OVER DE ROEPOKKEN,

KOEPOKKEN, ZOOALS DEZELVE NATUURLIJK BU

HET RUND VOORKOMEN, EN, BOORINENTING,

KUNNEN WORDEN VOORTGEBRAGT,

OVER DE BEVEILIGENDE MOK OF POK-
MOK DES PAARDS;

EEN BIJrOEGSEL, BEVATTENDE BEN VITSLAG DER PROEFNEMINGEN, OM

RUNDEREN DOOR KtNDERPOKSTOFFE TE BESMETTEN, EN DAARDOOR

KOEPOKKEN VOORT TE BRENGEN, ALSMEDE DE AANWIJZING ,

OM DE KOEPOKSTOFFE IN GLAZEN HAAR-BUISJES TE

VERZAMELEN EN TE BEWARENs

Directeur van's Rijks Vee-artsenyschool, Hoogleeraar in de practische Vee-artse-

nijkunde aan dezelve, Secretaris der Commissie van Landbouw in Utrecht, Lid

van het Koninklijk-N��lerlandsche Instituut va?i Wetenschappen, Letter-

Aunde en Schoone Kunsten, en van andere geleerde Genootschappen*

VAN PADDENBURG & GOMP.

DE.\^T WELEDEL-GEBOREN HOOGGELEERDEN HEERE

EVERARDUS JOHANNES THOMASSEN � THUESSINK,

llidder van den Nederlandschen Leeuw ; Rustend Hoogleeraar lij de Geneeslmn-
dige Faculteit ; vaste Pr�sident van de Provinciale Geneeshmdige Commissie
te Groninc/en ; Lid van het KoninMijh - Nederlandsche Instituait van We-
lenschappen, Lelterkunde en Schoone Kunsten ; van de KoninMijhe Socie-
teit der JVetenschappen te G�tlingen; van de Koninklijke Maatschappij van
Geneeshinde , en van die van Natuurlijlte Histori� te Edinhuvg ; van de
Geneesliundige Maatschappij te Montpellier, Parijs ₃ Londen ₃ Berlijn ₃Bonn , Zurich , Brussel, Antwerpen Leuven , Hoorn ; Honorair Lid der
Ueelkundige Maatschappij te Amsterdam ; van de Hollandsche Maatschappij
der Welens�happen te Haarlem ; van de Zeeuwsche Maatschappij te Mid-
delburg ; Lid Consultant van het Bataafsche Genootschap te Rotterdam ; en
Honorair Lid van het Naluur- en Scheikundig Genootschap te Groningen,

AI/S EEN BEWITS VAN HULDE AAN ZIJNE UITSTEKENDE VERDIENSTEN

OMTRENT DE VADERLANDSCHE GENEESKUNDE IN HET ALGEMEEN , EN

B
DE KOEPOKINENTING- IN HET BIJZONDER , UIT WARE HOOGACHTING

8<BKai�wv�au

Mjjr zijn ruim dertig jaren verloopen, sedert dat de inenting der koepokken in
ons land werd ingevoerd, en deze ons hare heilzame uitwerking heeft doen on-
dervinden. Duizende menschen zijn door dezelve jaarlijks in het leven bewaard
gebleven , (lie anders de slagtoffers der wreede kinderpokken zouden zijn gewor-
den, en dezelfde voorhehoedende kunslverrigling hlijft steeds haren weldadigen
invloed tegen de laatstgemelde ziekle beloonen.

V�le inlandsche, zooxoel als buitenlandsche , Geneeskundigen houden ons bij
isoortduring bekend met al hetgeen de zoo belangrijke zaak der koepok-inenting
betreft, voor zoo ver dezelve aan den mensch wordt verrigt. Door de veelvuldige
uiteenloopende daadzaken bij een te hrengen, te vergelijken, en aan eene ge-
zonde oordeelkunde te loetsen, en de twijfelachlige, of niet genoegzaam beves-
tigde, waarnemingen aan nieuwe beproevingen te onderwerpen, heeft nien reeds
menige voldoende uilkomslen verkregen, welke toi vaste regelen kunnen verslrek-
ken , om dit middel, met het beste gevolg , 1er beveiliging tegen de kinderziekle
aan te wenden. Men heeft levens gepasle maalregelen aangewezen , door welker
krachldadige uitwerking het mogelijk moet worden geacht, dat wij eenmaal van
deze verderfelijke ziekle geheel zullen kunnen worden bevrijd.

Wij zijn er evenwel nog ver af van dit aangenaam vooruitzigt verwezenlijkt
te zien. De pok-epidemi�n gaan nog voort, op de gewone lijden , vooral in volk-
rijke sleden, lerug le keeren, en op den duur aan de maatschappij een aanzien-
lifk getal harer leden onlijdig te ontrukken. Zulks moet voorzeker elken regt-
schapen menschen-vriend lot droefheid verstrekken, inzonderheid bij de overwe-
gingy dat deze omstandigheid, voor het grootsle gedeelle, zoo niet geheel, duar~

IT V O O B. R E D E.

aan moet worden toegeschreven, dut de voorgestelde middelen en maatrege�en t�t
nog toe niet overal een voldoenden ingang hebben mogen vinden, en zeer veel
van hetgeen t�t de behoorlijke verrigling en den geregelden gang der koepok-
inenting wordt vereischt, nog te veel miskend, verwaarloosd, of met geene ge~
noegzame naamogezetheid opgevolgd, noch met voldoende kracht gehandhaafd
wordt, om dezelve aan haar nuttig doel geheel te doeti beantwoorden.

Dan, bezilten toij reeds eene uitgebreide ondervinding omirent de koepokken en
derzelver vermogen op het menschelyk ligchaam, 1er afwering der kinderziekte,
niet ailes, wal hierloe behoort, is lot genoegzame zekerheid gebragl. De aan-
merking, welke mijn hooggeachle en beroemde Leermeesler, de Jloogleeraar
E- J- Thomassex � Thuessink (*) , voor ongeveer twaalf jaren maakte , dat
het er name/yk loen verre af tous, dat dit onderwerp reeds uilgeput zoude zijn ,
maar dat er integendeel eene reeks van jaren en naauwkeurige waarnemingen
vereischt tcordt, om de icerking der koepokstoffe op het menschelijk ligchaam te
leeren kennen, behoudt, indien �k niet dwaal, ook nu nog hare volkomene ge~
grondheid. Wy mogen evemoel, ongestoord op den weg der gelrouwe opmerking
en -ervaring voortgaande, van den ty'd verwachlen , dat het onbepaalde en onvol-
homene meer en meer zal worden weggenomen, om, bij de verdere aanw�nding
van dit middel, geheel naar zekere beginselen te werk le knntien gaan.

Maar, heeft men zich met vlijl toegelegd op de kennis der tiilwerking van
de koepokstoffe op den mensch, minder is dit het geval len aanzien van de kenni�
der ziekle bij het Rund zelf, van de nasporing harer oorzaken, en van andere
aangelegenhcden, die lot de oorspronkelijke koepokken betrekking hebben.

