^ W

•H

' : ■■

-éu'-'.'r-

PiajAftjauAKi, i^uaaîÂ sMTATaagaa -

wmnma ijmu m^^^ â^ft»*

5 , gt;Tl«i[V fîli 8BaW0IT3# 30

Et nescio, quid magis dignum sit. quod admiremur. diligentiamne
Jurisconsultorum Komanorum in accurate excolendis singulis juris
civiMs partibtts sive argumfinUs. an illarum partiun) ad universam
quamdam doctrinam admirabilem consoaantiatn.

Lex 21. §.5. Paulus. Lib. 33. ad Edictum
Lex 24. pr. Julianus. Lib. XV. Digestorum .
Lex 29. Idem. Lib. IV. Ex Minicio . . .
Lex 30. pr. Jfricanus. Lib. VIII. Quaestionum
Lex 31. §. 2. Neratius. Lib. HI. Membranarum
Lex 43. Patdus. Lib. V. Quaestionum . . .
Lex 44. Jfricanus. Lib. VIII. Qimestionum .
Lex 45. Paulus. Lib. V. Quaestionum. . .

Pag.
1.
6.

12.
19.
23.
28.
39.

41.

42.

, . .w»it' ' .V ,rii,î .»jW^ -tri- ziJ
, '. p»quot;---!^»!»^ .nî'7 .f!i T .iMnwgt;j-Hgt;. .ifx.^.î

A
A)
i'A
.V. i

Si:

.If

-tÇ.-

mm.

Fragmenta, quae nobis tractanda proposuimus, omniafere spec-
tant emu vendit! actionem , quamobrem pauca quaedam de hujus
acUon.s natura praemi.tere abs re non videbitur. Actio emti ven-

(1 j qu,d su si quaeritur, dicendum , esse jus persequendi id
quod sive eintori sive venditori debetur : oritur ex obligatione
utpote ipsius matre, ex ipso contractu emtionis venditionis ori-
unda. Actio autem est duplex et verbis probe distinguenda,
n,m.rum .n actionem emti emtori compétente™ ad rem conseque-
naam et ,„ ac^onem vendi.i (2) quae est venditoris ad pretlm
solvendum tendens. Utraque actio, q«ippe q^^e descendit ex
contracta bonae fidei eoque bilateral! et nominate, est personalis,
circa quam ex aequo et bono judicari licet.

Quaeri potest, an utriusque actionis propriis appellatio-
mbus hisce promiscue uti Jureconsulto liceat. Respondemus,
secundum Gajum in lege 19. Dig. h. t. licerevideri. «Veteres,

(2) Actio vendit! eliam actio pretii dicitur, vid i. 7 Cod H„ , .
vend et 1 O r«^ jnbsp;„ , m i. / i^od. de act. emti

ibi ait, in cmtione vcnditioneque, appellationibus promiscue
utebantur: » Ex quibus verbis sequitur, veteres emtionis ven-
ditionis contractum significare volentes, dicere solere promis-
cue modo emtio mode venditio, dum nonnutnquam etiam dice-
bant em/io venditio, argument« sit lex 2. §. 1. Dig. de contrah.
emt. in qua sic TJlpianus : « sine pretio nulla venditio est. Non
.utem pietii numeratio, sed conventio perficit sine scriptis ha-
bitam emptionem.r, (1) Ratio simplex est: contractus emtionis
venditionis item locationis conductionis est bilateralis, quum
uterque contrahens reciproce principaliterque unus alteri obli-
gatus sit, et sicuti neque emtor sine venditore, neque venditor
sine emtore cogitari potest, ita quoque nulla emtio sine quot;ven-
ditione atque ex diverso nulla venditio sine emtione. Hinc qui
emtionem significat, per se simul quoque venditionem complec-
titur, quique nominat venditionem, per se et emtionem compre-
hendit simul, denique, sicuti per vocabulum emtio contractus
tam emtionis, quam venditionis significatur , ita etiam per vo-
cabulum venditio. (2) Interdum nomen venditionis ad emtorem
refertur emtorque dicitur adimplere vendiiionem, pro adimplere
emtionem, quod minus recte dictum possit videri, quia qui
emit, lion potest obstrictus esse ad solvendum pretium ex con-
tractu, ex quo venditor se ad traditionem obligavit, sed adim-
plere contractum tenetur, ex quo ipse se ad pretium solvendum
obligavit. (3) Nec mirum videtur , dici posse de emtore: adim-
plerenbsp;pro emtionem, et contra de venditore: adimplere
emtionem pro venditionem, nam in emtione venditione emtor se
ad pretii solutionem obstringit, venditor ad mercis traditionem ,
si emtor non solvit, non tradit venditor, una obligatio per alte-
ram substantiam capit, alia alii correlativa est, alia sine alia

(1)nbsp;Addanlur omnino 1. 7. 1 et 2. l. 8. 1. 1. 9. in f. juncta lege
seq. 1. 15. pr. 1. 33. 5.1. 44. ]. 34.1. 64. Dig. de contrah. emt. 1. 23.
V 1. etl.S6. de Aed. Edict.

coguan nequit. (I) Haec autem de appellationibus ipsius contrac-
tus dicta sufficiant. Quaestio , an actionum ex contractu emtionis
vendu,on,s profluentium appellationibus promiscue uti quoque
solerent veteres, non minus facilis est. Etsi certe Gajus in lege
y- h. t. appellationum ipsius contractus tantum mentionem
faciat, nihilominus tamen recte lexab eo relicta ad appellationes
contractus dicti actionibus proprias ex analogia referri potest.
Profccto fatendum est, actiones emti et venditi inter se separatas
dusimilhmasque actiones esse, emtor enim agendo ex emto, ad
mercem consequendam agit, venditor ex vendilo agendo, ad
pretium consequendum, quapropter si dicimus, emtorem ex ven-
ito agere pro exnbsp;potius significare videmur, eum ad pre-

fum consequendum agere, quam ad mercem consequendaffl
quod ,dem ex diverso de venditore valet. Verum res expedita
est. 5,1 Ro.nani dictis vocabulis utuntur, baud adeo sub his
ogquot;tant illud, quod petitur, quam quidem causam ob quam
petuur, et sic idem apparet, utrum proponaturemtor ex vendito,
an ex emto agere, quum causa semper eadem maneat. Veteres
emtionis venditionis naturam simpliciter exprimebant vocabulo
raeconbsp;Apparet, jam appellationes «crio m«,

^ , e.ernto, e. .endito, per quas causa cogitatur, ob quam
pen ur, (nequaquam illud. q„od petitur), promiscue uti Jcto
licere. Averanius vero 1. 1 statnJi lnbsp;•

r ro admodum confundi, quum altera cum altera nihil com-
«« e habeat, contra in ipsius contractus appellationibus „on

consultum. Averanii p,-aeceptum temerarium non agnoscimus.
^nmum notandum est, indistincte diçi actionem vel ..
O, actionem W.« vel vendito, (2) nonnumquam etiam pro

aclione emti sive ex emto, nec non pro actione venditi sive ex
vendito, actio emti venditi, vel ex emto vendito, (1) deinde a
veteribus dici actionem venditi pro emti, (2) vel ex vendito pro
ex emto, actionem emti vel ex emto, pro venditi seu ex ven-
dito. (3) Neque haec omnia, quae de quaestione proposita praece-
dunt, solum valent de emtione venditione, sedeliam secundum
eundem Gajum in lege 20 h. t. de locatione conduclione. «Idem
est, inquit, (et) in locatione, et conduclione. » (4)

At CujaciusTom. 7 ad h. 1. conjungens Gaji utramque legem,
uno tenore, unaque saliva legit: « Veleres in emtione, vendi-
tioneque appellationibus promiscue utebantur, id est (et) in
locatione et conductione, ut lex 20 legis 19 interpretatio sit,
scilicet: veteres promiscue usos esse emtionis venditionisque
appellationibus etiam in locatione et conductione , conductorem
illos vocasse emtorem, conductionem vocasse emtionem, locati-
onem autem venditionem, locatorem vero venditorem, conduc-
torem denique emtorem , unde concludit, utramque legem perti-
nere ad publicanos, qui sunt conductores publicorum, publi-
canos veteres redemtores vel emtores publicos appeliasse. Deinde
putat, nusquam nos inventuros esse , veteres emtionem pro ven-
ditione vel contra posuisse, nusquam locationem pro conducti-
one , vel contra , quas propter rationes reponendiim esse ei pla-
cet pro idem est in lege 20, id est, quod genus mendi frequen-
tissime invenitur. Hand Cujacii observalionem probat Janus a
Costa ad. §. 3. Inst^ de locat. cond. et Scbulting , Theses controv.
Dec. 68, §. 2. qui tamen dubitat in notis ad Pand. ad. h. 1.

(1)nbsp;Vid. omnino 1. 16. Dig. de in diem addict. 1. 19. Dig. de hered.
vel. act. vend. Varro de re rustica 1. 2. Cap. 11. «nec non , ait, emptor
potest ex emio vendito ilium damnare.»

(2)nbsp;\'id. 1. 26.1.60. 2. Dig. de evict. 1. 11. Cod. depaclis.1.1. Cod.
sine censu vel leliquis etc.

(3)nbsp;Vid. 1. unica Cod. Si servns se extero emi mand. 1. 13. §.
25. h.'t. I. 7. pr. Dig. de dole. Add. Cujacius in Paratltl. ad tit. Cod.
emti vend. Tom. 2. p. 285.

(4)nbsp;Argumento sunt legg. ult. §. 1. Dig. ad leg. Rhod. 1. 15. §, ult,
1. 19. §. 2.1. 55. «It. Dig. locati.

Equidem lubenter coneedo Cujacio et Schuhingio, olim multa
Uisse, quae promiscue dicerentur vendi et locari v. c. vectigalia
decimae et similia, imo censorum locationes olim venditiones
esje^d.ctas, ut Festus voc. venditiones docet, sed quaero, an
aec argumenta adeo sanam ratioïiem in se contineant, ut hlbe-
amus , Gaji leges eo referri debere , Pandectarumque Compilato-
ea mente eas in hunc Titulum inseruisse ? Non credo , quod-
que etiam magis mi,um excitât, Cujacius ait, « nusquam invenies
eleres emtionem pro vendilione vel contra posuisse » quum
modo, de harum appellationum usu apud veteres agentes legum

• • . Cod. 1. l. leges ostendit, ex quibus nobis persuadere
Possum„, saltem appellationibus «.«o en.a seu .. emto et actio
-^ndu^ seu .. ..ndito promiscue uti solere veteres. Utut est,
Lr;quot;quot;quot; quot;nbsp;hac de re prolata, ac finem vo-

O • J. «Die Veränderung der Leseart in der lex 20 di- wo
» werfen worden. . (1)nbsp;• ' • c. lU. p. 36 ver-

Sed eUi ita fundum tibi vendidero, üt ndlli alu
bum, qüam mihi vesderes , üctio 60 nomifie ex ^-en-
dito est, si alii vendideris.

Conditio in hoc §. emlioni venditioni adjecta in se promi^io-
nem emendi vendendi continet, de qua quaedam ex industria ex
ponere tam propter materiae gravitatem, quam ob ejus vagam in
iure notionera hie non impar videbitur.

Notio promissionis vel vendendi, vel emendi maxime pet.
potest ex comparatione instituta inter hunc contractum atque
emtionem venditionem. Emtio venditio exstat, si de mevce atque
de pretio idoneus consensus inter emtorem et venditorem inter-
cedit.Est contractus bilateralis, quum utrimque contrahentes
sibi invicemobligationespraestare teneantur, ita ut, nisi tradat
mercem venditor, non solvere pretium tenea.ur a sua parte emtor,
Porro, si emtio venditio perfecta est, periculum et commodum ,
ut notum est, rei venditae emtorem sequitur, quamvis merx penes
venditorem sit.

Promissio vendendi emendive est contractus unilateralis, quo
is qui promittit se venditurum aut emturum esse, se obligat tan-
tum ei, qui promissionem accipit quum hic contra, quia
accepit, ex hac causa non obligatus sit promissor!; verbo: qui
ita promittit, se quidem obligat, is vero, cui promittitur, a sua
parte nihil se obligat. Qui se venditurum aut emturum esse pro-
misit uondum vendidit, nondum emit, sed vendet, emet, si is,

cui promisit, petit. Promissor itaque rem non debet, at modo
factum, factum nempe aliquando consentiendi cum emtore vel
venditore futuro de merce, deque pretio. Eo ipso, quod non
debet promissor vendendi mercem, subit commodum et pericu-
lumrei, quae ejus pericuio est,quoniam non vendidit. Promissor
emendi contra commodum et periculum rei non patilur, quia
nondum emit.

Promissoris aut vendendi aut emendi, quod se ad factum obli-
gavit , obligatio non in dando , sed in faciendo consistit. Jam vero
promissor, qui v. c. vendere mihi récusât, non potest praecise a
me cogi ad factum promissum perficiendum, i. e. non potest cogi
promissor, ut consentiat mecum de merce atque de pretio , quia
principium generale est, neminem praexise. ad factum cogi posse,

Sequitur inde secundum regulam, obligationes, quae in
faciendo consistunt, resolvi in praestatione ejus quod interest,
promissorem talem ad id, quod interest, praestandum mihi, con-
demnandum esse, nisi vendat. Objici vero solet, factum venden-
di , aut emendi ex rei natura proprie non esse factum, ad quod
régula, nemo praecise cogiiur ad hctum, applicari non potest,
quoniam consentire venditioni emtionive est factum morale sive
internum personae venditoris emtorisque, minime corporale sive
externum. Quid ergo! neque ad factum cogi potest promissor,
neque ad id quod interest condemuari. Quomodo nunc satisfaciet
obligationi, quam a sua parte erga me contraxit? Quaestio ita
solvitur.

Petere debeo ajudice, ut condemnet promissorem ad venden-
dara mihi rem, quo non facto, ut Judicis sententia valeat emtio
venditio et deinde, ut mihi hujus sententiae vi facultas competat
petendi a Praetore, ut me in possessionem rei vendendae mittat.

