DE MISERICÖRDIAE EXtLEMENTIAE
APUD'SENECAM PHILOSOPHUM
USU ATQUE RATIONE

.•»quot;•Vf. - îi ■ lt;»■-.■nbsp;•nbsp;■

J

liÄl

■J'i'?-.

. I ;

quot;quot;vï ï ■ quot; ■gt; - . - - quot; ■ 5-,

1 ■ ■

■ ■ ■'^V'

5

'f

•I

1 //
'M

ü
il

H-

DE MISERICORDIAE ET CLEMENTIAE
APUD SENECAM PHILOSOPHUM
USU ATQUE RATIONE

SPECIMEN LITTERARIUM.
Q.UOD EX AUCTORITATE RECTORIS MAGNIFICI
H. BOLKESTEIN,
LITTERARUM HUMANIORÜM DOCTORIS ET IN FACULTATE
PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITTERARUM HUMANIORÜM
PROFESSORIS ORDINARII,
AMPLISSIMI SENATUS ACADEMICI CONSENSU
ET NOBILISSIMAE FACULTATIS PHILOSOPHIAE THEORETICAE
ET LITTERARUM HUMANIORUM
DECRETO
PRO GRADU DOCTORATUS
SUMMISQUE IN LITTERARUM HUMANIORUM DISCIPLINA
HONORIBUS AC PRIVILEGIIS
IN ACADEMIA RHENOTRAIECTINA
RITE ET LEGITIME CONSEQ.UENDIS
FACULTATIS EXAMINI SUBMITTET

GERARD JAN TEN VELDHUYS,
E PAGO STOMPETOREN,
DIE XI MENSIS lULII
ANNI MCMXXXV
HORA XVI

J. B. WOLTERS - GRONINGAE, BATA VIAE

BIBLIOTHEEK DER
RIJKSUNIVERSITEIT
UTRECHT.

boekdrukkerij van j.b.wolters

PARENTIBUS FAUTORIBUS
UXORI ADIUTRICI

lu --»i^t

ri/Wrv. gt;

mrM.'

Nunc, cum ab Academia Groningana in Rheno-traiectinam quasi
demigravi, quae utrique debere me scio, revocare in mentem solito
magis iuvat. Etenim septentrionalis illa Alma Mater recepit me
tironem, aluit, erudivit — centurionatu iam aliquot functum arinos
eadem benignitate atque amore hospitio me accipit altera haec
mediterranea.

lllius, quae prior studia mea fovit, Academiae doctorum nomina
virorum grato animo recordor. E quibus vestram, clarissimi van
Wageningen et Heymans, memoriam magna pietate colo.

Tibi, clarissime Groeneboom, qui ad alumnum tuum per totum
studii spatium advertisti animum, permulta debeo: non solum scholae
tuae iterum atque iterum recreabant animum mentemque, verum
etiam nobilis tua severitas nec minus dementia tempestiva identidem
mihi profuerunt exemploque mihi erunt semper.

Assidui accuratique laboris rationem, clarissime Roos, a te im-
primis didicisse me fateor; praeterea et egregia tua doctrina et
hospitalitate sincera probare solebas veri sigillum esse simplex.

Ardore tuo, clarissime Enk, iam ante academica studia suscepta
litterarum latinarum inieceras mihi admirationem; quam postea
tua quoque auctam ope servavisse me persuasum tibi habeas.

Vobis quoque, clarissimi Muller et van Groningen, debitam pro
vestris erga me meritis gratiam refero.

In Academiam Rheno-traiectinam transeuntem excipere me
voluistis peregrinum, clarissimi Bolkestein, Rector Magnifice, et
Vollgraff, Senatus Academici Abactis; cuius benevolentiae vestrae
non obliviscar.

Scholas tuas, clarissime van Hoorn, operamque inter alios et mihi
navatam saepius sum admiratus.

Inter duas autem Academias quasi vinculum tu mihi fuisti,
clarissime Wagenvoort, promotor optime. Atque révéra devinxisti
semper discipulos tuos, sicut me devinxisti huius disputationis
argumentum mihi proponens. Qua in conscribenda meam me iussisti
componendi adhibere rationem, cura interea et diligentia summa
regens imperitum, impellens dubitantem, retinens praecipitantem.
Amplam opinionis defendendae mihi dedisti facultatem, hoc quoque
spectata tua iustitia servans aequum. Restant plura, quae verbis
baud facile cédant. Utinam cum doctrina tua eximia tum auxilio
tuo amico hoc opusculum aliquatenus sit dignum.

Gratias denique agere velim omnibus, qui ad perficiendam hanc
dissertationem adiuvarunt.

CONTINENTUR

Pag.

Praefatio..............................................1

Caput I. Quid de misericordia statuerint Stoici veteres. .nbsp;7

Caput II. Quomodo de misericordia iudicaverint Stoici recen-

tiores ...................17

Caput 111. Misericordiae et clementiae definitiones.....36

Caput IV. Qualis in Senecae operibus misericordiae fiat mentionbsp;58

Caput V. Qualis in Senecae operibus clementiae fiat mentionbsp;83

Caput VI. Quid contra Stoicos de misericordia censuerint

christiani quidam scriptores..........104

PRAEFATIO.

Inde ab antiquis temporibus communia fuerunt gentis humanae
bona mala, secunda adversa; quae qua ratione distribuantur sin-
gulis hominibus, num iuste, num inique, dubitari potest: de re
convenit. Utque certumest bona malaque quae extant omnia quolibet
vitae tempore evenire posse mortalibus, sic constat plerosque orbis
terrarum incolas adversarum rerum diutius quam secundarum
meminisse illarumque dolorem acrius sentire pertinaciusque. Facile
e memoria excidunt dulcia atque amoena, etiamsi non per exiguum
temporis spatium durarunt — nonnisi lente cicatricem ducunt vul-
nera, quae intulerunt acerba atque horribilia; et manet cicatrix.

Aliéna autem mala earn ob causam diligenter animadvertunt
homines et tamquam sua ipsorum accipiunt, quod conspectus
illorum quasi rénovât dolorem proprium, quem excutere animo
paulisper tantum potuerunt. Quin etiam tam viva nonnumquam
est proprii mali recordatio, ut alienam videntes calamitatem ipsi
maiore fere afficiantur dolore. Hue accedit, quod facile subeat
cogitatio nobis quoque ipsis talia evenire posse. Nee tamen hae
solae sunt causae, cur aliéna mala sentiamus. Dolet ob cladem
acceptam consanguineus, amicus, homo denique: contristat nos
casus eius, quem amamus, quem diligimus, quem auxilio certe dignum
iudicamus. Tune eadem atque ille patimur: nam in animo nostro
amore, amicitia, humanitate illius animo quasi coniuncto, postquam
excitata est accepti mali memoria, evocatur variis ille sensibus
commixtus affectus, qui per saecula hominum vitae ac factis maximi
interdum fuit momenti.

Docebat talia sapientia maiorum: laboriosa et plena timoris est

vita undique imminentibus periculis causisque doloris. Miseri atque

aegri sunt mortales, prudentis consilii parum capaces. Subveniendum

est hominibus. Quid? Videmus quae alii, aeque ac olim nos, pa-

1

tiuntur, quibus miseri facti sunt. Tantopere nobis cordi sunt eorum
mala, ut flebilis sortis nos misereat, ut misera fiat nostri quoque animi
condicio; quam condicionem „miseri-cordiamquot; vocabant Romani,
communem generis humani sensum vernaculo vocabulo indicantes.

Sed iam Homeri temporibus Graeci misericordiam (ëXeov appel-
lant) expectabant, immo postulabant. Apollo, cum iratus Achilli,
qui Hectoris corpus ad currum suum alligatum identidem trahit,
in consilio deorum segnitiam exprobravit omnibus, illumque cum
saevo leone ovilia invadente comparavit pergit ita (n 44) :

„lt;îgt;ç 'AxiXeùç ëXcov [ji.èv ÓTttóXeaev, où5é Foi alScôç.quot;
Ferum quoque et omni mansuetudine carentem Cyclopem miseri-
cordia commoveri posse primo adventu putavit Ulixes, quare
offerens ei alveum illum vini, quamquam maligni iam certus consilii,
modestiam simulans spem in itinere conceptam semihomini narrat
(i 349):

„ooi 8'aö Xoißr]v 'çpépov, eï [x' éXeïjaaç FoîxaSe Tcé(ji,4'£iaç' où 8è ^aîvEai
oùxéx' ôvcKTÔx;.quot;

Quam prorsus insita sit omnibus proposita mentis condicio ibi
praesertim apparet, ubi alia omnia odio vel ira impediuntur. Saepe
enim nihilominus miserentur ii, quorum animum intrare misericordia
nisi contentione summa non potest: quandoquidem quid sit pati,
ipsa vita didicerunt sciuntque nos omnes nullis non calamitatibus
obnoxios esse, inimicitiarum suarum paulisper obliviscuntur et
laborantem tantum vident hominem. Ita Ulixes, postquam deli-
rantis Aiacis audiit vocem, interroganti Minervae, num eo, quem
nunc furor possidet, magis strenuum quemquam in priore vita
viderit, respondet (Soph. Ai. 121 sqq.):

„'Eyib [ièv oû8év' ol8' • èTtoiKTÎpcj 6é viv / 8ûaTï)vov €jj!.7taç, Kamep ovtœ
Suafiev^, / 09-oûveJt' âtï) auyjtatéçeuktai jtakfj,/où8èv tô toutou (jiSXXov
i] Toù(i.ôv cxoTTcôv ' / ôpô TjjiSç oùSèv ovTaç äXXo jrXViv / eïScoX', ôaoi Tiep
Çâ)(i.ev, T] xoûcpiQv aKtâv.quot;

Ergainimicosvero saepe praevalent,quaeadversusnoscommiserunt,
et omnino duae sunt causae, quae persuadeant nobis ne ob alienam
calamitatem doleamus: ira et occultum odium. Cum excanduimus
ira nulloque adloquio componi potuit illa, cum iniuria diuturna
reliquit in nobis fastidium grave et mansurum, tum quicquid alteri
isti accident, misericordiam nostram haud provocabit : nam huma-
nitatem ad nos non iam admittimus.

Ceterum, licet tantae esse possint inimicitiae odia irae, ut animo
miseranti obstent, hoe tranquillo „sunt lacrimae rerum et mentem
mortalia tangunt.''^)

Contra sunt, qui casus hominum non tali modo in se admit-
tant, qui licet inimicitiis minima commoveantur tamen tole-
randa esse adversa, quae ipsi toleraverint, putent, quique eam ob
causam misericordiam abnuant. Hi semper fere omnium iram
excitant: nam exceptis quas supra memoravi causis pauci miseri-
cordia non commoventur; quare severi et duri dicuntur, qui tam
humanae virtutis dignitatem negara audeant. Rara igitur esse in
latinis quoque litteris aiusopinionis specimina nemiremur. Sceparnio
servus apud Plautum 2) mangonam quendam indicans: „Venalis,
inquit, illic ductitavit, quisquis est: non est misericors;quot; quibus
verbis solitum tractandi servos modum maligne excedere mangonem
ilium demonstrare, ut apparet, Sceparnio voluit.

Extat vero alius locus Plautinus, quo legimus domum, quaesemel
venierit, ilico redimi non posse. Ubi emptor, Theopropides senex,
cum vicinum quam nuper vendidit domum redhibere velle cogno-
verit, hanc sententiam enuntiat : „Sibi quisque ruri metit. Si male
emptae || forent, nobis istas redhibere haud liceret. || lucri quicquid
est, id domum trahere oportet. || misericordia se abstinere hominem
oportet.quot;

Dubitare hic non licet: abest ira, abest odium; velut periti viri
sententiam audire videmur: misericordia abstinendum est, non uni
alterive, sed hominibus cunctis. Ceterum Plautum, cuius vitam
haud facilem fuisse satis constat, talia scribere potuisse quivis
intellegat.

Aliter res se habet apud veteres philosophos, qui ratione metiri

1)nbsp;Raro, cum veluti mutum animal factus est iiomo tormentis vexatus,
misericordia deficit, velut apud Senecam, De Ira 111, 17, 4 (ubi Telesphorus
Rhodius, mutilatus a Lysimacho, in cavea velut novum aliquod animal mon-
stratus esse dicitur):

„Non minus foeda quam terribilis erat forma eius visentibus, factusque poena
sua monstrum misericordiam quoque amiserat. Tamen, cum dissimillimus
esset homini, qui ilia patiebatur, dissimilior erat qui faciebat.quot;

Vid. etiam Tac. Hist. Ill, 84 (de Vitellii fuga): „Deformitas exitus miseri-
cordiam abstulerat.quot;

2)nbsp;Rud. 584.

3)nbsp;Most. 802.

solent ea, quae ceteri mortales post fortuitos plerumque casus neque
mente intégra concludunt.

Dubitaverunt iam Socrates et Plato, num viri boni decus esset
misericordia. Penitus quidem eam rem quantum ad universam
hominum vitam pertinet, non tractaverunt, sed Plato de tragoedia
eiusque vi disserens posteris spernendae misericordiae quasi viam
monstravit. In republica, qualem perfectam secum excogitavit
Socratis ille discipulus, tragoediarum spectacula vetari oportebit,
quod eiusmodi ludicris ii, qui immodice dolori atque luctui indul-
geant, tamquam heroes celebrentur. Eorum enim actis effici, ut
spectatores suis ipsorum rebus adversis resistere in posterum minus
facile possint : Resp. 606 A B :

„Tó cpüati péX-cioTov rjixoiv, amp;Te oüx ÎJtavcoç 7T£7iai8eunévov Xôytp où8è
ëS-ei, àvîiQai (èv tö) O-eaxpo) sC.) tÏ)v cpuXaxïiv toö S-pTivojSouç toótou, äte
àXXôxpia Ttàamp;r) S-ewpouv.quot; Et paulo infra „Xoyîî^eoS-ai yàp, oI(j.(xi, ôXîyoïç
Tiai (j.€tea-nv, ôtl ÙKoXaûeiv avóyHr) ànà tógt;v âXXoTpîcjv elç Tà oîneîa •
a-péipavTa YÔtp èv ègt;teîvoiç laxupôv xô èXeeivôv où ^âSiov èv ToïçaÛTOÛ
7tâ8-eai xaTéxeiv.quot;

Hoc esse improbabile, nam maerere virum bonum minime decere;
inutile esse praeterea, nec quicquam ex rebus humanis dignum
esse, quod desideretur. Resp. 604 B C:

„Aêyei itoquot; à vójioi;, ôti hóXXiotov ôti [jiâXiaTa rjouxiav ayeiv èv raîç
au(Acpopaîç xal (xï) àyoïvaKTeîv, (bç oÜT€ Sï^Xou ovtoç toû àyaB-oû xc xal
îtajtoû Tôiv ToioÛTCJv, OÜT6 elç TÔ TipóaO-ev oûSèv Tipoßaivov tû x«^®'^quot;?
lt;pépovTi, ouTE Ti Tôiv àvS-pojTiîviov aÇlOV ov (jieYâXriç OTTOuSrjç, 6 Te 8eî
€v aÛTOîç ôti TÓxioTa TtapaytYveaamp;at rjlJiîv (tô ßouXeüeo8-ai sc.), toótw
è[J.7io5(bv Y'-Y'^ó(Jievov t6 XuneloQ-ai.quot;

Sibi sufficiat bonus vir atque ideo aliis sibi opus non esse demonstret.

Resp. 387 D E : „'AXXà Jjiriv xal tó86 X€YO(J.ev, lt;jç ó toioûtoç (laXiaxa
aÛTÔç aÛTÛ aÛT(xpxT)ç Ttpôç xô eu Çiïv, xai ôiacpepôvTCjç Ttôv ôiXXtov
TjxioTa eTepou TipoaSeÏTai. quot; Et verbis nonnullis interiectis: •

„'OpO-wi; ap' äv èÇaipoî[xev toùç S'piQvouç Tôiv ôvo[xaaTâgt;v àvSpôiv,
yuvaiÇi 6è àTto8i8oî(xev.quot;

lure igitur reiciendum esse luctum propter daros viros susceptum
diserte hoc loco dicit Plato. Quod idem iam ante dixerat strenuis
viris dolori indulgere haud licere perhibens:

Resp. 387 D:

„Kai toùç ô8up(Jtoùç apa è^aiprjaoixev xal toùç oïktouç toùç tcov

èXXoYllxojv dvSpöv;quot; — „'Avóyxii,nbsp;eïnep xal xi Trpórepa (xa Tiepl

Tüv èv quot;Ai5ou Xeyófxeva SC.)quot; — „SxÓTiei Si], 9iv 8' eyw, el Óp9-öi? è^aipViao-
(j.ev iï oü • cpaiièv 8è 8ïi, öti ó ÊTiieiKri? amp;vi?ip tw èTiieixet, oönep xai éxatpó?
èaxi, xó xeamp;vdvai oü 8eivóv ïiYiQaexauquot; — „lt;ïgt;oiièv vap-quot; — „Oüx apaÜTiép
Y' êxeivou lt;L? 8eivóv xi neTrovS-óxo? ó80poix' óiv.quot; — „Oü 8fixa.quot;

Iniuria misericordiam ipsam hic significari putat Herwegen, i)
Sequitur quidem e Platonis verbis ut, qui virorum insignium mortem
non iam maereat, eum misereri aliquam ob causam lugentium
verisimile non sit. Sed suum propter alterius mortem ostentantes
dolorem increpare Platonem ipsis verbis manifestum est. Quid enim
„oluxo?quot; significat? Querelam misericordiam exprimentem, ut
legimus Apol. 34 C et 37 A. Duabus de causis fiaec querela impedienda
erit: prima est, quod virum dedecet; secunda, quod clari viri in
Orco nil miserabile patiuntur. Sin autem tale quid paterentur, ita
pergimus, misereri eorum hanc ob causam beeret, dummodo sine
vana doloris ostentatione id fieret. Ipsa igitur misericordia, quae
non, ut commiseratio, animi professio, sed animi condicio potius
appellanda est, loco supra citato incriminari non videtur.

Post hanc longiorem Platonicae opinionis descriptionem intellegi
melius poterit Stoicos magni praecessoris sui vestigia pressisse
eosque non solum maeroris indicia, sed totam misericordiam radi-
citus exstirpandam putasse. Quam doctrinam eloquentissime
refellere conata est religio christiana, cuius inter fidei fundamenta

1)nbsp;Ó. Herwegen, Das Mitleid in der griechischen Philosophie bis auf die

Stoa, Diss. Bonn. 1912, p. 49—53.

2)nbsp;Prorsus aliter censet Aristoteles, cuius pernota tragoediae definitio
(Poet. c. 6, p. 1449amp;) inter alia haec continet verba: „lt;TpaY«8tagt; eXsov xat
(p0ßov Ttepaïvouaa t7)v tüv toioÓtcov Tta»Yi(xat(ov xiö-apaiv.quot; Ad quae adnotatur
a nescio quo in Poeticorum editione (Loeb Class. Libr., Introd. p. Xlll): „The
soul, like the body, needs an occasional purge (xafrapaii;). Pent-up emotion is
apt to explode inconveniently. What the citizens need is an outlet, such as
dramatic poetry conveniently supplies. We must remember that the Athenian
could not go to the theatre every day. That would be emotional dysentery.
He took his purge regularly twice a year. Thus the emotions, that would other-
wise have curdled or atrophied, were stirred to a storm and safely drawn ofl
To afford this pleasurable relief is the obiect of poetic dramaquot;. — Haec magis
ipsam tangere rem mihi videntur quam quae dicit A. Rostagni (ad loc., Torino,
1927), qui xdcöapaiv non purgare animum, sed honestiores reddere perturbaUones
putat'. — Sed haec ad argumentum nostrum nonnisi oblique pertinent.
Bibliographiam praebet Paul Gohlke, Jahresbericht über die Fortschritte d. klass.
Altertumswissenschaft, 220 (1929) p. 265—328.

colitur misericordia. Postea philosophicis argumentis defendit eam
Schopenhauer, repudiavit Nietzsche, nec intra breve tempus con-
troversiae huius finis aderit, cum paucae res artius cum vita nostra
cohaerere videantur et sub verborum specie verae ingentesque
lateant difficultates. Proinde cavendum est maxime ne receptis,
quae malimus, veritati noceamus.

CAPUT I.

quid de misericordia statuerint stoici veteres.

Omne systema philosophicum, quod praecepta moralia compre-
hendere volet, incidet in difficultates, non tantum in exsequendo,
quae certis praecipiuntur regulis, sed etiam in excogitandis singulis
herum praeceptorum elementis, ut aliud ex alio consequatur neve
eorum quicquam ceteris totius doctrinae partibus contrarium sit.
Philosophus, qui veritatis quam maximae studiosus systematis
sui fundamenta ponit, in vita cotidiana minimam plerumque esse
vim veritatis non ignorât. Atqui duae illi patent viae, ad loca
prorsus diversa ducentes, altera nullis prosequentibus solitaria,
nimia comitantium turba frequens altera; quarum neutram sine
damno permetiri poterit: aut animam relinquet aut animum.
Etenim liber ab omnibus, quae inter homines vigere solent, consue-
tudinibus Ingenium proprium sequatur: periculum est ne praeter
ipsum nulli has cogitationes intellegant. Cuius rei haec est causa:
cuiusque systematis moralis finis est mortalibus, i. e. hominibus
vivis, adversus vitae incommoda quam optimum dare auxilium.
Ei homines nascente philosophi alicuius doctrina sub certis con-
dicionibus vivunt, quae liberum eorum arbitrium variis modis
impedire possunt. Unde sequitur, ut quodcumque consilium ab
aliis sibi detur, id pro cupiditatibus atque votis suis intueantur,
utque ex his ipsis saepe rebus quid valeant data dimetiantur.
Cum summam recusaverint, totum recusabunt. Ceterum vel accepta
summa restant interdum minora, quibus intervenientibus natura
humana viribus intentis dolisque adhibitis resistere solet. Quam
ob rem duas res in statuenda morali sua doctrina observare philo-
sophum oportet:

I. Satis sit contracta, ne humanae ambitionis ludibrium fiat
utque veritati quam optime respondeat.

II. Satis sit remissa, ut utendae eius facultas maneat. Deficiente
prima condicione doctrina res ridicula erit; deficiente secunda
praeceptum inane.

Philosophia stoica usque ab initio multum tribuit parti morali;
quod intellectu non est difficile, quoniam orta est temporibus
discordia et dubitatione conspicuis. Omissis logicae ac physicae
studiis contra vitae cotidianae duritiam praesidium tum peti solet
perenne. Quos conatus cum adiuvare velint philosophi, quo tris-
tiora sunt tempora, eo facilius avaris multitudinis deluduntur
postulatis.

At disserendum est ante omnia, vere et audacter, post fioc demum
agendum. Itaque augescentibus vitae difficultatibus praecepta
moralia denuo exigantur ad ea principia, e quibus nata sunt, necesse
est. Tum vero manifestum erit, singulane praecepta cum totius
doctrinae structura congruant et pro certo sciemus utrum propter
temporum vices commutandum sit unum alterumve praeceptum,
an invicta atque intégra constent décréta priora.

Quae autem subest causa, cur misericordia, societatis iiumanae
alioquin praesidium firmum, a Stoicis reiciatur?

Ut singulorum hominum consilia cum ratione divina quam
maxime congruant, adsit in animo uniuscuiusque necesse est
tranquillitas quaedam atque constantia, quibus rebus fieri possit ut
cognitiones, ad vivendum convenienter naturae necessariae, quam
optimis fiant condicionibus. Ne quies animi perturbetur omnibus
viribus cavendum est; evitentur igitur ea voluntatis aut affectus
specimina, quae in vitioso iudicio posita sunt quaeque rationis
facultatibus perficiendis obstare possunt. Aegritudo autem animi,
unus e quattuor affectibus i), a Stoicis irrationalis contractio
(aXoyoç ouaxoX^) vocatur: 2) unde consequitur, ut a tali contractione,
quippe quae rationi pugnet, quivis sapientiae studiosus abhorrera
debeat; atque misericordia, quae est aegritudinis species (elSoç

1) Affectum sive perturbationem définit Zeno apud Cic., Tusc. IV, 47 (cf.
IV, 11): „Ita enim définit (Zeno sc.), ut perturbatio sit aversa a ratione contra
naturam animi commotio.quot;

Cf. Cic. Tusc. IV, 14: „Itaque haec prima definitio est, ut aegritudo sit
animi adversante ratione contractio.quot;

AùTtriçi)), secundum Stoicorum decreta eandem sortem patiatur.

Priusquam autem pergimus, ad aegritudinis notionem adnotanda
sunt nonnulla; illa enim misericordiae doctrina nititur.

„Aegritudinequot; vel „animi aegritudinequot; Cicero reddit „Wiqvquot; 2).
Animadvertendum est eum non adhibere „doloremquot;, licet „animi
doloremquot; dicat aegritudinem Tusc. III, 61. At quia de animo neque
de corpore agitur, ne exstaret confusio, aegritudinem potius dixisse
eum verisimile puto; praeterea aegritudo, quae quidem de corpore
quoque adhibetur postea 3), omnino magis vaga habenda est notio.
Ceterum dolor invicem etiam in animo exstare potest; quo fit, ut
ita loquatur Cicero^): ,,Ut aegrotatio in corpore sie aegritudo in
animo nomen habet non seiunctum a dolore.quot;®)

Morbi quoque sensus cum aegritudine coniunctus est, ut perhibet
Cic. Tusc. 111, 22—23 (contra Peripateticos disputatur): „Omne
malum, etiam mediocre, malum est ; nos autem id agimus, ut id in
sapiente nullum sit omnino. Nam ut corpus, etiamsi mediocriter
aegrum est, sanum non est, sic in animo ista mediocritas caret
sanitate. Itaque praeclare nostri, ut alia multa, molestiam, sollici-
tudinem, angorem propter similitudinem corporum aegrorum aegri-
tudinem nominaverunt. Hoc propemodum verbo Graeci omnem
animi perturbationem appellant ; vocant enim nàamp;oq, id est morbum''),
quicumque est motus in animo turbidus. Nos melius: aegris enim
corporibus simillima animi est aegritudo, at non similis aegrotationis
est libido, non immoderata laetitia, quae est voluptas animi elata
et gestiens. Ipse etiam metus non est morbi admodum similis,
quamquam aegritudini est finitimus, sed proprie, ut aegrotatio in
corpore, sic aegritudo in animo nomen habet non seiunctum a
dolore. Doloris huius igitur origo nobis explicanda est, id est causa

1)nbsp;xùttr,: Xeu p, cf. Xeu y, XEuyaXéoç, lat. lug-eo; etiam r(l)u(m)po
(Boisacq).

2)nbsp;Tusc. m, 83; IV, 18.

3)nbsp;Tac. Ann. Il, 69.

4)nbsp;Tusc. 111, 23.

5)nbsp;Graece: äppt0a-rri(j.a i.e. vóaï)[ji.a [xet' àa.amp;Evetaç cujxßoävov (Stob. Ecl. II,
93, 1); cf. Cic. Tusc. VI. 29: „Aegrotationem lt;appellant^ morbum cum imbecil-
litatequot;.

6)nbsp;Vid. Gal., De Hippoer. et Plat. plac. III, 5 (124), p. 297 JVl: „jcaxà ty)v
xapStav TÎjç xaxà tt]v gt;.Û7r7)v àXyïjSôvoç YiyvofxévY)?.quot; Cic. Tusc. IV, 14: „ut
aegritudo quasi morsum aliquem doloris efficiat.quot;

Cic. Tusc. III, 7.

efficiens aegritudinem in animo tamquam aegrotationem in corporequot; —
Inde concludere licet haec: omnes i) affectas sunt „morbiquot;; „aegri-
tudoquot; autem is est affectus, quem Graeci vocant „xótttivquot; vel
„aXoYov auaxoXrïvquot;. Aegritudo enim ea dicitur animi condicio, qua,
ut Ciceronis utar verbis, molestiam, sollicitudinem, angorem sen-
timus. Aegritudine igitur non omnis perturbationum provincia
indicatur: significari illo solet vocabulo ea affectus species, quae
quasi contrahat animum ac demittat. 2)

Magis dilucida fuerint priora conferenti Tusc. IV, 23: „Quem ad
modum, cum sanguis corruptus est aut pituita redundat aut bilis,
in corpore morbi aegrotationesque nascuntur, sic pravarum opinio-
num conturbatio et ipsarum inter se repugnantia sanitate spoliât
animum morbisque perturbât; ex perturbationibus autem primum
morbi conficiuntur, quae vocant illi voaY^iiaTa^), eaque, quae sunt eis
morbis contraria, quae habent ad res certas vitiosam offensionem
atque fastidium, deinde aegrotationes, quae appellantur a Stoicis
ôp^waTrifiaTa isque item oppositae contrariae offensiones.quot; Ac
rursus Tusc. IV, 13, 29: „Quomodo autem in corpora est morbus,
est aegrotatio, est vitium, sic in animo. Morbum appellant totius
corporis corruptionem, aegrotationem morbum cum imbecillitate,
vitium, cum partes corporis inter se dissident, ex quo pravitas mem-

brorum, distortio, deformitas---- Sed in animo tantummodo

cogitatione possumus morbum ab aegrotatione seiungere, vitiositas
autem est habitus aut adfectio in tota vita inconstans et a se ipsa
dissentiens. Ita fit, ut in altera corruptione opinionum morbus

efficiatur et aegrotatio, in altera inconstantia et repugnantia____

Morbi autem et aegrotationes partes sunt vitiositatis, sed pertur-

1)nbsp;Cic. Tusc. Ill, 8/9.

2)nbsp;Cic. Tusc. IV, 14.

Diog. La. VII, 115: „vóa7)(xa èutI SôÇa açôSpa Soxoûvtoç alpsToùquot;.
Cf. Sen. Ep. 75, 11 : „morbus est indicium in pravo pertinax, tamquam valde
expetenda sint, quae leviter expetenda suntquot;. Hadem fere verba, quamquam
de aegrotatione, Tusc. IV, 26.

Stob. Eel. II, 93, 1: „applt;óaT7][xa ètr-rl vóaY][xa (jIet àc^sveîaç.quot; Cf.
Cic. Tusc. IV, 26: „definiunt ^Stoici se.) animi aegrotationem opinationem
vehementem de re non expetenda, tamquam valde expetenda sit, inhaerentem
et penitus insitam.quot; Equidem discrimen tollit ferme Cicero ipse, Tusc. IV, 24:
„Haec, quae dico, cogitatione inter se differunt, re quidem copulata suntquot;; etiam
IV, 29: „In animo tantummodo cogitatione possumus morbum ab aegrotatione
seiungere.quot;

bationes sintne eiusdem partes, quaestio est. Vitia enim adfectiones
sunt manentes, perturbationes autem moventes, ut non possint
adfectionum manentium partes esse.quot;

Inde haec mihi concludere rectum videtur : aegritudo una e quat-
tuor animi perturbationibus est ; propterea morbos et aegrotationes
gignit ; quin etiam in Vitium transite potest. Vitiositatis autem pars per-
turbatio (nec non aegritudo) vocari nequit, quoniam in perturbatione
nondum tota corrupta est animi condicio nec permaneteius adfectatio.
Ceterum aegritudinem aliquid morbi secum ferre necesse est, ut quae
morbos aegrotationesque pariat. Aegrotationi autem (i. e. morbo
cum imbecillitate) potius quam ipsi morbo accedere aegritudinem
arbitrer; nam imbecillitas (àaamp;éveia) efficit ut vitae incommodis
resistere non valeat homo aegritudine qualibet correptus.

Communi proposita doctrina iam veterum Stoicorum sententias
contemplemur. Qui quomodo misericordiam definierint, quamvis
ipsa definitione veterum careamus, statuere nobis licet nonnulla
Chrysippi verba cum posteriorum scriptorum definitionibus com-
parantibus. Apud Plutarchum autem haec legimus {Stoic. Repugn.
C. 25, p. 1046 B):

„'Ev 8€ TÜ SeuTépo) Tiepi 'AyaS-oG xôv lt;p9-óvov é^r]yr]aâiJ.e\)oç (Chry-
sippus sc.), ÔTi „XÛTir) èoTiv én' àXXorpîoiç àyaS-oîç, ùjç SyjnoTe ßou-
Xo|X€Vtov xaTteivoûv toùç TcXï)aîov, onioç Ù7iepéxwlt;quot;v aÛTOî,quot; ouvótttêi
rà Tîjç imxaipexaitiaç. Toût^ 5è auvexïlÇ iQ êmxaipexaxîa
neivoùç ßouXojiEVCJV elvai toùç TrXrjcîov 8ià Tàç ôjjioîaç alTÎaç ■ ÈTepaç
8è cpuoixàç cpopàç èKTpe7T0(iéva)v ó ëXeoç yîveTai.quot; (v. Arnim III 102. 17).
Ultima verba ita vertit Dübner: „diversis autem naturalibus
motibus animo agitato nascitur misericordiaquot;.

Ut ex his verbis apparet, duae res necesse est adsint, e quibus
misericordia nascatur. Prima est motus naturalis, quo in videndis
alienis calamitatibus impelli solet homo. Eiusmodi motus natura
nobis omnibus insitos esse Chrysippus optime noverat. Quare
secundam addidit causam, quae ad misericordiam pertinet: modum
excedere (èxTpÉTteaö'oii). Devia petentibus similes sunt miséri-
cordes, quod fines a natura dates egrediuntur inani boni epinione

1)nbsp;Cf. IV, 23: „Ex perturbationibus morbi conficiuntur.quot;

2)nbsp;Cf. etiam Gal. De Plac. Hipp, et Plat. p. 360/61 Mueller (v. Arn. Ill, 127/18):
„Aió y.aX at ouxtoç aXoyoi Kw^aeti; Tta^Y) te XéyovTai xal Trapà tpûaiv elvœt,
(Xt' sxßaivouaat. ttjv Xoyix7)v auaTaaiv.quot;

perducti. Itaque non naturalibus motibus commoveri, sed illis nimis
indulgere a Chrysippo misericordia dicitur. Quodsi misericordiam
semper comitatur animi quaedam mutatio, ita ut manere non possit
animus intra fines suos, sed, quamquam primo naturalibus (i.e. inevi-
tabilibus) motibus actus, paulatim quasi vagari atque errare incipiat,
fieri non potest quin fianc animi condicionem consternationem vel
perturbationem appellemus.

Eadem fere invenimus apud posteros, qui discerpentes veterum
scripta hasce definitiones nobis reliquerunt:

Diog. Laert. VII, 111 quot;EXeov [ièv oüv eïvai Xûttïjv djç èTii àvaÇîcoç
jtaxoTTaamp;oövTi.quot; (v. Arnim, 111 99, 38).
Andronicus, „Ttepi Tiaamp;ôiv,quot; 2 (p. 12, Kreuttner): quot;EXeoç jièv oöv

eoTi XuTtr) èn' àXXoxpîoiç xaKoîç, àvotÇîcoç nâaxovToç eiteïvou.quot;___

Stobaeus, Ed. II, 92, 7 (Wachsmuth): „quot;EXeov 6è XÜTrrjv ItiI tä

SoJtoövTi àvaÇîcjç KaxoTtaO'eîv.quot;___

Omnes aegritudinem animi i) dicunt misericordiam. Equidem aegro
animo verae naturae nostrae congruenter vivere non possumus:
animus aeger, quo eundum sit, dubitat, errat, vagatur, ut dixerat
Chrysippus, quem eandem aegritudinis vocem ad definiendum
adhibuisse pro compilatorum unanimitate suspicor. Accedit quod
exstat locus Clementis Alexandrini alterum nobis argumentum
praebens (Strom. 11, p. 466, Pott):

„Triv (xèv yàp x«pàv eüXoyov ctrapaiv oc7io8i8óatri • Kai tô âyâXXeaO'ai
Xotîpeiv ÈTti KaXoIç • tô 8è eXeoç XÛ7iï)v èkI àvaÇiœç KaxoTraS'oùvti . TpoTtôç
8è elvai iigt;uxriç Kai ttóS-ï) tô ToiaÙTa.quot; (v. Arnim III, 106, 2).

Est igitur Stoicorum veterum, quantum noti sunt nobis, sententia
misericordia animi aegritudo, quae a naturalibus motibus pro-
fecta his ipsis nimis indulgendo contrahitur.

Hucusque de misericordiae structura egimus. Restât ut statuera
conemur, quas causas Stoici primi misericordiae subesse putaverint.

Ex Biogenis, Andronici, Stobaai definitionibus comparimus
misericordiam esse animi aegritudinem, cuius causa sit malum
alianum. Laborandi verbum apud omnes occurrit. Nec non homine

XÓ7ty)lt;; versio Ciceroniana.

Cf. Cic. Tusc. IV, 7, 14: „Est ergo aegritudo opinio recens mali praesentis,
in quo demitti contrahique animo rectum esse videatur.quot; Cf. Andron. tteoI
Tira^cöv 1 (p. 11 Kreuttner).

laboranti ut sit indignum hoc malum postulant cuncti. lure
tamen a Diogene (wç èni àvaÇlwç KaKOTiaamp;oövTi) atque a Stobaeo
(èîtl tô) 8okoGvti âvaÇîojç xaxonaS'eîv) maximi momenti additur
adnotatiuncula. Nam non solum indignitas, sed malum ipsum
tum demum efficit misericordiam, si ei, qui sive mentis suae
oculis sive corporeis alieni casus spectator est, indignum illud,
immo ante omnia malum illud adesse persuasum est. Fieri enim
potest ut quivis homo misericors natura, quantopere laboret
alter mortalis parum intellegat: misericordia non commovebitur
ille; aut rursus, ut exile quoddam malum experiatur alter, quod
immensum indignissimumque videatur alteri. Cuius rei causa
inscientia facti habenda est. Sicut infantes miserentur interdum
eorum, qui labore fessi mane cubitum eant, quod ipsi somnum
nonnisi ludorum interruptorem noverunt. Postremo ferme evenit, ut
magna quidem atque indigna sit aliéna calamitas, maior tamen
ac constantior laborantis virtus. Qua in re nec incommoda ipsa nec
aliorum miserationem multum ille curat.