In sommige landen is dit onderiverp niet buiten de aandacht en het onderzoek
der Genees- en Vee-artsenykundige?i gebleven, die ans met hunne ondervindingen
hebben bekend gemaakl, doch, in ans land, heeft men zich dienaangaande wei-
nige bemoeijingen gegeven, allhans, zooveel my bekend is, daaromtrent geen
voorlgezet of geregeld onderzoek gedaun. Het eenige, dat le dezen aanzien is
■verrigl, bestaat daarin, dat men , bij enkele gelegenheden , wanneer de koepok-
ken loevallig bij het Rtindvee werden ontdekt, daarvan de stoffe t�t de ineuling
van kinderen heeft aangewend.

De ware koepokken, zooals deze naluurlyk bij de koey'en voorkomen, zijn ,
wegens de zeldzaamheid, dat zij worden waargenomen , slechts aan weinige kunst-

(*) Oyer het beye�l�gend vermogen der koepokien tegen de k,inderj>okken , "G-ron. ijJtB, bkdz. 4.

"oefenaren lekend. De meesle Geneeskundigen, die over de koepokken handelen,
beluigen geen duidelyk denkbeeld te hebben van de voet-ziekte des Paards, waar-
aan reeds Je�ner , en na hem ook anderen , het onlstaan der pokken bij de koei-
jen hebben toegeschreven. Weinig heeft men er aan gedacht, of het, bij g�mis
der oorspronkelijke koepokstoffe, nutlig zijn kan de v&ccme-stoffie van den
mensch op nieuw, door inenting, aan de koe mede te deelen, met oogmerk, om
daardoor, ten allen lyde, eenen ruimen voorraad van deugdzame stoffe te ver~
krijgen, en of welligt, bij eene vermoedelijke verzwakking of ontaarding , waar-
aan sommigen de \a.ccme-stoffe, door derzelver aanhoudende overbrenging van
het eene menschelijke ligchaam op het andere, onderhevig achten, zoodanige
inenting ook kunne strekken, om deze stojfe wederom meer zuiver en krach-
iiger te erlangen.

Het moet ans minder bevreemden, dat men zich met dit onderzoek niet op~
zeltelijk heeft bezig gehouden, indien wij in aanmerking nemen, dat du$<-
danige bemoey'ingen algemeen buiten den gewotien werkkrlng van den Genees-
fieer gelegen zijn , en men, in om land, vroeger weinige of geene Vee-artsen
bezat, met genoegzame kundigheden toegerust, van wie over zoodanige zaken
voldoende inlichting kon worden verkregen. Inlusschen zal het niet kunnen
worden onikend, dat deze nasporingen als belangrijk zijn le houden, niet
alleen, omdat zij t�t de geschiedenis der koepokken onmiddelijk behooren, en,
gelijk ik mij vlei, aan dezelve, ter bevordering der vergelijkende Geneeskunde,
een tcelenschappelijk nut verbonden is, maar ook, dewijl zij aan de beveir
ligende inenting zelve dienstbaar kunnen worden gemaakt.

Ik heb reeds, in het jaar J825, mijne proeven omirent de werking van de
smetstoffe der koepokken op onderscheidene Huisdieren, met aanmerkingen,
daartoe betrekkelijk, als eene bijdrage t�t de vergelijkende Geneeskunde, mede-
gcdeeld (*). Daar deze proeven in onderscheidene buitenlandsche, zoo Fransche
als Duitsche en Engelsche, tydschriflen, zijn overgenomen, of, bij wijze
van breedvoerige uillreksels, bekend gemaakt, mag ik, vertrouwen, dat zij
niet geheel zonder belangstelling zijn ontvangen.

Het is altijd mijn voornemen gebleven, om ook de afteekeningen, daartoe
behoorende, ter gelegenen ty'd, in het licht te geven, ten einde de pokken_tdie, door de inenting der Ya.��ne-stojfe aan verschillende Huisdieren » bij de-

(*) Vaderlaudsche Lctteroefeningen, van i8i5 , N°. 9, 10, en n.

VIII V O O R R E D E.

dezelve worden voortgebragt, aanschouwelij'k voor te stellen. Ik ben hierin
t�t nu toe verhinderd geworden, door de veelvnldige andere wefkzaamheden,
aan mijne betrekking t�t 's Rijks Vee-arlsenijschool verbonden.

Daar de treurige omstandigheden des Lands, ten gevolge van den Belgi-
schen opstand, te weeg hebben gebragt, dut de lessen aan deze schoool, le
midden van den /eer-cursus, moesten worden geschorst, terwijl onderschei-
dene der JKoord-Nederlandsche Kweekelingen vrijwillig de wapenen hebben
opgeval, en ter verdediging van Koning en Vaderland zijn uilgetrokken, heb
ik hierdoor den tijd kunnen vinden, om mijn plan ten uilvoer te brengen.
Ik vierd daartoe te meer opgewekt, doordien juist op dat oogenblik , door de
zleke en gekwetste krijgslieden, uit Antieerpen herwaarls gekomen, en in de
Hospilalen opgenomen zijnde , de kinderpokken , zoowel de gewijzigde ah mare ,
op nieuw t�t ons waren overgebragl geworden, welke zich, binnen weinig tijds ,
door de geheele stad verspreid, en eene, niet zeer goedaardige, �pid�mie ver-
oorzaakt hebben , waardoor, volgens de aangiften bij den burgerlijken stand (*),
nu sedert zes maanden, niet minder dan 257 menschen zijn overleden, ter-
wijl de ziekle nog voortd/citrl. Dit heeft levens aanleiding gegeven, dut ik
mij wederom met het inenten van eenige koeijen heb bezig gehouden, waarhij
mijne vroegere proeven deels volkomen bevesligd zijn, deels nog meerdere
-volkomenheid hebben kunnen verkrijgen.

Ik heb mij bij de uitgave der bedoelde afleeldiilgen, die onder mijn oog, nacr
de naluur, volgens den voorlgang van de ontwikkeling der pokken, zijn :er-
iniardigd, alleen bepaahl t�t die, welke betrekking helben lot de inentingen
van het Itund en het Paard, met iceglating van diegene, welke ik van de
qiitwerking der vaccme-sloffe op den Ezel, den Kameel, de Geit, het Schaap,
den Aap, het Varken, en den Ilond bezit. Ik oordeelde, dat het werk, door
de bijvoeging van al deze platen, le kostbaar zoude worden, in evenredig-
heid der voldoening, welke de Uitgever en ik zelf ons daarvan moglen be-
loven.