Eadam dicenda sunt de promissore emendi. Judicis sententiâ
tum condemnatur ille ad emendum, quo non facto, ea valet tam-
quam emtio venditio, cujus vi facultas ipso jure competet ei,
cui promissum est, exigendi, ut pretium solvatur.

sit, ut in promissione vendendi vel emendi prius de pretio con-
stet?De merce in promissione constare debere , non potest dubi-
tari, quoniam caeteroquin , si ea de re consensus non interpositus
fuerit, contractus esset promissio objecto prorsus destituta, qualis
in jute cogitari nequit, ut vero de pretio inter partes convenerit
non requiritur, quum nihilominus consistere possit promissio;
partibus relinqui potest, qui judicent de pretio , et si dissentiant,
Arbitri decidunt, aut merx habetur tanti valere, quanti similes
j-es die emtionis vendilionis contrahendae valent. Fiiigamus,
pretiiim in promissione sive vendendi sive emendi, inter partes
definitum fuisse , num manet jam promissio tantum , an vero ijsa
emtio venditio est ? Manet sola promissio , utrum distinguamus,
promissionem factam fuisse vendendi intra certum tempus, nec
ne. Priori casu promissum est, demum nascituram esse emtionem
venditionem , si tempus adsit, ante tempus definitum non est
emtio venditio, mercis periculum ct commodum promissoris
intermedio tempore sunt, conventio ad illud tempus suspensa
videtur. Posteriori casu aeque minus est emtio veudilio, nam,
quamvis tempus, quo iiieunda est, non expresse definitum sit, ni-
hilo secius exstat, quod suspendit cam, nempe tempus, quo petet
is, cui promissio facta est, ut vendatur vel ematur, recte enim
tenendum est, quod supra significa\i, promissorem tantum cmlio-
nem venditionem contrahere, si is, cui promisit, petit : quot;It y a
itune grande, différence, sic Potbier Oeuvres, par 51. Bugnet.
»Paris 1845. contrat de vente n.° 476 , in f. , entre hipromesse
ude vendre et la vente même, celui qui nous promet de vous vendre
nune chose, ne la vend pas encore; il contracte seulement l'obliga-
vtion de vous la vendre, lorsque voüs le requerrez. »

Tempus illud petendi statim tum cedit atque Venit ac promis-
sio facta est, sicuti fit in omnibus pure contractis conveutioni-
bus. Tamdiu promissori periculum commodumque rei currit,
quamdiu is, cui promissum est, non petiit ut vendatur atque
ematur, et hoc est summum Criterum promissionis vendendi
emendive et ipsius cmtionis venditionis jam contractae, quale
Criterium commoditatem praebet emtoribus futuris, qui per quod-
dam tempus pciiculum rei metuentes subire nolunt, et venditor»-

Quae hucusque de materia tradidimus, majorem partem ex
Potbierio (1) petiimus, dum quasdam observationes addidimus,
quia prorsus illius doctritiae favemus, favemus, inquam, omni-
no, atque ex eo ipso slatim effici potest, nobis displicere legisla-
toris Francici doctrinam in art. 1589. Cod. Civilis, adoptantis
opinionem illorum Juris Doctorum , qui assimilarunt vendendi
emendive promissionem ipsi emtioni venditioni. Legimus scilicet
in eo articulo : La promesse de vente vaut vente , lorsqu'il y a
consentement réciproque des deux parties sur la chose et sur le
prix, ex quibus verbis non sequitur, veile legislatorem Franci-
cum m casu, quo deficit ille muluus censensus, tantum promis-
sionem vendendi adesse, sed e contrario rejicere illum qualem-
cumque vendendi promissionem, ea vero excepta, cui accessit
nutua partium conventio de merce ac de pretio, quo casu banc
promissionem ipsi emtioni venditioni vult assimilari. Sic enim
lerhn. Répertoire \oc. vente hunc articulum intelligit, qui, relata
Pothierii de promissione dicta doctrina, eo sensu scribit. » Telle
quot;est encore la doctrine de Pothier n.° 481. mais elle ne peut plus
^se soutenir. La promesse de vendre equipollent à une vente, ne
»peutplus être obligatoire, que dans les cas où la vente elle même
^le serait Elle est donc nulle à défaut de convention sur le prix,
^comme le serait une vente, dont le prix ne serait pas réglé entre
■'lesparties, ou remis à l'arbitrage d'un tiers. »

Quamvis proprie ad raateriam nostrae dissertationis non directe
Pmineat de jure hodierno disserere, .amen non plane aliéna hic
quot;debiturobservatio, mirum facere, legislatorem Francicum hac
w ,11,us praeclarissimi Pothierii, quem maxime in Codice
constituendo tamquam ducem fidelem secutus est, (2)
i-ejecisse, doctrinam, quam immerito improbatam
esse uco, nam ex notione modo exposita patet, summum diäcri-

men existere inter promissionem vendendi vel emendi et ipsum
emtionis venditionis contractum. Etenim contracta rite emtione
venditione non amplius licet uni contrahentium recedere a con-
ventione, quod tamen licere ei, cui promissio facta est, apparet

ex juris naturalis principio, quisqtw juri suo renuntiare potest ;
quod principium semper applicari potest, si modo is, qui eo
utitur, renuntiando suo juri non laedit eum, quem sibi obliga-
tum tenet, quod in promissione vendendi et emendi non fieri,

Vendo tibi fundum centum, contracta est em lio venditio; si
vis renunciare juri tuo exigendi a me fundum, non poteris nisi
mihi praestes centum. Juri enim tuo exigendi fundum obnoxia
est obligatio praestandi centum mihi, qua obligatione te nunquam
liberare poteris desistendo a jure tuo exigendi.

Quodsi tibi promisi fundum vendere centum, emtio venditio
nondum est contracta, nascitura est aliquando , tu me obligatum
tibi tenes ut vendam , si quando tibi placet, fundum. Ego te non
obligatum teneo mihi, intercedit inter nos contractus unilateralis,
quum contra emtio venditio contractus sit bilateralis, si tu non
vis emere, te cogéré non possum, nam mihi non pronusis,, ut
emeres, tantum ego tibi promisi, ut venderem. Si igitur juri tuo
exigendi, ut vendam, renuncias, me non laedis, quia ab una parte
tantum obligatorius contractus est inter nos. (1)

Quod si ego tibi promisi, ut venderem fundum, tu mihi pro-
misisti, ut emeres, nequaquam emtioui venditioni ipsi haec pro-
missio aequiparari potest, quum nihilominus essentiale discrimen
inter utrumque contractum consistât, nempe, periculum et com-
modum fundi mihi domino currit, non tibi, donee ipsa emtio
venditio non contracta sit. Haec de legislatore Francico suffi-
ciant convertamus nos ad Neerlandicum.

Legislator noster in Cod. Civili articulum 1589 C. Civ. Franc,
non recepit, quapropter quaestio se offert, an secundum jus
hodiernum nostrum doctrina de promissione vendendi vel emendi

(1) Promissio vendendi vel emendi igitiquot;' effeclu non distal a com-
raodato, mutuo, deposito, caet.

admitti possit, quod articulus ille, qui qualemcumque promis-
sionem vel vendendi vel emendi excludit, a nostratibus non
receptus esl ? Apparet quaestionis solutionera sitam esse in rati-
one, cur articulus non receptus sit. Quae autem in opere Voor-
duinii (1) legitur, haec est, Articulus 1589 missus est, quod
solummodoin Francico Jure, quod distinctionem inter jus in re et
ad rem non admittit, idoneum locum invenit, itaque quoniam
apud nos principium adoptatum est, tantum tradiiione dominium
transferri, articulus in nostra legislatione supervacuus foret.
Apud Asserum (2) aliud quid legitur. « Men heeft (ila auctor)
vde ware strekking dezer bepaling niet kunnen vatten, daar toch,
ywanneer deze beide vereischten aanwezig zijn, zulks geene
«belofte van koop en verkoop, maar dat contract zelf te weeg
»brengt, omdat daaraan volgens de definitie niets ontbreekt.«

Priorem rationem non intelligimus, quum de distinclione
agatur, quae ad rem nihil attinet, de posteriori haec animadver-
timus. Mirum videri, articuli sensum a nostratibus non per-
ceptum esse, quia ex iis, quae supra ostendimus, satis constat,
egibatorem Francicum per art. excludlsse prorsus doetrinara
meinoratam, deinde non possumus concedere, emtionem vendi-
tionem adesse, si quis pi omisit alii, se venditurum esse rem quam-
dam certo pretio. Nimi. u,» procul dubio aliquid emtionis con-
ractui deest secundum definitionem Juris Doctorum, deficit essen-
tia e hujus contractus requisitum , videlicet mutuus consensus

Ponendus, ut fit in promissione vendendi pro certo pretio.
Jï'tenim tu, quimihi, te venditurum esse, promisisti, propterea
non haben potesjam mihi vendidisse, neque ego, qui tibi pro-
mise me emturum esse librum y. e. decem , praesumi possum jam
emisse a te, mercis profecto periculum et commodum tibl domino
mc curnt, non mihi, quum, si tu mihi ita promisisti, demum

(1) Geschiedenis en beginselen der Nederlandsche Wetboeken, dl. 5,
PafT. 144 en 145.nbsp;' '

emtio venditio ipsa effecta sit peristam promissionem, si ego peti-
ero, siquando mihi placebit tecum contrahere, semper ea lege, ne
renunciam, ut modo pluribus demonstratum est. Porro posito,
argumentum ex Asseri opere laudato, propter quod articulus non
receptus est, rede accipi posse, tum e contrario argumentando
concludere possumus, doctrinam in jure nostro admitti, si modo
de pretio mercis nihil in promissione constat.

Ad rem vero : mens legislatoris Francici in articulo non recte
ab illis, qui eum non receperunt, intellectus est, noluit enim
in eo indicare, talem promissionem, in qua de pretio mercis jam
constabat, simiiem esse ipsi emtioni venditioni, sed , quod summe
notandum, voluit aequiparanda hujuscemodi promissione emti-
oni venditioni jam contractae excludere totam promissionis vel
vendendi vel emendi doctrinam.

Ergo causa, quare nostrates articulum non receperint, non
spectat exclusionem generalem doctrinae, atqui eatenus admit-
tenda est, quatenus non spectat promissionem vendendi pretio
dicto, haec enim nostro legislatori similis videtur emtioni vendi-
tioni ipsi, mihi vero generaliter placet admitti doctrinam, quoniam
juremeritoque dici possit, discrimen summum inter promissionem
cum dicto pretio et ipsam emtionem venditionem, in qua
mutuus consensus jam de tota negotiatione interpositus est,
adesse.

Si servus, in quo ususfructus tuus erat, fundum
einerit, el antequam pecunia numeraretur, capite
minutas fucris: quamvis pretium solveris, actionem

ex emto non habebis, propter talem capitis deminu-
tionem; sed indebiti actionem (i) adver sus vendito-
rem habebis. ante capitis autem minutionem (2)
nihil interest, lu solças, an servus ex eo peculio,
quod ad te pertinet. nam utroque casu actionem ex
emto (3) habebis.

Titms minor vigiuti quiuque annis servi usumfruetum habet.
111e servus fundum emit a jViaevio. Pretio nondum soluto, eman-
cipatione capitis demioutionera patitur Titius, proptereaque in
eo servo amittit usumfruetum. Postea Titius Maevio fundi pre-
tium exsolvit de suo, qui bona fide accipit, al fundum illi tra-
dere récusât, quaeritur jam, utrum Titio competat actio emti
adversus Maevium, quippe sibi per servum usumfructuarium
ante capitis deminutionem acquisita, ut cogat eum ad fundi
traditionem, an vero condictio indebiti tantum ad recuperandum
pretium post capitis deminutionem solutum

Haec autem est quaestio principalis , de qua hujùs legis prin-
ciple agitur, de cujus quaestionis solutione agemus, si paucis
generaliter de capitis deminutione praemissis, iodagaverimus
causam, ob quam Titius in casu capite deminutus esse dici possit.

Capitis deminutio est status civilis mutatio in societate. Triples
Romanis fuit status civilis, status libertatis, civitatis et familiae,
triplex capitis deminutio, maxima, media, et minima.

Julianus autem ponit, Titium capitis deminutionem esse passum,
quahm vero non indicat, quamvis ad rectam legis intelligentiam
scire intersit. Sed, quum is judicet, Titio, si prelium post capi-
tis deminutionem solvent, competere adversus Maevium indebiti
condjctionem, inde conciuuere possumus, illum minimam tantum
»■quot;busse. Sic enim ratiocinemur : quodsi servus fuisset faclus,

cïïiUler mortuus fuisset Titius, peregrinus si factus, non potuisset
frui juribus, quae solis Romanis civibus propria sunt. (1)
Jam vero, si minimam passum esse Titium statuimus, quaestio
et superest. Ob triplicem enim causam quis capitis deminu-
tionem minimam subire potest, videlicet: arrogatione, adopti-
one, et emancipatione. Quaenam igitur causa Titii capitis demi-
nutionisfuit? Ponamus fuisse arrogationem, tune sibi non constat
Julianus, nam indebiti condictionem tribuit Titio, qui ad eam
exercendam probare tenetur, se per errorem solvisse, (2) quod
probare nequit, quia arrogandus interrogari solet, an auctor
fieret et in banc arrogationem consentiret. (3) Titius, qui con-
sentit arrogationi, hujus status mutationis ignorantiam afferre
non potest, atqui ei non competit indebiti condictio, quam tamen
instituere ilium posse, expresse statuit Julianus. Ponamus rursus,
fuisse emancipationem : jam cardo quaestionis est, an Titius
emancipationis suae ignarus fuerit, adeo, ut per errorem pre-
tium solvisse dici debeat, quod negamus, quoniam et jure anti-
quo , (4) et Justinianeo , (5) filius in emancipationem consentire
debebat. Ex Heineccii (6) verbis vero « Hodie (id est Jure Justi-
nianeo) emancipari non potest invitas, sed consentiens, r, dubium
videtur, an jure antiquo fdii consensus in emancipationis actu
requireretur ; videtur , inquam, quum ex ipsa emancipationis
natura, uti jure antiquo fieri solebat, appareat, nunquam filium,
puberem scilicet, ignarum hujus actus esse potuisse. Etenim
emancipatio fiebat per trinam imaginariam venditionem, in qua
filii praesentia certe necessaria erat. (7) Quodsi itaque non potest

(1)nbsp;Cf. Vir clar. IloUius Ilistoriae Juris Rom. lineamenta. Cap. 3,
n.-öO. p. 20 et Gajus Com. 1. 14 et 15.

(7)nbsp;Ut patet ex lege XII tabb. si pater filium ter venum duit, filius a
pâtre liber esta. £ndo liberis justis jus vitae necisque venum dandi-
quepotestas ei esta. Vid. Gajus Comm. 1. 132 el Comm. 4.§. 79.

probare errorem suum Titius, non competit illi condictio inde-
biti, et tum constat, emancipationem causam capitis deminutio-
uis nou fuisse.

Nec hoc in loco silentio praetermittendum est, Cujacium (1)
putare, emancipationem capitis deminutionis causam fuisse,
'dentin , inquit, ei competit in venditorem condictio pretii, quasi
indthito venditori soluto , si per errorem solverit imprudens, forte
ignarus capitis deminutionis veluti emancipationis suae , si (ésens
emancipatus fuerit. » Modo vidimus, emancipatum ignarum esse
non posse status mutationis, neque jam attinet dicere , agi hic de
emancipatione , Titio absente facta ; talis enim emancipatio jure
Justinianeo quidem admittebatur, non autem jure anliquo. (2)
Porro auctor vult, speciem Juliani accipi de emancipatione,
minime de adoptione, «.alioquin, ait, non bene conveniet, si
^ponatur species de adoptione, quia, ut dixi, emancipatus potest
* esse ignarus emancipationis suae, non etiam adoptatus.y, In
adoptione quidem sufficit patris consensus, adsit vero, necesse
est, praesentia filii, sicuti in emancipatione , quoniam item fiebat
per trinam imaginariam vendilionem , (3) ob quam praesentiam
error afferri nequit.

