen-
tie vele vreemdelingen, vooral gezanten, woonden. Toen zijn huis-
baas de reden van zijn verblijf trachtte te weten te komen, ver-
telde hij op voorzichtige wijze iets van zijn werkzaamheden, en
wanneer er kwade geruchten over de Hernhutters werden ver-
spreid, zeide Von Gersdorf, dat hij deze menschen zeer goed
kende, aangezien zij in zijn eigen vaderland ook woonden, en kon
getuigen, dat zij werkelijk brave menschen waren.

Op 13 April 1742 kon hij berichten, dat hij al veertien vrienden
had, maar hoofdzakelijk eenvoudige lieden. Ook had hij toegang
gekregen tot de conventikels der Gereformeerden. Er waren
te 's-Gravenhage wel honderd kringen van acht tot tien personen,
die wekelijks samenkwamen om over een of anderen tekst te
spreken. Von Gersdorf beschreef deze oefeningen uitvoerig. Ieder
deelnemer ontving op zijn beurt den kring bij zich aan huis, en
moest met gebed beginnen en eindigen. Eerst werd thee gedron-
ken, vervolgens werden twee psalmverzen gezongen, daarna bad
de gastheer staande, terwijl de anderen bleven zitten. Het gebed
was lang en tot den almachtigen God gericht, maar er kwam ook
,.allerlei van den Heiland en Zijn bloedquot; m voor. Daarna werden
teksten ter bespreking opgegeven. De uitlegging geschiedde door
dengene, wiens voorgeslagen tekst gekozen werd. Zoo kwam ook
Von Gersdorf aan de beurt en moest hij zijn bekeeringsgeschie-
denis vertellen.

Behalve met deze eenvoudige menschen kwam hij eveneens
veelvuldig met aanzienlijken in aanraking. Zijn vrouw Helene
Sophie von Landskron, bezocht 14 Juni de prinses-weduwe, en 18
Juni legde hij zelf een bezoek bij haar af. In stilte werkte hij
aldus voort, tot er plotseling iets gebeurde, waardoor het alge-
meen bekend werd, dat hij een Hernhutter was. Een bengaalsche
moor, die bij den bevrienden kapitein Schrijver in dienst was en
Von Gersdorf daar wel ontmoette, had hem zonder het te weten
verraden. De schoonmoeder van Schrijver had het groote nieuws
snel te 's-Gravenhage verspreid. Gelukkig bleven de vrienden,

quot;) Wolf Caspar Abraham von Gersdorf (1704—1784) was van 1731—1741
in saksischen staatsdienst. Daarna werd hij „kanselier der Broederuniteitquot;. Zijn
brieven en berichten uit 's Gravenhage zijn te Hhut R10Aal3(l—40). Vgl. ook
Von Ranzau, Die Heerendykische Historie, §§ 57—63.

hoewel er nu tegen hen gewaarschuwd werd, trouw. Het gevolg
was, dat Von Gersdorf recht op zijn doel afging en 15 Augustus
volgens opdracht de verschillende overheidspersonen begon te
bezoeken, die zich bijna allen vriendelijk en tegemoetkomend
toonden. Ten slotte kon hij niet anders berichten, dan dat er te
's-Gravenhage weinig viel te bereiken, want de openbare erken-
ning van een kerkelijke gemeenschap behoorde tot de bevoegd-
heid der afzonderlijke provinciën en wat het zendingswerk betrof,
was men op de Oostindische Compagnie aangewezen. Toen Zin-
zendorf in de eerste dagen van April 1743 uit Amerika terug-
keerde, werd Von Gersdorf van zijn post afgeroepen. Zinzen-
dorf kon de pogingen om als een zelfstandige kerk erkend te
worden niet billijken, want zij brachten zijn ideëele, philadelphische
opvatting van de broedergemeente in gevaar. Von Gersdorf keer-
de 10 Mei 1743 naar 's-Heerendijk terug en vertrok drie dagen
later naar Marienborn.

Te Leiden woonde de oude Isaac van den Boogaard, een oom
van M. Beuning, die vergaderingen in zijn woning hield. Hij
nam de Hernhutters van meet af aan vriendelijk op. Von Gers-
dorf bezocht hem in 1742 van 's-Gravenhage uit dikwijls en zij
hielden dan een bidstond („Singstundequot;), waar ongeveer vijftien
menschen aan deelnamen. Van 1741—1742 studeerde Samuel
Lieberkühn, een geleerd Hernhutter, daar aan de universiteit in
de medicijnen en zocht omgang met de Lutherschen. In 1746 werd
Johann Heinrich Anton Dorié, een gereformeerd duitsch theoloog,
die zich in 1744 bij de broedergemeente had aangesloten, naar de
Leidsche hoogeschool afgevaardigd om de professoren met het
werk der broedergemeente beter bekend te maken. Alleen met
professor A. Schultens, hoogleeraar in de oostersche talen, kwam
hij in kennis 38).

In 1742 drong De Watteville er bij Zinzendorf zeer op aan,
dat een Broeder naar Utrecht zou worden gezonden, om daar
als student onder de theologen te werken. Eerst in het begin
van 1743 werd deze wensch vervuld, toen Johannes Bez (of Beza),
een luthersch student uit Glessen, naar Utrecht kwam met de
opdracht vrienden te verzamelen en zoo mogelijk een predikbeurt
te vervullen, wat hem een keer gelukte. Om het vertrouwen der
menschen te winnen moest hij allen omgang met de Hernhutters
beslist vermijden en hen zelfs in het openbaar niet groeten. Zijn
verblijf te Utrecht was niet van langen duur.

Toen de Hernhutters in Amsterdam ingang vonden, bleken zij

In het Album Studiosorum Academiae Lugduno Batavae MDLXXV—
MDCCCLXXV, Hagae Comitum MDCCCLXXV, p. 1015, wordt zijn inschrij-
ving vermeld: „23 Febr. 1747, Johan Henrich Antonius Dorrié, Westphalus 37,
T. et Hist.quot;. Vgl. Zeitschriii für Bcüdergeschichte, 1918, XII. Jahrg., S. 68.

ook te Rotterdam spoedig vrienden te hebben. Doopsgezinden
en Collegianten uit Amsterdam brachten hen daar met hun vrien-
den en bloedverwanten in aanraking. Tot de eerste Nederlanders,
die door de Hernhutters werden gedoopt, behoorden de dochters
van Blauw, een aanzienlijk timmerman te Rotterdam. Maria werd
op 3 Dec. 1738 in de woning van Beuning en Agatha werd op
den tweeden Pinksterdag. 18 Mei 1739, te 's-Heerendijk in een
plechtige vergadering door Zinzendorf persoonlijk gedoopt 39).
De ouders wendden zich echter van de broedergemeente af en
verboden hunne dochters allen omgang met de Hernhutters. Haar
vriendin Catharina van Vollenhoven trof hetzelfde lot. Te Rot-
terdam vonden de Hernhutters blijkbaar niet de rechte vrienden,
die geheel voor de beweging werden gewonnen. Alle pogingen
om blijvenden ingang te vinden, mislukten. De bekende Collegiant
J. de Koker had de Hernhutters wel terstond binnen gehaald,
maar kon toch niet alles, wat Zinzendorf deed, zonder critiek
goedkeuren. In Sept. 1739 schreef De Koker, dat zij met veel
stichting een liefdemaal hadden gehouden, maar zich overigens
zeer stil hielden 40) Dikwijls kreeg 's-Heerendijk bezoek uit
Rotterdam.

Deze eerste vrienden stonden in 1742 niet meer met de broe-
dergemeente in verbinding, daar Von Oersdorf hen bij zijn be-
zoeken aan Rotterdam niet ontmoette. In 1742 was Paul Münster,
een Moraviër, daar in dienst bij een roomschkatholieken schoen-
maker. Hij had in het bijzonder de opdracht gekregen om onder
de Collegianten te werken. Een jaar later, in het begin van 1743.
kreeg hij hulp van Abraham van Gammern. Iets van beteekenis
hebben zij niet bereikt. Toen de schoenmaker Johann Michael
Goets zich daar als evangelist vestigde, was de kring reeds zoo
uit elkander gegaan, dat hij weinig meer kon bereiken en in 1748
naar Zeist terugkeerde. Latere bezoeken aan Rotterdam golden
slechts enkele vrienden, die geen hernhuttersche oefeningen meer
hielden.

Uit Gouda bezocht in 1742 een gereformeerd koopman. Kaas
geheeten, enkele keeren 's-Heerendijk en later, toen hij te Rot-
terdam woonde, bleef hij den Hernhutters gunstig gezind. Op
7 Jan. 1743 bezocht J. H. Schneevogt uit 's-Heerendijk Gouda
en werd daar door de vele ..fijnequot; Gereformeerden hartelijk ont-
vangen en een paar dagen geherbergd. Op 9 Maart bracht daarop
een oefenaar met een twintigtal geestverwanten een bezoek aan
's-Heerendijk. Deze wederkeerige kennismaking had echter geen
blijvende beteekenis. omdat de dogmatische verschillen, voorna-
melijk bij de leer der uitverkiezing, te groot waren. Uit Woerden

39) Zie te Hiiut R10Aal9(4); cf. 18(4a). en Abla.
quot;quot;) Vgl. den brief d.d. 15.9.1739 te Hhut R10Aal0(19).

kwamen in 1738 ook wel menschen naar 's-Heerendijk om de
vergaderingen bij te wonen.

De verbinding met Gorinchem is opmerkelijk, omdat hier de
omgang met Gereformeerden veel sterker was dan elders. Johan-
nes van Londen uit Leerdam, die door ds. Franco de Bruin met
de broedergemeente bekend was geworden, bezocht hier dikwijls
de geloovigen, die onder elkander oefeningen hielden Nadat
hij in de broedergemeente was opgenomen, bleef hij hen bezoe-
ken, vertelde veel van de Hernhutters, wees hen nadrukkelijk
op den Heiland, en bracht ook wel Broeders uit 's-Heerendijk
mede. Zoo kon De Watteville in 1738 reeds melden, dat ook te
Gorinchem verbinding met de broedergemeente werd gezocht.
Sophia Everts bezocht in 1739 de hernhuttersche samenkomsten
aldaar van Oosterwijk uit 42). Langzamerhand vormde een ge-
deelte der „vroome luydenquot; een hernhuttersch conventikel 43).
Het andere gedeelte begon toen met behulp der predikanten deze^
nieuwe richting te bestrijden en het gelukte ds. De Bruin, die daar
een goede bekende was, niet de beide partijen weer te verzoe-
nen 44). Maar de verbinding met de broedergemeente was zeer los,
slechts zelden kwam er een Hernhutter op bezoek, en na 1747
scheen de band geheel verbroken te zijn. Zoo kon de gereformeer-
de kerkeraad in 1754 geruststellend berichten, dat er te Gorinchem
geen leden meer onder censuur stonden.

Toch was deze kring nooit ontbonden. Zij hielden hun afzon-
derlijke oefeningen, maar geheel in gereformeerden trant. Hun
groep telde ruim zeventig personen, waarover vijf mannen het
opzicht hadden: Jan Snoek, Cornelis van Pommel, Teunis van
Breda, Willem de Looy en Jan van Dam. Zij leidden de bijeen-
komst des Zondagsavonds, waar ongeveer een dertig menschen
kwamen. Een dezer voorgangers liet een psalm zingen, opende
met gebed, las een tekst voor, waarover twee anderen ieder een
half uur spraken. Daarna eindigde de eerste weer met gebed en
het lezen van een psalmvers. Zoo wisselden zij elkander om de

quot;quot;) Zie de Nota van J. v. Londen te Hiiut RlOBla(l). — Jan van Londen
(1717—1781) leerde door ds. De Bruin in 1737 de broedergemeente te 's-Heeren-
dijk kennen, waar hij in 1741 werd opgenomen. Hij was daarna hernhutter evan-
gelist te Middelburg en te Norden. Sedert 1746 woonde hij te Amsterdam, waar
hij zich van 1749—1759 van de broedergemeente afzijdig hield.

12) Zie te Hhut R10Aall(75). — S. Everts (1713—1791), dochter van een
pachter uit Reemst bij Arnhem, was in 1738 dienstbode bij ds. Coolaart te Ooster-
wijk. In 1740 werd zij te 's Heerendijk opgenomen en tot oudste der zusters
ingezegend. Zij huwde in 1741 met Melchior Till.

Vgl. een brief uit Gorinchem, d.d. 17.6.1768, te Zeist PAIR6(10a).

Zijn grootvader Franco de Bruin, gehuwd met Maria Verbeek, was schepen
te Gorinchem geweest. Zijn vader Florentius de B., een vermaard hebraïcus, was
van 1691—1724 predikant aldaar. Zie het Nieuw Nederlandsch Biografisch
Woordenboek. IV, kol. 328.

beurt af. Dinsdags, Woensdags en Vrijdags hadden ook zulke
vergaderingen plaats. Donderdagsmiddags kwamen de vrouwen
afzonderlijk samen, terwijl er dan 's avonds een bijeenkomst
speciaal voor de jongelingen en jongedochters werd gehouden.
Al deze vergaderingen waren niet naar den zin der Hernhutters
ingericht, omdat men geen scheiding maakte tusschen de beide
geslachten. Maar wel moet gezegd worden, dat zij veel van de
broedergemeente hadden overgenomen en behouden. Ook dit
beviel den Hernhutters niet, dat zij van de broedergemeente
allerhand hadden afgekeken en naar eigen inzicht vaststelden, wat
zij voor zich zelve passend achtten. Zij hielden zich voor gelijk-
staand met de gemeente te 's-Heerendijk en Zeist, en wilden wel
geestelijke hulp ontvangen, maar geen beslissingen over hun be-
stuur aanvaarden. In stilte bleven echter velen de broedergemeente
hefhebben. en door buitenstaanders werden zij meestal voor Hern-
hutters aangezien. Enkele Broeders uit Zeist bezochten in 1750 en
1754 Gorinchem op hun zakenreizen; de Looy en Snoek kwamen
nog eens naar Zeist. Een geregelde verbinding bestond er even-
wel niet meer.

Naar Middelburg kwamen de Hernhutters niet op uitnoodiging
van de eigenlijke Zeeuwen. Daar woonde Johann Adam Hendel,
die uit Danzig afkomstig was, maar een tijdlang als lakei bij Zin-
zendorf in dienst was geweest. Hij kende dus Herrnhut en stond
nog met Zinzendorf van 1735—1741 in briefwisseling 45). In 1736
(23 Mei) vroeg hij aan Zinzendorf en zijn gemalin of zij peter
en meter van het te verwachten kind wilden worden. Later (15
Oct.) meldde hij, dat een dochter was geboren en vernoemd naar
de gravin Erdmuth Dorothea. In Sept. 1736 herbergde hij den
hernhutter zendeling G. Schmidt. Hoewel Hendel oorspronkelijk
luthersch was, had hij zich in Zeeland bij de gereformeerde kerk
aangesloten. Toch voelde hij zich eenzaam in zijn armelijk be-
staan. vooral toen zijn eenige vriend, een doopsgezind landge-
noot, in 1739 naar Danzig terugkeerde 46).

Door De Watteville was al in 1740 overwogen om een hern-
hutter Broeder naar Zeeland te zenden. Waarschijnlijk dacht
hij eerst aan Lorenz, die later naar Friesland vertrok. Maar Hen-
del schreef, dat hier voor een vreemden kleermaker niets was te
verdienen en het sterk moest ontraden worden den man naar
Middelburg te laten gaan. Daarop werd besloten een Neder-
lander uit te zenden en op 4 Dec. 1741 vertrok Johannes van
Londen daarheen. Doch 5 Febr. 1742 berichtte De Watteville,

«) De brieven van Hendel zijn te Hhut R10Aal0(5—14); R15Ma3c; R20B17

^'Van 1732—1740 woonden 15 gezinnen der doopsgezinde Danzigers op
Walcheren. Zie S. Blaupot ten Cate, Geschiedenis der Doopsgezinden in Hol-
land. Zeeland. Utrecht en Gelderland. Amsterdam 1847, II, bl. 122.

dat Van Londen heimwee had te Middelburg en weggekwijnd
zou zijn, ware hij niet weer eens te 's-Heerendijk op bezoek ge-
weest. Hij had een kleine groep van vrienden verzameld, aan
wie hij in een wachthuis het evangehe verkondigde. Zoowel bij
,,fijnenquot; als bij onverschilligen vond hij ingang, maar het waren
allen zeer eenvoudige menschen. Hij hield het daar een jaar uit
en werd toen naar Norden gezonden. In zijn plaats kwam in 1743
Johann Friedrich Dietrich, een kleermaker. Hij woonde bij Hendel
en vond vooral ingang bij de Salzburgers in het land van Cad-
zand47). In Nov. 1743 werd Dietrich evenwel teruggeroepen,
omdat hij zijn werk niet waardig en trouw had verricht en zich
dit zoodanig had aangetrokken, dat hij ziekelijk was geworden.
Sindsdien beperkte men zich slechts tot enkele bezoeken aan Zee-
land, die overigens zeer zeldzaam waren.

In het begin van 1741 maakte Melchior Till, een Moraviër, een
reis naar Kampen, Zwolle, Blokzijl en de noordelijke provinciën.
Hij trad in dat jaar in het huwelijk met Sophia Everts, een
Geldersche van geboorte. Zij bleef voorloopig nog te 's-Heeren-
dijk wonen, tot zij beiden in 1742 hun intrek bij Jan van Calker
te Kampen namen. Daar woonden zij nauwelijks een jaar. Toen
ging Till naar Duitschland, en Van Calker, die in 1741 te Am-
sterdam in de broedergemeente was opgenomen, verkocht zijn
bezit en vertrok op 23 Aug. 1743 met zijn gezin naar Herrnhut.

Daarentegen ontstond te Blokzijl een kring, die wel altijd klein
bleef, maar van beteekenis was, omdat de Hernhutters er gedu-
rende de geheele achttiende eeuw een steunpunt hadden. De
doopsgezinde voorganger Volkert de Graaf, die geheel onder den
invloed van Deknatel stond, sloot zich bij de broedergemeente
aan, hield met acht personen hernhuttersche oefeningen en bo-
vendien eiken Maandagmiddag een openbare vergadering, waar-
aan Doopsgezinden van verschillende richtingen en Gereformeer-
den deelnamen 48) In laatstgenoemde oefening werden ook hern-
huttersche liederen gezongen, zoodat de tegenstanders alle bezoe-
kers dezer vergadering als Hernhutters nawezen. Till was bij zijn
bezoek in 1742 vol lof over deze groep, die een tiental jaren een
vredig en ongestoord bestaan genoot. Zoolang Lorenz te Akkrum
woonde, bezocht hij jaarlijks Blokzijl, waar hij de gast van De
Graaf was en intusschen zijn ambacht uitoefende.

Zinzendorf kwam bij zijn bezoek aan Groningen in 1736 met
vele personen in aanraking en bleef onder anderen in ver-

quot;) Vgl. Knappert, t a. p., II, bl. 50 vgg.

Over De Graaf vgl. Sepp, f. a. p., II, bl. 148. — In de 18e' eeuw waren
te Blokzijl drie verschillende richtingen onder de Doopgezinden; zie het Men-
nonitische Lexikon, hrsg. von C. Hege und C. Neff, Frankfurt a. M. 1913, I,
S* 23Z*

binding staan met den doopsgezinden voorganger Albert Syrts
(of: Sierts) Dijk. De Hernhutters kwamen daar, doordat Van
Calker hen bij zijn famihe en geestverwanten inleidde. Diens
zwager Jan Berents Cremer uit Groningen liet zich in 1739 te
's-Heerendijk in de broedergemeente opnemen en kwam in 1743
naar Amsterdam. In 1743 werkte te Groningen de Hernhutter
Friedrich Peter. Onder de Doopsgezinden verwierf hij enkele
vrienden, die door hem de broedergemeente leerden waardeeren,
maar veel ingang vond hij zeker niet. Op 1 Mei 1744 werd hij
als voorganger naar Haarlem geroepen.

Te Hoogezand woonde de schoonvader van J. van Calker, Wil-
lem Ebbing, die Zinzendorf in 1736 zoo hartelijk ontving, dat
deze van het gezin veel verwachtte. Inderdaad zijn alle kinderen
tot de broedergemeente overgekomen. Ebbing werd in 1743 te
Amsterdam in de broedergemeente opgenomen en vertrok in 1746
naar Zeist. Daarna hadden de Hernhutters geen betrekkingen
meer met Hoogezand en Sappemeer. Peter Abraham uit laatst-
genoemde plaats werd met Pinksteren 1743 door Dober te 's-Hee-
rendijk gedoopt en bezocht vervolgens Herrnhaag, doch zonder
er innerlijk zóó door gepakt te zijn, dat hij zich bij de Hern-
hutters aansloot 49).

De kring te Norden in Oost-Friesland, en dus feitelijk niet tot
de Nederlanden behoorend, mag hier niet onvermeld blijven, om-
dat hij van Nederland uit is ontstaan Norden was de geboor-
teplaats van Deknatel. Deze kwam daar vaker op bezoek en hield
er in 1738 in het huis van zijn zuster de eerste oefening. In 1741
kwam daar Marcus Arjes als voorganger van de Doopsgezinden.
Hij kende de broedergemeente, werkte geheel in haar geest en
huwde in 1743 met iemand uit den hernhutterschen kring te
Haarlem. Als hernhutter evangelisten stonden hem eerst J. van
Londen en daarna F. Peter terzijde. In Sept. 1744 vond de eerste
opname plaats (Catharina Hopkes en haar dochter). In 1747
werd met ongeveer twintig personen een hernhuttersche sociëteit
opgericht en in het volgende jaar werd voor het eerst het avond-
maal gevierd. Toen kwam Peter Diehl als evangelist, tot hij in
1755 door Melchior Till werd opgevolgd. In dezen eersten tijd
zijn de bezoeken van Amsterdam en Zeist uit talrijk geweest.
Het zich terugtrekken van Deknatel had ook de breuk met Arjes
ten gevolge. Sinds 1757 was er een meer geregeld, zelfstandig
gemeenteleven en eerst in 1768 mochten de Lutheranen als hd
worden opgenomen.

Dat de Hernhutters bij de Doopsgezinden in Friesland ingang
vonden, hebben zij eveneens grootendeels aan Deknatel te danken

quot;9) Vgl. te Zeist PAIIR8B2, en Von Ranzau, Die Heerendykische Historie, § 71.

Zie te Hhut RlOBeló. — De gemeente te Norden bleef altijd klein en werd
in 1898 opgeheven.

gehad ^i). Deknatel was gewoon jaarlijks de gemeenten in Noord-
Holland en Friesland, die van zijn richting waren, te bezoeken.
Hij preekte daar dan doorgaans tweemaal per Zondag. De hern-
hutter huisonderwijzers, die hij voor zijn kinderen had, verge-
zelden hem op zijn reizen. Vooral Bernhard Adam Grube, die
van 1740—1744 te Amsterdam was, ging verschillende jaren met
Deknatel mede 52), Toen hij nu de verschillende ambtgenooten
van Deknatel kende, kwam hij somtijds op eigen gelegenheid
die kleine doopsgezinde gemeenten bezoeken en werd dan wel eens
verzocht in hun kerken te preeken, wat hij voor het eerst te
Akkrum deed. Dat was ongetwijfeld niet naar den zin van Dek-
natel, want deze wilde, dat de doopsgezinde voorgangers bleven
prediken, maar dat de Broeders zich uitsluitend aan de zielzorg
zouden wijden. Grube kwam vooral gaarne te Akkrum, Terhorne
en Oldeboorn 53). Toen hij in de laatstgenoemde plaats eens
voorging, vond een der aanwezige predikanten zijn theologie zóó
eenzijdig, dat hij uit protest de vergadering verliet en daarbij
uitriep: ,,ls er dan geen God meer in den hemel, dat alleen maar
van den Heiland gesproken wordt?quot;

In April 1742 kwam Johann Lorenz, een kleermaker, met zijn
gezin naar Leeuwarden om Friesland verder te bewerken 54).
Na korten tijd daar een armoedig bestaan te hebben geleid, ves-
tigde hij zich spoedig te Akkrum, waar hij behoudens enkele tus-
schenpoozen tot 1760 woonde. Hij voorzag daar in zijn onderhoud
door als kleermaker rond te trekken. Zoo kwam hij met vele
menschen in aanraking en was hij weldra algemeen bekend en
bemind als ,,Johannesoomquot;, niet alleen om zijn opgewekt geloof,
maar ook om zijn gulheid, daar hij gaarne weer iets van zijn
karig loon teruggaf. Zinzendorf had gehoopt, dat Gerben Elerts,
een schipper uit Leeuwarden, Lorenz zou ontvangen en opnemen.
Maar diens liefde voor Zinzendorf en de broedergemeente was
niet zoo groot, dat hij geldelijke verplichtingen op zich wilde
nemen. Om deze reden zocht hij geen omgang met Lorenz. Toch
bleef Elerts later nog een warm vriend der Hernhutters en gaf
hij David Nitschmann op diens visitatiereis in 1768 een aantal
gedichten ten geschenke, die, zooals de critiek der Hernhutters

51)nbsp;Het bericiit van Zander te Zeist PAIIR9D4 is onvolledig en niet geheel
juist. Dit is begrijpelijk, omdat het op mondelinge overleveringen berust.

52)nbsp;Zie zijn Lebenslauf (1715—1808) in de Nachrichten a. d. Brg.. 1857, S. 295.
Hij had te Jena gestudeerd en vond later zijn levenstaak in de zending onder de
Indianen van Noord-Amerika.

In deze drie plaatsen, die tot de burgerlijke gemeente Utingcradeel behooren,
vormden de Doopsgezinden verreweg de meerderheid der bevolking. Zie verder
het Mennonitisches Lexikon, I, S. 15.

öquot;*) Lorenz (1696—1765) bezat het burgerrecht te Augsburg.

luidde, meer van een forschen geest dan van een verslagen zon-
daarshart („verwundetes Herzquot;) getuigden 55).

De gebeurtenissen van omstreeks 1746 gaven aanleiding om
van een hernhuttersche opwekking in Friesland te spreken. Ver-
scheidene personen toonden het verlangen om zich bij de broe-
dergemeente aan te sluiten. Met Paschen 1746 werden Jacob
Broeks, doopsgezind voorganger en schoenmaker, en Sybema
Claases, scheepstimmerman, beiden uit Terhorne, te 's-Heeren-
dijk in de broedergemeente opgenomen. Zij hielden eenigen tijd
met andere vrienden oefeningen, waar ook aan Lorenz de gele-
genheid werd gegeven een getuigenis af te leggen. In 1747 kwam
Pieke Tjommes, een koopman uit Heerenveen, tot de gemeente.
Deze was in 1738 als doopgezind voorganger afgezet, omdat hij
weigerde zijn sociniaansche gevoelens te verloochenen 56). Nu
scheen hij van opvatting veranderd te zijn. Enkele malen nam hij
te Zeist aan het avondmaal deel. Aan Till werd in 1747 opge-
dragen een reis door Friesland te maken. Deknatel raadde hen
toen aan, te Akkrum een boerderij te koopen en die als evangelisa-
tiepost in te richten. Doch men wilde te Zeist nog geen besluit
nemen, omdat het ..Labadistenboschquot; te Wieuwerd te koop scheen
te zijnnbsp;In 1749 visiteerde Johann Töltschig, een der voor-

naamste Moraviërs. het werk in Friesland en nam verscheidene
vrienden als zoogenaamde sociëteitsleden op.

In het midden der achttiende eeuw openbaarde zich vrij plot-
seling een hevige crisis in de broedergemeente, die voor haar
verdere ontwikkeling van beshssende beteekenis zou worden. Wel
ging de kritieke tijd spoedig voorbij en bleken de scheuringen
niet van blijvenden aard te zijn, maar ernstige verliezen maakten,
dat van uitbreiding voorloopig geen sprake meer was. Het reli-
gieuze leven in de broedergemeente, dat zich eerst had geken-
merkt door een eenvoudig bijbelsch geloof, ontwikkelde zich
steeds eenzijdiger tot een eigenaardige vroomheid, die buiten-
staanders niet konden waardeeren. Deze omstandigheid heeft aan
de hernhuttersche beweging veel schade toegebracht, want er kwam

Vgl. den brief van Elerts, d.d. Leeuwarden, 4.9.1746, waarin hij vertelt, dat
hij voor ongeveer 6 jaren Christian David onderweg ontmoette, die hem den
weg ter zaligheid wees. Het berouwde hem nu, dat hij zich voor deze weldaad
niet dankbaarder had betoond. Zijn gedichten zijn te Zeist paiir16(la).