Itaque dici potest misericordia animi aegritudo eorum, qui indigna
pati hominem opinantur, seu recta sit ea opinio, seu falsa; atque
misericordiae causa est malum alienum iniuria laborantis. i)

Quae denique in antiquorum vita misericordiae vis fuerit auc-
toribus Stoicis veteribus, postremo loco quaerere mihi propositum est.
Postquam enim dictum est, quae mutatio in homine misericordi
fiat, eiusque mutationis quae possit esse causa, nunc quomodo ipsius
qui miseretur animus vigente misericordia afficiatur disserendum
erit, et quare tollendam esse eam e vita cuiusque Stoici censuerint.

Antequam vero huius rei argumenta afferantur, monendum
videtur ea officia, quae sapiens sponte sua exsequatur, a ceteris
quoque hominibus exigi, ita, ut eo magis sapientis similes sint,
quo diligentius quoque constantius praeceptis omnibus utantur.
Dum de sapiente loquitur Stoicus quilibet, bonos omnino simul
significat; gradu tantum virtutis, non genere differunt.

Zenonis, cuius doctrina ut totius philosophiae stoicae auctoris
magnum ad rem affert momentum, supersunt monita nonnulla,
quae nobis tradidit Cicero {p. Mur. 29, 61):

„Huius (sc. Zenonis) sententiae sunt et praecepta eiusmodi:

1) Vid. tamen Cap. II, p. 24 sqq.

sapientem gratia numquam moveri, numquam cuiusquam delicto
ignoscere ; neminem misericordem esse nisi stultum et levem ; viri
non esse neque exorari neque placari.quot;

Qua in oratione, utpote quae coram iudicibus habita sit, addere
plura nimirum Cicero noluit; sed iam habemus, quae de Zenonis
sententia statuamus. Primo gratia numquam movetur sapiens, quod
idem est atque: indulgens non est. Inde sequitur delicta sapientis
iudicio numquam non esse punienda. Tertio loco nemo (nedum
sapiens) misericors est nisi stultus et levis; his vocabulisinducuntur,
qui a Graecis xaxoi et lt;paGXoi appellantur vel ii, quorum vita bonorum
sapientiumque vitae contraria est. Postremo neque exorari neque
placari viri habetur: quicumque apud Stoicos in honore esse volet,
is neque exorandi neque placandi se facultatem delinquentibus
aliisve hominibus dabit.

Jam Zenonem vetuisse suos misereri denuo apparet apud Lac-
tantium {Epist. ad Pentadium 38):

„Zeno, Stoicorum magister, qui virtutem laudat, misericordiam,
quae summa est virtus, tamquam morbum animi amputandam
iudicavit.quot; (v. Arnim I, 52, 11).
Item Inst. Div. Ill, 23:
„Inter vitia et morbos misericordiam ponitquot;.
Ceterum Lactantium non ex ipsius Zenonis, sed e Ciceronis
operibus hausisse suspicor, quia voce „morboquot; „aegritudoquot; quidem
in cotidianum sermonem versa esse potest, i)nbsp;tamen nonnisi

ab homine valde versuto. Satis constiterit ex omnibus, quae supra
memorata sunt, misericordiam, si Stoicis veteribus credendum sit,
aegritudinem esse animi. Sapiens autem tale quid caveat. Eum fortem
esse oportet. Qui fortis est, idem fidens est neque quicquam exti-
mescit. In quem enim cadit aegritudo, in eundem timor (hie immi-
nente malo homini inicitur). Itaque in sapientem aegritudo non cadit.^)
Nec non a magnanimitate atque a temperantia, notis sapientis
virtutibus, aegritudo abhorret. Accedit, quod inter varias aegritu-

1)nbsp;Cf. Cic. Tusc. Ill, 22—23.

2)nbsp;Andron. Hepl 7ra»àiv 1 (p. 11, Kreuttner): „AÓTtT) [xèv o3v lartv aXoyoç
auaxoXr) • ^ SôÇa TipôcçaToç xaxoù Trapouaôaç.quot; Cic. Tusc. IV, 14: „aegritudo est
animi adversante ratione contractioquot; et III. 25: „aegritudo est quot;opinio magni
mali praesentis et quidem recens opinio talis mali quot;

Cic. Tusc. III, 7, 14 et 15.

dinum formas omnino non intersit, ita ut omnes aegritudines
pariter spernendae sint. De quo cf. Cic. Tusc. III, 9, 201^)

„Etenim si sapiens in aegritudinem incidere posset, posset etiam
in misericordiam, 2) posset in invidentiam.quot; § 21: ,,Nam qui dolet
rebus alienis adversis, idem alicuius etiam secundis dolet, ut Theo-
phrastus interitum deplorans Callisthenis, sodalis sui, rebus Alexandri
prosperis angitur, itaque dicit Callisthenem incidisse in hominem
summa potentia summaque fortuna, sed ignarum quemadmodum
rebus secundis uti conveniret. Atqui quemadmodum misericordia
aegritudo est ex alterius rebus adversis, sic invidentia aegritudo
est ex alterius rebus secundis. In quem igitur cadit misereri, in
eundem etiam invidere; non cadit autem invidere in sapientem:
ergo ne misereri quidem. Quodsi aegre ferre sapiens soleret, misereri
etiam soleret. Abest ergo a sapiente aegritudo.quot;

Aliquid commune habent omnes animi aegritudines: ex eodem
fonte universae manant: ex opinione prava scilicet, quae omnino
affectuum causa dici potest. Huic opinioni numquam assentitur
sapiens. Propterea, quamquam ante dictum est homines miséricordes
alium quendam indigna pati persuasum habere eamque opinionem
aut rectam aut falsam esse posse, nunc adiciendum erit sapientem
utique falsam talem opinionem esse iudicaturum.

Satis manifestum fuerit veteres iam Stoicos misericordiam, cuius
auctoritatem perbene nossent, ut animi adversus aliénas calamitates
aegrotationem multis verbis damnavisse. In cotidiana quoque
hominum vita viro bono misericordi esse non licere certiores nos
facit Origenes, qui {Comm. in Ezech., Cap. 8, Tom. III, p. 424 Dela-
rue) haec narrat :

„quot;EXeoç- ôvTiva wpîaavxo oi nepi xaOxa 8eivoi Xûtttiv elvoti ItiI tt] toû
TcXT]atov Suanpayla • xai cpaai (Aiq 8eïv laxpèv fi 8iKaaT^iv Toû-rov tôv ëXeov
èXeeïv, (x-q Tzore aoyx^^-évte? ûtiô tîji; IttI tô oûtcoç èXeelv ètrayoûatjç
XÛTtYiç lnTro8iCT9'â)oiv a7io8oövai tô laTpixôv f) tô 8iKaaTixôv aun.cpepóvTO)i;
TÔ) S-epaTteuoixévo) i) tw 8iHaÇo|ji.évlt;o epyov.quot; —

1)nbsp;E fonte stoico provenire §§ 14—22 monet Cicero § 13: „et primo, si placet,
Stoicorum more agamusquot;, et § 22: „haec sic dicuntur a Stoicis concludunturque
contortius.quot; Cf. R. Hirzel, Unters, zu Cic. philos. Schriften, 111, 1883, p. 414 sqq.

2)nbsp;Hoc loco demonstratur, quam facile alio admisso vitio aliud clam insinu-
etur; ita misericordia excluditur, quia invidentia intolerabilis est.

3)nbsp;v. Arnim 111, p. 109

Hic praecepta Stoica quae tristia nonnumquam et sine corporibus
nomina nobis videntur, ad vitam cotidianam recta via aptantur.
Et id quidem optimo iure. Nam quis medicus aegrotantium miseri-
cordia commotus officio suo fungi adhuc valeret? Cui, etiamsi quam
poterit humane tractabit aegros, at semper quod usui est illis, neque
quod placeat, erit adhibendum remedium.

Quod ad iudicem, eum quoque misericordia impedit, quominus
munus suum recte tueatur. Quotusquisque iudici misericordiae
obnoxio ideoque reos absolventi confidere potest? Id ipsum tamen
diserte dicere velim, in iudice praesertim improbasse Stoicos nimiae
humanitatis sensum. Identidem enim in eorum operibus redit de
iudicibus, magistratibus, principibus disputatio, unde missis amba-
gibus apparet, quanto maiorem vim in horum actis ac decretis
quam in privatorum hominum habere misericordiam iudicaverint.
Quod ne miremur: omnium tum agitur salus.

Ad eadem pertinent, quae ieguntur apud Diog. Laert. VII, 123 i):

„'EXeiiixovâç te (xï) eîvai (toùç aocpoùç SC.) auYYvti(i.ï]v Te ëxeiv (xrjSevî •
fay) yàp Trapiévoci Tàç eTtißaXXouaa? kv. toG vÓ(xou KoXâoeiç (eTtel tô y€
eïxeiv nal ó ëXeoç (xÛTin te f) èTrieiKeia foûôeiiîa 2) Icttî 4gt;uxfiç npèç KoXâaeiç
Tipoanoiovuévrj xpï)aTÓTif)Ta) |ir)5€ oïeaamp;ai aKXïipoTepaç aÙTàç elvai.quot; —

Sicut apud Origenem, ita apud Diogenem hanc esse Stoicorum
sapientiae doctrinam videmus: sapiens iniuriam affert nullam,
iustitia ab eo numquam non colitur: iustae autem quorundam
facinorum exstant poenae, ») quae diversas ob causas remitti
soient. Sapienti misericordia remittendi poenas causa non erit,
primo quod severiores iilas non iudicat, quippe quae lege
factae sint, deinde (atque hoe est ipsum Stoicum) quod miseri-
cordiam (nec non ipsam clementiam) animi futilitatem putat. Quae
futilitas minime est bona, speciem tantum boni ostentare conatur.

Tractatis paucis, quae supersunt, Stoicorum veterum fragmentis
nunc statuere in animo mihi est, quid de misericordia existimaverint
posteriores, imprimis Panaetius atque Posidonius, post hos Cicero
et Cato, ut ostendatur, qua ratione Stoica misericordiae doctrina
usque ad aetatem Senecae se habuerit.

1) V. Arnim III, 163, 5.

âSuvajxîa v. Arnim; malim: àaftévaa, cf. Epict. Il, 11, 1; II, 15, 20; II
8, 25; Cic. Tusc. IV, 29; K. Reinhardt, Poseidonios, 1921, p. 28l'et 303.'
De poenae definitionibus Stoicis cf. Clem. Alex. paed. I. 137.

CAPUT II.

QUOMODO DE MISERICORDIA lUDICAVERINT STOICI RECENTIORES.

Complura per saecula viguit doctrina Stoica, docueruntque
homines philosophi Stoici. Quamobrem fieri vix poterat, quin aha
huius philosophiae dogmata temporum vice mutarentur, aha paene
evanescerent. Quaenam humana ratio mutatis temporibus restiterit?
Crescunt progrediendo, quae vivis hominum sententiis sustinentur,
crescendoque mutantur, peritura quondam.

Mutationis ilHus duplex causa reperiri potest: nam et hominum
opiniones veteri doctrinae quasi vim afferre conantur, et ipsi sectae
primores pro virili parte innovandi quaedam occasionem arripere
soient.

Stoici primi, quos cum Cynicis satis arte coniunctos fuisse constat,
a publica vita -sese abstinuerant in vitae privatae officia maxima
ex parte intenti. Secundi primique a. Chr. n. saeculorum ingénia,
prorsus aliam ingressi viam, rei publicae studium variis modis
ostendunt. Aetate imperatoria iuxta servum ilium Hierapolitanum
videmus consilii principis participem, quin etiam principem Stoico-
rum vestigia prementem.

Hoc non fortuito esse factum apparet ex iis mutationibus, quae
a Stoicis recentioribus effectae sunt. Quorum maxime insignes hoc
capite tractabuntur Panaetius et Posidonius, quibus ob causas
divinatu haud difficiles addentur Cicero et Cato.

A. Panaetius.^)

Auctore Panaetio animus in semine inclusus a parentibus in
liberos transfertur. lam per totum incrementum embryonale in

1) cf. A. Schmekel, Die Philosophie der Mittleren Stoa, p. 185—238. Etiam
Basile N. Tatakis, Panétius de Rhodes, le fondateur du moyen stoïcisme, sa vie
et son œuvre, Paris, 1931; hoc opus inspicere me non potuisse doleo.

formandis hominum animis magnam vim attribuit dissimilitudini
locorum variaeque caeli moderationi. Itaque animus corpori insinuatus
cum ipso corpore coniunctus est, unde illi simul cum eo pereundum
quoque erit. Mortalis igitur est hominis animus.

Duae sunt partes, in quas a Panaetio dividitur animus: ratio et
impetus. Qui impetus nisi a ratione intra certos fines continetur,
periculum est ne perturbatio evadat.

Pro tali animi divisione ratio ipsa dividitur: proinde describuntur
perfecta ratio atque imperfecta ratio. Ac rursus duplex summum
bonum, et duplex summi boni finis. Quod deinde ad formam summi
boni pertinet, alia ab alia differt multum, prout in singulorum
hominum animis proprium aliquid inest. Sapienti summum bonum
est perfecta rationis condicio; aliis hominibus summum bonum est
perfecta propriae naturae condicio. Sapientis virtus nullam habet
maculam. Aliorum virtus vitiis nonnullis obnoxia est. Natura
similes gradu perfectionis diversae sunt, sicut privatus homo parti-
ceps quidem est virtutis perfectae, nec tamen earn possidet totam.

Hanc rem maioris esse momenti quam primo aspectu videatur,
demonstrare velim: Stoicorum veterum sententia, sapientis virtutem
si exceperis, alia exstare virtus nullo modo potest. Sapiens solus
bonus iudicatur, ceteri omnes mali sunt. Ut sint alii mali tantum,
alii deterrimi, virtute praeter sapientes nulli non 'carent. Contra
Panaetii opinione fieri potest, ut maturescens proponat sibi homo
summum quoddam bonum, quod ut consequatur minore quam antea
labore fiat. Fortasse etiam dicendum est tum vero hominem privatum
secundum Stoica praecepta virtutem consequi potuisse, cum non
iam plane vires eius superaret virtus, sed propius ad eam accessisset.

Quid haec ad misericordiam? Antequam huic respondemus
quaestioni, statuendum est, quibus modis Stoici recentiores signifi-
caverint misericordiam. Rara sunt huius rei in recentiorum philo-
sophorum fragmentis testimonia quaeque eorum fuerint sententiae
magna ex parte conicere debemus.

In Ciceronis de Officiis libro primo quemadmodum iustitiam
definierit Panaetius disputatur, ibique legimus iustitiam esse eam
virtutis partem, quae actiones atque officia adversus alios observanda

1) §§ 20—60, quorum §§ 20—32 utique Panaetio attribuendas censet Sclimekel
1.1., p. 31.

complectitur. lustitiam illam mediam esse dicas inter amorem
universi generis humani atque amorem sui. Haec revera fuit doctrina
Stoica, si credimus Ciceroni, qui, postquam disseruit eorum, quae
natura sint communia, quod cuique obtigerit, id cuique tenendum
esse, ita pergit (De Off. 1, 7. 22):

„Sed quoniam (ut praeclare scriptum est a Piatone) non nobis
solis nati sumus, ortusque nostri partem patria vindicat, partem
amici — atque, ut placet Stoicis, quae in terris gignantur, ad usum
hominum omnia creari, homines autem hominum causa esse gene-
rates, ut ipsi inter se, aliis alii prodesse possent: in hoc naturam
debemus ducem sequi, communes utilitates in medium afferre,
mutatione officiorum, dando, accipiundo, tum artibus, tum opera,
tum facultatibus devincire hominum inter homines societatem.quot;

Homines, ut apparet, hominum causa nati sunt: quod adiuvabit
sane iustitiam. Quid tamen sequitur? „Fundamentum est autem
iustitiae fides: id est dictorum conventorumque constantia et
Veritas. Ex quo, quamquam hoc videbitur fortasse cuipiam durius,
tamen audeamus imitari Stoicos, qui studiose exquirunt, unde verba
sint ducta.quot;

His verbis dubium non est, quin eiusmodi iustitiae fundamentum
misericordia haudquaquam esse potuerit, quandoquidem iustitia
dictorum conventorumque constantia et veritate nasci debet,
misericordiam ex aegra animi condicione originem ducere pro certo
habere licet. „Nempe hoc, dixerit quispiam, non necessario fieri
debebit, ut e misericordia nascatur iustitia. Immo potius ut omnis
iustitia misericordia careat.quot; At cogitemus in vita cotidiana iustitiam
plus esse quam id, quod legibus praescribitur, nec ullas iustorum
hominum actiones solis ratiunculis fieri; quod ius quidem dici
possit, nec tamen iustitia. Atque haec fuerit causa, cur misericordia
cum iustitia coniungatur.

Misericordiam tamen iustitiae non accedere vel ex eo concludere
possumus, quod in Ciceronis operibus, quibus recentiorum Stoicorum
iudicia tradita sunt nobis, de iustitia quidem multum, de misericordia
nihil sit scriptum. Qua de re si cum veteribus recentiores non con-
sensissent, significata certe esset eorum controversia. Itaque veri
simile est misericordiam a Stoicis recentioribus utique non fuisse
comprobatam.

Attamen exstant de hac re iudicia alia, quae commemorare ex

re videtur. Prorsus improbaverunt unamquamque perturbationem
Zeno atque Chrysippus. Panaetius vero, eumque secutus Posidonius
nec voluptatem reiecerunt totam nec dolorem, dummodo illae
aegritudines naturalibus comitarentur desideriis. Summum bonum
nequaquam sunt, contemnendae semper; nec iam exstirpandae ha-
bentur. Hinc profecti tranquillitatem animi atque indolentiam,
priorum quodammodo vim ac decus, ultro damnaverunt, ut tradit
Cicero, De Fin. IV. 9. 23, ubi de nimia Stoicorum tristitia agitur:

„Itaque homo imprimis ingenuus et gravis, dignus illa familiaritate
Scipionis et Laelii, Panaetius, cum ad Q. Tuberonem de dolore
patiendo scriberet, quod esse caput debebat, si probari posset,
nusquam posuit, non esse malum dolorem : sed quid esset et quale,
quantumque in eo inesset alieni, deinde quae ratio esset perferendi :
cuius quidem, quoniam Stoicus fuit, sententia condemnata mihi
videtur esse immanitas ista verborum.quot; i)

Idem fere narrat Gellius, qui {N. A. Xll. 5—10) Tauri philosophi
opinionem refert nobis disserentis post visitatum amicum graviter
aegrotantem, quid de dolore patiendo sentiat ipse. Quo in sermone
non assentitur praecepto veteri : contemni a viro bono omne incom-
modum, quod decori vel honesto obstet, sapientemque opprimere
quidem omnem dolorem non posse, sed cum eo perpetuo pugnare:
„Sed haud scio, inquit, an dicat aliquis: ipsum illud quod pugnat,
quod gemit, si malum dolor non est, cur necesse est gemere et
pugnare? Quia enim omnia, quae non sunt mala, molestia quoque
omni non carent ; sed sunt pleraque noxa quidem magna et pernicie
privata, quia non sunt turpia ; contra naturae tamen mansuetudinem
lenitatemque opposita sunt, et infesta, per obscuram quandam et
necessariam ipsius naturae consequentiam. Haec ergo vir sapiens
tolerare et cunctari potest; non admittere omnino in sensum sui
non potest; âvaXyiricjîa enim atque ànàO'e.ia non mec tantum,
inquit, sed quorundam etiam ex eadem porticu prudentiorum
hominum, sicuti Panaetii gravis atque docti viri iudicio improbata
abiectaque est.quot;

Indolentiam igitur et absolutam animi tranquillitatem damnavit
Panaetius teste Tauro; misericordiam tamen illis contrariam nihilo-

cf. Diog. La. VII. 128: ,,ó fxévxoi IlavaÎTioç xai IloasiSôvioç ovx aùrâpxv]
Xéyouai T-ijv apexTiv, àXXà xpstav sïvai cpam xai ûyieîaç xal xopvjyîaç xai tax^o?-quot;

minus reiecisse eum ut animi ad impetum propensae partis intem-
perantiam veri simile est.

B. Posidonius.

Utrum Panaetius exemplo veterum totam damnaverit miseri-
cordiam an certis eam condicionibus admiserit, omnium, quae
supersunt, indiciorum habita ratione manet incertum. Non aliter
ferme se habet res Posidonii reliquias rimanti. Adsunt quidem
sententiae quaedam, e quibus conicere nonnihil nobis licet, sed frag-
mentorum paucitate certiora praesto non sunt.

Ut factum erat a Panaetio, ita a Posidonio quoque severissima
veterum praecepta in remissiora quodammodo flectuntur. Summi
boni, inquit, finis, qui humanas facultates excedit, expetendus non
est, quia finis proprio sensu haberi non potest. Virtutem consequi
nos posse necesse est; quod fieri potest, dummodo talis sit ea virtus,
ut postulata humanas superantia vires ab ea non afferantur. Haec
vel causa esse videtur, cur de sapientis officio non eadem atque
praecessores dixerit Posidonius. Cum enim eo auctore moralis
quoque philosophiae fundamentorum initium sit Veritas nec quisquam
adhuc totam cognoscere veritatem potuerit, perfecti sapientis nomen
nemo mortalis meretur. Nihilominus saeculis peractis virtute atque
constantia nonnihil profecit humanum genus, ideoque vulgo sapien-
tem appellare licitum est, qui pro magnitudine operis multum sit
consecutus. Cuius virtutes ipsum quidem honestum nondum com-
plexae similitudines tamen honesti iure vocantur.

His consentaneum est, quod etiam de perturbationibus diversa
dicit Posidonius, qua in re magnopere a Chrysippo discrepuisse eum
apparet. Hic enim et aliis modis, quid esset perturbatio, ostenderat,
et, quia opiniones (falsae sc.) regnent in hominis animo perturbati-
onibus obnoxio, sententias appellaverat perturbationes, propterea
quod in tali condicione certa sentiat homo vel potius certas res

1)nbsp;Cf. Schmekel, 1.1. p. 238—290.

2)nbsp;Schmekel, p. 270; Qalenus, De Plac. Hipp. et Platonis, ed. Iwan Müller,
Lipsiae 1874, p. 450 sqq.

3)nbsp;Qalenus, 1.1. V. 1. p. 405 Müller: „XpüaiTTTCo? [xèv oöv èv tw TtpwTw Trepl
Tiafl-MV aTToSEixvuvai TtsipaTai xptaei? xtvag slvai toü XoYtaTixoü Ta Ttafl-Y].quot; Cf.
Diog. La. Vil. 111 (V. Arn. 111, 110, 38).

bonas aut malas iudicet. Quod enuntiatum permulta Chrysippo
etiam post mortem contraxit opprobria. Etenim iis, qui prae
verborum specie ipsas nonnumquam neglegunt res, intellectu non
est facile. Ceterum, quatenus apud Galenum, quem captandi errores
avidum recte deprehendit Reinhardt i), fide digna invenimus, ipse
Posidonius Chrysippi placitis nimis obtrectasse videtur. Quaecumque
a Chrysippo de natura perturbationum proponuntur, contemptuose
récusât Posidonius, quem nulla alia movere potest quaestio nisi
haec: „quae perturbationum omnium est causa?quot;

Chrysippus in tractanda perturbationum natura duas res ad
perturbandum multum valere censuerat: magnitudinem earum
rerum, quarum nascatur opinio, et animi imbecillitatem. Utramque
negans rem Posidonius, qui naturalem affectuum causam reperire
studet, irrationales quasdam facultates ut causas perturbationum
profert. In duas enim partes animum dividi, in rationalem irra-
tionalemque; quarum haec suas ipsa habeat virtutes, non sapientiam
prudentiamque, sed temperantiam : huius partis esse rationi quam
maxime obtemperare (quod nisi fortuito fieri non posse Posidonium
fefellit). E parte irrationali evadere impetus, qui si fines a natura
sibi datos excedant, perturbationes dici. Has perturbationes eo
maiores esse solere, quo minus assuefactus sit talibus motibus animus,
i. e. quo minus resistendo atque meditando exercuerit se. Quare in
exsequenda virtute illud esse primum, ne qua facultate irrationali
circumagi nos sineremus.

Conanti e Posidonii fragmentis de misericordia nonnulla enucleare,
sicut apud Panaetium, obstat indiciorum paucitas, propter quam
fieri vixdum potest, ut dilucide haec animi condicio describatur.
Auctorem nostrum, quem dolorem esse malum negasse tradit
Cicero, s) misericordiam ut perturbationis speciem utique evitasse
satis constiterit. De natura vero misericordiae quid senserit, de eius
affectus in hominum societate partibus quomodo iudicaverit,
ignotum est nobis. Pauca nihilominus supersunt, quibus perspicere
licet, quo adminiculo usus sit Posidonius, ut condicionem animi

1)nbsp;Karl Reinhardt, Poseidonios, iVlünchen, 1921, p. 263, 269—273, 278.

2)nbsp;Oalenus, De Plac. Hipp, et Plat., p. 370, sq. M.

3)nbsp;AuvdcfjieK;; cf. Gal. 1.1. p. 432.8; 343.9—10; 367. 10. IVl.
Gal. 1.1. p. 449. 7—8. M.

Cic. Tusc. II. 61.

misericordia aliove affectu perculsi depingeret. Nota nobis sunt illa
e Galeni opere, quo Chrysippi placita quaedam cum sententiis
Posidonii comparat. Ceterum initium sit Diog. La. VII. 115 (de
Chrysippo agitur):

„'Siç 8è XeyeTai xiva 6Tti toö awjiaToç à^fgt;agt;atti(aata, oîov TioSdypa xal
ópS-piTiSe?, ouTto KttTil Trjç «P^X^Ç tpiXoSoÇta Kal cptXï)5ovîa Kai xà Kapa-
TiXiîaia . TÔ Yàp à^fgt;tôaTri|Jiâ l) èari vôoïUJia [leTà ào9-€veîaç, xô 8è vóaï][xa
oïrjCTiç acpóSpa 8ogt;toûvTOç aipexoG.

Kal à)ç €7Ti Toù CTlt;ô(i.aToç 6Û€[i.TTTtii)alai Tivèç XéyovTai, olov xaTâ^^ouç
jtai 8iâppoia, oûto) xanl t^ç iji^X*!?nbsp;eÙKaxatpopîai, oîov (pamp;ovepia,

èXeïjfiooûvr), ëpi8€i; nal xà TrapanXiQoia.quot;

Apparet certa incommoda, quae animum conturbent, comparari
cum similibus corporis incommodis: corporis afferuntur exempla
podagra atque articulorum dolores, animi gloriae atque voluptatis
appetitio. Itaque in animo aegrotanti similia fieri necesse est eorum,
quae in corpore podagra vel articulorum dolore laboranti fiant : tale
autem corpus ita laborat, ut prae imbecillitate quadam solitos
nequeat exercere motus. Unde apparet animum aegrotantem ita
aegrotare, ut prae imbecillitate quadam impediatur, quominus
soliti perficiantur motus. Soliti autem animi motus (impetus sc.)
hi sunt, qui modum a natura sibi datum non excedant.

Facile igitur intellegatur ita pergere Diogenem : aegrotationem
esse morbum cui imbecillitas comitetur, morbumque animi esse
opinationem eius rei, quae vehementer expetenda videatur.

Uli aegrotationi antecedere soient duae animi condiciones, quarum
altera omnes, altera singulas aegrotationes efficiat. Omnium animi
aegrotationum fons est habitus malus (itaxcÇîa)»), qui sicut in corpore
morborum viribus facilem praebet aditum, ita in animo alimenta
suppeditat aegrotationibus. Singularum autem aegrotationum initium
est proclivitas (euxaxatpopia)^), de cuius natura vocabula xaxâp^ouç
atque Siâp^oia, ex arte medica desumpta, omnem, ut suspicor, dubi-
tationem sustulerint. Exempla exstant cpS^ovepta, ëpiSeç, eXcrnxoauvT),

1)nbsp;cf. Cic. Tusc. IV. 22—23.

2)nbsp;Cic. Tusc. IV. 22 et 23.

3)nbsp;Qalenus p. 414, M.

Hoc vocabulum proclivitate reddit Cic. Tusc. IV, 27—29. Ceterum 9opâç
iam dixerat Chrysippus eos impetus, qui in perturbationes mutantur; cf. supra
p. 11.

quarum ultima non est misericordia i), sed inclinatio ad miseri-
cordiam sive ea condicio, in qua facile in misericordiam incidit
animus.

A prioribus satis abhorrent, quae Posidonius moralis doctrinae
elementa collegit: eo auctore imbecillitas quidem inest in animo
perturbato, nec tamen haec perturbandi causa dicenda est. 2)
Causae enim sunt irrationales animi facultates. Chrysippus, cum
ad perturbationes proclivem esse stultum dicit, non communem
imbecillitatem, sed quasi longius provectam significat. At Posidonii
sententia communis et una in omnibus perturbationibus imbecillitas
est habenda «), nec tantum postquam modum excesserit imbecillitas
eius, in perturbationem incidet homo, sed omnino, quotiens sapien-
tiam certo tenore non sequetur, talia manebunt eum abominanda.
Quod certe numquam negavit Chrysippus : immo vero nisi sapientem
omnia pati posse hominem perhibuerat. «)

Collatis utriusque philosophi sententiis eo porissimum ab antiquis
differre videtur Posidonius, quod in una atque communi imbecillitate
posuit, quae illi in pluribus imbecillitatis generibus posuerunt.
Quibuscum si contuleris, quod auctore Posidonio vir vere sapiens
cogitari vix potest, ') quodque non tantum de sapiente proprio
sensu, sed etiam de „vulgo sapientiquot; loqui solet, «) arridebit Portasse
coniectura talis: Posidonius imbecillitatem illam, quippe quae
causis externis») provocari non possit, non eadem qua veteres
severitate condemnavit: nam si ex insitis ipsi animo facultatibus
solis nascantur perturbationes, quis fuerit, qui tantopere illarum
facultatum vim supprimere valeat, ut animum non iam perturbent?

1)nbsp;ut minus recte vertit Cobet. Nam sicut (pfl^óvco indicatur animi status,
ita tpS^ovspia animi proclivitas. Cf. Cic. Tusc. IV. 27—28. Misericordia igitur hic
est idem atque ad miserendum proclivitas.

2)nbsp;Gal. p. 380 et 396, M.

'EtiI ttAeiov èpputjxmav (Gal. p. 371, M.).

Gal. p. 381.4. M: „xotvTj yap auxT) ye xaxi TtavTa xa 7ta-amp;7) xal jxia.quot;

■') Gal. p. 371. 10. M: „oü (xóvov Sè oï ÈtcI ttXéov èppurjxutav exovfEGx7]v xaxiav
xal èv xat? EÜEHTtxoialat? Svts? èfiTriTiTouatv üq xk TcdéS-/), AXAA ttccvxe? ol fi9povE?,
êco? av E/coCTt x7)v xaxïav, xal s'iq y.eyóXa ttocs-y) xal Et? [itxpa ÈfiTitTTxouaiv.quot;

Cic. De Fin. 111.48; IV. 21.

') Schmekel, p. 366.

8) Schmekel, p. 372.

Galenus, p. 371—376. M.

Quocum satis belle congruat, quod circumagi quidem ab irrationa-
libus facultatibus nequaquam patitur hominem, i) de exstirpandis
autem radicitus eis tacet. — Ceterum pro certo habere omnia ea
prae fragmentorum statu imperfecto non audeo.

Idem spectare videntur, quae de animi condicione cum corporis
habitu a Posidonio comparata Galeno interprété accipimus. Chrysip-
pus enim stultorum animos similes esse dixerat eis corporibus,
quae morbo quopiam facile corriperentur. Cui comparationi
Posidonius ita quidem assentitur, ut declaret iure a Chrysippo
stultos aegrotare did eorumque aegrotationes corporum morbis esse
similes. Quod tamen ad cetera attinet, haec est Posidonii sententia :
„animus imbecillus comparandus est cum corpore sano (proclivitatem
ad morbum secum ferenti) vel cum ipso morbo.quot;*) Atque addit
nonnulla, quae manifestiora fortasse de eius doctrina afferant. Primo
negat animi sanitatem cum bona valetudine corporis posse conferri,
nec animi morbum cum corporis ad aegrotandum proclivitate. Hic
errat Posidonius. Nec enim cum animi morbo corporis proclivitatem
comparaverat Chrysippus, sed cum stultorum animo, quem non
necessario revera iam aegrotare darum est ex ipsius Chrysippi
verbis, s) Eam ipsam autem ob causam stultorum animus corpori
ad morbum proclivi similis esse optimo iure dicatur.

Hoc ad probandam opinionem supra significatam argumento usus
est Posidonius: asseverat „animi sanitatem cum corporis sanitate
animique morbum cum corporis ad aegrotandum proclivitate prop-
terea comparare licitum non esse, quod animus quidem nullis iam

1)nbsp;Galenus, p. 449. 7; Clem. Alex. Strom. II, p. 416 B (Schmekel p. 270. 4; cf.
pp. 270. 5 et 278. 3).

2)nbsp;Galenus, p. 408 et 409, M: „XpuamTtoç (xèv yàp àvâXoyov ëx^^iv auTYjv çv^ot

TOÏÇ ÈTtir/iSsîotç aciiiacnv eiq TiupsToùç è[X7tÎ7rT£tv f, Siappoîaç ^ Ti xotoOtrov grepov
ÈTIÎ a[xi.xpä xal Tvxova'f] 7tpo9aaei.quot;

Gai. p. 409: „SupttpépcTat [xévxoi. xw XpuciTt-rcto xai. aùxôç, àç voaetv
TE Xéystv xï)v i|juxr)V âivavTxç xoiiç çauXouç èoixévai te t7)V vócov aÙTiâv -raïç
£tp7)(j,cvaiç TOÜ a(ây.a.Toç xaxaaxàaECTiv.

Gai. p. 409 M: „'AXXà SixaiÓTEpov EÏvai TtpoaEixœî^Eiv Tàç twv çaûXwv
tl^uxàç ÎÎTO!. T?) aco[xaTtxfl ûyieîanbsp;EÙÉ[j,7irTt0T0v elç vóaov . . . . aUTï]

T^ vóaco, Elvai yàp t^toi. voacóSï] Tivà sÇiv rj t^St) voaoûaav.quot;

5) Galenus, p. 414/415, M.: ,,xal xaTà tï)v ^kjx'^v xtvaç xéyofiev taxÛEiv xal
àaS-EVEÎv xal eùtôvouç xal àxôvouç Eivai xal eti voöeïv xal ûytaîvsiv.quot;

incommodis obnoxius fieri possit, corpus numquam possit.quot;i) Haec
quoque recta non sunt: nam perfectus habitus neque in animo
neque in corpore ulii homini umquam contingit : si quem proponimus,
nonnisi summi boni finis habendus est. Perfectos ipsos nominant
quidem quosdam Stoici, ut Socratem, Catonem. Exemplis carere
quis umquam mortalis sustinuit? Rursus corpora proprie perfecta,
ita ut nullo morbi genere affici possint, ubi terrarum exstant?
Itaque, nisi de fine quodam loquamur, corpus animumve omnibus
vacare posse vitiis ne putemus.

Sin autem exstant animi, qui certo temporis momento perfect!
iure vocantur, comparand! sine dubio sunt illi cum iis corporibus,
quae certo temporis momento morbo carent omni. Quamvis enim
fieri possit, ut in aegrotationem incidant olim, tamen hoc iis accidere
veri simile non est: sin autem accidit, morbi incommodis multo
facilius resistit tale corpus; quamobrem in hac praesertim re com-
parentur animus corpusque.

Imbecillus vero animus aegro corpori similis dici (ut vult Posi-
donius) récusât, quoniam in tali animo vim quidem morbosam
suspicari iam licet, ipse morbus adhuc abest. Cum sano autem corpore
imbecillum animum si comparaveris, in aliam difficultatem praeceps
ibis : misericors enim animus e. g. secundum eam sententiam similis
esse dicetur corpori sano, id est auctore Posidonio ei corpori, quod
quamvis aegrum non sit, morbo tamen quolibet tempore corripi
possit: at hominem misericordem, quippe cui ad miserendum
proclivis sit animus, aliorum miseria levi de causa crebro commoveri
constat; corpus sanum, ut immortale non sit, nisi gravioribus
morbis non afficitur graviter.

Tertium denique huius rei apud Nemesium 2) exstat indicium
{De nat. hom. c. 19):

„quot;EXeoç 8è Xûttï] èn' àXXorpîoiç xajtoîç • naaa 5è XOtit) Jtanôv t^ éocut^ç
«pûaei ■ eî yàp Kai ô oTiouSaîoç XuTurjS-VioeTai norè xpTiaxtôv àvôpôiv 5iacp8gt;ei-
ponévtov fi Téxvwv î) 7tôX€cjç TTopQ-oufxévrjç, âXX' où TcporiYoufiévtoç- où6è

1)nbsp;Gai. p. 408 JVl: „Ouxouv ôpS-ûç elxaCsaS-ai çYjai ûnb xoû XpucrtTtTcou -rijv (j.èv
uytEMv jTiÇ iljuxîjç Tft TOÛ (T^î^aToç OyiEÈa, -r^v Sè vóaov Tf) ^aS'iwç slç vócrrjfxa
£[i.7ri7rT0ÙOY) J^otTatjxàaEt. xoû atijiaxoç ■ àTia-»^ (ih yàp yîvea^at'nbsp;x-^jv toû
aotpoû StjXovóxi, (jw[ia 8è oû8èv üttapyetv dmd-éç.quot; Cf. Schmellt;el p 278 3
Etiam Cic. Tusc. IV 14.31.