Summa disputationis, ex nostra opinione, baec est : nihil ad
rem faeere, an causa capitis deminutionis fuerit adoptio, an
emancipatio, (arrogationem hic mittamus, nam, quoniam arro-
gandus major 25 annis potest esse, dubia fit causa, quum. si
major 25 annis fuerit Titius, ei non liceat jus ignorare), quia
m casu distinguendum est inter errorem juris et facti. In facto
litius nonerravit, sed injure, quapropter ei competit con-
dictio indebiti, quod pu nat quidem contra regulam : JurU quidem
^Snorantiam cuique nocere, facH vero i^norantiam non nocere,

verum in casxi regula illa exceptioüem patitur. Tltius cnim tam
in emancipatione, quam in adoptione minor -viginti quinque
annis esse debuit et minoribus jus ignorare permissum est. (1)
Praeterea aequitatis causa placet secundum principia in Dig.
relata, in condicllone indebiti juris ignorantiam non nocere, uti
eleganter tradit Papinianus in lege 7. Dig. de juris et facti ign.
«Juris ignorantia non prodest acquirere volentibus, smim vero
petentibus noH nocet.(2)

Justinianus in Inst. lib. 2. t. 9, docet, nos per aWosdominium
posse acquirere quinque modis.

2.quot;nbsp;per eos, quos in potestate habemus, ut pater per filium,
dominus per servum,

lisdem modis nobis etiam obligationes acquiri, Imperator docet
in lib. 3. t. 29. {^)Pereum qiwque senum, ita Justinianus, §. 2.
t. 29. Inst. IN QüO usOMFRüCTDM usumve nPi^^MVS , similiter ex
duabus istis causis (scilicet ex operis ipsius servi, vel ex re fruc-
tuarii) nobis acquiritur obligatio.

Lucide autem patet ex Juliani verbis , in casu non agi de jure
in re sive dominio per servum usufructuarium acquisito Titio,
verum de jure ad rem sive obligatione. Integro adhuc Titii statu
rite contraxit servus emtionem cum Maevio. Aderat consensus,
merx et pretium. Igitur Titio per servum obligatio vel potius

(2)nbsp;Quoad principium iilud de juris et facti ignoranlia legem 10 Cod.
eod. magnam dissentienlium turbam excitasse , docet Muhlenbruch ,
Doclr. Pand. T. 2. §. 578. not. 8.

(o) Vid. Yinnius , Comm. ad Inst, ad tit. modo laud. p. 233 seqq.
(4) Vid. 1. 21.26. 25. §. 3. Dig. de usufr. 1. 10. 3.1.4.5. ult. 1.37.
pen. Dig. de acq. rer. dom. 1. pen. et 1. 2. 5 et 6. Dig. de stipul.
scrv.

«mti actio acquisita videtur, per quam a Maevio exigere potest,
ut fundum sibi tradat. Jam patitur Titius capitis deminutionem
atque amittit in servo, per quem actio emti sibi acquisita esse
■videtur, usufructum. Nonne poterit retinere obligationem actio-
nemve ex emto ante capitis deminutionem per servum sibi acqui-
sitam? Non poterit, addit enim Julianus antequampecunia nume-
raretur, quasi emtionis {contractus substantiam capiat datione
sive facto, quasi emtio venditio contractus realis sit, quum revera
consensu perficiatur, et proinde consensualis , non realis contrac-
tus sit.

Titius autem, quia pecuniam non numeraverat, ante usus-
fructus amissionem nondum acquisivit per servum obligationem,
itaque post capitis deminutionem non potuit retinere. Quod
mirum, nam nihil refert, utrum post vel ante capitis deminu-
tionem pretium fundi solvat Titius, quia pretii solutio spectat
contractus executionem, non vero, uti ipsum pretium , substan-
tiam contractus. Titio , quando adversus Maevium vult agere ad
tradendum fundum, demum necesse erat pretium solvere, vel
ofierre, ne a Maevio exceptione nondum adimpleli contractus
repellatur. (1) Secundum Julianum vero pretii solutio conditio
est sine qua non emtionis per servum contractae respecta ejus, cui
acquiritur. Quod si hanc conditionem aut servus , aut Titius anle
capitis deminutionem seu ante ususfructus amissionem non imple-
verit, nulla obligatio, nulla actio ex emto Titio acquisita est per
servum. Inter Maevium etservum emtio venditio quidem perfecta
est, sedobligationesexilla conventioneoriundae Titio per servum
nondum acquisitae sunt, quoniam pretium nondum solvit. Nec
refert , si solvat, utrum servus ex peculio, quod ad Titium per-
tinet, an vero Titius ipse de suo solvat, si modo solvatur ante
ususfructus amissionem. Ratio dubitandi , ut videtur , in verbis
antequam pecunia numeraretar, sita est, videamus, quid sibi
velit Julianus iis verbis? Ponit servum fundum emisse, sed
pretium nondum solvisse : jam , inquit, consistit quidem emtio
venditio inter Maevium et servum, sed, quia pretium non solutum

est ante capitis deminutionem, per servum obligationes Maevii
ex venditionis contractu Titio non sunt acquisitae quid hoc !
nonne emtio venditio recte consistit statim ac de pretio inter
partes convenit? Kegat Jureconsultus ex hac emtione vendi-
tione actionem ortam.

Ratio autem, quare obligationes ex venditione per servum,
pretio ante ususf.uctus amissionem non soluto, Titio non acqui-
sitae sint, simplex est. Modo vidimus Justinianum docere, in
Lib. 3. t. 29. Inst, acquiri nobis per servos usufructuaries obliga-
galiones ex duabus causis, nempe ex servi operis, si sutor, pic-
tor etc. sit, atque ex bujusmodi, aut simili opera alii praestito,
aliquid paravit, mercedem scilicet operae; 1. 26. Dig. de usufr.
vel ex re fructuarii, i. e. si servus , cum fructuariuseum praepo-
suit commercio suo, rem aliquam comparat, aut rem fructuarii

Et, ut acquirere possimus jure per servos fructuarios, re-
quiritur, ut, si v. gr. emit, pretium solverit ex peculio, quod
ad fructuarium pertinet, vel ex pecunia fructuarii ipsius, aut
rem quamdam in solutionem, aut in pretii securitatem rem pre-
tiosam pignori dederitetc., non vero acquirere possumus, si satis-

In specie nostra neque servus, neque Titius, quoad pretium ,
ita egit, ut modo exposuimus, nulla igitur obligatio per servum
Titio adversus Maevium acquisita, quod postea solvit et quidem
post amissionem ususfructus in servo , illi non potest prodesse:
per capitis deminutionem enim instrumentuni, per quod acqui-
rere poterat, amisit, statim post deminutionem deerat Titio jus
ntendi fruendi servo, atqui pretii solutio facta inutilis est. Recte
igitur Julianus denegat Titio ex emto actionem , sed, quia solvit
per errorem post capitis deminutionem, dat ei indebiti condic-
tionem. (2)

Cut res sub conditione legata erat J is earn impru-
dens (2) ab herede emit: actione ex empto poterU
consequi emptor pretium, quia non ex causa legati
rem habet.

Duae quaestiones in hoc fragmento se ofFerunt, 1.» An emti
actione is , cui res sub conditione legata erat, quum earn impru-
dens i.e. ignarus legati ab herede emerit, pendente legati condi-
tione, pretium solutum, postea cognito legato repetere possit?
2.» An , si sciens legatam rem ab herede emit, legatarius pretium
pro ea re solutum repetere emti actione possit, si quando jus in
legatum, conditione impleta vel existente, sibi acquisitum est ?

Res sub conditione legata, neque heredis , neque legatarii est.
Utrique jus in re conditionale est, dominium purum in pendenti
est; si conditio a testatore imposita existât, acquirit rem legata-
nus, si non existât, heredis est. Jure meritoque de ea re et heres
et legatanus emtionem venditionem contrahere poterant, quod
sub conditione legata erat, contra, si pure fuisset legata, emtio
venditio de ea inita non valeret, nam certe, si statim ab adita
hereditate legati dominium ipso jure sine heredis facto legatario
etiam ignoranti acquiritur, (3) suam ipsius rem emisset legatarius,
qualis emtio secimdum legem 16. Dig. de contrah. emt nulla
prorsus est.

Legatarius imprudens rem emisse proponitur, solvit pretium
accepitque heres, jam existit legati conditio, cognoscit legatarius,
an retinere pretium heredi venditori licet? Negamus. Possidere
videtur rem non ex causa lucrativa i. e. legato, verum ex onerosa,
nempe, emtione :nbsp;inquam, possidere ex emtionis causa,

emtionis causa est, nec dubium ; etsi quidem ejus legati, quod
sub conditione relictum est, neque dies cedat, neque ulla acqui-
sitio intelligatur, tamen conditioni, (1) si existât vel impleatur,
inestvis retroactiva, ut ita dicitur, ad tempus, quo mortuus est
testator, aliis verbis: conditionis existentia efficit, ut perinde
debeatur legatum, ac si purum ab herede relictum fuisset, nec
ejus temporis, quo conditio exstitit, sed quo testator mortuus
est ratio tum habetur. (2) Emtio venditio de re sub conditione
legata ipso jure quidem non nulla est, sed rescinditur per yim
retroactivam conditionis, quae non solum efficit, ut legatarius
suam ipsius rem emisse videatur, sed etiam, ut res ab emtore sub
qualitate extranei quasi evicta esse dici debeat, et evictione secuta,
emtor pretium emti actione a venditore repetere valeat. (3) Adest
igitur in casu species evictionis, statim atque conditio legati impleta
est, sicuti etiam adest in lege 13. §. 15. Dig. h. t. «.En void la
^iraison: (ait Potbier, contrat de vente n.quot; 96.) Lorsque, après
»avoir acheté de vous une chose, qui ne vous appartenait pas, ou
»qui ne vous appartenait pas pour toujours, je succède, à quelque
»titre que ce soit, à celui à qui elle appartient, c'est en vertu de
»ce nouveau titre, que je retiens désormais cette chose; ce n'est
»plus en vertu de la vente que vous m'en avez faite: vous cessez
»donc dès lors de remplir envers moi votre obligation, non jam
upraestas mihi, rem habere eicere ; et par Conséquent vous me
»devez rendre le prix, que vous avez reçu. » (4)

()) Vid. 1. 4S. 1. Dig. de legal. II. I. 42. Dig.de oblig. et act. 1. 215.
Dig. de verb, signif.

(5) An ct usiiras? NegatFabei- Cod. Sab. 6. 27. def. 16. »Pretii vero
ii usuras, inquit, si venditor ipse consequi nequit actione ex vendito,
tinisi mora interveniente 1.11. I. 49. 1. junct. 1. o. Cod. h. t.,
Tquanto minus consequetur emtor eas pretium repetens a venditore,
«nisi ab eo saltem die, quo venditor in restituendo pretio moram
itfecerit.»

(4) Add. Cujacius ad lib. IV. Juliani ex Minicio Natali, Tom. 6. ad
-h. I. p. 465.

Obiter nota, thesin, emtorem, impleta legati conditions, rem
ex causa legati possidere, atqui evictionem adesse, applicari
quidem posse in emti actione, minime vero in ex stipulatu actione,
quae, quum sit strict! juris, nullam aliam evictionem admittit,
nisi, quae sequatur ex judicis sententia. (1)

Opinionem autem, legatarium ex legati causa, haud emtionis
rem possidere, probari posse nobis videtur argumento ex con-
trario , scilicet, quod legatario, si post impletam conditionem
ex causa emtionis rem haberet, non competeret emti actio ad
pretium repetendum, nam, re rite tradita , pretium jure retinere
potest venditor atque agentem emtorem exceptione repellere , sed
actio ex testamento adversus heredem, ad legatum consequendum,
quod pugnat cum Juliani verbis: actione ex emto poterit consequi
pretium Quamobrein etiam placet nobis sententia Auctorum,
Gothofredi, (innot.) Pothierii, (2) etFabri (3) putantium, legen-
dum esse in ea lege : pro quia nox, quia nunc ex causa legati rem
habet: displicet vero Gluckii (1) sententia existimantis sine ullo
argumento vel ratione allata, hanc emendationem non necessa-
nam esse. At, quamvis banc Clarissimi Interpretis opinionem
displicere contendamus, tarnen eo significasse nobis nolimus
Videri, eam prorsus non defendi posse, modo ratio, ob quam
emendationem dictam inutilem reputavit, haec fuerit, nec ulla alia.

Conditione impleta, legatarius ex causa legati rem possidere
praesumendus est, quia antiquior legati titulus quam emtionis
est, revera vero ex emtionis causa possidet, nam quamdiu pretium
legatario pro re abest, tamdiu dicendus est, non ex legati causa ,
quae lucrativa est, sed ex emtionis causa, quae onerosa est, pos-
sidere. Jure habet rem ex legati, facto ex emtionis causa, quia,
dicimus cum Juliane, non ex causa lucrativa facto rem habet
legatarius, quamvisƒ«/•« ita eam habeat.

(2)nbsp;Pand. Justin, h. t n.» 41. not. flt. et contrat de vente 1. 1.
(5) Conject. 5. 14.

Sunt Juris Interprétés, qui contendant, in fragmento nostro
Juliani nihil interesse, uti'um sciens, an ignorans rem sibi sub
conditione legatam legatarius, pendente conditione, emerit,
semper emti actione ad pretium repetendum emtori intégra ma-
nente. Fabro (1) contra id minus probabile \idetur et denegat
legatario dictam actionem , provocans ad legem 53. Dig. de reg.
Jur. Cujus per errorem soluti repetitio est, ejus consulta dati dona-
tio est. Putat, Julianum alioquiu frustra in hac lege de imprudenti
locuturum fuisse, porro prudenti et scienti emtori praevidendum
esse, fore, ut aliquando, si legati conditio existât, dominus rei
ex causa lucrativa evadere possit, legatariumque, si pretium
lubens solverit, nec quicquam sibi de ejus repetitione, casu , quo
ad se perveniret legatum, caverit, revera douasse omuemque
repetendi spem abjecisse videri. Fabro eqtiidem assentiendum
arbiti-or. Etenim legatarius, qui sciens volensque emit, certe
praesumi potest futuro juri in legatum reuuntiare voluisse,
deinde, quia sciens emit, temere emisse non potest haberi , sed
ideo emisse videtur, quod de rei dominio certius sibi prospectum
voluit habere, Iquippe periculum faciens in conditione legato
adjecta exspectanda, pro quo periçulo magis sciens emtor pretium
solvisse videtur, quam quidem pro ipso legato. Et quamquam res,
si existit legati conditio , emtori etiam scienti quasi evicta videa-
tur, tamen recte eo ipso, quod sciens emit, praesumi potest
adversus heredem action! de eviction! renunciasse secundum I. 27.
Ck)d. de evict.

Servus, quem de me (2) cum peculio emisti,
prius quam tibi traderetur, furtum mihifcclt. Quam-
vis ea res, quam subripuit, Uüerieril, nihilominus
retentionem eo nomine, ex peculio me habiturum
ait: id est, ipso jure ob id factum minutim esse pe~
culium ; eo scilicet, quod debitor meus ex causa
condictionis sit factus, Nam licet., si jam traditus
furtum mihi fecisset: aut omnino condictionem eo
nomine de peculio non haberem, aut eatenus habe-
rem , quatenus ex re furtiva auctum peculium fuis-
set :tamen in proposito et retentionem me habiturum,
et si otnne peculium penes te sit, cel, (3) quasi plus
debito solverim, posse me condicere. Secundum quae
dicendum, (4) si nummos, quos servus iste mihi sub-
ripuerat, tu , ignorans furtioos esse, quasi peculia-
res ademeris, et consumseris, condictio eo nomine
mihi adver sus te competat, (5) quasi res mea ad te
sine causa pervenerit.