Vgl. Sepp, t. a. p., I, bl. 218, en J. C. van Slee, Geschiedenis van het
Socinianisme in de Nederlanden. Haarlem 1914, bl. 193 vg. — In 1776 werd de
ongeveer 83-jarige grijsaard nog door de Broeders bezocht.

quot;) Vgl. de Zeister conferentie van 14.11.1747, te Hhut R10Aa22(5). _ De
Labadisten hebben het slot Thetinga of Waltha, dat door een hoog geboomte was
omgeven, tot 1732 bewoond. Daarna gingen zij uit elkaar. Het slot werd later
afgebroken en de landerijen werden verkocht. Vgl. H. van Berkum, De Labadie
en de Labadisten, Sneek IS51, dl. II, bl. 43.

verwijdering tusschen de Hernhutters en de verschillende rich-
tingen, die hen tot nog toe broederlijk hadden bejegend. Oude
vrienden trokken zich terug en werden zelfs tegenstanders. De
pennestrijd tegen hen nam in omvang en heftigheid buitenge-
woon toe. Daarbij wekte de dictatoriale leiding van Zinzendorf
en het niet altijd tactvolle optreden zijner medewerkers vooral in
Nederland binnen den engeren kring der broedergemeente ernstig
verzet op. De onmiddellijke aanleiding tot de crisis was in de
financieele moeilijkheden, waarin Zinzendorf en zijn gemeente
geraakten, gelegen.

De toestand nam in 1752 zulk een gevaarlijk karakter aan, dat
de algemeene ondergang der broedergemeente in de Nederlanden
waarlijk niet denkbeeldig kon heeten. Al was de ambachtsheer van
Zeist zelf een Hernhutter, toch harmonieerde het niet erg tus-
schen Cornelis Schellinger en de leiding der gemeente. Zinzen-
dorf wilde te Zeist de kolonie alleen laten voortbestaan, wan-
neer het Schellinger in de eerste plaats was te doen om de „zaak
des Heilandsquot; te bevorderen en niet om eigen eer en heersch-
zucht te bevredigen. Maar deze was vermoedelijk niet vrij van
inbeelding en daarom ergerde de geboren rijksgraaf Von Zin-
zendorf und Pottendorf zich over de aangenomen houding van
den ijzerhandelaar Schellinger ^8) Toch kon Zinzendorf de rijke
kooplieden niet missen. Sinds 1736 hadden verscheidene Amster-
damsche vrienden, waarvan zich vele na 1747 te Zeist vestigden,
Zinzendorf zeer aanzienlijke sommen geld voor de instandhouding
en de uitbreiding der broedergemeente geleend. De schuldeischers
werden echter ontevreden, toen zij bemerkten, dat de algemeene
schuld onrustbarend toenam en Zinzendorf aan de verplichtingen
niet meer kon voldoen 59). Zij kwamen buitendien zelf in moeilijk-
heden, omdat zij geen rente meer ontvingen. Voorts toonden en-
kele bestuurders der gemeente door hun niet al te zuinig beheer, dat
zij den ernst van den toestand niet begrepen. Een aantal geldschie-
ters sloot zich met andere ontevredenen aaneen en hield zich te
Zeist van het gemeentelijk leven afzijdig.

De verdeeldheid werd nog ernstiger, toen de eerste predikant
van Zeist, Johannes Petsch, een zeer gezien redenaar, zich tot

58) Vgl. een briefconcept van Zinzendorf uit 1752: „Herr Cornelius... ward
aus einem wohlhabenden und geehrten Rentenier ein inconvenabler Baronquot;.
Hhut R10Aa23(37).

58) Vgl. over deze financieele aangelegenheden: L. C. von Schrautenbach,
Der Graf von Zinzendorf und die Brüdergemeine seiner Zeit, Herausgegeben
von F. W. Kolbing, 2. Aufl., Gnadau 1871, S. 384 ff.; E. W. Cröger, Geschichte
der erneuerten Brüderkirche, Gnadau 1853, II, S. 204 ff.; A. Ritschl, Geschichte
des Pietismus, Bonn 1886, III, S. 348 ff.; Th. Müller, Een blik in de geschiedenis
der Evangelische Broedergemeente, Zeist 1925, bi. 208 vg.; W. G. Addison,
The Renewed Church of the United Brethren 1722—1930, London 1932, p. 108 sq.

tolk der afgescheidenen maakte Hij was een bekend aan-
hanger van de philosophie van Leibniz en Wolff, en kon zich
derhalve met de nieuwe geestesrichting in de broedergemeente
moeilijk verzoenen. Zeer kwalijk werd hem genomen, dat hij op
het slot te Zeist afzonderlijke godsdienstoefeningen ging houden
en daardoor een openlijke scheuring in de gemeente bevorderde.
Zinzendorf behandelde Petsch wel is waar tegemoetkomend, maar
kon in hem geen goeden Hernhutter zien, omdat hij hem te philo-
sophisch vond. Petsch wenschte echter niet langer te Zeist te
blijven en verzocht voortdurend om ontslag. Toen hij beloofde
geen aanhang in de Nederlanden te zullen vormen, werd hem
het groote huis te 's-Heerendijk als voorloopige woonplaats aan-
gewezen, nadat de kostschool vandaar naar Zeist was overge-
bracht. Van Juli 1752 tot Oct. 1754 woonde hij te 's-Heerendijk
en daarna leefde hij teruggetrokken te IJselstein. De hoop der
tegenstanders van de Hernhutters, namelijk dat de scheuring
tusschen de Zinzendorfianen en Petschianen de hernhuttersche
beweging zou verwoesten, bleek ongegrond Petsch trok zich
wel voor goed terug, maar bleef de broedergemeente gunstig
gezind.

De crisis had in 1753 haar hoogtepunt bereikt. Zinzendorf was
geheel van den Londenschen bankier Jacob Gomez Serra afhan-
kelijk geworden. Zelf leefde hij in de grootste zorgen te Londen
en telkens werd hij met gijzeling bedreigd. In het laatst van dat
jaar klaagde M. Beuning h^m bij het gerechtshof te Dresden aan.
De graaf nam den Nederlanders deze ongeduldigheid, die van
weinig vertrouwen in zijn persoon blijk gaf, zeer kwalijk, omdat
zij zich indertijd als Broeders bij de gemeente hadden aange-
sloten en niet hij maar de gemeente hun alles schuldig was, Beu-
ning stierf in 1754 te Amsterdam. Zijn vrouw „Kaatjequot;, die een
trouw volgeling van den graaf was gebleven, zette het proces niet
voort en nam alle schulden en verplichtingen overnbsp;In Oct.

1753 had Zinzendorf te Londen een conferentie met alle leiders
gehouden, waar de toestand grondig onder oogen werd gezien
en de eerste grondslag voor een nieuwe bestuursregeling werd
gelegd. Van nu af aan konden ook de geldzaken beter en over-
zichtelijker beheerd worden, zoodat het mogelijk werd langza-
merhand tot schulddelging over te gaan.

Te Amsterdam was in den loop der jaren de toestand voort-

8») Petsch was in 1720 te Bergen in Noorwegen geboren en overleed in 1795
te IJselstein. Zie verder over hem: A. Ypeij en I. J. Dermout, Geschiedenis der
Nederlandsche Hervormde Kerk, Breda 1824, III, bl. 606 vgg.; Sepp, t a. II,
bl. 205 vg., en Von Ranzau, Die Heerendykische Historie, §j 103—109 Over
hem verschijnt binnen kort een artikel van mijn hand m: Nederlandsch Archief
voor Kerkgeschiedenis, N. Serie, dl. XXVIII.
6') Vgl. Hofstede, f. a. p., bl. 292.

Vgl. den Lebenslauf van Catharina Beuning te Zeist.

durend ongunstiger geworden. De Gereformeerden namen een
steeds vijandiger houding aan en onder hun predikanten was in
1750 geen een meer hernhutterschgezind. Sinds 1748 was de ver-
houding tusschen Zinzendorf en den belangrijksten verdediger
der hernhuttersche beginselen, Deknatel, koeler geworden. Laatst-
genoemde had, evenals andere vrienden, zijn kinderen naar de
hernhutter kostscholen in Duitschland gezondennbsp;Zoolang de

opvoeding duurde, had men feitelijk over de kinderen geen zeg-
genschap. Maar Deknatel wilde zijn beide zoons reeds eerder
terug hebben, zijn oudsten zoon Jan om van diens hulp gebruik
te maken en den jongsten, Jacob, omdat hij ziekelijk was en gees-
telijk leed onder het feit, dat hij nog niet gedoopt was. Kort voor
zijn sterven (6 Juli 1748) werd Jacob naar Amsterdam terug-
gezonden, waar zijn vader hem nog kon doopen, zoodat hij in
vrede heenging )_ Zinzendorf kon de onverzettelijke beslistheid
der Nederlanders niet billijken, en deze vonden de houding van
den graaf te despotisch. Van de broedergemeente te Amsterdam
ging weinig kracht meer uit. Geestdriftige verdedigers van hun
zaak bezaten zij niet meer. De voorgangers wisselden elkander
snel af en de gegoede leden vestigden zich liever te Zeist.

Vervolgens braken te Haarlem de moeilijkheden uit. Deze
waren vooral het gevolg van ontevredenheid over de geestelijke
leiding der broedergemeente. Zinzendorf had ter gelegenheid van
de jaarlijksche herdenking van Christus als Oudste der Gemeente
op 13 Nov. 1752 uit Londen een algemeen zendschrijven aan de
gemeenten verzonden, waarin hij den ban uitsprak over allen, die
zich niet onderwierpen aan de opzieners en leeraars der ge-
meente en zich niet in overeenstemming met hun geboden ge-
droegen 65). Hij was ongetwijfeld geprikkeld door de zorgen, die
zijn medebroeders hem hadden aangedaan, vandaar dat in deze
bewoordingen een scherpe toon lag. Toen deze artikelen op 26
Nov. 1752 door den voorganger Conrad Lange te Haarlem
werden voorgelezen, brak een storm van verontwaardiging los.
Zulke „paapschequot; manieren duldden zij zelfs van Zinzendorf niet.
Twee dagen later schreven C. H. Bohn en N. van Kampen naar
Zeist, dat ze de gemeenschap met de broedergemeente opzei-
den 66). Weldra volgden anderen. Bijna alle vrienden scheidden

In 1737 werden Daniel van der Last uit Amsterdam en Peter Messchaert
uit Hoorn naar Hermhut gestuurd. Zie te Hhut R10Aal0(4; 27). Eenige jaren
later zonden de families Beuning, Deknatel, Van Laer en Verbeek hun kinderen
naar de wijd en zijd bekende kostscholen in de Wetterau. Het „reversquot;, dat men
moest onderteekenen. is afgedrukt in de Budingische Sammlang, I, S. 376 f.

Zie W. J. Leendertz, Joannes Deknatel, een Pietist onder de Doopsgezinden,
in; Geloo} en Vrijheid, jaarg, 1887, bl. 418 vgg.

Opgenomen in Bijlage III.

68) Vgl. te Zeist PAIIR9B13 en R16(ld). — Christoph Henrich Bohn (1719—
1784), geboortig uit Lübeck, werd in 1740 in de broedergemeente te 's Heeren-

Zich af Slechts een tiental bleef te Haarlem over. Na het vertrek
van den voorganger in 1755 was zijn plaats tien jaren onbezet.
Verscheidene trouw gebleven leden veranderden van woonplaats
of overleden, zoodat de gemeente nog twee Broeders teld^ de
weduwnaar George Pieter Swertner 6^) en de ongehuwde Gillis
van Meeckeren. Swertner overleed 5 Juli 1762 en Van Meecke-
ren vertrok in 1768 naar Zeist, waar hij 27 Aug. 1770 stierf. Men
kon er evenwel nog niet toe besluiten het werk te Haarlem geheel

op te qeven.nbsp;r i .

Van de vele verspreide vriendenkringen bleef bijna mets meer

over. Op een conferentie, gehouden op 21—22 Aug. 1754 te Zeist,
moest worden vastgesteld, dat de geheele beweging feitelijk reeds
was verloopen. Men zag de wenschelijkheid er van in om een
Broeder door het geheele land te laten rondtrekken, wilde men
niet alles verloren laten gaan. Doch daar kwam niets van. Voor-
namelijk in Zuid-Holland waren nog bekenden en de eenige
nieuwe plaats, die in dit verband genoemd werd, was Uen Briel.
Een overzicht uit 1762 vermeldde, dat enkele vrienden woonden
te Heerenveen, Harlingen en de omgeving van Akkrum en van
Blokzijl; verder te Hoorn, Alkmaar, Amsterdam, Haarlem, Maars-
sen Utrecht, Arnhem, Nijmegen, Hellevoetsluis, 's-Gravenhage,
Dordrecht, Gorinchem en Middelburg. Slechts te Rotterdam. Lei-
den en Den Briel waren de vrienden iets talrijker, doch zij waren
evenmin in bijzondere kringen vereenigd. Het waren grooten-
deels meestal meer kennissen dan werkelijke Hernhutterschgezin-
den ®^)

^ïn 1760 stierf Zinzendorf, de geniale en rustelooze leider der
omvangrijke beweging. De laatste jaren zijns levens had hij zich
heel eenzaam gevoeld en, wanneer hij aan zijn oecumenische idea-
len dacht, was hij droevig gestemd. Zijn hooge verwachtingen,
die hij van de nederlandsche broedergemeenten had gekoesterd,
waren in het tegendeel veranderd. Dat had hem bitter gemaakt.
Nog in den winter van 1758 op 1759 woonde de graaf met zijn
„Jünqerhausquot; langen tijd op zijn geliefd 's-Heerendijk, dat al
sinds jaren verlaten lag en in 1770 voor afbraak zou verkocht
worden Op het stille 's-Heerendijk vertoefde hij liever dan te
Zeist, waar hij zooveel verdriet had beleefd. Zeist kon met met

dijk opgenomen. Later vestigde hi^ zich als boekbinder en uitgever te Haarlem.
In 1769 sloot hij zich opnieuw bij de broedergemeente aan.

67)nbsp;G. P. Swertner, waarschijnlijk uit Polen afkomstig,nbsp;^OJ^^^f
Deknatel gedoopt en 18.8.1742 in de broedergemeente

namen later een vooraanstaande plaats in: Pieter als „Gememmedicus m
Duitschland en Jan als predikant in Engeland.

68)nbsp;Zie te Zeist PAIIR8B2 en I9b („Duivenrust by Zyst vom 10. Aug. 1762
anquot;).

Rijnsburg vergeleken worden, want het was geen oord geworden,
waar Nederlanders van allerlei richting vrij samenkwamen, maar
een buitenlandsche kolonie, die iedereen vermeed. De afvalligen
te Haarlem hadden door hun ontrouw den graaf het meest ont-
stemd. Hij zag in hun vrije houding opstand tegen de leiding
Gods 69). Tegen zijn gemeenteleden van Amsterdam had hij
eveneens ernstige grieven. Nog voor de algemeene crisis uitbrak,
was de toestand aldaar reeds hachelijk, daar de overheid hun
vele moeilijkheden in den weg legde. Zinzendorf meende echter,
dat zij hun zorgelijk bestaan aan zich zelve hadden te wijten,
want zij hadden de prachtige verbinding met de gereformeerde
en doopsgezinde kerken verbroken en zich tot een separatistische
gemeenschap vereenigd met lieden, die gedeeltelijk nog slechter
waren dan degenen, die zij hadden verlaten. Voorts hadden zij
niet openlijk het evangelie verkondigd, maar zich in conventikels
teruggetrokken. Niet de liefde tot den Heiland en zijn zaak had
hen tot hun gedrag bewogen, maar enkel familiebelangen. De
„soliede sociëteitquot; verviel tot een ,.desolaten boedelquot; '''O). De
brieven, die Zinzendorf in zijn laatste levensjaren naar Neder-
land schreef, waren heftig en scherp van toon. Geen wonder, want
hij was diep teleurgesteld, daar hij telkens weer bemerkte, dat hij
zijn verwachtingen in den eersten tijd veel te hoog had gesteld.
Zijn philadelphische opwekkingsbeweging was geslonken tot en-
kele conventikels, waarvan weinig kracht meer uitging.

Vgl. den brief van Zinzendorf aan Magdalena Schellinger, d.d. 's Heeren-
dijk 11.11.1758: „Uns ist 's in Ansehung Hollands ein Tag schwerer als der Tag
der Nahomi. Der Satans Gestanck von Haerlem her, auf welche Gemeine ich
beynahe gerechnet hätte, wenn alles untreu werden sollte, sie würdens nicht. Und
dass sie grade die Geistes Bezeugung des Tages zur Ursache ihrer Untreue ge-
nommen haben, das hat den Tag zu einem Buss Tage und Trauer Tage gemacht.
Ich rede nicht gerne davon.quot; Hhut R10Aa23(77). Zinzendorf doelt hier op
13 Nov., de herdenking van Christus als Oudste der gemeente („Aeltestenfestquot;).

Vgl. den scherpen brief van Zinzendorf, d.d. Londen Juni 1749, „An die
geliebten Geschwister in Amsterdam, sonderlich aber die sämtlichen alten Mit-
glieder, namentlich Beunings Haus, Schellingers, Johann Deknadels und Graf-
mansquot;. Zie te Hhut R10Aa3(51), vgl Aal9(3) en 7(2).

HOOFDSTUK III.

De gemeenschapsbeweging.

Na het verscheiden van den graaf werd het dringend noodig
geacht, de algeheele reorganisatie der broedergemeente, waarmede
men eigenhjk in 1754 al was begonnen, krachtig ter hand te
nemen. Zoolang Zinzendorf leefde, bleef nog veel bij het oude,
maar na 1760 ontbrak de gezaghebbende man, aan wien alkn
als vanzelf gehoorzaamden. Derhalve kwamen in Juli 1764 op het
slot te Marienborn de voorgangers en andere ver^genwoor-
digers der verschillende broedergemeenten bijeen i). Dit was nu
de eerste synode, die werkelijk uit afgevaardigden der gemeenten
bestond, daar Zinzendorf onder zijn bestuur altijd zelf de door hem
aangestelde medewerkers voor besprekingen ter synode nep. IMen
bleef ook nu aan de oude beginselen, die door Zinzendorf waren
aangegeven, vasthouden. Het behoorde tot de taak der broeder-
gemeente de leer der verzoening over de geheele wereld te pre-
diken daarom mocht zij den menschen niet naar hun kerk vragen,
doch alleen: hebt gij den Heiland lief? Hieruit vloeide voort, dat
de hernhutter kolonies niet om haars zelfs wil bestonden en in een
vreedzaam en ongestoord leven het hoogste goed mochten zien.
Zij moesten in de eerste plaats steunpunten voor de oecumenische

beweging zijn.nbsp;-kt i i j u

In verband hiermede werd ook de toestand m Nederland be-
sproken. Men vroeg zich af, of het juist was, zich steeds nog zoo
teruqhoudend te gedragen, daar de bestrijding sinds jaren geheel
geluwd was. En de Heiland gaf nu door het lot de duidelijke aan-
wijzing, dat de tijd gekomen was om vooral met de Gereformeerden
w4r gemeenschap te zoeken en tevens de belangstelhng voor de
zending opnieuw aan te kweeken. Aangezien het goed zou zijn
dat eenige Broeders zich in het bijzonder met deze taak belas ten.
werd aan Beyer en Babehngk, die beiden te Amsterdam tot de

lt;) Vgl. E. W. Cröger, Geschichte der erneuerten Brüderkirche, Gnadau, 1854,
III. S. 21 ff.

gereformeerde kerk hadden behoord, opgedragen, dit werk aan
te pakken 2). Beyer was toen predikant te Zeist, en Babehngk,
die te Herrnhut werkzaam was, kwam in Jan. 1765 naar Amster-
dam als „zendingsagentquot;. In Sept. 1765 vertoefde J. F. Reichel,
die in het bijzonder met de nadere uitwerking van deze plannen
belast was, te Zeist, waar hij op 17 en 18 Sept. met de voorgan-
gers en evangelisten van het nederiandsche werk een conferentie
hield. Daarbij waren Babelingk, Beyer, Schulzer en Zander aan-
wezig 3).

Reichel berichtte in de eerste zitting over de verhandelingen
op de synode van het vorige jaar en zette vervolgens de plan-
nen nader uiteen. Het was niet de bedoeling, dat Beyer en Babe-
lingk alleen het zendings- en gemeenschapswerk opnieuw begon-
nen, want de geheele Zeister gemeente moest er werkzaam achter
staan. Daarbij zouden broeders, die wegens hun ambacht door het
land trokken, dit werk ten zeerste kunnen bevorderen, wanneer
zij daartoe behoorlijk werden ingeleid. Van groot belang zou 't zijn,
wanneer op geregelde tijden een conferentie werd belegd om het
werk gemeenschappelijk te bespreken en alles volgens vaste
methode uit te voeren. Het wekken van belangstelling voor het
zendingswerk zou er toe kunnen bijdragen opnieuw met de vroe-
gere vrienden in aanraking te komen. Men moest hen in alles
behulpzaam zijn. Voor de vrienden, die Zeist wilden bezoeken,
hetzij om een zegen te ontvangen, hetzij uit louter nieuwsgierig-
heid, zou voortaan in het logement der broedergemeente plaats
voor overnachten gemaakt worden, opdat zij niet in de dorps-
herberg hun intrek behoefden te nemen. Zulke overgekomen vrien-
den moesten ijverig bezocht worden. Hiertoe werden behalve de
voorgangers nog verschillende broeders en zusters aangewezen.

Daar de Gereformeerden bij voorkeur over het leerstuk der
praedestinatie wilden spreken, zette Reichel nog eens duidelijk
het standpunt der broedergemeente uiteen. De reprobatie is niet
gegrond op het onveranderlijke, absolute raadsbesluit Gods, maar
op het ongeloof der menschen zelve, daar het Gods wil is, dat
alle menschen zalig worden. De uitverkiezing tot eeuwige zalig-
heid schenkt aan bepaalde menschen voorrechten boven anderen,
maar wie deze niet ontvangt, behoeft daarom de zaligheid niet
te derven. Zoo moest een hernhuttersche broeder het met hart en
mond belijden. Daar echter niet iedere broeder in staat zou zijn

2) Zie den Lebenslauf van Carl Jacob Beyer (1723—1791) in de Nachrichten
aus der Brüdergemeine. Gnadau 1876, S. 1084 ff. Hij had te Heidelberg ge-
studeerd en was vervolgens als proponent te Amsterdam werkzaam, waar hij de
broedergemeente leerde kennen. — Barend Jan Babelingk (1722—1777) stamde
van een zeer aanzienlijke, Amsterdamsche koopmansfamilie af.

Zie: Summarischer Extract der Diaspora Conferenz. ms. van C. Beyer, te
Zeist PAIR6(2).

deze theologische stof voldoende te beheerschen, werd dringend
aangeraden elk twistgesprek zooveel mogelijk te vermijden en de
menschen er steeds op te wijzen, dat zij zich hierin niet om anderen
hadden te bekommeren, maar alleen van hun eigen uitverkiezing
zeker moesten zijn 4). Verder werd van de prediking in het ge-
meenschapswerk gezegd, dat deze tot onderwerp enkel en alleen
den Heiland en Zijn dood mocht hebben en dat er niet over de
broedergemeente gepreekt mocht worden. Lieden tot de broeder-
gemeente over te halen was een verkeerd werk („eine unselige
Arbeitquot;). Doch wanneer iemand zich geroepen voelde tot de ge-
meente over te komen, zou dit voor de bezoekbroeders een vreugde
zijn. Want wie zich tot de broedergemeente geroepen wist en
gemakshalve verre bleef, die zou zijn eigen ziel schade doen. Het
zou zeer wenschelijk zijn, wanneer overal in het Nederlandsch kon
worden gepreekt; de voorgangers hadden zich ten minste zeer op
het leeren van deze taal toe te leggen. Wanneer broeder Schulzer
te Amsterdam zijn eerste rede in het Nederlandsch zou houden,
zou hem ter eere een hefdemaal gegeven worden 5). Zeer goed
was het, wanneer één of meer jeugdige broeders, die daartoe ge-
schikt waren, hier een aanstelling kregen om eerst de nederland-
sche taal te leeren en dan hier als voorganger werkzaam te kunnen
zijn. Ook mocht de Heiland een broeder aanwijzen, die in allen
eenvoud zonder opzien te baren, nu eens hierheen, dan weer daar-
heen gestuurd kon worden, om de boodschap van het evangelie
te brengen. Voorts werd door velen de wensch geuit, dat er toch
meer hernhuttersche geschriften in het Nederlandsch zouden ver-
taald worden, opdat anderen zelf konden lezen op welk fundament
de broedergemeente gebouwd was.

In de tweede zitting werd nog over de houding van den evan-
gelist gesproken en hierbij kwam ook het gebed ter sprake. Een
ernstig bezwaar, dat door buitenstaanders dikwijls tegen de broe-
dergemeente werd ingebracht, was, dat er in de bijeenkomsten te
weinig gebeden werd. De Nederlanders waren gewend aan lange
gebeden in plaats van korte liturgische vormen. Daarom moesten
de broeders, die op reis waren, steeds voor hun maaltijd bidden
om geen aanstoot te geven, en ook in eigen gezin zou men meer
in plaats van de gebruikelijke liederen voor en na den maaltijd
een gebed uitspreken, vooral wanneer vreemden, bijvoorbeeld per-
soneel, er bij aanwezig waren. Ten slotte moesten de broeders,
die voor anderen een getuigenis aflegden, dit doen met een op-
recht gemoed en met de ootmoedige erkentenis van eigen onwaar-

■•) Vgl. P. Wernie. Der schweizerische Protestantismus im XVIII. Jahrhundert,
Tübingen 1925, III, S. 88: de Hernhutters „waren vielleicht die Friedlichsten
unter allen verschiedenen Richtungen des Zeitaltersquot;.

5) Christian Friedrich Schulzer was van 1760—1762 predikant te Zeist en van
1762—1766 te Amsterdam.

digheid, aangezien alles onverdiende genade was. Alle broeders,
die van een reis terugkeerden, moesten steeds een bericht aan
Reichel geven over hun wederwaardigheden. Het werk des Heili-
gen Geestes na te gaan en te bevorderen was echter niet alleen
de roeping der voorgangers, aangezien de geheele gemeente een
licht behoorde te zijn. Allen moesten te Zeist steeds gereed staan
om bezoekers behulpzaam te zijn, of het vromen of goddeloozen,
voornamen of armen, orthodoxen of ketters waren, want alle
menschen waren gelijkelijk het voorwerp van Gods liefde en
barmhartigheid. En dan zou ook het hoogste doel op aarde bereikt
worden, namelijk de ware broederliefde: „wien wij tot zegen zullen
zijn, die zal ons lief krijgen en daarna de gemeente liefhebbenquot;.
Uit deze besprekingen blijkt ons duidelijk, dat, ofschoon Zinzen-
dorf niet meer leefde, zijn geestelijk bezit in zijn broedergemeente
bleef voortleven, misschien minder koen en zelfbewust, maar dan
ook meer gelouterd en bezadigder.

Daar op deze Zeister conferentie voorgesteld was, dat enkele
broeders, die daartoe de gave hadden, de provincies van Neder-
land zouden bereizen zonder door hun optreden al te zeer de aan-
dacht op zich te vestigen als Hernhutters, werden in de volgende
jaren eenige Broeders in het bijzonder daarmede belast. Het zijn
drie Hernhutters geweest, die daarvoor hun tijd en krachten gege-
ven hebben. Zij moesten het land verkennen en onderzoeken, of
de tijd gekomen was om het gemeenschapswerk opnieuw te orga-
niseeren. In de eerste plaats Johann Heinrich Danck, geboren in
het Land Hadeln (Hannover) en luthersch opgevoed. Van zijn
achttiende jaar af was hij als koetsier werkzaam bij aanzienlijke
personen. Toen hij in 1760 gedwongen werd dienst te nemen in
het Pruisische leger, dat het in den zevenjarigen oorlog (1756—
1763) zwaar had te verantwoorden, deed hij pogingen om te ont-
vluchten, wat hem eindelijk gelukte. Zoo kwam hij naar Amster-
dam. Daarna was hij bij verschillende boeren in dienst, het laatst
te Bunnik. Toen hij daar met den boer op een Zaterdagavond nog
laat op het land werkte, hoorde hij van verre een bekende melodie,
die op bazuinen geblazen werd. Dit verkwikte hem bijzonder en
hij vroeg zijn baas, waar deze klanken wel vandaan kwamen. De
boer antwoordde: ,,dat is op Zeist bij de Hernhuttersquot;. Van deze
menschen had hij nog nooit gehoord en de boer wist er niet veel
goeds van te vertellen. Maar Danck dacht: zalig zijt gij, wanneer
de menschen kwaad van u spreken. Zoodra hij gelegenheid had,
bracht hij een bezoek aan Zeist. De evangelieverkondiging, die hij
in dien vorm voor de eerste keer hoorde, greep hem machtig aan.
Daarna mocht hij ook een kerstavond bijwonen én aan het eind
van dat jaar 1760 werd hij als koetsier door Jan Verbeek te Zeist
aangenomen. Toen kwam hij in het broederhuis en weldra in de

leer bij een meubelmaker. Hij werd in Mei 1761 in de broeder-
gemeente opgenomen en in 1765 werd hem opgedragen de vrien-
den te Gorinchem, Gouda en op andere plaatsen te bezoeken. Dit
werk deed hij met bijzonderen zegen, tot hij in 1768 als zendeling
naar Egypte vertrok 6).