2)nbsp;De Nemesio Posidonii interprete vid. W. von Christ, Gescfi. d. Griech
Litt. ed. 6. 1924, 11^ p. 1488.

KotTO Ttpóamp;eoiv, âXXà xarà TtepîaTaaiv xai êv toûtoiç 8è ô (xèv S'etopTiTiMoi;
à7to9-rjç ëaxai TrovTÓTiaaiv âXXoTpicôaaç èauTÔv tûv TïjSe xal auvôijjaç
9-€û- ô 86 aTTou8aîolt;; (j.e-rpioTiaS'^iç êv aÛTalç xai oûx ûiteppôXXojv oûSè
oîx(AaXcoTiÇô(i.6voi; ûk' aù-tciv, àXXà [xàXXov xpaTÔiv aÛTcôv.quot;

Ubique a Stoicis veteribus otiouSoîoç vocatur sapiens; is autem
misericordia non commovetur, propterea quod nemo misericors sit
nisi stultus et levis. Apud Nemesium tamen vir bonus (aTcou8aîoç)
moderatus est in affectibus, ita, ut neque vincat eos neque captivus
eorum sit, at satis superior.

Cuncta mecum reputanti misericordiae quoque doctrina discrepare
nonnihil ab antiquis mihi videtur Posidonius; quamquam plura
statuere non licet.

C. Cicero.

Romanorum, quibus philosophiae Stoicae traditas reliquias
debemus, princeps est Cicero. Postquam enim alii philosophis
Graecis sapientiam suam Romanis communicandi copiam fecerunt,
Cicero quae a doctis illis viris grato animo acceperat, erudiendi
populi sui numquam incuriosus, latina vertit lingua. Eo accidit,
ut amissis plurimorum auctorum scriptis exiguam certe partem
eorum cognoscere ac quasi restaurare possimus.

Ciceronis opera factum est, ut Panaetii ac Posidonii praecepta
apud Romanos melius pernotescerent paulatim, utque omnino
rectius de philosophia graeca Romae iudicaretur. Ceterum et ipse
aliquatenus Stoicorum sectae studebat, saepiusque in operibus eius
occurrunt eorum laudes. Difficile nihilominus est de ipsius sententia
statuere plura, siquidem multa e Stoicorum refert operibus, raro
autem certae opinioni palam assentitur. Atenim, etsi de Ciceronis
fontibus minime convenit inter doctos viros, ») ut universum ac

1)nbsp;Cic. p. Mur. 29. 61.

2)nbsp;cf. infra, p. 30.

3)nbsp;De hac re quae prodierunt enumerat Schanz-Hosius, Gesch. d. Rom. Litt.
ed. 4. 1927, 1. p. 507; cf. etiam K. Sprey, De M. Tullii Ciceronis politica doc-
trina, diss. Amstelod. 1928; R. Philippson, Das dritte und vierte Buch der Tus-
culanen, Hermes 67 (1932), p. 245 sqq.; Ph. Finger, Die drei Grundlegungen des
Rechts im 1. Buche von Ciceros Schrift de Legibus, Rh. Mus. 81 (1932), p. 155
sqq. et 243 sqq.

Tusculanarum libros III et IV ope compendii stoici compositos esse putat

unum eius opinionum dare conspectum non possimus, aliquanti
tamen momenti sunt habenda oratoris enuntiata illius utpote viri
summa auctoritate praediti. Sed testimonia inspiciamus.

Nota misericordiae definitio legitur Tusc IV 18 { = de Fin
IV. 8. 18):

„Misericordia est aegritudo animi ex miseria alterius iniuria
laborantis. i) Nemo enim parricidae aut proditoris supplicio miseri-
cordia commovetur.quot; Alia misericordiae genera exstare posse hoc
quidem loco Ciceronem fugisse videtur; de iudicis enim misericordia
agitur praesertim. Ceterum a plerisque Stoicis iudicis imprimis
misericordia abominanda putatur. 2)

Eiusdem persuasionis specimen habemus Tusc. IV. 19. 43, quo loco
in Peripateticos, quorum doctrinam mollem et enervatam putandam
esse censet, his verbis invehitur:

„Quid, quod idem Peripatetici perturbationes istas, quas nos
exstirpandas putamus, non modo naturalis esse dicunt, sed etiam
utiliter a natura datas?quot; Et paulo infra (§ 45):

„Ipsam aegritudinem, quam nos ut taetram et immanem beluam
fugiendam diximus, non sine magna utilitate a natura dicunt con-
stitutam, ut homines castigationibus, reprehensionibus, ignominiis
affici se in delicto dolerent. Impunitas enim peccatorum data videtur
eis, qui ignominiam et infamiam ferunt sine dolore; morderi melius
est conscientia.quot; Atque ita pergit (§ 46):

„Reliquas quoque partis aegritudinis utilis esse dicunt, miseri-
cordiam ad opem ferendam et calamitates hominum indignorum
sublevandas.quot;

Cicero quoque, ut postea Seneca, non propter dolorem vel cala-
mitatem, sed quia virtute, „sola quae possit facere et servare
beatumquot;, carent, miseros interdum vocat homines; cf. de Leg.
1.19.51quot;) (virtus natura sua discernitur, non opinione ; perinde vitium) :

loh. van Arnim, Stoicorum veterum fragmenta, Lips. 1921, p. XX, sqq. E stoico
fonte, qui Chrysippum contra Posidonium defendere studeret, hausisse Ciceronem
censet R. Philippson, I.l. p. 276 sqq.

1)nbsp;Cf. supra, p. 13.

2)nbsp;Supra, p. 16.

3)nbsp;EïSï] Aûttïjç.

De Legibus librum 1 exempio libri 111 de Republica e Stoico quodam
Carneadem refellente desumptum esse probat K. Sprey, 1.1. p. 23—34; cf.
Schmekel, Die Philos, d. mittl. Stoa, 1. p. 55.

„Quid ergo? Eos, qui singulis vitiis excellunt, aut etiam pluribus,
propter damna aut detrimenta aut cruciatus aliquos miseros esse
dicimus, an propter vim turpitudinemque vitiorum?quot;

Hoc tamen loco vocabulum „miserosquot; ironice adhibitum esse mihi
persuasi, cum credere non possim Ciceronem eiusmodi miseros
videntem animi quadam aegritudine correptum fuisse. Accedit, quod
iniuria laborare, qui parum in virtute profecerint, auctor noster
vixdum putaverit.

Nec tamen per totam vitam hanc opinionem professus est Cicero.
Anno 63 L. Murenae ambitus accusati defensionem susceperat.
Accusator erat inter alios M. Cato, vir honestus ac iustus, quem doc-
trina Stoica valde imbutum esse Cicero non ignorabat. Offendere
animum Catonis, viri tam nobilis, veritus haud illepide magistro
eius Zenoni imputât, quaecumque in adversario reprehendit, imprimis
severitatem nimiam. Atque ita loquitur:

„Puit enim quidam summo ingenio vir, Zeno, cuius inventorum
aemuli Stoici nominantur. Huius sententiae sunt et praecepta
eiusmodi: sapientem gratia numquam moveri, numquam cuiusquam
delicto ignoscere : neminem misericordem esse nisi stultum et levem
e. q. s. {pro Mur. 29. 61).

Quaeritur num haberet Cicero cur adversarii tristitiam maiorem
vero depingeret. Vehementia enim ac fortasse vehementiora sunt
eius verba; nam pergit, ut nos credituros sperat, stoice (§ 62):
„Supplices aliqui veniunt, miseri et calamitosi? Sceleratus et nefarius
fueris, si quicquam misericordia adductus feceris. Fatetur aliquis se
peccasse, et eius delicti veniam petit? Nefarium est facinus
ignoscere.quot; Et paulo infra (ironice): „exorari, scelus; misereri,
flagitium.quot;

Tum stoicae disciplinae opponit, quae docent Academici et
Peripatetici (§ 63): „viri boni esse misereri, esse apud hominem
constantem ignoscendi locum.quot; Medium denique iter suadet iudicibus ;
oppositis inter se sententiis refert (§ 65): „Nihil ignoveris. Immo
aliquid, non omnia. Nihil gratiae causa feceris. Immo resistito
gratiae, cum officium et fides postulabit. Misericordia commotus
ne sis. Etiam, in dissolvenda severitate: sed tamen est laus aliqua
humanitatis.quot;

Haec omnia mira videantur. Ne tamen obliviscamur defensionem
habere Ciceronem, cuius ante omnia est consilium liberate periculo

reum. Nam misericordiam non solum ab accusatore postulat, etiam
a iudicibus i) : (§ 90 ubi de poena exilii agitur) :

„In ea porro provincia (Gallia Transalpina sc.), quo animo

C. Murenam, fratrem suum aspiciet? Qui huius dolor?____ Quae

si acerba, si misera, si luctuosa sint, si alienissima a mansuetudine
et misericordia vestra, indices : conservate populi Romani beneficium :
reddite rei publicae consulem.quot;^) Quae patroni quidem sunt, non
philosophi.

lam alia res digna memoratu videtur : Qua de causa Cicero redar-
guens Stoicorum indicia severiora praecipue Academicorum Peri-
pateticorumque auxilium invocat? Etenim si re vera Stoici medii
duritiae huius remisissent nonnihil, eorum placitis meliore iure usus
esset profecto; Rhodi enim ipsum Posidonium audiverat. Unde
apparet utique non multum hos ab antiquis differre potuisse.

Ceterum senex demum totus in philosophiae studium incubuit
Cicero eumque tum vero harum omnium rerum rationem sibi dedisse
veri simile est. Itaque quae scripsit otiosus potius quam quae dixit
occupatus verum eius animi simulacrum nobis praebere videntur.
Et quia cum misericordiae opinione cohaerere solet, quam de dolore
tolerando quis habeat sententiam, deficientibus ipsius misericordiae
exemplis ad alia illa refugiamus.

Veterum liceat Stoicorum memorare dictum illud: dolorem non
esse malum; quo significare sine dubio voluerunt doloris sensum
neque animo neque virtuti nocere posse. Eius rei argumenta a
Stoicis plurima sunt conquisita, quae parum momenti ad rem
afferre existimat Cicero, qui Tusc. 11. 12. 29 (interlocutore Zenone)
haec dicit:

„Desine id me docere: hoc doce, doleam necne doleam, nihil
interesse. — Numquam quicquam, inquit, ad beate quidem viven-
dum, quod est in una virtute positum: sed est tamen reiciendum.
— Cur? ~ Asperum est, contra naturam, difficile perpessu, triste,
durum.quot;

1)nbsp;Similia (non eadem, vide infra p. 73 sqq.) Seneca, de Ira II. 17. 1: „Et
apud iudices et in contione et ubicumque alieni animi ad nostrum arbitrium
agendi sunt, modo iram, modo metum, modo misericordiam, ut aliis incutiamus,
ipsi simulabimus, et saepe id, quod veri affectus non effecissent, efficiet imitatio
affectuum.quot;

2)nbsp;Cf. §§ 86 et 87.

Cf. supra, p. 22—27.

Quamquam igitur vera virtus dolore non dissolvitur nec extenu-
atur, naturaeque convenienter viventibus nihil minari potest, tamen
a Zenone, quod contra naturam sit, reicitur dolor. Iure profecto;
nam quod naturae animi integrae nullo modo obstat, id naturale
esse necessario non debet.

Pergit autem ironice Cicero his verbis: „Haec est copia verborum,
quod omnes uno verbo malum appellamus, id tot modis posse
dicere.quot; Et paulo infra Zenoni asseveranti nihil bonum esse nisi
quod honestum sit respondet (13.30): „Illud et melius et verius,
omnia, quae natura aspernetur in malis esse, quae adsciscit, in bonis.
Hoc posito et verborum concertatione sublata tantum tamen excellet
illud, quod recte amplexantur isti, quod honestum, quod rectum,
quod decorum appellamus, quod idem interdum virtutis nomine
amplectimur, ut omnia praeterea, quae bona corporis et fortunae
putantur, perexigua et minuta videantur, ne malum quidem ullum,
nec si in unum locum collata omnia sint cum turpitudinis malo
comparanda. Qmre si, ut initio concessisti, turpitudo peius est quam
dolor, nihil est plane dolor. Nam dum tibi turpe nec dignum viro
videbitur gemere, eiulare, lamentari, frangi, debilitari dolore, dum
honestas, dum dignitas, dum decus aderit, tuque in ea intuens te con-
tinebis, cedet profecto virtuti dolor et animi inductione languescet.quot;

Evitemus igitur dolorem propter turpes actiones, quibus conti-
netur. Hoc est quod crebro nobis praecipit Cicero; minus tetricus
quam fuit Zeno, ostentationes quidem doloris evitandas esse docet,
ipsum dolorem turbare hominem posse non negat. Cf. Tusc. 11. 14.33:
„Non ego dolorem dolorem esse nego : cur enim fortitudo desidera-
retur ? — Sed eum opprimi dico patientia ; si nulla est, quid exornamus
philosophiam aut quid eius nomine gloriosi sumus? Pungit dolor,
vel fodiat sane : si nudus es, da iugulum ; sin tectus Volcaniis armis,
id est fortitudine, résisté!quot; — Item Tusc. 11.7. 18:

„Ego a te non postulo, ut dolorem eisdem verbis afficias, quibus
voluptatem Epicurus, homo, ut seis, voluptarius. 111e dixerit sane
idem in Phalaridis tauro, quod si esset in lectulo; ego tantam vim
non tribuo sapientiae contra dolorem. Si fortis est in perferendo,
officio satis est; ut laetetur etiam, non postulo. Tristis enim res est
sine dubio, aspera, amara, inimica naturae, ad patiendum toleran-
dumque difficilis.quot;
Nulla, ut apparet, misericordiae vestigia.

Hue etiam pertinet, quod legimus De Rep. 111.25. 37: i) „Sed
et imperandi et serviendi sunt dissimilitudines cognoscendae. Nam
ut animus corpori dicitur imperare, dicitur etiam libidini, sed
corpori ut rex civibus suis aut parens liberis, libidini autem ut
servis dominus, quod eam coercet et frangit, sic regum, sic impe-
ratorum, sic magistratuum, sic patrum, sic populorum imperia
civibus sociisque praesunt ut corporibus animus, domini autem servos
ita fatigant, ut optima pars animi, id est sapientia, eiusdem animi
vitiosas imbecillasque partes, ut libidines, ut iracundias, ut pertur-
bationes ceter as.quot; (= Augustinus, contra lulianum Pelag. IV. 12. 61).
Ciceroni, ut Stoicis mediis, partes esse animi perturbationes persuasum
est; quas corrigere debemus, non exstirpare.

Inspicientibus autem Tusc. 111. 34. 82 sqq. plura nobis liquent.
Ibi enim dicitur non multum inter se differre varias aegritudinum
species: „sed ad eundem fontem revertendum est, aegritudinem
omnem procul abesse a sapiente, quod inanis sit, quod frustra
suspiciatur, quod non natura exoriatur, sed iudicio, sed opinione,
sed quadam invitatione ad dolendum, cum id decreverimus ita fieri
oportere. Hoc detracto, quod totum est voluntarium, aegritudo erit
sublata illa maerens, morsus tamen et contractiuncula quaedam
animi relinquetur. Hanc dicant esse naturalem, dum aegritudinis
nomen absit grave,quot; e. q. s. Paulo infra: „Sed ratio una omnium est
aegritudinum, plura nomina. Nam et invidere aegritudinis est et
aemulari et obtrectare et misereriquot;, e. q. s.

Exiguam aegritudinis partem restare etiam Cicero sinit. At
nonnisi perexiguam! Cf. Tusc. 111.6.13, ubi contra Crantorem
Academicum disputatur: „Nos autem audeamus non solum ramos
amputate miseriarum, sed omnes radicum fibras evellere (sic!).
Tamen aliquid relinquetur fortasse; ita sunt altae stirpes stultitiae;
sed relinquetur id solum, quod erit necessarium.quot; »)

Evulsis autem radicum fibris quid restât? In oratore, ut opinor,
quiddam: fibra scilicet oratoria. Nihilominus darum erit Ciceronem
ut minus severe quam veteres, ita maxima ex parte aegritudines,
in quibus misericordiam, damnasse diserte.

1)nbsp;cf. supra p. 28quot;.

2)nbsp;cf. Posid. apud Gal. De Plac. Hippocr. et Plat. p. 375, M.
Huius loci fontem esse Chrysippum censet Philippson, 1.1. p. 250.

D. Cato.

Unus e Stoicis recentioribus erat M. Porcius Cato. Is prodita
coniuratione Catilinae deprehensisque consciis in senatu Caesare
adversante supplicium de captivis sumendum censuit. Utriusque
oratoris verba exstant apud Sallustium, qui, Caesaris sectator
ipse, Catonem dignis laudibus extulit, quamquam ab eius moribus
satis multum abhorrebat. Quamobrem decus illud Stoicae philo-
sophiae suis virtutibus aptum ostendisse posteritati Thucydidis
imitatorem admiremur: talem collaudationem ab adversario
conscriptam veritati congruere iure putare possumus. i)

Monuerat Caesar ne severius iudicarent patres. Huius sententiae
latet causa: fortasse ipsius innocentia fuerit dubia; fortasse post
caedem principum quorundam maiorem ceterorum insaniam timebat.
Suaserat certe, ut bona publicarentur ipsique in vinculis per
municipia haberentur. Quae vox Caesaris tam prompti alioquin
ad agendum mira videtur, nec iniuria. Sed audiamus Sallustium
Caesaris verba reddentem (§51):

„Omnis homines, patres conscripti, qui de rebus dubiis consultant,
ab odio, amicitia, ira atque misericordia vacuos esse decet. Haud
facile animus verum providet, ubi ilia officiunt, neque quisquam
omnium lubidini simul et usui paruit.quot;

De rebus dubiis loquitur. Num vero dubia erat causa, quae
agebatur? Minime: convicti erant rei. Quid tandem? Quo consilio
hoc vocabulo utitur Caesar? Quia suarum ipsius partium utilitas
atque salus postulant. Quia optimates popularesque suis ponderibus
librari maxime intererat Caesaris. Eandem ob causam primo distin-
guit libidinem et usum (i. e. sensum et rationem), deinde iram et
misericordiam. Attamen iram impugnat, misericordiam, aeque
libidinosam ipso auctore, quasi silentio praeterit — revera toti
orationi supponit!

Ultro exasperatur Cato sententiamque rogatus in Caesarem
quam vehementissime invehitur. Monuerat Caesar ne severior
adhiberetur poena. Contra monet Cato ne in viris tam malignis
scelestisque temperarent irae, ne tales homines miserarentur
(§ 52. 10):

„Non id agitur, bonis an malis moribus vivamus, neque quantum
1) Cf. Sail. Cat. 54.

aut quam magnificum imperium populi Romani sit, sed haec,
quoiuscumque modi videntur, nostra an nobiscum una hostium'
futura sint. Hic mihi quisquam mansuetudinem et misericordiam
nominat. lam pridem equidem nos vera vocabula rerum amisimus :
quia bona aliéna largiri liberalitas, malarum rerum audacia
fortitudo vocatur, eo res publica in extremo sita est. Sint sane,
quoniam ita se mores habent, liberales ex sociorum fortunis, sint
misericordes in furibus aerarii : ne illi sanguinem nostrum largiantur,
et, dum paucis sceleratis parcunt, bonos omnis perditum eant.quot; i)
Huius argumentationis vel haec est summa, quod Romani „vera
vocabula rerum amiserint.quot; Unde apparet dolere Catonem temporum
vice vocabulorum quoque significationes mutatas esse, ita ut nec '
iam sit liberalitas talis, qualis fuit olim, nec misericordia. His
vocibus ad certas indicandas res usi erant maiores, et quidem libe-
ralitate de eo, qui propria pecunia largiebatur, de alieni mali
luctu misericordia. Atque duae nunc sunt res, quas probare vult
patribus Stoicus ille severus. Altera haec est: puniendi sunt more
maiorum detestabiles isti viri, qui omni misericordia carent ipsi;
postulat civium salus, quae maximi momenti patribus semper
esse debet. Nam: (ironice) „misereamini — deliquere homines
adulescentuli per ambitionem — atque etiam armatos dimittatis •
ne ista vobis mansuetudo et misericordia, si illi arma ceperint, in
miseriam convortatquot; (52. 26).

Mains est alterum illud quippe quod non ad unum casum, verum
ad totam vitam pertineat: misericordiam, qualem noverunt eam
priores, alieni mali commiserationem (hoe vulgo significat) rem
esse iniustam et minime civilem: „ne illi sanguinem nostrum lar-
giantur et, dum paucis sceleratis parcunt, bonos omnis perditum
eantquot; (52. 12).

Contra reos, contra Caesaris defensionem agunt verba Catonis;
sed latius profecto vagantur, ad bonorum malorumque fines,
quantum adhuc valeant illi apud genus humanum, progrediuntur.
Iniuriae obnoxiam putat misericordiam; paucos multorum exitio
servandos esse negat. Quibus non tantum saeculo morem gerere
Catonem, sed suae esse illa vitae praecepta his praesertim verbis
manifestum fit (57. 7.):

Cf. Sen. De Clem. I. 2. 2.

„Saepenutnero, patres conscripti, multa verba in hoc ordine
feci, saepe de luxuria atque avaritia nostrorum civium questus
sum, multosque mortalis ea causa advorsos habeo. Qui mihi atque
animo meo nullius umquam delicti gratiam fecissem, haud facile
alterius lubidini male facta condonabam.quot; Num stoicae philosophiae
elementa his verbis inclusa sint dubitare non licet: Catonem in
privata quoque vita misericordiam sprevisse ex hoc loco statuere
possumus.

CAPUT III.

MISERICORDIAE ET CLEMENTIAE DEFINITIONES.

Displicuisse veteribus Stoicis misericordiam capite primo demon-
strare conatus sum. Cuius rei vel haec erat summa, quod auctoribus
illis misericordia est animi aegritudo, quae a naturalibus motibus
profecta his ipsis nimis indulgendo contrahitur ; i) quod miseri-
cordiae causa habenda est malum alienum iniuria laborantis ;
quod denique misericordia, ut animi futilitas, in iudice praecipue
vituperatur. ») Medios quoque stoicae doctrinae interprétés, quamvis
rara et quasi caligine mersa sint eorum iudicia, misericordiae affectum
damnasse pro certo habere nobis licet. Eis se adiungunt Cicero
atque Cato, quorum alter tot Stoicorum operibus perlectis nullum
misericordiae defensorem nominat, alter vir vere stoicus ab omnibus
celebratur.

Conscripturo quid de hac re senserit Seneca nonnulla praefanda
sunt mihi, quae quare hie ipse philosophus huius dissertationis
argumentum sit, declarent. Primo enim tanta eius librorum mul-
titudo nobis est tradita, ut etiam de misericordia non nullius momenti
quaedam in iis occurrere verisimile sit. Deinde statuere ex usu
fuerit utrum Seneca, cuius opiniones multis rebus a ceterorum
Stoicorum placitis differunt, *) de re proposita idem atque ceteri
iudicet necne. Tertio loco in eo, qui de dementia agit, dialogo
manifestam nobis ante oculos ponit misericordiam multis verbis
clementiae eam opponens; unde plura fortasse de animi ilia
condicione concludere poterimus.

1)nbsp;Vid. p. 12.

2)nbsp;Vid. p. 13.

3)nbsp;Vid. p. 16.

Vid. A. Bonhöffer, Epictet und die Stoa, p. 92.

Magni profecto esset momenti, si totius philosophiae annaeanae
cursum consequi nobis liceret ita, ut cunctis doctrinae principiis
ordine dispositis misericordiae quoque sponte suus obtingeret
locus. Nam ubi totum disputatione continua tractatur, quotiens
oportet, etiam singulas res tenemus. Ubi autem doctrinae alicuius
fundamenta quaedam ab auctore passim dispersa sunt, ad certum
finem iuxta alia prorsus diversa ductura, nobis incerta manent
singula.

De affectibus nihilominus nonnulla indicia habemus, e quibus
apparet eius certe rei rationem sibi dedisse moralis philosophiae
propugnatorem illum. Ad haec illustranda apte conferuntur:

Ep. 75. 10—14: „Quidam hoc proficientium genus, de quo
locutus sum, ita complectuntur, ut illos dicant iam effugisse morbos
animi, affectus nondum, et adhuc in lubrico stare, quia nemo sit
extra periculum malitiae, nisi qui totam eam excussit : nemo autem
illam excussit, nisi qui pro illa sapientiam adsumpsit. Quid inter
morbos animi intersit et affectus, saepe iam dixi. Nunc quoque
te admonebo: morbi sunt inveterata vitia et dura, ut avaritia,
ut ambitio: nimio artius haec animum implicuerunt et perpetua
eius mala esse coeperunt. Ut breviter finiam, morbus est iudicium
in pravo pertinax, tamquam valde expetenda sint, quae leviter
expetenda sunt, vel, si mavis, ita finiamus: nimis imminere leviter
petendis vel ex toto non petendis, aut in magno pretio habere in
aliquo habenda vel in nullo. Affectus sunt motus animi impro-
babiles, subiti et concitati, qui fréquentes neglectique fecere morbum,
sicut destillatio una nec adhuc in morem adducta tussim facit,
assidua et vetus phthisim. Itaque qui plurimum profecere, extra
morbos sunt, affectus adhuc sentiunt perfecto proximi. Secundum
genus est eorum qui et maxima animi mala et affectus deposuerunt,
sed ita, ut non sit illis securitatis suae certa possessio: possunt
enim in eadem relabi. Tertium illud genus extra multa et magna
vitia est, sed non extra omnia. Effugit avaritiam, sed viam adhuc
sentit: iam non sollicitatur libidine, etiamnunc ambitione: iam
non concupiscit, sed adhuc timet, et in ipso metu ad quaedam
satis firmus est, quibusdam cedit; mortem contemnit, dolorem
reformidat.quot;

Haec disputatie, quae, quid sit affectus auctore Seneca, tractat,
cunctos complectitur affectus; quomodo autem nascatur affectus,

qui „De Iraquot; intitulantur describunt libri; quibus, ut res fert, unus
solus comprehenditur affectus. Ceterum, quoniam a Seneca
quoque animi perturbatio habetur misericordia 2), quae de ira
sunt dicta, in misericordiam haud minore transferuntur iure ;
quin etiam his locis de ipsa nonnumquam misericordia agitur.

De Ira 11. 1. 5. haec legimus: „Ille (sc. qui sine voluntate nostra
concitatur impetus) simplex est, — hic (irae impetus sc.) compositus
et plura continens; intellexit aliquid, indignatus est, damnavit,
ulciscitur: haec non possunt fieri, nisi animus eis, quibus tangebatur,
adsensus est.quot;

11. 2. 1 : „Nam si invitis nobis nascitur, numquam rationi suc-
cumbet. Omnes enim motus, qui non voluntate nostra fiunt, invicti
et inevitabiles suntquot; (sequuntur exempla). (2) „Ira praeceptis
fugatur; est enim voluntarium animi vitium, non ex his, quae
condicione quadam humanae sortis eveniunt, ideoque etiam sapien-
tissimis accidunt, inter quae et primus ille ictus animi ponendus est,
qui nos post opinionem iniuriae movetquot; (e. g. inter ludicrum scaenae
spectaculum). (5) „inde est quod adridemus ridentibus et contristat
nos turba maerentiam et effervescimus ad aliéna certamina. Quae
non sunt irae, nan magis quam tristitia est, quae ad conspectum
mimici naufragii contrahit frontem, non magis quam timor, qui
Hannibale post Cannas moenia circumsedente lectoris percurrit
animos; sed omnia ista motus sunt animorum moveri nolentium,
nec affectus, sed principia proludentia affectibus.quot;

Interesse inter voluntarium motum atque non voluntarium
Seneca demonstrare conatur: voluntarius appellatur is motus, cui
assentitur homo, quamobrem affectus nascitur. «) Sunt tamen motus
quidam, quos evitare ne sapiens quidem possit; quibus etiamsi
assentiri recusemus, at certe movemur. Sicuti vero nec turba maeren-
tium contristari tristitia est nec in theatro ad ludicrum frontem
contrahere, ita motus illi affectus non sunt, quia non voluntate

1)nbsp;Iram inter affectus numerant Stoici; cf. Sen. De Ira I. 1; 9. 4; II. 12. 6;
Stob. Ecl. 11.91. 10; Andron. rapi ira^wv 4; Lact. De Ira C. 18; Bonhöffer 1.
p. 265.

2)nbsp;Aegritudo enim animi vocatur De Clem. 11. 5. 3.

3)nbsp;Cf. De Ira I. 17, ubi tam instabilis dicitur ira, ut vel misericordia fugari
possit.

Cf. De Ira 11.3. 1. „Affectus est, non ad oblatas rerum species moveri,
sed permittere se illis, et hunc fortuitum motum prosequi.quot; Vid. supra p. 12.

nostra fit, ut moveamur; virtutique non repugnant, quoniam

inevitabiles sunt, i)

Pergit Seneca (II. 4.): „Et ut scias, quemadmodum incipiant
affectus aut crescant aut efferantur, est primus motus non volun-
tarius, quasi praeparatio affectus et quaedam comminatio; alter
cum voluntate non contumaci, tamquam oporteat me vindicari,
cum laesus sim, aut oporteat hunc poenas dare, cum scelus fecerit;
tertius motus est iam impotens, qui non, si oportet, ulcisci vult,
sed utique, qui rationem evicit. Primum illum animi ictum effugere
ratione non possumus, sicut ne illa quidem, quae diximus accidere
corporibus, ne nos oscitatio aliéna sollicitet, ne oculi ad intentationem
subitam digitorum comprimantur : ista non potest ratio vincere,
consuetudo fortasse et assidua observatio extenuat. Alter ille motus,
qui iudicio nascitur^), iudicio tollitur.quot; (Lacunam statuerunt
Lipsius, Gertz; iure: deest tertii motus descriptio).

Non iam dubium videtur, quin tum vero incipiat ea animi condicio,
quam affectum dicit Seneca, cum motum non voluntarium rationis
assensio secuta sit. Haud tamen semper fit, ut ictui non voluntario
ratio assentiatur, qua de causa sequitur: „ut scias quemadmodum
incipiant affectus aut crescant aut efferanturquot;: evenire possunt tria:
affectus incipit solum; affectus incipit idemque crescit; affectus

incipit, crescit, effertur.

Assensionis autem signum evidens est cogitatio haec: oboedire
me illi, quo auferor, impetui oportet; non est resistendum nec
repugnandum; vel, ut dicit Seneca, inest in nobis irascentibus
„voluntas non contumax, tamquam oporteat me vindicari, cum^
iLesus Sim, aut oporteat hunc poenas dare, cum scelus fecerit.quot;
Discerni igitur atque distineri praecipue debent primus motus et
secundus. Tertius enim a secundo gradu tantum differt : tum affectus
vehemens factus ratione revocari nequit, „iudicio non iam tolliturquot;,
quia vires eins in mains creverunt. Usque eo progressus affectus

1)nbsp;Ceterum cavendum est ne nimis multos inevitabiles ducamus motus;
sed ipsa doctrina stoica hac in re libertatem quandam permittere solet. Cf.

etiam Bonhoffer 1. p. 308, sq.nbsp;..

2)nbsp;Hoc ipsum probat vix fieri posse ut talia sumpta sint ex openbus Posidonn,

ut qui iudicium perturbationis causam esse negarit. Cf. etiam S. Rubm, Die
Ethik Senecas in ihrem Verhältnis zur älteren und mittleren Stoa, Diss. Bern,
Nördlingen 1901, p. 25 sq. Contra: K- Reinhardt, Poseidonios, p. ^1.

non „si oportetquot;, grassatur, sed „utiquequot;, id est etiamsi non
oportet. 1) Ceteras omnes affectuum species praeter non voluntarium
illum ictum a philosoplio nostro damnatas esse e tribus, qui „De Iraquot;
intitulantur, libris identidem apparet.

Secundum quoque argumentum a Seneca allatum de ira quidem
adhibetur, sed ad affectus omnes pertinet. Ineptum ad agendum
facit ira: (I. 17. 3.) „Quid, quod ad actiones quoque, in quibus solis
opera iracundiae videtur necessaria, multo per se ratio fortior est?
Nam cum iudicavit aliquid faciendum, in eo perseverat; nihil
enim melius inventura est se ipsa, quo mutetur: ideo stat semel
constitutis. Iram saepe misericordia retro egit: habet enim non
solidum robur, sed vanum tumorem, violentisque principiis utitur.quot;
Etiam paulo infra (§ 5): „Incipit magno impetu, deinde deficit

1) Simile dictum invenimus apud Gal. De Plac. Hipp, et Plat. p. 402 (p.
375 Müller), ubi de cupiditate agitur. Reicitur Chrysippi sententia, hominem
cupidum „[XT] [j,6vov ÓLnoazpécpza^-ca tov Xóyov èv Tat? È7Tt9-u(xiai(;, dtXXä xal Tipoa-
U7toXa[xßavEtv, oti, el xai fx-^ aufi^épov caxï, xai oütco? éjctéov.quot; Quae non
recte interpretatus est K. Reinhardt, Poseidonios, p. 288 sq. qui inter
alia dicit haec: „Die Abkehr von der Vernunft ist Zeichen des Affekts
nach Poseidonios ebenso wie nach Chrysipp; nur daß die Ursache der Abkehr
etwas in der Vorstellung befindliches. Intellektuelles sein könne, bestreitet und
widerlegt er. Die Größe eines vorgestellten Gutes oder Übels als Ursache eines
Affektes zu betrachten wäre möglich doch nur — um von allem anderen abzu-
sehen —, wenn diese, gleichviel wie sehr irrige und unsinnige Vorstellung in
jedem Leidenschaftlichen klar vorhanden wäre. Nun aber läßt sich oft genug
das gerade Gegenteil bemerken: daß der Leidenschaftliche sich klar bewußt ist,
seinem eigenen Untergang entgegenzutreiben.quot; Interest vero inter „non utilequot;
et „inutilequot; (i. e. damnosum fere); „non utilequot; negat utilitatem, ut Gell. N. A.
praef. § 13: cognitu non utilia; „inutilequot; contrarium est utilitati, cf. Sen. Ep.
85.9: „Falsa est ista mediocritas (Peripateticorum sc.) et inutilis, eodem loco
habenda, quo si quis diceret modice insaniendum, modice aegrotandum.quot; Stob.
Ed. II. p. 69.11, W.: „TiivTa 8è Tayal)-« wlt;péXt(j.a dvai xal EÜ/pYjaTa xal
auficpÉpovxa .... to. SÈ xaxä èx Tcöv èvavxicov TTavTa ßXaßEpä xat SuaxpviCTTa
xat daüiitpopa. . . .quot; Utriusque notionis quid sit proprium, demonstrat Thuc.
I. 32. 1: „Aixaiov lt;toólt;; èTitxouptaq 8£Y)ao|j,Évou?gt; dtvaSïSa^ai TrpcÖTov, (jLaXtaxa [xèv
lt;ólt;;xal IviMcpopa Séovxat, sE SÈ (x-^, oti ye oüx è7tiCy)[ji.ia.quot; Et paulo infra: „tettjxtjxe

8è TÖ auto £7tltr)8eujxa .... È; Ta yjlxétepa aÜTCÖV èv tm TTdCpOVTt (x5ü(x90p0v.quot;

Etiam Sen. De Ira I. 9, ubi primo nihil habere in se utile dicitur ira, deinde
„tam inutilis animi minister quam miles, qui signum receptui neglegit.quot; Atque
ita concludit: „hic erit utilis miles, qui seit parere consilio; adfectus quidem tam
mali ministri quam duces sunt.quot;

Accedit quod apud Galenum verba d xai [i^ au(x9£pov tamquam ad spec-
tatores adduntur.

ante tempus fatigata, et, quae nihil aliud quam crudelitatem ac
nova genera poenarum versaverat, cum animadvertendum est, iam
fracta lenisque est. Affectus cito cadit, aequalis est ratio.quot; Ira, quia
instabilis est nec diu durare solet, etiam quae animum ad actiones
incitet idonea non habetur. Numquam non ratio fortior est nec cum
semel agere coepit consilium mutat, sed usque perseverat. Quod
autem additur, misericordiam saepe iram retro agere: vel ita hunc
locum interpretari necesse est, ut etiam misericordia (radicitus
evellendum animi vitium, ut e sequentibus crebro apparebit) iram
interdum summoveat. Prorsus tamen alia sunt summovere atque
evincere : etenim eo usque solum misericordia summovet ira, donee
invicem ab ira summovetur. Nam misericordia perinde atque ira
ceteraeque affectuum species instabilis et incerta manet, ratio
sola certis immota principiis.

Mutabile illud dolori praecipue inesse dicitur. i) Dolore autem
animus in aegritudinem incidit, quae est condicio animi dolore
confecti. Hue misericordiam pertinere vel ex eo darum erit, quod
misericordiam speciem aegritudinis esse antea comperimus, qua in
re Seneca cum antiquis consentit, lam plura de perturbationum
inconstantia affert Ad Marc. 7. 3. : „Ut sdas autem non esse hoc
naturale, luctibus frangi, primum magis feminas quam viros, magis
barbares quam pladdae eruditaeque gentis homines, magis indoctos
quam doctos eadem orbitas volnerat; atqui, quae a natura vim
acceperunt, eandem in omnibus servant : apparet non esse naturale,
quod varium est.quot; (Sequitur, quod ignis omnes urit, ferrum omnes
secare potest). „Quare? quia vires illis a natura datae sunt, quae nihil
in personam constituit. Paupertatem, luctum, ambitionem alius aliter
sentit, prout ilium consuetudo infedt ; et imbedllum impatientemque
reddit praesumpta opinio de non timendis terribilis.quot; Quod varium
est, idem esse naturale non potest ; varium autem illud efficit opinio,

1) Cf. ad Marc. 8.1.: „Deinde, quod naturale est, non decrescit mora;
dolorem dies longa consumit.quot; Ep. 63.3. : „Quid ergo, inquis, obliviscar amid? —
Brevem illi apud te memoriam promittis, si cum dolore mansura est: iam istam
frontem ad risum quaelibet fortuita res transferet. Non differo in longius tempus,
quo desiderium omne mulcetur, quo etiam acerrimi luctus residunt. Cum primum
te observare desieris, imago ista tristitiae discedet: nunc ipse custodis dolorem
tuum; sed custodienti quoque elabitur eoque citius, quo est acrior, desinit.'^
Et § 12: „finem dolendi etiam qui consilio non fecerat, tempore invenit.quot;
Etiam de corporis dolore Ep. 78. 7.

qua fit ut hominum omnium alius aliter pro fortuita sui animi
condicione dicat agatque; opinionibus igitur regi non naturale
(irapà cpûCTiv) etiam Seneca auctore habendum est.