Vendit Gajus I\taevio servum cum peculio, servus, antequam
tradatur, fui tum facit Gajo, cum res subrepta interierit, quaeritur,
quomodo consequatur Gajus itl, quod servus furatus est?

Varie liaec species ab Africano proponitur in ea lege, et
prouti variat, varias quoque actiones instituere polest Gajus;
scilicet: condictionem furtivam, indebiti, sine causa, utilem de

(3)nbsp;TO vei rectms abesse existimat Schulting. ad Pand., nisi sumatur
pro etiam.

(5)nbsp;Bai. Condictionem e. n. m. a. t. competere. Vulg. condictio etc.
lt;»mpetet.

peculio furtivam, actionemque furti noxalem, de quibus omni-
bus agemus, si prius digito principia Instituti peculii apud Ro-
manos tetigerimus, ut eo facilius intelligalur, non modo quid
circa hanc materiam quoad nostram legem, sed etiam quid circa
totam , quippe per universam fere Jurisprudentiam dispersam,
juris sit.

tenuandi causa, uti praediolum, viaticulum , (1) 2.quot; signiBcat
id, quod praesidii causa seponitur, uti patresfamiHas diligentes
decet, aut res paraphernates mulieris, 3.° quidquid filiusfaml-
lias separatum a jure dominioque patris habet, unde nomina:
peculium castrense, quasi caslrense, profeclitium , adverititium.
Denique, quod servus domini permissu separatum a rationibus
dominicis habet. (2) Quia hic laotura de seni peculio quaestio
vertitur, solummodo in id nobis inquirendum e.^t.

Servi autem peculium cum id complectitur, quod dominus
servo concessit, tum quod is sua parsimonia paravit, vel officio
meruit a quolibet sibi donari, nec non , quod quocumque alio
modo , domino volente, acquisivit. Generaliter igitur in peculio
dicitur esse, quidquid a domini rationibus est separatum; om-
nes autem res in eo possunt esse , (3) verum non est in peculio ,
quod dominus necessario servo praestare debet, quod servus in-
scio domino habet, neque quod subripuit, quod domino invito
vel ex injusta causa servus habet. (4J Peculium dicitur nasci,
crescere, decrescere et mori. Nascitur, cum coustituitur, scilicet
a patrefamilias et domino, a possessore bonae fidei, a fructua-

(1)nbsp;Vid. Brissonius In voc. «Pecuîtum, discit Heineccius o. 1. p.
295. dicitur a pecude, in qua olim maximaß veterum facultates con-
sistebant. »

(2)nbsp;Vid. 1. 79. V 1. Dig. de leg. 3. 1,9. 1. de jure dot., 1. 31. 1.
de donat., 1. ult. pr. Cod. deinoffic. testam.|, 1. 5. §.4,1. 6. 7.pr. Dig.
de peculio.

(3)nbsp;Vid. I.59.Dig.depecul.l.7.§.4et6,1.9.§.1,I. 17.eod.l.a.
pr. Dig. de peculio leg. 1. 5. Cod. de donat.

rio alque usuarlo, (1) quo constituto tacite domini jus contra-
hendi servis permisissc intelliguntur, eum in finem ab illis datur,
ut in eo servi negotientur. (2) Crescit, cum augetur, v. c. si
alius pro servo solvat, quod is domino debet, aut dominus ei
debitum remittat. Decreicit, cum minuitur v. gr. a domino, at
potest etiam ignorante domino minui, si nempe servus delin-
quat adversus dominum. Quidquid denique servus ex quacumque
causa domiuo debet, ipso jure minuit peculium, inde Justinianus
§. 4. Inst. 1. 4. t. 7. iiiquit: mm autem qiiaerilur, quantum in
peculio sit, ante deduciiur, quidquid senms domino eive, qui
m potestate ejus est, debet et quod superrst, id solum peculium
intelligitur. Moritur i. e. evanescil, quum adimitur ab eo, qui
constituit, (3) quod pro arbitrio i'acere potest.

Ad naturam peculii vefcrri potest, illud servum venditum non
sequi tamquaiii assessorium rem suam principalem , nisi expresse
dictum sit, ideoque, utrum exceperit id venditor, necne, reti-
net peculium ipso jure, quam ob rem si res peculiaris servi furto
ademtorem pei-vcnerit, cotidici potest et actione ad exhibendum
peti. (4) Ex ratione peculü juridiea sequitur obligatio et actio,
obligatio, pula: naturalis. Servi autem, quum sint res, non per-
sonae ex civili obligatiooe non dcbent, neque iis debetur, et
cum eo verbo (nempe debere), ait Ulpianus in lege 40. Dig. de
pecul. abutinmr, factum magis demonstramus, quam ad jus civile
referimus obligationem. Naturalis ergo obligatio est, quam con-
trahit servus cum exlraneo dominoque, atque ex diverso et na-
turalis est obligatio , quam extraneus vel dominus contrahit cum
servo. (5) Quarum naturalium obligationum effectus fuit, ut

1- §. 5. Dig. de acq. iwssess. et Vinnius Comm. ad Inst. p.
379. Aveianius Interpr. J. I. 4. c. S3, n.» 11.

Vid. omnino Justi Meieri Jcli collegium Argentoratense ad. Tit.
'iintl. de peculio, p. 282. n.quot; 9.

Praetor ei, qui cum servo negotium gesserat, actionem de pecu-
lio dare soleret, unde Edicti inscriptio in Tit. Dig. de peculio :
Quod cum eo, qui in alterius poleslate esset, negotium ges tum erit.
Tendit eo haec actio, ut quis ex servi contractu dominum, qui
eidem peculium concessit, conveniat, ut, quatenus in peculio est,
obligation! servi satisfaciat. Est directa vel utilis, directa, quae
ipsis Edicti verbis proponitur, ulilis, quae verbis Edicti cessan-
tibus Prudentum Interpretatione inducta est. (1) Non datur
propter servi obligatiunem ex delicto, nisi in quantum locupletior
factus sit dominus: praecipua enim ratio, quare teneatur domi-
nus de peculio, in praesumta permissione contrahendi servo,
dato peculio, concessa, sita esse videtur. Datur a Praetore
peculio tenus i. e. secundum peculii vires. Appellatur ab Inter-
pretibus actio adjectitiac qualitalis, sicuti actio noxalis, (2) nam
quot species contractuum sunt, tot sunt eo nomine actiones de
peculio v. c. actio de peculio ex vendito, ex locato , etc.

Sufficiant baec de ilia materia, ac si quis plura de peculio con-
gesta scire capiat, videat tum opus laud. Meiert et Ant. Fabri
Ratiunalia ad Tit. Pand. de peculio.

Servus, quia nondum Maevio traditus fuit, etiamnum cum suo
peculio in Gaji dominio erat, quum illi furtum faceret. Rem
quippe interitam non amplius persequi potest. Quum servus
naturaliter se erga ilominum ex delicto obligaverit, adversus eum
dominus condictionem furtivam habet. Supra quum de peculio
ageremus, vidimus ipso jure, quum servus adversus dominum
delinquat, minui peculium, illud idem autem in casu dicendum
videtur; ex causa enim furtivae condictionis debitor Gaji factus
est servus, naturaliter se obligavit, non civiliter, quod summe
notandum, nulla utique civilis obligatio existere potest inter
dominum ac servum, qui in jure sicuti paterfamilias et filius

(1)nbsp;Vid. 1. pen. ult. Dig. de his, qui dej. vc! elf., 1. 22. D g. de
pign., 1.19. pr. Big. de instit. act.,1.1. Cod. de piecano.

fainilias pro una persona habentur. Adversus se ipsum agere
■yidereiur dominus, sibi ipse deberet ; servi peculium non aliter
intelligitur, nisi deducto eo, quod debet domino, potest igitur
Gajus tantum ex peculio ante traditionem deducere, quantum
valet res a servo subrepta.

Nec refert, rem subreptam iuteriisse, factum enim illud
naturalem servi obligationem neutiquam cxstinguere potest, quia
fur semper est in mora, (1) et quod tradit Africanus, ipso jure
ob factum servi minutum esse peculium, adeo verum est, ut Gajo ,
SI per errorem , non deducto sive retento ex peculio eo, quod ei
servus venditus ex condictionis furtivae causa deberet, emtori ser-
vum cum integro peculio tradiderit. Condictio indebiti compe-
teret adversus Maevium, et si, ait Africanus, omne peculium penes
te sit, vel quasi plus debito solverim , posse me condicere, qua
actione repetit Gajus, quod plus quam in peculio esset, quod ipso
jure per servi furtum minutum erat, Maevio per errorem solvit.

Licet propter servi obligationem ex delicto quasive ex delicto,
non detur actio de peculio, tamen id exceptionem patitur
eatenus, quatenus locupletior dominus ex eo delicto vel quasi
ex delicto factus sit. Actione furti noxali petit is, cui servus dam-
num fecit, a quocumque ejus possessore, ut aut damnum passum
••esarciat, aut servum noxae del, i. e. laeso in satisfactionem

tradat. Est actio haec alternativa, domino enim damnato permit-
tetur aut litis aestimationem sufferre, aut ipsum homimem noxae
dedere, pr. Inst, de nox.^act. ; si autem nihil ex re subrepta in
servi peculium versum sit, prorsus actio de peculio in emtorem
evanescit, competitque Gajo actio furii noxalis in integrum. (1)

Denique, si nummos v. c servus Gajo subripuerat et hic ante
traditionem ex peculio cos nummos consulto non deduxerit, quia
forte putavit, se vindicatlone utilive condictione furtiva de peculio
eos consequi posse et Slaevius peculium, in quo etiam isti nummi
erant, servo ademerit, porro ignorans furtivos esse nummos con-
sumserit, poterit Gajus Maevium condictione sine causa experiri,
quasi, inquiuAfricanus , res mra ad tc sine causa perve.nerit.

Vindicatio nimiium Gajo baud compelit, quia non amplius in
specie exstant nummi : condiciio furtiva do peculio ei non compe-
tit, quia Maevius servo peculium ademit : indebiti condictio
baud competit, quia consulto, non per errorem uummos ante
traditionem ex peculio deduxit, qui error, ut salis notum est,
essentiale requisitum est, ul cum effectu indebiti condictio
institui possit: (2) actio noxalis deoique non competit, quoniam
furtum fecit servus, quum etiamnum in Gaji dominio erat
actioque noxalis non aliter nisi in dominum institui potest, adeo
ut adversus se ipsum hanc actionem deberet instituera, quum ■
contra Maevium baud posset, qui tunc nondum dominus erat.

Uterque nostrum eandem rem emit a non domino,
cum emtio, venditioque sine dolo malofieret, tradi-

taque est: swe ah eodem emimus sive ab alio, atque
alio, is ex nobis tuendus est, qui prior jus ejus ad-
prehendit, (1) hoe est, eni primum tradita est; (2) si
alter ex nobis a domino emisset, is omnimodo tuen-
dus est.

Continentui- hac §. tres species. 1» est. Titius emit bona fide
rem a Cr/y'o,qui in conditione usucapiendi est, subripitur res
Titio a fure, a quo forte postea Cajus eatidem bona fide emit.
Traditione a fure facta, pretioque soluto, Cajus vendit ac rite
tradit eandem rem Maevio, qui etiam bona fide eam emit atque
aecipit: quaeritur, si postea Titius rem a Maevio petit, cui potius
JUS possessionis acquisitum sit, illi, cui priori, an hulc, cui pos-
teriori traditio a Cajo non domino facta est ?

Altera est. Titius emit bona fide rem a Cajo, qui in conditione
Usucapiendi versatur, traditio fit pretiumque rite solvitur. Subri-
Pitur -vero res Titio a fure, a quo postea Pamphilus illam bona
fide emit. Traditio fit, pretium solvitur. Mox Pamphilus bona
fide vendit ac tradit eandem rem Maevio, qui bona fide eam
emit, accipit, pretiumque solvit: quaeritur, si Titius a Maevio
rem petit, cui potius jus possessionis acquisitum sit, illi, cui pri-
on a non domino Cajo, an isti, cui posteriori a non domino Pam-
philo traditio facta est.

3a est. Titius emit rem a Cajo domino; antequam vero traditio
fiat, res subripilur Cajo a fure, a quo bona fide Pamphilus eam
emit; traditione a fure facta, Pamphilus rem bona fide vendit et
tradit Maevio, qui etiam in bona fide versatur; deinde Cajus, re
vindicata, Titio eam tradit: quaeritur, an nihilominus dominium
acquisierit Titius, quamvis ei posteriori, Maevio vero priori tra-
ditio rei facta sit.

Hae autem sunt tres quaestiones a Neratio in hacce paucis
verbis concepta §. eleganti ratione propositae, quibus, quo

melius intelligantwr, nobis concedatur quaedam' de actione Publi-
ciana praemittere, quippe quae hie actio, de qua principaliter
agitur.

Aperti juris est, eum , qui rei suae possessionem amisit, eam
apud quemcumque possessorem posse quot;vindicare, instituenda
actione in rem civili seu rei vindicatione, qua agit dominus adver-
sus quemvis rei possessorem, ad illam cum omni causa, fructibus,
accessionibusque restituendam. Jure Romano cujusque actionis
singularis probandi ratio propria erat, adeo, ut in vindicatione
requireretur, ut dominus suafn rem vindicans jus dominii pro-
baret in eam, quod porquam difficile probatu erat. Primum autem
domino onus incubuit probandi, se rem bona fide atque ex justo
titulo acquisivisse, deinde probare tenebatur auctorem , nisi jam
usucapione dominus rei factus esset, a quo rem consecutus
erat, vere fuisse ejus dominum tempore, quo alienavit. Enimvero
probatio perquam difficilis erit. Saepissime enim actores , quam-
quam vere domini, in ejusmodi juris dominii probatione defi-
«iebant, civili in rem actione succumbebant reque familiari
inique privabantur. Quocirca huic juris rigori Publicius qui-
dam Praetor aequitate motus consuluit, concessa dominis in
Edicto suo alia in rem actione, quae postea ab eo Publiciana
dicta est. (1)

Duplex est, utraque nititur Praetoris Actione, alia, qua fingit
Praetor usucaptum non esse id, quod revera usucaptum fait,
e. gr. possidet Titius rem Maevii, qui, quum in itinere, quod
rei publicae causa debuit facere in hostium potestatem ceciderit:
jam adversus Titium ad rem recuperandam non poterat agere , nt
interim hie usucapiat rem, et ob earn usucapionem Maevio
subvenit Praetor actione Publiciana , qlt;ia, fingendo, Titium non-
dum usucepisse, quamvis usuceperit, rescindit usucapionem,
quum alioquin IMaevius dominio suo invitus deslitueretur. Eo
casu actio Publiciana rescissoria dicitur. (2)

tarnen usucapio nondum impleU est, (1) Qua actione quis rem,
cujus possessionem ex justo titulo et per traditionem a non
domino factam bona fide naclus erat, casu vero amiserat, ante-
quam usucepisset, (si enim usuceperit, domino non amplius
necesse est probare jus dominii sui auctoris, sed dominium, quod
ipse eonseculus est usucapione eoque casu civiliter agere potest.)
récupérât a quovis jure debiliori possidente. (2)

Quod autem in hac actione Praetor fingit, veri domini ratione
iniquissimum foret; quum vero fiat ratione jure debiliori possiden-
tis contra aequissimum est. Per eam enim sublevatur onus illud
próbandi dominis vel bonae fidei possessoribus, putantibus, se
dominos factos per justum titulum traditionemque, in vindica-
lione impositum. (3)

Proinde si dominus in dominii probatione deficiat rem civili
actione repetens, tueri se potest actione Publiciana, in qua non
requiritur, ut possessor probet euro , a quo rem possidet, revera
titTquot;quot;™nbsp;quum alienavit, verum tantum se ex justo

m non dominium, sed solum civilem rei possessionem
consequitur,quam hoc vel iHo casu amiserat. Civilem , inquam,

seu detentionem. Jus
possidendi habentdomini, j„s possessionis bonae fidei possessores;

detentionem habent, qui possident sine ullo titulo, sed possident
pro possessore. (4)

Quare, si quis rem a non domino bona fide ex justo titulo et
pol'eirnbsp;consequatur, acquirit et jus possidendi et

dendT'quot;quot;^*quot;nbsp;' Pquot;®®®®®'quot;quot;quot;™ amittat propterea jus possi-

Unde ergo sequitur, sicuti dominum , quia rei detentioneni
amisit, hanc ob causam non jure domioii, ita et bonae fidei posses-
sorem, si naturalem rei possessionem amiserit, idcirco possessionis

Deinde datur haec actio aPraetore (1) possessor! adversuseum,
qui jure debiliori rem possidet, aut possidet pro possessore dolove
malo possidere desiit, baud vero adversus eum, qui aequalijure
possidet; aequitas enim Praetoris sic summa iniquitas foret, si
concederet uni actionem Publicianam ad recuperandam posses-
sionem , in quam alteri par jus esset. Quid autem in casu , quo
uterque non dominus sed possessor aequali jure rem possidet,
juris sit, docetNeratius, ad quem, cum haec pauca de Publiciana
actione sufficiant, jam nos convertemus.