Mijne ledoeling nu is, vooreerst, om, door de zigtbare voorstelling van ds
naluurlijke koepokken, de Genees- en Vee-artsemjhindigen een duidelijk denk-

(*) Zie de Utrcc�itsche Couranten van 7, l4 , 2T, 28 Februarrj, 7, i3 , 28 Maart, 3, ir, tg,
25 April, 2 , 9,16, 23, 3o Mei, 6 , i3 , 20 , 27 Junij , 3 , 10 , 18 , 2^ Julij , en 1 Augustus dezes..
jaars, -waaria het getal der wekelijks aan de kinderz�ektc gestorvenen wordt opgegeven.

beeld van dezelve te geven met oogmerk, om de ware pok van andere soorten van
�aitslag, waardoor de uyersder koeijen worden aangedaan, te kunnen onderschei-
den. Ik weet niet, dat van het pok-uitslag van het Rnnd in ons land afbeel-
dingen gegeven zijn. Dr. A. F. Lvders heeft, in zy'n uitmuntend werk (*) *
hetwelk door den Heer Dr. J. de Brauw in onze taal overgezet, en met v�le
belangryke aanmerkingen en bijvoegselen vermeerderd is, beloofd zijne waarne-
mingen omtrent de echte pokhen der koeijen en derz�lver ufwijkingen, van de
noodige afbeeldingen voorzien, in het licht te znllen geven : dan ik heb niet ver-
nomen, dat dit voornemen door hem ten uitvoer is geb'ragt. By gebreh aan de
gelegenheid, om zelf eene teekening der oorspronkelijke ware koepokken te doen
vervaardigen, heb ik dezelve overgenomen naar die, welke daarvan gegeven is,
door den Heer G. F. Tsciieulis (j-), Hoogleeraar aan de Vee-arlsenjschool
in het Groot Hertogdom Baden, te Karlsruhe. De Jdaliaansche Geneesheer
SACCO heeft reeds vroeger eene afbeelding der koepokken medegedeeld, dan deze
schynt mij toe hare ware kenmerken minder volkomen uit te drtikken, hoewel de
Heer K. Sprexgel (§), in zijne voorrede voor het verlaalde werhje van Dr.
Sacco, verzekert, dat die teekening als de beste en getrouwste in derz�lver
soort mag worden beschouwd.

Voorts wilde ik de ziekte, aan den voet des Paards voorkomende, waaruit
meermalen de koepokken worden voortgebragt, doen kennen, ten einde de Vee-
artsen in hunne dagelijksche praktyk er bepaaldehjk de aandacht op zouden
kunnett vestigen ₅ of ook dit ongemak by onze inlandsche Paarden wordt aan-
getroffen , en om deze eigene soort van mok-zweer van de overige uitslag-ziekten
of' vurigheden, die zich mede aan de beenen des Paards openbaren, en insgelijk
doorga�ns den naam van mok dragen, te beter te kunnen onderscheiden. De
afbeelding der mok-pok zelve is naar die van Sacco naauwkeurig overgenomen,
dock de voet des Paards, waarop zij zich bevindl, is meer uilgewerkt voorgesteld.

By dit een en ander heb ik willen aantoonen, dat het Paard vatbaar is, om

(*) Proeven eener oordeelknndige geschiedenis van de, bij gevacciaeerden waargenomen, kinder-
ziekte, beneyens een onderzoek aangaande het wezen, de oorzaken en de voorbehoeding dezer ziekte ,
te Leyden 1827, bladz. 223.

(t) Ausschlags- und Ahzehrungs-krankheiten der gr�ssern Hausthicre, Karlsruhe, i8a4.

($) Ludwig Sacco's neue Endeckungen i�ber die Kuhpocken, die Mauke, und de Schaafpocken;'.
Ans dem Italienischen ubc�setzt vou Wit>i<�H Sprengel ; Mie cincr vorrede von Kuax Sprengei,
teip zjg 181%

door de koepokstoffe te worden aangedaan, en dat de stoffe uit de verwekte pok
by hetzelve wederom op het Bund kan worden overgebragt, zonder eenige ver-
zwakking of ontaarding te ondergaan; waaruit dus blijkt, dat by beide dieren
dezelfde vatbaarheid voor en terugwerking op dezelfde smetstoffe plaats heeft,
zoodat zich hieruit het ontstaan der koepok, door de mededeeling der mokstoffe,
reeds eenigermale laat ophelderen.

Het voornaamste oogmerk , hetivelk ik mij met dezen arbeid heb voorgesteld, is ,
om de geregelde koepokken aan te toonen, welke, door de inenting van Runde-
ren, te voorschijn worden gebragt, ten einde te doen zien, dat dit middel kan
worden gebezigd, om zich overal, doch inzonderheid op het plat le land, altyd
een' voorraad van versc/ie en deugdzame koepokstoffe te verschaffen ; kunnende
deze handelvnjze welligt mede dienen, om de stoffe zelve, van tijd t�t Hjd, te
verbeleren en verslerken.

Het was geenszins myn voornemen eene opzettelyke verhandeling over de
koepokken te schrijven, viaar ik wilde alleen eene bijdrage t�t derzelver nadere
kennis aan my'ne landgenooten geven, en het middel aamcyzen, waardoor /tare
inenting kan worden bevorderd. Myn eerste plan was dus niet breedvoeriger te
zyn, dan voor het opgevatle doel noodig kon worden geacht. Inlusschen gaf het
onderwerp mij, by de behandeling, als van zelf, aanleiding, om nu en dan in
eenige verdere beschouwing te treden aangaande sommige byzondere punten der
koepokken en derzelver inenting, alsmede nopens de pokken, aan andere dieren
eigen, en omirent de kinderpokken, voor zoo ver ik namelyk daaruit vergely-
kende toelichlingen meende te kunnen ontleenen ter opheldering van sommige
zaken, t�t de toerking der koepokstoffe of van de smetstoffen in het algemeen in
betrekking staande. Hierdoor heeft de verhandeling eene grootere uitgebreidheid
verkregen, dan ik mij zelven in het begin had voorgesteld, Ik moet de waardering
van het al of niet belangryke dezer uitweidingen en aanmerkingen, zoowel als
van dit geheele geschrift, verder aan het oordeel van bevoegde en billijke
kunstregters overlaten.

Ik meen een geschiklen leiddraad le zullen volgen, wanneer ik handel :
J°. Over de naluurly'ke, ware en verschillende valsche, koepokken.
2°. Over de koepokken, welke, door inenting, by het Rund, zoowel by den

Slier als bij de Koe, worden verwekt.
3°. Over het mok-uitslag bij het Paard, waaruit de koepokken worden voortgebragt.
4°. Over de mededeeling der koepokstoffe, door middel der inenting, aan het Paard.

Voorts dient nog te worden vermeld, dat ik eerst, toendeze verhandeling reeds
grootendeels was afgedrukt, behend ben getcorden met de nietiwe wijze , omkoeijen
door kinderpokstoffe te besmetten, en daardoor koepokken voort te brengen,
welke door den Heer Kreils - Physicus, Dr. Soxdeblasd , te Barmen, {in het
District Elberfeld) is opgegeven , en beschreven in het Journal der Practischen
Heilkunde van Hufeland und Osann, lstes Stiik 1831. Ik heb dus Mervan geene
melding kunnen maken ter plaatse, alwaar over dit onderwerp door mij wordt
gehandeld. Daar deze besmettings-wijze intusschen onmiddelijke belrekking
heeft t�t den vermeenden oorsprong der koepokken uit de kinderpokken, en t�t
de gelijkaardigheid van derzelver smelstoffen, heb ik gemeend, bij wijze van
bijvoegsel, hier te moelen mededeelen hetgeen mijne proefnemingen dienaan-
gaande geleerd hebben.