Tertium de affectibus indicium nobis praebent ii loci, qui docent
viro bono non licere rei utriusque, virtutis perturbationisque,
partem eligere sibi. Primo necesse est affectum ex animo tollere,
priusquam virtus recipiatur, „quoniam cum virtutibus vitia non
coeant, nec magis quisquam eodem tempore et iratus potest esse
et vir bonus quam aeger et sanus.quot; i) Deinde „affectus, si modieus
esse potest, hoc dumtaxat moderatione consequetur, ut, quo minor
fuerit, minus noceat: ergo modieus affectus nihil aliud quam malum
modicum est.quot; 2) Postremo semel admissa repente fines a ratione
constitutas egreditur, quandoquidem „affectus tam mali ministri
sunt quam duces.quot;

Tractatis iis locis, qui de notione, de initio, de mutabilitate, de
necessitate funditus exstirpandi affectus certiores nos faciunt, una
relinquitur vox annaeana, cuius difficilior videtur interpretatie.
De Ira 1. 16.7. haec scripta sunt : „ ^sapiens gt; sentiet levem quendam
tenuemque motum; nam, ut dicit Zeno, in sapientis quoque animo,
etiam cum vulnus sanatum est, cicatrix manet. Sentiet itaque
suspiciones quasdam et umbras affectuum; ipsis quidem carebit.quot;
Praetermissis, quae iam antea tractatae sunt, partibus restât illa
Zenonis de vulnere atque cicatrice metaphora. Cuius mea quidem
sententia haec est significatio, quod etiam sapiens per totum vitae
spatium subitis obnoxius manet ictibus, quoniam salva sapientia
mortalis est homo. Huius enim rei nimis saepe sunt obliti stoicae
philosophiae studiosi : sapientem aliis rebus cum dis posse comparari,
quin etiam supra decs a nonnullis positum esse — mortalem
nihilominus manere hominem, mortalibus ortum, geniturum mor-
tales. Talis vitae condicio perturbationum quarundam initia neces-
sario secum fert semperque feret, dum non machina adminiculo
usi vivemus. Cicatrix illa signum est ipsius mortalitatis, quae in
sapiente solitis fati resistit ictibus, quia vulnus, id est inclinatio

1)nbsp;De Ira II. 12. 2.

2)nbsp;De Ira 1. 10. 4.

3)nbsp;De Ira 1.9.3.

Cf. Ep. 53. 11 ; 124. 14.; De Prov. 6. 6; Bonhöffer, Die Etliik des Stoikers
Epictet, p. 115^3

ad affectus, sanatum est, — quae tamen repentina calamitate
nonnumquam commovetur, quia omni carere sensu nequit. Itaque
Bonhöffer i) errare mihi videtur, cum illos ictus motusque qmdam
ex parte tantum inevitabiles ducit, ita scilicet, ut sapienti prioris
vitae temporis reliquiae sint, at non inevitabiles omnino, quod
Stoici non negarint ullum hominem sine vitiis nasci posse. Ultimum
hoc argumentum e silentio non multum fidei habet. At priora illa
vera non sunt; cicatrix enim, ut e Zenonis verbis apparet, hoc loco
non est signum sapientem vulneratum esse olim indicans, sed id
potius illo verbo dicitur sapientem, ut hominem vivum, quoad vivat
vulnerari posse; est enim signum mortalitatis.

Iure Rubin propter eas sententias, quae libris iram tractantibus
proponuntur, Senecam, quod ad affectus pertineat, a veterum
Stoicorum doctrina non abhorrere censet ; diversa autem de sapiente
indicia protulisse eum, quoad diversorum ad ea auctorum operibus
fuerit usus. Accedit, quod Stoicorum omnium consensu longum
est iter, quod a stultitia ad sapientiam ducit. Ceterum Academi-
corum [xexpioTiaS'eiav laudasse Senecam non credo : ut Crantoris de
consolatione libro usus est (scilicet ut iam alia consolandi exempla
inde sumeret), ita affectus, quantum sunt morbi per longius temporis
spatium in animum se insinuantes, more stoico condemnavit. ')
Atque perbene intellexit motus illos ictusque Stoicae sectae inimicis
haud maiorem praebituros esse reprehendendi materiem quam
affectuum patientiam ipsis Stoicis gloriam.

Nunc, cum satis comperimus, quid de affectibus Seneca senserit,
statuendum est, quomodo misericordia clementiaque, quas imprimis

1)nbsp;Epictet und die Stoa, p. 308, sq.

2)nbsp;Cf. Ep. 85.29: „sensum hominis nulla exuit virtusquot;. Ep. 72.5.: „Ali-
quando extrinsecus, quo admoneatur mortalitatis (sapiens sc.), intervenit, sed
id leve et quod summam cutem stringat. Aliquo, inquam, incommodo adflatur:
maximum autem illud bonum fixum est.quot; Ep. 71. 29.: „Ne extra rerum naturam
vagari virtus nostra videatur, et tremet sapiens et dolebit et expallescet: hi
enim omnes corporis sensus sunt.quot; Etiam Ep. 99. 18. sqq.

3)nbsp;S. Rubin, Die Ethik Senecas e. q. s., p. 24/25.

4)nbsp;S. Rubin, p. 46 et 52 sq.

5)nbsp;S. Rubin, p. 55/56.

6)nbsp;Cf. Ep. 85. 3 sqq., ubi eadem in Peripateticis vituperatur, qui „non
tollunt affectus, sed temperantquot;. In primis tamen vid. Ep. 71. 17. sqq.

') Contra Rubin, p. 49.

inter se comparatas esse a praeceptore Neronis iam ante i) diximus,
ab eo definiantur. Quo facto diiudicare conabimur, quaiis earum sit
ratio, quaeque aliae notiones ad eius rationis perspicuitatem aliquid
suppeditare possint. Ideo primo definitiones ordine certo enume-
rantur:

1. De Clem. 11. 5. 4. :

„Misericordia est aegritudo animi ob alienarum miseriarum
speciem.quot;

II.nbsp;De Clem. 11. 5. 4. :

„Misericordia est tristitia ex alienis malis contracta, quae
accidere immerentibus credit.quot;

III.nbsp;De Clem. U.Q.4.:

„Misericordia vitium est animorum nimis miseria paventium,
quam si quis a sapiente exigit, prope est, ut lamentationem
exigat et alienis funeribus gemitus.quot;

IV.nbsp;De Clem. U. 5. I.:

„Misericordia est vitium pusilli animi ad speciem alienorum
lt;malorum\ succidentis.quot;

ad I. Prima definitio iis, quae apud Diogenem Laertium 2),
Andronicum 3), Stobaeum occurrunt, definitionibus ferme similis
est: appellatur enim misericordia species aegritudinis, cuius causa
est malum alienum, quantum misericordi quidem homini videtur. s)
Deest tantum apud Senecam quod misericordia, quae alios opprimunt
mala, indigna putare solet.

ad II. Quamobrem altera sequitur definitio, quae ad veterum
doctrinae expressiones propius accedit. Duas has definitiones ad
logicam pertinentes iam subinde comitatur contemplatie moralis,
qua rursus manifestum fit Stoicos ceteris philosophiae partibus
moralem partem praetulisse. „Aegritudo,quot; Seneca inquit, „in
sapientem virum non cadit «) ; serena eius mens est, nec quicquam

1)nbsp;p. 36.

2)nbsp;Diog. La. VII. Ill; cf. supra p. 12.

3)nbsp;Andron. n. TraS-wv 2, Kr.; cf. supra p. 12.

Stob. Ed. 11.92.7, W.; cf. supra p. 12.

Cf. supra p. 13.

quot;) Cic. Tusc. 111.9.20; cf. supra p. 15.

incidere potest, quod ilium obducat.quot; Aegritudine vel animi con-
dicione aegra non corripitur sapiens ideoque „sapiens non miseretur,
quia id sine miseria animi non fit,quot; i) atque paulo infra : „misericordia
vicina est miseriae; habet enim aliquid trahitque ex ea.quot; Addi-
tiones hae propterea maximi sunt momenti, quod demonstrant
praecipue miseriam vel animi statum miserum a sapiente vitari
oportere. Atque revera misera illa cordis condicio est, quae miseri-
cordiam Stoicis omnibus invisam reddit. Misere vivere, miseria
confici, haec atque talia infra dignitatem humanam ducunt cum
Stoici priores tum Seneca. Num adhuc mirum videtur illorum
sententia miseriam ante omnia a sapiente esse contemnendam?
Animi profecto miseria certum aegritudinis indicium est, aegritudo
autem ut affectus species reicienda. Unde consequitur Senecam
duabus his logicis misericordiae definitionibus praecessorum vestigia
pressisse continuoque quae inde sapientis proveniant officia aliqua-
tenus ostendisse.

ad III. Ut ipsius moralis philosophiae partem definitie tertia
(nec non quarta) proponit misericordiam. Quae aegritudo vocabatur
prius, nunc factum est vitium. Vocabulum „nimisquot;, quod totius
definitionis moderationem quandam significare videtur, hoe utique
probat maxime in his rebus in odio fuisse modum excessum.
Quod ne valde miremur : persuasum erat Stoicis miseriam in sapientis
animum admissam semel illius actionibus habituque ab aliis quoque
facile animadverti posse; lamentari autem a sapiente prorsus esse
alienum. E vocabulo „nimisquot; certo non licet nobis conicere eam
solam damnari misericordiam, quae miseriam incutiat homini
maiorem quam quae tolerari possit: omnis enim misericordia
abominanda habetur.

ad IV. Haud multum novi nobis praebet quarta definitio, nisi
quod pusilli animi vitium esse misericordiam asseverat. lam Diogenes
Laertius oùSeveîav 5) eam dixerat ac Seneca quoque pusillum «)

1)nbsp;De Clem. II. 6. 1.

2)nbsp;De Clem. II. 6. 4.

3)nbsp;Cf. De Ira II. 15.

«) Supra p. 11.

5)nbsp;VII. 123, de quo loco vid. tamen supra p. 16.

6)nbsp;De huius vocabuli usu cf. De Clem. 1.15.5.: „Dieet aliquis: „Pusillo
animo timuitquot;.quot; De Ben. II. 27.1 : „ingenii fuit sterilis, tam pusilli quam animi.quot;
34.4: „parcissimum hominem vocamus pusilli animi et contracti.quot;

vocat eum animum, qui ad speciem alienorum malorum non ipse
corripit sese nec répugnât summis viribus, ut potius ope sua levet
laborantem, sed succidit miseria victus.

Cum definitionibus arte coniuncta sunt, quae misericordiae in
societate humana vim describunt. „Itaque pessimo cuique familiaris-
sima est; anus et mulierculae sunt, quae lacrimis nocentissimorum
moventur, quae, si liceret, carcerem effringerent.quot; i) Adnotare vix
necesse erit anus illas et mulierculas pessimas non vocari, quia
scelestae sint: inutiles omnino habentur deterrimaeque inter eos
malos, qui alioquin a Stoicis stulti dicuntur. Eiusmodi enim homines
sensibus solis ad actiones impelluntur, mentis tranquillae iudicio
integro vel numquam usi. Qua de causa sequuntur haec: „miseri-
cordia non causam, sed fortunam spectat; dementia rationi
accedit.quot; 2)

Videtur mihi Seneca ab affectuum doctrina vetere profectus
misericordiam intra certos fines coegisse ita, ut aegritudinis speciem
ex aliorum malis indigne laborantium natam definierit eam ad-
dideritque quod aegritudo illa, cum miseri ac pusilli animi sit
signum, evitari debeat.

Transeamus nunc ad clementiam 3), quomodo a Seneca definita
sit, percepturi:

I.nbsp;De Clem.W.?,.-.

„Clementia est temperantia animi in potestate ulciscendi.quot;

II.nbsp;Ibidem:

„Clementia est lenitas superioris adversus inferiorem in
constituendis poenis.quot;

III.nbsp;Ibidem:

„Clementia est inclinatio animi ad lenitatem in poena
exigenda.quot;

IV.nbsp;Interpretatie prioris:

„Clementia est moderatio aliquid ex mérita ac débita poena
remittens.quot;

1)nbsp;De Clem. \\.5.\.

2)nbsp;De ultimis verbis vid. infra p. 99.

Cf. A. Elias, De notione vocis clementia apud philosophos veteres et de
fontibus Senecae librorum de clementia, diss. Regimont. 1912.

ad I. „dementia est temperantiaquot;. Ex uno hoc verbo apparet
clementiam inter affectus numquam posse numerari, quippe qui
regi se non sinant. Immo temperantia est scientia earum rerum,
quae tolerandae sunt quaeque non sunt quaeque neutri parti acce-
dunt. 2) Virtus etiam vocatur. Haud tamen in universum tempe-
rantiae assimilari potest dementia, cuius hoc est proprium, quod
in potestate ulciscendi prodire solet; quae condicio in nulla non
occurrit definitione, ut magnam ei attribuere vim iure possimus.
Itaque clemens is est, qui, quamvis ulcisci possit, temperat ab
ultione. Iam dictum erat ante: „haec (dementia sc.) est in maxima
potestate verissima animi temperantia et humani generis [compre-
hendit aes sibi]®) amor:®) non cupiditate aliqua, non temeritate
ingenii, non priorum principum exemplis corruptum, quantum sibi
in cives suos liceat, experiendo temptare, sed hebetare aciem ')
imperiiquot;.

ad II. dementia est lenitas: temperantia negat, excludit, lenitas
praebet, affert aliquid: temperantia ad detractionem, lenitas ad
positionem dicitur. Denuo autem intra certos fines includitur
dementia verbis „superioris adversus inferiorem.quot; De iudice, cuius
officii pars est poenas constituere,®) dementia talis adhiberi vix potest.

ad III. Inclinatio animi vocatur dementia, quod ea duce ad
lenitatem adversus poena dignos inclinât animus. Sponte profecto
haec inclinatio fit nec impetu quodam affectuve provocatur; ratio
sola eligere videtur. Propria haec definitio fuerit, cum a verbo
„clinendiquot; originem ducat dementia.'') —Secunda et tertia definitio-
nes ad philosophiae partem moralem spectant.

1) Cf. De Ira I. 9. 3.

Cf. Diog. La. VIL 92: ,,tgt;iv Ss xapxepiav l7riCTT7][Xï)v ^nbsp;IfijiEVSTSov

xal xal ouSexépcov.quot; (v. Amim III. 65. 13).

3) Plut. De Stoic, repugn. 15 p. 1040 E (v. Arnim 111. 8. 36.)

«) De Clem. 1.11.2.

5) Adnotatiuncula forsitan alicuius divitias Senecam hoc adulandi genere
sibi comparasse suspicantis. Cf. tamen Gertz, Préchac, Ammendola ad locum.

®) Camp;iXavamp;pwTtia?, ut videtur, ad litteram versio. Nam etiam pro dementia
adhiberi nonnunquam 9iXavamp;pojmav ostendit Ellas, l.I. p. 48, sqq. et 75.

') I. e. potentia uti moderate.

8) Cf. De Ira I. 19. 2: „lt;Iudexgt;, cuius tunc maxime placidus esse debet et
in statu vultus, cum magna pronuntiat.quot;

Cf. van Wageningen-Muller s. v. clemens. Etiam Boisacq, Diet. Etym.
S. v. xXivto.

ad IV. Quarta definitio „contradictiones inveniet, quamvis
maxime ad verum accedatquot;. Atque revera dubium videtur, num
virtus dici possit, quae aliquid ex merita ac debita poena remittat.
Minus enim debito se facere, ut ipse affirmat Seneca, nulla virtus
profitebitur. „Atqui hoc omnes intellegunt clementiam esse, quae
se flectit citra id, quod merito constitui posset.quot; Quod, quamquam
intellectu non tam est facile, hoc tamen probat eius rei difficultates
Senecam haudquaquam fugisse. i)

In summa statuere liceat clementiam cum esse temperantiam tum
lenitatem, quae in potestate^) ulciscendi aliquid ex merita^) poena
remittat. Senecae autem scripta etiam accuratius quid sit dementia
scrutari nos sinunt. Opponitur enim dementia crudelitati, ut legimus
De Cl. II. 4. 1: „Huic (dementiae sc.) contrariam inperiti putant
severitatem; sed nulla virtus virtuti contraria est. Quid ergo
opponitur dementiae? Crudelitas, quae nihil aliud est quam atrodtas
animi in exigendis poenis.quot; Haec verba longiorem desiderant
explicationem. Primo statuere velim duo vocabula, quae sint crude-
litas et dementia, esse quodam sensu motiones, quae a certo medio
profectae diversam prorsus ingrediantur viam. Quale sit illud
medium, e sequentibus appareat. „Moveriquot; autem dementiam
crudelitatemque neque certo ac immutabili stare loco constat
collatis his locis duobus:

De Cl. I. 13. 4.: „(princeps Clemens) inclinatus xcst^ ad mitiora,
etiam si ex usu est animadvertere.quot;

De Cl. 11.4.3.: „Possumus effugere cavillationem et ita finire,
ut Sit crudelitas inclinatio animi ad asperiora.quot;

Videamus nunc, quid de crudelitate praeter ea dicatur:

De Ira 11. 5. 3.: „Origo huius mali (feritatis sc.) ab ira est, quae
ubi frequenti exerdtatione et satietate in oblivionem dementiae
venit, et omne foedus humanum eiedt animo, novissime in crudeli-
tatem transit.quot;

De Ira 11. 13.2.: „Facilis est ad beatam vitam via: inite modo
bonis auspiciis ipsisque dis bene iuvantibus. Multo difficilius est

1)nbsp;Plura de hac quaestione infra, p. 96 sqq.

2)nbsp;Cf. I. 13. 4. „lt;Princepsgt; inclinatus ad mitiora, etiam, si ex usu est ani-
madvertere.quot;

3)nbsp;Cf. Liv. 28. 25. 13: (de quibusdam captivis) „Ut imperatoris (Scipionis
sc.) vel iustae irae vel non desperandae dementiae sese committerent.quot;

facere ista, quae facitis! Quid est animi quiete otiosius, quid ira
laboriosius? quid dementia remissius, quid crudelitate negotiosius?quot;

De Cl. I. 13.3.: ,,Hoc enim inter cetera vel pessimum habet
crudelitas: perseverandum est nec ad meliora patet regressus;
scelera enim sceleribus tuenda sunt. Quid autem eo infelicius, cui
iam esse malo necesse est? O miserabilem illum, sibi certe! nam
ceteris misereri eius nefas sit, qui caedibus ac rapinis potentiam
exercuit,quot; e. q. s.

Itaque feritas, ab ira, i. e. a specie cupiditatis i), originem ducens,
quasi antecedit crudelitatem, quae tunc vero nascitur, cum ira
exercitatione et satietate omnia humana proiecit; qua de causa
crudelitatem speciem feritatis appellare licet. Porro crudelitas est
negotiosa, otio caret — dementia contra remissa, labore vacans,
libera. Hic quoque opponuntur inter se crudelitas atque dementia,
vel potius quae utramque comitari solent. Postremo in crudelitate
idem quod in omni affectuum genere inest : perseverandi necessitas.
Ceterum licet verum quidem sit in universum virtutes affectibus
opponi posse, non ideo e virtutibus una unicuique affectui iure
opponitur; quin etiam ut duae inter se opponantur virtutes fieri
potest. Ut minus obscure loquar: omnis virtus affectui omni quasi
inimica est; sunt autem virtutes, quae adversus affectus pari odio
inflammatae diversum tamen vel etiam oppositum petant finem,
e. g. voluntas et cautio quarum altera videlicet est permissa
voluntas, altera permissa aversio. Eodem modo clementiae opposita
est severitas: nam virtutes ambae oppositam defendunt causam:
dementia poenae remittere studet aliquid, severitas addere. Utraque
pari spatio distat a medio: iustitia.

Post crudelitatem definitam (11.4.3: crudelitas est inclinatio
animi ad asperiora) sequitur: „Hanc clementiam repellit longius
stare a se nam severitatem ille convenit.quot; Quae codicum lectio *)
tam mutilata sensum nihilominus satis darum praebere mihi

1)nbsp;Stob. Ecl. II. 91. 10; Diog. La. VII. 113; Andron. tt:. TraS-wv 4; (v. Arnim
III. 96).

2)nbsp;Cf. D.C. 11.7.3: „dementia liberum arbitrium habetquot;; e. q. s.

3)nbsp;BouXYjaiç et EuXißsta; cf. Cic. Tusc. IV. 12.

F. Préchac (De la Clémence, Paris, Soc. d'édition „Les Belles Lettresquot;
1921) legendum censet: hanc dementia repellit longe iussam stare a se; nam
cum severitate illi convenit. H. Georgii (Philol. 1929. p. 114) proposuit: hanc

videtur 1): exstat quodammodo inter crudelitatem clementiamque
fastidium, quale non exstat inter clementiam et severitatem, quae,
ut dictum est ante 2), virtutes ex aequo habentur.

Quamvis, ut apparet, multis verbis laudetur clementia, tamen
bene distinguendum esse nos monent nonnulla, quae inveniuntur
De Cl. I. 2. 2., ubi, postquam innocentes quoque clementiam invocare
nonnumquam commemoratum est multosque reverti ad innocentiam
posse, si ignoscatur iis, ita pergit disputatio: „Non tamen volgo
ignoscere decet; nam, ubi discrimen inter malos bonosque sublatum
est, confusio sequitur et vitiorum eruptio; itaque adhibenda
moderatio est, quae sanabilia ingénia distinguere a deploratis sciat.
Nec promiscuam habere ac vulgarem clementiam oportet nec
abscisam ; nam tam omnibus ignoscere crudelitas quam nulli. Modum
teuere debemus; sed quia difficile est temperamentum, quidquid
aequo plus futurum est, in partem humaniorem praeponderet.quot;

Clementia, sicut omnes virtutes stoicae, modum tenet: hoc enim
inter alia efficit, ut virtutis nomine digna sit. Cum tamen ad exi-
gendam poenam attineat clementia cumque sententiae quaedam
rescindi non possint, in re dubia severitas absit. Ceterum ne dis-
crimen inter malos bonosque confundatur, cavendum erit. Nam
clementia non, perinde ac crudelitas, finis est ultimus, verum
fieri posset talis finis, si omnibus ignoscendo modum sibi impositum
excederet. Quod si faceret, periculum esset ne nocendo bonis cru-
delitatis fieret similis.

Seneca postquam crudelitatem opposuit clementiae, periculum
supra indicatum ostendit (II. 4. 4.) : „Ad rem pertinet quaerere hoc

(crudelitatem sc.) clementia repellit et vult longius stare a se quam severitatem;
illi convenit.

Quamdiu sub iudice lis est, proponere ausim hanc lectionem: „hanc (sc.
crudelitatem!) clementia impellit longius stare a se; cum severitate illi (sc. cle-
mentiae) convenitquot;. Litterae i et m post vocabulum clementiam excidere facile
potuerunt. Verbum impellendi sequitur infinitivus etiam his locis: Verg. Aen.
I. 11; Liv. 22. 6. 6; Tac. Ann. VI. 45. Totius sententiae vel hoe est argumentum:
utramque, clementiam nec non severitatem, suum habere ius. Recte Cic.
De Off. 1.25.88 confert Q. Ammendola (Deila Clemenza, Paravia, Torino,
1928, p. 94).

1)nbsp;Cic. De Ojf. I. 25. 88, collatus ab Ammendola locus, solutionem praebet:
„Et tamen ita probanda est mainsuetudo atque clementia, ut adhibeatur rei
publicae causa severitas, sine qua administrari civitas non potest.quot;

2)nbsp;11.4.1.

loco, quid sit misericordia; plerique enim ut virtutem eam laudant
et bonum hominem vocant misericordem. Et haec Vitium animi
est. Utraque circa severitatem circaque clementiam posita sunt, quae
vitare debemus: per speciem severitatis crudelitatem, per speciem
clementiae misericordiam.quot; i)

Videntur mihi sublatae esse difficultates ; cuique vocabulo suus
datus est locus. Exstat quoddam medium vel aequum: iustitia,
quae omnis fundamentum est iuris. Raro tamen in iudiciis humanis
ilia sola valet. Plerumque aut hue aut illuc inclinatur, prout causa
suadet: aut severitas adhibetur aut dementia, quarum haec in
misericordiam, ilia in crudelitatem mutari amat. Contraria igitur
clementiae severitas, contraria crudelitati misericordia; dementia
ad mitiora est animi inclinatio, misericordia ad molliora ®), severitas
autem ad duriora crudelitas ad asperiora

Rectius denique severitatem quam crudelitatem opponi clementiae
etiam docet De Ira 11. 17.2: ,,Languidus, inquit, animus est, qui
ira caret.quot; — „Verum est, si nihil habet ira valentius. Nec latronem
oportet esse nec praedam, nec misericordem nec crudelem: illius nimis
mollis animus, huius nimis durus est, temperatus sit sapiensquot; e. q. s.

Artius definitis misericordia dementia severitate crudelitate
proposito nostro convenit iustitiae quoque locum circumscribere
nec non quomodo ad ipsam clementiam se habeat, statuere. Dicere
enim clementiam non esse idem atque iustitiam haud supervacaneum
fuerit, quandoquidem coniuncta videtur utriusque vocabuli signi-
ficatio. Iustitia autem fit ut leges atque décréta pariter omnibus
valeant, ut suum cuique tribuatur neve alius super alium extollatur,
— dementia, ut minus severe quam expectare possint noxii
innocentesque, agatur ab iis, quibus potestas summa solitumque
egressa contigerit. Notanda autem sunt, quae occurrunt D. C.
11. 3. 2. (clementiam did posse indinationem animi ad lenitatem
in poena exigenda): „lila finitio contradictiones inveniet, quamvis
maxime ad verum accedat, si dixerimus clementiam esse modera-

1)nbsp;Ita cod. T., cuius lectio servari potest, cf. Précliac, 1.1. p. 11. Sensus hic
est:nbsp;vitare nos oportet crudelitatem sub specie severitatis latentem, etc.

2)nbsp;D. C. 1. 13. 4.

3)nbsp;De Jra, ll.n.2.
*)nbsp;De /ra, II. 17. 2.

5)nbsp;D. C. II. 4. 3.

6)nbsp;Supra p. 48.

tionem aliquid ex merita ac debita poena remittentem: reclamabitur
nullam virtutem cuiquam minus debito facere. Atqui hoe omnes
intellegunt clementiam esse, quae se flectit citra id, quod merito
constitui posset.quot;^) Nemo, ut opinor, dubitarit, quin meritum illud
ad iustitiam pertineat. 2) Atque quo magis se flectit citra id, quod
merito constitui posset vel quo plus e merito remittit dementia,
eo longius a iustitia distare eam constat, dementia se flectit, versatur,
movetur. Motoriam, non statariam esse eam etiam apparet D. C.
II. 7. 3: „dementia liberum arbitrium habet: non sub formula, sed
ex aequo et bono iudicat ; et absolvere illi licet et, quanti vult, taxare
litem.quot; Formula hic idem est ac ius; omne autem ius integrum
nititur iustitia. dementiae bonum et aequum fundamenta sunt;
quae fundamenta non aeque ac iuris in aere incisa sunt. Inter
iustitiam, quae solam spectat causam, et misericordiam (quae non
causam, sed fortunam spectat versatur dementia, illam nimis
aequam ducens, hanc nimis iniquam. Alteram quidem colere perse-
verat; in alteram ne inddat, cavet. Nam dementia ad mitiora mens
inclinât, non praecipitatur. Attamen non ei satisfadt iustitia, ut
quae ab aequo numquam abscedat. Clementiam principi comman-
dant haec verba : „Temperatus enim timer cohibet animos, assiduus
vero et acer et extrema admovens in audadam iacentis exdtat,quot;
nec non sequentia «) : „Relinquat oportet securi aliquid metus
muitoque plus spd quam periculorum ostentet.quot; Iustitiam spd ac
periculorum tantundem ostentare argumentis vixdum eget.

Reliqui sunt duo lod, qui dementiae iustitiaeque rationem per-
bene ostendunt. Cons. ad. Pol. Xlll. 2. (de Claudio loquitur Seneca,
exsul ipse) : „Hic Germaniam pacet, Britanniam aperiat, et patries
triumphos ducat et novos: quorum me quoque spectatorem futurum,
quae ex virtutibus primum obtinet locum, promittit dementia.

1)nbsp;Cf. D. c. 1.9.

2)nbsp;Cf. G. Ammendola 1.1. ad D. C. 11. 3. 2.: „quella virtù che nel punire si
arresta a una sanzione più mite di quella, che secondo giustizia potrebbe fissare quot;

3)nbsp;D. C. 11.5. 1.

De Tarii filio quod narratur D. C. I. 15, fortasse non est mera dementia:
Pater qui filium sibi ipsi insidiantem exilio tantum punit nec interfid iubet,
communis sanguinis vix fuerit oblitus. At summae iustitiae exemplum est,
quod in consilio ut quisque scriptam daret sententiam petivit Augustus

D. C. I. 12. 4.
8) D. C. I. 12. 5.

Nec enim sic me deiecit, ut noliet erigere, immo me deiecit quidem,
sed impulsum fortuna et cadentem sustinuit et in praeceps euntem
leniter divinae manus usus moderatione deposuit: deprecatus est
pro me senatum et vitam mihi non tantum dedit sed etiam petiit.
Viderit: qualem volet esse, existimet causam meam; vel iustitia
eius benam perspiciat vel dementia faciat bonam;quot; e. q. s. Num
clarius apparere potest iustitiam perspiciendo ac iudicando bonam
appellare causam, clementiam inclinatione sua ad mitiora facere
bonam? Iustitia id vult, quod bonum iudicat; dementia id bonum
iudicat, quod vult.

Ut autem dementia plus spei quam periculi ostentat utque
reo semper consulit, ita quae inter homines discrimina exstant,
dissipât. „Multa illos (homines sc.) cogunt ad hanc confessionem
(se felices esse sc.), qua nulla in homine tardior est: securitas alta,
adfluens, ius supra omnem iniuriam positum; obversatur oculis
laetissima forma rei publicae, cui ad summam libertatem nihil
deest nisi pereundi licentia. Praecipue tamen aequalis ad maximos
imosque pervenit clementiae tuae admiratio; cetera enim bona pro
portione fortunae suae quisque sentit aut exspectat maiora mino-
raque, ex dementia omnes idem sperant.quot; i) Itaque, ut iustitia, sic
dementia a maximis imisque exspectatur, sed illa, non dico
dissimilia valore, attamen diversa tribuit, haec eandem gratiam
omnibus.

lam altera vox a Seneca definiendae clementiae causa profertur:
venia. De cuius usu quamquam saepius est scriptum, disserere de
hac re hic quoque nonnulla velim, quae ex usu esse mihi videntur.

Veniae, ut opiner, tria =gt;) in Senecae operibus inveniuntur genera,
quae parum adhuc a doctis viris distincta sunt. Primum est genus,
quo multis quidem ignoscitur nec tamen ex animi sententia. Venia
enim tribuitur eiusmodi peccatis vitiisque, quibus nemo fere mortalis
non careat. Exemplo sint quae leguntur De Ira 111. 26. 3. sq., ubi,
postquam allatis exemplis commune gentis vitium singulis obici
non debere contendit, hoc modo pergit auctor: „Et ista, quae
rettuli, unius regionis atque anguli consuetudo defendit: vide nunc,

1)nbsp;D. C. I. 1. 8 sq.

2)nbsp;Bonhöffer, Die Ethik d. Stoikers Epictet, p. 103 sqq.; Elias 1.1. p. 35/36.

3)nbsp;Bonhöffer, 1.1., apud cunctos Stoicos duo distinguit veniae genera: cum
sui ipsius aut cum ceterorum hominum causa puniendi ansam habent.

quanto in iis iustior venia sit, quae per totum genus humanuni
vulgata sunt. Omnes inconsuiti et improvidi sumus, omnes incerti,
queruli, ambitiosi: quid lenioribus verbis ulcus publicum abscondo?
Omnes mali sumus;quot; e. q. s. Talis venia nonnisi necessitate coacta
ignoscit. 1)

Secundo veniae genere iis ignoscitur, quorum constantia, cum

antea semper admirationem nostram moverit, deficiat subito _

iisve quibus irascimur: e quibus hi iure quodam puniri possent,
si pronus esset ad ulciscendum irascentis animus. Sin clemens est
ille, pro ultione veniam dat. Apte conferatur: De Ira II. 23.4:
„. . . . C. Caesar ille, qui victoria civili clementissime usus est; cum
scrinia deprendisset epistularum ad Cn. Pompeium missarum ab
iis, qui videbantur aut in diversis aut in neutris fuisse partibus,
combussit. Quamvis moderate soleret irasci, maluit tamen non
posse : ,gratissimum putavit genus veniae nescire, quid quisque
peccasset.quot; Clementia, alioquin lenitas in exigendis poenis appellata,
hoc loco indicat eam animi condicionem, quae non in exigendo,
sed ante exigendi initium lenitatem exercet. Cuius condicionis
venia quasi effectus^) est. Quam arte hae veniae clementiaeque
formae coniunctae sint vel optime apparet De Ira 11.34.2: „Illud
quoque occurrat (nobis irascentibus sc.) quantum nobis commen-
dationis allatura sit clementiae fama, quam muitos venia amicos
utiles fecerit.quot; Etiam paulo infra: „cogitemus, quotiens ad ignos-
cendum difficiles erimus, an expediat nobis omnes inexorabiles esse :
quam saepe veniam, qui negavit, petiit 1quot; *)

Ab ultimo illo loco facilis est ad tertium veniae genus transitio:
nam exorari sapienti, sicut iudici, Stoicorum doctrina non licet, s)
veniamque in exigendis poenis adhibere vetat iustitia. Haec est
venia, quae a veteribus iam erat Stoicis damnata teste Stobaeo
Ecl. 11. 7. (p. 95. 24W.) ®);nbsp;|Xï]8è CTUYYvcü(i7]v ëxeiv lt;(i.T)86vi rèv

1)nbsp;Vid. etiam De Ira II. 10. 2—5; III. 27. 1—2, 28. 1 ; D. C. I. 6. 2.

2)nbsp;Ad Marc. 4. 4.

Quamobrem v.eniam dare solemus.

Hue pertinet De Ira I. 19, (quem locum proximo generi inscrit Bonhöffer,
II. p. 104,) ubi legimus (§ 5, de hominibus iracundis eorumque iudiciis agitur):
„Quorum nil facit, quisquis vacuus ira meritam cuique poenam iniungit. Di-
mittet saepe eum, cuius peccatum deprendit.quot; e. q. s.

®) Cf. Cic. p. Mur. 29.61; supra p. 13

®) V. Arnim III. 162. 35.

voûv ëxovTa • toü yàp aüxoö auvY^t^lJ^ilv te 6xeivgt; xai vo[i.îÇeiv tôv
^(lapxrixoTa (xr) nap' aÛTÔv ïijiapTïixévai, ttóvtojv äfiapTavövTOJV Ttapà
Trjv I5îav xaxîav • 5iô xai SeôvTCJÇ XeyeaS-ai tô nr|5è auYYvó)(iT)v €X£iv
Toîç â(J.apTÔvox)aiv.quot;

Hanc autem veniam ita définit Seneca i): „Venia est poenae
meritae remissio. Ei ignoscitur, qui puniri debuit; sapiens autem
nifiil facit, quod non debet, nihil praetermittit, quod debet; itaque
poenam, quam exigere debet, non donat.quot; Accuratior sane fuisset
auctor, si verbum „meritaequot; tacuisset, quippe quod totam clementiae
veniaeque rationem conturbet. Ceterum dementia quoque primo
parum exacte definita erat ut poenae debitae remissio ; quod subinde
corrigebatur. Atque revera hoc est discrimen inter clementiam ac
veniam, quod haec e mérita solum poena, illa e débita quoque aliquid
remittit. Recte igitur D. C. 11. 7. 3. dicitur veniam debitae poenae
remissionem esse.

Sicut dementia remittendo aliquid e mérita poena discedit a
iustitia propriamque sibi poscit provinciam, ita venia etiam e
débita poena remittendo clementiam deserit. Cum vero dementia
nimis indulgendi periculum evitare studet, venia modum excessit
omnemque iustitiae perdidit sensum. Quapropter reprehenditur
venia, dementia laudatur : ignoscere poena dignis sapientem non
decet ; adhortari vero et corrigere vult homines, quare ex eo, quod
fieri debet, quid fieri possit, singulis causis statuere conatur. „Aliquem
verbis tantum admonebit, poena non afficiet aetatem eius emenda-
bilem intuens, aliquem invidia criminis manifeste laborantem
iubebit incolumem esse, quia deceptus est, quia per vinum lapsus;
hostes dimittet salvos, aliquando etiam laudatos, si honestis causis
pro fide, pro foedere, pro libertate in bellum acdti sunt. Haec
omnia non veniae, sed clementiae opera sunt.quot;

Utique tamen manet invictum, quod „dementia hoc primum
praestat, ut, quos dimittit, nihil aliud illos pati debuisse pronuntiet.quot;

Nonnulli autem, inter quos Rubin s) et Ammendola clementiam

1)nbsp;D.C.II. 7.1.