Wij noemen in de tweede plaats Johann Jakob Aigler (1720—
1783), geboren te Stammheim (Württemberg) en van lutherschen
huize. Hij leerde te Frankfort a. d. Main de broedergemeente
kennen, kwam in 1744 naar Herrnhaag en vandaar in 1747 naar
Zeist, waar hij in Mei in de broedergemeente werd opgenomen.
Hij was van 1748—-1750 in de kinderschool te Haarlem werkzaam,
en toen in dat jaar de school naar Zeist verplaatst werd, ging hij
mede daarheen, waar hij schoolmeester bleef. Hij was echter ook
schoenmaker; als zoodanig werkte hij op zijn reizen. In 1759 werd
hij in den engeren kring der arbeiders door inzegening (acoluthie)
opgenomen. Zijn laatste levensjaren bracht hij als gouverneur bij
de kinderen van een edelman in den Elzas door, en bezocht ook
toen nog de hernhuttersche vrienden daar in den omtrek. De
derde, die vooral ook als werkman-evangelist rondtrok, was
Sebastian Weiss (1707—-1782). Hij was geboren te Hundwil
(Kanton Appenzell), kwam in 1728 als schrijnwerker naar Ber-
lijn, werd in 1730 beeldhouwer te Dresden, en reisde in 1733—1734
naar Hamburg, Kopenhagen en Danzig. Op reis naar Stockholm
leed hij bijna schipbreuk en kwam hij tot inkeer. In 1740 bezocht
hij zijn moeder in Zwitserland en vertrok daarna weer naar Pots-
dam, waar hij na een tijd van zwaarmoedigheid tot bekeering
kwam. Hier leerde hij in 1745 de Hernhutters kennen, vond „den
kinderlijken omgang met zijn Heilandquot;, en werd 22 Oct. in de
broedergemeente opgenomen. Daarna kwam hij naar Niesky en
in 1755 naar Zeist. In 1769 werd hij tot helper der gemeente inge-
zegend en bereisde hij tot 1772 het geheele land, toen hij wegens
ouderdomsgebreken dit werk, dat hem zeer lief was geworden,
moest opgeven.

Afgezien van kleinere bezoeken aan de bekende vriendenkrin-
gen, werden in de jaren 1767—1768 en 1770—1771 door de drie
genoemde Hernhutters enkele grootere reizen gemaakt om meer
bekenden te werven Zoo werd er in 1767 driemaal een reis
door Gooi- en Eemland ondernomen, waarbij vooral te Eemnes,

6) Zie den Lebenslauf van Danck of Danke (1734—1772) in de Nachrichten
a. (1. Brg., 1822, S. 835—847. — Hij werkte samen met den zendeling-arts F. W.
Hoeker, en stierf daar, eerst 38 jaren oud.

De berichten zijn gedeeltelijk te Zeist PAIR6(4) en te Hhut RlOBla. Uit
deze berichten blijkt, hoevele menschen (vooral uit Loosdrecht) zich de moeite
getroost hebben, door een persoonlijk bezoek aan Zeist met de veel besproken
zaak der Hernhutters op de hoogte te komen. Opvallend is, hoe het verschil in
taal en zeden een beter begrijpen van de broedergemeente ernstig belemmerde.

Huizen en Loosdrecht vrienden werden gevonden. Het eerste be-
zoek (9—13 Jan.) van Danck alleen gold vooral diens vrienden
Frans Zeldenrijk te Huizen en Mijndert Zeldenrijk te Nieuw-
Loosdrecht. Het tweede bezoek (21—28 April) van Danck en
Weiss samen werd in omgekeerde richting ondernomen en gold
het bezoeken van bekenden te Tienhoven, Loosdrecht, Hilversum,
Huizen, Eemnes, Soestdijk, Baarn en Woudenberg. Een derde
bezoekreis (25—29 Sept.) van Aigler volgde deze zelfde route.
Meer bezoeken werden niet afgelegd. Uit de laatste reis bleek
wel, dat zij niet zoo bijster welkom waren. Hoe zij aan die vrienden
gekomen waren, is niet met zekerheid te zeggen. Vermoedelijk
had Danck, voor hij naar Bunnik kwam, in deze omgeving ge-
werkt 8). De Broeders trokken van de eene plaats naar de andere,
bezochten allereerst menschen, die zij persoonlijk kenden of van
wie zij iets gehoord hadden, en informeerden tevens naar andere
geloovigen. De ontvangst was vaak hartelijk, vooral Danck was
zeer gezien. Maar toch werden zij dikwijls met een kort woord
weer weggezonden, omdat zij minder welkom waren. Dat voor
menigeen zulk een bezoek niet aangenaam was, is zeer begrijpelijk,
daar zij het gesprek terstond persoonlijk maakten door over den
eisch der bekeering te spreken en te vragen, of men de genade reeds
had ervaren. Lieden echter, die wilden redetwisten, lieten zij
alleen staan. Dit beschouwden zij niet als hun zaak, want zij wilden
vertellen, wat een arme ziel tot troost noodig had. Aldus konden
zij ook menig nuttig gesprek voeren, door menschen, die aangaande
hun geestelijk heil in de smartelijkste angst leefden, te wijzen op
de werkelijke verzoening door het bloed van Christus. Verder
hadden zij nog een belangrijke taak, door de vele kwade geruchten,
die over de Hernhutters onder de menschen in omloop waren
en overal zonder critiek geloofd werden, te ontzenuwen. Verhalen
bij voorbeeld, dat een levend offerlam gepijnigd werd bij de viering
van het avondmaal, konden op die wijze worden weerlegd. Ande-
ren vertelden, dat de Hernhutters den Heiland ,,Mannekenquot; noem-
den, ongetwijfeld een verbasterd woord uit den tijd vóór 1750,
toen de verkleinwoorden nog zeer in zwang waren ®). Tegenover
deze onjuiste verhalen konden de Broeders wijzen op hun zen-
dingswerk en hun zoo juist verschenen boeken, zooals de zen-
dingsgeschiedenis van Groenland. Ook konden zij die boeken
aanbevelen.

8)nbsp;In zijn Lebenslauf schrijft hij, dat hij eerst in een dorp, drie uren van Am-
sterdam verwijderd, werkzaam was. Hij is in ieder geval bij verschillende boeren
in dienst geweest.

9)nbsp;In 1746 verklaarde Zinzendorf in de inleiding voor de eerste „Zugabequot; tot
het hernhutter Gesangbuch, dat zij niet alleen verkleinwoorden gebruikten: „so
hat Johannes wohl gethan, dass er Lämmlein, unsre Alten, dass sie Jesulein, die
Holländer, dass sie onze Lieve Heertje ... sagenquot;.

Nadat Aigler in 1768 de geheele maand Maart op reis was
geweest naar Gorinchem, 's-Hertogenbosch en Middelburg, en in
de eerste helft van Juni met Danck nog eens een bezoek aan
Gorinchem en omstreken had gebracht, maakte hij van 18 Juli tot
1 Sept. 1768 een groote tocht door Gelderland, Overijsel, Gronin-
gen en Friesland. Hij kwam ook in het graafschap Bentheim en
ontmoette daar vele vrienden. Te Gildehaus woonde de aannemer
Petersen, die de nieuwe kerkzaal van Zeist gebouwd had en te
Almelo las de doopsgezinde predikant Peter Beets met eenige
kooplieden de „Historie van Groenlandquot;. Rustpunten op zijn reis
waren Norden, Akkrum en Blokzijl, waar hij in den kring der
Hernhutters kon rusten. Zijn wederwaardigheden op deze reis
zijn kenmerkend voor de verhouding tusschen de hernhuttersche-
en de Nijkerksche beweging. Reeds te Scherpenzeel en Renswoude
werd de houding tegenover den vreemdeling minder welwillend
toen men vernam, dat hij in de ,.nieuwe huizenquot; te Zeist woonde.
Te Harderwijk kwam hij met eenigen in gesprek, die vroegen naar
zijn „leidingquot;, hoe hij tot genade gekomen was. Tegen zijn ..grondquot;
hadden zij niets in te brengen, nadat hij verteld had, hoe Jezus
Christus zijn eenige grond was. maar zij geloofden niet. dat de
heele gemeente dezen grondslag deelde. Zij wilden hem een boek
van W. ä Brakel tegen de Labadisten iquot;) geven, opdat hij gere-
formeerd zou worden. Te Nijkerk vertelde iemand een liefdemaal
te Zeist te hebben bijgewoond, waar brieven werden voorgelezen
en lofliederen gezongen, en noemde het een verfoeilijke godsdienst-
oefening. Te Huizen gaf men de broedergemeente den raad zich
bij de gereformeerde kerk aan te sluiten, om onder het toezicht
van een synode en een classis te kunnen staan. Deze kringen
wezen de Hernhutters af. omdat zij alleen binnen de gerefor-
meerde kerk gemeenschap des Geestes mogelijk achtten.

Ook Weiss kon er zich op beroemen alle provinciën bereisd
te hebben. Als evangelist-werkman vertoefde hij vaak langer op
eenzelfde plaats, wanneer hij ten minste werk kon vinden. Zoo ver-
trok hij 10 Sept. 1770 uit Zeist naar Middelburg, waar hij als
beeldhouwer werkzaam was tot 13 Nov., daarna reisde hij naar
de vrienden te Gorinchem, waar hij veertien dagen bleef. Toen ging
hij over Amsterdam naar Friesland en Groningen, waar hij enkele
bekenden bezocht, en 23 Dec. keerde hij weer naar Zeist terug.
Van 2 April—17 Mei 1771 bezocht hij de vrienden in Zuid-Hol-
land, Zeeland en Noord-Brabant. Na enkele weken te Zeist te zijn
geweest, vertrok hij 4 Juni weer voor een reis door Noord-Holland
(Ilpendam. Hoorn, Enkhuizen en Alkmaar), waar hij voornamelijk
in doopsgezinde kringen vele oude bekenden der broedergemeente

'») Vgl. W. ä Brakel, Leere en Leydinge der Labadisten ontdekt en wederlegt,
2e dr. Rotterdam 1738.

opzocht, zooals ds. Jan Beets, ds. Cornelis Ris, Nicolaas Mes-
schaert, Matthijs Houttuyn en Boendermaker, verder dr. Peere-
boom, die door de gereformeerde kerk was afgesneden wegens zijn
bestrijding van de leer der uitverkiezing, en Jan Dijn, die de
oudste Hernhutters, zooals Dober en De Watteville. had gekend,
en die zich nu van alle kerkelijke gemeenschap had teruggetrokken
om geheel buiten de zondige wereld te kunnen leven. Te Alkmaar
ontmoette hij Jan de Bleeker, die, hoewel doopsgezind voorganger,
ook onder de Lutherschen werkte. Daaiaj. vertrok hij 18 Juni uit
Amsterdam naar Zuid-Holland en Zeeland en bezocht hij vrienden
te Leiden, Rotterdam, Gorinchem, Middelburg, Vlissingen, 's-Gra-
venhage en Gouda. Naar Gorinchem teruggekeerd, kreeg hij een
sterk verlangen een bezoek aan Maastricht te brengen. Over
'•ï-Hertogenbosch ging hij daarheen en bleef aldaar twee dagen
(12—13 Aug.). Uit 's-Hertogenbosch had hij een brief meege-
kregen voor een arts, die hem vriendelijk ontving, en hem, toen
een officier van het garnizoen daarbij kwam, in de gelegenheid
stelde een getuigenis af te leggen. Ook de organist C. Müller
was hem een vriend geworden. Over 's-Hertogenbosch en Go-
rinchem kwam hij 17 Aug. weer naar Zeist terug. Zoo werd door
deze Broeders in enkele jaren het geheele land systematisch be-
reisd. Maar nadat Danck en Aigler naar andere landen waren
geroepen, en Weiss blind was geworden, waren er geen Broeders
meer om dergelijke reizen te maken, vandaar dat in de volgende
jaren zulke groote tochten niet meer werden ondernomen.

Hier kunnen tevens enkele bezoekreizen genoemd worden, die
Hernhutters ondernamen om met nieuwe opwekkingen kennis te
maken. Met de groote Nijkerksche beweging van 1750 waren de
Hernhutters nauwelijks in aanraking gekomen n). Zij stond met
de hernhuttersche beweging in geen verband, al zagen de bestrij-
ders in beide dezelfde gevaarlijke, enthousiastische uitingen. Maar
de Hernhutters hadden toen geen belangstelling voor de Nijkerk-
sche beweging, omdat zij van zulk piëtisme geheel afkeerig waren
en bovendien met te veel moeilijkheden in eigen kring te kampen
hadden. Wel werd deze opwekking van 1750—1751, die een ge-
weldige uitbreiding had gekregen, zeer spoedig onderdrukt, maar
in de latere jaren kwamen vooral op de Veluwe nog telkens nieuwe
opwekkingen van meer bescheiden omvang voor. Na 1760 hadden
de Hernhutters een open oog voor dergelijke opwekkingen, van-
daar dat zij Broeders uitzonden om het geestelijk gehalte daarvan
te toetsen en zoo mogelijk onder deze bekeerde menschen vrienden
te zoeken, met wie zij als broeders in liefde gemeenschap konden

quot;) Vgl. Ypeij en Dermout, t a. p.. IV, bl. 23 vgg.; Sepp, t. a. p., II, bl. 227
vgg.; Knappert, f. a. p., II, bl. 37 vgg.; A. Eekhof, Waar liggen de oorsprongen
van de Nijkerksche beroeringen?, in: Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis,
dl. 20 (1927), bl. 296 vgg.

hebben. Ook hierbij kwam hun philadelphisch streven weer naar
voren.

Danck bracht in 1765 driemaal een bezoek aan Woudenberg,
waar pas een opwekking had plaats gevonden. Hij werd door de
inwoners vriendelijk opgenomen, maar zoodra zij hoorden, dat hij
uit Zeist kwam, veranderde hun houdiuij plotseling en werd hij
voor een boozen dwaalgeest gehouden. Toch ontmoette hij op zijn
volgende bezoeken enkele werkelijke vrienden. Een vrouw ver-
telde hem van haar bekeering. Eerst meende zij wel reeds genade
te hebben ontvangen, maar zij had er nog geen zeker gevoel van,
dat Jezus voor haar zonden geleden had. Doch toen opeens, op
een morgen terwijl zij aan het karnvat stond, was het haar alsof
zij zich in Gethsemané bevond, zij haar Heer in zweet en bloed
zag hggen, en Hem in al Zijn lijdensuren tot aan het kruis volgde.
Toen liet zij alles liggen en kon zij enkel nog maar liefhebben. Deze
hefde was niet uit te spreken en nergens mee te vergelijken. Onder
het spreken weende zij gedurig. Danck strekte zijn reizen over
de Veluwe in 1765 tot Zwolle uit, waar enkele bekenden woonden.
Te Oldenbroek sprak hij over Jezus Christus, den Gekruisigde,
wiens bloed en wonden onze gerechtigheid is. ,,Onze gemeente
bestaat uit louter zulke begenadigdenquot; zeide hij, en hiermede
raakte hij een punt aan, dat door de gereformeerde piëtisten steeds
betwijfeld werd, namelijk dat alle leden der broedergemeente be-
keerde geloovigen waren. Doch hier ontmoette hij een Gerefor-
meerde, die dit geloofde, en daarom ook gaarne wilde opgenomen
worden. Maar Danck wees hem terug door te zeggen: „gij kunt
ook in uw eigen kerk zalig worden, want daar wordt dezelfde Hei-
land geprediktquot;. Deze man bleef aandachtig luisteren, omdat hij
nog nooit zoo had hooren spreken, en meende dat men te Zeist
wel zeer vergenoegd leefde, waarop Danck antwoordde, dat zij
daar maar één genoegen hadden, namelijk dat „onze Schepper voor
ons gestorven isquot;.

In het begin van 1777 kwam te Rouveen en Staphorst een op-
wekking voor onder ongeveer zeventig kinderen, waarvan het
grootste gedeelte tusschen tien en veertien jaar oud was 12). De
Broeders J. L Ohl en J. Niederstadter kregen de opdracht daar
eens een bezoek te brengen. Zij waren van 25 Nov.—2 Dec.
onderweg, bezochten beide dorpen en lieten zich vooral te Stap-
horst door den schoolmeester alles vertellen, terwijl zij in diens
school de kinderen zagen. De kinderen maakten een bedaarden,
bijna schuchteren indruk, en hielden zich van de overige kinderen
afzijdig. Zij kwamen liefst alleen in het bosch bijeen, gingen dan
in een kring staan en spraken op hun beurt een gebed uit, waarin
zij om verlossing en redding smeekten. Het kinderspel werd als

•2) Berichten te Zeist PAIR6(4) en te Hhut R10Aa37(9), vgl. den brief van
A. Offers, d.d. 21.11.1777 te Zeist PAIIR2B2d.

ijdelheid der wereld veroordeeld. De Hernhutters kregen een goe-
den indruk van deze arme kinderen, maar wenschten wel, dat zij
meer van de verzoening door het bloed van Christus hoorden,
waarop de predikanten en onderwijzers hen niet schenen te wijzen.
In 1780 was van deze opwekking geen spoor meer te vinden.

Alvorens over te gaan tot de bespreking van de eigenlijke hern-
huttersche gemeenschapskringen, die als gevolg van de nieuwe
actie sedert 1765 ontstonden, moeten wij met een enkel woord
het philadelphisch karakter der broedergemeenten te Haarlem en
Amsterdam beschrijven en een overzicht geven van de kringen,
die zich in het noorden des lands te midden der Doopsgezinden
handhaafden. Ofschoon er te Haarlem omstreeks 1765 feitelijk geen
gemeente meer bestond, en de post van voorganger al tien jaar
onbezet was gebleven, wilde men zich uit deze stad toch niet
terugtrekken, te minder daar Swertner, een der laatste leden, reeds
in 1753 op het Grootheiligland een huizencomplex voor de bijeen-
komsten gekocht had, waar tevens een evangelist kon wonen. Dit
vergaderhuis werd in 1776 eigendom der broedergemeente en
daar woonden van 1764—1798 de voorgangers. Het aantal leden
is steeds gering gebleven en bedroeg gewoonlijk ongeveer dertien.
Maar van beteekenis was, dat de Hernhutters zich daar niet in
een conventikel terugtrokken. Zij hielden openbare samenkomsten,
waarin zij des Zondags, zoo mogelijk om de week, in het Duitsch
en het Nederlandsch het evangelie verkondigden. Deze vergade-
ringen werden gemiddeld door 30—50 menschen regelmatig be-
zocht. De broedergemeente te Amsterdam was veel omvangrijker,
daar zij langen tijd 60—70 leden telde. Hier werd eiken Zondag
's morgens in het Nederlandsch en 's avonds in het Duitsch ge-
preekt. Meer dan vijftig soms zelfs honderd vrienden en vreemde-
lingen kwamen hier bij de Hernhutters ter kerk. Een enkele maal
verscheen een heele groep matrozen, die zich in de hoofdstad op-
hield, in de vergadering. Toch waren de voorgangers weinig over
het gehalte van hun gehoor te spreken. De vrienden, die het langst
in hun bijeenkomsten kwamen, waren vaak de meest „drogequot;
lieden en wanneer zij in hun eigengerechtigheid eens gevoelig
werden getroffen, bleven zij in het vervolg weg. De gemeenteleden
waren evenwel naar het oordeel van hun voorgangers in 1773
ook te zakelijk van aard, want men voelde, dat een herderlijk
gesprek hun gewoonlijk ongelegen kwam bij het drukke zaken-
leven. Dat de broedergemeente, ofschoon de onkosten niet onbe-
langrijk waren, deze twee kleine stadsgemeenten niet ophief, vond
zeker mede zijn oorzaak in het feit, dat men het contact met de
vrienden niet wilde prijsgeven i^).

'3) Zie liet protocol van de „Provincial Conferenzquot;, d.d. Zeist 5—12 Mei 1773,
te Zeist PAIIR8B4.

In Friesland was in de vredige ontwikkeling der hernhuttersche
beweging langzamerhand verandering gekomen. De gereformeer-
de kerk en de overheid hadden het den Hernhutters nooit moeilijk
gemaakt, omdat de Doopsgezinden en Roomsch-Katholieken de
meerderheid der bevolking uitmaakten. Doch de welwillendheid
der Doopsgezinden maakte plaats voor wantrouwen en zelfs vij-
andschap, toen Deknatel na zijn oneenigheden met Zinzendorf
een weifelende houding aannam, en Jan Beèts van Hoorn aan zijn
geloofsgenooten in Friesland in 1749 een ,,Brief tot vermaning
en waarschuwingquot; richtte. Het eerst kwam er te Harlingen een
ernstige verdeeldheid onder de Doopsgezinden. Hier stonden de
richtingen van Stinstra en Deknatel aanvankelijk scherp tegen-
over elkander Enkele hernhutterschgezinde leden wilden, dat
aan Deknatel ook de gelegenheid werd gegeven in het kerkge-
bouw te Harlingen voor te gaan, wat de voorganger Stinstra en
zijn kerkeraad beslist weigerden. Deknatel kwam toch in 1750 en
ging voor in een oude „keetquot;, een afgedankte vergaderplaats, wat
de overheid weer verbood ter wille van de rust. Doch de volgelin-
gen van Deknatel wisten van den magistraat de vrijheid te verkrij-
gen een nieuwe kerk te stichten, waarin zij de sacramenten moch-
ten bedienen. Deze kerk zou dan ook den hernhutter voorgan-
gers ter beschikking staan. Intusschen, het kwam zoover niet. Het
bleef zuiver een afgescheiden doopsgezinde gemeente. Een gere-
formeerde vrouw uit Harlingen, die zich bij de broedergemeente
wilde aansluiten, liet zich wijsmaken, dat deze nieuw ingerichte
kerk een hernhuttersche kerk was en voorts, dat zij zich opnieuw
moest laten doopen om lid te kunnen worden. Zij doorzag echter
nog tijdig deze misleiding, en liet zich te Akkrum in de hernhutter-
sche sociëteit opnemen, nadat zij met Simon Claases aldaar in het
huwelijk was getreden. Beiden werden daarop in 1757 te Zeist
in de broedergemeente als volle leden opgenomen £)e nieuwe
gemeente te Harhngen schijnt niet veel toekomst te hebben gehad.
Met twee vooraanstaande leden dezer nieuwe gemeente, namelijk
Itze Aalders en Jan Everts, stonden de Hernhutters nog eenigen
tijd in gemeenschap. De eenige Hernhutter, die later nog te Har-
lingen woonde, was Lolke Sybrands, een gereformeerd separatist,
die in 1754 te Zeist was opgenomen in de broedergemeente, maar
later tegen den wil der Hernhutters als oefenaar zijn chiliastische
denkbeelden verkondigde i®).

De eenige plaats waar de Hernhutters, nadat zij den steun van

Vgl. Sepp, t a. p., II, bl. 153 vgg.
■5) Zie den Lebenslauf van „Pietje Simoninquot; te Zeist PAIIR7. Twee jaren
later kwam zij tot het volle geloof, toen zij „op 27 Mei 1759 des namiddags 2 uur
haren bloedigen Verzoener aanschouwdequot;.
'6) Zie te Zeist PAIIR8B2 en R9D4—5.

Deknatel verloren hadden, hun vergaderingen ongestoord konden
voortzetten, was Akkrum Hier woonde nog steeds de kleer-
maker Lorenz. Doordat de Doopsgezinden zich ook daar in het
algemeen terugtrokken, kwam de overgebleven groep geheel op
zichzelf te staan. In 1752 liet G. Synes een huisje op de Kleef bou-
wen, waar Lorenz kwam te wonen en men de vergaderingen zeer
geschikt kon houden. Dit evangelisatiehuis werd in 1756 door de
gemeente van Zeist afbetaald en bleef tot 1790 in het bezit der
broedergemeente. Des Zondags werden geen kerkdiensten gehou-
den, alleen kwamen de vrienden uit den omtrek des middags
theedrinken en een oefening bijwonen. De kleine groep uit Ter-
horne bouwde een „gemeentescheepjequot; met drie zeilen voor
tien personen, daar zij Akkrum slechts over het water konden
bereiken.

Tot de verwijdering tusschen Deknatel en de Hernhutters heb-
ben ook de gebeurtenissen in Friesland aanleiding gegeven.
Deknatel was ontevreden over het optreden der Hernhutters, voor-
al over Lorenz. Hij wilde niet, dat de Hernhutters onder de
Doopsgezinden kerkelijke ambtsbezigheden verrichtten, aangezien
zij slechts als zielzorgers en opwekkingspredikers mochten wer-
ken. Lorenz was echter driemaal buiten zijn bevoegdheid gegaan,
door kinderen te doopen. Wel is waar konden het noodgevallen
genoemd worden, omdat deze jonge kinderen in levensgevaar
verkeerden en inderdaad ook alle drie kort daarop stierven. Maar
hij had alleen het recht om kinderen door handoplegging in te
zegenen, een gebruik dat Deknatel ook handhaafde. Al werden
de kinderen dus niet gedoopt, op deze manier werden zij toch
plechtig aan God opgedragen i»). Zinzendorf, die de vriendschap
van Deknatel niet wilde missen, riep daarop in 1755 Lorenz tot
zich naar Herrnhut. Zoo bleef deze post tot 1757 onbezet. Onder-
wijl werden de vrienden bezocht door Melchior Till in Juli 1755
en Carel Schröder in Sept.—Oct. 1755. Volkert de Graaf uit
Blokzijl begeleidde Schröder door Friesland, bezocht met hem
verschillende doopsgezinde ambtgenooten en preekte hier en daar,
terwijl Schröder de kindersamenkomsten leidde.

Op aanhoudend verzoek van de vrienden te Akkrum keerde
Lorenz in Dec. 1757 weer terug. Frederik de Watteville had 13
Mei 1757 tijdens een bezoek aan Friesland voor het eerst te
Akkrum het avondmaal bediend en den kleinen kring tot een bij-
gemeente verklaard. Lorenz werd dus nu voorganger, doch be-
diende geen sacramenten. Hij bleef daar slechts kort, want in 1760

quot;) Zie over Akkrum de acta, diaria en brieven te Zeist PAIIR9D; en voorts
de protocollen der „Aeltesten-conferenzquot;, ibidem RlBl. — Het huis, waarvoor
de vrienden zelf fl. 500 bijeenbrachten, kostte fl. 1100. Het ruilen en verbouwen
in 1790 beliep op fl. 2200.

'8) Zie Sepp, t a. p., II, bl. 153 over dit gebruik.

werd hij in het zendingswerk beroepen, waarna hij op St. Thomas,
St. Croix en St. Jan werkzaam was, totdat hij daar in 1765 over-
leed. In zijn plaats kwam Johann Wilhelm Zander, die van 1741
af de zending in Noord-Amerika en daarna in Berbice en Suriname
gediend had. Daar hij reeds bejaard was en bovendien voor zijn
eigen onderhoud moest zorgen, ging er weinig invloed van hem
uit. De kleine gemeente begon te kwijnen aangezien zij geen aan-
trekkingskracht meer bezat. Er sloten zich geen jongere menschen
meer aan, zoodat Gerrit Synes het in 1773 maar het beste vond,
dat zij weer tot de doopsgezinde gemeente terugkeerden. Maar
hun hernhutter Broeder wilden zij niet missen, al konden zij hem
niet onderhouden. Aan de hernhuttersche prediking was hun veel
gelegen, doch overigens toonden zij weinig begrip van het oecu-
menisch streven der broedergemeente te hebben. Het ledenaantal
was omstreeks 1770 het hoogst en bedroeg zeven mannen en een
even groot aantal vrouwen. De mannelijke leden waren (met toe-
voeging van het jaar hunner opname): Sybern Claases (1746).
Gerrit Synes (1748). Pieter Jentjes (1754), Bokke Yppes (1756),
Simon Claases (1757), Jan Douwes (1768) en Willem Pieters
(1769). Zander bleef te Akkrum tot 1776, met een afwezigheid
van 1774—1775, toen hij te Amsterdam werkzaam was, en door
Cornelis Green, een Noor van geboorte, te Akkrum werd vervan-
gen. Hij werd opgevolgd door Menno Abels, geen buitenlander,
maar een Groninger uit Appingedam. Deze had door de familie
Ebbing uit Hoogezand reeds vroeg de broedergemeente leeren
kennen, en was in 1747 te Zeist opgenomen. In 1776 werd hij tot
,,diaconusquot; geordend en naar Akkrum gezonden, waar hij tot zijn
dood in 1780 bleef.