Eindelijk heb ik geoordeeld, dat het voor sommige kunstoefenaren nuttig ko/t
zijn hen naamckeurig bekend te maken met de handelwtjze, om de koepokstoffe
in glazen haarbuisjes, van een bolletje voorzien, te verzamelen en te bewaren,
als zijnde deze de geschiktste werkluigen, waarvan men zich t�t dit oogmerk kan
ledienen, doch welke bij ons nog weinig bekend, ten minste niet algemeen in ge-
bruik, zijn, terwijl zij, naar mijne bevinding, aile aanbeveling verdienen (*).

Door derzelver aanwending zal men voorzeker veel te gemoet kunnen komen aafi
de moeijelijkheid, welke anders aan het bewaren der koepokstoffe verbonden is,
waarover, op bladzijde 42 en vervolgens, gesproken wordt.

(*) De twee stukjes, welke het bijvoegsel uitmalcen, zijn reeds te vinden in den dtgemesneii Konst-
en Letterbode van den 23sten Juni; , den isten en 8sten Julij, dezes jaars.

den 5 Augustus J83J.

EERSTE HOOFDSTUK:

Over de koepokken, zooals dezelve natuurlijk bij het Rund voor-

komen. .............................. . pag. i;

Over de koepokken, zooals dezelve, door inenting, bij het Rund

worden voortgebragt.......,.................T . 3j.

Over de beveiligende mok, pok-mok, paarde-pok, �varlola equl-
na, equine , javctrt simple et encorn�, eaux aux jambes, the
grease, glardonl, chlavardo)..................* '.' ". 71.

Over de mededeeling der koepokstoffe, door middel der inenting,

aan het Paard. y ...... ... .... . ............. . gi.'

Over de wijze, om Runderen door kinderpokken te hesmetten,
en daardoor koepokken voort te brengen, en den uitslag der
proefnemingen hieromtrent in het werk gesteld, aan 's Rijks
Vee-artsenijschool..........................��98.

Over de meest geschikte wijze, om de koepokstoffe te bewaren. ... 109.

Verklaring der Platen............................112.

OVER DE KOEPOKKEN, ZOO ALS DEZELVE NA-
TUURLIJK BU HET RUND VOORKOMEN.

JL/e geschiedkundige nasporing der koepokken beg�nt van den tijd, dat
Jijnner begonnen is dezelve, door inenting, aan den mensch, ter beveili-
ging tegen de kinderziekte, mede te deelen, en deze zaak, in het jaar
1796, t�t een onderwerp van opzettelijk onderzoek te maken.

Er valt niet aan te twijf�len, of het Rund is, sedert onlieugclielijke tij~
den, en vvaarscriijnlijk zoolang als hetzelvc, als winstgevend Huisdier, in
de Landhuishouding lieefl bestaan, aan deze uitslag-ziekte onderhevig ge-^
Weest. Wij vinden evenwel bij de oudcn, met name de Grieken en Ro~
meinen, niets, hetwelk hieromtrent eenige zekerheid kan verschaffen. Der-
zclver Geneeskundigen kenden de kindcrpokken niet, en bij lmnne schrij-
vers over den landbouw en de vee-artsenijkunde treffen wij geene de minste
sporen aan, waaruit kan worden opgemaakt, dat zij op de koepokken
lmnne aandacht liebben geves'tigd, of dat deze ziekte bun in het 00g is ge-
vallen. (*)

(*) Men hceft wel de gissing geopperd , of niet misschien sommige ziekten van het Rund , waarvan
■Livitfs gcwnagt , bij welke somwijicn aan de menschen een uitslag of vurige puisten., door besmet-
ting, werden medegedeeld , voor de koepok-ziekte zou inoeten worden gehoudeu; dan daar deze ge-
schiedschrijver van licvige en pestaardige ziekten mclding maakt, waarvan men de oorzaken niet kende ,
^en tegen welker doodelijkheid te vergeefs naar hulp werd gezocht , zal men wel geene derzelve voor zoo-
uanige ligte ongesteldheid van het Iiundvee kunnen houden , als waarmede de koepokken gepaard gaan.
^(eele�rjnagnjen hier, even als ten aan-.ien der zickten , door Thucydides, Plinius, Virgilius, en
andercn heschreven, denkeu aan het Miltvuur of de Bloed-ziekte, door welke meermalen , gclijk be-
kend is, vurige puisten, en kwaadaardige zweren, niet zeiden met een doodelijk gevolg , aan den
meusch worden toegetragt.

Gelijk de inenting der koepokken uit Engeland t�t ons is gekomen, zoo
liebben wij ook eerst uit dat land de kennis dezer ziekte, zoo als dezelve
bij het Rund voorkomt, ontvangen. Eerst voornamelijk in het Graafschap
Gloucester bekend geworden, zijn de koepokken naderband spoedig
ook in de overige deelen van dat rijk, alsmede in 1erland,. als eene, bij de
landlieden wel bekende, ziekte waargenomen. Hier zouden zij den naam.
van shinch dragen, hetwelk, in de oude taal van dit land, zoo veel betee-
kent als pijn aan de uijers. Dan niet alleen in deze, maar ook in de meeste
overige landen van Europa en der overige werelddeelen, zijn de koepokken,
als eene ziekte, waaraan het Rund onderhevig is, bekend geworden. De-
zelve worden in Italie, Spanje, Frank rijk , Zwitserland, Oostenrljk , en
Duitschland, in Denemarken, de Ne der landen, in America, Turklje,
Perzi�, en F�ru, gevonden.

De besmettende eigenschap der koepokken voor den mensch en haar be-
yeiligend vermogen tegen de kinderzielcte, was, in vele landen, voor dat
Jenner. zulks, door opzettelijke proeven, heeft gestaafd, bekend. Hij
zelf ontleende daartoe den grond uit de ondervinding der landlieden, dat
de g�ne, die, bij bet melken der koeijcn, door de pokken , aan derzelver
uijers of tepels voorkomende , besmet werden , daard�or de koepokken ver-
kregen, en dat zij, op deze wijze, voor de besmetting der kinderpokken
bevrijd bleven. Andere Geneesheeren hadden ook reeds voor hem de in-
enting met goed gevolg in het werk gesteld, of waren ten minste van het
beveiligend vermogen der koepokken tegen de kinderzielcte overtuigd ge-
worden, doordien zij vele personen, die de eerste, door eene natuurlijke
besmetting van de koeijen hadden ontvangen, naderhand, zonder gevolg,
met de smetstofFe der laatste inenteden.

Wij mogen ons niet verlaten op de overlevering, om aan te nemen, dat
de oorspronkelijke inboorlingen van America hiermede reeds van overlang
zouden bekend zijn geweest, en uit dien hoofde de koe als eene beveili-
gende Godheid vereercl hebben. (*') Volgens eene oude oorlconde zou de
inenting der koepokken in Perzi'� en de Indien, sedert zeer vroege tij-

(*�) L. Sacco,. A. p. f. a**

dcn , gebezigcl zijn geworden. (*) Wat hicrvan zijn rnoge, wij zullen meer
staat kunnen maken op de Lerigten, die in een minder verwijderden afstand
t�t onzen tijdkring staan. Vit dezelve blijkt ons , dat men in Duitschland
reeds omtreat het jaar 1769, (-}-) de koepok-inenting tegen de kinderziekte
heeft aangewend, en dat dezelve 00k in Engeland, in 1781, doorDr. Nesse
te Devonshlre, aan zijn zoon werd uitgeocfend.