2)nbsp;D. c. II. 3.2.

3)nbsp;Cf. Bonhöffer II. p. 104.

«)nbsp;D. C. 11. 7. 2. Cf. De Ira I. 19. 5; Cic. Partit. Orat. 37 (praesertim § 131)
Academico ex fonte.

5)nbsp;L. 1. p. 50.

6)nbsp;L. I., ad D. C. II. 7. 4.

veniamque aequiperare arbitrantur Senecam, cum ita pergat: ,,De
verbo, ut mea fert opinio, controversia est, de re quidem convenit.quot;
Quae verba, nisi omnia me fallunt, non dicunt: ,,Una est res, duobus
iudicata vocabuiis: dementia vel venia; utro velis uti, non interest.quot;
Immo potius: res exstant duae, altera probabilis — altera repre-
hendenda: illa poenam minuit meritam, haec debitam quoque;
ad lenitatem inclinât illa, ignoscit haec. De hac re convenit. Dua
praeterea exstant vocabula: dementia et venia, de quibus con-
troversia est. Quamvis enim vulgo lenitas in poenis exigendis vel
poenae meritae remissio dementia, ignoscere vel poenae debitae
remissio venia appelletur, nonnulli interdum homines pro dementia
vocabulo „veniaquot; utuntur, clementiam quoque remittere aliquid ex
débita poena rati. Quod doctrina stoica ambae, ut cetera omnia,
non genere sed gradu differunt (magnum nihilominus inter eas est
discrimen!), propterea quasi contiguae sunt habendae in alteram
altera paulatim transeunte.

Quid denique est venia altius scrutanti? Misericordiae in poenis
exigendis effectus, non aliter quam crudelitas effectus est feritatis
in poenis exigendis. i) Haec omnia facile confundi iniuriaque damnari
posse vel ex eo apparet, quod Stoici veteres non solum misericordiam
et veniam, verum ipsam clementiam repudiaverunt. Seneca
autem hanc recepit, illas evitandas, quin etiam exstirpandas censuit.

Quae postremo misericordiae atque dementiae sit ratio, si
quaeritur, haec respondebo: condicio animi Stoicis, in quibus
Seneca, auctoribus numquam misera sit oportet, id est numquam
in dolore ex alienis malis nato perseveret. Laborantibus autem
consulere nemo vetat Stoicus s). At talia beneficia e misericordia
quadam originem ducere fortasse iis manifestum non fuit; utique
huius rei mentionem non fecerunt. Unum constat : ne modum

1)nbsp;D. C. II. 4. 2.; supra p. 49.

2)nbsp;Cf. Stob Ed. II. 7 (p. 95 W.): „Oüx imeixr] Sé cpaoiv eîvai tôv àyaS^ôv
avSpa, TOV yàp èttieix^ TcapaiTTjTixôv sïvat tt)? xax' à^îav xoXâaEcoç xal toO aÙToû
EÎvai ETTiEtxT) TE EÏvat xal ÛTCoXafxpâvEiv tàç èx toû vóiiou TETay[j.£vaç xoXàCTEtç
Totç àStxoùai ctxxyjpotépaç EÏvat xal tó -^yEÏaS-at Trapà ttjv à^tav aTiovsnEtv Tàç
xoXâCTEt; tôv V0H0»£T7)v.quot; Vid. etiam Diog. La. VII. 123; Elias 1.1. p. 34.

3)nbsp;Cf. D. C. II. 5. 3. Plura de hac re Cap. IV. s. f.

Digna memoratu haec sunt Senecae verba (D.C. 11.5.1): „Quemad-
modum religio deos colit, superstitie violât, ita clementiam mansuetudinemque
omnes boni viri praestabunt, misericordiam autem vitabunt.quot; Cf. Ep. 123. 16.

excesseris! Clemens sis licet, dummodo in misericordiam (cums
venia effectus est in exigenda poena) ne incidas.

Ceterum animadvertendum est iis, qui clementiam tractant,
libris duobus banc solam misericordiae speciem, quae in exigendis
poenis prodire possit, a Seneca significari. Generaliorem enim habet
sensum misericordia, quo cum dementia nequaquam coniuncta est;
de qua re diligentius infra disserere mihi proposui.

Alia tamen iam est res, quam ne neglegamus, est cavendum.
Scribere de dementia ex usu Senecae esse visum cuivis Neroms
ingenium non ignoranti darum fuerit. dementia igitur huius dialogi
initium ac finis est, dementia laudatur, dementia describitur: ante
haec vero omnia dementia commendatur. At ne irascatur princeps,
ne nimis muliebris animi putet esse virum consilii sui partidpem,
veretur auctor. Misericordiam ac veniam contemptuose nonnihil
tractat, i) iustitiam laudat, 2) dementiae palmam tribuit. =gt;)

Clementiam ut admiraretur Nero, studuit praeceptor dus prudens.
Quod ut consequeretur, unum alterumve de hac re librum sine
dubio adhibuit. Qui vero eius fuerint fontes, statuere non est
fadle ac licet compendio usum esse eum verisimile putem, de
tali opere, quod iuxta dementiam misericordiam quoque tractaverit,
nihil constat. Mihi autem videtur Seneca dementiam fuisse com-
mendaturus quaeque spede illi erant propinqua, simul tractare
voluisse, ut melius sdret alumnus nobilis, quae sibi assumenda
quaeque reidenda essent. Atque hanc puto causam, cur in eo opere
Senecae, quod „De dementiaquot; inscribitur, ratio quaedam miseri-
cordiae ' atque dementiae saepius proferatur. Ad quam tamen
rationem in ceteris eius philosophi operibus vix usquam alluditur. 5)

Misericordiae et dementiae usum proxima capita duo separatim
demonstrant.

1)nbsp;D. C. II. 4. 4. sqq.

2)nbsp;D. C. 11.3. 2; De ß«n. 11-31.

3)nbsp;D. C. passim.nbsp;, .j.

4 Mihi non valde persuasit Elias (1.1. p. 53, sqq.) se rectenbsp;v.d.sse, qui

Xenophontem, Isocratem, Pseudo-Aristotelem (Trepi paaiXeiaç),nbsp;Ciceronem,

Plutarchum nominet.

5) Cf. infra. Cap. IV.

CAPUT IV.

QUALIS IN SENECAE OPERIBUS MISERICORDIAE FIAT MENTIO.

Definitiones misericordiae:

I.nbsp;„Misericordia est aegritudo animi ob alienarum miseriarum
speciem.quot; i)

II.nbsp;„Misericordia est tristitia ex alienis malis contracta, quae
accidere immerentibus credit.quot; 2)

III.nbsp;„Misericordia vitium est animorum nimis miseria paventium,
quam si quis a sapiente exigit, prope est, ut lamentationem
exigat et alienis funeribus gemitus.quot;®)

IV.nbsp;„Misericordia est vitium pusilli animi ad speciem alienorum
^malorum) succidentis.quot;

A. Loci, e quibus apparet misericordiam hominum
recusare sapientem.

Inter multifarios, qui de hac re exstant, locos unus est, qui huius
capitis quasi exordium esse possit, quod de misericordia quidem
ipsa non agit, de doloris tamen in sapientem vi certum affert testi-
monium :

Ep. 71.27.: ,,Non educo sapientem ex hominum numero nec
dolores ab illo sicut ab aliqua rupe nullum sensum admittente
summoveo. Memini e duabus ilium partibus esse compositum:
altera est irrationalis, haec mordetur, uritur, dolet: altera rationalis,
haec inconcussas opiniones habet, intrepida est et indomita.quot;

1)nbsp;D. C.nbsp;II. 5.4.

2)nbsp;D.C.nbsp;II. 5.4.

3)nbsp;D.C.nbsp;II. 6.4.

D.C.nbsp;II. 5.1.

Rationali sapientis parte fit, ut facile superet dolores nec timeat.
Ac tametsi et ipse sapiens prae parte sua irrationali omnem doloris
sensum tollere non potest, invitus tamen dolores accipit numquam.
Sapiens igitur non invocabit auxilium aliorum, qui consolando
eum sublevent. Quin etiam ipse ad perferendas calamitates para-
tissimus est, quas etiam sibi accidere vult, ut legimus:

De Prov. III. 1.: „Nunc illud dico, ista, quae tu vocas aspera,
quae adversa et abominanda, primum pro ipsis esse, quibus accidunt,
deinde pro universis, quorum maior dis cura quam singulorum
est, post hoc volentibus accidere ac dignos malo esse, si nolint
His adiciam fato ista sie ire et eadem lege bonis evenire, qua sunt
boni. Persuadebo deinde tibi, ne umquam boni viri miserearis;
potest enim miser dici, non potest esse.quot; Ac ne dici quidem miser
cupit vir bonus, quippe qui nec admirationem nec misericordiam

hominum captet:

Ep. 37. 1, sq.: „Quod maximum vinculum est ad bonam mentem^
promisisti virum bonum, sacramento rogatus es. Deridebit te, si
quis tibi dixerit mollem esse militiam et facilem: nolo te decipi.
Eadem honestissimi huius et illius turpissimi auctoramenti verba
sunt: „uri, vinciri ferroque necari.quot; Ab illis, qui manus harenae
locant et edunt ac bibunt, quae per sanguinem reddant, cavetur
ut ista vel inviti patiantur: a te, ut volens libensque patiaris. Illis
licet arma summittere, misericordiam populi temptare: tu neque
summittes nec vitam rogabis: recto tibi invictoque moriendum est.quot;

Huius doctrinae principia altius quaerenda sunt. Sapiens enim
omnia, quae evitare non potest, aequo animo accipit: persuasum
est ei inevitabilia quaedam cuique evenire mala, quae effugere
absurdum putandum sit propositum. Quod satis dare illustratur
his verbis : „Fata aequaliter ius suum peragunt, nec ulla commo-
ventur prece; non misericordia flecti, non gratia sdunt.quot; Nimium
sibi postulare putant Stoid eum, qui sua non contentus sorte iniqui-
tatem obidat fato: „lt;JVlundumgt; aliquis dies dissipabit et in
confusionem veterem tenebrasque demerget: eat nunc aliquis et

1)nbsp;Cf. Ep. 61.3: „Da operam ne quid umquam invitus facias: quicquid
necesse futurum est repugnanti, id volenti necessitas non est.quot; Etiam Epict.
Ench. 8: „Mv) C^xsi xà Ytvôasva yîvecr^a!. àç Ä^ei?, àXXà »éXe xà Yiv6iJ.eva toç
YivExai xal eùpoïjaeLç.quot;

2)nbsp;Quaest. Nat. 11.35.

singulas comploret animas, Carthaginis ac Numantiae Corinthique
cinerem et siquid aliud altius cecidit lamentetur, cum etiam hoe,
quod non habet quo cadat, sit interiturum; eat aliquis et fata
tantum aliquando nefas ausura sibi non pepercisse conqueratur.quot; i)
Itaque, quoniam ea lege natus est homo, ut praeter gaudia atque
felicitatem multa patiatur mala postremoque moriatur, sapiens
huic ipsi rei studet, ut vitae calamitates ultro suscipiat perferatque.

Ne ipse aliis misericordiae causa sit, cavet sapiens; quapropter
ad praeoccupandum omnem dolorem tale remedium offert nobis
Seneca 2): „Est sine dubio stultum, quia quandoque sis futurus
miser, esse iam miserum: sed ego alia te ad securitatem via ducam.
Si vis omnem sollicitudinem exuere, quicquid vereris ne eveniat,
eventurum utique propone, et quodcumque est illud malum, tecum
ipse metire ac timorem taxa : intelleges profecto aut non magnum
aut non longum esse, quod metuis.quot; Eiusmodi patientiae exer-
citatio denuo docet, quanti hanc rem momenti duxerint Stoici.
Qui autem tantopere ante eventum exercuit se, ei misericordiam
hominum invocare in mentem non venit. Immo tunc maxime „miserquot;
esset sapiens, si numquam eveniret ei, quod alios miseros facere
solet. „Dicere bono viro possum, si illi nullam occasionem difficilior
casus dedit, in qua vim animi sui ostenderet: „miserum 3) te iudico,
quod numquam fuisti miser. Transisti sine adversario vitam ; nemo
seiet, quid potueris, ne tu quidem ipse.

Hue quoque pertinent ii loci, quibus napà 8ôÇav nonnihil perhi-
betur calamitatibus sapientem commoveri omnino non posse
(praeter ictum illum non voluntarium, de quo supra disseruimus) :
„Nulla sapiens affici aut iniuria aut contumelia potest.quot;
„Praeterea iustitia nihil iniustum pati potest, quia non coëunt
contraria; iniuria autem non potest fieri nisi iniuste: ergo sapienti
iniuria non potest fieri. Nec est quod mireris, si nemo illi potest
iniuriam facere: ne prodesse quidem quisquam potest.quot;^)

1)nbsp;Cons, ad Pol. 1. 2. Vid. etiam Ad Marc. 6. 1.

2)nbsp;Ep. 24. 1, sq.

3)nbsp;Cf. infra p. 69 sqq.

De Prov. 4.3; cf. 3.3. (Demetrii dictum a Seneca laudatur): „Niiiii
miiii videtur infelicius eo, cui niiiil umquam evenit adversi.quot;
De Const. Sap. 2. 2—3.
De Const. Sap. 8. 1.

Omnia illa minus mira nobis videntur cogitantibus, sapientiae
meditatione id ipsum agere Stoicos, ne iam adversis succumbant
rebus utque immunis earum rerum animus fiat. Cum ita se habeat
res, nec iniuria attinget i) virum bonum nec misericordia, quia
mens eius invulnerabilis evasit; unde sequitur, ut et ab eo, qui
vulnerare, et ab eo, qui vulneribus mederi velit, quasi alienus sit.
Quamobrem misereri sapientis lapidis lavandi non est dissimile.

Animadvertendum praeterea videtur maxime fortasse a ceterorum
abhorrere moribus virum bonum, quod patiendi rationem et velut
artem possidet diversam. Nam sicut plerumque multitude scelere
commisso facinus tantum spectat ac de eo iudicat, causas neglegit,
ita de sapientis actionibus disputatur ab iis, qui earum naturam
ignorant. Recte igitur a Seneca quoque diserte asseveratur sensus
non esse expertem sapientem virum. Iam commemoravimus
Ep. 71. 27: ,,non educo sapientem ex hominum numero nec dolores
ab illo sicut ab aliqua rupe nullum sensum admittente summoveoquot;
e.q.s. alium tantum atque ceteri sensus illius novit usum. In-
spiciamus ad hoc De Ira I. 12. 1. sq. : „„Quid ergo, inquit, vir bonus
non irascetur, si caedi patrem suum viderit, si rapi matrem?quot;
Non irascetur, sed vindicabit, sed tuebitur. Quid autem times,
ne parum magnus illi stimulus etiam sine ira pietas sit? Aut die
eodem modo: ,,quid ergo? cum videat secari patrem suum filiumve,
vir bonus non flebit, nec linquetur animo?quot; Quae accidere feminis
videmus, quotiens illas levis periculi suspicio perculit. Officia sua
vir bonus exsequetur inconfusus, intrepidus; et sie bono viro digna
faciet, ut nihil faciet viro indignum. Pater caedetur: defendam;
caesus est: exsequar, quia oportet, non quia dolet.quot; At sapientem
oportere illud ad maiora saepe ducit quam ceteros dolor.

Iam aliam ob causam a sapiente misericordia aliéna reicitur:
fluxa instabilisque est, quia dolor alterius perbreve solum tempus
homines tenet. ,,Nulla res citius in odium venit quam dolor, qui
recens consolatorem invenit et aliquos ad se adducit, inveteratus
vero deridetur, nec immérité: aut enim simulatus aut stultus est.quot;

1)nbsp;De Const. Sap. 3. 3—5.

2)nbsp;Vid. Ep. 71. 23 sqq.

3)nbsp;De consolandi genere a Seneca adhibito vid. infra p. 65, sqq.

4)nbsp;Ep. 63. 13.

Simulationemi) vero, nedum stultitiam, a sapiente alienam esse
constat, quapropter ille occupabit, quicumque eius misereri videtur,
sicut Cornelia, Gracchorum mater, filios suos occisos videns et
insepultos respondisse narratur consolantibus miseramque dicen-
tibus: „Numquam non felicem me dicam, quae Gracchos peperi.quot; 2)
Ad maiora mentemque confirmatura respicere amant sapientes.

Una ex epistulis «), qua de communis amici suicidio certior fit
Lucilius, haec affert verba: „In fabellam excessi non ingratam
tibi: exitum enim amici tui cognosces non difficilem nec miserum.quot;
Longe ab eiusmodi hominibus abest miseria nec non alienae miseri-
cordiae desiderium. Nam miser esse, qui virtutem habet, non
potest.quot; «)

Minus tamen perfecti homines miseri profecto esse possunt, unde
fortasse exspectarit quispiam illorum certe misereri sapientem.
Id minime fieri cum iam priore demonstratum est capite tum etiam
sequentia ostendant exempla.

B. Nullius misereri sapientem indicantes loci.

Auctore Seneca dolor quoque, aeque ac ceteri animi corporisve
affectationes, opinione nascitur. „Omnia ex opinione suspensa
sunt; non ambitio tantum ad illam respicit et luxuria et avaritia:
ad opinionem dolemus. Tam miser est quisque quam credidit.quot;^)
Alterius igitur opinioni morem gerit misericordia. Similia nos docet
Cons, ad Marc. 1. 1. sq.: „„At enim naturale desiderium suorum
est!quot; Quis negat, quamdiu modicum est? Nam discessu, non solum
amissione carissimorum necessarius morsus est et firmissimorum
quoque animorum contractio. Sed plus est, quod opinio adicit,
quam quod natura imperavit.quot; (Sequuntur nonnulla de ceteris
animalibus, quae acriter sed breviter dolent.) „Homo adest dolori
suo, nec tantum, quantum sentit, sed quantum constituit, affi-
citur.quot; 8)

1)nbsp;Cf. Ep. 79. 18.

2)nbsp;Ad Marc. 16. 3.

3)nbsp;Ep. 77. 10.

*)nbsp;Ep. 92. 14., cuius hoc est argumentum: si sapiens cum incommodis miser

nonnbsp;est, sine commodis beatissimus esse debet.

5)nbsp;Ep. 78. 13.

®)nbsp;De doloris ostentatione nimia cf. Ep. 63.

Etiam ad Polybium Consolatio, quamquam nec satis constantem
nec plane stoicum nobis monstrat Senecam, de hac re non multum
dubitationis reliqui facit i) : „(Eloquentia tua^ nunc tota se in
solacium tuum conférât. Et tamen dispice, ne hoc iam quoque
ipsum sit supervacuum ; aliquid a nobis (doloris) natura exigit,.
plus vanitate contrahitur. Numquam autem ego a te, ne ex toto
maereas, exigam; et scio inveniri quosdam durae magis quam fortis
prudentiae viros, qui negent doliturum esse sapientem^): hi non
videntur mihi umquam in eiusmodi casum incidisse, alioquin ex-
cussisset illis fortuna superbam sapientiam et ad confessionem
eos veri etiam invitos compulisset. Satis praestiterit ratio, si id
unum ex dolore, quod et superest et abundat, exciderit: ut quidem
nullum omnino esse eum patiatur, nec sperandum ulli nec con-
cupiscendum est. Hunc potius modum servet, qui nec impietatem
imiteturnec insaniam et nos in eo teneat habitu, qui et piae mentis
est nec motae: fluant lacrimae, sed eaedem et desinant; trahantur
ex imo gemitus pectore, sed idem et finiantur: sic rege animum
tuum, ut et sapientibus te approbate possis et fratribus.quot;

Detrectari his verbis aliquantum severitati stoicae videtur.
Ceterum specie hoc fit magis quam re, quoniam vir vere sapiens,
fortitudini magis quam duritiae intentus, impietatem quidem
damnabit, nec tamen insanis animi succumbet motibus. lllud enim
cavendum imprimis putat auctor noster, ne dolor, qui parum intra
certos coactus sit fines, in maie sanam voluptatem mutetur. Hic
metus exprimitur Cons, ad Marc. 1.7: „Quemadmodum omnia
vitia penitus insidunt, nisi, dum surgunt, oppressa sunt, ita haec
quoque tristia et misera et in se saevientia ipsa novissime acerbitate
pascuntur et fit infelicis animi prava voluptas dolor.quot;

Omnino autem, quod ad calamitatem alienam attinet, sine ullo
dubio solita sectae praecepta profert Seneca; e.g. De Const. Sap^

1)nbsp;Ad Pol. 18.4. sqq. Cf. etiam 17.2.

2)nbsp;lt;dolorisgt;: addidit Gertz, Stadia Critica p. 169.

3)nbsp;Diog. La. VII: „oùSè [i7)vnbsp;tôv aotpôv, Sià xô t^v Xûttyjv
àXoyov elvat oucttoX-^v (Ôç 'ATioXXôStopôç çy)civ èv t^ tj^ix^.quot; Cf. ad
Helv. 16. 1.; infra p. ôS».

«) Nihilominus vix fieri mea quidem sententia potest, ut et sapientibus
et fratribus quisquam placeat, nisi forte inter sapientes numerandus est frater.
Sed rhetorem, antitheseos cupidum, vicisse denuo philosophum veri simil-
limum est.

1. 1 haec scribit: „Ceteri sapientes molliter et blande, ut fere
domestici et familiares medici aegris corporibus, non qua optimum
et celerrimum est, medentur, sed qua licet; Stoici virilem ingressi
viam non, ut amoena ineuntibus videatur, curae habent, sed ut
quam primum nos eripiat et in illum editum verticem educat,
qui adeo extra omnem teli iactum surrexit, ut supra fortunam
emineat.quot;

Si inter duo misericordiae genera discernimus: quod totam
hominum societatem complectitur quodque pertinet ad singulos:
— primum repellendum est, quod ad absurdum ducit: „Heraclitus
quotiens prodierat et tantum circa se male viventium, immo male
pereuntium viderat, flebat, miserebatur omnium, qui sibi laeti
felicesque occurrebant, miti animo sed nimis imbecillo: et ipse inter
deplorandos erat.quot;i) Risus potius quam misericordia decet philo-
sophum: „Elevanda ergo omnia et facili animo ferenda: humanius
est deridere vitam quam deplorare; adice quod de humano quoque
genere melius meretur qui ridet illud quam qui luget: ille ei spei
bonae aliquid relinquit, hic autem stulte deflet, quae corrigi posse
desperat; et universa contemplatus maioris animi est qui risum non
tenet quam qui lacrimas, quando lenissimum affectum animi movet,
et nihil magnum, nihil serium, ne miserum quidem ex tanto paratu
putat.quot;2)

Quibuscum bene congruunt, quae leguntur De Tranq. An.
15. 4. sq.: „Singula, propter quae laeti ac tristes sumus, sibi quisque
proponat, et sciat verum esse, quod Bion dixit: omnia hominum
negotia simillima initiis esse nec vitam illorum magis sanctam aut
severam esse quam conceptum; lt;in nihilum recidere de:gt; nihilo
natos. Sed satius est publicos mores et humana vitia placide accipere
nec in risum nec in lacrimas excidentem; nam alienis malis torqueri
aeterna miseria est, alienis delectari malis voluptas inhumana. ***
sicut ilia inutilis humanitas, flere, quia aliquis filium efferat, ei
frontem suam fingere.quot; Interea manifestum fit hoc loco moderationem
adversus aliena mala praeferendam esse, ita ut nec misericordiam
ex alienis malis nec gaudium concipiamus.

Universae quoque civitatis calamitas nequit movere misericordiam

1)nbsp;De Ira ILIO. 5. ~ Rogare, cuinam esset deplorandus ille, vetat urbanitas.

2)nbsp;De Tranq. An. 15.3. Cf. Plat. Resp. 604^.

Senecae, quippe qui Liberali, amico suo, patriae incendium ingens
comploranti haudquaquam indulgeat. i)

Ut tamen universi generis humani sortem nusquam miseratione
dignam putavit, ita privatae mederi tristitiae summa cura studuit
Seneca. Consolationes eius argumente nobis sunt, quomodo, a vetere
Stoicorum doctrina profectus, nulla mollitia indulgentiave usus
opitulari dolore confectis summis viribus sit conatus. „Dolor,
inquit, primo quoque tempore deponendus est et ab inanibus
solaciis atque amara quadam libidine dolendi animus recipiendus
est.quot; Consolari est bonum, dummodo ne fiat inani modo; consola-
tionem petere bonum est, dummodo ne libidinosa quaedam dolendi
voluptas exsistat. Praecipue quae ad Marciam scripta sunt consolandi
artem annaeanam nobis reddunt perspicuam.

Initio 3) iam ponit atrocem nimirum esse filii iacturam illam,
quam dolere Marciam non ignorât. Luctui eam induisisse primo
nec superare potuisse dolorem assidue redeuntem pro certo habet
ac probat ultro. Ardua vincendi exercitatio ipsi philosopho erat
nota. Quin etiam virtus certis condicionibus appellari potest dolere
publice pietatemque prae se ferre. „Fudisti lacrimas palam, et
gemitus devorasti quidem, non tamen hilari fronte texisti, et
haec illo saeclo, que magna pietas erat nihil impie facere.quot;

Cum autem post multos annos deponere maerorem nondum

1)nbsp;Ep. 91 (praesertim § 15).

2)nbsp;Cons, ad Pol. 4. 1.

3)nbsp;Ad Marc. 3.

4)nbsp;Cf. Ad Pol. 18. 5.

5)nbsp;Eadem locutio invenitur Ep. 66. 29.

8) Haud recte, ut opinor, Bonhöffer {Epictet und die Stoa p. 311) Senecae
mobile imputât ingenium cum Marc. 8. 1. collatis Helv. 16. 1, Ep. 99. 18,
Tranq. An. 15. 6. Hi enim tres loci nonnisi specie doctrinae Stoicae sunt oppo-
siti: dolebit etiam sapiens interdum, sed eius lacrimae per elisionem cadunt
{Ep. 99. 19.); conabitur quam primum deponere dolorem, verum fieri potest
ut ne sapienti quidem illud contingat. Id autem numquam non aget sapiens,
ut sit dolor suus naturalis (Tranq. An. 15. 6) atque finitus (Helv. 16. 1 ; Ad
Pol. 18). Quod Marciae quoque praecipit Seneca (7. 1.): „„At enim naturale
desiderium suorum est.quot; Quis negat, quam diu modicum est? nam discessu,
non solum amissione carissimorum necessarius morsus est et firmissimorum
quoque animorum contractio. Sed plus est, quod opinio adicit, quam quod natura
imperavit.quot; — Ultimis verbis denuo ad necessarium moderationis studium
pergit auctor. Invicem tribus locis supra memoratis eadem, quae coram Marcia
adhibetur, severitas paulo infra redit!

sustineret Marcia, Seneca ut pro virili parte ei malo remedium
quaereret eiusque animum corroboraret proposuit sibi; atque ita
adiocutus est feminam illam nobilemi): „Haec magnitude animi
tui vetuit me ad sexum tuum respicere, vetuit ad voltum, quem
tot annorum continua tristitia, ut semel obduxit, tenet 2). Et vide,
quam non subrepam tibi nec furtum facere affectibus tuis cogitem :
antiqua mala in memoriam reduxi et, ut scires hanc quoque plagam
esse sanandam, ostendi tibi aeque magni vulneris cicatricem. Alii
itaque molliter agant et blandiantur, ego confligere cum tuo maerore
constitui et defessos exhaustosque oculos, si verum vis, magis iam
ex consuetudine quam ex desiderio fluentis continebo, si fieri
potuerit, favente te remediis tuis, si minus, vel invita, teneas licet
et amplexeris dolorem tuum, quem tibi in filii locum superstitem
fecisti.quot; In tali sermone misericordiae vestigia frustra quaesieris;
immo cuncta eo spectant, ut bene Marcia, quale sit malum suum,'
intellegat.

Nihilominus iterum atque iterum concedit Marciae verum esse
eius dolorem: „Ereptum tibi amplius, quam ulla umquam mater
amiseritquot;3)^ sed in parenthesi sequuntur verba „non permulceo
te nec extenuo calamitatem tuamquot; atque paulo infra „fletus non
proficiuntquot; et „sors immota et in aeternum fixa.quot; Identidem monet
Seneca cum sorte humana arte coniunctum esse dolorem nec non
eius causas: „„Grave est tamen, quem educaveris iuvenem, iam
matri iam patri praesidium ac decus, amittere.quot; — Quis negat
grave esse? sed humanum est. Ad hoc genitus es ut perderes, ut
perires, ut sperares metueres, alios teque inquietares, mortem et
timeres et optares et, quod est pessimum, numquam scires, cuius
esses status.quot;«) Ignorantia vitae eiusque naturae consortium quod-
dam hominum efficit: nemini non ignota imminent semper mala;
quod alii quoque isdem fere ac nos rebus adversis expositi sunt,
id nobis solacia praebeat. s)

1)nbsp;Cons. ad. Marc. 1. 5.

2)nbsp;In alia muliere lacrimis sane abstineret Seneca quidem, sed tum remediis
quoque animi, ut inutilibus, haud uteretur!

3)nbsp;Ad Marc. 6. 1.
*) Ad Marc. 17. 1.

5) Memorabile est hac ipsa in re Stoicos non, ut plerosque, commendasse
misericordiam, sed diversam ingressos esse viam.

Eandem ob causam addi possunt ea, quae collatione ceterorum
aestimari demum posse mala propria declarant „Circumspice,
inquam, omnes: nullam tam miseram nominabis domum, quae non
inveniat in miseriore solacium. Non, me hercules, tam male de
moribus tuis sentio, ut putem posse te levius pati casum tuum,
si tibi ingentem lugentium numerum produxero: malivolum solacii
genus est turba miserorum; quosdam tamen referam, non ut scias
hoc solere hominibus accidere, ridiculum est enim mortalitatis
exempla colligere, sed ut scias fuisse multos, qui lenirent aspera
placide ferendo.quot; Exempla igitur eorum, qui calamitate qualibet
sunt afflicti, nonnisi ad firmandum maerentis animum adducuntur.

Magnam procul dubio in Marciae virtute spem ponit Seneca,
ut iam initio consolationis suae profitetur 2) : „Nisi te, Marcia, scirem
tam longe ab infirmitate muliebris animi quam a ceteris vitiis reces-
sisse et mores tuos velut aliquod antiquum exemplar aspici, non
auderem obviam ire dolori tuo, cui viri quoque libenter haerent
et incubant, nec spem concepissem tam iniquo tempore, tam inimico
iudice, tam invidioso crimine posse me efficere, ut fortunam tuam
absolveres.quot;

Misericordia vero damnata non impedit Senecam, quominus iusti
remedii egentes consilio adiuvet utili. Ea mente dicit: s) „Praecipue
tamen vitentur tristes et omnia déplorantes, quibus nulla non
causa in querellas placet: constet illis licet fides et benevolentia,
tranquillitati tamen inimicus est comes perturbatus et omnia
gemens.quot; Item evitetur consuetudo eorum, qui mollioribus sint
ingeniis parumve validas resistendi facultates habeant:«) „Aeger
et infelicis valetudinis est, quem levis aura contraxit, affecti oculi,
quos Candida vestis obturbavit, dissolutus deliciis, cuius latus

alieno labore condoluit.quot;

Atque rursus pro misericordia praebet ad maiora prospectum
philosophus stoicus ita disserens:') „„Quomodo, inquis, nos iubes

1)nbsp;Ad Marc. 12. 4. sq.

2)nbsp;1. 1.

3)nbsp;Rhetorice dicta: auderet quidem, sed inutile putaret.

Idem consolandi genus apud Ciceronem, Tusc. III. 31—76.

5)nbsp;De Tranq. An. 7. 6.

6)nbsp;De Ira II. 25. 1.
')nbsp;De Ira III. 32. 3.

intueri, quam omnia, per quae laedi videamur, exigua, misera,
pueriiia sint?quot; Ego vero nihil magis suaserim quam sumere ingentem
animum et haec, propter quae litigamus, discurrimus, anhelamus,
videre quam humilia et abiecta sint, nulli, qui altius quiddam aut
magnificum cogitat, respiciendaquot;.

Nec tamen apud omnes remedium idem adhibendum eritri)
„Aliter cum alio agendum est: quosdam ratio ducit, quibusdam
nomina clara opponenda sunt et auctoritas, quae liberum non
relinquat animum ad speciosa stupentiquot;. Deinde Octavia lugens
Marcellum praemature mortuum opponitur Liviae Drusi interitum
maerenti: quarum illa evicta dolore de filio amisso loqui nequit,
haec ipsa corripiens se „nomen Drusi célébrât.quot; 2)

Unius adhuc loci fiat mentio, qui ab huius dissertationis argumento
satis alienus videtur, quem tamen omittere nolo: Seneca auctore
sapiens, etsi misericordiam longe stare a se iubet doloremque malum
non putat, numquam paratus erit ad optandum dolorem alii, ut
postea ei tollat aerumnas beneficiique gratiam sibi sumat. 3)

Locorum multitude vel hanc habet summam: homines omnes
ex adversis rebus discant. Explicando ac praecipiendo philosophus
adiuvat. „Calamitas virtutis occasio est. Illos merito quis dixerit
miseros, qui nimia felicitate torpescunt.quot; Seligendi sunt boni:
„ignis aurum probat, miseria fortes viros.quot; Miseria autem id est,
quod stulti timent in calamitatibus; quae tamen miseria videtur
illis, sapientibus est ad exercendam virtutem obstaculum utile. Hi
enim non vocant miserum, quod alii; quippe opinione nititur illud,
quod omnino tollere student. Quare stulti misericordiam invocare
soient, sapientes non modo invocare sibi, sed ne aliis quidem
praestare consueverunt. „Invenies, qui nihil putet esse iucundius,
nihil mains quam habere, in quo calamitas acquiescat; invenies
rursus, qui dignitati suae quam securitati consuli malit.quot;

Sicuti vero misericordia vituperatur, patientia dolorum adver-
sarumque rerum ut meditanda laudatur neque umquam misera

1)nbsp;Ad Marc. 2. 1.

2)nbsp;Ad Marc. 3. 2.

De Ben. VI. 25—29.
De Prov. 4. 6; cf. 3. 3; supra p. 60*.
De Prov. 5. 9/10.
«) De Ben. III. 12. 2.

esse perhibetur^) — ita identidem eo ipso Seneca utitur voca-
bulo; quem usum sequentia ostendant atque illustrent.

C. Eorum, qui miseri vocantur, non miseretur
Seneca.

Quid tandem voce „miserquot; significare voluerit Seneca, optime
demonstrant exempla nonnulla, e quibus praeter alia apparet in
dialogorum epistularumque sermone varium esse eius vocabuli
sensum.

Incipiamus a verbis, quae inveniuntur De Vita Beata 14. 1 : ,,At
ei, qui voluptati tradidere principia, utroque caruere (sc. et virtute
et voluptate) ; virtutem enim amittunt, ceterum non ipsi voluptatem,
sed ipsos voluptas habet, cuius aut inopia torquentur aut copia
strangulantur, miseri, si deseruntur ab illa, miseriores, si obruun-
turquot;. 2) Epicurei igitur (nam de illis agi manifestum est) et si
deseruntur a voluptate, miseri sunt, et si obruuntur etiam miseriores,
id est : sua, non Senecae sententia. Id unum nobis persuadere vult
ille non in voluptate sed in virtute veram positam esse felicitatem.
Ad rhetoricam quidem artem convenit antithesis illa (deseruntur-
obruuntur) per gradationem adiecti elaborata; attamen plus quam
rhetorica mera in verbis illis inest. Dubium non est, quin Seneca,
nisi omnino a disciplina stoica discreparet misericordia, eiusmodi
miseritus esset hominum. Inest in sermone eius quasi lepos deridentis.
Rursus sit dictum: non miseretur — verum plane perspicit eos,
qui ducem vitae voluptatem sumpserint sibi, felices, nedum beatos,
non esse. Licet in animum suum non iam recipiat eorum condicionem
aegram, mente tamen tota videt. Namque „miserorum mortalium
aegrorumquot; tot affuit casibus, ut ab eo alienus esse iam potest nullus.
Quamobrem seria sunt eius verba, in quibus nihilominus inest aliquid
leporis, qui est pro sapientia comiter deridentis proprius.

De talibus loquens hominibus non tantum verbum ,,miserquot;, sed

1)nbsp;De Prov. 4. 15 (de laborum apud Germanos patientia): „Miseri tibi
videntur? Nihil miserum est, quod in naturam consuetudo perduxit; paulatim
enim voluptati sunt, quae necessitate coeperunt.quot;

2)nbsp;Cf. 6. 1: „Hoc (voluptatibus sc.) mihi videbitur miserior, quoniam mala
pro bonis legere dementia est.quot;

etiam „misereriquot; adhibet Seneca, e. g. De Tranq. An. 12.4. (de
inania agentibus) : „Quorundam quasi ad incendium currentium
misereberis: usque eo impeliunt obvies et se aliesque praecipitant,
cum interim cucurrerunt aut salutaturi aliquem non resalutaturum
aut funus ignoti hominis prosecuturiquot;, e. q. s. Eo quoque loco
audimus philosophum de privatorum vita negotiosa non sine derisione
quadam, at tamen pro sapientiae suae comitate disserentem.