Emtione venditione inter'Tilium et Cajum bona fide contracta,
faclaque traditione, Titio dominium rei non acquisitum fuit, quia
traditio facta est a non domino, sed solum jus possessionis.
Emtione vendilione inter Maevium et Cajum bona fide contracta,
factaque traditione, Maevio aequo minus propter eandem ratio-
nem jus dominii, tantum vero jus possessionis quaesitum est.

UtiUtas possidendi civiliter rem in eo consistit, quod possessor!
jus est omnes rei fructus pe. cipiendi atque ipsamrem usucapiendi
per continuationem possessionis temporis lege definiti. (2)
Quum vero uterque Titius et Maevius civiliter possideat,
uterque tamen non aequo jure possidet. Maevius, cui posteriori
res tradita est, praeterquam quod civiliter possidet, naturaliter
quoque possidet,!. e. detentionem re! etiam habet. Titius per
furtum naturalem rei possessionem amisit, retinuit vero juridi-
cam, et quum supra videremus,eum, qui jus possessionis habet, rem

(1)nbsp;Judicium dabo ita in Ediclo proponitur algt; eo: Scilicet promittit
se judicem daturiim atque eum instructurum esse ad litis contestatio-
nem decirtendam, non ut ipse judicaret. «Das Wesen der actio , sic von
Savigny o 1 p. 446. §.34, «bestand darin, dass der Prater für die
»Falle derselben schon im Edicl ankündigte, nicht dass er selbst etwas
»thun, sondern dass er einen Juieie zur entscheidung bestellen und
»instruiren wolle (judicem dabo).

earn s. amisent, posse rec„pe.-are instit.enda aelione P.hllcKu.a
contra eum, q„. debd.ori jure possidet; jam quaeritur, an in
spe«e pr.ma ae secunda a Neratio proposita Til MaeviLl ilü.
aettone possu experiri, quippe possessorem, q„i debillori

Maevmm ex justo emtionis titulo et traditione bona fide accepta
pamjus civilis possessionis acquisivisse, potiorem tamen in hoc

P°ssit hancoHquot;'nbsp;quot;quot;'quot;'■»•en» »'ei possessionem amisit, dici

eandem rem ' 'quot;quot;''is retinuisse , quamvis etiam Maevius in
sessionis jus retinuTtquot;^^^quot;quot;quot;' '^»nsecutus sit. Titius igitur suum pos-
factaest, potiornbsp;posteriori traditio

J^^er derh.er „,chtE.genth«merwar, konnte n„r aaf den ersten
^«ufer dtecondUio usucapiendi transferiren. Mit diesem traditions

Idem juris esse placet Neratio in specie, qua Titius et Maevius
a diversis non dominis eandem rem emisse proponuntur. (1)
Tertia species explicatione fere non indiget, quoniam persepatet,
Maevium, etsi ei priori res tradita sit, tamen non talem hujusce
traditionis effectum fuisse, ut dominium in ilium translatum sit,
quum fierct a non domino. E contrario traditionis Titio factae
effectus fuit, ut dominium statim in eum transiret. Maevius potior
quidem est possessione civili, attamen id baud prodest ei, quo-
niam actio Publiciana non datur nisi adversus eum, qui debiliore
jure possidet, Titius nimirum non solum non possidet debiliori
jure, sed praeterea quoque dominus est, atqui adversus cum dicta
actio baud competit.

Exposuimus jam Neratii sententiam de quaestione utri posses-
sorum, si a diversis non dominis eandem rem emerunt, possessio-
nis praerogativa in judicio de Publiciana actione danda sit, gravis
vero inter scriptores, qui Juri Romano operam dederunt, quaestio
est, num Juliani sententia in lege 9. §. 4. Dig. de Publ. act.
Neratianae obstet. «Si duobus, ait Ulpianus, quis separatim
»vendiderit bona fide ementibus, videamus, quis magis Publi-
»ciana uli possit: utrum is, cui priori res tradita est, an is, qui
»tantum emit. Et Julianus lib. 7. digestorum scripsit, ut si quidem
»ab eodem non domino emerint, potior sit, cui priori res tradita
»est: quod si a diversis non dominis, mclior sit causa possidentis,
»quam petentis: quae sententia vera est. »

Si sensus verborum Juliani rite spectetur, tum in Pandectis
antinoniia exstare videtur. Neralius censet ilium, cui priori res
tradita est, in possessione potiorem esse, Julianus vero, distinctio-
ne facta inter veuditionein ab eodem non domino atque a diversis
non dominis, admittit Neratii sententiam, si ab eodeöi non domino
rem emeiiut uterque emtor, non adniitlit, si a diversis emerint,
slatueiis porro nihil referre, cui priori posteriorive res tradita
sit, causamque in hoc casu utriusque paiem esse alque in pari
causa meliorem esse possidentis, quam petentis conditionem.

senunti«, ait Ulpiatms, vem videtur. Sed videamus , quld
Juris Interprétés ea de re sentiant. Cujacius (1) in eo diversam
op.nionem quaerit, quod Neratius et Julianus fue.e ex diversa
schola dlum nempe fuisse Proculejanum, huneSabinianum. Alio
loco (2) concedit Ulpiano, veriorem Juliani sententiam videri.
«iNam, inquit, ubi suum quisque venditorem babet, par est utrius-
»que emtoris causa, et in sua quisque emtione et possessione
»«tell,g,tu,, esse prior, qui posteriorem vel anteriorem nullum
»habet, qui emerit ab eodem. At dispar causa est, si ab eodem
»rem emermt separatim et acceperint, quia in re amenda et acci-
»Pienda alter altera prior sit necesse est, quae distinctio summe
»notandaest.» (3^

Longe vero aliam sentenliam tuetur Schütting, (4) qui distin-
guit in utraque lege utrum emtores, qui a diversis non dominis

15) jj ^^.^^quot;''•'quot;ih l-
Tit de ^ ^t dquot; f^'erpretes distinguant, veluti Huberus ad Pand.

Publiciana uti possit. Et putat non admitti eam posse: «Allein
»aus dem Scliluszworten unserer Stelle: melior causa sit possi-
dentis , quam petentis, ergiebt sich unwiedersprechlich, dass von
»einem Streite zwischen den beiden Kaufern selbst in betreff der
»Hauptsache die frage sey, wo der ehemalige Besitzer wieder den
«gegenwärtigen mit der Publiciane auftritt etc.» Caeterum com-
plurium interpretum refert sententias, quas omittere lubet, quum
in laudandis sententiis satietatem vitare volumus.

Quod si quis quaerat forte, quid nos de hac antinomia
sentiamus, tum, ingenue prae nobis ferimus, dubitamus judi-
«are de quaestione adeo gravissima, adeo ab omnibus omnino
interpretibus tentata. Haec vero nobiscum agitans, nobis ipsi res-
pondimus , tantum valere opiniones doctissimorum quoque viro-
rum, quantum rationes ab ipsis allegatas, deinde suam quemque
sententiam de aliqua quaestione haud reticere, utcumque forte
ab aliis invenialur, quam maxime dlsciplinarum doctrinarumque
omnium cultui bono utile esse.

1.0 Contendimus, Gluckio assentiendum esse, distinctionem
inter actionem adversus extraneum institutam atque inter emtores
ipsos arbitrariam videri , quoniam ex verbis Ulpiani videamus,
quis magis Publiciana uti possit, prorsus contraria est.

2.» Propier Ulpiani verba in lege 9. §. 4. Dig. de Publ. act.
«an is qui tantum emit,» non certo conslare, quaeslionem in
laudala lege esse de Publiciana actione, quod ei, qui tantum
emit, jus possessionis civilis non acquisitum est, déficiente tradi-
tione. Unde sequitur, inter ilium emtorem, qui justo titulo secuta-
que traditione possidendi jus quaesivit et eura, qui tantum jus
exigcndi rem a vcnditore habet, Publicianam actionem admitti
non posse , quae datur possessori adversus possessorem jure debi-
liori possidcntcm Jus possessionis hujus aclionis fundamentum est,
ac imitatur vindicationis naturam. (1)

3.0 Distinctionem Juliani inter emtionem venditionem ab
eodem nou domino atque a diversis non dominis inutilem esse
quia jus possessionis non nascitur ex persona venditoris, sed ex

contractu cum eo inito et secuta traditione; et quamvis verum sit,
emtores, si a diversis non dominis emerint, in sua quemque
euuioneprioremesse ac suum quemque venditorem habere, id
tamen non efficit, ut etiam in suo quisque jure possessionis prior
sit, quia eadem res utriusque contractus emtionis objectum fuit et
proinde is, cui posteriori res tradita est, non allegare potest,
mercis ejusdem traditionem alii emtori priori factam, sibi res
gt;nter alios esse, quamobrem consenlimus Voetio (1) dicenti: «.sive
quot;possidens reus et non possidens actor ab eodem non domino rem
quot;»locti fuerint, sive a diversis, cum ilia diversitas non plus aut
minus jurts praestet possidenti, aut possessionis praerogativas in
■»actione Publiciana tollere queat vel diminuere: quod et a Neratio
-ob^ervatum in lege 31. §. ult.ff. emt. vend. .

fae erea jus possessionis ad exemplum dominii considerandum
, SI v. c. priori Cajo vendita sit res, et posteriori Titio, tum

in sua que'quot;quot;quot;^ ''quot;=endum est. Si a diversis non dominis emerint,
vero in sw'^alPquot;orem esse, hoc concedi potest, minime

»Pomponius in lege U. Di» dl J ' quot;r^quot;
»alium transferri non potest.quot;nbsp;quot;quot;

Placet igitur nobis Proculejanorum doctrina in ea specie, dis-
1 « vero Sabinianorum; illi enim rem considerant et ex sim-
P e. sanoque juris systemate et cx aequitate, hi contra, juris
consonanfam dirimunt et juris rigorem constituunt volentes
«^quot;icet, ejus qui fortuna faulus possessionem tam civilem quam
naturalem habet rei, meliorem conditionem esse quam ejus, qui
easu fortuito infeliciter rem amisit.

Priusquara autem huic §. finem faciamus, pauca moiiere lu-
bet de verbis nostri Jureconsulti sine, dolo malo.

Nimirum quaeri potest, quomodo dicta verba cura Pomponii
verbis in §. 4. 1. 16. Dig. de minoribus concilianda sint. Locus
sic audit : « In pretio emtionis venditionis naturaliter licere con-
trabentibus se circumvenire, » Quid ! alius Jureconsultus existi-
mat, recte sese habere emtionem venditionem, si generaliter
dolus absit, alius, quamvis in pretio adsit. Sed res simplex est.
Est enim hoe loco doli ie/ii,qui dicitur in lege 1. 3.Dig. de dolo
malo, ratio, defenditurque aliis legibus seil. 1. 19- pr. Dig. de
Aed. Edicto. §. 3eod. 1.37.Dig.de dolo mal. (1) 1. 43 pr. Dig. de
contrah. emt. 1. 15.§. 1. Dig. eod. 1. 1. inf. Dig. de act. emt. cf.
Ampi. F. A. van Hall in disput, de doloa. 1812 defensa. We vero
quis putet, verba Pomponii eo sensu accipienda esse , quasi admit-
tant laesionem enormem in pretio , —minime,nam tum statim
dolus bonus fieret dolus malus ; naturaliter licet contrahentibus
sese invicem in pretio circumvenire i. e. secundum usum commer-
cii : apud omnes gentes, ex jure gentium, ait Gothofredus in not.
ad vocabulum illud naturaliter in dictam Pomponii legem. Num-
quam fere esset aliqua emtio venditio dolo malo expers, si hujus-
modi circumventiones in pretio non admittebanfur. Emtor enim
non aliter ad contractum ineundum adduci potest, nisi spe viliori
pretio comparandi mercem, venditor non aliter, nisi spe cariori
distrahendi. (2) Leges non valent prohibere tales circumventio-
nes in commcrcio, nam prohibendo tollerent causam moventem
contractus, atqui ipsum contractum. At si appareat, enatorem
vel venditorem ultra modum in pretio deceptum esse, bona
fides non patitur , praesumere , emtorem vel venditorem in tale
damnum consentire voluisse, rescindetur contractus ex regula
aequitatis naturalis : nemo cum damuo alterius locupletior fieri
potest. (3)

(S) Quod Plaulus Pers. 4, 4, sic expnmil. Sa. vin' bene emere? Do.
vin' tu pulchre vendere? To. Ego scio hercle utrumque veile.

(3) Vid. 1.2. Cod. de rescind, vend, et Noodt, ad lit. de rescind,
vend, versti hactenus de errore.....

His praemissis, ex Neratii verbis sine dold malo probari potest,
exstare etiam aliud genus doli nempe boni, alioquin Jurecon-
sultus scripsisset simpliciter sine dolo.

Z»o/«j, vocabulum Grammaticis est anceps, in bonam ac malam
partem accipiendum. Dolus dicitur solertia, Belgice slimheid,
veinzerij. Dolus malus est solertia, quae omnem bonam fidem.
pervertit. Dolus bonus ést solertia, quae ad honestum scopum
ducit. (1)

Haec sulBciant: cupienti plura scire de dolo bono, exstat
ea de re disputatio in collectione vernacula, quae dicitur Themis
a^ 1847 p. 370. seqq.