De laatste voorganger was Johann Gottlob Reimann, die van
1764—1778 in Suriname zendeling was geweest en van 1780—1797
de gemeente te Akkrum verzorgde. Omdat zijn huis in hooge mate
bouwvalhg werd, moest hij in 1790 naar een andere woning uitzien.
Er werd besloten een passend pand te koopen en te laten verbou-
wen. Wybren Aukes verkocht zijn eigen huis met bijbehooren, dat
naast de doopsgezinde pastorie was gelegen, en nam het oude evan-
gelisatiehuis over. De koopers waren Willem Pieters en Simon Claa-
ses als administrateurs der broedergemeente. Maar de gemeente had
geen levenskracht meer. Enkele leden waren al gestorven, andere
naar Zeist vertrokken. Daar er van de zes overgebleven lidmaten
twee wegens onverschilligheid onder censuur stonden, kwam het
vaak voor, dat slechts twee toehoorders de vergadering bezochten.
Aangezien Reimann als oud-zendeling iets van de geneeskunde
afwist, had hij zich door zijn praktijk langen tijd een kleine bijver-
dienste kunnen verzekeren. Toen hij echter oud en ziekelijk werd,
was hem dit niet meer mogelijk, en van zijn vast tractement, dat
anderhalve gulden per week bedroeg, kon hij niet bestaan. Der-

halve keerde hij in 1797 naar Zeist terug, waar hij zijn laatste
levensjaren doorbracht. Van de leden vertrokken enkele ook naar
Zeist, terwijl de overige zich bij de doopsgezinde kerk aanslo-
ten 19). Het evangelisatiehuis werd aan W. Pieters verhuurd en in
1800 voor duizend gulden aan hem onderhands verkocht. Na diens
overlijden werd in 1803 een officieele koopacte opgemaakt, waar-
bij de broedergemeente het pand aan zijn weduwe Elizabeth Ger-
rits, en Johan Symons overdeed. De nagedachtenis der hernhut-
tersche gemeente werd hier nog lang in eere gehouden.

De hernhuttersche gemeenschap te Blokzijl is altijd kleiner ge-
weest dan haar zustergemeente te Akkrum. Zoolang de doopsge-
zinde voorganger De Graaf den Hernhutters genegen bleef, be-
stond er eigenlijk geen afzonderlijke hernhuttersche kring. Maar
De Graaf, die van Deknatel afhankelijk was, misschien ook wel
in financieel opzicht, verbrak in 1755 den band met de broeder-
gemeente 20). Hij had lang geaarzeld tot dezen stap over te gaan,
daar hij dan een scheuring in zijn toch al arme gemeente vrees-
de. Daarom had hij steeds de hernhuttersche oefeningen en lief-
demalen in zijn woning doen plaats vinden, opdat er nooit achter
zijn rug gewerkt werd. In 1755 begeleidde hij Schröder nog op
zijn visitatiereis door Friesland, maar ongetwijfeld met de bedoe-
ling de Hernhutters niet al te zelfstandig te laten rondtrekken.
Trouw aan de Hernhutters bleven Arie Stuurman, een oude
doopsgezinde diaken, Harmen Berends, Jan en Hendrik Helder,
en voorts Wycher Wycherts, die in de nabij gelegen Muggebeet
woonde 21). In 1758 kwam Hendrik Berends uit Muggebeet naar
Blokzijl. Hij kocht een eigen huis aan de Steenwijker kolk, waar
Lorenz hem bezocht en voortaan de gewone vergaderingen hield.
Nadat hij in 1761 naar Zeist was verhuisd, werden de vergaderin-
gen bij de familie Helder gehouden, die de eenige Hernhutters te
Blokzijl waren en met de familie Wycherts in 1770 de zes leden de-
zer broedergemeente uitmaakten. Deze kleine gemeente was geheel
zonder leiding, want de oude Zander kwam slechts zelden op be-
zoek en zij woonden te ver van de andere broedergemeenten om
dikwijls bezocht te worden. Gaarne hadden zij een hernhutter
Broeder bij zich te Blokzijl, maar hij zou voor eigen onderhoud
zelf moeten zorgen, omdat zij zeer arm waren.

Zoo bleef de toestand, tot de Zeister broedergemeente daar in
1776 een huis aan de Steenwijker kolk van de doopsgezinde dia-
conie kocht, dat op 30 Juni ingewijd werd, nadat Zander zich als

'9) Over deze laatste hernhutter families te Akkrum, vgl. G. ten Gate, De
Hecrenhuttersche Gemeente te Akkrum, in: Doopsgezinde Bijdragen, jaarg. 1885,
bl. 77 vgg.

2») Vgl. den brief van Zinzendorf aan Deknatel, s.d. te Hhut R10Aa7(12).

2') Zie voor Blokzijl ook de berichten over Akkrum en de Lebensläufe van de
familie Berends en Helder.

voorganger daar had gevestigd. Hij verzorgde deze kleine
groep tot zijn dood in 1782 22). Dg vergaderingen konden in
deze jaren regelmatig plaats hebben, des Zondags werd om 9 uur
het hernhuttersche kerkgebed (litanie) gelezen, om 2 uur een
openbare bijeenkomst, en om 8 uur een „Gemeinstundequot;, alleen
toegankelijk voor de leden, gehouden. Bovendien waren er op
Woensdag en Vrijdag des avonds nog samenkomsten. Na den
dood van Zander werd het huis weer verkocht. Nog in 1790
waren er een vijftal leden, allen bejaarde menschen. De voor-
ganger van Amsterdam P. Treschow bezocht hen in Maart
1790. Zoodra men hoorde, dat een ,,hernhutter domineequot; in
het land was, werd de belangstelhng van alle kanten groot. Er
werden openbare oefeningen gehouden, waarbij de doopsgezinde
voorgangers van beide richtingen (de zonsche en de lamistische)
aanwezig waren 23) Zulke bezoeken kwamen echter hoogst zelden
voor. Soms verliepen er twee jaren, voor deze hernhutter lidma-
ten den voorganger uit Akkrum weer eens zagen. Op diens brieven
antwoordden zij niet vlug, zoodat hun aanhankelijkheid aan de broe-
dergemeente niet bijster groot scheen te zijn. In 1796 bleek dat zij
zich tot de Mennonieten rekenden, bij wie zij geregeld ter kerk gin-
gen en ook aan het avondmaal mochten deelnemen. Het Zeister
kerkbestuur besloot daarom deze menschen niet langer als gemeen-
teleden te behandelen, maar hen als vrienden te beschouwen 24).
Door dit besluit werd de kleine gemeente officieel opgeheven.

Een geheel ander karakter dan de hierboven genoemde broe-
dergemeenten, hadden de gemeenschapskringen, die omstreeks
1770 te 's-Hertogenbosch, Middelburg, Gorinchem, Gouda, Rot-
terdam en Utrecht ontstonden. In deze plaatsen waren op ver-
schillende wijzen enkele menschen met de broedergemeente in aan-
raking gekomen. Overeenkomstig de plannen der conferentie van
1765 wilde men te Zeist deze nieuwe verbindingen gebruiken om
op die plaatsen in ruimeren kring ingang te vinden. In den eersten
tijd zochten de Broeders Danck, Aigler en Weiss deze menschen
op, en beproefden zij ook bij de kennissen hunner nieuwe vrienden
belangstelling voor het werk der broedergemeente te wekken.

Zander overleed 19.6.1782 en werd bij zijn vrouw in de hervormde kerk
te Blokzijl begraven. Zijn Lebenslauf (onvolledig) bij F. Staehelin, Die Mission
der Brüdergemeine in Suriname and Berbice im achtzehnten Jahrhundert, Herrnhut
s.d., I. S. 114 ff. — Het huis werd voor 275 carolusguldenS (rekenmunt ter
waarde van fl. 2,50) gekocht en 21.6.1776 overgeschreven. Na Zanders dood
stond het twee jaren onbewoond en werd het in Mei 1785 tegen een jaarlijksche
aflossing van 30 gld. voor 250 gld. verkocht.

23) Zie te Hhut R10Bdl4b(6). — Aldus genoemd naar de moedergemeenten te
Amsterdam, de orthodoxe richting, die in „de Zonquot; vergaderde en de meer
vrijzinnige groep, die in „het Lamquot; bijeenkwam.

Zie het Protocoll der Aeltesten Conferenz in Zeist, d.d. 13 Juni 1796.

Aanvankelijk nam men te Zeist nog even een afwachtende houding
aan, maar toen de vrienden toonden, dat het hun ernst was met
de broedergemeente in verbinding te staan, werden de gezelschap-
pen volgens de hernhuttersche beginselen ingericht. Deze Hern-
hutterschgezinden werden niet meer in de broedergemeente opge-
nomen, zooals men ten tijde van Zinzendorf zeker zou gedaan
hebben. Zij bleven gewoon leden van hun eigen kerk en de hern-
huttersche conventikels mochten evenmin naar het voorbeeld der
broedergemeente worden ingericht. Alle eigenaardige gebruiken
werden geweerd en de bediening der sacramenten eveneens ge-
weigerd 25). De Hernhutters wilden niet de plaats der kerk inne-
men, maar zij wilden de broederliefde tegenover alle verdeeldheid
bevorderen, de prediking van de verzoening door het bloed van
Christus verbreiden, en de belangstelling voor hun zendingswerk
opwekken. De broedergemeente stond dus zelf geheel op den
achtergrond en het werk, zooals Zinzendorf dit had gewild, kwam
op den voorgrond.

De organisatie van deze gezelschappen was zeer eenvoudig.
De vrienden kwamen bij één hunner aan huis geregeld samen. De
leiding in deze bijeenkomsten berustte gewoonlijk bij een persoon,
die zelf niet mocht „oefenenquot;, maar alleen de berichten, die hem
uit Zeist waren toegezonden, mocht voorlezen. Deze berichten,
„Gemeinnachrichtenquot;, die voor dit doel in het Nederlandsch wer-
den vertaald, bestonden uit predikaties, overzichten van het evan-
gelisatie- en zendingswerk der broedergemeente, en levensberich-
ten van overleden broeders en zusters. Het was een gewoonte, dat
ieder zijn levensloop („Gang durch die Zeitquot;) opteekende en de
daden Gods in zijn leven uitvoerig beschreef tot stichting van het
nageslacht. Verder werd er gezongen uit den hernhutterschen
gezangbundel van Loskiel, soms door muziekinstrumenten bege-
leid. Sedert 1778 was aan een bepaalden Broeder te Zeist opge-
dragen deze vriendenkringen te bezoeken 26). Hij werd tot dit
ambt ingezegend en zijn taak was een paar maal per jaar een
rondreis langs deze plaatsen te maken. Hij reisde gewoonlijk met
zijn vrouw en was dan enkele weken onderweg. Des Zondags ging
hij met zijn vrienden mede naar hun kerk en trachtte hij daarna
ook wel eens met den predikant in aanraking te komen. Verder
werden overdag de vrienden in hun woningen bezocht, en des
avonds leidde hij natuurlijk de gewone bijeenkomsten. De eerste
bezoekbroeder was Johann Emanuel Paul (1727—1798). Geboor-

25)nbsp;Vgl. vooral: H. Bauer, Das Diasporawerk der Brüdergemeine, in: Zeitschrift
für Brüdergeschichte, Jahrg. V, 1911, S. 144 ff.

26)nbsp;Zie te Hhut RlOBlb en te Zeist PAIR6(4), waar men de berichten van
deze bezoeken kan vinden. Vgl. verder E. v. Ranzau, Historie der Brüder-
Diaspora, § 26, ms. te Hhut NBIR3, 148c, Bd. VII.

tig uit Löbau, werd hij in het nabijgelegen Herrnhut in 1751 opge-
nomen en in 1759 als wever te Zeist aangesteld. Van 1778—1789
was hem het bezoeken der vriendenkringen opgedragen, maar van
1786—1788 verrichtte Erick von Ranzau deze werkzaamheden,
omdat Paul het wegens zijn zwakke gezondheid niet meer kon
doen. Van 1789—1795 bezocht de koperslager Hermann Höver,
die in 1778 te Zeist was opgenomen, de gezelschappen. Het eigen-
lijke toezicht over deze kringen lag echter steeds in handen van den
Zeister predikant, die voortdurend in uitgebreide briefwisseling
met de vrienden stond.

Te 's-Hertogenbosch woonde een beurtschipper Jan de Rover,
die voor zijn zwakke dochter een goeden huisonderwijzer zocht.
Toen hij op een keer met zijn broeder daarover sprak, zeide deze
tot hem: „ge spreekt als een Hernhutter, te Zeist zal een goede
school voor haar zijn.quot; Daarop ging De Rover in 1766 eens naar
Zeist kijken en opgetogen keerde hij terug. Bij een volgend bezoek
nam hij zijn vrouw en kinderen mede. Vervolgens kwamen Danck
en Aigler hem bezoeken, zoodat er weldra een kleine hernhutter-
sche kring was gevormd, die geregeld samenkwam 27). Hier waren
het uitsluitend Gereformeerden. De leiding berustte bij den win-
kelier Hendrik Beyen, die als diaken der gereformeerde kerk een
invloedrijk man was. Voorts noemen wij nog den barbier Joost
Kam,, wiens beide zoons later voor het Nederlandsch Zendeling-
genootschap van beteekenis zouden worden, en den ongehuwden
notaris Jan van den Oever, die de kinderbijeenkomsten leidde. De
jaren 1766—1768 kenmerkten zich door een felle bestrijding van
gereformeerde zijde. Een oud duitsch strijdschrift deed de ronde
en bracht de gemoederen in beroering 28). V/anneer een Hernhut-
ter op bezoek kwam, werd dit terstond opgemerkt en verder ver-
teld. Doch Beyen, die goed praten kon, trachtte de broederge-
meente te verdedigen en de predikanten tot een zachter oordeel te
brengen. Van dezen Beyen getuigde Aigler, „dat hij hernhutter-
sche kost op gereformeerde schotels aan de predikanten opdiende,
wat zij gaarne lustten en des Zondags weer van den kansel aan
de gemeente uitreiktenquot;. In 1768 bereikte de bestrijding haar
hoogtepunt, toen de bekende predikant Joachim Mobach van den
kansel stukken uit den „Herderlijken Briefquot; van Amsterdam uit
1738 voorlas, en Cornelis de Witt, emeritus predikant en professor

quot;) Zie de Lebensläufe van de familie De Rover, te Zeist PAIIRZ, de brieven
van Aigler PAIR6(4) en brieven van verschillenden, vooral van Beyen, uit
's Hertogenbosch R6(5).

28) Genoemd werd de naam Renjer(?), bedoeld zal zijn Regnier (Reynier).
Zie: I. P. Fresenius, Bewährte Nachrichten von Herrnhutischen Sachen. Frank-
furt 1746, II, S. 401 ff.: Das Geheimnis der Zinzendorfischen Secfe oder eine
Lebens Beschreibung von Johann Franz Reynier. Vgl. Staehelin, a. a. O., I,
S. 79; 113 f.

aldaar, een nieuwen „Herderlijken Briefquot; schreef 29). Dit strenge
optreden tegen de hernhuttersche beweging had ten gevolge, dat
velen hun belangstelling voor de broedergemeente niet openlijk
durfden uitspreken. De kring bleef klein en telde gewoonlijk tus-
schen twintig en dertig leden. De overheid maande de geestelijk-
heid tot kalmte, zoodat zij voortaan ongestoord hun vergaderingen
bij een der vrienden aan huis konden houden. De kring, die eerst
door ƒ. L. Knoll officieel georganiseerd werd, breidde zich niet
meer uit, bleef ook na de politieke moeilijkheden van 1795 nog
bestaan, en verdween ten slotte geheel. Jan de Rover vertrok na
het overlijden van zijn vrouw in 1790 naar Zeist, waar zijn schoon-
zoon Jacob van Calker woonde. Hij overleed in 1797. In dat
jaar leidde Beyen nog een kleinen kring, waar gemeenschappelijk
de zendingsberichten werden gelezen.

De Hernhutters waren geruimen tijd niet meer te Middelburg
geweest. Met Hendel waren zij niet meer in verbinding gebleven
en evenmin met kennissen uit lateren tijd. Nu kwamen zij er weer
door Jan de Rover, die regelmatig op Walcheren voer. Daar
woonde ogk zijn broeder Arie de Rover, die zich echter van de
Hernhutters afzijdig hield. Toen Aigler 24 Sept. 1766 met De Rover
medekwam, bleek de schoenmaker Johann Müller, een bekende van
den schipper, hem niet te kunnen herbergen. Maar op kosten van
De Rover bleef hij er veertien dagen en keerde daarna met het-
zelfde schip naar 's-Hertogenbosch terug. Tijdens dit eerste bezoek
sloot hij vriendschap met Müller, die hem echter moeilijk in de
verschillende kringen kon inleiden. Want Müller verdiepte
zich in mystieke boeken en leefde tamelijk teruggetrokken. Toen
Aigler in 1768 weer een maand te Middelburg vertoefde, had hij
gelegenheid bij allerlei menschen een getuigenis van zijn Heiland
af te leggen. Treffend is het eenvoudige optreden van den soberen
Hernhutter. Aan een vrouw, die verklaarde, dat haar hart zoo
hard was als een steen en maar niet wilde smelten, gaf hij den
raad, haar hart aan den Heiland te geven, in wiens bloed het wel
zou smelten. De mysticus, die in stilte mediteerde en niet meer
werkte, omdat God hem uit deze wereld had uitgerukt, kreeg te
hooren, dat de Heiland ook op aarde gewerkt had. En tot den
Lutheraan, die de leer der praedestinatie verwierp en de trappen
der wedergeboorte precies kende, zeide hij, dat de Broeders veel
eenvoudiger uit den nood der zonde door genade tot Jezus kwa-
men. Maar deze hernhuttersche theologie vond bij de Zeeuwen
weinig ingang.

Het meerendeel der vrienden bleef van duitschen oorsprong.
Toen Weiss van 15 Sept. tot 13 Nov. 1770 als beeldhouwer te

De notulen van den Ned. Herv. kerkeraad vermelden niets hiervan. Blijk-
baar werd de zaak toch niet al te ernstig opgenomen. Vriendelijke mededeeling
van Dr. W. Meindersma.

Middelburg werkzaam was en met verschillende gezinnen in aan-
raking kwam, kreeg hij 22 vrienden, waarvan enkele met elkander
oefeningen hielden. Daarbij was ook de kantoorbediende Johann
Ludwig Moker, oorspronkelijk een duitsch Lutheraan. Hij was een
separatist, die zich voor een waar discipel hield, maar door Weiss
tot inkeer kwam, toen deze hem tot kennis van zonden bracht door
te zeggen: „gij moet voor den Heiland gaan staan en Hem vragen,
dat Hij u een blik in uw eigen hart laat slaan en gij weet, hoe het
daar uitziet.quot; In 1771 berichtte Weiss ook gunstig over de oefe-
ningen, die de mannen en vrouwen afzonderlijk hielden. Dit werd
echter geen hernhuttersche kring, die regelmatig door een Broeder
uit Zeist werd bezocht. Alleen Müller en Moker bleven trouwe
vrienden. Moker zond zijn kinderen in 1774 naar Neuwied ter
opvoeding, omdat hij als weduwnaar hen niet genoeg kon ver-
zorgen. Daar in de broedergemeente waren zij het best opgebor-
gen: „de beste opvoeding, dewelke se by my in de Waereld zynde,
kunnen hebben is dog met veelvuldige hartverstoorende omstan-
digheden doorvlogten: Wil ikse in de schoole stuuren, daar zienze
en hoorenze meer kwaad als goed; siense het venster uyt, daar
wordense niets als godloosheid gewaar; ja zelfs in de Kerke ver-
strikt de ydelheid haare sinnen: ook zoude ik my zelve nergens
beter kunnen wenschen te zyn, als in den veyligen en gerusten
schoot der Gemeentequot; 30)_ Sinds 1790, toen A. Offers predikant
te Nieuwland bij Middelburg was geworden en de Hernhutters
hem bezochten, ontmoetten zij ook weer meer de overgebleven
vrienden Molter en Müller. Maar na het overlijden van Moker in
1800 werd Middelburg niet meer genoemd.

De verbinding met Gorinchem, die indertijd van 's-Heerendijk
uit zeer levendig was geweest, had langzamerhand opgehouden.
Dit was echter niet naar den zin van eenige oude vrienden, Wil-
lem de Looy en Beverloo Fundam (een gedoopte Jood), die in
1766 Zeist bezochten, juist toen Jan de Rover daar ook was. De
Rover, die de Gorkummers wel kende, zeide tot hen, dat, verge-
leken met Zeist, de zaak bij hen lang niet zoo goed stond. Dit
bracht hen tot nadenken. In het volgende jaar kwamen J. van Dam
en W. Groenenberg naar Zeist en keerden vandaar in gezelschap
van Danck terug. Daarna bezochten grootere groepen uit deze
plaats de broedergemeente te Zeist, en omgekeerd reisden Danck
en Aigler wel viermaal naar Gorinchem. In dien tijd waren de
gereformeerde predikanten nog zeer welwillend, zoodat Danck
kon schrijven: „Gorinchem is een vredestadquot;. In 1770—1771 was
Weiss driemaal op bezoek. Op de Zeister conferentie van 1773
werd de toestand te Gorinchem besproken en bepaald, dat de
voorganger van Haarlem J. F. Klawe deze groep zou bezoeken.

30) Brief d.d. Middelburg, 21.11.1773 te Zeist PAIIR2B2.

maar er kon nog niet besloten worden om daar zelf het werk ter
hand te nemen. De oude garde werd intusschen kleiner, in 1770
waren J. van Dam en C. van Pommel overleden, en in het jaar
daarop stierf T. van Breda. Doch enkele vrienden uit Gorinchem
bleven aanhouden en bezochten ook zelvigt; Zeist. Eindelijk schreef
De Looy, mede uit naam der anderen, in Maart 1774 een uitvoe-
rigen brief naar Zeist met het officiëele verzoek om een hernhutter
gezin in hun midden te laten wonen si).

Aan het verzoek werd voldaan. Door de directie der broe-
deruniteit, die te Barby (bij Maagdenburg) zetelde, werden toen
Johann Leonhard Knoll en zijn vrouw daarvoor aangewezen.
Knoll (1718—1791) was uit Ulm geboortig, leerde te Bazel in
1741 de broedergemeente kennen, en werd in het volgende jaar
tot evangelist aangesteld. Hij werkte hoofdzakelijk in de Wet-
terau en in Zwitserland, en reisde soms ook in Zuid-Frankrijk.
In Oct. 1774 kwamen Knoll en zijn vrouw uit Herrnhut en 14
Nov. werden zij door De Looy in zijn huis opgenomen, waar zij
konden blijven wonen. De toestand was voor Knoll niet gemak-
kelijk. Als Duitscher kende hij geen Nederlandsch en wist hij
van de toestanden alhier weinig af. Langzamerhand leerde hij
de taal verstaan en ook eenigszins spreken, maar toen het een-
maal zoover was, bleek, dat hij in de gewone oefeningen niet als
voorganger werd erkend. Hij gevoelde zich eigenlijk overbodig,
want de oefenaars en voorbidders wilden ,,de baasquot; blijven. Daar
Knoll als pruikenmaker niet veel kon verdienen, werd hij door
De Looy, een welgesteld graanhandelaar, en Matthijs Teuling,
een bakker uit het naburige Sleeuwijk, onderhouden. Teuhng ver-
klaarde echter, dat hij wel de broedergemeente hefhad, maar
het niet noodig vond, dat een hernhutter gezin bij hen woonde
om de zaak des Heeren te bevorderen. Dit gevoelen deelden
feitelijk alle vrienden met uitzondering van De Looy (gehuwd
met Anke van Breda) en de beide vrijgezellen Beverloo Fundam
en Willem van Breda, die gaarne te Zeist wilden opgenomen
worden. Van de Gereformeerden noemen wij nog Wouter Groe-
nenberg en Jan de Moor. Alleen Pieter Schouten was luthersch.
De oude Jan Valk, Jan van der Jagt, Fundam en Van Breda
waren geen belijdende lidmaten van een kerk. Het conventikel
telde in dien tijd nog 33 leden, Knoll kon terecht klagen, dat
de meesten hem niet noodig hadden en dat hij er in moest be-
rusten bij de oefeningen van De Looy en Snoek slechts een stil
toehoorder te zijn. Hij was het niet met alles eens, vooral troffen
hem de ,,geweldig lange gebeden, uit het hoofd of uit het hart,
al naar het was, met groote uithalenquot;.

3') Brieven en berichten uit Gorinchem te Zeist PAIR6(6) van Knoll; (7—9)
van De Looy; (10) van verschillenden; zie ook PAIIR2B2.

Maar op den eersten Kerstdag van 1774 kreeg Knoll onge-
merkt een gelegenheid om een bijeenkomst te houden en van
toen af aan kon hij dat meermalen doen. Daarna werden oefenin-
gen voor mannen en vrouwen afzonderlijk ingericht en ook de
berichten uit de broedergemeente gelezen. Dit ging drie maanden
goed, toen plaatste de gereformeerde kerkeraad alle leden, die
met Knoll omgang hadden, onder censuur en eischte, dat hij uit
de stad zou worden gezet 32). De magistraat scheen daartoe wel
genegen, maar van hooger hand werd zulks belet. Het Paasch-
feest vierde Knoll te Zeist, en toen hij drie weken later terug-
keerde, was er veel veranderd. Aan alle vergaderingen was een
eind gemaakt, en de Hernhutterschgezinden hadden liever gezien,
dat hij niet weer teruggekeerd was. De bijeenkomsten werden
weer voortgezet onder De Looy en Snoek. Zij meenden zelf de
gave daartoe te hebben en richtten zich niet naar het Zeister
bestuur. Zij zeiden tot Knoll: „wij zijn Hollanders en gij zijt een
Duitscher, gij zijt gewend U te onderwerpen.quot; Zoo kwam er
van de bedoeling der Hernhutters om te Gorinchem een sociëteit
In te richten, nog niets. Overigens had Knoll weinig omgang
met andere menschen. omdat de predikanten hem en de broeder-
gemeente zoo zwart mogelijk maakten. De Gereformeerden hadden
er geen bezwaar tegen, dat de Hernhutters te Gorinchem een
kleine, op zich zelf staande broedergemeente inrichtten, zooals
te Amsterdam en Haarlem, doch wel, dat er Gereformeerden
waren, die de hernhuttersche conventikels bezochten. Jan de Moor
verklaarde echter aan ds. Ameshoff, toen deze bij hem op huis-
bezoek kwam, dat hij bij de Hernhutters steeds het merg der
gereformeerde leer hoorde verkondigen, namelijk Christus, den
gekruisigde. Met kerkelijke vraagstukken hield hij zich niet bezig
en buitendien was hij een vrij burger, die gaan kon waar hij wilde.
Als Gereformeerde bleef hij bij zijn kerk, maar de broedergemeente
had hij hef. „Wat de predikanten zaaien, houdt Knoll nat,quot; zoo
besloot hij. Vooral de leerpredikaties over den Heidelbergschen
catechismus werden gebruikt om op het gevaar der Hernhutters
te wijzen. Ds. Koning preekte tegen de „arme verdwaalde zielenquot;,
die maar zeggen, dat de leer opgeblazen en „den kop warm maakt
en het hart koud laat en 't bijgevolg beter is zich maar tot den
lieven Heiland te wenden, om dien te leeren kennen en alzoo lief
te hebbenquot; 33).

In Febr. 1777 keerde Knoll naar Zeist terug. Hij zelf wenschte
dit en het scheen het bestuur der broedergemeente het beste

»2) Zie A. Ypeij, Geschiedenis van de Kristelijke Kerk in de achttiende eeuw.
Utrecht 1808. IX, bl. 431. In 1778 stonden zij nog onder censuur. Als gerefor-
meerde predikanten werkten in dezen tijd aldaar: E. Kappelhott, W. j. Kalkoen,
G. Koning, P. Ameshoff en A. J. Callenfels.

33) Zie te Zeist PAIR6(10).

toe. Vooral de vrienden, die tot geen ander kerkgenoot-
schap behoorden, betuigden daarover hun leedwezen en ver-
zochten tevergeefs op het besluit terug te komen. Paul bezocht
hen 16 Nov. 1778 voor het eerst. In een schrijven uit Zeist, dat
hij medebracht, werd den vrienden verzocht in de reis- en porti-
kosten bij te dragen en daarvoor steeds een bepaald bedrag over
te zenden. Zoo zouden zij met de broedergemeente in gemeen-
schap kunnen blijven. Tevens werd een schrijven van het hoofd-
bestuur uit Barby overhandigd, waarin hun aangeraden werd, zoo
lang mogelijk de verbinding met hun eigen kerk te bewaren 34).
Langzamerhand keerde de rust weder. Zij hielden zich ook stil
en konden ongestoord hun oefeningen voortzetten, terwijl zij zich
telkens in het bezoek van een Broeder uit Zeist verheugden. In
de eerste jaren na 1780 telde hun kring soms 24 leden, maar met
den tijd werden de menschen ouder en werd hun aantal kleiner.
Eenigen waren naar Zeist vertrokken, zooals Martinus van der
lagt (gehuwd met Geertruida van Breda) in 1775. en de oude
Teuling met zijn vrouw in 1791. Na 1793 kon De Looy de oefe-
ning niet meer leiden, omdat hij te oud werd. Bovendien waren
velen niet gediend van zijn chiliastische beschouwingen; hij had
zelfs een uitvoerige verhandeling over de Openbaring van Jo-
hannes geschreven 35). Toen werd de leiding over de enkele oude
getrouwen aan Willem van Breda opgedragen, maar na 1795
kwamen zij niet meer bijeen en las een ieder de berichten der
broedergemeente in eigen huis. Dit was het einde van een con-
ventikel. dat eigenlijk gedurende de geheele achttiende eeuw
had bestaan.