Aliquante minus comiter in ludibrium vertit eos, qui speciem pro
vero accipiunt quique a dis ipsis contemptuose miseri vocantur:
De Prov. 6. 4. (puta deum dicere) : „Isti, quos pro felicibus aspicitis,
si non qua occurrunt, sed qua latent videritis, miseri sunt, sordidi,
turpes, ad similitudinem parietum suorum extrinsecus culti,quot; e. q. s.
Atque in ironiam meram transeunt haec i) : „Audio quendam ex
delicatis, si modo deliciae vocandae sunt vitam et consuetudinem
humanam dediscere, cum ex balneo inter manus elatus et in sella
positus esset, dixisse interrogando: „iam sedeo?quot; — Hunc tu
ignorantem, an sedeat, putas scire, an vivat, an videat, an otiosus
sit? — Non facile dixerim, utrum magis miserear, si hoc ignoravit,
an si ignorare se finxit.quot;

Ceteri quoque huius generis loci inter lepidam derisionem atque
obliquam dissimulationem versantur, nunc hue nunc illuc inclinan-
tes. 2) Exemplum singulare praebet Ep. 95.2—3, ubi descripto
rhetore, cui roganti, num pergat velint, acclamant auditores parum
sinceri, haec sequuntur: „Saepe aliud volumus, aliud optamus et
verum ne dis quidem dicimus, sed dii aut non exaudiunt aut
miserentur. Ego me omissa mise.ricordia vindicabo et tibi ingentem
epistulam impingam, quam si tu invitus leges, dicito: „ego mihi

1)nbsp;De Brev. Vit. 12. 7.

2)nbsp;Ep. 29. 12: „Ceterum, si te videro celebrem secundis vocibus vulgi,
si intrante te clamor et plausus, pantomimica ornamenta, obstrepuerint, si
tota te civitate feminae puerique laudaverint, quidni ego tui miserear, cum
sciam, quae via ad istum favorem ferat?quot; Multorum, nisi eius inscii essent
facti, misericordiam moveret favor iste popularis, minime optandus scientibus.

Ep. 88. 37: „Plus scire veile quam sit satis, intemperantiae genus est. Quid?
quod ista liberalium artium consectatio molestos, verbosos, intempestivos,
sibi placentes facit, et ideo non discentes necessaria, quia supervacua didicerunt.
Quattuor milia librorum Didymus grammaticus scripsit: misererer, si tam
multa supervacua legisset.quot; Non multum consolationis Didymum, etiamsi
adhuc vixisset, ex hoc misericordiae genere hausturum sibi fuisse veri simile puto.

hoc contraxi.quot;quot; Usque eo procedit Seneca, ut misericordiam, quam
ipse reiciat, dis imputet! Accedit, quod vocabulo „miserenturquot;
minus quam verbis „omissa misericordiaquot; cavillationis inhaeret;
intégra videtur eius significatio. Tamen ex hoc ipso loco apparet
verbo miserendi proprio sensu non usum esse Senecam : nam di cum
„misereanturquot;, nequaquam animi condicione aegra laborant; immo
potius ita interdum exaudiunt hominum preces, ut quasi fastidio
impulsi morigerentur iis.

Praecipue intenti multorum conatus, qui ingentia consequi se
posse arbitrantur, in Senecae operibus ad ludibrium recidere soient.
,,Omne,quot; ut dicit, i) „quod fortuito obvenit, instabile est, quoque
altius surrexit, opportunius est in occasum; neminem porro casura
delectant: miserrimam ergo necesse est, non tantum brevissimam,
vitam esse eorum, qui magno parant labore, quod maiore pos-
sideant.quot;

Item omnes, quorum adeo mollis est animus, ut exiguo etiam
strepitu commoveantur, miseri appellantur 2), nec non qui semper
timent aliquid ; eorum enim miseria in posterum revocata in animum
redit, quin etiam ante factum anticipata Providentia imminet.

lam ferme pluribus hoc ipsum suadet verbis, ne futura timeat
quisquam¹): „Illud tibi praecipio, ne sis miser ante tempus, cum
illa, quae velut imminentia expavisti, fortasse numquam Ventura
sint, certe non venerint.quot; Etsi enim hoc loco miseros se putant ipsi
homines, Seneca quoque nomine miserorum dignos eos duceret
profecto eadem mente, qua misericordiam pusilli animi vitium
vocavit Haud igitur fortuito sequitur:®) „Illud praesta mihi, ut
quotiens circumsteterint, qui tibi te miserum esse persuadeant, non
quid audias, sed quid sentias, cogites, et cum patientia tua délibérés
ac te ipse interroges, qui tua optime nosti: quid est quare isti
me complorent,quot; e. q. s.

Miseri porro audiunt, qui timentes mortem ') vitae quoque ut

non singula pericula ita statum incertum pati nequeunt i) : „Plerique
inter mortis metum et vitae tormenta miseri fluctuantur, et vivere
nolunt, mori nesciunt.quot; Hue prope accedunt verba, quae de se ipso
scribit Seneca, cum narrat, quomodo valetudine mala vexatus
quondam patris grandaevi gratia vitae amorem suae recuperare
contenderit : „Miserrimum est, cum animum moriendi proieceris,
non habere vivendi.quot; Satis fuerit comperire verborum derisionem'
in ipsum auctorem hoc loco esse versam. Nec non adnotandum mihi
videtur Senecam longius tune quidem afuisse a vera sapientis pru-
dentia, nec tamen id ipsum, ut stultum, ignorasse. Scribendo ipse
se corripit ac quasi ridens agnoscit animi sui miseriam, remediumque
hoc offert amico aegroto.

Denique omnia, nisi fallor, ad id spectant exempla, quod Seneca
humanae sortis secum reputans varietatem damnavit misericordiam,
miseros vero vocare quosdam non est veritus. In tali appellatione
nunc derisione lepida nunc inversione usus est. Praesertim in eo
quod ad priorem attinet dicendi rationem, diiudicatu non est facile
utrum impetu quodam an ratione nascatur lepida illa derisio.
Rationi eam attribuit Bonhöffer 3), incertum an recte. lam vero
supra «) demonstrare conatus sum eiusmodi leporem perspicere
nimis humana inque sapientis vel prudentis viri mente futilitatis
alienae contemplatione paulisper emicare posse. Atque operae
pretium est conferre hoc loco, quae ad eam quaestionem affert
alius philosophus hodiernus 5), quippe qui ipsum illud derisionis
genus lepidum e misericordia oriri profiteatur!

Unde necesse erit concludere iuxta rationem etiam animi
impetum adduxisse Senecam, ut miserorum nomine aliquando

notaret homines. Sicut enim dementia accuratius perscrutanti
misericordiae vel alienarum calamitatum sensus quamquam exiguam
continet partem, i) ita vocabulo „miserquot; semel enuntiato miserationis
cuiusdam significatio haeret. Quomodo factum sit ut in mente
Senecae utrique rei fuerit locus, in huius capitis fine ac insequenti
capite explicare argumentisque adstruere posse mihi videor. —

D. Vox misericordia per ironiam adhibita.

Ironiae inversae perbona exempla praebent qui sequuntur lod,
e quibus appareat praeterea nostrum auctorem, quid voce „miseri-
cordiaquot; sermo cotidianus significarit, sibi fuisse conscium.Quamquam
ceteris quoque operis sui partibus etiam extra philosophiae fines
vitae humanae non esse ignarum sese probavit.

Ep. 7. 3. (De gladiatoriis muneribus eorumque crudelitate) : „Casu
in meridianum spectaculum incidi, lusus exspectans et sales et aliquid
laxamenti, quo hominum oculi ab humano cruore acquiesçant:
contra est. Quicquid ante pugnatum est, misericordia fuit; nunc
omissis nugis mera homicidia sunt.quot;

De Ira 111. 19. 5. (C. Caesaris saevitia describitur, qui capitis
damnatos spongia ori inserta truddari iussit): „Adicere his longum
est, quod patres quoque occisorum eadem nocte dimissis per domos
centurionibus confecit, id est, homo misericors luctu liberavit.quot;

Ambo exempla hoc habent commune, quod utriusque misericordia
nihil est aliud quam crudelitas 2) imminuta, vel eo usque tantum
pertinens misericordia, quoad relicto aut nondum orto maioris
crudelitatis statu perexiguum vitae melioris spatium emensi sunt
singuli aut universi. Differunt autem hoc, quod exemplo primo
misericordiae voce multorum significatur animus minus atroci
spectaculo contentus olim, secundo autem animus unius, qui patrata
quorundam caede patribus eorum similem dat exitum. Atque ironia,
quae acerbior est in secundo exemplo, ita se habet, ut auctor talem
admirari se misericordiam simulet vel reicere crudelitatem dissimulet.

Eodem sensu inverso vocabulo „misericordiaquot; utitur Seneca Nat.
Quaest. Lib. IV a. Praef. 17 (p. 142 Gercke): (Ludlium fortunam

laudantem suam gratiasque ei agentem, quod, quanti ipse aestimaret
fidem, experiri voluerit illa, introducit auctor) „Ne examinavi
quidem me diu (neque enim paria pendebant), utrum satius esset
me perire pro fide an fidem pro me; non praecipiti impetu in ultimum
consilium, quo me eriperem furori potentium, misi. Videbam apud
Gaium tormenta, videbam ignes, sciebam olim sub illo in eum
statum res humanas decidisse, ut inter misericordiae opera haberetur
occidi — non tamen ferro incubui nec in mare operto^) ore desilui,
ne viderer pro fide tantum mori posse.quot; Utque hic inter misericordiae
opera habetur occidere, ne patienda diutius sint vitae mala extrema,
ita alio loco 2), cui etiam quae antecedunt addenda mihi videntur
verba, id ipsum misericordiae genus appellatur, si occidas, cito
occidere : „Plerisque autem hoe vitium est, ambitione prava differendi
promissa, ne minor sit rogantium turba. Quales regiae potentiae
ministri sunt, quos delectat superbiae suae longum spectaculum;
minusque se iudicant posse, nisi diu multumque singulis, quid
possint, ostenderint. Nihil confestim, nihil semel faciunt. Iniuriae
illorum praecipites, lenta beneficia sunt.quot; (Sequuntur exempla e
poetis sumpta). ,,Quemadmodum acerbissima crudelitas 3) est, quae
trahit poenam, et misericordiae genus est, cito occidere (quia tor-
mentum ultimum finem sui secum affert; quod antecedit tempus,
maxima venturi supplicii pars est) : ita maior est muneris gratia,
quo minus diu pependit.quot;

Itaque capitis damnatum supplicio celeriter afficias, beneficium
ne tarde dederis. Hoc verum est beneficium (vel virtus) — illud est
misericordiae genus.

Duas, ut opinor, res ultimo vocabulo significare voluit Seneca.
Primo velut respondere conatur interlocutori dicturo: „Num miseri-
cordiam vocare audes occidere? Num minus crudelis celeritate
occidendi fuit Gaius?quot; Cui haec vel talia referet Seneca: „Crudelis
quidem mansit ille, sed quod cito occidit, crudelitatis aliquid remisisse
eum probat. Ceterum hanc misericordiam nonnisi sensu ironico
appellare possumus.quot; Secundo autem, cum a misericordia incipiamus,
revera in mente crudelissimi principis illius tale quid factum esse

oportet, ut extenuata sit crudelitas, ita scilicet, ut facinus minus
crudele commiserit. Atqui tale facinus, talis agendi modus miseri-
cordiae genus dicitur. i)

Non est dubium, quin illud genus misericordiae originem ducat
e studio quodam leniendi aut breviorem certe reddendi dolorem
alterius, id est ex ea animi condicione, qua malum alienum ut
nostrum sentiamus. Nihilominus, ut loco supra laudato se habet res,
initium illud vel animi condicio illa statim ad agendum incitât
hominem, vel — ut magis dilucide loquar — non perseverat animus
in commiseratione, verum contemplationem sequitur factum quo-
dammodo utile.

Adeo huius rei sibi conscius fuit Seneca, ut eiusmodi misericordiae
genere non solum ironico utatur sensu, sed etiam optimum quoddam
genus misericordiae laudet in ipso iudice. Cum enim De Ira 1. 16
dicit scelestorum hominum nequissimos — qui corrigi non possint —
capitis damnare iudici licere poenamque illam beneficium esse
iis, dummodo iudicii absit ira, haec addit (§ 3): „Quare irascar,
cui cum maxime prosum? interim optimum misericordiae genus est
occidere.quot;

Inde statuere licitum erit misericordiam, quam propter duas
praecipue causas a Seneca damnatam comperimus, certis admitti
condicionibus, dummodo in hoc animi statu ne perseveremus, verum
ad agendum, succurrendum, adiuvandum, consolandum, cetera
multa humanitatis opera tamquam auctore utamur misericordia.
Quod nisi fit ita, ut salva tranquillitate animi agatur, etiamsi
initium agendi affectus fecerit, abstinendum est potius. Atque vel
melius esset dicere tale factum, quale significatum sit supra, postea
demum aestimari adeo, ut, cum eiusmodi beneficium aliis prae-

stiterimus, ipsis subeat nobis eius fontem fuisse misericordiam.
Quare non ut misereamur (quod sponte in animo nostro fit), sed
ut fiumanitatis officiis fungamur hortandi sumus. i)

E. Ab auxilio laborantibus ferendo non avocat
Stoicum misericordia reiecta.

Demonstrare paragrapho priore conati sumus, quam saepe nobile
factum antecedat misericordia quaedam. Nequaquam mansura, ut
opitulemur tamen calamitate confectis impellere nos potest. 2) HHc
misericordiae genus apud Stoicos quoque exstare argumentatie
nostra probare studuit. Nunc invicem exemplis adstruere velimus
auxilio laborantibus lato Stoicorum haud detrectari doctrina. s)

lam De Ira 111. 32. 1. haec leguntur: „Aliud in alio nos deterreat:
quibusdam timeamus irasci, quibusdam vereamur, quibusdam fasti-
diamus. Magnam rem sine dubio fecerimus, si servolum infelicem
in ergastulum miserimus! Quid properamus verberare statim, crura
protinus frangere? Non peribit potestas ista, si differetur. Sine id
tempus veniat, quo ipsi iubeamus: nunc ex imperio irae loquemur;
cum illa abierit, tune videbimus, quanto ista lis aestimanda sit.
In hoe enim praecipue fallimur: ad ferrum venimus, ad capitalia

supplicia, et vinculis, carcere, fame vindicamus rem castigandam
flagris levioribus.quot; Misericordiae genus, de quo supra fuit sermo,
hic quoque prodire videtur: praecipue cum irasci alicui vereamur,
huius verecundiae origo ultra utilitatem quaerenda erit; ac servolus
in ergastulum missus felicitatis quidem particeps haberi nondum
potest, — melior nihilominus, quam si vapularet ilico, illi obtigit sors.

In isdem tamen verbis etiam ipsum percipimus tranquillitatis
perfectae studium, quod multorum iudicio Stoicae mentis indicium
est minus gratum: „non peribit potestas ista, si differetur — cum
ira abierit, tune videbimusquot; — haec non humani vel certe solliciti,
at potius se ipso contenti, quin etiam tristis sunt animi. Sin autem
revera, quamquam immotus animi, auxilium fert aliis vir stoicus,
fieri non potest quin ei ius suum tribuamus, quaeque ceteri miseri-
cordia commoti faciant, illum aut exigua aut nulla misericordia
adductum exsequi patiamur.

Videamus quid porro ad hanc rem afferant Senecae scripta.
In dialogorum libris, qui de ira agunt, an secundum natura sit ira,
inter alia quaeritur, ibique insitum homini adiuvandi studium
opponitur irae:i) ,,Homo in adiutorium mutuum genitus est,
ira in exitium; hic congregari vult, illa discedere, hic prodesse, illa
nocere, hic etiam ignotis succurrere, illa etiam carissimos petere;
hic aliorum commodis vel impendere se paratus est, illa in periculum,
dum modo deducat, descendere.quot; Ac paula infra (§ 3, i. f.): „bene-
ficiis enim humana vita constat et concordia, nec terrore sed mutuo
amore in foedus auxiliumque commune constringitur.quot; Natura
hominem ad mutuum auxilium inclinare praeterea profitetur Seneca
his verbis:¹) ,,In commune auxilium natus lt;estgt; ac bonum publicum,
ex quo dabit cuique partem.quot; ®) Hac autem re praeposita sequuntur
apte, quae legimus de Stoicorum erga homines cura atque benig-
nitate:®) ,,Nulla secta benignior leniorque est, nulla amantior

hominum et communis boni attentior, ut propositum sit usui esse,
ut auxilio, nec sibi tantum, sed universis singulisque consulere.quot;
Quae tamen verba singularem accipiunt sensum, cum cogitamus in
medium illa proferri, postquam paulo ante multis verbis damnata
sit misericordia. Non igitur fortuito, sed de industria alumnum
suum admonet Seneca interesse inter adiutorium atque miseri-
cordiam idque vel ita, ut fallantur ii, qui sublata misericordia
humanitatem i) quoque ex animo Stoicorum evanuisse arbitrentur.
„Scio 2) male audire apud imperitos sectam Stoicorum tamquam
duram nimis et minime principibus regibusque bonum daturam
consilium; obicitur illi, quod sapientem negat misereri, negat
ignoscere. Haec, si per se ponantur, invisa sunt; videntur enim
nullam relinquere spem humanis erroribus, sed omnia delicta ad
poenam deducere. Quod si est, quidni haec unhumana videatur^
scientia, quae dediscere humanitatem iubet portumque adversus
fortunam certissimum mutuo auxilio cludit? Sed nulla secta benignior
leniorque estquot; e. q. s.

Ciarum est omnium, qui illis temporibus viguerint, Stoicorum
causidicum hoc loco esse auctorem plurimisque verbis duritiae
tristitiaeve crimen refutare. An iure, rogabitur. Optimo, ut opinor,
et quidem hanc ob causam : bipartite Stoici dividere soient homines,
in sapientes stultosque. Sapientes, quantum exstant in hoc mundo,
misericordia carent omni — humanitatis vero officia pro perfecta

mentis suae condicione nihilominus praestant. Nam vir sapiens sponte
sua rectum eligit nec quid sit faciendum sibi nec quomodo dubitans;
recta pergit via. i) Ceteri autem, qui virtutem nondum universam
sunt adepti quique eam ob causam stultorum nomine promiscue
indicantur, prout perfecto animi statui sunt propiores auxilium
laborantibus ferre studebunt. Quo in conatu misericordiam, quae
invitis ipsis oriri etiam tum potest, ut evitent, quam maxime nitentur,
quo sapientis virtuti quam proxime accédant; eoque minor erit
misericordiae pars, quo magis profecerint stulti.

Haec quamquam priore satis fortasse probata sunt disputatione,
nonnullis tamen exemplis illustrare necessarium puto. Ad sapientem
pertinent, sed cunctis imitanda sunt hominibus, quae leguntur
D. C. II. 6. 3, ubi post verba „non miseretur \sapiensgt;, quia id
sine miseria animi non fit,quot; ita pergit oratio: „Cetera omnia, quae,
qui miserentur, volo facere, libens et altus animo faciet; succurret
alienis lacrimis, non accedet ; dabit manum naufrago, exuli hospitium,
egenti stipem, non hanc contumeliosam, quam pars maior horum,
qui misericordes videri volunt, abicit et fastidit, quos adiuvat,
contingique ab iis timet, sed ut homo homini ex communi dabit;
donabit lacrimis maternis filium et catenas solvi iubebit et ludo eximet
et cadaver etiam noxium sepeliet, sed faciet ista tranquilla mente,
voltu suo.quot; Quis negarit his verbis discrimen, quod inter miseri-
cordiam et humanitatem exstet, haud ambigue significari? Quippe
omnia ilia: succurrere, dare, alia ipsa mentis tranquillitate largius
pleniusque praestabit sapiens quam misericordes, quorum animus
condolendo saepius turbari solet. Eadem autem animi quies efficit,
ut melius distinguere sciat sapiens, utrum sit auxiliandum certis
hominibus necne; quapropter e. g. in beneficiis dandis duos accipit
ingratos: alteram, qui pro stultitia, maioris hominum partis propria,
ingratus est — alteram, cui infixum haerere vitium illud haud
ignorât sapiens. Quin etiam eo usque pergit hac via, ut — optimo

iure profecto — quae nocitura intellegit beneficia, dare recuset. i)

Ceterum nec pauca nec exigua exigit a se ipso. Sepelivit aliquis
ignotum: ,,Hoc ita beneficium est, si non misericordiae et humanitati
dedi, ut quodlibet cadaver absconderem, — sed si corpus agnovi,
si filio tunc hoc praestare me cogitavi. At si terram ignoto mortuo
inieci, nullum in hoc habeo huius officii debitorem in publicum
humanus.quot; Quae verba nonnisi hoc dicunt; tale pietatis beneficium
non misericordia, non ipsa humanitate nascitur, sed eo, quod corpore
sepeliundo morem filio gerere se posse non ignorât auctor. Nihilo-
minus quodlibet sepeliret cadaver adductus ,,misericordia et huma-
nitatequot;. Quarum illa per errorem irrepsisse videtur: post enim
humanitas redit sola. Etenim haec sunt, quae hominem homini ex
communi dare oportet vel potius : eiusmodi officio propter affini-
tatem ac societatem generis humani fungi debemus. Nam hoe
imprimis a ceteris differunt sapientes, quod damnantes singulorum
vitia, quae stultitia proveniant, universum tamen amplectantur
genus humanum.

Denique cum Senecae de misericordia doctrina, quoad hucusque
tractata est, etiam quadrant ii loei, qui animi vitium illud com-
mendare videntur.

De Vit. Beat. 24. 1. legimus: „Errat, si quis existimat facilem rem
esse donare : plurimum ista res habet difficultatis, si modo consilio
tribuitur, non casu et impetu spargitur. Hunc promereor, illi reddo;
huic succurro, huius misereor; illum instruo dignum quem non
deducat paupertas nec occupatum teneat.quot; lam verba ,,si modo
consilio tribuitur, non casu et impetu spargiturquot; satis demonstrant
misericordiam, vel affectum, non esse causam dandi. Praeterea
miserendi verbum succurrendi verbo arte coniunctum est, quod ex

pronominum ordine apparet (hunc—illi ; huic, huius—illum). Ac paulo
infra ita pergit: „quibusdam non dabo, quamvis desit, quia, etiam
si dedero, erit defuturum.quot; — Ceterum in auxilio ferendo non-
numquam subesse initio misericordiam supra ostendere conatus
sum. Hoc loco autem vocabulum excidisse Senecae veri similius
puto. 1)

De Ira 111. 29. 1 : „Turpe est odisse, quem laudes; quanto vero
turpius ob id aliquem odisse, propter quod misericordia dignus est.quot;
Sequitur exemplum captivi in servitutem subito depressi. — Hoe
loco aliter se habet res: odio, cuius fons est ira, opponitur miseri-
cordia, extremo extremum. Quocum si comparaveris, quae inveniun-
tur De Ben. VI. 29. 1, simile illic fieri videbis : primo (usque a cap. 25)
vituperantur ii, „qui aliquid incommodi precari solent his, quibus
obligati sunt, aliquid adversi, in quo affectum memorem accepti
beneficii approbent.quot; 2) Deinde ita pergit oratio: „Quanto hoe
honestius votum est: „opto in eo statu sit, quo semper beneficia
distribuât, numquam desideret. Sequatur illum materia, qua tam
benigne utitur largiendo iuvandoque, ut numquam illi sit dandorum
beneficiorum inopia, datorum poenitentia. Naturam per se pronam
ad misericordiam, humanitatem, clementiam inritet ac provocet
turba gratorum ....quot;quot;

Pro voto nefario auctor affert votum nobile, pro rebus adversis
prospéras semper optât alteri speratque gratorum turba non odio
iri inflammatum illius animum, sed irritatum ac provocatum miseri-
cordia, humanitate, dementia, ad quae per se pronam esse naturam
hominis perhibeat. Ambo loci hoc habent commune, quod mentio
fit misericordiae ea ipsa de causa, ut irae opponatur. Duorum
tamen maiorum minus grave digi non probat hoc ipsum propterea
laudari. *) Ceterum verbum viro vere stoico damnandum non est

1)nbsp;Aliter censet Bonhoeffer, 1. p. 306: „Seneca vermochte die streng stoische
Ansicht von der Verwerflichkeit des Mitleids nicht immer festzuhalten.quot;

2)nbsp;Cf. supra p. 68; S. Rubin, Die Eth. Sen. in ihrem Verhältn. z. ält. u.
mittl. Stoa, Bern, 1901, p. 50. 5.

3)nbsp;Redeunt verba De form. hon. vit. IV. 16: „ad iram tardus, ad miseri-
cordiam pronus lt;estogt;quot;. Hoc solum e multis, quae de misericordia agunt,
enuntiatis Mironi, regi Gothorum, credidit Martinus episcopus, nimirum ut,
quam misericordes fuissent Stoici, indocto persuaderet barbaro!

«) „De Ira 1. 17. 3: „Iram saepe misericordia retro egit,quot; quaeque ad hunc
locum adnotavi supra p. 40 et 41.

„misericordiaquot;, quam natura insitam esse homini nemo ignorât
Stoicus, — sed „irritarequot; nec non „provocarequot;, quae autem additis
humanitate clementiaque satis expiicantur. Nam ad has animum
irritari ac provocari debere Hbris, quae „De dementiaquot; inscribuntur,
ample disseruit auctor.

Iam concludere debemus. Auctore Seneca sapiens aliorum miseri-
cordiam récusât nec ipse miseretur. Vocabulum, quod est miser,
per ironiam tantum adhibetur; item vox misericordia. Vir privatus
in eo, quod alterius gratia facit, misericordia moveri potest ita, ut
affectus hic, simulatque coepit, supprimatur i), vel ita, ut affectum
ilico sequatur factum. Haec, licet non ipsis exprimantur verbis,
collatis inter se locis compluribus satis constare videntur. Sapiens
denique pro perfecta mentis suae condicione omnibus officiis fungitur,
misericordia semper caret. Inevitabiles tantum motus per breve
tempus eius tranquillitatem turbare valent. — Humanitatis officia
haud imminuunt disciplinae stoicae praecepta 2) : immo plura ac
maiora quam ceteris exsequi contingit sapienti.

1)nbsp;Eo factum est, ut Seneca, imperfectus ipse, initium quoddam huius
affectus evitare non semper potuerit. Cf. supra p. 74 et 79.

2)nbsp;Similia apud Dorison, Quid de dementia senserit Seneca, diss. Cadomi
1892, p. 50 (ad „De Iraquot; I. 12.2): „Stoicis velle placet, cupere odiosum est,
ita ut ab utraque parte vel eadem agas, a priore quidem intrepidus agas et
certiore consilio.quot;

CAPUT V.

QUALIS IN SENECAE OPERIBUS CLEMENTIAE FIAT MENTIO.

Definitiones clementiae.

I.nbsp;„Clementia est temperantia animi in potestate ulciscendi.quot;

II.nbsp;„Clementia est lenitas superioris adversus inferiorem in consti-
tuendis poenis.quot;

III.nbsp;„Clementia est inclinatio animi ad lenitatem in poena
exigenda.quot;

IV.nbsp;„Clementia est moderatio aliquid ex mérita ac débita poena
remittens.quot;

His definitionibus capite tertio ®) cum misericordiae definitionibus
comparatis haec ferme conclusio evasit : in eadem re adhibita — in
exigendis poenis — clementia est inclinatio animi ad mitiora, miseri-
cordia autem ad molliora. Ambae ab eadem parte iustitiae stant,
clementia propior; huic contraria est severitas, illi crudelitas. Porro
capite quarto lectori probasse mihi videor misericordiam, quae a
clementia gradu tantum différât, esse notionem, quae ad plura
pertineat ac quasi latius complectatur spatium. Misericordia enim
in privatorum hominum mente e.g. humanitatis quoque initium
esse potest : clementia in exigendis poenis imprimis prodit. Vigente
igitur clementia tamquam in conspectu manet misericordia; haec
autem cum exsistat, fieri perbene potest, ut clementia absit.

1)nbsp;D.C.nbsp;II.3.

2)nbsp;D. C.nbsp;II. 3.

3)nbsp;D. C.nbsp;II. 3.

quot;)nbsp;D. C.nbsp;II. 3.

Supra p. 46 sqq.

Exstat tamen alterum clementiae genus, de quo pauca hic colligere
mihi liceat. Eam clementiam dico, quam Graeci âveÇiKaitîav
vocant. 1) Haud vero propria clementiae significatio esse haec
potest, si iure a verbo *clinendi deducitur vocabulum illud. Illa
enim, de qua Seneca loquitur, dementia per positionem utuntur
homines : inclinât animus ad lenitatem in exigenda poena ac tamquam
beneficium reis dat.^) Ea autem dementia, quam voce „àvcÇixaitîaquot;
reddunt Graeci, per detractionem adhiberi solet: cum iniuriose
tractatus non irascatur homo, clemens appellatur. Talis dementia
per positionem venia vocatur: atque haec vel permissa venia est.
Animadvertendum est ceteroquin clementiam tunc esse rem pri-
vatam ita, ut is, qui laesus sit, réprimât iram suam utque non
ulciscatur delinquentem. Praeterea, qui ita facit, misericordia non
commovetur, ut iram cohibeat.

Quae autem proprio sensu dicitur dementia, ea quoque, quae
detrahat, rursus continet partem: tertium scilicet veniae genus,

1)nbsp;Elias, I.I. p. 39. Cf. Defin. I.

2)nbsp;Eam clementiae partem profert H. Dahlmann, dementia Caesaris (N.
Jhrb. 10. 1934. p. 18): „Diese schonende Nachgiebigkeit tritt naturgemäß
immer im Handeln auf, hat immer einen anderen JVtenschen notwendig, auf
den sie gerichtet ist, ist nicht eine geistige Einstellung den Dingen der Umwelt
gegenüber, sondern findet allein in einem jedesmal vollzogenen Akt ihre
Vollendung.quot;

®) Cf. Elias p. 21 sqq.; praesertim p. 24, ubi invenitur clementiae definitio,
quam dedit Cicero (De Invent. II. 164): „dementia, per quam animi temere
in odium alicuius concitati comitate retinentur.quot;

Cf. quae de secundo veniae genere attuli supra, p. 54. Clementiam
veniae assimilare videtur Cic. Ad. Brut. I. 15. 10, ut iam animadvertit Dahlmann,
1.1. p. 17.

Oraece TrpaÓTïjc. Altera duo vocabula usurpant Graeci: èraeutsiav
et 9i.Xav{)'pogt;mav Quarum illam definit Aristot. Magn. Mor. 11986.24:
„ëcTiv Sè 7) ÈTTieïxeia xal ètrieixï)!; ó IXa-rTMTtxoi; twv Sixatwv xcöv xaxi vójjlov.quot;
(Elias p. 13/14). De voce q. e. tpiXavdpwTita vid. Elias p. 37 sqq. Praeterea:
S. Lorenz. De professu vocis 9iXavamp;poi7tta, diss. Leipzig 1914, p. 18 et 39 sqq.
P. A. Prey, Das Problem der Menschenliebe (cpiXav^pcoTita) in der älteren Stoa,
Progr. Münnerstadt 1908, p. 25 sqq. Hanc autem magis vagam esse notionem
probat locus cuius Elias (p. 51) fecit mentionem: Themist. Or. XIX. p. 226D:
„71 repaó-rï]? xal yj SixatoauvT) xal v, suaeßeta xai r) toutojv £5apx°s qJiXavS-pcoTria,
xa-B-' fiM (xó'Oov Suvaxat ßatrtXeüi;nbsp;ójj,otoüa-9-at.quot;

Cf. adhuc S. Tromp de Ruiter, De vocis quae est cpiXavöpcoTtïa significatione
atque usu, Mnem. N. S. 59 (1931), p. 271—306. — Nullum vocabulum grae-
cum clementiae plane congruere animadvertit Dahlmann, 1.1. p. 25.

Stoicorum numquam permissum doctrina, quoniam ei, qui non sua
(tantum), sed (etiam) aliorum causa poenas sumit, ignoscere pecca-
toribus non licet: tum enim debitae poenae remitteret aliquid.

Utrumque dementiae genus apud Senecam occurrit. Primum
libris, qui „De Iraquot; intitulantur, saepius profertur; etiam in li-
brorum „De dementiaquot; prima praecipue parte. Secundum, quae
est lenitas superioris adversus inferiorem in exigendis poenis, ipsis
illis „De dementiaquot; libris variis coloribus depingitur plurimisque
verbis extollitur. Attamen non semper distinguuntur duo genera
illa, ut facile quivis intelleget, cum cogitabit, quam alteri altera
propinquae sint tales notiones, et quam saepe, nisi forte auctorem
ipsum definiendi ceperit studium, prorsus confundantur miscean-
turque. Quod e sequentibus locis satis appareat.

A. dementia humane generi opus est.

lam quarto huius disputationis capite admonuimus sapientem,
etsi misericordiam repellat, humanum nihilominus esse virum. Quae
autem illic humanitas appellabatur, vulgo dicebatur de mutuo
inter homines adiutorio, quod omnibus natura insitum esse sibi
persuasit Seneca. Eandem ob causam, sed in exigenda poena prae-
cipue, dementia commendatur; nam „nullam ex omnibus virtutibus
homini magis convenire, cum sit nulla humanior, constet necesse
est.quot;i) Quare humana audiat dementia, collato D. C. 1. 6. 2. intel-
legimus: „Quotus quisque ex quaesitoribus est, qui non et ipse 2)
ea lege teneatur, qua quaerit? Tam crebro enim peccatur in civitate
tanta, ut numquam non severos esse inhumanum videatur. Et
adversus eos, qui innocentes excipere velint, dicitur : ,,Nec est
quisquam, cui tam valde innocentia sua placeat, ut non stare in
conspectu clementiam paratam humanis erroribus gaudeat.quot;

lam hinc sequitur sapienti sine dubio convenire dementiam.

1)nbsp;D.C. 1.3.2.

2)nbsp;Gertz pro: ex ipsa (N); cf. adnot. erit ad loc., p. 267.

®) D.C. 1.1.9. — 2.2. Quattuor argumentationis elementa haec sunt:

1.nbsp;: Sicut medicinam etiam sani, ita clementiam etiam innocentes colunt.

2.nbsp;: dementia nonnumquam indigent innocentes, quia „interim fortuna pro
culpa estquot;. 3. : Item boni; nam „condicione temporum incidere amant quaedam,
quae possint laudata puniri.quot; 4. : „Magna pars hominum est, quae reverti ad
innocentiam possit, si ignoscas.quot;

quippe qui humano generi consulere consueverit hominesque cunctos,
qua sint homines, aequiperare se profiteatur. i) Quapropter mirum
videtur raro nec ante finem duorum „De Clementiaquot; librorum
ut sapientis propriam apparere eam virtutem. Longe enim maxima
illius dialogi pars (non sine causa) clementiam ut regiam virtutem
commendat; cuius rei exempla, quamvis ab aliis iam pridem sint
notata »), partim de novo producere mihi proposui, quandoquidem
haec ipsa clementiae apud Senecam usum optime illustrent nec
non melius docere nos possint, quamobrem clementiae ipsa miseri-
cordia multis opponatur verbis.

B. „Virtus regia.quot;

Iam in ea Consolatione, quae a Seneca ad Polybium, Claudii
libertum praepotentem, data est, «) principis clementiae hic atque
illic facit mentionem auctor. Ipse in exilium actus barbariaeque
incommodorum vixdum ultra patiens stoicam quidem dignitatem
plane amisit adeo, ut adversarum patientiam rerum in hoc dialogo
requiras profecto; attamen idem nobis occurrit clementiae sensus,
idem color. Atque inter complura adulationis nimiae testimonia,
quae Polybii benignitate ad Claudii aures perventura sperat Seneca,
quaeque clementiam nominando captant, haec sunt:

Ad. Pol. 16.6 (Fortunam implacabilem esse nemo ignorât):
„Hoc unum obtineamus ab ilia votis ac precibus publicis, si nondum
illi genus humanum placuit consumere, si Romanum adhuc nomen
propitia respicit, hunc principem hominum rebus datum, sicut
omnibus mortalibus, sibi esse sacratum velit; discat ab illo cle-
mentiam atque sit mitissimo omnium principum mitis.quot;

Ad. Pol. 17. 3: „Non possum .... hunc (sc. Caligulam) praeterire
ex omni Caesarum numero excerpendum, quem rerum natura in
exitium opprobriumque humani generis edidit, a quo imperium
adustum atque eversum funditus principis mitissimi recreat cle-

1)nbsp;Vid. quae de servis profert Seneca, Ep. 47 (praesertim § 13: „Vive cum
servo clementer.quot;)

2)nbsp;D. C. 11. 6!

3)nbsp;Dispersam tractavit eorum partem A. Elias, 1.1., verum ad usum diversum.

Anno 43 vel 44; cf. Karl iVliinscher, Senecas Werke, Untersuchungen zur

Abfassungszeit und Echtheit, Leipzig, Dieterichsche Verl. Buchh. 1922. p. 29.
(Philol. Suppl. Bd. XVI, Heft 1).

mentia.quot; Ubi haud sane fortuito in sententiae fine vocabulum
clementiae positum est!

Multo autem amplius ut virtutem regiam descriptam videmus
clementiam noto illo libello, quem Neroni duodevicesimum ingre-
dienti annum dedicavit vir secretorum suus particeps. De Clem. 1.
3.3. haec legimus: „Nullum tamen dementia ex omnibus magis
quam regem aut principem decet. Ita enim magnae vires decori
gloriaeque sunt, si illis salutaris potentia est; nam pestifera vis
est valere ad nocendum.quot; Haec igitur prima est causa, cur principi
commendetur dementia: salutari modo (i. e. clementer) potentia
usum manent decus ac gloria; cui male cedat dementia, eius vires
decori gloriaeque non futuras e silentio melius fortasse, quam si
enuntiatum esset, conieceris. Inest autem nisi fallor, in eo, quod
decet, etiam aliquid, quod debet, vel rursus: qui clementiae decus
ac gloriam appetiverit, ei officium quoque clementiae servandum
erit; contra, qui ab officio discesserit, etiam illorum dulcedine
carebit. Hoe iam nunc indicate ex re mihi videtur.