Titius, cum decederet , Sejae, Stlchum , Pamphi-
lum, Arescusam , (2) per fideicommissum relin-
qmt, (3) ejusquefidei corninisit, ut omnes ad liber-
tatem post annum perdcceret: cum legataria fidei-
commissum ad se pertinere nohdsset, nec tamen
heredem a sua petitione liberasset, heres eadem
mancipiaSempronio vendidit, nulla commemoratione
Jideicommissne (4) libertatis facta: emtor, cum
pluribus annis mancipia suprascripta sibi servissent,
Arescusam manumisit: (et) (5) cum caeteri quoque

(4)nbsp;Vuig. fidei commissariae, et patilo post: fii^J commissariam pro
fideicommissam.

servi cognita voluntate defuncti, fideicommissam
libertatem petiissent, et heredem ad Praetorem per-
diixissent, jussu Praetoris , ab herede sunt manu-
missi: Jrescusa quoque, nolle se emtorem patronum
habere, responderat: cum emtor pretium a venditore,
empti judicio, Arescusae quoque nomine repeter et,
ledum est responsum Domitii Vlpiani, (i) quo
continebatur, Jrescusam pertinere ad rescriptum
sacrarum Constitionum, si noUet emtorem patronum
habere; emtorem tamen nihil posse post manumis-
sionem a venditore consequi. Ego cum {ajmeminis-
sem et Julianum in ea sententia esse, ut existimaret,
post manumissionem quoque emti actionem durare,
quaero, quae sententia vera est? (3) Illud etiam in
eadem cognitione nomine emtoris desiderabatur, ut
sumtus, quos in unum ex his, quem erudierat,
jecerat, ei restituerentur. -J; Item (4) quaero, Jres-
cusa, quae recusavit emtorem patronum {habere)
cujus sit liberta constitua: (6) an possit vel legata-
riam, quae non (7) liberavit, vel heredem patronum
habere: nam (8) caeteri duo ah herede manumissi
sunt? Eespondi, semper probavi Juliani sententiam
putantis [manumissione non amittitur eo modo), f (9)

(9)nbsp;Hat. putantis monumissiune ex empto actionem eo modo non
amitti. Brencm. iiolat, delendum esse rh (nr. in admlttitur el le^! ;

De Sdmptibüs m-o, quosin erudieiidum {i)hominem
emptor Jecit, videndum est: nam empti judicium ad
eam quoque speciem sufficere existimo; non enim
pretmm continet tantum, sed omne quod interest
emtons, servum non evinci. Plane, si in tantum
pretium excedisse (2) proponas, ut non sit cogitatum
a venditore de tanta summa; veluti siponas agitato-
rem postea factum, vel pantomimum, evictum esse
eum qui minima veniitpretio: iniquum videtur, in (3)
magnam quantitatem obligari venditorem.

nwdo. Vat. Ill habet itnbsp;nanumtssionem non adimi ea
Pal- n. Ill J. ^ 'quot;quot;quot;quot;'»quot;«onew mn admitti eo modo,

Idque (et) (i) Julianum agitasse Africanus refert.
quod justum est: sicut (2) minuitur praestatio, si
servus deterior apud emptor em effectus sit, cum evin-
citur. §. I. Illud expeditius videbatur, si mihi aliénant
aream vendideris, et in earn ego aedificavero, atque
ita eam dominus evincit: (3) nam, quia (4) possum
petentem {dominum),{^) nisi impensam aedificiorum
solval, doli mali exceptione summovere^ magis est,
ut ea res ad periculum venditoris non pertineat. Quod
et in servo dicendum est, si in servitutem, non in
libertatem evinceretur: (6) ut dominus mercedes et
impensas (7) praestare debeat. Quod si emtor non
possideat aedificium vel servum, ex emto habebit
actionem. In omnibus tamen his casibus, si sciens
quis alienum vendiderit, omnimodo (8) teneri debet.
§. 2. Superest tertia deliberatio, cujus debet (9)
esse liberta Jrescusa, quae récusât emtorem? Et
non sine ratione dicetur, ejus debere effici libertam,
a quo vendita est, {id est heredis), (10) quia et ipse
ex empto actione tenetur. Sed hoc ita, si non Ares-
cusa elegerit emtorispatronatum: tunc etenim {ii)

et illius remanet liber ta, et ille ex emto actionem
non habet, quia nihil ejus interest, cum eam liber-
tam (i) habet.

Tribus hisce legibus agitur de venditione servorum, quibus
fideicommissarla Überlas debetur, item de sumtibus ab emtore
factis, cui res evincitur. Continentur in iisdem tres inter se
conjunctae quaestiones, orlae ex una eademque specie in lege 43
proposita , quae haec est.

L. Titms testamento suo Sejae tres servos Stichum, Pamphi-
lum et Arescusam legavit et Sejam rogavit, ut omnes post annum
manumitteret. Seja legato se abstinet, heredem tamen obligatione
praestandi ex testamento legatum non libérât. Postea vendit heres
WVM Sempronio, reticens , illis fideicommissariam libertatem
e en. Sempronius, postquam sibi mancipia pluribus annis
servierant, sponte ex his manumittit Jrescusam. Post hanc manu-
''' Pdmphilus, cognita L. Titii voluntate,
njquot;,nbsp;'''quot;quot;'■'«'f'« petunt atque eum ad Praetorem fideicom-

^^ ■ An emtori Sempronio evicti juris patronatus nomine
eredem actio emti competat ad rccuperandum pretium,

urn recuperandum competat, eadem actione repetere possit
quosin erudiendam Arescusam fecit ?
Cujusnam Arescusa liberta esse debeat, an Sempronii,
qui eam enierat ultroque manumisit, an hercdis, qui earn ven-

Quamvis in casu principaliter quaeratur de actione emti,
nobis tamen, quum e re sit scire , quanam ex causa teneatur heres
manumittere serves, quosL. Titius rogavit Sejam post annum ad
libertatem perducere, disputaturis deinceps de tribus quaestioni-
bus, placet antequam ad primam accedamus, quaedam super hac
admodum difficili re pro nostris viribus praemittere.

Finge, testatorem ita in testamento scripsisse : Heres meus
damnas esta Sejae, Stichum, Pamphilumet Jrescusam meos servos
dare. A te Seja! rogo fideique tuae committo ilia mancipia post
annum omnia ad libertatem perducasi'

Apparet, heredem Sejae legatum debere, fideique Sejae servo-
rum libertatem commissam esse. Sed sequitur inde Sejam, quo-
niam a testatore rogata est, teneri ex fideicommisso servis
praestare libertatem , quamvis nolit legatum ad se pertinere , cum
legataria, sic Paulus in 1. 43. fidei commissum ad se pertinere
noluisset? Quo spectant haec verba Pauli? An ex his effici potest,
Sejam legatum répudiasse i. e. respondisse ad Praetoris sellam se
nolle legatariam esse? Ponamus, Sejam le(;atum répudiasse, num
sicuti jure communi heredi cedit pure i. e. sine libertatis onere
fideicommissariae, an vero remanet cum onere apud heredem ,
sequilurque, si ab illo alienatur, possessorem cum sua causa? At,
quüm repudiatione heres liberetur ab obligatione erga legatariam
praestandi legatum ex testamento, quoniodo servi, qui a Seja
peteutes libertatem repelluntur exceptione: repudiavi legatum,
atqui non teneor vos manumittere, ad banc libertatem pervenient?
Heres excipiet : repudiatione a Seja facta, legatum pure ad me
transiit, qua ex re non teneor vobis libertatem dare,

Nonne ita débita servis libertas plane intercidit ? Nonne potius
propter verba sequentia in lege 43, nec tamen heredem a sua
petitione Uberasset, patet, in nostra specie Sejam non répudiasse,
sed illi displlciiisse legatum ob o;uis Ubcrtatis praestandae post
annum impositum, ut propter usum per unum tantum annum
servorum noluerit legatum ad se pertinere? Abstinuit eo, nec
tamen ad perficiendam defuncti volunlatera heredem liberavit ;
V. c. acceptilatione i. e. deducta actione cx testamento in stipula-

tionem Aquilianam, aut pacto de non petendo legatum inter
Sejam heredemque interposito ; acceptilatione ipso jure libsratus
esset heres, pacto ope exceplionis.

Quum hae quaestiones motae nobis revera curae essent, sedulo
Cujacii scripta hue spectantia indagavimus, at semper fere aucto-
rem invenimusinsententia sibi ipsum non constantem. Videamus.

Cujacius (1) censet, verba: qimm noliet ad se fidei commissum
pertinere, significare Sejam répudiasse legatum et perperam a juris
interpretibus repudiare et nolle ad se legatum vel hereditatem
pertinere, separari, negat heredem repudiatione liberatam esse,
repudiavit quidem Seja legatum , tamen inde non praesumi potest
liberasse heredem a sua petitione ; repudialionem , putat, esse
rem , quae cum herede non geritur, fieri sine herede, nullo cum
herede ea de re sermone habito, servos relictos a Seja remanere,
apud heredem cum onerefideicommissarine libertatis, heredemque
illis teneri eam praestare. Ita sentit noster auctor locis supra
laud. Sed in Tract. 8. ad Africanum p. 1474. Tom. I. dubitare
videtur , an in proposita specie Seja habenda sit répudiasse, « Et
vin hac lege, ait, legatarüim legato se abstimdsse, non autem
» répudiasse, nam repudiatione ipso jure amisisset actiones. »

Eodem loco legimus : nEt quamvis ab herede non esset relicta
libertas,sed a legatario, quUi tamen rf.pudiante legatario apud
eum remanserant, cumsuaonere /•s(/fmri«mlt;.»Ali()lacorursus (2)
auctorem invenimus invehentem in quendam juris interpretem
Bartolum,qui,posito, repudialionem servi valere, subjicit, servum
remanere cum onere fideicommissariae libertatis et cogi heredem
praestare libertatem. Existimat Cujacius hocfalsissimum esse, si id
Bartolo concedatur, «nam : inquit, legatum, quod repudiaturapud
heredem remanet SINE onere fideicommissariae libertatis. »Item, sic
pergit, inlelligifur ex hoe, eum, qui répudiât legatum, cui est onus
adjunctum fideicommissi, fideicommissario, vel ei, rui fideicom-
missarius voluerit, cogi acliones suas cedere, i. e. actioneslegari,

(1) Comm. ad h. 1. Tom. 7. p. 807. et in lib. 5. Quaestionum Pauli
P. 1000. Tom. 5. et Tractat. 8. ad Africanum p. 1474. Tom. I.
(9) Tom. 7. ad Til. de legal. 2. p. 1094.

ne pereat fideieomtnissum a legatario relictum, nisi legatarius
cesserit suas actiones fideiconimissario. Esset autem haec cessio
inutilis, si fideicommissi persecutio adversus heredem remaneret,
sed quoniam non competit adversus heredem fideicommissi per-
secutio, necesse est, fideicommissario competere remedium ces-
sionis. Hinc apparet, legatum , quod repudiatur , heredi cedere
sine onere et fideicommissum non conservari sine onere.» (1)

Sic autem versamur in magna sententiarum verhorumque
copia, quae inter se nequaquam cohaerent; nam, modo dicit
Cujacius, Sejam répudiasse legatum , modo contra se abstinuisse
eo, modo contendit, repudiatione a Seja facta , heredem liberari
obligatione erga illum praestandi ex testamento legatum, modo
non liberari, quia res est, quae sine herede geritur et liberationem
non repudiatione, sed acceptilatione aut pacto de non petendo
fieri posse, rursus repudiatione amittere legatarium suas actiones.
Porro putat teneri heredem ex fideicommisso ad praestandam
servis libertatem, quia apud eum a legataria relicti sunt. Contra,
persecutionem adversus heredem non competere. Modo legatum
remanere apud heredem cum onere, modo vero contra, remanere
«nKonere.Semper Auctor dubitat et opinionem uno locodefensam
alio loco per alteram impugnat, nunquam sibi constat, tradit
confusionem sententiarum diversarum, quas vix extricare pos-
sumus.

Diu nobiscum agitavimus, quomodo recte quaestionem propo-
sitam solveremus, et quoniam frustra Juris Romani scriptores
consuluimus, quid juris ea in re statuendum esset, titulum Dig.
qui est de fideicommissariis libertatibus, adeundura duximus.

Lex XII tabularum patrifamilias concedit facultatem dandi
servis libertatem, diciturque ilia libertas directa. Hi servi
patronum habent defunctuiu , unde vocantur liberti orcini, quasi
nullum patronum nisi in Oreo habeant. (2) Tales servi ipso jure
ex testamento liberi, sed servi , quibus ex fideicommisso libertas

(1)nbsp;Legatum apud heredem sine onere remanere putat Cujacius
quoque ad leg. 70. Dig. eod. t. Tom. 1. p. 1220.

wlicta est, inauumissione demum liberi fiunt; seivi, quibus a
testatore directa libertas data est, si sub conditione vel in diem
competat illis libertas, dicuntur statuliberi. Item servi, quibus
ex fideicommisso competit libertas , liberorum statum obtinent,
nee statuliberi, (1) verum quasi statuliberi appellantur. Tum bi,
tum illi, si alienentur, alienati reputantur cum sua causa i. e.
secum tracta spe et conditione libertatis. In cujuscumque manus
perveniant, possessorem ex bac causa cogéré possunt ad manu-
missionem per Praetorem. (2) Cui per fideicommissum, ait Mar-
cianus 1, 51. §. 3. Dig. de fideicoirim. libert., libertas debetur,
liberi quodammodo loco est, et statu liberi locum obtinet: vel eo
magis, quod nec in alium transferendus est, ut aut libertas ejus
impediatur, aut jura patronorum graviora experiatur.

Servi directo ex testamento manumissi statuliberi vocantur
propter conditionem quamdam manumissioni injunctam; servi
autem ex causa fideicommissi pure manumittendi cum Marciano
statuliberorum locum obtinere dici possunt, nam licet non ipso
jure sunt liberi, uti illi, sed fiunt demum manumissionis facto
tamen utnque manumissioni, tam illorum, quain horum conditio
iDJuncta est, quae ipsa est ratio , quare servi statuliberi vocandi
sunt. Uirum igitm- factum manumissionis pendeat a tempore

famto a teaatore, an a tempore, quod intercedit inter testa-
ous mortem et factum manumissionis, nii.il refert, conditio est

tt quamquam in lege XII tabularum, ut vir Ampl. Siegen-
Mekindiss. sua inaug. L. B. 1828. contendit, ne cogitatum
quidem de fideicomm. libertate sit, cum scriberelur «.statuliber
emtori dando liber eMo » tamen id non impedit, quominus recte
Marcianus in 1. 51. §. 3. supra indic. jus ea in re constituens
etiam ad illos, qui ex fideicommisso manumittendi sunt, illud

( ) Smuliber, 3.ii Festus in voc. est, qui teslamento certa conditione
Proposita,jubeturesse liber. Etsiper heredemest, quominusstatuli-
IZeturquot;quot;^'^^nbsp;praestare debet, nikilomimus liber esse

nomen statuliber recte applicet. Unde dein sequitur, servos quo-
que , qui ex fideicommisso , sub conditione (uti in lege 43 fit, de
qua disputamus), manumittendi sunt et propter conditionem impo-
sitam manumissioni et propter factum manumissionis statuliberos
jure meritoque considerandos esse.