De verbinding der Hernhutters met Gouda stond geheel in
verband met den persoon van Joachim Hess (1732—1819). Hij
was te Leeuwarden uit duitsche ouders geboren en ontving zijn
godsdienstige vorming te Leeuwarden bij den lutherschen predi-
kant C. A. Müller, die in 1736 persoonlijk met Zinzendorf had
kennis gemaakt. Op zeventienjarigen leeftijd werd hij te Gouda
als luthersch organist en muziekleeraar aangesteld, na vier jaar
werd hij organist bij de luthersche kerk te Maassluis, maar nau-
welijks was hij daar, of de burgemeester van Gouda riep hem
terug als klokkenist en organist aan de gereformeerde kerk in
zijn gemeente. Een beroep later naar Utrecht nam hij niet meer
aan. Hij bleef verder te Gouda, tot hij pensioen kreeg. Als orga-
nist en orgelbouwer genoot hij groote vermaardheid, bovendien
heeft hij zijn aandeel gehad aan de verzorging der melodieën
voor den Evangelischen Gezangenbundel van 1805. Toen hij in
geestelijke moeilijkheden geraakte en geen uitkomst zag, daar

3quot;) Afgedrukt in Bijlage IV.
35) Ms. te Zeist PAIR6{9).

Lutherschen en Gereformeerden hem niet begrepen, zocht hij naar
een predikant, die hem verder in zijn nood kon helpen. Op reis
zijnde, ging hij ter kerk te Nijmegen, waar hij den lutherschen
predikant Ritter uit Dordrecht op treffende wijze hoorde pree-
ken 36). Nadat hij teruggekeerd was, besloot hij over zijn moeilijk-
heden aan den Dordtschen predikant te schrijven. Ritter ant-
woordde hem niet, maar verzocht, toen hij zijn luthersche groep
te Gorinchem het avondmaal moest bedienen, aan een Hernhut-
terschgezinde aldaar, vermoedelijk Pieter Schouten, Hess eens
op te zoeken. Aldus leerde Hess tevens de broedergemeente ken-
nen. Slechts enkele jaren was hij met de dochter van ds. Müller uit
Leeuwarden gehuwd, daarna was hij 25 jaar getrouwd met Ca-
tharina Schouten uit Rotterdam. Na haar overlijden vroeg hij te
Zeist een vrouw uit de broedergemeente te mogen ontvangen. Nog
tweemaal trad hij in het huwelijk, eerst met de weduwe Spilman
uit Haarlem en daarna met Hedwig Sundström uit Zeist. Het
was in dien tijd. dat hij zich geheel bij de broedergemeente aan-
sloot. In 1813 vertrok hij met pensioen naar Zeist, waar hij in
1819 overleed.

Toen Knoll te Gorinchem woonde, kwam hij dikwijls naar
Gouda. Vermoedelijk is Hess in dien tijd begonnen met hern-
huttersche oefeningen te houden 37). Er brak echter spoedig twee-
dracht onder de vrienden uit. In 1778 werd de kring opnieuw
georganiseerd door Paul onder leiding van Hess en Pieter
Cahs. een zwager van M. van der Jagt uit Gorinchem. Er waren
ongeveer twintig vrienden en daar het voornamelijk Lutherschen
waren, zijn te Gouda de luthersche predikanten heftig tegen de
Hernhutters uitgevaren, vooral toen Hess zijn oudste dochter ter
opvoeding naar Zeist zond. In 1785 waren er zelfs 25 vrienden,
doch na 1789 nam het aantal snel af, en in 1793 heerschte er
weer oneenigheid. Opmerkelijk is het feit. dat de drie steunpilaren
van dezen kring allen van beroep organist waren. Hess was aan
de gereformeerde kerk. Jan van Egen aan de waalsche kerk, en
Cahs aan de luthersche kerk verbonden. Toch waren alle drie
ook luthersch. Misschien waren deze punten van overeenkomst
wel mede de oorzaak van veel oneenigheid. In 1795 vervreemd-
den de vrienden wegens politieke verschillen zoo zeer van elkan-
der. dat er sindsdien geen vergaderingen meer konden plaats
vinden.

Uit dezen kring is de eerste hernhutter zendeling van neder-

36)nbsp;T. R. Ritter stond te Nijmegen van 1762—1768. te Dordrecht tot 1774. te
Utrecht tot 1784 en te Paramaribo tot 1791. Zie: J. Loosjes. Naamlijst van Predi-
kanten. Hoogleeraren en Proponenten der Luthersche kerk in Nederland. Biogra-
phie en Bibliographie, 's Gravenhage 1925. bl. 267.

37)nbsp;Brieven uit Gouda te Zeist PAIR6(14); van Hess PAIR6(11—13) en
PAIIR2B2.

landsche nationaliteit voortgekomen. Het eenige gereformeerde ge-
zin, dat de oefeningen van Hess bezocht, heette Marsveld. Ook
de zoon Hendrik, oorspronkelijk een kleermaker, werd na een
tamelijk lichtzinnig koetsiersleven in dezen kring tot inkeer ge-
bracht. Hij uitte den wensch te Zeist opgenomen te worden, maar
kreeg ten antwoord, dat hij zijn licht te Gouda moest laten schij-
nen. Dit was zeker niet gemakkelijk, daar de Hernhutterschge-
zinden te Gouda aan veel beschimping bloot stonden. Nadat zijn
zuster te Neuwied bij Keulen in de broedergemeente was opgeno-
men, kwam hij in 1775 naar Zeist, In 1792 werd hij te Herrnhut
tot diaconus geordend, vanwaar hij naar Zuid-Afrika vertrok en
tot zijn dood in de zending dienders).

Te Rotterdam hadden de Hernhutters vroeger geen blijvenden
ingang gevonden. Wel hadden zij er enkele oude bekenden, doch
er bestond tusschen hen geen gemeenschap des geloofs. Toen
Von Ranzau in 1788 een bejaarde vriendin Anna Oudaen be-
zocht, vond hij bij haar en hare vriendinnen, M. Blauw en C.
van Vollenhoven, mystieke gevoelens, die hem vreemd aandeden.
.Zij behoorden namelijk tot de volgelingen van Gerhard Ter-
steegen39). De oude heer Kaas, die in den eersten tijd gaarne
naar 's-Heerendijk was gekomen, ontving Von Ranzau nog altijd
even hartelijk, maar voelde zich verder niet met de broederge-
meente verbonden. Door Hess en Kaas hadden de Hernhutters
echter een nieuwen vriend en verdediger van hun zaak gevonden
in den hervormden predikant Jean Louis Verster, die sinds 1777
te Rotterdam stond. Toen Hess hem in 1780 leerde kennen, was
hij nog een ,,allerstrikste gereformeerde leeraar en belyderquot;, die
zijn kerk voor de allerzuiverste hield, maar gaarne de broeder-
gemeente en hare werken nader wilde bestudeeren. De lezing van
de zendingsgeschriften, evenals van de werken van Zinzendorf
en Spangenberg, bleek hem machtig aan te grijpen, al had hij in
den beginne nog veel aanmerkingen. In 1781 kwam evenwel een
andere toon in zijn brieven. Hij schreef niet langer over de broe-
dergemeente, maar over de veranderingen, die in zijn geestelijk
leven plaats grepen. Door de hernhuttersche prediking had hij
een nieuwen blik op het evangehe van Jezus' kruisdood ontvangen.

In de volgende jaren richtte Verster in zijn gemeente een
oefening in naar hernhuttersch voorbeeld. Een groep van vijftig
personen, waaronder ook een paar Doopsgezinden, kwamen bij-
een om de berichten der broedergemeente gezamenlijk te lezen
en verzamelden dan ook geld voor de zending. Van kerkelijke
verschillen wilden zij niet weten. In de lijdensweken hadden zij

Zijn Lebenslauf (1745—1822) in de Nachrichten a. d. Brg.. 1824, S.
451—467.

Vgl M. Goebel, Geschichte des christlichen Lebens in der rheinisch-west-
phälischen Kirche, Coblenz 1860, III, S. 358 f.

bijzondere bijeenkomsten, en op Paaschdag vierden zij gezamenlijk
bij Verster in de kerk het avondmaal. Uit den aard der zaak
ontbraken de Doopsgezinden bij de avondmaalsviering. Maar des
avonds hielden zij weer gemeenschappelijk een dankstond. Vol-
gens hernhuttersch beginsel echter ging Verster ook de oefening
voor mannen en vrouwen scheiden. De leden namen daar ge-
lukkig genoegen mede. Zoo kwam het tot een intensieve zielzorg.
Wel moest Verster aanzien, dat de schaar zijner toehoorders
in de laatste jaren aanzienlijk was ingekrompen en dat vooraan-
staande vromen hem den rug hadden toegekeerd, maar hij hield
zich nu trouw aan zijn Heiland en predikte alleen over evange-
lische teksten. In het jaar 1784 was het erg woelig in de ge-
meente van Rotterdam. Verster werd uitgemaakt voor een „men-
nonistgezinde Hernhutterquot; en zijn ambtgenoot Johan Jakob Le
Sage ten Broek voor een Arminiaan, die beiden de tolerantie
wilden invoeren, waartegen hun ambtgenooten J. Habbema en
P. Hofstede te velde trokken. Verster bezocht dikwijls Zeist eii
hield in 1798 nog eenmaal in de veertien dagen een bijeenkomst.

Dat de Hernhutters te Utrecht kennissen hadden, is niet t^
verwonderen, aangezien Zeist in de onmiddellijke nabijheid, hgt.
Er waren steeds wel enkele vrienden 40). Een hunner. Albert
Wellmann, een duitsch Lutheraan, werd in 1754 te Zeist opge-
nomen en later tot helper der gemeente ingezegend. De Utrechte-
naren stelden echter weinig belang in deze beweging. Van
1772_1778 was hier een gezelschap van ongeveer zestien per-
sonen, dat wekelijks zijn hernhuttersche oefeningen hield. Deze
bijeenkomsten werden eerst in de woning van J. D. Dooden ge-
houden, iemand, die vóór zijn huwelijk in het broederhuis te Zeist
had gewoond. De toonaangevende personen waren de letterzetter
Christoffel Weller en de boekbinder Johann Heinrich Köhler. In
1775 werd te Zeist met zeven vrienden uit Utrecht door het
houden van een liefdemaal de gemeenschap des geloofs gevierd.
Maar de gemeenschap had geen hechten grondslag, want twee-
dracht, vermoedelijk uit afgunst voortgekomen, maakte in 1778
aan dé bijeenkomsten een einde. Wel werd de oneenigheid bij-
gelegd, doch ook in 1783 gelukte het niet opnieuw iets te begin-
nen. Alleen Köhler bezocht later nog dikwijls Zeist. De meeste
vrienden waren hier Duitschers en bijna allen luthersch.

Uit de beschrijving dezer kringen is duidelijk gebleken, dat zij
tegen het einde der achttiende eeuw langzaam verdwenen. Men
kan zeggen, dat zij uitstierven, omdat zich bijna geen jeugdige
menschen meer aansloten. Het jongere geslacht had voor deze
conventikels, die zich van de wereld eenigszins afgetrokken had-
den, geen belangstelhng meer. In alle landen was trouwens de

quot;») Zie de Brieven uit Utrecht, te Zeist PAIIR2B2d.

nieuwe tijdgeest, die door de ,.verlichtequot; denkbeelden van de
Aufklärung en de revolutie werd gevoed, een dreigend gevaar
voor de broedergemeente en haar werk. De Hernhutters werden
teruggedrongen en speelden, voorloopig althans, geen rol meer in
het openbare leven. De omwenteling van 1795 maakte aan deze
gemeenschapskringen in de Nederlanden een einde. Sindsdien
reisde ook geen bezoekbroeder meer rond. Dit gemeenschapswerk
is hier te lande niet omvangrijk geweest. In Zwitserland, waar de
broedergemeente ook onder de Gereformeerden had gewerkt, was
haar vriendenkring grooter en duurzamer. Toch heeft dit werk
ook hier in ons land beteekenis gehad. Want het heeft ten langen
leste het oordeel der Gereformeerden milder gestemd, in het al-
gemeen de irenische gezindheid tegenover andersdenkenden be-
vorderd, en bovenal de zendingsliefde belangrijk aangekweekt.
Wat voor de houding der Hernhutters in Zwitserland gold, mag
evenzoo hier gezegd worden: bij al hun eigen werk hadden zij
ook het oprechte welzijn der volkskerken op het oog^i).

Vgl. Wernle, a. a. O.. III, S. 174.

HOOFDSTUK IV.

De zendingsbeweging.

Waren de opwekkings- en de gemeenschapsbeweging geboren
uit een philadelphisch streven naar interkerkelijke verbondenheid,
in de zendingsbeweging kwam de universalistische opvatting van
het christelijk geloof bij de Hernhutters nog sterker tot uiting. Hun
zendelingen trokken niet naar één bepaalde kolonie om daar hun
kerkgemeenschap voort te planten. Neen, de heidenboden gingen
overal heen, naar Groenland, Ceylon, Noord-Amerika, Zuid-
Afrika, en vele daartusschen gelegen gewesten. In al deze landen
zochten zij de eerstelingen voor het Lam te verzamelen. Hetzelfde
geloof in de eenheid der verstrooide kinderen Gods (Joh. 17) ver-
bond de verschillende vormen der hernhuttersche beweging tot
het eene philadelphische streven. Er was daarbij een wisselwerking
tusschen de gemeenschaps- en de zendingsbeweging. De eerste
vond in het zendingswerk een middel om haar liefde tot den Hei-
land der wereld in daden om te zetten. En omgekeerd had de
gemeenschapsbeweging aan de zendingsactie haar beteekenis te
danken.

De verschillende pogingen om nieuwe gebieden voor het zen-
dingswerk te openen, hebben ongetwijfeld tegelijk de sterke uit-
breiding der hernhuttersche beweging in het algemeen mogelijk
gemaakt. Juist door haar zendingswerk is de broedergemeente met
landen, die niet tot het duitsche taalgebied behooren, in nauwere
aanraking gekomen. Dit geldt bij uitstek van Denemarken, Enge-
land en Nederland. Reeds in 1727 richtte Zinzendorf zich tot de
deensche overheid met de vraag, of men de hernhutter Broeders
niet bij de zending op Groenland kon gebruiken, en uit Kopen-
hagen vertrokken in 1732 de eerste hernhutter zendelingen naar
de deensche bezittingen in West-Indië i). In 1733 stelde Zinzen-

') Vgl. K. Müller, 200 Jahre Brüdermission, Bd. I: Das erste Missionsjahr-
hundert, Herrnhut 1931, S. 10.

dorf zich met de „Trustees for estabhshing the colony of Georgia
in Americaquot; in verbinding en in 1734 onderhandelde Spangenberg
met het bestuur van deze maatschappij te Londen over de opname
van een groep kolonisten 2). Op die zelfde reis besprak Spangen-
berg te Amsterdam met de „Geoctrooyeerde Sociëteit van Suri-
namequot; de voorwaarden voor kolonisatie op haar gebied. De be-
doeling van deze kolonisatieplannen was zich de gelegenheid te
verschaffen met heidenen in aanraking te komen en aldus, zij het
ook langs een omweg, den toegang tot het zendingsveld te banen.

Toen het piëtisme de zendingsgedachte weer meer in het middel-
punt van het godsdienstig leven plaatste, wilde het daarmede geen
nieuwe zendingsmethode invoeren. Men hield nog aan de oud-
orthodoxe opvatting vast, dat de staat, of in zijn plaats de handels-
compagnie. het recht en de phcht had de zendelingen uit te zen-
den, en dat het aan den anderen kant de plicht der kerk was daar-
voor geordende dienaren aan te wijzen 3). Aan deze beginselen
hield zich ook het piëtisme van Halle, dat slechts geordende theo-
logen aan de deensche regeering voor het zendingsveld ter beschik-
king stelde. Maar toch was hier reeds een verschil met de practijk
der orthodoxie. Want volgens het oude standpunt stond achter
dit zendingswerk de kerk, een kerkelijk orgaan, of wel een com-
missie, die daartoe officieel was benoemd. Het piëtisme bracht
hierin theoretisch geen verandering, maar wel practisch, want
achter het werk stond niet langer meer de kerk, maar het con-
ventikel, dat wil zeggen, de menschen, die door de piëtistische
opwekking bewogen waren. Daarbij zond men te Halle wel enkel
theologen uit, doch slechts zulke, die uit eigen kring waren voort-
gekomen. Het was niet meer voldoende, dat zij geordend waren,
want zij moesten zich daartoe ook in het bijzonder „geroepenquot;
weten. Men ziet hier dus duidelijk de verschuiving van de kerk
naar het conventikel, van de objectieve gemeenschap en haar
wijding naar den subjectieven kring en zijn roeping. Door-
dat de broedergemeente een eigen karakter verkreeg, moest
ook haar zendingswerk den invloed daarvan ondergaan. De
zendende gemeenschap was hier niet het conventikel van
bekeerden, maar een geloofsgemeenschap, een echte gemeente,
een „verkirchlichtes Konventikelquot;, dat uitliep op een vrije
kerk 4). Zoo keerde de broedergemeente zich van de pië-
tistische opvatting af en ging zij tot het oude beginsel terug,
dat de kerkelijke gemeente in haar geheel achter het zendings-

2)nbsp;Vgl. Müller, a. a. O., L S. 201.

3)nbsp;Vgl. H. Frick, Die evangelische Mission, Ursprung, Geschichte, Ziel. Bonn
und Leipzig 1922, S. 173 ff.

■•) Vgl. W. Bettermann, Das Werden einer Kirche im 18. Jahrhundert, in:
Ztvischen den Zeiten, 11. Jahrg. 1933, S. 514 ff.

werk moest staan. Doordat de broedergemeente zich een zelfstan-
dig bestaan verwierf, kon zij haar zendelingen zelf ordenen. Het
piëtisme, ofschoon een leekenbeweging, was toch aan het kerkelijk
orgaan gebonden en kon daarom geen geordende leeken afvaar-
digen. In dit opzicht stond de broedergemeente vrij, derhalve kon
zij wel leeken ordenen en uitzenden. Ondanks de onderlinge ver-
schillen moet echter nadrukkelijk gezegd worden, dat zoowel het
piëtisme als de gemeente van Zinzendorf de oude opvatting van
kerkelijke zending nog veel nader stonden dan de latere zendehng-
genootschappen en zendingsvercenigingen, die zelf de rechten der
zendende gemeente overnamen.

Het oude standpunt, dat de overheid eigenlijk degene is, die uit
moet zenden, kon en wilde Zinzendorf niet geheel verlaten. Een
bewijs hiervoor is de orde van het mosterdzaad, die aanvankelijk
een persoonlijke aangelegenheid van den graaf was en met de
^broedergemeente niets had te maken. In zijn studietijd had Zin-
zendorf al beproefd met vrienden een bond te stichten, met het
dubbele doel om de broederliefde en den zendingsijver te bevor-
deren. Daarop sloot hij in Juni 1719 te Amsterdam met zijn lateren
zwager Heinrich XXIX, graaf von Reuss, dien hij daar ontmoette,
een bond, waarbij in het volgende jaar Friedrich de Watteville,
dien hij in Zwitserland opzocht, werd opgenomen 5). De statuten
werden onderteekend, de naam „Senftkornordenquot; was nog niet
gebruikelijk, maar het embleem, de gouden ring met inschrift: „nie-
mand onzer leeft zichzelvenquot; 6), werd toen reeds ingevoerd. Van
deze orde, feitelijk een driemanschap, hooren wij dan niets meer,
tot Zinzendorf in 1737 het ledenaantal uitbreidde door enkele
engelsche begunstigers van zijn zendingswerk daarin op te nemen.
Andere benoemingen volgden, zoodat op het einde van 1737 de
orde reeds een internationaal karakter droeg. Daarbij waren de
leden alle aanzienlijke personen in een staatskerk, een hooge regee-
ring of een souvereine handelscompagnie. Omdat zij het hernhutter
zendingswerk konden en wilden bevorderen, zag Zinzendorf in
hen de officieele ambtsdragers, die zijn zendelingen op wettige
wijze moesten uitzenden. De buitenwereld merkte niets van deze
orde, omdat alles zoo geheim mogelijk werd gehouden. De leden
ontvingen de statuten „Ratio illustris Ordinis cui a Sinape nomen
estquot;, die Zinzendorf in 1737 te Londen met de noodige omzichtig-

5) Vgl. G. Reichel, Die Anlange Herrnhuts, Ein Buch vom Werden der
Brüdergew.eine, Herrnhut 1922, S. 57 ff.; 72 ff. De studie van Reichel, Der
Senltkornorden Zinzendorls. I. Teil: Bis zu Zinzendorls Austritt aus dem Päda-
gogium in Halle 1716, Leipzig 1914, behandelt alleen de oudste vriendenkringen,
die de jeugdige graaf stichtte. Over den „Senftkornordenquot; schreef A. Glitsch in:
Der Brüder Bote, Jahrg. 1882, S. 214—223, echter te weinig critisch. Vgl. Zinzen-
dorf, Naturelle Reflexiones, Beylagen, S. 6 f.

8) • CYAEII ■ HMQN- EAYTQ. ZR-

heid liet drukken, daar het afschrijven bij het toenemen van het
ledental op den duur bezwaarlijk zou worden

De artikelen leggen een zeer duidelijk getuigenis af van het
philadelphisch ideaal van den stichter, hoewel de kerkelijke ver-
schillen aanvaard worden. De eerste zes artikelen omschrijven
den grondslag, te weten Jezus en Zijn verdienstelijk lijden. De
leden moeten zielen winnen voor Dien, die Zijn leven voor de
zielen gelaten en verpand heeft (I). Daarbij zal men niet streven
naar een gemeenschappelijke kerk en evenmin de heidenen, die
reeds onder het kruis gebracht zijn, tot eigen groep trachten over
te halen (III). Een ieder blijve echter bij zijn roeping, de vorst
zal niet offeren en de bedienaar des Woords niet bevelen (V).
Het zevende artikel somt de 13 punten op, welke het oudste regle-
ment vóór 1737 bevatte 8). Daarvan luidt het eerste: Dat de
bondgenooten het menschelijk geslacht liefhebben. Voorts het
derde: Dat zij zich bevlijtigen de zielen met den Schepper en,
wanneer zij dien kennen, met den Verlosser te vereenigen. Ook
het zesde punt noemen wij nog: Dat zij door de deuren, die God
ter bevordering van zijn zaak kortelings geopend heeft, niet be-
zwaard zijn in te gaan en wat zij moeten ondernemen, kloekmoedig
doen, dat zij zich echter wachten voor eenigen hartstocht, opdat
de deuren, die tot nog toe geopend waren, door hun toedoen niet
gesloten worden. De laatste acht artikelen beschrijven de uiterlijke
gedaante van de orde: de teekenen, de kleeding en de bijeen-
komsten. Dit alles zou overeenkomstig de waardigheid der orde
niet van praal ontbloot zijn. In werkelijkheid had Zinzendorf alleen
maar het ordekruis, dat de afbeelding van de mosterdplant droeg.
Alle leden bezaten echter den gouden ring met het genoemde
inschrift. Deze moesten zij na hun overlijden laten terugbezorgen
aan den secretaris, die ring en statuten weer aan een opvolger
doorgaf (XIV).nbsp;^ ^ , ,

In 1737 werden de volgende leden opgenomen: J. E. Oglethorpe,
engelsch generaal en gouverneur van Georgië in Amerika; J. Pot-
ter, aartsbisschop van Canterbury; Th. Wilson, bisschop van
Sodor en Man; Tomo Chichi, koning der Indianen in Georgië; A.
Romswinckel, groothandelaar te Amsterdam; D. E. Jablonski,
hofprediker te Berlijn; Von Reichenbach, kerkpresident te Berlijn;
en H. J. Bohn, russisch generaal te Reval. In 1738 kwamen I. Le
Long, S. Radermacher en H. van Alphen er bij. in 1739 G. D.
Schrijver en ten slotte in 1743 J. Erskine, staatssecretaris in Schot-

') Uitgegeven s.1., s.d., 4°, 8 pag. met een kopergravure, waarop de orde-
teekenen zijn afgebeeld. In 1740 verscheen te Londen een herziene latijnsche uit-
gave en te Büdingen een duitsche vertaling daarvan met een voorbericht, dat
ook in de Büdingische Sammlung, Bd. II. S. 677 ff. werd afgedrukt. In de uit-
gave van 1740 ontbreken art. XII en XV.

8) Dit oudste statuut is ook opgenomen in de Büd. Sammlung, II, S. 651 ff.

land 9). Het waren dus meest Engelschen en Nederlanders, wat
niet te verwonderen is, aangezien zij tót de koloniseerende mogend-
heden, die de hernhutter zending in dien tijd op hun gebied toe-
lieten, behoorden. Het is niet waarschijnlijk, dat nog meer personen
lid van deze orde zijn geweest. Tot secretaris werd op 11 Nov.
1738 Le Long benoemd. Ds. Van Alphen zond in 1739 den orde-
ring aan Le Long terug, omdat hij als gereformeerd predikant zijn
verbinding met Zinzendorf niet langer kon aanhouden lo) De
bejaarde Abraham Romswinckel, groothandelaar in oostindische
waren en sinds 1712 geheimraad en resident te Amsterdam van
den koning van Pruisen, stierf reeds in 1738. Zijn schoonzoon,
mr. G. P. Boudaen, zelf zoon van een gereformeerd predikant, gaf
toen den ring met de statuten niet rechtstreeks terug, maar liet
een afschrift dezer statuten in handen van de tegenstanders der
broedergemeente komen, en professor Voget uit Utrecht drukte dit
af aan het slot van zijn geschrift over de „Mystike Godtgeleerd-
heitquot; 11), Hiertegen verweerden de Hernhutters zich ernstig, ver-
klarende, dat zij met deze orde niets gemeen hadden. De syndicus
of advocaat der broedergemeente, J. G. E. Böhmer, zond zelfs een
adres aan de Staten van Utrecht om te protesteeren tegen de
handelwijze van Voget, met de verzekering, dat alle beschuldi-
gingen onjuist waren en dat zij gaarne alles nader wilden ver-
klaren, wanneer zulks zou gewenscht worden 12). De opvolger
van Romswinckel was Samuel Radermacher, magistraat van Mid-
delburg en bewindhebber der Oostindische Compagnie Een
invloedrijk lid was Cornelis Schrijver. Hij was kapitein ter zee
onder de admiraliteit te Amsterdam en sinds 1744 vice-admiraal.
Hij heeft den Hernhutters veel hulp verleend en bleef tot zijn dood
in 1768 een trouw vriend. Veel beteekenis heeft deze orde overi-
gens niet gehad, want het was inderdaad slechts een persoonlijke
liefhebberij van Zinzendorf. Na 1743 liet de orde niets meer van
zich hooren en in 1753 schreef Le Long uit Amsterdam, waar hij
tijdelijk was, aan Zinzendorf, dat hij nog orderingen en eenige
papieren in zijn bezit had, welke de graaf beter zelf kon bewaren
en daarom maar door een vertrouwd persoon moest laten afhalen.
Hierbij waren ook de ringen van Van Alphen, Radermacher en
Schrijver. In den brief, dien Zinzendorf daarop aan Le Long
schreef, liet hij uitkomen, dat hij in deze orde heelemaal geen

9) De acten en correspondentie te Hhut R20A9.

'«) Zie te Hhut R10Aa7(3).

quot;) Vgl. A. Voget, Oorsprong en Voortgang van de valßche Mystike Godt-
geleerdheit. Utrecht 1739, bl. 57—69.

•2) Zie Bad. Sammlung, I, S. 232 ff.; vgl. S. 258. Voorts: A. G Spangenberg,
Leben des Herrn N. L. Grafen und Herrn von Zinzendorf und Pottendorf. Zu
finden in den Brüdergemeinen 1775, S. 1041.

'3) Ook Van Alphen wordt wel als diens opvolger genoemd.

belang meer stelde. Hieruit blijkt dus genoegzaam, dat de orde toen
niet meer bestond en vermoedelijk ongemerkt al uiteen was ge-
vallen 14).