Multum intra Romani imperii fines ab hominibus vel invitis
peccari cuivis, ut contendit Seneca, manifestum est. Omnium
peccatorum poenas invenire humanas superaret vires. Attamen
privatis leges tueri, etiamsi nimis tristes sint nonnumquam, melius
est, ne cuncta turbentur. 2) Principi contra in hac re plura quam
ceteris licent. „Servare proprium est excellentis fortunae, quae
numquam magis suspici debet, quam cum illi contigit idem posse
quod dis, quorum beneficio in lucem edimur tam boni quam mali.quot; 3)
Re vera servare illud regem vel principem decet: libera enim est
ei facultas servandi ; is est, qui discrimen, quod inter bonos malosque
observandum sit semper *), tollere certis de causis possit, quia non su-
periori reddere rationem eum oporteat. Atqui ea servandi libertas
principi communis est cum dis, quorum beneficio tam mali quam
boni vitam debent. Quare ne miremur etiam alioquin cum dis
comparari principem, ®) ita vero, ut praeter decus rursus officio

1)nbsp;D.C. 1.6.8.

2)nbsp;Vid. D. C. I. 2. 2.

3)nbsp;D. C. I. 5. 7.

D. C. I. 2. 2.: „Non tamen volgo ignoscere decet; nam ubi discrimen in-
ter malos bonosque sublatum est, confusio sequitur et vitiorum eruptio.quot; Cf.
etiam 1. 5. 7, quocum Elias comparat Them. Or. XIX. p. 226D (supra, p. 845).

®) De principe, qui deo sive mundi animo assimilatur, cf. Dorison 1.1., p. 51—75.

locus suus attribuatur, e.g. D. C. 1. 19. 8-9: „Nec alio animo recto-
rem suum intuetur (civitas sc.), quam, si di immortales potestatem
videndi sui faciant, intueamur venerantes colentesque. Quid autem?
Non proximum illis locum tenet is, qui se ex deorum natura gerit,
beneficus ac largus et in melius potens? Hoc affectare, hoc imitari
decet, maximum ita haberi, ut optimus simul habeare. Ceterum
Senecae quoque persuasum erat principes, quoad sint mortales,
maiori potentiae cedere, — sicut ipsorum subditos ita deorum
ipsos clementiam invocare interdum. Propterea, postquam de
peccandi studio generali disseruit, pergit ita : „Quoniam deorum
feci mentionem 3), optime hoc exemplum principi constituam, ad
quod formetur, ut se talem esse civibus, quales sibi deos velit.quot;

Priori omnia satis dare probare arbitrer clementiam esse, quae
deceat prindpem, decus autem illud etiam offidi aliquid secum
ferre. Ampliorem enim, quam ab aliis, clementiam exspectant
homines ab eo, cui vitae nedsque perpetua ferme potestas data
est. Quippe ille, magis quam iudex, universa populi sui facta iudi-
cabit; ac fieri non potest, quin ab illo, magis quam a iudice, ut
ab omni ira et studio sit liber, petant subditi vel inferiores. Qua
in re non tam suum cuique tribuendi quam eandem omnibus gratiam
fadendi officium prindpum habendum est. Inspidas sis D. C. 1. 1.
8—9: „Multa illos (homines sc.) cogunt ad hanc confessionem
lt;se felices esse sc.), qua nulla in homine tardier est: securitas
alta, affluens, ius supra emnem iniuriam pesitum; ebversatur eculis
laetissima forma rei publicae, cui ad summam libertatem nihil
deest nisi pereundi licentia. Praecipue tamen aequalis ad maximes
imosque pervenit dementiae tuae admiratie ; cetera enim bona pre
pertiene fertunae suae quisque sentit aut exspectat maiera mino-
raque, ex dementia omnes idem sperant. Itaque, ut iustitia, sic
dementia a maximis imisque exspectatur, sed illa, non dice dissi-

1)nbsp;Inepte Elias (p. 57) hunc locum nec non 1. 5. 7. comparai cum Isoer. ad
Nie. 6. 20: ,,Tà Ttpo; toùç ■ftsoùç Tioïei jxèv ôiç oE Trpóyovoi xaTÉSstÇav, -^yog Sè
•S-üfxa toGto xaxxtötov elvai xal ÄepaTtstav [A£ytcTy]v av ûç ßeXTtaTOv xai Sixat-
ÓTaTov asauTov TtapÉ^nç- [iàXXov yàp sXttIç toùç toioùtouç t] toùç tepsta noXkà
xataßâxxovtaç TtpâÇEtv ti Tcapà tûv S-ewv àyaôôv.quot; Haec enim continent, quid
faciendum sit régi, ut dis placeat. Seneca contra nonnisi hoc dicit: deorum
similis sit princeps, ut quam optime populo suo consulat.

2)nbsp;1.7.1.

3)nbsp;I. 6. 7.

milia valore, attamen diversa tribuit, haec eandem gratiam omni-
bus.quot; Denuo 1) adnotetur: a iustitia differt clementia; haec ad
mitiora inclinât, illud iustum est medium. Quodsi leges non semper
quidem iustissimas esse, a iustitia tamen originem ducere ponamus,
clementia usum principem ab ista declinare via statuamus necesse
est. Atque videtur clementiae voce significare Seneca contrariam
legibus in puniendo moderationem, ubi dicit 2) : „Occidere contra
legem nemo non potest, servare nemo praeter me.quot; Ne confundamus
diversa! „Legibus, postquam subrepentibus vitiis in tyrannidem
regna conversa sint, opus esse coepissequot; ipse contendit Seneca.
Eodem loco sapientes quoque „inter initiaquot; tulisse eas asseverat.
Alias*) iusti iniustique regulam esse legem perhibet. Itaque cle-
mentiam laudando legibus obtrectare voluisse auctorem verisimile
non est. Exstare tamen discrepantiam quandam nemo negarit.
Praetermissa tamen antitheseos aviditate, qualem in omnibus
Senecae operibus iterum atque iterum emicare notum est,®) vel
haec constant: proprio sensu omnia, quae non fiunt iustitia, iniusta
sunt putanda, sive minor sit peccatoris poena, sive maior. Ad
litteram tamen haec accipienda esse cum alii negant tum Seneca,
qui iustitiam assequi perdifficile censet inque rebus dubiis cle-
mentiam potius quam severitatem adhibendam esse arbitratur;
praeter haec ei persuasum est semper fere accidere, ut exstent
nonnulla vim criminis mitigantia, quorum rationem habere oporteat').
Inde facile sequitur, ut principem civium, quippe cui tot arduae
diiudicandae sint causae, utrumque ob argumentum maxime deceat
clementia; is enim propter peccatorum multitudinem ad severitatem

1)nbsp;Cf. supra, p. 49 sqq.

2)nbsp;1. 5. 4.

3)nbsp;Ep. 90.6.

4)nbsp;De Ben. IV. 12. 1.

5)nbsp;Vid. A. Bourgery, Senèque prosateur, p, 40 sqq.

D.C. 1.2.2: „tam omnibus ignoscere crudelitas quam nulli. Modum
teuere debemus; sed quia difficile est temperamentum, quidquid aequo plus
futurum est, in partem humaniorem praeponderet.quot;

') D.C. 11.7.2: „lt;Sapiensgt; aliquem verbis tantum admonebit, poena non
afficiet aetatem eius emendabilem intuens; aliquem invidia criminis manifeste
laborantem iubebit incolumem esse, quia deceptus est, quia per vinum lapsus;
hostes dimittet salvos, aliquando etiam laudatos, si honestis causis pro fide, pro
foedere, pro libertate in bellum acciti sunt.quot; Cf. etiam De Ben. VII. 31. 4 (de
dis agitur): „Errorem labentium animarum placidi ac propitii ferunt.quot;

in poenis exigendis fortasse aiiici fastidio quodam posset; atque
maiestatis crimen in multis etiam innocentibus haerere ipsum for-
sitan principem latuerit.

Sin autem verum est non solum omnes fiomines, noxios innocentes-
que, a dementia idem sperare i), sed etiam neminem contra leges
servare posse praeter principem, ipsius principis, quem decet,
officium quoque habenda est dementia. Quod ut argute demonstret,
principi opponit privatos, ita disserens : „Quantulum enim nocet
privata crudelitas! Principum saevitia bellum est.quot; — Quid prin-
cipis officium sit, dare accipimus e D. C. 1. 14:
^ „Quod ergo offidum eius est? quod bonorum parentium, qui
obiurgare liberos non numquam blande, non numquam minaciter
soient, aliquando admonere etiam verberibus. Numquid aliquis
sanus filium a prima offensa exheredat? Nisi magnae et multae
iniuriae patientiam evicerunt, nisi plus est, quod timet, quam quod
damnat, non accedit ad decretorium stilum; multa ante temptat,
quibus indolem et peiore iam loco positam revocet; simul deplo-
ratum est, ultima experitur. Nemo ad supplicia exigenda pervenit,
nisi qui remedia consumpsit. Hoc, quod parenti, etiam principi
faciendum est, quem appellavimus Patrem Patriae non adulatione
vana adducti.quot;

Caute, ut apparet, ac quasi timide offidum principi proponit
praeceptor stoicus: nec mirum, nam Neronis ingenium iam pridem
veram ostendisse naturam suam nemini melius quam Senecae
notum erat. Qua de causa prudenter cum patre comparat eum, ad
Patris Patriae cognomen, quod propter aetatem recusaverat Nero i),
cursim alludens. Ceterum, quid velit, haud obscure ostendit, cum
dicit ; „Quid enim est stultius quam in iumentis quidem et canibus
erubescere iras exercere, pessima autem condicione sub \hominegt;

1)nbsp;D.C. 1.8—9.

2)nbsp;D. C. I. 5. 4.

3)nbsp;D. C. I. 5. 2. Ceterum tanta industria fortunam Neronis supra omnia
extoliit Seneca verbis, ut magis magisque non genti humanae, sed soli impe-
ratori romano praecipere videatur. Alioquin saltem vixdum excusanda essent,
quae sequuntur.

Suet. Nero, 8.

D. C. I. 17. 1.

®) Addidit Lipsius.

hominem esse?quot; Ac paulo post: „agat princeps curam non tantum
salutis, sed etiam honestae cicatricis.quot;

Ex iis tamen, quae sequuntur, verbis manifestum fit praeter decus
et officium clementiam quoque commendare principi auctorem,
ad quod sensim transit, tertium. Nam proxima verba sequuntur
haecce: „Nulla regi gloria est ex saeva animadversione (quis enim
dubitat posse?), at contra maxima, si vim suam continet, si multos
irae alienae eripuit, neminem suae impendit.quot;

Itaque et gloriae tribuit suae aliquid princeps, dum dementem
se praestat. Quam ut a decore discernamus curandum est: decus
enim ad generalem principis fortunam attinet; iam aliquid officii
latet; — gloria singulis principibus quasi accessio fortunae ac pri-
vatum quoddam meritum haberi potest.

Eiusmodi gloriam, quam cum alios tum principem arridere plane
humanum est, paucis adhuc exemplis illustrare liceat. Primo
ultione opus non est, nam: „Ultio duas res praestare solet: aut
soladum affert ei, qui accepit iniuriam, aut in reliquum securi-
tatem.quot;3) utramque autem abunde possidet princeps, fortuna sua
ac potestate. Itaque nocere ei dementia nullis modis potest. Atque
in iis quoque, quos sibi pares aliquando habuit, obtinuisse vitae
necisque arbitrium ultio ipsa est. Vivi enim illi maiorem principi
laudem praebent, quam si interfecti essent.

Deinde „a duabus causis punire princeps solet, si aut se vindicet
aut alium.quot;®) Atque alienam iniuriam prius ulciscendam esse
adnotat Seneca«); nec non difficiliorem putandam temperantiam,
si ipse laesus sis quam si alius. Idcirco ita pergit'): „dementem
vocabo non in alieno dolore facilem, sed eum, qui, cum suis stimulis
exagitetur, non prosilit, qui intellegit magni animi esse iniurias in

1)nbsp;D. C. I. 17. 2. Plura de hac ratione compositis vera reddendi verbis vid.
A. Dorison, 1.1. p. 114 sqq.

2)nbsp;Apud Senecam secundum tenet locum.

3)nbsp;D.C. 1.21.1.

Cf. 1. 9. 6, ubi Livia Augusto, quid L. Cinnae impingat, dubitanti, cle-
mentiam commendat: „Deprensus est; iam nocere tibi non potest, prodesse
famae tuae potest.quot;

5)nbsp;D. C. I. 20. 1.

6)nbsp;1.20.2: „Illum hortamur, ut manifeste laesus animum in potestate
habeat et poenam, si tuto poterit, donet, si minus, temperet longeque sit in
suis quam in alienis iniuriis exorabilior.quot;

') 1.20.3.

summa potestate pati nec quicquam esse gloriosius principe impune
laeso.quot; Ubi verba „in summa potestatequot; singuiarem illam clementiae
significationem proferunt, quam postea in secunda definitione i)
verbis „superioris adversus inferioremquot; reddidit Seneca.

Nec iniuria id ipsum inter gloriae causas numeratur, quod tunc vero
vicisse iure dicitur homo, cum ipse se vicerit. „Magni animi proprium
est placidum esse tranquillumque et iniurias atque offensiones
superne despicere.quot; 3)

Unum addere velim exemplum, quo appareat, cuiusmodi gloriae
genere imbuere alumnum suum cupierit Seneca. Initio enim opusculi
sui tamquam praemia virtutis discipulo probare conatur philoso-
phus¹): „Non perdit operam nec bonitas ista tua singularis in-
gratos aut malignos aestimatores nancta est. Refertur tibi gratia;
nemo unus homo uni homini tam earns umquam fuit, quam tu
populo Romano, magnum longumque eius bonum.quot; Qui haec atque
talia ex adulandi studio nata esse arbitrantur, hoc unum, ut opinor,
neglexere, quod non tantum futurae gloriae praedictione, sed etiam
anteacti temporis factorum aestimatione quadam ad temperantiam
impellendus erat Nero. Ante omnia tamen necesse fuit operae
pretium ac contentione dignam ei videri suppositam imperandi
rationi clementiam. Metuendi enim suberat copia, ne gravius esset
iuvenis ferocis humeris onus illud permagnum neve post breve
tempus nimis humana erumperent vitia, propter quae exolesceret
populi Romani admiratio; quamobrem occupare alumnum suum
caute conatur Seneca, dum simulationis simul pericula ante oculos
ponit ei, praeceptor benevolus nec non futuri providens. Quod quam
necessarium esset, res ipsae postea aperuerunt.

Ob causas supra allatas manifestum fuerit praeter decus, officium,
gloriam alterius iam rei auxilium invocasse praeceptorem peritissi-
mum; cuius rei testimonia afferunt loci sequentes.

C. Clementem se praestare principi utile est.

Utilitatis in mentem venire nobis, cum de dementia cogitamus
atque agimus, baud ita veri simile videtur. Nec stoica doctrina
virtutibus praeponenda sunt utilia, omnes licet virtutes aliquid
utile contineant; honesta nihilominus ante omnia sit virtus quaelibet.
Plus, ut videtur, exigit ab homine quam donat nec admirationem
movent Senecae verba: „Cui curae sunt universa, qui alia magis,
alia minus tuetur, nullam non rei publicae partem tamquam sui

nutrit, inclinatus ad mitiora, etiamsi ex usu est animadvertere----,

a tota civitate amatur, defenditur, colitur.quot;

Cum autem ex utilitate ducere originem clementiam necessarium
non sit, utilitatis tamen nonnihil efficere potest — sicuti Stoicorum
disciplina virtutis neque causa est neque finis voluptas, voluptatem
tamen quandam facit etiam sapienti vita virtutibus honestata.
Eiusmodi utilitatis saepius in „De dementiaquot; libris fieri mentionem
ne valde miremur: duplex enim in Senecae animo metuendi est
causa. Permagna est multitudo hominum imperii Romani fines
incolentium : veretur ne nimis multi indicta causa damnati pereant.
At Neronis quoque potentia nimia est ; imminet periculum ne con-
silium multis parcendi iraeque cohibendae exacerbet principem
dignitati suae ac saluti iuxta timentem. Hanc puto causam, cur
utilitatem clementiae comitem Neroni identidem ante oculos
posuerit Seneca.

A gloria autem, de qua egimus supra, ad utilitatem exstat tran-
sitio vel ita, ut gloria pernotescat clemens princeps idque ipsum
utile ei ac quasi lucrum evadere possit. Non solum gloriae sed etiam
commodi cupidinem Neroni inicere student haec verba : „Qui-
busdam libenter parcas, a quibusdam te vindicare fastidias et non
aliter quam animalibus parvis sed obterentem inquinantibus redu-
cenda manus est; at in iis, qui in ore civitatis servati punitique
erunt, occasione notae *) clementiae utendum est.quot;

Etiam, quae de divo Augusto afferuntur, exempla utilitatem

docent. Inter quae principem locum obtinet D. C. I. 9, ubi Augusti
L. Cinnam, insidiatorem suum, damnaturi describitur dubitatio.
Etenim cupiditas illic ulciscendi reprimitur cogitatione tali (§ 5):
„Quid vivis, si perire te tam multorum interest? quis finis erit
suppliciorum? quis sanguinis? Ego sum nobilibus adulescentibus
expositum caput, in quod mucrones acuant; non est tanti vita, si,
ut ego non peream, tam multa perdenda sunt.quot; i) Ecce solutionem
praebet uxor prudens, quod est severitati contrarium ei suadens:
clementiam. Atque addit: „Deprensus est; iam nocere tibi non
potest, prodesse famae tuae potest.quot; Coniugi concedit princeps
Cinnamque hunc ferme in modum alloquitur, ut sua erga eum
beneficia commemoret — haud sane ignorans per totius vitae
spatium devinctum sibi futurum Cinnam absolutum. Quod quam
prorsus différât a vulgari lucri studio, asseverare me non fuerit
necesse ; stultorum arrogantiae talis dementia pessime cedit. Attamen
utilitatis fibram in Augusti quoque animo tunc temporis latuisse
pro certo habere licet.

Eiusdem rei alterum exemplum praebet D. C. 1. 10. 1, ubi comme-
moratis aliis dementer ab Augusto tractatis legimus: „Ipsum
Lepidum quam diu mori passus est ! per multos annos tulit ornamenta
principis retinentem et pontificatum maximum non nisi mortuo
illo transferri in se passus est; maluit enim ilium honorem vocari
quam spolium. Haec eum dementia ad salutem securitatemque
perduxit.quot; Ita est: periculum a Lepido vix erat timendum; clemen-
tiam adeptus beneficiorum auctori laudem, salutem, utilitatem
erat comparaturus.

Ipsi praeterea regi convenire eam utilitatem facile cognoscimus:
acrius enim iniuriam sibi illatam ulciscitur privatus: dubitaverint
homines num audeat, num possit. Princeps omnia potest — nihil
non audet; clementiam exercebit salVa maiestate. Quae Neroni
ita praecipiuntur 2) : „Facilius privatis ignoscitur pertinaciter se
vindicantibus; possunt enim laedi dolorque eorum ab iniuria venit;
timent praeterea contemptum, et non rettulisse laedentibus gratiam

infirmitas videtur, non dementia; at cui ultio in facili est, is, omissa
ea, certam laudem mansuetudinis consequitur.quot; i)

lam audita est vox securitatis 2) : nam ea est, quam praeter uti-
litatem largitur dementia, ut expressis verbis asseveratur D. C. I.
11.4: „Clementia non tantum honestiores sed tutiores praestat,
ornamentumque imperiorum est simul et certissima salus,quot; nec non
D. C. 1. 13. 1 : „Placido tranquilloque regi fida sunt auxilia. quot;Neque
solum exercitus, etiam cives tractati clementer „obicient se pro illo
mucronibus insidiantium paratissimiquot; e. q. s. Incolumitatis huius
causa prodit I. 8. 6: ,,Regibus certior est ex mansuetudine securitas,
quia frequens vindicta paucorum odium opprimit, omnium irritât.quot;
Idem dicunt haec verba : „Verecundiam peccandi facit ipsa
clementia regentis.quot; Cuncta, ut apparet, eo spectant, ut princeps ac
populus alter alteri quam sint obnoxii appareat; quod ita expri-
mitur „Vides, ut puto, quam necessaria sit clementia; tibi enim
parcis, cum videris alteri parcere.quot;

Postremo quietem quoque principi praestat clementia, quippe
quae timorem ei adimat. Rex tyrannusve contra numquam non
metu caret, nam „tantum necesse est timeat, quantum timeri
voluit, et manus omnium observet et eo quoque tempore, quo
non captatur, peti se iudicet nullumque momentum immune a metu
habeat.quot;

Comparatis inter se prioribus locis statuere licet clementiam virtu-
tem esse regiam, quae varia afferre soleat regenti : decus, officium,
gloriam — utilitatem, securitatem, quietem. ') Omnino discerni

omnia ilia quamquam vix possunt, duo tamen e toto numero quasi
prosiliunt. Nam primo nonnulla a principe exspectat atque postulat
clementia — deinde ultro ei donat atque pollicetur. Quocum si
contulerimus indicium illud, quod invenitur D. C. II. 5. 1.: „Miseri-
cordia non causam, sed fortunam spectat ; clementia rationi acceditquot;,
clarior erit fortasse totius clementiae condicio. Etenim quae ra-
tioni 1) accedit virtus, in ea consilium plus valebit, non solum quod
ad causam et reum, verum etiam quod ad ipsum pertinet principem
iudicemve. Nam utriusque virtus existimatur clementia et uterque,
quotiens ratione ac consilio utitur, misericordiam damnabit, cle-
mentiam eliget. Id igitur, quod e definitionibus deducere conati
sumus supra 2), collatis singulis locis denuo apparet: clementiam
esse medium inter misericordiam et iustitiam eiusque condicionis
signa prae se ferre.

D. Quales dementem virum maneant difficultates.

Cum clementia, qualis supra descripta est, difficultates quaedam
coniunctae sunt, quae Senecam quoque extollentem virtutis huius
splendorem haudquaquam fugisse videntur. Quod male aut simulate
adversus inferiores clementia uti possint superiores, hoc loco disserere
supersedeo, quoniam huius disputationis argumentum nonnisi
oblique tangit.

Clementiae autem, sicut doctrinae stoicae inscrit eam Seneca,
imperfecti haeret aliquid: nonne is, qui clementiam in exigenda
poena adhibet, iustitiae detrectat? Haec enim illi est vicina atque,
ubi dictum est clementiae cum severitate, virtute et ipsa, veluti
cum imagine speculo repercussa, convenire — et ipsi, ne longius a
iusto illo medio, quae est iustitia, abscedat cavendum erit. Quod

saltem Vitium, dieet aliquis, natura sua, ut est prona ad delibera-
tionem tranquillam, evitabit dementia, i) At nonne, cum e poena
mérita remittitur aliquid, iis, qui illam meriti sunt poenam, melior
vel certe opportunior quam ceteris tribuitur locus? Unde consequi
posset primo, ut alii, innocentes bonique scilicet iiomines, eius
virtutis egerent auxilio, — deinde, ut omnino nimia lenitate trac-
tarentur noxii.

Quibus ita respondet Seneca 2) : „Esse autem aliquos scio, qui
dementia pessimum quemque putent sustineri, quoniam nisi post
crimen supervacua est et sola haec virtus inter innocentes cessâtquot;.
Clementiam autem etiam ab innocentibus invocari posse interdum
iam antea Senecae verbis monstrare studui. Restât, ut statuamus
dementiam, ab homine integro recte adhibitam, contra ius fasque
agere non posse lenitatemque erga noxios*), sive sint inimici,
sive hostes publici, sive externi, propterea sanctam ratamque esse
putandam.

Providit contradictiones Seneca, cum post eximiam clementiae
laudem ita pergat : „Non tamen volgo ignoscere decet : nam ubi
discrimen inter malos bonosque sublatum est, confusio sequitur et
vitiorum eruptio; itaque adhibenda moderatio est, quae sanabilia
ingénia distinguere a deploratis sdat. Nec promiscuam habere ac
vulgarem dementiam oportet nec abscisam; nam tam omnibus
ignoscere crudelitas quam nulli. Modum tenere debemus; sed quia
difficile est temperamentum, quicquid aequo plus futurum est,
in partem humaniorem praeponderet.quot; — Itaque periculum nimis
largae clementiae praevertere voluisse auctorem nemo non concedet.
Equidem operae pretium est animadvertere, quomodo illud eius
sententia fieri oporteat. In exercenda dementia, quae et ipsa mode-
ratio appellatur, adhibenda est moderatio, quae ingénia sanabilia
sive corrigenda a deploratis sive perditis distinguât, dementia
sdlicet, quae moderate potentia uti iubet prindpem iudicemve,

ipsa perinde teneat modum: sin minus id ageret, fieri posset, ut
provinciam excederet suam parcendoque alteri hominum parti
alteri noceret — aut invicem paucioribus parcendo alios multos
exacerbaret ideoque ad flagitia impelleret.

Praesentius autem quam secundum videri primum periculum
ostendunt verba: „tam omnibus ignoscere crudelitas quam nulliquot;;
nulli ignoscere crudele putant plerique — pauci omnibus ignoscendi
crudelitatem perspiciunt. i) Quae cum ita sint, pro temperament!
difficultate tamen additur quicquid aequo plus futurum sit, in
partem humaniorem praeponderare debere. Ceterum cogitemus
hoc loco aequum non idem esse atque iustitiam, 2) sed illo vocabulo
significari ipsam eam moderationemqua in adhibenda dementia
maxime opus esse cognovimus.

Priora nos docent, nisi fallor, dementiam (i. e. virtutem vel
insigne animi sibimet ipsi moderantis), etiamsi integro adhibeatur
consilio, minus moderatae, vel potius minus aequae actionis initia
secum ferre nonnumquam. Atqui haec forsitan fuerit causa, cur tam
crebris tamque instantibus argumentis, quanta sit virtus, ostendere
conatus sit philosophus humani generis salutis numquam incuriosus.

E. Misericordia et dementia miscentur.

„Modum tenere debemus; sed quia diffidle est temperamentum,
quidquid aequo plus futurum est, in partem humaniorem praepon-
deret.quot; — Tertio huius libdli capite^) satis demonstrasse mihi
videor severitatem et dementiam inter se comparans hanc ab altera,
ab altera illam stare iustitiae parte; severitatem sive indinationem
ad duriora, in crudelitatem transire posse, — dementiam, sive in-
dinationem ad mitiora, in misericordiam; ergo clementiam esse
medium inter iustitiam atque misericordiam. s) Verba supra allata
dare ostendunt satis facilem esse a dementia ad misericordiam

transi tionem; cuius quidem rei testimonium praebeat e Senecae
operibus desumptus unus alterve locus.

In eo dialogo, qui Consolatio ad Polybium inscribitur, a Claudio
principe clementiam exspectare sese profitetur Seneca exsul, atque
inter alia haec dicit^): „Qualem volet esse, existimet causam meam ;
vel iustitia eius bonam perspiciat vel clementia faciat bonam:
utrumque in aequo mihi eius beneficium erit, sive innocentem me
scierit esse, sive voluerit. Interim magnum miseriarum mearum
solacium est videre misericordiam eius totum orbem pervagantem.quot;
Et paulo post: „Ipse autem optime novit tempus, quo cuique
debeat succurrere; ego omnem operam dabo, ne pervenire ad me
erubescat. O felicem clementiam tuam, Caesar, quae efficit, ut
quietiorem sub te agant vitam exules, quam nuper sub Gaio egere
principes.quot; — Clementia, aliter quam iustitia, exsulis causam
fecerit bonam; ad hanc autem clementiam ducit principis miserias
cognoscentis misericordia. Hic sine dubio miscentur notiones,
quamvis misericordiae voce plura contineri etiamnunc appareat.
Verba denique „ipse optime novit tempusquot; probant clementiam,
etsi discesserit a iustitia, non, ut misericordiam, fortunam, sed cau-
sam semper spectare ideoque rationi etiamnunc accedere

Tam facilis interdum a clementia in misericordiam esse transitie
videtur, ut emissa clementia inter iustitiam misericordiamque
distinguatur, e. g. De Ben. III. 7. 5: ,,Melier videtur condicio causae
benae, si ad iudicem quam si ad arbitrum mittitur, quia illum formula
includit et certes, ques non excedat, termines penit, huius libera et
nullis adstricta vinculis religio et detrahere aliquid potest et adicere
et sententiam suam non preut lex aut iustitia suadet, sed preut
humanitas aut misericordia impulit, regere.quot; Humanitatis notie
generalier est, quam ut pre clementia adhibita esse pessit. Miseri-
cordia autem etiam hec lece haud ambigue reicitur: iustitia suadet,
misericordia impellit — illa fermulam servat, haec neglegit. At
clementia queque liberum habere arbitrium dicitur neque sub for-
mula, sed ex aeque et bene iudicare^). Vergit igitur in misericordiam.*)

Invicem misericordia ad clementiam accedit, ubi Neronem de
sua ipsius imperandi ratione disserentem ponit Seneca i): „Severi-
tatem abditam, at clementiam in procinctu habeo; sie me custodio,
tamquam legibus, quas ex situ ac tenebris in lucem evocavi, rationem
redditurus sim. Alterius aetate prima motus sum, alterius ultima;
alium dignitati donavi, alium humilitati; quotiens nullam inveneram
misericordiae causam, mihi peperci.quot; — Ceterum rursus vigente
clementia misericordia post siparium versatur: primas clementia
agit partes.

Vixdum interesse inter duas illas notiones coniectaveris De Ben.
VI. 29, ubi haec leguntur: „Naturam per se pronam ad miseri-
cordiam, humanitatem, clementiam irritet ac provocet turba grato-
rum.quot; Deest autem singularum aestimatio idque unum ferme
concludendum est iterum: hae duae propinquae sunt.

Quod si verum est, non iam mirabimur Stoicos veteres auctore
Diogene Laertio 2) uno ordine habuisse clementiam misericordiamque.
Bene etiam significat propinquitatem Taciti locus 3) dignus, qui
totus memoretur: „„Contra M'. Lepidus in hunc modum exorsus
est: „Si, patres conscripti, unum id spectamur, quam nefaria voce
Clutorius Priscus mentem suam et aures hominum polluerit, neque
carcer neque laqueus, ne serviles quidem cruciatus in eum suffecerint.
Sin flagitia et facinora sine modo sunt, suppliciis ac remediis

principis moderatio i) maiorumque et vestra exempla temperant,
et vana a scelestis, dicta a maleficiis differunt, est locus sententiae,
per quam neque huic delictum impune sit et nos clementiae simul
ac severitatis non paeniteat. Saepe audivi principem nostrum con-
querentem, si quis sumpta morte misericordiam eius praevenisset.
Vita Clutorii in integro est, qui neque servatus in periculum rei
publicae neque interfectus in exemplum ibit. Studia illi, ut plena
vaecordiae, ita inania et fluxa sunt; nec quicquam grave ac serium
ex eo metuas, qui suorum ipse flagitiorum proditor non virorum
animis sed muliercularum adrepit. Cedat tamen urbe et bonis
amissis aqua et igni arceatur : quod perinde censeo ac si lege maie-
statis teneretur.quot;quot; — Unde, nisi fallor, tria consequuntur : princeps,
si periculo eripit damnatum (innocentem plerumque!), misericors
vocatur; — sin maiore vel minore crimine reo poenae remissionem
concedit, clemens dicitur; — hoc salva lege fieri potest.

Sed omnium fortasse rectissime misericordiae ac clementiae
rationem indicat Cicero, ubi Academicorum refert doctrinam 2):
„Legimus omnes Crantoris, veteris Academici, de luctu; est enim
non magnus, verum aureolus, et, ut Tuberoni Panaetius praecipit,
ad verbum ediscendus libellus. Atque illi quidem etiam utiliter
a natura dicebant permotiones istas animis nostris datas: metum
cavendi causa; misericordiam aegritudinemque clementiae;quot;e.q.s.3)
— Nos autem, si penitus Stoicorum animos inspicere beeret, idem
fortasse iudicaremus.

Ac tamen dubium non est, quin Stoici integrum servaverint
discrimen et quam possent maxime protulerint. Seneca, cum
hominem beneficia sibi dare posse negat, hunc in modum loquitur :
„Itaque nec liberalis est, qui sibi donat, nec clemens, qui sibi ignoscit,
nec misericors, qui malis suis tangitur ; quod aliis praestare liberalitas
est, dementia, misericordia, sibi praestare natura est.quot; Vir clemens
eo licet facilitatis venire possit, ut ignoscat — tangitur malis alienis
nemo nisi misericors homo.

Quocum conferre ne praetermiseris Tac. Ann. Xll. 36/37. Captus
est Caratacus, princeps Britannorum: ,„,Ceterorum preces dege-

neres fuere ex metu: at non Caratacus aut vultu demisso aut verbis
misericordiam requirens, ubi tribunal adstitit, in hunc modum

locutus est. lt;37gt; „---- Si statim deditus traderer, neque mea

fortuna neque tua gloria inclaruisset; et supplicium mei oblivio
sequeretur: at si incolumem servaveris, aeternum exemplar clemen-
tiae ero.quot;quot; — Itaque dux ille hostium captus non captat miseri-
cordiam, non rogat victores, ut sua gratia in animum admittant
aegritudinem — attamen dementia, quippe quae deceat victores,
se dignum esse censet. Atqui plus, quam exspectare posset, impe-
travit: „Caesar veniam ipsique et coniugi et fratribus tribuit.quot;

Principis autem est eiusmodi mansuetudinem victis tribuere.
Vulgus enim clemens se praestare nescit : aut est crudele aut miseri-
cors. Quod inter alia multa probat Tac. Hist. 1. 69: (De Helvetiorum
legatis supplicium sumere volunt milites Romani; quorum animos
Cossus quidam rexit): „Mox, ut est vulgus mutabile subitis, tam
proni in misericordiam, quam immodici saevitia fuerant, effusis lacri-
mis et meliora constantius postulando impunitatem salutemque
dvitati impetravere.quot; Hac in re haud quidem rationem vidsse
pro certo habere licet.

Omnino abesse constat misericordiam De Ben. 111. 27. 3 (Rufus
quidam inter cenam maledixit Caesari Augusto; auctore servo
ipse rem defert principi petitque ut sibi ignoscatur) : „„Cum dixisset
se Caesar facere: „Nemo, inquit, credet te mecum in gratiam redisse,
nisi aliquid mihi donaveris,quot; petitque non fastidiendam a propitio
summam et impetravit. Caesar ait: „Mea causa dabo operam, ne
umquam tibi irascar.quot; Honeste fecit Caesar, quod ignovit, quod
liberalitatem clementiae adiecit.quot;

Iam alius exstat apud Senecam locus, ubi intégra prodire dementia
videtur: De Ben. 111. 23. 3. Duo servi ad hostem transfugerunt, ut
postea capta urbe dominam suam quasi trucidaturi revera a victorum
ira vindicarent : „Manu misit utrumque e vestigio illa nec indignata
est ab his se vitam accepisse, in quos vitae necisque potestatem
habuisset. Potuit sibi hoc vel magis gratulari ; aliter enim servata
munus notae et volgaris clementiae habuisset, sic servata nobilis

fabula et exemplum duarum urbium fuit.quot; Si aliter (i. e. ab isdem
servis) servata fuisset, munus i) habuisset ita, ut dementiae famam
sibi comparasset. Equidem eiusmodi clementia aliud nihil fuisset
quam gratus animus. 2) Nunc, cum servos, qui delinquendo servave-
rant eam, dimitteret, verae dementiae nomen est adepta.

Capite quarto demonstrare conati sumus misericordiae, etiamsi a
Stoicis damnetur, id unum, quamquam tarde ac plerumque tacite,
permissum esse, ut ad factum nobile vel humanum pertineat. Voca-
bulum semper fere vitare eos, dicere potius „generis humani amo-
remquot; 3), „benignitatem ac lenitatemquot;quot;), dementiam. Huic ultro
suam quidem evenire provindam. Quoad autem a misericordia
nonnumquam ducat originem, esse clementiam actuosam ac certos
in casus translatam misericordiae speciem.

Iam tertio diximus capite misericordiam auctore Seneca, magis
quam clementiam, universam animi inclinationem esse, quippe
quae non solum in exigendis poenis, sed in omni cum laborantibus
consuetudine emicare soleat. Stulti quidem, ut apparuit, miseri-
cordiam exstirpare nondum valent ; clementiam autem cum exercent,
misericordiae genere moventur vel ita, ut prime misereantur,
deinde — prout prefecerint — cite tardeve dementiae beneficium
reddant.

Sapiens vere misericordia caret emni ; clementiam — nonnisi in
poenis exigendis — iis praestabit, quorum causam pre sua peritia
plane perspexerit atque apprebaverit, quorumque peccata humanis
nata erroribus esse intellexerit. Ac profecto tam perfecta animi
cendicie, etsi vixdum assequi umquam potuerit heme, Stoicis
tamen philosephis summi boni numquam non exstitit finis.

CAPUT VI.

QUID CONTRA STOICOS DE MISERICORDIA CENSUERINT
CHRISTIANI QUIDAM SCRIPTORES.

Propositum suscipienti opusculum in animo mihi erat miseri-
cordiae clementiaeque rationem atque usum in Senecae praecipue
operibus demonstrare. Quod ut peragerem, veterum quoque ac
mediorum Stoicorum de hac re doctrinam praetermittere non
poteram, ne parum esset manifestum, quo ex fonte hausisset
quibusque principiis nisus esset aetatis Neronianae philosophus ille.
Clementiae notio qualis apud Senecae praecessores occurrat, iam
conscripserant alii i) ; eam autem, quae misericordiam complectitur,
disciplinam nonnisi obiter plerumque tetigerant. Quamobrem hanc
altius nonnihil scrutatus illam tertio demum capite iuxta miseri-
cordiam introducendam putavi.