Ook in Holstein , Mecklenburg, Jutland, en Sleeswijlc, alwaar de koei-
jen meermalen aan de pokken onderlievig zijn , kenden de boeren derzelver
beveiligende eigenschap tegen de kinderziekte, zoo wel door toevallige be-
smettingen der melkers, als door opzettelijke inentingen, reeds voorlang. ($)

In ons land werden de koepokken het eerst, met onderscheiding van
andere vurigheden, welke aan de uijers voorkomen, door deskundigen,
in Frieslancl waargenomen, in het jaar i8o5, ofschoon men heeft kunnen
nagaan, dat, in die Provincie, reeds in het jaar 1778 en 1779, VOOrbeel-
den van koepokken hij het Rundvee, en daardoor voortgehragte besmettin-
gen van menschen, haclden plaats gehad, die op deze wijze tegen de kinder-
ziekte waren heveiligd. (*) In Overijsfel werden de koepokken in 1810,
en in Zuidholland in de jaren 1810 en 1816 ontdekt. De Heer Th. A.

(*) In ecn sanscritisch werk , genaamd Sancteya Grantham , toegekend aan HauventoRV , wordt
c�ne zeer naauwkeui'ige bcsahrijviug van de koepok-incuting gevonden , welke bij verkorting, volgens
eenc fransclie overzetting , hierop nederkomt: prenez le fluide du bouton de pis de la vache sur
la pointe d'une lancette, et piquez-en le bras entre V�paule et le coude , jusqu' � ce que le
sang paraisse. Le fluide se m�lant avec le sang , il en r�sultera la fi�vre et la petite v�role ,
L'�ruption produite par ce fluide sera plus b�nigne, que la maladie naturelle. Le malade
pourra �tre inocul� une saule fois ou bien plusieurs fois ; on ne doit pas craindre alors d'�tre
attaqu� de la petite v�role pendant le reste de la vie. RsrVE Encyclop�dique , Tom.
XXJ , 1324. , pag. 26, in de Notice historique sur JenneR.

(f) Medic- Chirurg. Zeitung von Ehrhart , i8o3, Th. III.

(g) Algemeine Vnterhaltungen. 3gste st. 2i May 176g. Men vindt het meest belangrijke omirent
de geschiedeuis der koepokken medegedeeld , door den Hoogleeraar E. J. XiioMASSEN � TUCESSINK,
in zijne verhandelingen, geplaalst in het Gcneeskundig Magazijn, P. II. st. 3. bladz. ii3 en verv.,
D. III. St. 1. Afd. 1. Wadz. 18 en verv., alsniedo in de waarneni�ngen omirent de ziekten, welke in het
jaar i8ooem8ol, in het Nosocomium clinicum van de Acad�mie tcGroniugenzijn vaargenomen, inzonder-
heid bevattende de �pid�mie der kiuderpokken, welke aldaar geheerscht hebben , Gron. 1824, blz. 376 en 274.

(,) Men vindt hiervan de hesclnijving , door de Commissie van Gcoeeskumtig Onderzock Cil Toe-
roorzigt in Friesland, in het Gcneeskundig Mtignzijn, D. IV. 2tle Stuk, i>ladz. 1,

''■■■■.:■: :

Jorritsma, Med. Dr. te ffoorn, nam deze�ve, m het laatstgemelde jaar, op
ni�uw in �riesland waar, en, volgens de mededeeling van den Heer Med.
Dr. J. de BrAUW, te Woerden , liadden dezelve in 182^ plaats te Ger-
vershop , een dorp nabij die stad gelegen, in de Provincie Utrecht. In al
deze gevallen werden de koepokken aan menschen, hetzij. door toevallige
besmetting of opzettelijke inentingen,, medegedeeld.

Ofselioon liet dus onbetwistbaar is-, dat de koepokken schier overal on-
dcr liet Rundvee bestaan, zoo behooren dezelve evenwel geenszins t�t die
ziekten, welke zeer gemeenzaam -yvorden waargenomcn. Dit is zoowel bij
ons als in andere landen bet geval. Sacco (*) merkt reeds aan, dat liet
als een bijzonder geluk of verdienste moet worden aangemerkt, indien
men dezelve aantreft, en L�ders (-J-) z'egt, dat de ware koepokken niet
zoo menigvuldig en overal verspreid zijn, als yelen schiji�en te stellen.
Gedeeltelijk zal de zeldzaamheid van derzelver ontdekking daaraan mogen
worden toegesebreven ? dat men daaromtrent weinig opzettelijke nasporin-
gen in bet werk stelt, maar deze zaak genoegzaam gebeel aan bet toeval
oveiiaat. Het is inderdaad te verwonderen, dat, zoodra men eens in bet
hezit was gekomen der stofTe voor de menting , men, over bet gelieel, zoo
weinig moeite meer Lceft aangcwend t�t het verkrijgen van naauwkeurige
opgaven, of en in welke streken de koepokken meer of minder geregeld
onder bet Rundvee voorkomen, en om de oorzaken na te gaan, welke
t�t derzelver ontstaan aanleiding geven. Er zijn steeds prijsvragen over de
koepokken uitgescbreven met betrekking t�t derzelver uitwerking op den
menscb, en men beeft de inenting door premien of m�dailles aangemoe*-
digd, doeb men beeft zieb, zooals L�ders {§) niet te onrcgt opmerkt,
verblind door de zoo gemakkelijke, en groote gevolgen belovende, uitvin.-
ding van Jenner , verder om derzelver bron, namelijk de oorspronkclijke
pokken der koeijen, niet bckreund: waarvan de kennis evenwel, volgens
hem, allecn in staat is den zegen der koepok-inenting voor het menschdom
te bewaren. Wenschelijk zou het, onzes oordeels, zijn , indien ieder vee-
■ bouder, gelijk ik meen dat in Denemarhen geschiedt, volgens een a�ge-

(*) A. p. s. 31. (f) A. p. s. 23i. {§) A, p. s- 229.

meen b�vel der landsregering, verpligt werd, aangifte te do�n, wanneer de
koepokken bij zijne koeijen ontstaan, ten einde dezelve alsdan door be-
voegde Geneeskundigen konden worden onderzocht. Beter zou dit oogmerk
nog bevorderd worden, indien _r voor iedere ontdekking der ware oorspron-
kelijke koepokken, waarvan tijdig genoeg aangifte wierd gedaan, eene
belooning van eenige gnldens werd gegeven. Ik twijfel geenszins, of hier-
door zouden de vee-houders, of de g�ne, die het vee behandelen, genoeg-
zaam worden opgewekt eft aangemoedigd, om hierop acht te slaan, en men
mag gelooven, dat de waarnemingen omtrent het bestaan der koepokken ,
langs dezenweg, in ons vaderland , hetwelk zoo rijk is aan Runderen, ver-
meerderd zouden worden.