Het boek van Le Long had de broedergemeente en haar zen-
dingswerk zoo bekend gemaakt, dat spoedig verscheidene per-
sonen hun hulp aanboden om de zending metterdaad te steunen.
De twee tussclaenpersonen, die de verbinding tusschen Zinzendorf
en de nederlandsche beschermheeren tot stand brachten, waren
Deknatel en Le Long. Zoo ontstond er in 1735 al een drukke
briefwisseling tusschen Amsterdam en Herrnhut. Ook werden de
door Nederland reizende zendelingen vriendelijk ontvangen en
voortgeholpen. In Sept. 1735 verwijlden G. Piesch, G. Berwig en
H. C. von Larisch op hun reis naar Suriname te Amsterdam, en in
November van dat jaar F. Martin, J. Bönicke en dr. Th. Grothaus,
die op weg naar St. Thomas waren. Een paar maanden later
vroegen de Amsterdamsche predikanten Van Alphen en De Bruin,
of Zinzendorf eenige zendelingen naar de Kaapkolonie wilde
zenden, omdat daar nog niets voor het heil der Hottentotten werd
gedaan. Als antwoord hierop kwam Georg Schmidt 9 Maart 1736
te Amsterdam aan. Maar daar hij nog moest wachten tot de „Ver-
gadering van Zeventienquot; bijeen zou komen om zijn uitzending
goed te keuren, werkte hij dien zomer op de buitenplaats Oud-
Bussum van Scherenbergh. In September vertrok hij naar Middel-
burg, waar de heeren der O. I. Compagnie vergaderden. Op hun
verzoek werd hij aldaar door eenige gereformeerde predikanten
ondervraagd; van een officieel examen was echter geen sprake.
Een der bewindhebbers, S. Radermacher, bevorderde de zaak ten
zeerste. Maar nadat Schmidt de toestemming had verkregen om als
zendeling naar Zuid-Afrika te vertrekken, moest hij toch nog van
13 Oct.—11 Maart 1737 te Middelburg wachten, voordat het
schip, waarmede hij de reis zou maken, kon uitvaren

Zinzendorfs gedachten gingen echter nog verder. In 1738 wist
hij van de O. I. Compagnie voor een paar zendelingen vrije over-
tocht naar Ceylon te verkrijgen, waarheen in Jan. 1739 D. Nitsch-
mann en dr. A. C. F. Eller vertrokken. Hun verblijf aldaar was
van korten duur, maar naar het getuigenis der vrienden te Colombo

'lt;) Zie den brief van Le Long, d.d. Amsterdam 30.3.1753 te Hhut R20A9b22
en dien van Zinzendorf, d.d. Londen, 13.5.1753 te Hhut R20C37(207). Deze vier
ringen worden nog in het archief te Herrnhut bewaart. K. H. von Peistel haalde
deze zaken bij Le Long af. — In 1742 werd de „Orden vom Bekänntnis des
Leydens Jesuquot; en in 1743 de „Närrchen Ordenquot; gesdcht, die uitsluitend uit
leden der broedergemeente bestonden. Het stichten van orden was in dien tijd een
algemeen geliefkoosde bezigheid, ook buiten de broedergemeente. Wij herinneren
hier aan de vrijmetselarij, die toen mode werd.

'5) Zie K. Muller, Georg Schmidt, Hermhut 1923, S. 24—36. Vgl. de acten
en brieven te Hhut RI5Ma2—3.

niet ongezegend. „Hoe nut en dierbaar deze twe geliefde Broede-
ren aan onze zielen geweest zyn, 't zedert het den beminde Hyland
behaagt hadde een kleen vonkje van hefde en genade in onze
herten uyt te storten; zal de lieve en dierbaare Gemeynte wel
kunne nagaan: en wy hadde zo gaarne gewenst van haar, onder
de genade des Hylands, nog meerder nut en hulpe in onze zwak-
heden te erlangenquot;nbsp;De Nederlanders hielpen evenwel de
broedergemeente niet alleen op het gebied van de Oost- en
Westindische Compagnie. Toen Zinzendorf zich in 1736 te Am-
sterdam ophield, bezocht hij op 9 Maart met ds. Van Alphen
Abraham Scherenbergh, een bemiddeld walvischvaarder, en ge-
bruikte hij op diens groenlandsch schip een maaltijd, waarbij
ongetwijfeld over de moeilijke positie der hernhutter zendelingen
op Groenland werd gesproken. Deze hadden sinds twee jaren
niets meer uit Europa gehoord en verkeerden in grooten nood.
Daarop ontvingen de Broeders op Groenland in Mei 1736 be-
richt, dat een nederlandsch schip een vaatje levensmiddelen en
brieven voor hen uit Amsterdam had medegebracht, en dat de
schipper van hun toestand aan de vrienden in Nederland verslag
moest uitbrengen. Le Long had deze verzending verzorgd en be-
loofde, wanneer de proefzending goed zou overkomen, zulks een
volgend jaar te herhalen. De zendelingen vroegen dringend om
een boot, die voor hen onontbeerlijk was. Het gevraagde vaar-
tuig schijnt hun ook in 1737 toegezonden te zijn, doch het ver-
ongelukte evenals het schip, dat in het jaar te voren de levens-
middelen had overgebracht i^). Scherenbergh hielp ook later nog
de zendehngen op Groenland en de visitatiereis van Andreas
Grasmann in 1740 naar dat afgelegen land werd door deze vrien-
den te Amsterdam mogelijk gemaakt. Ten slotte vermelden wij
nog, dat met een aanbeveling van Schrijver A. E. Richter naar
Algiers vertrok om daar onder de blanke slaven te werken is).
De pogingen om in Perzië de zending te beginnen, waren voort-
gesproten uit de kennismaking tusschen Zinzendorf en den voor-
ganger der Armeniërs te Amsterdam in 1738 Opmerkelijk is,
dat de Nederlanders, die tot de broedergemeente overkwamen,
zichzelf niet voor het zendingswerk beschikbaar stelden. Slechts
bij uitzondering vernemen wij, dat iemand als de doopsgezinde
voorganger van Blokzijl, Volkert de Graaf, een tijdlang den

18) Zie den brief d.d. Colombo, 19.11.1740 in de Büd. Sammlang, II, S. 220.
Vgl. Zinzendorf, Der Oelfenflichen Gemein-Reden im Jahr 1747. Zweyter Theil,
In den Brüder Gemeinen 1749, S. 178.

1') Vql. D. Cranz, Historie van Groenland, II, Haarlem en Amsterdam 1767,
bl. 54 vgg. Vgl. ook Spangenberg, a. a. O., S- 951. Zie voorts het Getuigenis van
Scherenbergh d.d. Amsterdam 14.8.1741, te Hhut R10Aa20(l).

18)nbsp;Vgl. Spangenberg, a. a. O.. S. 1209 f.

19)nbsp;Vgl. K. Müller, 200 Jahre Brüdermission, I. S. 251.

wensch koesterde om als zendeling naar St. Croix te gaan 20),
Zulk een zelfverzakende geestdrift voor de broedergemeente was
hier te lande zelden aan te treffen.

Terwijl de Hernhutters zelf bij IJselstein 's-Heerendijk als een
posthuis voor de heidenboden bouwden — hun laatste station in
Europa, zooals Zinzendorf zich uitdrukte 21), — ontstond uit de
werkzaamheden der hulpvaardige Nederlanders te Amsterdam
de eerste zendingssociëteit. Een datum voor de oprichting dezer
sociëteit is niet bekend, wat zeer begrijpelijk is, daar in het begin
een eigenlijke organisatie ontbrak en geen protocollen werden
gemaakt. Er was zeker in den eersten tijd een aanzienlijke kring
van gereformeerde en doopsgezinde vrienden, die door hun in-
vloed en geld de zending der broedergemeente bevorderden.
Hun voornaamste werk was, dat zij de toestemming voor het
verblijf der zendelingen in de koloniën bewerkstelligden, voor
een kosteloozen overtocht zorgden, en voorts door het overzenden
van levensmiddelen en andere benoodigdheden hen gedeeltelijk
^onderhielden. Voor het overige moesten de zendelingen in hun
eigen behoeften voorzien, daar zij niet door de zendende ge-
meente onderhouden werden. Maar ook bij allerlei andere moei-
lijkheden was de invloed van deze machtige bewindhebbers en
rijke kooplieden van groote waarde. Zoo riep Spangenberg in

1741nbsp;hun tusschenkomst in, toen hij met een eigen schip de kolo-
nisten naar Pennsylvanië wilde overbrengen 22). Een privilege
stond namelijk niet aan iedereen toe passagiers te vervoeren. In

1742nbsp;voer het eerste zendingsschip naar Philadelphia, en in 1743
kwam door toedoen van Hutton te Londen en Deknatel te Am-
sterdam een volledig ingericht zendingsschip in de vaart, dat
echter in het volgende jaar den Spanjaarden in handen viel 23),

Toen de beteekenis van dit zendingscollege steeds grooter werd
en de werkzaamheden zich uitbreidden, werd het omstreeks 1738
langzamerhand gewoonte op geregelde tijden bijeen te komen, in
den beginne viermaal per jaar, om de ingekomen berichten te lezen
en de werkzaamheden te bespreken. Het eerste bestuur bestond
uit: H. van Alphen, praeses, J. Deknatel, J. Schellinger, I. Le Long,
secretaris en |. L. Dober en F. de Watteville als assessores 24).
De beide laatsten vertegenwoordigden de broedergemeente in dit

2°) Zie den brief van De Graaf te Zeist PAIIR9D9G.

21)nbsp;Vgl. Zinzendorf, Die an den Synodum der Brüder in Zeyst vom 11 May
bis den 21 Junü 1746 gehaltene Reden, Nebst noch einigen andern zu gleicher
Zeit in Holland geschehenen Vorträgen. Zu finden in den Brüder-Gemeinen,
S. 446.

22)nbsp;Zie den brief van Spangenberg, d.d. Londen 16.11.1741, te Hhut
R10Aa6(13).

23)nbsp;Zie Müller, a. a. O.. I, S. 321.

2'') Zie een aanteekening van Le Long, s.d. te Hhut R10Aa26(l).

bestuur. Dober was als algemeen oudste de eigenlijke zendings-
director der broedergemeente en De Watteville was de leider van
's-Heerendijk en van de geheele hernhuttersche beweging hier te
lande. Men sprak in dien tijd van het „Collegium de propaganda
fidequot;. Het inrichten van een zelfstandige broedergemeente te Am-
sterdam en de heftige bestrijding door den gereformeerden kerke-
raad aldaar hadden beide een ongunstigen invloed op de ontwik-
keling der zendingssociëteit 25). Vele vrienden, vooral Doopsge-
zinden, gingen tot de broedergemeente over, zoodat de meeste
zendingsvrienden tevens leden der broedergemeente werden. Daar
deze menschen de zendingsberichten in de hernhutter bijeenkom-
sten hoorden voorlezen, waren zij altijd eerder en beter ingelicht
dan de overige vrienden. Die voelden zich ten achter gesteld bij
de gemeenteleden, alsof zij alleen goed genoeg waren om het be-
noodigde geld bij elkander te brengen. En het geld speelde een
steeds grootere rol, daar het zendingswerk zich snel uitbreidde en
de lasten zwaar drukten. De sociëteit wenschte nu, dat alle broe-
dergemeenten een gedeelte ter bestrijding der onkosten zouden
bijdragen. De billijkheid van dezen eisch werd door Zinzendorf
en de andere leiders wel erkend, maar dit voorstel kon moeilijk
uitgevoerd worden, omdat de algemeene organisatie der broeder-
gemeente nog te ontoereikend voor zulk een geregelde medewer-
king was. Zoo bleef dit voorstel hangende en het uitstel werkte
verlammend op de werkzaamheden der sociëteit. Want men vroeg
zich af, van wien de uitbreiding van het zendingswerk afhing, van
Zinzendorf als den geestelijken leider of van de sociëteit, die de
gelden moest bijeenbrengen. Hierover bleven de meeningen ver-
deeld.

Daarbij kwam nog, dat de gereformeerde vrienden, ook Van
Alphen, zich langzamerhand moesten terugtrekken. In het begin
had de gereformeerde kerk de hernhutter zending welwillend be-
oordeeld. Maar de moeilijkheden konden niet uitblijven, toen de
hernhutter zendelingen overgingen tot het verrichten van kerke-
lijke handelingen, zooals het doopen van hun bekeerlingen. Al lieten
de gereformeerde predikanten zich weinig gelegen liggen aan de
zending onder de inboorlingen, in alle koloniën waren toch predi-
kanten, die voor zich alleen de uitoefening van het kerkelijk ambt
opeischten. Zij beschouwden al spoedig de nieuwe zendelingen,
die niet eens theologen waren, als ongewenschte indringers. De
Gereformeerden zagen in de broedergemeente niets anders, dan
wat zij oorspronkelijk ook was, namelijk een piëtistisch conventi-
kel. Doch dat zij door de overname van de bisschopswijding een
zelfstandige kerk was geworden, wilde men niet aanvaarden, om-
dat de Hernhutters met deze wijding niet de officieele belijdenis

26) Vgl. de acten te Zeist PAIR5A1—2 en B3.

van de oude boheemsche Broeders hadden overgenomen. Zoolang
de Hernhutters dus de rechten van een conventikel niet te buiten
gingen en onder de heidenen slechts evangeliseerden, kon men
hen dulden, maar zoodra zij kerkelijke bedieningen verrichtten,
deden zij de kerk, die in de betrokken kolonie gevestigd was,
afbreuk.

Op grond van dit gevaar klaagde de gereformeerde predikant
J. Borm op St. Thomas den hernhutter zendeling Friedrich Martin
bij den gouverneur aan, wat tot Martin's gevangenschap leidde.
Een trouw verdediger vond Martin echter in den planter J. L.
Carstens, directeur van de deensche W. I. Compagnie, die een
goed getuigenis van de Broeders gaf, toen hij op zijn reis naar
Denemarken door Amsterdam kwam 26). De gedoopte Negers
wendden zich zelf tot den koning van Denemarken om zijn tus-
schenkomst en schreven in het Creoolsch over hun toestand: „Ons
staan vast tot noch toe, als het God den Heere gelieft, schon
ons seer gedrukt word van all, en komen ons slagen en kappen,
as ons by den Heyland leert, en Boek verbranden, en doop
Honde-Doop noemen, en Broeders Beesten, en Neger moet niet
zaahg worden, een gedoopt Neger is Brandhout in de Heil. En
hebben ons Broeders, sonderlyk Bas Martinus, die God aan ons
al had gebruikt, en die van twentig Broeders overgebleven is,
(die gestorven zyn,) met syn Broeders, over drie Maant op de
Fort gesett, en wil sy van de land bannenquot;. En een negerin
schreef aan de koningin van Denemarken: „mi ben bedroev na
min herte, voor dat Negrinne no kan dien die Heere Jesus in
Thomas, die Blanke no wil dien die Heere. Lat so as sili wil, maar
soo de povre swarte Broeders en susters wil dien de Heer Jesus,
so moet zilh doen, as si bin maron volkquot; 27). Zinzendorf reisde
persoonlijk naar St. Thomas om zijn Broeders te helpen, waar hij
29 Januari 1739 aankwam. Hij kon hen uit de gevangenis bevrij-
den, maar met Borm kwam hij niet tot overeenstemming. De
deensche koning besliste ten gunste van de Hernhutters door te
verklaren, dat ook de Gereformeerden op St. Thomas slechts ge-
tolereerd werden, daar de luthersche kerk in de deensche bezit-
tingen de staatskerk was 28). Van deze dingen bleef men intus-
schen in Nederland niet onkundig. Twee brieven uit St. Thomas
van tegenstanders der broedergemeente werden door professor
Van den Honert in zijn „Aanmerkingenquot; op een brief van De

26) Ook in de Büd. Sammlang. II, S. 196—215 (Duitsch). Zie voorts de
notarieele verklaring over de verhandelingen tusschen Zinzendorf en Borm in de
Büd. Sammlang. III, S. 971 ff. (Nederlandsch).
2') Vgl. Büd. Sammlang. I, S. 483 en 486.

28) Vgl. Büd. Sammlung. I, S. 177 f., d.d. Hirschholm 7.8.1739. Zie over
Zinzendorfs reis: Spangenberg, a. a. O., S. 1161—1178.

Watteville gepubliceerd 29). De Watteville antwoordde daar
weer op door de verklaring van Carstens uit te geven en die twee
brieven van een ander standpunt toe te lichten.

In Zuid-Afrika, waar de gereformeerde predikanten inderdaad
de alleen heerschende kerk vertegenwoordigden, kwam Georg
Schmidt eveneens in ernstige moeilijkheden. Wel moesten de
predikanten toegeven, dat Schmidt zijn doopelingen meer kennis
hnd bijgebracht, dan zij voor mogelijk hadden gehouden, maar het
verdachtmakende gerucht, dat de hernhutter zendelingen zonder
grondige voorbereiding hun aannemelingen doopten, had gretig
ingang gevonden 30). De „Herderlyke en Vaderlyke Briefquot; van
Amsterdam nam dan ook gaarne uit de notulen der zuidhol-
landsche synode van 1738 het gezegde, hetwelk een zeker iemand
uit den mond van den graaf zou vernomen hebben, over, namelijk,
dat de Hernhutters „onder de naaktloopende Wilden rechte Abra-
hamieten gevondenquot; hadden 3i). Zij werden er dus van beschul-
digd menschen gevonden te hebben, die zonder in den catechismus
onderricht te zijn konden gedoopt worden. Het kan ons niet ver-
wonderen, dat de synode van Zuid-Holland in 1740 de bediening
van doop en avondmaal door „Hernhutsche Emissarissenquot; als
onwettige handelingen veroordeelde 32). Hierdoor was het voor
de Gereformeerden onmogelijk geworden het zendingswerk der
broedergemeente langer te steunen. Men kan de vraag stellen, of
de Hernhutters niet verstandiger gedaan hadden hun doopelingen
aan de gereformeerde predikanten over te geven, opdat deze hen
^door den doop in de gevestigde kerk opnamen. Wij kunnen daar-
op echter antwoorden, dat de Hernhutters hun bekeerlingen met
tot leden der broedergemeente doopten, maar, gelijk de CoHegi-
anten, tot leden van de algemeene christelijke kerk, of naar hern-
hutter spreekwijze: tot leden van de Heilandsgemeente. Zij konden
geen propaganda maken voor de gereformeerde kerk 33). De
hernhutter zendelingen gingen naar apostolisch voorbeeld te werk,
en doopten bijvoorbeeld hun „eerstelingenquot; in de rivier, wat de
Gereformeerden verkeerd achtten, omdat er geen gemeente bij aan-
wezig was. Voor de heidenwereld bleef het parool der hern-
hutter zendelingen: „Niemandt, dan alleen Jesus, en die gekruyst,
bij haar te noemen; ook haar, soo veel mogelyk, in de zaalige
onwetenheit te houden, dat de Christelyke Religie soo verdeelt
is; en waar zy yets daar van merken, in dit deel ons onzydig

29)nbsp;Zie J. V. d. Honert, Aanmerkingen op sekeren Briev. door ... De Watteville
geschreeven, Leyden 1739, bl. 37 vgg.

30)nbsp;Vgl. K. Müller, Georg Schmidt. S. 96.

3quot;) Zie Herderlyke en Vaderlyke Brief, Amsterdam 1738, bl. 16.

32)nbsp;Vgl. [P. Hofstede], De Historie der oude en nieuwe Hernhutsche Secte,
Amsterdam 1802, bl. 283.

33)nbsp;Vgl. Müller, a. a. O., S. 100 ff.

te houden, van elk het beste te spreeken, en 't onderscheydt meer
te verminderen, dan te vergrootenquot; 34),

Het onvermijdelijk gevolg was, dat er te Amsterdam in de
zendingssociëteit, sinds 1741 ,,Heyden Conferentiequot; geheeten,
wat den vriendenkring betrof, vele veranderingen plaats vonden.
Op 5 Febr. 1744 werd de sociëteit opnieuw georganiseerd, ver-
moedelijk meer naar het voorbeeld van haar jongere zusterver-
eenigiging te Londen, de ,,Society for the Furtherance of the
Gospelquot;, die 27 April 1741 opgericht was. De naam zou voortaan
luiden: „Conferentie tot voortplanting des Evangeliumsquot;. Beslo-
ten werd eenmaal in de maand een kleine conferentie en om de
maand een groote conferentie, waar brieven werden voorgelezen,
te houden. In het vervolg zouden alle besluiten geprotocolleerd
worden. Daar Le Long Amsterdam metterwoon verliet, droeg hij
al zijn werkzaamheden aan Isaäc Graafman over, die dus de
tweede en tevens de laatste secretaris was. Een der eerste daden
van deze nieuwe Conferentie was, dat zij op 1 April besloot aan
de sociëteit te Londen veertig pond sterling over te maken ,,tot
een blyk van Liefde en Gemeenschap om dezelve een weinig te
hulp te komen in het draagen van haare kosten, door sommige
van dezelve meer als na vermogen gedaan in 't bevorderen van
de voortplanting des Evangeliums onder de Heydenen in Pen-
sylvanienquot; 35),

Een laatste en geheel volledige reorganisatie van deze zendings-
sociëteit vond 28 Maart 1746 plaats 36). Uitsluitend leden der
broedergemeente, tezamen 29 personen, onderteekenden de statu-
ten en stonden daardoor borg voor de uitgaven der sociëteit. Het
,,Oogmerk dezer Sociëteitquot; was: ,,Om het Evangelium van Jezus
Christus, die vrolyke Boodschap onzes Heils, na vermogen door
de gantse Wereld te bevorderen; dat is:' Om van onze zyde, de
Getuigen en Booden des Heeren, die onze Zalighyd is, en die
het Woord van zyn Lyden aan de Natiën brengen en daar toe
Lyf en Bloed aanbieden, op alle wyzen te assisteerenquot;. Het devies
luidde naar Hebreën 13, 2: ,.vergeet de herbergzaamheid nietquot;.
Uit de statuten leeren wij den aard en de organisatie van de
nieuwe sociëteit kennen. Het reglement telde 30 „pointenquot; en
begon aldus: ,,1. 'T is wel te Observeeren, dat deze Sociëteit in 't
geheel geen andre van gelyke Natuur tegengesteld word. Ook
is het de Intentie niet, eenige andre Aanstalt die Weldaaden geniet
zig tegen te stellen. 2. De Leden dezer Sociëteit mogen bestaan
uyt Mans- en Vrouwspersoonen. 3. De Leden dezer Sociëteit,

Vgl. J. L. Dober, Eenvoudig Opstel der Evangelisch-Moravische Kerke,
aangaande derselver Arbeidt, tof hiertoe, en vervolgens, onder de Wilden,
Slaaven en andere Heydenen. 1740, bl. 3 (h).
35) Protocol te Zeist PAIR5A1.

38) De grondslag en het reglement te Zeist PAIR5B1—2.

merken deze dienst ter bevordering des Evangeliums aan, als
eene Genade, als een Previlegium en als een Zegen voor hunne
eygene Zielen.quot; Het dagelijksch bestuur, dat nu conferentie ge-
noemd werd, bestond uit een voorzitter, voorstander genaamd,
een vice-voorstander, een secretaris, die tevens penningmeester
was, en zes medegecommitteerden, te weten drie mannen en drie
vrouwen. Uit de laatsten werden een dienaar en een dienares ge-
kozen. Deze conferentie zou minstens eenmaal per week samen
komen om de zaken te behartigen (§ 6). De geheele sociëteit
kwam dan elke maand een keer bijeen om de ingekomen berich-
ten te lezen en de conferentie gelegenheid te geven van haar
beleid verantwoording af te leggen (§5). Voorzitter werd krach-
tens zijn ambt de ..Generaal Diakonus der Pilgergemeentequot;, die
natuurlijk niet altijd te Amsterdam was om aan de ver-
gaderingen deel te nemen. Een paar leden uit den kring der
voorgangers hier te lande zouden mede in het bestuur zitting
hebben (§ 7). De meest vooraanstaande leden waren M. Beu-
ning. J. Deknatel en K. van Laer. Secretaris bleef 1. Graafman.
Leden, die buiten Amsterdam woonden, waren J. F. Beyen en
G. P. Swertner. Alleen ..dugtige subjectenquot; werden tot leden
aangenomen (§ 21). Voorts wilde de sociëteit door correspon-
deerende medeleden de andere broedergemeenten en de ver-
strooide vrienden opwekken en in de gelegenheid stellen ..deel
te neemen aan het werk des Heerenquot; (§ 11). De conferentie
mocht nooit een bedrag hooger dan vijfhonderd gulden uitgeven
zonder de sociëteit daarin te kennen en. wanneer het kasgeld
ontbrak, hoogstens een crediet van vijfhonderd gulden opnemen
(§ 16). Behalve de zorg voor de eigenlijke zendingsexpeditie, wil-
de de sociëteit ook het drukken van stichtelijke geschriften en
predikaties tot ..nut der zielenquot; bevorderen (§ 18). Wat vorm
en inhoud aangaat, kwamen deze statuten vrijwel overeen met
het reglement van de gelijknamige sociëteit te Londen.

Op 14 Mei van het jaar 1746 hield Zinzendorf bij een liefde-
maal tijdens de synode te Zeist een groote rede. waarin hij onder
meer zeide: ..Amsterdam is de eigenlijke moedergemeente van
het zendingswerk. Vandaar zijn vele zendelingen en visitatoren
uitgegaan, geholpen door de sociëteit. Want die is de kweekschool
der zending, Londen en Kopenhagen zijn daar slechts helpers
bijquot; 37). De sociëteit deed inderdaad belangrijk werk tot 1748,
daarna nam zij zeer in beteekenis af. tot zij in het midden van
1750. voornamelijk ten gevolge van de financieele moeilijkheden
der broedergemeente, haar werkzaamheden staakte. Evenmin als
een vaste datum voor de oprichting was te noemen, is een datum

37) Rede tijdens een ..Sabbaths Liebes Maalquot;, d.d. Zeist 14.5.1746, te Hhut
R10Aa37(2).

voor haar ontbinding aan te geven. Dit geschiedde feitehjk pas
in 1772, toen na den dood van den voormaligen secretaris Graaf-
man alle bescheiden en rekeningen aan de broedergemeente over-
gingen, en de oude onderteekenaars, voor zoover zij nog leefden,
en de erven der overledenen verklaarden, dat zij voor geen en-
kele vordering, die nog mocht inkomen, meer borg stonden,
„wordende deze Sociëteit dus ten volle geëindigt zonder iets te
reserveeren of open te houdenquot; 38).

Naast de heidenwereld deelden de Joden in Zinzendorfs bij-
zondere belangstelling. Toen hij in 1739 van St. Thomas terug-
keerde, vergezelde hem een portugeesche Jood, Daniel Nunnez
da Costa, die zich wel tot de broedergemeente voelde aangetrok-
ken, maar toch niet tot het christendom overging. Na een ver-
blijf van vier maanden te Marienborn, woonde hij in 1740 te
Amsterdam en 's-Gravenhage, en keerde hij in het voorjaar van
1741 weer naar Jamaica terug. Nog jarenlang stond hij met Zin-
zendorf in briefwisseling 39).

In 1738 was J. L. Dober naar Amsterdam gekomen om daar
onder de Joden te gaan evangeliseeren. Hij betrok een woning
in de jodenbuurt om geheel onder hen te leven. Het was een
moeilijke tijd voor hem en veel zegen zag hij op zijn werk niet,
omdat het hem aan bijzondere kennis op dit gebied ontbrak.
Daarom noodigde hij reeds tegen het einde van 1738 den kundi-
gen Samuel Lieberkühn uit om dit werk over te nemen. Deze
kwam een half jaar later en was weldra een goede bekende, die
als Rabbi Schemuel veler achting genoot. Zijn werkzaamheden
bleven niet tot Amsterdam beperkt, daar hij veel rondtrok. Te
Groningen liet hij zich een keer overreden in de synagoge te
spreken, wat hij anders nooit deed. Van Sept. 1740 af woonde
hij nog een jaar te Leiden en daarna vertrok hij naar Londen.
Te Amsterdam nam Otto Wilhelm Hasse, die aldaar reeds 18
April 1745 overleed, zijn werk over 40). In den tijd, dat Lieber-
kühn predikant te Zeist was (1751—1759), kwamen vele Joden,
soms een heel gezelschap van oude bekenden, daarheen om zijn
prediking te beluisteren. Sommigen ergerden zich aan zijn ver-
kondiging van het kruis en liepen gedurende den kerkdienst weg.
Behalve te Amsterdam, zocht hij ook te Amersfoort en elders

38)nbsp;Zie te Zeist PAIR5B1.

39)nbsp;Onze gegevens zijn ontleend aan G. Dalman und A. Schulze, Zinzendorf
und Lieberkühn, Stadien zur Geschichte der Judenmission, Leipzig 1903, passim.
— Lieberkühn had te Halle en Jena grondig Hebreeuwsch gestudeerd, werd in
1733 Magister, maar nam een benoeming als professor in de oostersche talen
naar Koningsbergen niet aan.

'•quot;) Hasse overleed niet in 1743, zooals Dalman, a. a. O., S. 35 opgeeft, maar
wel in 1745; vgl. te Hhut R21B70a, de acten over zijn nalatenschap.

de Joden op. Dit werk onder Israël werd echter niet voortgezet en
heeft daarom geen blijvende resultaten opgeleverd.

Een schoon getuigenis van den universalistischen zendings-
geest der broedergemeente vinden wij in haar kerkhtanie, die
eiken Zondagochtend werd gebeden: „Regeer en leid uwe hei-
hge christelyke Kerk! Vermeerder ons verstand in de verborgen-
heid van Christus, en verminder het misverstand! Leer ons aan-
neemen die geene, die zwak zyn in 't geloof, maar niet tot twis-
tige zamenspreekingen. Maak het woord des Kruices algemeen
by de geene, die naar uwen naam genoemd zyn; Wilt de ver-
strooide kinderen Gods vereenigen en byeenvergaderen; Blyf hun
eenige Herder, Hoogepriester en Heiland; Zend getrouwe arbei-
ders in uwen oogst;...... Geef uwen volke steeds overwinning

tegen de vyanden van U, van uw Kruis en van uwe wonden;
Help ons, dat wy uw Testament (Joan: XVll) ten vollen uit-
voeren! — O Gij, die het Licht en de Troost aller Heidenen zyt!
Waak over uwen gezanten te lande en ter zee; Geef geest en
vuur tot het woord hunner getuigenisse van uwen bloede! .Zegen
onze geliefde gemeenten uit de Heidenen; Bewaarze als het
zwart uwes oogappels; Gelyk gy deze Negers en wilden bezocht
hebt. zoo bezoek ook alle de overige Heidenen; Verlos het volk
Israëls van zyne verhardinge; Bekeer nog veele van hen tot U,
en zegen ze onder ons; Totdat de volheid der Heidenen zal in-
gegaan zyn, en alzoo geheel Israël zalig worde; Och dat ook
Ismaël [de Mohammedanen] mogte leven voor uw aangezichte!
Verhoor ons, o Heere God!quot;4i).