Species autem secum fert, Sejam noluisse ad se pertinere fidei-
commissum , quod non significat illam répudiasse ad Praetoris
sellara, sed tantum reliquisse legatum apud heredem non curans
illud propter fideicommissionus. Heredem nou liberavit. Ponamus
vero Sejam répudiasse, (vehementer vero negamus) qua repudia-
tione heres liberatur, aut acceptilatione libérasse heredem, tum
inde non sequitur, servis libertatem periisse, nam, quod legatum
pure cederet heredi, legatario répudiante, exceptionem patitur
in legatis sub onere libertatem praestandi ex testamento atque ex
fideicommisso. Etenim ita nunquam libertas a testatore data eifec-
tumsortiri post repudiationem legatarii posset. Et quamvis verum
sit, testatorem specialiter Sejam, non vero heredem rogasse, ut
ad libertatem dictos servos perduceret, nihilosecius tamen eo
ipso libertatis causa intégra manet, quod legatum relinquitpr a
répudiante legatario cum onere fideicommissariae libertatis.

Legatarius potest repudiatione liberare se manumissione, sed
heres , apud quem relinquuntur servi cum onere, aut is, cui ab
herede servi cum onere alienati sunt, tenetur libertatem praesta-
re. Quodammodo id contra juris subtilitatem et rigorem videtur
esse, illud vero aequum jus acceptum sacris Hadriani et Antonini
Pii Imperatorum Constitutionibus debenius, quarum mentio fit
in lege 43. Siquis, ait Modestinus in lege 15. Dig. defideicomm.
libert. ex causa fideicommissi manumissurus est, nullo modo de-
teriorem ejus servi conditionem facere potest. Ideoque nec vendere
eum interdum alii potest, ut ab eo, cui tradita est, manumittatur :
et si tradiderit retinere illum cogitur et manumittere: interest
enim nonnumquam a .Hene potius manumitti, quam a juvene.

Omnes, qui possident servos alienatos, quibus haec libertas
competit, tenentur praestare libertatem et servi possunt eligere ,

quem velint patronum habere. Magis libertatis favor et aequitas
in fideicommissaria libertate attenditur, quam ipsa juris ratio;

hinc dicit Ulpianus in lege 24. §. 1Ü. eod. si guis servopignorato
directam libertatem de.derit, licet videtur jure subtili inutUiter
reliquisse : attame.n, quasi et fideicommissaria libertate relicta,
servus petere potest, ut ex fideicommisso liber fiat; favor enim
libertatis suadet, ut interpretemur, et ad libertatis petitionem
procedere testamenti verba, quasi ex fideicommisso fuerat servus
liber esse jussus : nec (enim) ignotum est, quod mblta contra.
juris rigobem pro libertate su^■t constituta.

Caeterum heres tenetur propterea ex fideicommisso, quia
obligatio legatarii servos ad libertatem secundum fideicommissum
perducendi, extenditur ex testamento quoque ad heredem, si
legatarius nolit accipere vel se abstinat legato, aut repudiet. Eo
casu agunt servi adversus heredem utili actione ex testamento,
quum, legato a legatario non repudiato, neque herede aliqua
ratione liberato a legatario actio directa illis competeret. (1) Si
servi petunt manumissionem a legatario isque legatum non acce-
pent, tenetur tantum illis cedere actiones suas adversus heredem
vel adversus quem vult fideicommissarius ; si acceperit, cogi po-
test a fideicommissario servo ipse libertatem praestare. Si non
accepit legatarius legatum, potest servus fideicommissarius pe-
tere libertatem ab illo, ad quem pervenit, si nempe id placeat
rogato ; et quum servus jam manumissus est ab alio , postea cog-
noscens defuncti voluntatem ex persona manumissoris se laesum
esse putat, uti vidimus in lege 15 modo laud., aut malit libertus
fieri heredis, quam manumissoris, aut legatarii potius, si quando
accipit legatum, quam heredis, audiendum talem servum esse
rescripserunt Divus Hadrianus et Pius, ne contra voluntatem
defuncti durior ejus conditio constituatur. Si testator servi ar-
bitrio reliquerit, a quo velit manumitti,Constitutio Imperatorum,
si laesus sit ex manumissoris persona, non proderit ei, quia
habet quod sibi imputet, meliorem sibi patronum non elegisse. (2)
Quando vero repudiavit legatarius, actiones adversus heredem

(1) Vid. Cujacius ad Africanum, Tract. 8.1.1.
(2) Vid. omnino I. 70. Dig. de leg. 2., junctis legg. 24. 21.1. 10.
V 1. etl. 45. 1. de fideicom. lib.

ambit, liberatus est heres,a legatarii petitione, sed tenetur ser-
vis ex fideieommisso, qui apud eum cum sua causa rehct. sunt,
libertatem praestare, quum legatarii obligatio extendatur ex

Denique maxime attendenda sunt Pomponii verba in lege iU.
Dig. de reg. jur. quoties dubia interpretatio libertatis est, se-
cundum libertatem respondendum erit. (1)

Quod si haec, quae diximus, ad nostram speciem applicamus,
wmconcludimus: Sejam non accepisse legatum, heredem tamen
vel repudiatione vel acceptilatione non liberasse; legatum apud
heredem cum sua causa rcmansisse, servos alienatos ab berede,
cognita defuncti voluntate, libertatem a Scja peliisse, Sejam vero
excepisse: haud accepi legatum, atqui non t.neor vobis ex fidei-
eommisso libertatem praestare, sed quoniam non repudiatione
heredem libera» a mea petitione vel acceptilatione, vel pacta
de non petendo, vobis meas actiones cedo adversus eum vel
adversus Sempronium, qui per emtionem dominus vestrum fac-
tus est. Porro servos heredem patronum elegisse, consecutos
actiones a Seja, deinde adiisse Praelorera fideiccmmissanum,
qui heredem jussit illos manumittere. (2) Causam ergo , ex qua
manumittere teneatur heres, esse, quod Sejae heresex testamento
teneatur legatum pracstare et Seja teneatur servis ad cedendas
actiones in legatum contra heredem, quia non repudiavit vel
eum liberavit; servos banc ob causam cogéré posse heredem ad
libertatem ex testamento praestandam, (3) petentes scilicet lega-
tum quo ex fideieommisso illis débita libertas continetur.

Haec praemissa, ut spero, sufficient: ad quaestionem pri-
mam igituraccedere possumus.

, Stichus et Pamphilus, cognita defuncti voluntate, a Seja pe-
tierunt libertatem, quae eos exceptione repulit, actionem ex tes-

(3)nbsp;Vid. inprimis 1. 34. 2., 1. bl- 10.,1. 25 etSl. 3-, K 26.
6., 1. 44., 49., SI. 3. et 1. 33. §. uU. Dig. de fideicom. libert.

tamento ad consequendum legatum servis cessit adversus here-
dem, quum eum tamquam patronum sibi elegissent. Heres a
servis perductus est ad Praetorem fideicommissarium , qui cum
jussit statim servos ad libertatem perducere. Manumitluntur
servi, qui proinde Sempronio desunt, quos emit ignoraus liberta-
tem illisdeberi, quos sciens heres vendidit,nbsp;italex43. com-
memoratione fideicommissae. libertatis facta. Quum secundum
emtionis venditionis definitionem heres venditor teneatur prae-
stare Sempronio servos rite venditos habere licere, quod nisi
praestet, tenetur Sempronio de evictione, hanc ob causam quoad
Stichum et Pamphilum (de Arescusa postea acturi sumus) Sem-
pronio adversus heredem actio de evictione competit ad recu-
perandum pretium pro utroque servo solutum. Convenitur heres
emti judicio ab emtore et condemnatur ei pretium restituera.
De Sticho et Pamphilo non amplius est, quod quaeramus : quoad
illos quaestio de ob evictionem restituendo pretio ad finem per
ducta est. Quid vero est de Arescusa? Cum emtor (sic proponi-
tur) pretium a venditore, emti judicio Arescusae quoque nomine
repeteret, scilicet non solum Stichi Pamphilique nomine Sem-
pronius emti judicio repetiit pretium, sed Arescusae quoque
nomme. Haec inprimis res est, quae nobis curae debet esse.

Sempronius cam sponte sua dudum ante manumissionem a
Sticho et Pamphilo exactam, manumisit. Ipse emtor causa est,
quod sibi non amplius Arescusam habere liceat-, eo nomine igi-
tur actionem de evictione ad pretium recuperandum illi non
competere, indubitati juris est. Sed Arescusa Sempronii patro-
natu non contenta est, cognita L. Titii voluntate emtorem pa-
tronum habere récusât, an ex bac causa emtori actio de evicti-
one ad pretium recuperandum competit?

Pnmum videamus, an recusare patronum heredem possit
Arescusa, deinde, an propter earn recusationem evictio quae-
dam videatur adesse.

Supra, quum de quaestione, quanam ex causa heres tene-
atur servis libertatem praestare, ageremus, indicavimus,
heredem in casu, quod non accepit legatum Seja, nec ta-
wen repudiatione vel quolibet alio modo heredem a sua

petitioiie non liberavit, teneri ex testamento servis ntili actione
praestare libertatem, servis competere electionem ex Hadriani
et Divi Pii Constitutionibus petendi patronum, quem velint
atque sibi idoneum putent ex bis, qui debent libertatem , ne
durior eorum conditio contra defuncti voluntatem constituatur.
Recusare igitur potest Arescusaemtorem patronum. At jam deest
aliquid emtori propter banc recusationem? Notum est ex servi manu-
missione juris relationem, ut ita dicam, oriri inter manumisso-
rem et manumissum , quae juris relatio dicitur jus patronatus,
scilicet jus, quod manumissor ex servi manumissione in personam
et bona manumissi consequitur. (1) Hujus juris effectus est : 1.°
quod patronus libertum ob ingratum animum in servitutem
revocare possit, 2.quot; quod multis in casibus succédât liberto,
3.0 quodlibertus, non minus quam filiusfamilias parentes, te-
neatur patronum pro modo facultatum alere , si quando iste ad
egestatem vertat, 4.» quod liberti patrono debeant operas,
interdura dona muneraque. (2) Inde sequitur, patroni inter-
resse libertum habere, nec minus interesse liberti, quemnam
patronum habeat, teste lege 15 Dig. supra citata de fideicomm.
libert., in qua Jctum monentem, electionem servo competere,
invenimus; quia, inquit, referre potest, a sene potius, quam a
juvene mammitti. Quid si egens sit v. c. Sempronius, qui eti-
am tenetur libertatem praestare , quoniam jure servos cum sua
causa emisse praesumitur ? Et interest liberti habere patronum
locupletem, quum alere teneatur eum, si ad egestatem forte

(2)nbsp;Yid. Heineccius. Antiq.Rom. 1. 3. t. 9. n.° 1. Paulus recept, sent.
2.32.1. add. 1. 3.§. 18et 1. ult. Dig. de agnosc. etalend. liberis. Qm
vero ex causa fideicommissi ad libertatem perducti sunt ex Rescripto
Divi Hadriani in 1. 7. 4. Dig. de operis libert. non tenentur operas
praestare. Add. 1. 29. Dig. de bonis libert., in qua lege vocabulum quasi
patronus pro tamquam, ut patronus accipiendum esse existi-
mo alioquin manumissor fideicommissarius non videretur verus, sed
fictione juridica quadam patronus esse, quum verus patronus dicatur
emtor a Paulo et ab ülpiano in lege 43. h. t., ubi Paulus diéit, nolle se
emtorem patronum habere, et Ulpianus, si noUet emtorem patro-
num habere.

vertat. Quid si severus sit patronus Sempronius etc. ? Genera-
liter interest libertorumj, quemnam patronum habeant, et inte-
rest quoque homitiutn überlos habere, quum apud Romanos
patrimonii partem dicantur efBcere, quapropter merito is locuple-
tior videtur, cui plures sunt liberti. Ad rem vero. Arescusa Sem-
pronii patronatum recusavit, quam ob causam nihil refert. Sem-
pronio est, quod interest ejus, Arescusam non spernere ipsius
patronatum. Ancilla eligit patronum heredem, quamvis facto
non bic , sed Sempronius illam manumiserit. Igitur ex causa an-
tiquiori nempe , quasi ex testamento praesumendus est heres
Arescusam manumisisse. Heredis patronatus originem sumit ex
manumissione ex fideicommisso debita. Efiectus manumissionis
Sempronii i. e. jus patronatus ejus evanuit, quia, ut effectum
sortiatur ejus manumissio, Arescusa liberta ejus deberet manere
ex causa voluntariae manumissionis, scilicet si Arescusa elec-
tioni sibi ex sacris Constitutionibus competenti renunciavit, con-
sistit manumissio voluntaria, quo non facto evanescit. Propter
electionem vero Arescusae, non amplius licet Sempronio liber-
tam eam habere, jus patronatus evictum videtur Sempronio,
nam quum emit Arescusam, putavit meram servam i. e., cui
libertas nullo modo competebat, se emere, non fideicommissa-
ria libertate donatam. Heres ex emtionis contractu debet prae-
stare ancillam meram habere licere Sempronio, quod non am-
plius licet ei, quoniam jam ab herede manumissa est, sed hoe no-
mine, ita legimus in lege 26. Dig. de evictionibus, ^«o«/ libertum
quis non habeat, ex vendito actionem habet, si scierit venditor

casu habemus. Sempronius quidem raanumisit sponte sua, sed ei
effectu manumissionis hujus non licet frui, i. e. hujus ancillae
patronus non licet fieri propter electionem Arescusae, quae elec-
tio causa est, quod laedatur emtor, qui ancillam emit, i. e. talem,
cui non competit electio , minime fideicommissaria libertate dona-
tam , scivil enim venditor, quum vendebat, ob fideicommissum
competere ex sacris Constitutionibus electionem Arescusae , reti-
cuit, celavit, nulla commemoratione fideicommissae libertatis facta.

nomine adversus heredem de evictione, ut pretium et pro ea
solutum ab eo recuperet, quod erat demonstrandum.