Wanneer de koepokken beerscben, bepalen zij zich t�t enkele kiiddenj
en dezelve deelen dus niet in de eigenschap dier vee-ziekten, welke zich, in
eene groote uitgestrektheid , algemeeu of �pizootisch uitbreiden.

Wij znllen nu de beschrijvingen geven van de kenteek�nen en het beloop
der ware koepokken, zooals dezelve door Sacco, Viboxig, en Tschettlin
worden medegedeeld , deze onderling en met de waarnemingen , in ons land
Verkregcn, vergelijken , en daarna over de onware of valsche koepokken,
en derzelver verschi�lende soorten, sprekcn.

Sacco (*) kent aan de koepokken vier bijzondere tijdperken toe, welke
dezelve , gelijk v�le andere uitslag-ziektcn, geregeld doorloopen.

Het tijdpcrk der besmetting gaat gepaard met verminderden of verloren
eetlust, en afkeer van het voedsel ; de dieren herkaauwen onophoudelijk
met een ledigen mond, en daarmede is eene eigene Leweging der lippen
verbonden, niet ongelijk aan die, welke door den mensch bij het uitblazen
: van den tabaksrook wordt gemaakt, waarom de boeren de uitdrukking be-
zigen: de hoe rookt (pipano). Terwijl er slechls eene spaarzame hocveel-
heid van dimne melk wordt afgescheiden, wordt de opslag van het oog be-
stendig neerslagtiger ; er ontstaat koorts, welke drie of vier dagen aan-
houdt, waarop dan de uitbotting der pokken volgt.

Op den uijer, inzonderheid naar de tepels toe, en op dezelve, zeldzamer

(*)' A. p. s. 27. en verv.

om de neusgaten en aan de oogleden, komen nu effene, ronde, in het mid-
<�en eenigzins ingedrukte , puisten te voorschijn, die van een smallen rooden
jkring orngeven zijn, weike zich vervolgens bestendig meer uitbreidt. Op
<den vierden of vijfden dag, nadat dezelve uit zijn gebroken, verkrijgen deze
jiuisten Lare voikomene vorming. De algcmeene ziekte-verscbijnsclen ne-
men alsdan af, en verdwijnen bijna geheel. Maar, naar evenredigheid van
den wasdom en de rijpwording der puisten, weike op den zevenden of acht-
sten dag der ziekte, en op den derden en vierden dag na bet begin der uit-
iotting, volbragt zijn, wordt de koe bestendig onrustiger, en, wanneer de
puisten bij liet melken gedrukt worden, gceft zij teekenen van zware pijn
te kennen. Terwijl de puisten nu bestendig grooter worden, bebouden zij
in het midden den indruk, weike aan de pokken geheel eigenaardig is ; zij
worden glanzig, en nemen eene lood- of zilverkleur aan, terwijl de roodlieid
zich bestendig verder uitbreidt en eene blaauwacbtige kleur verkrijgt. De
uijer zelf wordt bard op de plaatsen, alwaar de puisten zich bevinden, en
liierdoor ontstaat de onrustigheid van het dier. De vloeistoffe, weike zich
in de pokken bcvindt, is helder, heeft nimmer een kwaden rcuk, doch is
somwijlen ligt gekleurd. Blijft dezelve in de puisten aanwezig , zoo wordt
zij langzaamerhand verdikt, en droogt, orn den elfden of twaalfdeti dag, op.
De pokken beginnen dan eerst van het midden naar den rand toe meer en
meer bruin te worden; er ontstaan, op deze wijze, roodachtig-bruine,
effene, en dikke korsten, waardoor het uitdrukken der melk moeijelijk
en pijnlijk Avordt. Zijn deze korsten, na tien of twaalf dagen, geheel uit-
gedroogd enlosgegaan, dan laten dezelve even zoo v�le likteekenen op den
oijer achter.

Dit is het gewoon be�oop der ziekte bij de koeijen. Het gebeurt niet
zei�cn, dat de pokken, bij het melken gedrukt wordende , openspringen.
De stoffe, weike er uitv�oeit, kleeft alsdan aan de vingeren der melkers, die
dezelve op andere koeijen overdragen, weike op deze wijze besmet wor-
den. Alsdan wordt de eene koe na de andere door de pokken aangcdaan.
Ook knnnen de puisten, hierdoor geprikkeld wordende, in eene hevige
ontsteking geraken, waardoor t�t diepe en moeijelijkc verzweringen aanlei-
<ling wordt gegeven.

Hiermede komt de heschrijving van Viborg (*) in liet algemeen over-
cen ; doch hij maakt geen hijzonder gewag van de ziekte-verschijnselen,
welke de uitLotting voorafgaan, noch ook van de koorts, die deze verge-
zelt. Dezelve ontstaat, volgens hem, van den zevenden t�t den negenden
dag , met afneming der melk, doch zonder dat de herkaauwing aanmer-
kelijk verminderd is, of de eetlust verloren gaat. Het hlijkt dus, dat deze
algemeene aandoeningen hij de koeijen verschillen, hetwelk misschien ook
van de meerdere of mindere prikkelhaarheid der dieren, mogelijk ook van
het verschil der luchtstreek, van de onderscheidene rassen, en den trap
der ziekte zelve, zal kunnen afhangen.

Hieraan heantwoordt insgelijks genoegzaam hetgeen TscHEU�aN (-f) om-
irent het heloop der koepokken mededeelt. Hij schijnt Viborg voorna-
melijk te zijn gevolgd. De gang der uithotting wordt door hem op dezelf-
de wijze opgcgeven, doch hij spreekt mede niet van voorloopende toeval-
len, en zegt, dat de koorts zich gewoonlijk op den zevenden of achtsten
dag vertoont, wanneer de pokken derzelver volkomene grootte hehhen ver-
kregen. De koe wordt dan ne�rslagtig, laat den kop hangen, terwijl er
trillingcn plaats hehhen over het ligehaam, met opvolging eener verhoogde
Warmte, versnelling van den pois, en vermindering van de afscheiding der
melk, waarhij alsdan de eetlust en herkaauwing niet zelden aanmerkelijk
gestoord worden. Bij de meeste dieren zijn de lippen , gedurende het he-
loop der koorts, alsmede het tandvleesch en de inwendige deelen van den
mondhleek; eenige hoesten en hehhen een ligteii doorloop. De koorts
heeft evenwel niet in een hevigen trap plaats, en neemt zelden het karak-
ter van zwakheid (typhus) aan. De pok-korst valt met den veertienden
dag af, doch dezelve kan ook t�t den dertigsten hlijven zitten. Omtrent
het hestaan van pokken oui de neusgaten, aan de oogleden, of eenig ander
deel des ligehaams, wordt, door den laatstgemelden Vee-artsenijkundigen,
geene melding gemaakt.

Vergelijken wij hiermede de verschijnselen, welke hij de koeijen, die m

(*) Sammlung von Abhand.lu.ngen fur Thier�rz.te und Oekonomen, 4tea Baudchen , s. 363_r Co-
pwhagen i8o5. (-J-) A. p. s. 61.