De hachelijke toestand, waarin de broedergemeente omstreeks
1750 in organisatorisch en financieel opzicht verkeerde, bracht
het zendingswerk eveneens in een kritiek overgangstijdperk. De
bestaande bestuursvorm was onvoldoende en de geldelijke on-
dersteuning veel te zwak. Derhalve werd in 1754 in plaats van
de locale comité's een centrale „Heidendiaconiequot; ingericht, die
voortaan de belangen der geheele hernhutter zending behartigde.
De eigenlijke zendingsdirectie bleef als te voren de ,,Pilgerge-
meinequot;, die de geheele broedergemeente bestuurde. Vooral Zin-
zendorf stond steeds persoonlijk met de zendelingen in verbin-
ding. Na diens dood berustte de leiding bij de synode, maar de
..Heidendiaconiequot; zorgde voor het benoodigde geld. Langen tijd
was Johannes de Watteville de uitvoerende zendingsdirector. Tot
algemeen penningmeester met den titel „Archidiakonusquot; werd
Kornelis van Laer benoemd. Onder hem stonden weer de zen-

Zie Het Kerken Gebed der Evangelische Broeder-Gemeente, Haarlem 1771,
bl. 8 vgg. Dit kerkgebed, oorspronkelijk een navolging van het luthersche, werd
steeds meer uitgebreid. In 1742 werd een bede voor de Mooren, Wilden, Zigeu-
ners, Slaven en Joden ingevoegd, vgl. het Herrnhater Gesangbuch, lied no. 1740.

dingsagenten in de verschillende landen. De vertegenwoordiger
voor Nederland was Chr, H. Saalwächter te Amsterdam 42).
Terwijl de vroegere sociëteit haar werkzaamheden niet tot een
bepaald zendingsgebied beperkt had, werd nu aan Nederland
speciaal de zorg voor Berbice en Suriname opgedragen. Hier
werd van 1755—1760 toch nog bijna 8500 gulden bijeen ge-
bracht, welk bedrag hooger was dan dat in een der andere
landen. In 1765 werd door de synode te Herrnhut een „Missions-
Deputationquot; van vier leden ingesteld, die in het vervolg de zaken
behartigde, doch geen zelfstandige directie was. De binnenland-
sche actie moest echter krachtiger worden aangepakt, daar na
1760 de zendingsschuld bedenkelijk aangroeide.

Op de reeds genoemden Zeister conferentie van 1765 werd
dan ook ernstig overwogen, hoe men de vriendenkring kon ver-
grooten 43). In dat jaar 1765 was B. J. Babelingk, een Neder-
lander van geboorte, als zendingsagent naar Amsterdam geko-
men. Naar aanleiding van den wensch van twintig vrienden,
vroegere volgelingen van ds. Brünings te Amsterdam, die daar
een zendingskring wilden hebben, waar Babelingk vooral zen-
dingsberichten zou kunnen voorlezen, werd over de methode voor
dergelijke kringen uitvoerig gesproken. In zulke bijeenkomsten
zouden predikaties en berichten uit de broedergemeente, in het
bijzonder zendingsberichten, worden voorgelezen. De nadruk
werd gelegd op de oorspronkelijke bedoeling van deze kringen,
namelijk de personen, die er aan deelnamen, met den Heiland
nader bekend te maken, zoodat zij werkelijke deelgenooten aan
Zijn verdienstelijk werk zouden worden. Dan zouden zij zeker
ook een indruk krijgen van het groote werk, dat God de broe-
dergemeente had toevertrouwd. Het moest evenwel geheel aan
hen worden overgelaten, in hoeverre zij dan metterdaad aan dit
zendingswerk wilden deelnemen. Ook vrienden, die zich minder
met de broedergemeente verbonden gevoelden, maar toch belang-
stellend waren, moest men hartelijk liefhebben en dienen, opdat
zij eveneens, wanneer zij zich daartoe gedrongen voelden, iets
konden bijdragen tot het werk onder de heidenen. Met het oog
op een dergelijke ondersteuning van de zending was men van
plan de oude sociëteit te Amsterdam weer in het leven te roepen.
Daarom moesten vooral onder de Gereformeerden zoowel de
oude kennissen als de nieuwe vrienden opgezocht worden. Deze
vrienden moest men verder bewerken door hen „extractenquot; van
belangwekkende zendingsberichten toe te zenden, die C. Beyer

'•2) Vgl. K. Müller, 200 Jahre Briidermission. I, S. 317. — Op 9.7.1762 werd
door Saalwächter te Amsterdam een „college van dienaren tot bezorging van de
uitwendige behoeftens der zending onder de heidenen in Amerikaquot;, bestaande uit
elf Broeders, benoemd.

«) Zie het Protocol te Zeist PAIR6(2).

ZOU uitzoeken en gereed maken. Aldus meende men op de Zeister
conferentie de algemeene belangstelling, die de zending echter
ten goede zou komen, te kunnen vergrooten.

Heel veel werd echter in Nederland nog niet bereikt, de
bodem was ten minste nog niet voldoende voorbereid om de
zendingssociëteit weer in het leven te roepen. Te Londen werd
in 1768 wel de oude sociëteit opnieuw ingericht, grootendeels
door de vroegere leden. Nieuwe leden traden toe, de statuten
werden eenigszins herzien, en een „committeequot; van zes personen
vormde wederom het bestuur. Alleen hdmaten der broederge-
meente werden opgenomen, terwijl vrienden uit andere kerken
als honoraire en correspondeerende leden aan de vergaderingen
deelnamen 44). Deze vereeniging kon zich sindsdien handhaven.
Voor de werkzaamheden in Nederland was het een feit van be-
lang, dat in 1767 de nederlandsche vertaling van de „Historie
van Groenlandquot; in drie deelen, met kopergravures verrijkt, ver-
scheen. Dit lijvige werk was door David Cranz enkele jaren
tevoren in het Duitsch uitgegeven en werd spoedig bovendien
in het Engelsch, Zweedsch en Deensch vertaald. Daarna kwamen
meer werken van de drukpers, die de zendingshefde bevorder-
den en de broedergemeente in een juister licht plaatsten. In 1773
verschenen de „Lofzangen en Geestelyke Liederen der Vereenig-
de Evangehsche Broeder Gemeentequot;, die in ons land weinig af-
trek vonden. Deze bundel werd later het gebruikelijke gezang-
boek voor de broedergemeente in Kaapland.

Van groote beteekenis zijn in dit verband de gemeenschaps-
kringen geweest, die omstreeks 1780 onwillekeurig den grond-
slag voor een breedere zendingsbelangstelling legden. Immers
door deze kringen kregen de Hernhutters in de gereformeerde
en luthersche kerken een aantal vrienden, die zich innerlijk met
de broedergemeente verbonden voelden, en zich met liefde achter
haar zendingswerk stelden. Bovendien was het aan deze men-
schen te danken, dat de Hernhutters langzamerhand onder de
predikanten vrienden en bekenden verkregen. Een predikant, die
overigens vrijwel onbekend is gebleven, was zelfs uit dezen kring
voortgekomen. Wij bedoelen Abraham Offers, die zijn liefde
voor de broedergemeente als hervormd predikant tegenover zijn
gemeenteleden en ambtsbroeders niet verborg 45). Hij was uit
's-Hertogenbosch afkomstig en huwde daar met de oudste dochter
van Jan de Rover. Toen hij nog student was, bezocht hij reeds

'•'') Het reglement is opgenomen bij: A. G. Spangenberg, Arbeid der Evan-
gelische Broederen onder de Heidenen, Gouda 1790, bl. 146 vgg. Vgl. W. G.
Addison, The Renewed Church o[ the United Brethren 1722—1930, London 1932,
p. 87 sq.

De brieven van Offers, te Zeist PAIIR2B2b—d.

vaak de broedergemeente te Zeist. Vervolgens was hij van 1773-
1790 predikant te Zegveld. In 1781 richtte hij in zijn gemeente
een hernhutterschen kring op, en steeds verzocht hij den Zeister
bezoekbroeders op hun dienstreizen bij hem aan te komen. Wan-
neer hij te 's-Hertogenbosch zijn familie bezocht, ging hij daar
gaarne in hernhuttersche samenkomst voor. Het is dus zeer
begrijpelijk, dat hij weldra als een Hernhutterschgezinde in een
verdacht hcht kwam te staan. Maar in zijn preeken kon men geen
ketterijen ontdekken, zoodat hij verder met rust werd gelaten.
In 1790 nam hij een beroep naar Nieuw- en St. Joosland aan
en vandaar vertrok hij in 1805 naar Ritthem, waar hij in 1813
overleed. Vooral van Nieuwland uit bewerkte hij al zijn ambt-
genooten op Walcheren, zoodat hier vele trouwe zendingsvrien-
den werden gewonnen.

In 1794 kon Offers onder de predikanten de volgende lezers
van de hernhutter zendingsberichten noemen: H. }. Krom, J. Hen-
ry, }. de Roy, J. de Fremery, F. Reytsma en A. Drijfhout allen
te Middelburg, A. Wanders en J. Cremer te Veere. Twee jaren
later kwam J. Hoek te Arnemuiden daar nog bij. Krom zond de
berichten ook aan zijn zoon, die predikant te Poortvliet was. Bij
professor J. Heringa, die van 1791—1794 predikant te Vhssingen
is geweest, werd ook daar ongetwijfeld warme belangstelhng
voor de broedergemeente gewekt. Deze groep van belangstellen-
de predikanten was inderdaad iets buitengewoons. Terwijl de
meeste provinciale synoden nog jaarlijks de artikelen, waarin de
Hernhutters als een gevaarlijke secte veroordeeld werden, over-
namen, waren er hier op Walcheren vele predikanten, die de
broedergemeente en haar werk hoogachtten. Zij leverden van hun
sympathie in 1793 zelfs een openlijk bewijs door de Voorrede, die
Krom, professor honorarius, voor de nederlandsche vertahng van
de „Ratio Disciplinaequot; schreef, kerkelijk goed te keuren 46). Deze
voorrede was geen apologie voor de hernhuttersche beweging, maar
toch een waardeerende schets van de broedergemeente en haar
zending. Zij werd uit naam der classis van Walcheren door Drijf-
hout en Cremer op 23 Oct. 1793 geapprobeerd. De classis hechtte
haar goedkeuring wel is waar niet aan het hernhutter boek zelf,
maar door deze inleiding van haar zegel te voorzien, werd ook in-
direct dit hernhutter geschrift van Loretz onomwonden aanbevolen
tot groote verbazing en ergernis van menig streng gereformeerd
predikant. Door deze daad was het gereformeerde front tegen de
broedergemeente voor het eerst en voor immer officieel doorge-
broken 47).

''S) Zie [J. Loretz], Ratio Disciplinae Unitatis Fratrum A.C. of Grondschets
van de Inrichtingen der Evangelische Broeder Gemeenten. Vooraf gaat eene
Voorrede van Herrn. Jo. Krom [cxx blz.], Dordrecht 1793.
«) Vgl. Hofstede, t. a. p.. bl. 306 vg.

Offers stond ook sinds 1777 in verbinding met de zoogenaamde
,,Prediger-konferenzquot; te Herrnhut. Sedert 1754 kwamen jaarlijks
zeer vele predikanten uit de verschillende duitsche landskerken
te Herrnhut bijeen om enkele dagen te vergaderen en daarbij de
broedergemeente en elkander te leeren kennen 48). Vooral vraag-
stukken uit de practische theologie werden er besproken. Predi-
kanten, die echter te ver af woonden en bezwaarlijk persoonlijk
konden komen, schreven een groet, waarop hun als antwoord het
uitvoerige verslag van de conferentie werd toegezonden. Weldra
had deze conferentie haar vrienden ver buiten de duitsche grenzen,
bovenal in Zwitserland. Maar Offers was de eerste gereformeerde
predikant, die met de conferentie in verbinding stond. Omstreeks
het begin der negentiende eeuw kwamen hier uit Nederland nog
bij: Heringa, Krom en Wanders. voorts W. van Vloten uit Bar-
neveld, P. Ris, doopsgezind voorganger te Hoorn en M. Jorissen,
hoogduitsch predikant te 's-Gravenhage 49).

Een Hernhutter, die in dezen tijd veel voor de broedergemeente
in de Nederlanden heeft gedaan, was Erick baron von Ranzau
(of Rantzau). Gesproten uit deenschen adel, diende hij eerst in
het fransche regiment in de Elzas, voor hij te Halle ging studee-
ren. Te Ebersdorf sloot hij zich in 1746 bij de broedergemeente
aan en trad hij vervolgens in haar dienst. Van 1764 af was hij
met uitzondering van de jaren 1775—1779 archivaris van het uni-
teitsarchief, dat toen in het slot te Zeist was ondergebracht.
Op 2 Oct. 1782 werd hij geordend. In dien tijd leerde hij ook de
nederlandsche taal spreken. Nu kon hij de gemeenschapskringen
bezoeken en bij het vertalen van de hernhutter berichten helpen,
terwijl hij voortaan de aangewezen man was om met de overheids-
personen te onderhandelen. Hij bepaalde zich bij zijn bezoekreizen
niet alleen tot de bestaande kringen, maar zocht daarnaast in de
groote steden met invloedrijke menschen bekend te worden. Daar-
bij liet hij geen gelegenheid voorbij gaan om predikanten, wier
„evangelischequot; gezindheid hem bekend was, te bezoeken. Vooral
in de jaren 1786—1792 was hij veel in Zuid-Holland op reis.

quot;'S) Zie: O. Steinecke, Die Diaspora der Brüdergemeine in Deutschland. Ein
Beitrag zu der Geschichte der evangelischen Kirche Deutschlands, I, Halle 1905,
S. 183 ff., vooral S. 187.

«) De berichten van deze „Konferenzquot; als ms. te Zeist PAIR9A, gedeeltelijk
in nederlandsche vertaling van 1786—1834. Zie overigens te Hhut R18A27b.
Tusschen 1812—1826 stonden met de „Predigerkonferenzquot; te Herrnhut in ver-
binding: A. L. Augustini ('t Waal), G. v. d. Byllaardt (Neder Langbroek),
H. J. Eykmans (Maartensdijk), A. Goedkoop (Zonneraaire, later in België),
prof. G. V. Oordt (Utrecht). J. C. W. Quack (Zetten). P. R. A. Saltes (Leer-
sum) en D. ter Veer (Maarssen). Voorts H. W. Witteveen (Ermelo) in 1863
en 1867, de hoogduitsche predikanten van Amsterdam en 's Gravenhage van
1864—1866 en het N.Z.G. bijna regelmatig van 1812—1844: 1862 en 1864. De
„Predigerkonferenzquot; kwam in 1871 voor het laatst bijeen.

Voorts hielp hij Hess bij het vertalen van verzen voor het gezang-
boek, dat de Zeister predikant Loskiel uitgaf, en leverde hij een
beknopte vertaling van het leven van Zinzendorf, zooals Spangen-
berg dat had beschreven 50).nbsp;r.

De synode in 1789 te Herrnhut gehouden, gaf aan Von Ran-
zau een zeer belangrijke opdracht. Op deze synode werd ten
eerste in de directie van het zendingswerk eenige verandering ge-
bracht doordat de „Missions-Deputationquot;, die slechts een admi-
nistratieve bevoegdheid had, in een „Missions-Departementquot; met
zelfstandig beleid werd omgezet, en aldus onmiddellijk in het alge-
meen opperbestuur der broedergemeente, de „Unitats Aeltesten
Conferenzquot;, werd opgenomen. Ten tweede besloot de synode het
werk onder de Hottentotten in Zuid-Afrika weer opnieuw ter
hand te nemen. ]. F. Reichel had in 1787 van Tranquebar komend
de Kaap bezocht, waar hij onder de predikanten een veel gunsti-
ger stemming jegens de inboorlingen vond dan vroeger het geval
was Sinds 1785 werkte daar ds. H. R. van Lier, wien het gees-
telijk welzijn der inboorlingen zeer ter harte ging. Dit was ook
het geval met M. C. Vos, een Zuidafrikaner van geboorte die
tot 1793 in Nederland predikant was geweest. In 1789 werd nu
aan Von Ranzau en Rothe, den predikant van Zeist, opgedragen,
in Nederland bij de O.I, Compagnie den weg te banen vom de
zending in Zuid-Afrika, Daar de toestemming om zich in de Kaap
te vestigen zeer moeilijk was te verkrijgen, raadden gedienstige
vrienden aan. enkele zendehngen als ontdekkingsreizigers uit te
zenden die dan ongemerkt met de Hottentotten in verbinding
konden komen. De broedergemeente wilde echter zóó met han-
delen en de zaak bleef hangende tot mr, M, Temminck. een der
directeuren van de O.I. Compagnie, in 1791 Zeist bezocht en bij
deze gelegenheid uitvoerig door de Hernhutters werd inplicht.
Op 17 November waagden zij een verzoekschrift bij het bestuur
der O.I. Compagnie in te dienen, dat 3 Dec. 1791 toestemmend
werd beantwoord. De zendelingen moesten echter onder streng
toezicht der Compagnie blijven en mochten zich niet op plaatsen
vestigen, waar reeds christelijke gemeenten bestonden In het be-
gin van 1792 werden drie ongehuwde Broeders Hendrik Marsveld,
uit Gouda afkomstig, Daniel Schwinn uit Hessen en Johann Chris-
tian Kühnel uit Saksen, voor dit werk beroepen. Op 11 Juh gingen
zij in den Helder aan boord van het schip „'t Duifje en 23 iNo-
vember kwamen zij te Kaapstad aanSi).

60) Zie zi]n Lebenslaui (1719-1795) in de Nachrichten a- d.Brg ,nbsp;451

483. Zijn briefwisseling te Hhut R21A134b.c. Vgl. ook te Hhut R10Aa34(58),
RlOBlb en R15Ma8.

5') Zie Müller, a. a. O., I, S. 183 f.. en [E. A. Kleinschmidt], Geschiedenis
van het Zeister Zendingsgenootschap, in; Berichten uit de Heidenwereld, jaarg.

1918, bl. 136 vg. Voorts te Zeist PAIR5E3.

Om dezen arbeid beter te kunnen ondersteunen, werd in het
volgende jaar weer een hulpgenootschap in Nederland opgericht.
De oude Spangenberg had op het laatst van zijn leven in 1792
zijn medearbeiders nog aangespoord de voormahge sociëteit weer
te doen herleven 52). Nu werd door Von Ranzau, Rothe en Re-
natus van Laer een nieuw reglement opgesteld en door het hooH-
bestuur, dat te Berthelsdorf bij Herrnhut zetelde, goedgekeurd. Zij
hadden de statuten van het genootschap te Londen overgenomen
en, in zoover de omstandigheden dat noodig maakten, gewij-
zigd 53). Het verschil was dus betrekkelijk gering. Overigens had
dit nieuwe reglement ook veel overeenkomst met de statuten van
1746 daar er dezelfde beginselen aan ten grondslag lagen. Even-
zoo had het hulpgenootschap, dat in 1787 te Bethlehem in Penn-
sylvanië gevestigd was, in hoofdzaak dit reglement overgeno-
men 54). Er werden 26 „Regelen der Broeder-Sociëteit in de Ver-
eenigde Nederlanden ter Uitbreiding van het Evangelie onder de
Heidenenquot; vastgesteld. Deze sociëteit zou enkel uit leden der broe-
dergemeente bestaan (§1). Alle dienaars der gemeente zouden
krachtens hun ambt lid zijn, terwijl de overige leden er bij werden
gekozen (§2). Vrienden en begunstigers, die niet tot de broeder-
gemeente behoorden, konden „tot honoraire Leden deezer Socië-
teit verkooren wordenquot;. Zij ontvingen de berichten en mochten
de vergaderingen bijwonen, maar hadden „nochtans geen
stemquot; (§ 3). De bedoeling was zendehngen in de nederiandsche
koloniën te ondersteunen; doortrekkende zendelingen naar andere
gebieden zouden echter ook geholpen worden (§4). Men zou in
overleg met het hoofdbestuur handelen en verwachtte veel bijstand
van den correspondeerenden zendingsagent in dit land (§ 6—7).
De gewone vergadering zou een- of tweemaal per jaar te Zeist
samenkomen (§ 10). Het bestuur berustte bij een Commissie, die
een secretaris en twee dienaars uit haar midden benoemde (§ 11).
Deze commissie bestond uit den algemeenen opziener, de overige
opzieners, voorgangers en voorstanders hier te lande, den zen-
dingsagent en nog zes leden, die steeds voor één jaar gekozen
werden (§ 12; 18). De commissie mocht nieuwe leden voorstellen,
maar de geheele sociëteit koos hem (§ 19). Ook deze commissie
mocht evenmin als de vroegere besturen meer dan vijfhonderd
gulden tegelijk uitgeven zonder de sociëteit daar in te ken-

quot;^He^t^oiftwerp werd op 23 Mei 1793 aan 35 leden uit Zeist en

52)nbsp;Zie E. W. Cröger, Geschichte der erneuerten Brüderkirche. Gnadau 1854,
III, S. 455.nbsp;, n j

53)nbsp;Vgl. de Berichten van de Zendingen der Evangelische Broedergernee^e
onder de Heidenen. Zeist 1798, I, bl. 3-19. De statuten ook te Zeist PAIR5D2.

64) De statuten in: G. H. Loskiel, Geschichte der Mission der evangelischen
Brüder unter den Indianern in Nordamerika. Barby 1789, b. 776 ii.

één uit Haarlem, die in het zusterhuis te Zeist waren bijeenge-
komen, voorgelegd. Bijna allen verklaarden tot het genootschap
toe te treden en op 28 Mei vond de eerste vergadering op plech-
tige wijze plaats. De eerste leden van het bestuur of de commissie
waren ambtshalve: C. D. B. Rothe, opziener van Nederland, C.
Suter, opziener van Zeist, H. Zaeslein, predikant van Amsterdam
en J. Schmidt, zendingsagent. Gekozen werden: C. M. Brouwer,
B. C. van Calker, J. Fridlezius, C. Ljundberg, C. A. Schlegel en
G. M. Schneider. Buitendien werden nog Von Ranzau en M. Beu-
ning, die de doortrekkende zendelingen altijd herbergde, wegens
hun verdiensten in de commissie opgenomen. Rothe werd voor-
zitter, Zaeslein secretaris, Ljundberg penningmeester; Brouwer en
Fridlezius werden tot dienaars gekozen. De eerstvolgende ver-
gadering vond 3 Oct. 1793 plaats, maar de eerste algemeene jaar-
vergadering werd op 9 Juli 1794 gevierd. Sinds 1801 werd die
vergadering in Augustus en sedert 1808 steeds in September ge-
houden. Het genootschap nam de zorg voor Zuid-Afrika en Suri-
name op zich 55).

Langzamerhand had de broedergemeente een uitgebreiden kring
van belangstellende zendingsvrienden en berichtenlezers gekregen.
Oorspronkelijk werden de ,,Gemeinnachrichtenquot;, waartoe ook de
zendingsberichten behoorden, alleen in de broedergemeente ge-
lezen. Later ontvingen ook de vrienden, die zich onder toezicht
der broedergemeente in de gemeenschappen organiseerden, deze
berichten, maar het was beslist verboden aan buitenstaanders
iets hieruit mede te deelen. Van het eenmaal door Zinzendorf
ingenomen standpunt week men nog niet af. Men wilde geen
propaganda onder de christenen voor het zendingswerk maken,
om zelf den tijd der groote heidenbekeering voor te bereiden.
Liever wachtte men Gods tijd geduldig af. Daarom werden de
eerstelingen enkel als een goedheid (,,douceurquot;) Gods op het
zelfverloochenend werk der zendelingen beschouwd 56). Dat de
broedergemeente ondanks de uitbreiding van den lezerskring in
beginsel nog op haar oude standpunt bleef staan, ondervond pro-
fessor Heringa van Utrecht, die te goeder trouw een stuk over-
nam en in de ,,Letterbodequot; plaatste om velen deelgenoot te maken
van zijn blijdschap over het voorspoedige zendingswerk. Toen
men den hoogleeraar er opmerkzaam op maakte, dat het buiten-
staanders niet werd toegestaan deze berichten te lezen, beloofde
hij niets meer ,,aan het Publiekquot; bekend te maken, maar voegde
hij er aan toer ,,Laat het Uwe vrienden maar vrij zeggen, wie
Gij zijt en wat Gij voor Christus en het Christendom doet. Het
is genoeg, zoo gij zelve het maar niet verbreidtquot; 57). De berichten.

Zie de protocollen der sociëteit van 1793 af te Zeist PAIR5D1.

56) Vql. Büd. Sammlung. I. S. 253 f.

5') Zie den brief d.d. Utrecht 21.3.1797 te Zeist PAIIR2B2c.

die in de broedergemeente in het Duitsch werden voorgelezen,
moesten voor de gemeenschapskringen en de zendingsvrienden,
die daar later bij kwamen, vertaald worden. In den beginne had
Offers zich daarmede zeer verdienstelijk gemaakt. Toen Von
Ranzau het Nederlandsch machtig was, nam hij dat werk voor
een belangrijk deel over. Hess en later vooral Van Wieringen
behoorden mede tot de vertalers, die dezen arbeid jaren lang
hebben verricht.

Omstreeks 1780 werden de berichten in deze volgorde rond-
gezonden: Zeist, Gorinchem, Sleeuwijk, 's-Hertogenbosch, Mid-
delburg, Gouda en vandaar naar Zeist terug 5«). Behalve in deze
plaatsen werden de vertaalde berichten ook te Utrecht en Zeg-
veld gelezen, evenals te Akkrum en Blokzijl. Buitendien waren
er nog enkele lezers. Voorts zond Hess uit Gouda aan eenige
vrienden te Rotterdam en Dordrecht geregeld iets ter lezing. Tegen
het einde der achttiende eeuw waren de leesgezelschappen sterk
achteruit gegaan, maar het aantal afzonderlijke lezers, uitsluitend
meelevende zendingsvrienden, was toegenomen. In 1796. het jaar
waarin Von Ranzau overleed, werden de berichten aldus door-
gezonden: Gorinchem. 's-Hertogenbosch, Nieuwland, Middelburg,
Dordrecht en Rotterdam 59). Te Gorinchem waren De Looy, W.
van Breda en nog enkele lezers; te 's-Hertogenbosch had Beyen
een kleinen kring, en ds. H. H. ten Oever, een vriend van Offers,
was apart lezer. Te Nieuwland las ds. Offers ze en zond alles
volgens een afzonderlijke lijst aan de bevriende predikanten van
Walcheren rond. Daarna ontving Molter te Middelburg de af-
schriften en zond ze door naar Dordrecht, waar in dezen tijd de
meeste lezers werden gevonden. Eindelijk las ds. Verster ze in zijn
gezelschap voor. Sedert 1778 zond Hess naar Dordrecht aan R
Driesprong de berichten, welke daar door verschillende vrienden
werden gelezen, echter niet gezamenlijk, ieder las ze in zijn eigen
gezin. Hiertoe behoorde ook ds. W. Koek te Papendrecht. Later
ontvingen zij de berichten uit Middelburg en na ze gelezen te
hebben gaf Driesprong ze aan mevrouw C. F. Karsseboom-Ver-
ster, een zuster van den Rotterdamschen predikant. Deze dame
zond de berichten weer door naar Rotterdam. Naast de afzon-
derlijke lezers ontstond er echter ook nog een klein leesgezelschap
te Dordrecht. Voordat J. Th. van der Kemp zich in dienst van het
Londensch zendelinggenootschap stelde, woonde hij van 1793-1797
meestentijds te Dordrecht. Hij toonde zich zeer behulpzaam bi)
het drukken der in het Nederlandsch vertaalde geschriften van de
broedergemeente, en stond Von Ranzau met raad en daad ter

58)nbsp;Vgl. het Vragenblad aangaande de circulatie der berichten te Zeist
PAIR6(6a).