Quaestio haec elegaos, an Arescusa evicta yideretur propter
recusatum Sempronii atque electum heredis patronatum, in cogni-
tionem aliquando deducta est, et tunc Domitii Ulpiani responsum
lectum est, quo continebatur, Sempronium facto suo manumis-
siouis voluntariae Arescusam servam sibi habere desiisse, quam
ob causam ei actio de evictione ad Arescusae qiioqm nomine
pretium recuperandum non potest competere. Postquam vero
is,quiPaulum de ea quaestione consulebat, meminerat Julianum
contrariam sententiam tueri, nempe competere emti actionem et
eo nomine Sempronio, quaesivit consultor a Paulo, quaenam
sententia verior videretur, Ulpiani, an Juliani ? Et prudenter
respondit Paulus: Semper prohavi Juliani sententiam putantis:
manumissione non amittitur eo modo, quod significat, Sempro-
nium manumissione sua voluntaria non amittere emti actionem
ad pretium recuperandum; eo modo puta, quo non licet ei ex
haece manumissione iitertam Arescusam sibi habere, (1)

Dissentiunt sie inter se praeciari Jcti, sed Juliani sententia
propterea verior videtur esse, quod et eam tuetur Paulus. Pro
Ulpiani autem 'sententia allegari potest, emtori, quamquam
evictum illi sit jus patronatus, ideo tamen nihil pecuniariter
interesse, quoniam jus patronatus in earum rerum numero, quae,
uti libertas et jus cognationis, inaestimabiles res appellantur,
computatur , neminem ex eo solo, quod libertum babeat, locu-
pletiorem esse, intelligi, ita nec pauperiorem fieri, qui libertum
amittit. (2)

(1)nbsp;Ilaloander et complures Juris Inlerpretes alii alio modo lectio-
iiem mutant, manumissione non amittitur eo modo (vid. corp. Juris
Gebauer et Spang, ad 1. 43), nos tamen quamlibet mutationcm hic
impi-obamus, quod sensus, si repetimus verba actionem emti, quibus
lam saepe usus est Paulus in praecedentibus, valde clarus est, solum-
modo volumus, verba dicta, per quae Paulus sententiam Juliani expri-
mere videtur, cursive scribi.

non recte distinguit inter Arescusam emtam tamquam mere
servam et Arescusam tamquam fideicom. libertate donatam. Quod
Sempronius Arescusam servam sibi habere liceat, non babet de
quo queratur apud heredem, sponte enim manumissit et habet,
quod sibi hocimputet; sed quod Arescusam tamquam libertam
non liceat ei habere i. e. juribus patronatus in eam frui, habet,
de quo queratur emtor apud heredem, cui est, quod sibi
imputet, se conveniri ab emtore, cui non statuliberam seu ancil-
lam, nequaquam vero fideicom. libert. donatam seu quasi sta-
tuliberam vendidit. Etenim sciens vendidit et si ea de re certio-
rasset emtorem, is forte Arescusam prorsus non emisset, reti-
cuit onus, celavit.

Obiter notetur, Cujacium Comm. ad h. 1. Tom. 7. sentire,
locum intelligendum esse de herede, qui ignorans onus vendidit,
«cujus (libertatisj ait, heres ipse forte ignarus erat-», contra Tract. 8.
ad Africanum et ad Pauli Questiones 1. 1. locum intelligere de
sciente seu celante herede: n.Heres, inquit, vendidit eos retice.ns
causam fideicommissariae libertatis. igt; Nos autem non dubitamus,
sed cum Fabro Rationalia ad h. 1. speciem intelligimus de sciente
venditore, adeo ut non solum ad pretium repetendum actio
Sempronio Stichi, Pamphili et evicti juris patronatus in Ares-
cusam nomine, competat, sed etiam praetereaid , quod interest,
non evenisse evictionem, quum, si ignorans heres vendidisset,
actione quanto minoris tantum emtori teneretur. (1)

Itaque pervenimus per se ad alteram quaestionem, quae est
de impensis, quas erator in unum ex his servis fecerat eum eru-
diendo, quosque sibi restitui eadem emti actione a venditore
desideravit. liic quaeri potest, num Arescusa fuerit, quam
emtor in specie leg. 43. proponitur erudivisse, an vero
♦Stichus Pamphilusne? (2) Responsum enim ad eam quaestionem
summum juris discrimen constituere potest. Nimirum si Ares-
cusa fuit, dubitandi ratio occurrit, quod nihil emtoris interesse
videtur quoad eam partem actionis ; si Stichusaut Pamphilus fuit ,

onu.ißo interest emtoris, sil.i impensas eruditionis restitui. Cuja-
cius quaestionem in medio reliquit, non enim dicit, hominem
eruditum fuisse Arescusam, nec Stichum aut Pamphilum,
solum existimat ad sumtus, q»os in emditionem unius servi
fecit, recuperandos emti actionem competere. Faber o. m. 1.
Arescusam fuisse intelliglt, sumtusque ad Arescusam erudiendam
factos repetere simul posse emtorem.

Fabro non assentiendum arbitror. t.» Arescusam fuisse, 2.quot; si
Arescusa fuerit, sumtuum repetitionem emtori esse. Arescusa non
fuit, inquam sumtus eruditionis impendit emtor, quia Paulus
generaliter de servo loquitur , , inquit, etiam in eadem cog-
nitione nomine emtoris desiderabatur, ut sumtus, quos in bnüm

quos ia erudiendum hominem emtor fecit, porro, non enim
pretium continet tantum, sed omne, quod interest emtoris^

Denique in tribus legibus ne ex minimo quidem vocabulo
effici potest, Arescusam fuisse. Sed concedamus Fabro Arescusam
fuisse. Quid tunc?An ejus nomine repetitio eruditionis sumtuum
dicenda est competere emtori? Valde negamus, emtor enim,
quum sponte sua Arescusam manumiserit, per hanc manumis-
sionem renunciasse habendus est actioni ad repetendum pretium
evictionis nomine, in qua continetur per se etiam repetitio sum-
tuum. Eruditio servi accessorium quid fuit rei principalis nempe
servi, per principalem renunciavit etiam accessorio , quum et
pars in toto contineatur. Erudivit Arescusam, quia serva|ejus fuit,
et ut per hanc eruditionem forte melius ilia tamquam serva sibi
posset uti. Sicuti emtor sibihabet quod imputet, Arescusam manu-
misisse tamquam servam, ita quoque sibi habet quod imputet, eam
tamquam eruditam manumisisse, damnum manumissionis Arescu-
sae servae tantum, ex rei natura continet quoque damnum Arescu-
sae eruditae servae manumissae. Emtoiis igitur nihil interest quoad
sumtus in Arescusam impensos et quoniam actiones propterea com-
paratae sunt, ut per eas consequamur id quod nostra interest, hinc
emtori, si nihil ejus interest, recte denegatur eo nomine emti actio.
;ipparet jam, sumtus ab emtore in Stichum, vel in Pamphilum

impensos fuisse, quos emtor, quum servos illi nón amplius habere
iiceret, sicuti pretium secundum Paulum repetere potest, nam ,
ait, emti judicium ad eam quoque speciem sufficere existimo ; non
enim pretium continet tantum, sed omne quod interest emtoris,
servum non evinci, quod et statuit Paulus in eodem libro Quaesti-
onum in fragmente 70. Dig. de evictionibus, quae lex cum nostris
legibus conjungenda est. Evicta re ex emto actio non ad pretium
duntaxat recipiendum, sed ad id quod interest competit. Ergo et
si minor esse coeperit, damnum emtoris est.

Explorati juris est, rem periculo domini esse, sive accrescat, sive
decrescat, et proinde emtoris, qui donee res vendita non evicta sit,
hujus rei dominus praesumitur,periculo est.Sempronius in casu evic-
tionis, si servum neglexerit, damnum patietur; si contra curaverit,
v.c. si erudiverit, nullum quidem ex evictione lucrum captabit,
attamen resarcitionem impensarum ab herede accipiet; res vendita
aestimatur tempore, quo evicta est, et emtor recipiet pretium,
deducto eo , quod res post evictionem minus, aut suppleto eo ,
quod pluris valet, to id quod interest emtoris complectitur simul
ea, quae emtor emtionis causa erogavit, ut quod parario vel
proxenetae dedit etc., (1) denique, quaecumque emtor per servos
acquirere potuisset, illorum evictione non secuta. (2) Quod vero
diximus, impensas ad erudiendum servum factas emtori resti-
tuendas esse, cum quadam moderatione accipiendum est : non
enim ad eam usque quantitatem ascendunt, de qua verisimile non
est, cogitatum a venditore fuisse.Pone agitatorem vel pantomimum
(Graecis yjiQÓaoipovj factum fuisse. (3) Tales artes sunt extra-
ordinariae, in quas maximi sumtus impendi queunt, quibus gra-
vari posse venditorem Paulo videtur, praesertim cum minimo
pretio veniit servus (4) aut, ut ex Africano subjicitur, cum
mediocrium facultatum venditor est ; ea, quae raro accidunt,

(3)nbsp;Exstat ea de re disputatio historico juridica inauguralis de servilis
conditionis hominibus artes, litteras et scientias Romae colentibus,
auctore amp. D. T. Gevers. I. B. 1816.

ponit Julianus, non temere in agmdis negotiis computanmr.
ld quod interest non aestimandum est in infinitum, neque debet
egredi duplum v. c. si pretium emtionis fuerit decem, ejus quod
interest aestimationem viginti non excedere oportet, quum dupli
stipulatio, etsi non expresse in emtione venditione interposita,
secundum usum ipso jure bonae fidei judiciis inesse intelligatur (1)
Paulus in lege 45. pr. tradit, Africanum referre, ita quoque Julia-
num sentire additqueexemplum, ex quo discimus. emtorem teneri
per rei venditae, quae evincitur, retentionem sibi adversus evin-
ccntem consulere de sumtibus in rem factis, puta, si Gajus vendi-
derit aream Maevii ac Sempronius in eam aedificarit, quando
Maevius aream evincit, tum Sempronius , quum ipso jure aedifi-
cium solo cedat, de sumtibus aedificationis sibi prospicere debet,
aut per retentionem aut per doli mali exceptionem , itaque sumtus
hi non Caji, sed Maevii periculo sunt, qui rem evincit. (2) Quod
si negligat Sempronius sumtus aedificationis repetere et agat ex
emto adversus Cajum, exceptione eum repellerepotestCajus »non
est tibi in me actio ex emto co nomine, quia tetentione non usus
es, et si per errorem retentionem tibi competere non curaris, uti
po'tes indebiti condictione adversus Maevium. In casu autem id
fieri posse negat Jctus, quum non agatur de servo, qui in servitu-
tem evincitur, verum in libertatem et liber homo retineri possi-
derique nequeat. (3) Maxime notandum, ea, quae Paulus modo
docuit, nempe Sempronio adversus heredem actionem emti non
competere, ut ultra duplum consequatur sumtus et magistrorum
mercedcs eiudiendi servi causa impensas, nec non secundum
cxemplum areae alienae venditae venditorem exceptione reten-
tionis neglectae posse repellere emtorem; valere nimirum de igno-
rante venditore , nequaquam de sciente , qui propter reticentiam
dolo malo egisse habetur et proinde omnimodo tenetur ex emto
emtori in id quod interest latissimo sensu.

(2)nbsp;Vid. 1.14. Dig. comm. divid., 1. 48. Dig. de rei vind., 1.14. Big.
de doli mail et met. except.

In omnibiis tamen his casibus, (ita concludit Paulus in lege 45.)
si sciens ejais alienum vendiderit, omnimodo teneri debet, (1)
Quod modo diximus, stipulationem duplae emti judicio ex
usu et consuetudine inesse per se reputari , auctoritate Cujacii
legem 44. ita intelligentis scripsimus, quum maximopere alienum
videatur, duplae stipulationem, quae non expresse inter emto-
rem venditoremque secundum usitatam verborum formulam
interposita est, emti judicio inesse, qua ex re Giphanius ad tit.
Cod, de evict, existimat, Africani legem Tribonianum inflexisse
ad legem vmicam Cod. de sent, quae pro eo quod int. prof., ubi
Justinianus in omnibus contractibus , qui certam babent quanti-
tatem vel naturam, ut in venditionibus et locationibus, t'o id quod
interest, dupli quantitatem minime excedere oportere consti-
tuit. (2) Si rationem, ob quam Justinianus ad eam constitutionem
faciendam perduclus sit, recte iospiciamus, tum apparet, non certe
inter veteres Jctos constitisse, quatenus illud id quod interest in
judieiis admittendum fuisset, (3) Africanum sentire, non pro-
ducendum esse illud quod interest ultra dupli periculum i. e. non
ultra duplum , quod in stipulationem deducere in bonae fidei
contractibus apud homines usitatum est.

Haec jam sufficiant: de tertia quaestione non est, quod monea-
mus ulterius, quoniam satis ex iis quae pluribus de fideicommi.s-
saria libertate, nec non de prima quaestione disseruimus, nobis
soluta videtur.

(2)nbsp;Dissentit Huber. o. 1. p. 701. et in medio relinquit Schulting Thes.
conlrov. Dec. C8. §.5. add. Jo. Jac.Wissenbachii Emblemata Tribo-
niani el Joannis Wybo. in op. Tribonianus ab emblematibus TFissen-
bachii liberatus. cap. 3. p. 277. seqq.

(3)nbsp;Cum pro eo (ita nosier Imperator in diet. Const.) guod jwterest
dubitationes antiques in infinitum productae sunt, melius.....

Quum moris fuerit apud Romanos in servorum venditionibus
slipulationem interponere, qua promittit venditor, servum non
esse furem seu noxium, bine existinaamus slipulationem, de qua
in lege 4 pr. Dig. de act. emt. vend, mentio fit, talem fuisse ;
minime, uti Cujacius Tom. 10. et 7. ad 1. laud. vult. de evic-
tione.

Adversus venditorem, qui sciens rem alienam vendidit, baud
competit emtori ignoranli actio ex emto de evictione, donee res
non evicta sit, sed competit actio utilis ex emto.

Lex 13. §. 14. tit. Dig. de act. emt. vend, pugnare mibi
videtur cum lege 7. Dig. de periculo et comm. rei vend.

Merito Glûckius ad tit. Dig. de periculo et comm. rei vend.
§. 1038. p. 143. in fine rejicit sententiam juris interpretum exis-
timantium, necesse esse, si emtor fructus mercis suos facere vult,

ut praeter perfectam emtionem etiam pretium ab ilio solutum sit,
secundum Paulum, Sent. Recept. Lib. 2. tit. 17. §. 7.

Omnes fere Juris Romani Interprétés dubitaverunt, quomodo
lex 13. §.11. tit. Dig. de act. emt. vend, intelligenda sit, alii
alio modo legem intelligentes; nobis contra plana esse videtur
loci sententia, nam recte statuit ibi Ulpianus, si quis praedium
wbanum vel rusticum, quod alteri locavit, vendidit, locatori, qui
idem etiam est venditor, turn cedere mercedes pensionesque.

Si quis in testamento beredes ab intesto a quadam parte here-
ditatis excludit, nullam addens in banc partem heredis institu-
Honem, haec bereditatis pars fisco cedit ex art. 879. Cod. Civ.

Legatum generis cum legato optionis ne confundatur. Quodsi
duae tantum res ejusdem generis in hereditate exstant, elec-
tio est penes heredem.

Rei immobilis emtor non potest cogéré venditorem ad traden-
dam rei locatae possessionem, nec ad expellendum conductorem..

Beneficium art. 4. n.» 6. Cod. de rat. procedendi in caus.
civil, competit etiam legatariis.

Rei qui secundum d. art. 4, n. 6, Cod. de rat. proc. in caus.
civ. collective in jus vocati sunt, nomen et domicilium actorî
denuntiare non coguntur: si vero illud fecerint, qui personanv
standi in judicio non habent, tutores, curatores aliive pro his
se sistere debent : beneficium enim competit actori, strictae est
interpretationis, nec proinde ad reum extendi potest.

Jusjurandum decisorium ab uno e socils societatis solidariae
mercatoriae (vennootschap onder eene firma) praestitum obligat
reliquos. Singuli socii ad jusjurandum praestandum cogi non
possunt: jusjurandum enim rem spectare tantum potest propriam.

Articulus 442 Codicis de rat. procedendi in causis crimina-
libus perquam obscure scriptus est, adeo ut indicia, (probatio-
nes maximi momenti secundum art. 444 eod.) quae sint, vix
erui possit.

Ludus publicus, (Loterij) qualis hodie se habet, est institu-
tum contra bonos mores, et proinde arcenda inprimis est in hac
re locatio.