Cognitionis haec fuit summa: Stoici priores misericordiam animi
putant aegritudinem, quae a naturalibus motibus profecta his ipsis
nimis indulgendo contrahatur^) ; aegritudinis eius causam dicunt ma-
lum alienum iniuria laborantis ; postremo misericordiam in iudice
praecipue vituperandam esse censent.*) fforum iudiciis assensus tunc
vero hanc rem ratione et via tractat Seneca, cum clementiae naturam
nota illa disputatione diligentius persequi studet. dementia autem
principi (cui et ipsi iudicis identidem agendae sunt partes) ante
omnes commendatur: atque ita fit, ut non modo clementiam adhi-
bendam, verum etiam misericordiam evitandam principi suo,
multorum causas iamiam iudicaturo, praecipit Seneca; quod tamen
non impedit eum, quominus generalem quoque huius affectus

depingat partem. Atqui ex hoe dialogo nec non e ceteris Senecae
scriptis apparet misericordiam ab eo, perinde atque ab aliis philo-
sophis stoicis, multis damnari quidem verbis — inscio tamen ipso
quasi permanare interdum et ad verba aut actiones exiguum
quoddam habere momentum. Quod si verum est, dementia vocari
posset misericordiae certos ad casus adhibitae spedes. — Constat
nihilominus hoe, quod in hac re animi condidoni praeponitur factum
quodque vir sapiens animi aegritudine liber esse omnino valet ita,
ut dementiae — ac misericordiae i) quoque — bona facta tranquilla
mente exsequatur.

Cum autem ii, qui Senecae successerint Stoici, quales sint Musonius
Rufus, Epictetus, Marcus Aurdius Antoninus, de quaestione propo-
sita quantum ex operum rdiquiis iudicare nobis licet —haud multum
novi attulerint. ») — ad finem perducta esset disputatie nostra, nisi
exstarent testimonia quaedam ob ipsarum naturam commemo-
ratione certe digna. Falsa de consilio nostro ne nascatur opinio,
praedicenda haec sunt: quae umquam ad defendendam aut ad
refdlendam Stoicorum doctrinam sunt adducta, ea comprehendere
nobis in animo non est neque id facere possumus: multo maioris ac
velut immensi operis esset munus. Sed iuvat eorum, qui christianam
professi sunt fidem, aliquot cognoscere iudicia — primo ut appareat
scriptoribus illis digna visa esse, quae redarguerent, Stoicorum
praecepta; deinde, ut statuamus, cuiusmodi sint illa, quae Stoicis
obidantur. Ipsos autem christianos auctores hanc ob causam elegi,
quod post Stoicos primi ab omnino diversis profecti principiis
misericordiae doctrinam instituere sunt conati.

Quae igitur, quod ad nostrae disputationis attinet argumentum,
factae sunt mutationes, dum „magnus ab integro saeclorum nascitur
ordoquot;? Primo cuncta in posterum postposita philosophia e religione
pendent. Quae antiquis praeceperat sapientium contemplatio ac
studium, ea tamquam nimis humana nunc spernuntur: viam
monstrabit fides eiusque fontes. Quamobrem absurdum putaverit

quispiam christianae religionis stoicaeque disciplinae suscipere
comparationem, nedum certamen; quippe, ubi tam diversis ad
veritatem pervenire student itineribus, altera humana ratione,
voluntate divina Christi ore enuntiata altera, quomodo fieri posset,
ut eiusmodi doctrinarum sectatores intellegerent inter se?

Attamen non de hac re imprimis agitur. Nempe vixdum expedit
animadvertere misericordiam, a Stoicis damnatam, a Christianis
rursus summis extolli laudibus, nec ex re videtur, utri meliorem
sibi sumpserint partem, probare velle. Stoicorum de misericordia
doctrinae qui est studiosus, eius ante cetera omnia interest, quid
tandem illorum opinioni opposuerint christianae religionis defen-
sores, nec non utrum aequi sint eorum scrupuli necne.

Inde sequitur, ut in medium non sim prolaturus locos, quales sunt
Mth. 5. 7.1) et Rom. 1. 31.2) Incipiendum est a Lact, ad Pentad.
38, ubi legimus haec:

„Zeno, Stoicorum magister, qui virtutem laudat, misericordiam,
quae summa est virtus, tamquam morbum animi amputandum
iudicavit: quae et Deo cara est et hominibus necessaria. Quis est
enim qui aliquo in malo constitutus nolit esse miserabilis ac non
desideret auxilia succurrentium? Qui ad opem ferendam nonnisi
misericordiae affectu excitantur. Hanc ille licet humanitatem, licet
pietatem vocet, non rem, sed nomen immutat. Hic est affectus, qui
soli homini datus est, ut imbecillitatem nostram mutuis adiumentis
levaremus: quem qui tollit, ad vitam nos redigit beluarum. — Nam
quod dicit paria esse peccata ex eadem immanitate est, qua
misericordiam veluti morbum insectatur. Qui enim nullam facit
differentiam delictorum, aut levia magnis suppliciis afficienda
censet, quod est crudelis iudicis, aut gravia parvis, quod est dis-
soluti. Utrumque rei publicae incommodum: si enim summa scelera
leviter puniantur, audacia malis crescet ad facinora maiora, et si
levibus delictis poena gravier irrogetur, multi cives, quoniam nemo
esse sine delicto potest, in periculum venient, qui correpti possent
esse melioresquot;.

Ad eius iudicii partem priorem adnotare velim, quae sequuntur:

„Stoici virtutem agnoscunt; misericordia autem summa est
virtus; ergo misericordiam agnoscere debent Stoici.quot; Ita fere Lac-
tantius — quamquam mente sine dubio intégra, veritati tamen
non omnia consentaneus. Stoici enim virtutem vocant naturae
convenienter vivere: quicquid eius propositi assequendi ac summa
consequendi obstaculum est, virtutis nomine dignum esse nequit.
Obtrectare autem vitae naturae convenienti iis videntur affectus,
ut qui animi motus irrationales sint habendi i), quorum sit proprium
excedere modum a natura datum. Atque inter affectus etiam
misericordia numeratur, quae audire solet animi aegritudo ex
alienis malis contracta, quae accidere immerentibus credit. ®)
Rursus Christiani virtutis loco ponunt eas animi qualitates, quibus
inducitur homo, ut e Dei voluntate vivat; quam voluntatem a
Christo enuntiatam esse pro certo habent. Ac secundum ea, quae
a Christo sunt enuntiata, Deus pro suo erga genus humanum amore
miseritus est mortalium ; id autem ab illis postulat ultro, ut ipsi
inter se misereantur et misericordiam colant ; proinde haec est
causa, cur summam virtutem appellent misericordiam.

Misericordia, ut dicit Lactantius, „et Deo cara est et hominibus
necessaria.quot; Primum apud Stoicos ius habere nullum potest: ducit
enim ad honeste agendum eos non voluntas Dei a Christo enuntiata,
verum ratio humana, quam rationis divinae partem esse illis per-
suasum est. Secundum — misericordiam hominibus esse neces-
sariam — Christianorum sententia iam e primo enuntiato conse-
quitur fortasse; enimvero et ipsum per se valere potest, dummodo
argumentis exemplisque generalibus adstruatur atque illustretur.
Quod nec detrectat Lactantius et vel ipsam tangit rem, ubi pergit:
„Quis est enim, qui aliquo in malo constitutus nolit esse miserabilis
ac non desideret auxilia succurrentium?quot; Revera plerique homines

miserabiles esse nonnumquam volunt; sed ipsa Stoicorum doctrina
praecipitur nobis, ut vitae adversa tranquilla inconcussaque per-
petiamur mente neve umquam simus miseri. Miserabiles vero
miseros quoque esse constat. Lactantius invicem, ubi misericordiam
necessariam esse nobis perhibet, primam eius rei proponit causam,
quod ipsi simili in malo constituti a ceteris exspectemus miseri-
cordiam. At Stoici illud ante omnia denegant sibi i) : eo enim spectat
eorum disciplina, ut fiant sapientes, i. e. — quod ad propositam
attinet causam — ut nulla iam animi condicione aegra afficiantur. 2)
Unde profectos neque ceterorum eos esse miseritos neque alieno
in luctu fudisse lacrimas quis miretur?®)

„Attamen desiderabit, inquit, etiam sapiens interdum auxilia
succurrentium ; quorum auxilium misericordia nititur.quot; Vera quidem
haec sunt : talis auxilii principium esse misericordiae genus quoddam
antea variis exemplis indicare studuimus. Sed tum praeterea
apparuit hoe esse, quod plerumque in societate humana fiat, nec
tamen plurimorum consuetudine singulorum eximiam excludi vir-
tutem. Nempe Stoici ante oculos ponere sibi solent imaginem sa-
pientis illius, qui tantopere profecit virtutis condicione perfecta, ut
ea, quae stulti minusve prudentes nonnisi misericordia quadam
commoti efficiant, omni aegritudine liber sponte sua aeque bene
vel etiam melius perpetret. Quantulumcumque autem assecuti
erunt ceteri mortales, praelucebit iis sapientis exemplum mansurum
illiusque officii — affectus omnes exstirpandi — semper eos admo-
niturum. ld enim imprimis agitur, quem finem sibi proposuerint
homines, — tum demum, quem habeant eventum. Itaque miseri-
cordiam etiamsi radicitus nondum evellerint forsitan, damnare sese
Stoici profitebuntur semper.

„Hanc ille licet humanitatem, licet pietatem vocet, non rem, sed
nomen immutat.quot; Verissima quidem sunt illa ea condicione, ut
concedendum sit vocabula „humanitatemquot; ac ,,pietatemquot; eo sensu
a Stoicis adhiberi, quo significent animum ad humanitatis pietatisve
facta paratum. Quarto autem capite satis demonstrasse mihi

videor auxiliarem eam misericordiae partem a Stoicis quoque
permitti — dum affectus primordium continuo sequatur actio.
Revera igitur tali casu pro humanitate ac pietate „misericordiaquot;
voce uti possent, ld nihilominus évitasse eos de industria quivis
intellegit, qui quam vehementer philosophi illi in ipsum miseri-
cordiae affectum sint invecti, satis compererit. Haud dubium est
sane: vitandi erroris causa, ne vulgus hominum pro admissa animi
actione condemnatam animi condicionem acciperet, quam maxime
poterant ex artis suae sermone expulerunt ambiguum illud voca-
bulum. — Contra igitur dicendum esset potius et nomen et rem
immutasse Stoicos ita, uti pro aegritudine substituerint actionem,
pro misericordiae nomine humanitatis vel pietatis nomen. Attamen
hac re proposita concedamus Lactantio subesse nonnumquam
misericordiam contentione summa stoice agentium mentibus —
dummodo et ab eo exceptio fiat in sapiente!

Ubi vero ipse ad misericordiae christianae pergit facta, iniqui-
tatis crimen vixdum effugere posse eum suspiceris, ut qui dicat:
„Hic est affectus, qui soli homini datus est, ut imbecillitatem
nostram mutuis adiumentis levaremus : quem qui tollit, ad vitam nos
redigit beluarum.quot; Imbecillitatis enim suae etiam Stoici conscii
sunt sibi,^) quamvis quid suis valeat viribus homo identidem
profiteantur. Verum lamentationibus parum proficere nos arbi-
trantur, quamobrem ad constantiam fortitudinemque hortantur
nos potius quondamque haec etiam postulant. Accedit, quod variae
sunt opitulandi formae, aliae veluti molles ac blandae, graves ac
quasi tristes aliae. Quod medici, quod iudicis officium ducant Stoici,
vidimus. Adiutorium autem mutuum ab ipsis commendari prae-
scribique satis apparuit ex iis, quae supra sunt allata 3). Atque stoica
duce doctrina ad beluarum vitam nos redactum iri: hunc vel
maximum errorem habendum esse arbitror. Quis enim tam acerbe
quam illi tyrannorum improbavit mores? Quis tam vehementer in-
cusavit crudelitatem? Audias Senecam exclamantem «) : „Quod
istud, di boni, malum est occidere, saevire, delectari sono catenarum
et civium capita decidere, quocumque ventum est, multum sanguinis

fundere, adspectu suo terrere ac fugare? Quae alia vita esset, si
leones ursique regnarent, si serpentibus in nos ac noxiosissimo
cuique animali daretur potestas?quot; Alias profecto quaerenda erit
vita illa beluarum nec inter Zenonis sectatores!

Quemadmodum Stoicorum de misericordia doctrinam imperfecto
nobis modo explicavit Lactantius, ita clementiae quoque praecepta
minus recte minusque iuste tractasse videtur. Etenim priorem
disputationem subsequitur crimen, tamquam Stoici paria existi-
mando peccata solitum societatis humanae everterint ordinem. Qui
immo vero suam huic ordini tribuerunt partem, quoniam bona mala-
que non genere quidem, at gradu certe distinxerunt subtiliter. Est
enim auctoribus Stoicis ab alteris in altera transitio quaedam ita,
ut ipsum transeundi momentum deprehendere raro nobis contingat.
Ubi autem inter peccata numerandum esse aliquid constat, eo, quod
est peccatum, ceterorum peccatorum simile habetur : nam licet maiora
minoraque exstent peccata graduque igitur inter se differre possint,
id tamen illorum commune videtur omnium, quod peccatorum
generi alicui utique sint attribuenda. Vel etiam, ut Senecae utar
verbis, quibus crudelitatem misericordiamque comparat i) : ,,par
error est a vero recedentium.quot;

Stoici denique, ut sensu supra significato inter varia peccatorum
vitiorumque genera haud distinxerunt, ita perbene servaverunt
discrimen, quotienscumque singula delicta penitus scrutati sunt.
Nec verum est eos in magis noxios levius animadvertere voluisse
inque minus noxios severius 3). Universa denique clementiae dis-
ciplina ex arte illa bene distinguendi singula delicta pendet.

Opinioni supra allatae plura adicit Lactantius. Inst. Div. VI. 10,
ubi de humanitate disputât : „Ad hanc partem philosophorum nulla
praecepta sunt, quippe qui falsae virtutis specie capti misericordiam
de homine sustulerunt; et dum volunt sanare vitia, auxerunt. Et
cum iidem plerumque fateantur societatis humanae communionem
esse retinendam, ab ea plane se ipsos inhumanae suae virtutis
rigore dissociant.quot; Misericordiae reiectae hic opponitur ipsorum
Stoicorum communionem humanam retinendi studium; quam
repugnantiam satis validis sustulisse argumentis Senecam puto. i)

Pergit Lactantius ibidem c. 11 : „Quaero igitur ab iis, qui flecti
ac misereri non putant esse sapientis, si homo ab aliqua bestia
comprehensus auxilium sibi armati hominis imploret, utrumne
succurrendum putent an minime? Non sunt tam impudentes, ut
negent fieri oportere, quod flagitat, quod exposcit humanitas.
Item si aliquis circumveniatur igni, ruina opprimatur, mergatur
mari, flumine rapiatur, num putent hominis esse non auxiliari?
Non sunt ipsi homines, si putent. Nemo enim potest eiusmodi
periculis non esse subiectus. Immo vero et hominis et fortis viri
esse dicent servare periturum. Si ergo in eiusmodi casibus, qui
periculum vitae homini afferunt, succurrere humanitatis esse
concedunt: quid causae est, cur, si homo esuriat, sitiat, algeat,
succurrendum esse non putent? Quae cum sint paria natura cum
illis casibus fortuitis et unam eandemque humanitatem desiderent,
tamen illa discernunt, quia non re ipsa vera, sed utilitate prae-
sentia omnia metiuntur.quot; Stoicorum sententia, nisi fallor, plane
constat et in fortuitis et in aliis casibus omnibus misericordiam,
ut animi condicionem aegram virtutique repugnantem, esse dam-
nandam: itaque non discernitur inter misericordiae occasiones.
Attamen praeceptum illud non impedit, quin auxilium ferant
laboranti, haud ignorantes eiusmodi periculis sese quoque expositos
esse. Sed ab aliis, sicut a se ipsis, strenuam postulant mentem;
nam „calamitatem esse virtutis occasionemquot; 2) probe sciunt.
Quamobrem humanitatem quidem colere, misericordiam vero
neglegere soient.

Lactantius, ut videtur, misericordiae ac clementiae doctrinam
stoicam pro christiana sua fide nec aequo semper modo tractavit. —
Aliud de hac quaestione exstat testimonium apud Augustinum,
De Civ. Dei, IX, 5, ubi legimus:

,,Non est nunc necesse copiose ac diligenter ostendere, quid de
istis passionibus doceat scriptura divina, qua christiana eruditio
continetur. Deo quippe illam ipsam mentem subicit regendam et
iuvandam, mentique passiones ita moderandas atque frenandas, ut
in usum iustitiae convertantur. Denique in disciplina nostra non
tam quaeritur, utrum pius animus irascatur, sed quare irascatur;
nec utrum sit tristis, sed unde sit tristis; nec utrum timeat, sed
quid timeat. Irasci enim peccanti, ut corrigatur, contristari pro
afflicto ut liberetur, timere periclitanti ne pereat: nescio utrum
quisquam sana consideratione reprehendat. Nam et misericordiam
Stoicorum est solere culpare. Sed quanto honestius ille Stoicus miseri-
cordia perturbaretur hominis liberandi quam timore naufragii.
Longe melius et humanius et piorum sensibus accommodatius
Cicero in Caesaris laude locutus est, ubi ait: „Nulla de virtutibus
tuis nec admirabilior nec gratior misericordia est.quot;quot; Augustinum
movit propterea invisos fuisse Stoicis affectus, quod honestae vitae
obstarent principiis; inde autem haudquaquam consequitur, ut
Stoicis alter affectus altero sit honestior, nedum ut liberare hominem

non esset honestum. Hac igitur in re Augustinum, sicut Lactan-
tium, fefellit Chrysippi sectatores inter misericordiam eiusque facta
discrimen servavisse diligenter. Quodsi bona facta etiam sublata
aegritudine animi fieri possunt, rogare non iam expedit, unde simus
tristes, cum tristes esse omnino desierimus.

Addit Augustinus: „Quid est autem misericordia nisi alienae
miseriae quaedam in nostro corde compassio, qua utique, si possimus,
subvenire compellimur? Servit autem motus iste rationi, quando ita
praebetur misericordia, ut iustitia conservetur, sive cum indigent!
tribuitur, sive cum ignoscitur paenitenti. Hanc Cicero, locutor
egregius, non dubitavit appellare virtutem, quam Stoicos inter
vitia numerare non pudet; qui tamen, ut docuit liber Epicteti,
nobilissimi Stoici ex decretis Zenonis et Chrysippi, qui huius sectae
primas partes habuerunt, huiuscemodi passiones in animum sa-
pientis admittunt, quem vitiis omnibus liberum esse volunt. Unde
fit consequens, ut haec ipsa non putent vitia, quando sapienti sic
accidunt, ut contra virtutem mentis rationemque nihil possint, et
una sit eademque sententia Peripateticorum vel etiam Platonicorum
et ipsorum Stoicorum.quot; — Adnotare pauca de tali enuntiato necesse
erit. Ciceronis atque Epicteti auxilium ab Augustino crebro invo-
catum haud ita multum movet eum, qui veram illorum cognoverit
sententiam. Orationibus enim nonnumquam laudavit misericordiam
„locutor ille egregiusquot;, in philosophicis autem operibus manifestis
verbis repudiavit ita, ut Stoicum esse integrum eum putaveris. i)
Diiudicare, utra opinio Ciceronis fuerit propria, lectori permittere
velim. Quod tamen ad Epictetum attinet: praetermissis permultis
aliis locis quasi forte incidit Augustinus in Ench. 16 2); huic iudicio
inter cetera suum tribuit locum Bonhöffer. — Accedit, quod

admittere in animum affectus adeo, ut contra virtutem mentis
rationemque nihil possint, idem est ac non admittere omnino.

Dicit porro Augustinus misericordia nos ad iuvandum compelli.
De factis igitur agi denuo videmus; quibus haud ita multum différé
inter se Christianos Stoicosque iam antea indicavimus. Qui vero
facta antecedant motus, eos rationi servire propterea negant Stoici,
quod eorum sententia motus animi omnes, simulac eruperunt, regi
a ratione nequeunt. i) Itaque motu excludi ponunt iustitiam, quae
quidem salvo motu possit exsistere raro, nec tamen auxiliante motu. 2)
En causa, cur misericordiam exstirpare potius quam partim tolerare
voluerint Stoici ; cuius defendendae opinionis plura quam Augustinus
attulisse mihi videntur argumenta. At quomodo pergat Augustinus,
audiamus:

„Sed, ut ait Tullius, verbi controversia iam diu torquet homines
Graeculos, contentionis cupidiores quam veritatis. Sed adhuc
merito quaeri potest, utrum ad vitae praesentis pertineat infirmi-
tatem, etiam in quibusque bonis officiis huiuscemodi perpeti affectus.
Sancti vero Angeli cum et sine ira puniant, quos accipiunt aeterna
Dei lege puniendos, et miseris sine miseriae compassione subveniant,
et periclitantibus eis, quos diligunt, sine timore opitulentur: tamen
istarum nomina passionum consuetudine locutionis humanae etiam
in eos usurpantur, propter quandam operum similitudinem, non
propter affectionum infirmitatem : sicut ipse Deus secundum
scripturas irascitur, nec tamen ulla passione turbatur. Hoc enim
verbum vindictae usurpa vit effectus, non illius turbulentus affectus.quot;

Augustinus, postquam nimio assimilandi studio discrimen —
quod in hac quoque quaestione inter Stoicos et Peripateticos
Academicosque exstare nemo dubitarit — tollere conatus est, nunc
Ciceronem socium sibi sumit, qui declaret philosophos graecos
contentionis vel disputandi cupidiores fuisse quam veritatis. Hoc
maxime iniquum duco: quid „Graeculorumquot; philosophiae — morali
praesertim parti — debeant Christiani, hoc loco memorare super-

sedeo; verum nulla est causa, cur suspicemur veritatem, vel —
quantum pertinet ad quaestionem a nobis tractatam — praecepta
et officia moralia ab illis non labore summo esse investigata. Nam
quod veritatis finem minus celeriter quam Christiani nonnulli
assecuti esse sibi videntur, hoc iis obiectare utique vereor.

Ac tamen non infra dignitatem putat suam auctor christianus
quaerere, utrum ad vitae praesentis infirmitatem pertineat etiam
in bonis officiis omnibus perpeti affectus. Infirmitas autem nonnisi
in homine inveniri solet. Quid tandem, cum de sanctis quoque
Angelis adhibeantur affectuum nomina, infirmitatis humanae scilicet
indicia ! Quin etiam ipse Deus irasci dicitur interdum. — Verum-
tamen, si credimus Augustino, ad talia usurpanda vocabula pellicere
nos solet sermo cotidianus, qui consuetudine loquendi humanae
vitae notiones in Angelos atque in ipsum Deum transferat.

Mihi vero reputanti mecum propositae difficultates quaestionis
inter disputandi scopulos hic imminet incertissimus : quomodo fieri
potest, ut sancti Angeli, cum „sine miseriae compassione subveniant
miserisquot;, secundum fidei principia agant christianae? ,,Misericordiaquot;
enim, quae sine miseriae compassione fiat, non tantum in hominibus,
sed neque in sanctis Angelis vocari posset misericordia: ne vocari
quidem, dico; nam esse misericordiam talem animi condicionem
nemo profitebitur, quandoquidem id ante omnia misericordiae
semper fuit proprium, quod ,,sine animi miseria non fit.quot;^) Sin
rursus miseris sine compassione subveniant illi, quid tandem —
quod quidem ad hanc naturae suae attinet partem — differunt a
sapiente stoico, cui easdem ob causas inimica est misericordia?

Utcumque se habet res, hoc certe constat: sine passionibus pati
ne Angeli quidem possunt; aut enim miserentur proprio sensu
aut sine misericordia adiuvant laborantes. Illud Augustini sententia
non faciunt; ergo hoc facere eos necessarium est. Qua in re Ange-
lorum sequi exemplum Christianis non licet. — Praeterea statuendum
videtur homines, quotiens misericordia commoveantur, infirmitati
cedere suae, quia ipse asseveret Augustinus merito quaeri posse,
utrum ad vitae praesentis pertineant infirmitatem misereri eiusque
affectus similia. Haec omnia fortasse non tam radicitus, quam
visum est Christianis, a Stoicorum doctrina abhorrent. Quin etiam

et Augustini loco supra allato e verborum controversia quadam
nimis diversa forsitan nata sint indicia; quod quare adduceret
nos, ut vera inter Christianos Stoicosque tollere studeamus dis-
crimina?

Ceterum priorum omnium ratione habita mirum non videtur ab
Augustino quoque perturbationibus facta praeferri. Quippe de Dei
ira disserens hoe modo concludit: „Hoe enim verbum vindictae
usurpavit e/fectus, non illius turbulentus a/fectus.quot; Huius loei
significatio vel ea est: cum de ira Dei loquitur scriptura divina,
verbum irascendi non ad significandum affectum sive cupidinem
vindicandi adhibetur, sed ad indicandum effectum sive actionem
vindicandi. i) Praestat omnino factum bonum, recedit animi con-
dicio apud Stoicos nec non apud Christianos. Complures Novi Testa-
menti libri id ipsum probant; quorum describantur nonnulli :

Mth. 18. 32—33: „SoüXe nóvripe, rtäoav tï)v ôcpeiXr]v £X€Îvr]v äcpfjjtä
coi, €7Tel TTapexâXeoâç (le • oùx ëôei Kal ae èXerjaai tóv aûvSouXôv aou,
ôjç Kamp;yù aè ï)Xéï)aa;quot;

Hebr. 2. 17: „ôS-ev cjcpeiXev kara tcóvtu toîç à5eXlt;poîç ôtioitjS-îivoi,
ïva IXei^(j.c»)v yéviflTai Kaî KiaTÔç àpxiepeùç tù Tcpôç t6v 8-eóv, etç to IXâa-
jteaS'ai Tàç àjxapTÎaç Toû Xaoû.quot;

Plurimum autem vel ex eo deducere licet, quod eXeiQiJLoaüvT] pro
stipe adhibetur Mth. 6.3—4: „2oO 5è ttoioûvtoç êXer)(jLoaûvr)v [Xï)
yvtôtco y) âpiaTepâ aou tî 7ioi€Î r\ SeÇiâ aou, ÔTtcoç fj aou r) èXcrjuoauvr) €v
TÔ) KpUTITtô.quot;

Hodiernos quoque illa misericordiae faciès tetigit, ut legimus
apud A. Harnack : ,,Jesus löste mit scharfem Schnitte die Ver-
bindung der Ethik mit dem äuszeren Kultus und den technisch-
religiösen Übungen. Er wollte von dem tendenziösen und eigen-
süchtigen Betriebe „guter Werkequot; in Verflechtung mit dem gottes-
dienstlichen Ritual schlechterdings nichts mehr wissen. Entrüsteten
Spott hat er für diejenigen, die den Nächsten, ja ihre Eltern darben
lassen, aber dafür an den Tempel Geschenke schicken. Hier kennt
er keinen Kompromisz. Die Liebe, die Barmherzigkeit hat ihren
Zweck in sich; sie wird entwertet und geschändet, wenn sie etwas

anderes als Dienst am Nächsten sein soll.quot; Item fere iudicat Joh.
Müller 1): „Das tatkräftige Erbarmen ist eine innerlich notwendige
Auswerkung des Hungers nach Wahrheit des Lebens. Beides gehört
so zusammen wie das Bewusztsein absoluter Bedürftigkeit und das
Tragen des allgemeinen Leidens. Die innere Spannung ist hier
nur ausgelöst in persönliche Bewegung. So wenig, wie es sich bei
dem Hungern nach Wahrheit um ein ohnmächtiges Gefühl der
Leere, sondern um Wehen der Sehnsucht in ungestümem Vor-
wärtsdrängen handelt, so wenig hier um bloszes Mitgefühl, sondern
um persönliche Hilfe. Jesus sagt nicht: Selig sind die Mitleidigen.
Denn was nicht zur Tat wird, hat keinen Wert. Was blosz in Stim-
mungen ausschwingt, bleibt unfruchtbar und spannt nur ab. Wer
wahrhaft sucht, kann keine Not ersehen, ohne zu helfen, soweit es ihm
möglich ist, wirklich zu helfen.quot;

Perbonum succurrendi periclitantibus exemplum nobis praebet
Luc. X. 25—38, ubi litterarum sanctarum interpreti, quis sibi sit
proximus, interroganti narrat lesus Samaritae misericordis para-
bolen; qui quidem non solum „èaTtXaYxvïaö'r]quot;, verum etiam „npoa-
eXamp;cbv xaTé5if)aev xa Tpaufiaxa auxoü eTtixécJv ëXaiov Jtai oivov, iTTißißä-
oa? 8è aÜTÖv 6Ki TÓ ï8iov XTfjvo? ïiv^Y«^ aÜTÓv ei? navSoxeïov gt;lt;«'1
ÈTteixeXYiS-r) aÜTOü • xai enl tïjv aüpiov exßaXwv Süo 8ïivópia €8(x»t€v tögt;
7Tav8oxeï Kai elnev • eTtitieXTiS-riTi auTOÖ, Koi öti av Ttpoa8aKaviiaïii; êyquot;
èv Tw èTtavépxeaS'ai fie (XtxoScóooj ooi.quot;

Deinde lesui roganti trium eorum hominum periclitanti quis fuerit
proximus, respondet ille : „6 Ttoiriaa? xö èXeo? nex' aÜToü.quot;

Necessarium non est huic parabolae praescribere, quae legimus
apud Senecam, Ep. 95.52: „Natura nos cognatos edidit, cum ex
isdem et in eadem gigneret. Haec nobis amorem indidit mutuum et
sociabiles fecit. Illa aequum iustumque composuit; ex illius con-
stitutione miserius est nocere quam laedi: ex illius imperio paratae
sint iuvandis manus.quot; Ea etsi religionis christianae testimoniorum
similia sunt, e diverse tamen fonte manant. At nonne diversis e
fontibus provenire potest aqua limpida dulcisque?

Stoici recusant misericordiam, colunt Christiani. Hac re discre-

1)nbsp;Die Bergpredigt, Beck, München, 1920, p. 52 et 53.

2)nbsp;Cf. O. A. van den Bergh van Eysinga, De Wereld van het Nieuwe Testa-
went, 1929, p. 210/211. Contra: H. Wagenvoort, Pax Augusta, Wolters, Gro-
ningen—den Haag, 1930, p. 23.'M-

pantiam exstare inter eos nemo negabit. Ea autem bona facta,
quae misericordiae nasci genere quodam verisimillimum est, cum
Stoici tum Christiani peragere consueverunt : quique plurimum profe-
cerint ac etiam levissimam misericordiae affectationem amiserint,
pro perfecta illi animi condicione haec quoque praestabunt facta.
Atque illa facta sane non sunt alteriusutrius sectae propria. Adiu-
torium enim mutuum auxiliumque laborantibus latum vigent,
ubicumque versantur homines vere humani.

,,Quid tandem ad Senecam?quot; rogabitur. Miseriam animi condem-
navit, ad Stoicorum sectam accessit. Quare id fecit? Nonne hanc
ob causam, quod adversus fortunae vicissitudines quaerebat pro-
pugnaculum? quod et ipse ceteris omnibus exhaustis philosophiae
fontibus unam hanc philosophiam Gai Claudiique atque ipsius
Neronis temporibus ducebat refugium? Nam refugium re vera
vocare licet eam philosophandi rationem, quae plus excludere quam
includere magisque a vita abstinere quam interesse ei videtur.
Equidem aliter facere vix poterat. Sed causam ipse dicat suam :

,,Necessaria ista est doloris refrenatio, utique hoc sortitis vitae
genus et ad regiam adhibitis mensam: sic estur apud illos, sic
bibitur, sic respondetur; funeribus suis adridendum est. An tanti
sit vita videbimus: alia ista quaestio est; non consolabimur tam
triste ergastulum, non adhortabimur ferre imperia carnificum;
ostendemus in omni Servitute apertam libertatis viam, nisi aeger
animus est. Suo vitio miser est, cui miserias finire secum licet.quot; Hoc
atrox certe iudicium est, quod tamen satis bene rerum explicat
statum: résisté, quantum potes; si minus, ipse tibi ad libertatem
ultimam pares viam. Nihilominus, dum aliqua ex parte tolerabilis
videtur vita, perpetienda sunt adversa.

Itaque nescio an Seneca, cum vitae incommoda expertus esset,
optionem sibi dederit ipse: vincendi aut pereundi. Illud sumpsit
summisque egit viribus, ut perpetraret. Atque hac in contentione
praesidium e logicae principiis comparare sibi studuit : omnes patiun-
tur homines; pati ergo eos necesse videtur. Accipiamus igitur cala-

1)nbsp;De Ira III. 15. 3. (iis, qui potentibus serviunt, ingenti adversus crudeli-
tatem patientia opus est).

2)nbsp;Vid. Walter Ribbeek, L. Annaeus Seneca der Philosoph und sein Ver-
hältnis zu Epicur, Plato und dem Christentum, Hannover, 1887, p. 79—85.

hif-

mitâtes: fortiores nos reddent, si fortes nos praebuerimus ultro.
Vitae duritiam et acerbitatem sustinendo superare conemur.

Cuius consilii postquam plane sibi conscius fuit, in alios quoque
transtulit, quod sibi placuerat, quo ad eandem vincendi rationem
eos adhortaretur. Sicut autem virtutis occasionem ducebat ipse
calamitatem misericordiamque alienam ad se non iam admittebat,
eodem modo ceterorum misereri desinebat. Quod in viro multifa-
riam perpesso ignominiam melius fortasse intellegere possumus.
Iracundiam dedidicit, misericordiam quoque proiecit. Quippe
cogitatio eius fuerit talis : „Atqui, si irasci sapiens turpiter factis
debet, et concitari contristarique ob scelera, nihil est aerumnosius
sapiente: omnis illi per iracundiam maeroremque vita transibit.
Quod enim momentum erit, quo non improbanda videat?quot;

Philosophia stoica non aureo nata est saeculo; parentes ei non
fuerunt abundantia nimia et fiducia bona, sed potius dubitatio
universa et desperatio. Admirationem moverit certe iam aliquid
spei servasse illam proque amissa misericordia non severitatem
adduxisse meram. Nam : „Sapiens multa remittet, multos parum
sani, sed sanabilis ingenii servabit.quot; Universi generis humani amorem
numquam impetravit Stoicorum secta, nec impetrabit umquam.
Paucorum non dico amorem, sed fidem experta est. Christianam
religionem multi amplexi sunt — ac tamen pauci fortasse.

Non iudicamus, ne simus iniqui. lure quodam Augustinus ita
censet: ,,Stoici cum misericordiam quasi vitium devitant, quia
officio satis moveri nequeunt, si nec perturbatione commoventur,
congelascunt potius frigore inhumanitatis quam rationis tranquil-
litate serenantur.quot; Ac respondemus rogantes: ,,Potestne fieri, ut
oppositum immineat periculum Christianis?quot;

1)nbsp;ße/rfl 11.7.1.

2)nbsp;De Clem. 11.7.4.

3)nbsp;De moribus Eccl. Cathol. 27.

Wf.quot;

-fff

iE

Vf.

,nbsp;s.quot;

THESES.

I.

Repugnantiam, quam statuit E. Norden ad Aen. VI. 153, non
omnino sustulit K. Kerényi, Hermes 66 (1931), p. 413—420.

II.

Hor. Ep. 1. 10. 13 legendum censeo ita: „ponendaeque domus
quaerenda est area primumquot;.

III.

Sen. De Clem. I. 3. 1 pro: „manumissionisquot; legendum est: „manus
mitiorisquot;.

IV.

Sen. Ep. 83. 25 delenda sunt verba: „nec minor vino Cleopatrae
amorquot;.

V.

Vocabulum ,,domusquot; cur sit feminini generis, manifestum est.
Cf. A. Erneut, Domus, fores et leurs Substituts, Rev. de Philol. 1932,
p. 297—315.

VI.

In tegenstelling tot W. Leaf moet aangenomen worden, dat de
overgeleverde lezing Hom. II. I, 513/514: „äxv, 'AxiXeü, nópe xai

OU Aio? xoüpï]aiv ëneaS'ai Tifjii^v, r) x' aXXtov nep €7iiYvd(j.7TX6i vóov

èaO^Xöjvquot; beteekent: „Maar, Achilles, maak jij het ook mogelijk,
dat met Zeus' dochteren samengaat een schadevergoeding, die toch
ook van andere edelen de gezindheid wijzigtquot;.

vu.

Hetgeen door Ad. Busse, Hermes, 1931, p. 126 en 367 wordt
gezegd aangaande Plato, Gorg. 484 B, is onjuist.

VIII.

Eur. Androm. 480: in plaats van xarà nTjSaWcov moet gelezen
worden xaxo 7ir)8aXî(p.

IX.

Bacchyl. Od. III. 26 is met Sandys te lezen : Zrjvèç TeXeioöaai xîaiv.

X.

Thuc. III. 38. 6: âvTaYlt;gt;)viÇôîJ.€voi TOÎÇ ToiaÛTa Aêyouai (xï) üoTepoi
âKoXou9'T)trai Soxeîv tî] yvójutI- Irl plaats van toîç toiaùta Xeyouai
leze men toîç tù auxà xé-youin.

XI.

Ten onrechte schrijft Beloch IIP. 645 de mislukking van het
werk van Aratus toe aan het feit, dat deze geen goed veldheer was.

XII.

Voor de invloed van grieksche ethiek op romeinsch imperialisme
zijn Liv. 23. 13. 11 en Tac. Ann. 13. 56 — in tegenstelling met de
meening van W. Capelle, Gr. Ethik und Rom. Imperialismus, Klio 25
(■1932), p. 86—114, vooral p. 97 — geen bewijsplaatsen.

XÎII.

Een principiëel verschil tusschen sympathie en idiopathie is
theoretisch niet vol te houden.

XIV.

Het is voor het behoud der klassieke opleiding van het hoogste
belang, dat het lyceum als zelfstandig schooltype in de wet erkend
wordt en een eigen eindexamen krijgt, gelijkwaardig, doch niet
gelijk aan dat van het gymnasium.

.....

. ■ -- ■ ■•■' ' ' ■ -1 i.' . ■

trie

i-.-À'.

f^ms.....

■k

Is

4Ê,