59)nbsp;Vgl. den brief van Offers, d.d. 10.1.1797 te Zeist PAIIR2B2.

zijde 60). Aldus leerde hij de broedergemeente kennen, maar de
persoon van Zinzendorf kon hem weinig boeien. Hij las de zen-
dingsberichten in een klein gezelschap voor, en na zijn vertrek
zette zijn oude hospita, juffrouw Valk, dit werk voort. Buiten
deze organisatie noemen wij nog de volgende lezers: te Utrecht
ds. G. Masman, wiens vrouw J. Masman-Uden een ware vriendin
der broedergemeente was6i). Masman gaf de berichten nog aan
andere personen door, zooals aan professor Heringa. Laatstge-
noemde had in 1798 te Utrecht een zendingskring voor vrouwen
en één voor studenten, waar ook de hernhutter berichten werden
gelezen. Mevrouw A. 's Gravesande-van der Aar de Sterke te
Delft, een bijzondere vriendin van Von Ranzau, ontving de be-
richten geregeld uit Zeist. De jeugdige predikant van Zuilen A.
Bonebakker las de verslagen van de predikantenconferentie uit
Herrnhut. Andere lezers waren J. de Kanter te Zierikzee en F.
Rijgerbos te 's-Gravenhage. Wanneer wij deze groep van zen-
dingsvrienden, die de broedergemeente in Nederland had, nader
overzien, kunnen wij zeggen, dat hun aantal op het einde der
achttiende eeuw waarschijnlijk beneden de vijftig bleef en dat deze
vrienden allen persoonlijk met de Hernhutters in verbinding
stonden, zoodat de Broeders te Zeist ten allen tijde precies konden
weten, wie hun berichten lazen.

Maar al was het aantal lezers betrekkelijk gering, toch waren
de organisatorische moeilijkheden bij de circulatie zeer groot.
Wanneer lezers de geschriften niet tijdig weer doorzonden of als
er zelfs gedeelten verloren gingen, kwam de geheele verdere ver-
zending in de war. Vooral de predikanten op Walcheren werden
van ernstige nalatigheid beschuldigd. Om nu toch een breederen
kring van lezers te bereiken en daardoor meer giften voor het
zendingswerk te verkrijgen, werd op 19 Nov. 1797 eindelijk be-
sloten met toestemming van het hoofdbestuur een zendingstijd-
schrift te laten drukken. Schneider uit Haarlem moest de stukken
uitzoeken en vertalen, W. Pluym, een vriend der broedergemeente,
verzorgde de correctie. Alle leden en begunstigers van het ge-
nootschap ontvingen het zendingsblad gratis. In 1798 verschenen
drie afleveringen van deze ,,Berichten van de zending der Evan-
gehsche Broedergemeente onder de Heidenenquot;, maar lang niet
voldoende exemplaren werden verkocht, zoodat in 1799 de uit-
gave met het vierde nummer gestaakt werd. Voor zulk een uit-
gave was de bodem nog veel te weinig bereid en de kring van
belangstellenden te gering 62).

00) Zijn brieven aan Von Ranzau, te Hhut R21A134(196—230); de oudste
d.d. 5.1.1793.

8') Haar brieven uit 1797—1798 te Zeist PAIIR2B2.

'2) Vgl. Ons Suriname, Zendingsblad uit de Ev. Broedergemeente, jaarg. 101
(1935), bl. 6 vgg.

Uit dezen vriendenkring koos men ook de honoraire leden van
de zendingssociëteit. De eersten warenr de predikanten Offers en
Verster en verder Th. van der Aar de Sterke te Zeist, M. 's Gra-
vesande te Delft, A. J. van der Voort te Breukelen, P. C. Burman
te Utrecht en van Verster's volgelingen G. van den Berg, C. Rijn-
bach en W. van Loo te Rotterdam. Jan Deknatel uit Amsterdam
werd ook uitgenoodigd, maar bedankte en wilde liever iets met-
terdaad doen, derhalve schonk hij 150 gulden en vroeg om lec-
tuur. Ook Van der Kemp wilde men uitnoodigen, maar daar hij
zich toen juist bij het leger bevond, ontving hij nog geen schrijven.
In 1794 kwamen er een aantal predikanten bij: Krom, De Roy,
Henry, Wanders, voorts J. Scharp te Rotterdam en C. J. van
Noorden te Delft. In 1797: J. Amersfoort uit Amsterdam en ds.
Masman. In 1798: J. Weppelman uit Amsterdam, W. Pluym en
J. G. de Bruin uit Haarlem en dr. J. A. Schmidt uit Zeist. Verder
volgden in dat jaar professor Heringa, Pieter Ris, dr. G. van
Oordt uit Haarlem en J. M. Denzei uit Amsterdam. Langzaam
groeide het aantal honoraire leden. Uit 1800 noemen wij nog ds.
Bonebakker en ds. I. J. Dermout van Zeist, en uit 1803 Drie-
sprong. De predikanten van Walcheren waren eerst met hun hono-
rair lidmaatschap niet bijzonder ingenomen, maar hadden er ten
slotte toch vrede mee, dat zij geen gewone leden konden worden 63).

Naast de Zeister sociëteit die tot nog toe de eenige zendings-
vereeniging in de Nederlanden was, werd op 19 Dec. 1797 te
Rotterdam het Nederlandsch Zendeling-Genootschap opge-
richt 64). Degenen, die den stoot tot de oprichting van dit ge-
nootschap gaven, waren allereerst de vrienden der Hernhutters,
zooals Van der Kemp, Krom, Heringa, Masman en Verster, in
wiens woning de stichtingsvergadering plaats vond. Een sterke
engelsche invloed werkte hier mede. Verster was reeds vóór zijn
toenadering tot de broedergemeente met het geestelijk leven in
Engeland vertrouwd en las later in ?ijn hernhuttersche vergadering
eveneens berichten uit Engeland voor. De eigenlijke stichter van
het nieuwe zendelinggenootschap, Van der Kemp, had in Enge-
land gestudeerd, waar hij in 1782 te Edinburg in de medicijnen
promoveerde. Hij voelde zich blijkbaar tot het Londensch zende-
linggenootschap, dat in 1795 gesticht was, meer aangetrokken
dan tot de Zeister sociëteit. De lezing van de leerredenen, die bij
de inwijding van dat genootschap te Londen waren uitgesproken,
greep Van der Kemp in 1797 zóó aan, dat hij zich terstond te

83)nbsp;Vgl. de protocollen der sociëteit. — In den tijd van 1798—1813 bedroeg
het aantal honoraire leden gemiddeld twintig tegenover een vijftigtal gewone

84)nbsp;Zie E. F. Kruyf, Geschiedenis van hei Nederlandsch Zendelinggenootschap
en zijne Zendingsposten, Groningen 1894, bl. 3 vgg.

Londen als zendeling aanmeldde. Het bestuur aarzelde dezen
avonturier, die niet onbesproken van gedrag was, aan te nemen.
Van der Kemp wist echter zijn doel te bereiken, en toen in Nov.
1797 uit Londen een „Adres aan de godsdienstige ingezetenen
der Vereenigde Nederlandenquot; om hulp en medewerking werd uit-
gezonden, drong hij er op aan te Rotterdam een soortgelijk ge-
nootschap als te Zeist tot ondersteuning van het engelsche zen-
dingswerk op te richten. Het nieuwe genootschap droeg evenmin
als de Zeister sociëteit een democratisch karakter. Het bestuur
bestond uit een aanzienlijk aantal directeuren of bestuurders, die
binnen en buiten Rotterdam woonden. Deze bestuurders vorm-
den tezamen de Buitengewone Vergadering, een hchaam dat zich
zelf aanvulde uit de medewerkende leden, die met de contribuee-
rende leden weer de Algemeene Vergadering vormden. Men ver-
gete echter niet het principieele verschil tusschen de vereenigingen
te Zeist en te Rotterdam. De Zeister sociëteit bleef slechts hulp-
genootschap, omdat de broedergemeente alleen „kerkelijkequot; zen-
ding kende en dus als kerk zelf de zendende gemeenschap was.
Daarentegen werd de zending van het N.Z.G. „genootschappe-
lijkquot;. daar het genootschap, weldra zelfstandig geworden, zelf alle
beslissingen trof en zijn zendelingen niet kerkelijk liet ordenen,
maar in opdracht van het bestuur liet inzegenen. Deze indepen-
dente houding had men uit Engeland overgenomen.

De eerste nederlandsche zendeling van het Londensch-Rotter-
damsch genootschap was dus Van der Kemp 65). Hij wist bij het
zendingsbestuur door te zetten, dat men hem naar Zuid-Afrika uit-
zond. Zijn belangstelling voor de Kaap was ongetwijfeld opgewekt
door het lezen der hernhutter berichten. Want terstond na zijn
aankomst te Kaapstad vervolgde hij op 5 April 1799, alle gevaren
trotseerend, zijn reis naar de Baviaanskloof. Hij had blijkbaar een
groot verlangen met eigen oogen deze historische plaats, waar de
hernhutter zendelingen zoo veel hadden beleefd, te aanschouwen.
Onwillekeurig rijst de vraag, waarom hij niet in dienst der broe-
dergemeente naar Zuid-Afrika was gegaan. Maar wie het vrije,
zelfstandige karakter van dezen man eenigszins kent, kan licht
begrijpen, dat hij nooit een hernhutter zendeling had kunnen wor-
den. Al had de broedergemeente bij hem de zendingsliefde opge-
wekt, het genootschap te Londen opende hem de mogelijkheid zelf
als zendeling uit te gaan. Evenzoo verging het Joseph Kam, wiens
vader Joost „Christelijk vriend der Broedergemeentequot; was ge-
weestee). Geboren in 1770 te 's-Hertogenbosch, werd hij daar

65) Zie: D. C. van der Kemp, Levensgeschiedenis van den Med. Doctor Johan-
nes Theodoras van der Kemp, Amsterdam 1864, bl. 26 vgg.
6«) Zie: L. J. van Rhijn, Reis door den Indischen Archipel, in het belang der
Eyanffe/tsc/ie Zendmjf, Rotterdam 1851, bl. 443 vgg.

in de lederzaak zijns vaders opgeleid. Minstens eenmaal per jaar
bezocht hij Zeist, waar hij gaarne verbleef. In dien tijd wilde hij
reeds zendeling worden, maar zijn ouders hielden hem daarvan
terug. Na hun dood in 1795 overlegde hij opnieuw de mogelijk-
heid aan zijn vurigen wensch te voldoen. Maar in de broederge-
meente scheen voor hem geen kans te zijn. Hij bleef rustig afwach-
ten. totdat hem. na vrouw en kind verloren te hebben, de weg tot
het zendingsveld gebaand werd. In 1807 werd hij te Rotterdam
als zendelingkweekeling aangenomen en in 1813 vertrok hij naar
Ambon, waar hij zich den naam ,,apostel der Molukkenquot; verwierf.
Zijn broeder Samuel Kam, predikant te Berkel, behoorde ook tot
de invloedrijke personen van het N. Z. G. en had een tijdlang de
opleiding der kweekelingen op zich genomen.

Wanneer wij de personen, die in den eersten tijd van het
N. Z. G. een vooraanstaande plaats in dat genootschap hebben
ingenomen, nader leeren kennen, blijkt ontegenzeggelijk de groote
invloed van de hernhuttersche beweging op het tot stand komen
en de krachtige ontwikkeling van het N. Z. G. De genootschappen
te Rotterdam en te Zeist hadden veel gemeenschappelijks, want
grondslag en doel waren bij beide gelijk. Immers ook het N. Z. G.
was algemeen-christelijk en volstrekt niet alleen gereformeerd
georiënteerd. Zijn grondslag was dus ook ruim evangelisch en
oecumenisch. Voorts had beiden vereenigingen bij hun oprichting
een engelsch voorbeeld voor oogen gezweefd, en vonden beide
hun voornaamste arbeidsveld aanvankelijk in Zuid-Afrika. Het sprak
bijna vanzelf, dat zij naar een vriendschappelijke samenwer-
king streefden en hun jaarvergaderingen wederkeerig bezochten.
Men zou de vraag kunnen stellen, waarom de Hernhutters en de
nederlandsche predikanten niet samen één genootschap gesticht
hebben, wanneer zij toch uit eenzelfde beweging zijn voortgekomen
en aan de zelfde beginselen bleven vasthouden. Toch is het goed
te begrijpen, dat de Nederlanders hun eigen weg gingen. Van der
Kemp had menschen van verschillende gezindten uitgenoodigd aan
het nieuwe genootschap deel te nemen, maar bij de oprichting te
Rotterdam had hij de Hernhutters niet gevraagd. Als reden gaf
hij op het vermoeden, dat zij de uitnoodiging toch niet zouden heb-
ben aangenomen. De Zeister sociëteit stelde haar vrienden in de
gelegenheid voor de zending te offeren en haar arbeid in het
gebed te gedenken, waarvoor zij deelgenooten van de zendings-
berichten werden. Maar de Nederlanders konden geen bestuur-
leden, hoogstens „honorairequot; leden van de sociëteit worden. De
Hernhutterschgezinden werden noch in ons land, noch op het zen-
dingsveld in de gelegenheid gesteld zelfstandig te werken. Het
Londensch genootschap was wel bereid Van der Kemp en andere
Nederlanders uit te zenden en hen hier te lande in hun propa-
ganda geheel vrij te laten.

Zoo overvleugelde in weinige jaren de veel breeder georgani-
seerde beweging der Nederlanders de oude hernhuttersche bewe-
ging. Er waren wel vrienden, die in het N. Z. G. een minder
vriendelijken mededinger van Zeist zagen, maar dit was onjuist.
De meesten bleven als altijd de broedergemeente vriendschappe-
lijk gezind, hun toon bleef hartelijk en dankbaar, doch zij be-
schouwden de hernhutter zending als hun voorbeeld, dat zij nu
zelfstandig navolgden. Dat hier te lande het zendingswerk in den
geest der oecumenische gedachte Werd voortgezet, was de
vrucht der hernhuttersche beweging.

HOOFDSTUK V.

De aanraking met de verschillende gezindten.

Wij hebben de nederiandsche vrienden niet gezocht, maar zij
wei onsquot;, schreef Zinzendorf, toen hij er van beschuldigd werd m
Nederland propaganda te hebben gemaakt i). Inderdaad hadden
de Gereformeerden de moravische ballingen met groote bereidwil-
ligheid opgenomen om hun hier in eigen kolonies een ongestoord
leven te geven. De Doopsgezinden zagen in hen vervolgde broe-
ders die zij gaarne voorthielpen. Bovendien prezen alle kerkelijke
gSndten hun voorbeeldigen zendingsijver. Doch de Hernhutters
taren meer dan vervolgde ballingen en toegewijde zendelingen.
De eigenlijke achtergrond van hun bedrijvigheid was het philadel-
phisch streven. Zij wilden met alle kerken in aanraking komen en
deze opwekken zich met hen tot een oecumenische geloofsgemeen-
schap aaneen te sluiten.nbsp;,nbsp;,nbsp;, .nbsp;___J

Het eerste bezoek van Zinzendorf aan Amsterdam in 1736 stond
geheel in het teeken van de philadelphische gedachte. In een brief
Tan zijn neef L. von Castell gaf hij een uitvoerige beschrijving
van de vrienden en kennissen, die hij daar ontmoete: van de
Gereformeerden ds. De Bruin, ^eJAennometen ds, Deknatel de
Collegianten Crell en Van den Bosch, de Mystieken Van Pad,
de Fantasten Lestefanen, de Wederdoopers Henkels 2) de Re-
monsïïnten ds. De Goede en prof. Wetstein. de Luthe.schen
Weinberq de Separatisten Hasselman, wiens vrouw tot de Laba-
disSn beLorde. Onder de Roomsch-Katholieken had hij nog geen
kennissen gevonden en de Joden schenen hem zeer hchtzinnig

V. Zinzendorf, Naturelle Rellexiortes über allerharui Materien,
'.f^Vermoedelijk Johann Henkei. ^

scheidde, toen hij zich in 1714 doornbsp;^rd hij in 1717 met

liet wederdoopen. Wegens zijn «^'^'^^^„^„^„fbÄelinr van den Rotterdam-

enkele geestverwanten gevangen gezet.nbsp;^p hun vrijlating aan-

schen Collegiant De K°ker hebben de Gener^e bnbsp;^^^

gedrongen, welke zi, m 1720nbsp;X^fnbsp;Coblenz 1860, III, S. 238 ff.

liehen Lebens in der rheimsch-westphalischen Aircne,

toe 3). Naar alle groepen ging zijn belangstelling uit, niet enkel
de kerken, maar ook de ketters en de Joden deelden daarin. Het
gerucht van de merkwaardige gemeente Herrnhut had Zinzendorfs
werk al voorbereid en gaf hem een open deur en een luisterend
oor, waar hij ook kwam.

Reeds in 1731 had Zinzendorf te Herrnhut een brief uit Am-
sterdam ontvangen, die ongetwijfeld uit dien philadelphischen
kring afkomstig was. In dezen brief, in sierlijk Duitsch geschre-
ven en door Wouter Bierman onderteekend, werd hem gevraagd
hun mede te deelen, wat voor genadegaven hij ontvangen had,
en welk evangelie aan de wereld moest verkondigd worden om
de menschen van slaven des Vaders tot onderdanen van Gods ko-
ninkrijk te maken. Daarna beschreef de schrijver hun eigen stand-
punt: God had ons Zijn Woord als testament gegeven. Zijn wil
was schenkend en niet eischend. Voor de redding van den mensch
moest men zijn vermogen over hebben. Zij noemden zich evan-
gelisten en werden door de meeste dienaren der kerk gehaat en
vervolgd, maar de goddelijke goedheid en liefde hadden zij rijke-
lijk ontvangen, want God had hun de gemeenschap met zijn Zoon
Jezus Christus geschonken. Hun doel was het koninkrijk Gods te
bevorderen en door briefwisseling elkander te versterken 4).

Deze philadelphische groep te Amsterdam bestond uit volge-
lingen van Poiret, die na zijn overlijden (1719) waarschijnlijk
geen leider meer hadden. Omstreeks 1730 kwamen zij in aan-
raking met Gerhard Tersteegen, die Amsterdam sinds 1732 jaar-
lijks bezocht. Wanneer zijn komst bekend werd, reisden de vrien-
den van buiten naar de hoofdstad om met hun geestelijken leids-
man te spreken. Tersteegen had dus al op dezen kring beslag
gelegd, toen Zinzendorf in 1736 naar Amsterdam kwam. Aan-
vankelijk werd de graaf broederlijk ontvangen, te Amsterdam door
juffrouw d' Orville, te Groningen door Sierts, en te Leeuwarden
door Schräder 5). Maar Zinzendorfs denkbeelden vonden bij
hen geen ingang. Uit degenen, die met Tersteegen in briefwis-
seling stonden en tot de Hernhutters zijn overgegaan, kennen wij
alleen J. Schellinger 6). De groep van Tersteegen bleef klein.

3) Vgl. zijn brief, d.d. Amsterdam 24.5.1736 te Hhut R10Aa7(21).

quot;) Deze brief, groot drie foliokanten, d.d. 30.1.1731, is te Hhut R10Aal0(3).
Hij werd op 27.2.1731 te Herrnhut voorgelezen; vgl. O. Steinecke, Die Diaspora
der Brüdergemeine in Deutschland, Halle 1905, I, S. 70.

5)nbsp;J. H. Schräder, hervormd predikant te Leeuwarden, verzamelde een groepje
volgelingen om' zich heen, de Schraderianen, die terstond opvielen door hun
ingetogen leefwijze en zedige kleeding. Verder is hij bekend om zijn irenische
pogingen. Zie te Zeist PAI1R9D4. Vgl. ook A. Ypeij en I. J. Dermout,
Geschiedenis der Nederlandsche Hervormde Kerk, Breda 1827, IV, bl. 90, en
S. Blaupot ten Cate, Geschiedenis der Doopsgezinden in Friesland, Leeuwarden
1839, bl. 243.

6)nbsp;Vgl. Goebel, a. a. O.. III, S. 355 ff.

leefde stil en teruggetrokken, en deed dus weinig van zich spre-
ken Zinzendorf heeft veel moeite gedaan om Tersteegen en diens
volgelingen voor zijn werkzaamheden te winnen. Maar alle po-
gingen stuitten af op den onwil van Tersteegen, die als een echt
philadelphisch christen de hernieuwing der broederkerk ten zeerste
afkeurde. Hij wilde met Zinzendorf, wiens antinomisme hem als
mysticus bedenkelijk toescheen, zelfs niet correspondeeren.

Zinzendorf behandelde de kerken en de secten verschillend. Met
de eerste zocht hij uitsluitend door middel van de predikanten in
verbinding te komen. Hij wilde de kerken dienen, maar met mede-
werking van de officieele ambtsdragers om het aanzien en den
invloed van de kerkelijke organen niet te schaden. Hoezeer hij
kerksplitsingen veroordeelde, blijkt uit een brief, dien hij aan ds.
Deknatel schreef, toen deze zich van de Hernhutters afwendde 7 ).
Hierin smeekte hij den doopsgezinden predikant om toch de oude
samenwerking te hernieuwen, opdat er vooral in Friesland geen
breuk kwam en de hernhutter evangelist genoodzaakt zou zijn de
hernhutterschgezinde Mennonieten in de broedergemeente op te
nemen. Zinzendorf wilde hun afscheiding tot het laatste toe ver-
hinderen en als Deknatel niet wilde helpen, zou hij zich tot de
hoogere instanties in de doopsgezinde broederschap richten. Maar
wanneer die hem ook afwezen, dan zou hij tot den Heiland zeg-
gen: „deze zielen hebben geen dak en kunnen geen tehuis vinden,
dus moeten wij ze in de broedergemeente opnemen' .

Zijn werk mocht de secten niet begunstigen of vermeerderen.
Was hij dus in dit opzicht een bondgenoot der predikanten, in
de practijk behandelde hij de secten geheel anders. Hij maakte de
verwijdering tusschen kerk en secte niet grooter door de laatste te
bestrijden, maar paste zich zooveel mogelijk bij de sectariers aan
om hen met de kerk te verzoenen en den weg daarheen te banen.
Ondankbaarder werk heeft hij niet op zich kunnen nemen, omdat
beide partijen zijn onbaatzuchtig streven niet konden of wilden
beqrijpen. Zij beschouwden hem als een onoprecht en beginsel-
loos mensch, en meenden. ..dat men Zinzendorff in Zinzendorft
moet zoeken, dog al zogt men hondert jaaren nooyt zoude kunnen
vinden, zynde volmaakt gelyk den Chameleon. dewelke alle verwen
aanneemt, naar de plaatsen, alwaar hij zig vertoondtquot; «). Wat de
predikanten vreesden, het ontstaan van een nieuwe kerkelijke ge-
meenschap. de broedergemeente, is voornamelijk door hun tegen-
werking werkelijkheid geworden.

Daar de Hernhutters ondanks hun eigenaardigheden, toch be-
slist luthersche opvattingen huldigden, zou het voor de hand

quot;V^^n briefcopie aan J. Deknatel, s.d. (1757?) te Hhut R10Aa7(29).

8) Vgl. A. H. Stompwijk, LicM uit Duysternis, Hoorn 1764, bl. 9.

hebben gelegen, dat zij ook in Nederland het gemakkelijkst bij de
Lutherschen ingang vonden. Zij werden aanvankelijk dan ook als
geloofsgenooten beschouwd, vandaar dat Zinzendorf in 1736 in
hun kerk te Groningen kon optreden. Verder hadden S. Lieber-
kühn 8 Mei 1740 te Bodegraven en J. Bez vermoedelijk in Jan.
1743 te Utrecht voor de Lutherschen gepreekt 9). Maar over het
geheel hielden de Lutherschen de Hernhutters op een zekeren af-
stand. De eenige predikant, die Zinzendorf in 1736 opnam, was
Christoph Anton Müller te Leeuwarden, die te Halle had gestu-
deerd en Zinzendorf te Ebersdorf had leeren kennen. In het hern-
hutter ..Gesangbuchquot; van 1735 kwamen vijf liederen van zijn hand
voor 10). Later stond hij met de broedergemeente niet meer in ver-
binding. In afwijking van de houding der Lutheranen in Duitsch-
land. was er in Nederland van een bestrijding der Hernhutters
van lutherschen kant niets te bespeuren. Waarschijnlijk kwam dit
door de geringe aanraking, die er verder tusschen beide groepen
bestond. In 1750 schreef Zinzendorf, dat het toch wel iets bijzon-
ders mocht heeten. dat zij in een stad als Amsterdam, waar vrij-
heid van godsdienst was en waar zooveel Lutherschen woonden,
geen één prosehet hadden gemaakt n). Inderdaad had geen enkel
predikant hen in de luthersche kerk binnengehaald. Na 1775
waren er in de gemeenschapskringen te Gouda en Utrecht enkele
Lutherschen. maar ook hier is dit niet van veel beteekenis ge-
weest 12).

Onder de Gereformeerden vonden de Hernhutters wel be-
vriende predikanten, die hen welkom heetten. Aan deze relatie
was Zinzendorf bijzonder veel gelegen, omdat zij tot de volkskerk
behoorden. Twee pogingen zijn er in de eerste periode van gere-
formeerde zijde gedaan om de Hernhutters op te nemen. Maar het
zijn niet meer dan pogingen geweest, de groote meerderheid der
gereformeerde theologen heeft er zich van meet af aan beslist
tegen verklaard en elke inwerking van hernhuttersche invloeden
afdoende bestreden. De eerste poging werd in 1738 ondernomen
door de Amsterdamsche predikanten H. van Alphen en F. de
Bruin, gesteund door eenige andere ambtgenooten. De tweede
poging deed de hoogduitsche predikant van Amsterdam D. Brü-
nings in 1749. De Amsterdamsche kerkeraad antwoordde daarop
door in 1738 een „Herderlyken en Vaderlyken Briefquot; en in 1750
een „Nadere trouwhartige Waarschouwingequot; tegen de „verlei-
dingenquot; der Hernhutters uit te geven 13).

9) Zie te Hhut R10Aall(98) en 9(138).

'quot;) Zie Das Gesang Buch der Gemeine in Herrn Huth. Daselbst Zu [inden im
Waysen-Hause 1735, Lied 268, 565, 623, 687 en 904.

quot;) Zie Zinzendorf, Naturelte Reflexiones, S. 246.

12) Zie Hoofdstuk in.

'3) Zie Bijlage V en VI, waar de volledige titels zijn afgedrukt.

De eerste predikant, die de Hernhutters ontving en hun vele
diensten vooral op zendingsgebied bewees, was H. van Alphen
te Amsterdam 14). In 1739 moest hij zich terugtrekken, omdat hij
anders met zijn kerkeraad in moeilijkheden kwam. Zijn ambtge-
noot F. de Bruin het zich niet zoo spoedig afschrikken. Hij waagde
het schriftelijk tegen de uitgave van den „Herderlyken Briefquot; te
protesteeren. Met Deknatel organiseerde hij de Hernhuttersch-
gezinden, zelfs werd hij als hun „oudstequot; beschouwd. Zijn positie
werd echter steeds moeilijker: de kerkeraad had de Hernhutters
scherp afgewezen en vele leden der broedergemeente wilden
vrijer en zelfstandiger optreden dan de oorspronkelijke bedoeling
was. De Bruin moest ten slotte ook wel kiezen en trok zich terug.
In 1741 en de volgende jaren schreef Zinzendorf lange, bijna
hartstochtelijke brieven aan De Bruin om hem voor zijn philadel-
phisch werk te behouden. Deze brieven liet hij persoonlijk over-
handigen, maar het mocht niet baten. In 1756 schreef De Watte-
ville: „De Bruin is uit beginsel van ons weggegaanquot; 15).

De twee andere predikanten, die tegen de uitgave van den
„Herderlyken Briefquot; geprotesteerd hadden, waren W. Schip-
hout en J. Plantinus. De oude ds. Schiphout, dien Zinzendorf na
diens dood in 1747 nog eerde als een vader, die over de bestrij-
ding der broedergemeente bitter had geweend, was evenmin
krachtig genoeg om zijn verzet te handhaven, al stond hij in
1740 nog met de Hernhutters in verbinding le). De beide predi-
kanten van IJselstein S. C. 's Graeuwen en J. Hooykaas hadden
met ingenomenheid de stichting der hernhutter kolonie s-Hee-
rendijk begroet, maar werden weldra in 1739 geduchte tegen-
standers van Zinzendorf. Zoolang De Bruin nog omgang met
de broedergemeente had, waren ook zijn broeder F. A. de Brum,
predikant te Nieuwland, en zijn zwager H. Coolaart, predikant
te Oosterwijk, trouwe bezoekers te 's-Heerendijk. De Bruin, die
op een keer in 1737 te voet daarheen ging, werd door de bevolking
nageloopen en uitgejouwd 17). Coolaart wilde in 1739 gaarne
een Hernhutter in zijn huis opnemen 18). Zinzendorf had de
beide zwagers in 1737 op hun standplaatsen bezocht.

Van groote beteekenis voor de hernhuttersche beweging is
David Brünings geweest, die van 1741 tot zijn dood in 1749 hoog-

gt;4) Vgl. Zinzendorf aan Van Alphen, d.d. Marienborn 2.9.1739: „Nous ne
serions pas a Heerendyk, si vous ne nous aviez pas invité aunbsp;^e l^

Princessequot;, te Hhut R10Aa7(3). Hij was predikant Ni^uw-Loosd^^^^^^
1724—1726, te Leeuwarden tot 1733, en te Amsterdam tot 1757. Zie. Nieuw Ned.
Biografisch Woordenboek. Leiden 1911, I, kol. 87 vg.
gt;5) Vgl. te Hhut R10Aa4(26).