Wriesland door de pokken werden aangedaan ., plaats liadden, zooals dezel-
ve, door de Commissie van Geneeskundig Ondtrzoek en Toevoorzigt, te�
aangehaalde plaats, worden beschreven, zoo vinden wij, dat dezelve van
de hierboven opgegevene niet aanmerkelijk verschillen. Er wordt hierbij
wel geene geregelde opgave gevonden van het geheele beloop der ziekte ,
zooals dezelve , van het begin t�t het einde, plaats had, met de verande-
�ingen, welke daarin, van dag t�t dag, zijn voorgevallen. Hiertoe was
men niet in staat, dewijl de pokken reeds gedeeltelijk waren afgeloo-
pen, of aanmerkelijk gevorderd, voor dat dezelve, door de Leden dier
Commissie, konden worden onderzocht. Het blijkt evenwel genoegzaam uit
liaar zeer naauwkeurig berigt, dat de pokken zelve aan het hierboven be-
schreven uitslag beantwoordden ; dat de uijer ontstoken en pijnlijk was ;
dat de puisten of pokken met zwarte korsten opdroogden, en dat de-
zelve, door het melken, afvallende, vuile zweren nalieten, welke somtijds
rond en regelmatig, maar op andere tijden hockig en ongeregeld waren.
De koeijen graasden over het a]g<3mcen , gedurende bet gebeele beloop der
ziekte, als gezond, doch gaven aile veel mmdcr melk, en dezelve waren
SOmwijlen koortsig en ongestcld. De ontsteking en verzwering der uijers
waren bij sommige koeijen zoo sterk, dat dezelve daardoor niet meer kon-
den gemolken worden. Bij onderscheidene personen , die deze koeijen had-
den gemolken , ontstonden ware koepokken, waaruit vervolgens, met het
Leste gevolg, werd inge�'nt, terwijl ook .eene inenting gelukte met stoffe,
opzettelijk daartoe van eene koe genornen.

Ook hier vinden wij geene de geringste aanduiding, niettegenstaande de
koepokken bij twee en dertig stuks Runderen, bij opvolging, plaats liad-
den , dat er aan andere deelen des ligehaams dan aan de uijers en tepels
uitslag is waargenomen, evenmin als bij de koeijen te Geervliet, welke het
enderwerp uitmaken van het berigt, door de Commissie van Geneeskundig
Onderzoeh en Toevoorzigt der Provincie Zuid-Hollaiid, te Dordrecht,
medegedeeld. Bij de koeijen te Gervershop bestonden evenwel, volgens
een, mij toegezonden , berigt van den Heelmeester J. Zaad , te Kamerih ,
die dezelve gezien had, behalve aan de uijers en tepels, ook pokken onder
den buik. Dit verschijnsel schijnt dus slcchts zcldzaam plaats te hebben,

althans niet algemeen of standvastig te zijn. Het is nogtans ook mogelijk,
dat hetzelve , bij gebrek van naauwkeurig onderzoek , dikwijls voorbij is gezien >
en dat er minder zeldzaam eene algemeene uiibotting van pokken over het
ligchaam bestaat, dan men , t�t dus ver, beeft opgemerkt : eene omstandigheid,
wel waawlig, dat men er de aandacht vervolgens bepaaldelijk op vestige.

Het is niet uitgemaakt, of de koeijen in aile saizoenen even zeer aan de
pokken onderbeyig zijn, dan of zij dezelve op zekere tijden meer dan op
andere verkrijgen. Sacco (*) stelt, dat, volgens de opmerking van sommi-
gen, de koeijen inzonderheid door de pokken worden aangedaan, kort na-
dat zij gekalfd bebben, en dat deze ziekte met de lang opgehoudene, en nu
op nieuw aan den gang gebragte, afscheiding der melk in verband zou staan.
Hij houdt evenwel het gevoelen ongegrond van hen , die willen, dat de
mtlk, welke, bij eene onvolkomene opening der ontlastbuizen,telanginden
uijer wordt opgehouden, en, op deze wijze, scherp geworden zijnde , door
hare prikkeling, ontsteking der tepels en het pok-uitslag zoude voortbren-
gen; kunnende, zooalshij meent, deze oorzaak moeijelijk als voldoende worden
bcschouwdtothetvoortbrengen van deze eigenaardige ziekte. Viborg (�]-) zegf.
ook, dat de ware koepokken plaats hebben bij de koeijen , welke nieuws gekalfd
hebben, inzonderheid in het voorjaar. Hetzelfde wordt door TsCHETJLJN {§)
aangemerkt, met bijvoeging, dat de koepokken het meest in het voorjaar,
minder algemeen in den herfst, doch nog zeldzamer in de overige saizoe-
nen , voorkomen.

Uit het boven aangehaalde berigt omirent de koepokken, welke, in i8o5,
in Friesland werden waargenomen, moet men afleiden, dat de ziekte al-
daar in het laatst der maand September en in October plaats had, toen de
heesten nog in de weiden waren. Dr. Jorritsma nam dezelve in de maand
Augustus waar bij koeijen, die in Maart en April hadden gekalfd. De kudde
hestond uit 20 of 24 stuks, waarvan elf aan de koepokken leden. De ge-
melde jGeneesheer merkt evenwel op, dat de ziekte waarschijnlijk reeds
vroeger bij sommige der overige hadden bestaan , dewijl, volgens het zeggen
van den Boer, de koeijen, den geheelen zomer door, aan eene vurigheid

{*) A. p. s. 26. (f) A. p. s. 564. {§) A. p. s. 60.

der uijers hadden gesukkeld. Te G-eervliei werden de koepokken, zoowel
in iSao alsi8i6, in de maand December, aanwezig bevonden. TeGe7~vers-
kop -werden zij opgemerkt bij vijf of zes koeijen, in het laatst van Mei, toen de-
zelve in de weide waren gebragt. In dezelfde maand zag ook Dr. Ramaer de
koepokken te Mastenbroeh , nabij de Stad Hasselt, Hieruit ziet men , dat bij
ons de ziekte zich niet zoo algemeen t�t het voorjaar bepaalt, als men wil,
dat elders het geval is, noch ook, dat dezelve zoo bij voorkeur aan de
koeijen, die nieuws gekalfd hebben, eigen is. Want, ofsclioon er het geheele
jaar door koeijen gevonden worden, die op buitengewonetijden, datis,vroeg
in den herfst, of laat in het voorjaar, en in den zomer afkalven, zoo heeft
dit slechts met we�nige, althans nimmer met eene geheele kudde plaats van
zoodanige uitgebreidheid, als hierboven is uitgedrukt. Om te dezen aanzien
tneerdere zekerheid te erlangen, zou men dienen acht te geven, of de pok-
ken welligt het eerst bij eene of meerdere, nieuws gekalfd hebbende, koeijen
ontstaan, en van deze, door besmetting, aan de overige worden medege-
deeld. Dit zal daardoor reeds waarschijnlijk worden, indien men geregelde
tusschenpoozen of opvolgingen in het uitbreken der ziekte , bij een grooter
of geringer getal koeijen, opmerkt, zooals in i8o5, in Friesland, onder
de melkkoeijen van den Landman Nammen Jeljers plaats vond : bij een
gedeelte van welke eerst de pokken waren ontstaan, terwijl, acht dagen la-
ter, de overige werden aangedaan, zoodat geene koe van het oiigemak
geheel vrij bleef. Het laat zich vermoeden, dat deze laatste de pokken van
de eerst ziek geweest zijnde koeijen, bij wijze van besmetting, het zij
door de melkers, of bij het nederliggen in de weiden, zullen hebben
verkregen. Trouwens het komt mij niet onmogelijk voor, dat de ge-
zonde beesten kunnen besmet worden, wanneer zij met de uijers tegen den
bodem liggen , op zoodanige plaatsen, alwaar kort te voren een uijer, met
pokken bezet, de smetstoffe op het gras heeft achter gelaten. Het schijnt
nog niet volkomen bewezen te zijn, of aan de smetstoffe der koepokken,
met betrekking t�t derzelver werking op de Runderen, wanneer de pok-
ziekte natuurlijk onder eene kudde ontstaat, wel geheel de eigenschap
der vlugtige smetstoffen, om namelijk op zekeren afstand derzelver aanste-
kende uitwerking te verbreiden, kan worden ontzegd. \Vij kenneu deze

stofFe, zooals dezelve op den mensch werkt, alleen als eene vaste smet-
stoffe, die eene middelijke overbrenging of inenting van het eene voorwerp,
ap het andere vordert, om haar vermogen uit te oefenen; doch dit geeft,
mijns oordeels, nog geen voldoenden grond, om als zeker aan te nemen, dat
dezelve, met opzigt t�t het Rund zelf, bij lietwelk deze smetstoffe oorspron-
kelijk wordt voortgehragt, van aile vlugtig-l>esmettende hoedanigheden zou-
den ontblqot zijn. (*) Ook deze zaak verdient verder een bepaald onderzoek.

Dan, ofschoon het niet blijkt, dat, gelijk hierboven gezegd is, het pok-
uitslag, als eene onmiddelijke kraam-ziekte van het Rund kan worden be-
sehouwd, zoo is het toch opmerkelijk, dat hetzelve, zooals men wil, alleen
bij de koeijen voorkomt. De Heer Jorritsma deeltmij mede, dat, volgens.
de stellige verzekering der Landlieden in Ftriesland, de natunrlijke koepok-»
ken nimmer bij zoogenaamde drooge of guste koeijen, namelijk de zulke,,
die niet gemolken woxden, hoewel onder melkgevende weidende, wordea
waargenomen. Indien dit algemeen bevestigd wierd , zou men daaruit moge»
besluiten, dat de ziekte t�t de melk-afscheiding in eene regtstreeksche be trek-
king staat, en dat deze geslachts-verrigting als eene voorwaarde van. dezel-
ve moet worden beschouwd, zoodat de koeijen alleen in zoo verre t�t de
pok-ziekte de noodige voorheschiktheid bezitten , als zij melkgevende zijn.

Men wil algemeen, dat de stieren en ossen niet aan de natuurlijke koe-
pokken onderhevig zijn. Sacco (f) heeft dit reeds. opgemerkt. Mrar-
DlGii ($) en Hofacker (*) verzekeren stellig, dat de koepok noch aan den
stier noch aan den os wordt medegedeeld. Ik weet evenwel niet, of deze
laatste schrijvers hieromtrent volgens eigene ondervinding spreken, dan of zij
zulks op het gezag van Saccq hebben aangenomen. Bergman (-|-) draagt
deze zaak als twijfelachtig voor. Dr. Jorritsma meldt mij, dat bij omtrent
deze zaak, bij v�le opmerkzame Friesche Landlieden, opzettelijk onderzoek
heeft gedaan, doch van aile de getuigenis heeft ontvangen, dat de stierea

(*) Vorgelijk Li�DERS , A. p, s. 207. (f) A. p. s. 23. (§) Compara-tiv-physiologische undt
nosologi^cfie Ansichten von den Krankheiteii des Menscli&n und der vorziigligsten I�austhiere. s. 16.
(₊) hehrbuch iiber die gewolmlichen allgerneinen Krankheiien des Pferdes, Rindviehes, Scha�
fes, Schweines , Hundes, u. s. \v. s. g5. (■}-) Dissertatio inauguralis sistens primas lineas
pathologiae comparatae , p. 5a.

van de koepokken verschoond blijven, en wel, zoo als zij stellen, omdat
de stoffe aan dezelve niet met de lianden der melkers wordt overgebragt,
gelijk bij de melk-koeijen plaats beeft. Dit kan evenwel, naar mijn oor-
deel, niet als eene voldoende reden worden besehouwd, waarom de stier
niet oorspronkelijk de koepokken zoude erlangen, even als de koeijen,
waarvan de eersten der kudden dezelve niet door besmetting, maar uit
eene eigene , in liet ligebaam bestaande, oorzaak verkrijgen. Het gering
aantal van mannelijke Runderen _r hetwelk wordt aangehouden, in evenre-
digheid van vrouwelijke, kan misscbien eene reden zijn, dat de natuurlijke
pokken bij den stier nog niet zijn opgemerkt. Het moet althans als vreemd
worden besehouwd, dat dezelve daaraan niet evenzeer zouden onderbevig
zijn als de koe. Mij zijn geene ziekten bekend, waarvan- de eene kunne,
zoowel ten opzigte van den menseh als de dieren, bij uitsluiting onderworpen ,
en waarvan de andere geheel uitgesloten is, voor zoo ver dezelve niet t�t de
ziekten der geslachts-deelen behooren, of uit derzelver verrigtingen onmidde-
lijk voortvloeijen. Indien bet dus volkomen bewezen ware, dat bij den stier
de koepok zicb nimmer als oorspronkelijke ziekte ontwikkelt , zou zulks een
nieuwen grond opleveren , om liet daarvoor te bouden , dat de koepokken in-
derdaad met de vrouwelijke geslaclits-verrigtingen in verband staan , en waar-
scbijnlijk aan eene onregelmatige of ziekelijke gesteldbeid der melk-afscliei-
ding, welke bij de koe meer dan bij eenig ander dier aan afwisseling on-
derbevig is, moeten worden toegesebreven. De uijer der koe is een
deel, waaraan dikwijls ontsteking ,. roosachtig uitslag, en zwellingen voor-
komen, en dit is gedeeltelijk te verklaren uit de tedere en gevoelige be-
werktuiging , welke hetzelve boven de overige uitwendige deelen bezit. De
uijer is van haar ontbloot, en daardoor meer aan den invloed van koude en
andere prikkels blootgesteld ; maar vooral mag men den uijer der koeijen ,
welke gebeel voor melk-gewin in de landbuishouding bestaan, bescbou-
wen, als een deel, dat, als bet ware, altijd in een staat van verhoogde of
ongeregelde prikkelbaarbeid verkeert, naar betwelk bestendig, door het
inelken en een overmaat van aanzettend voedsel, een versterkte aandrang van
bloed onderhouden wordt, en dat steeds t�t eene vermeerdere werkzaamheid _%.
ter bereiding der melk, wordt opgewekt. Geen wonder derhalve, dat zoo-

genaamde scherpten zich bij voorkeur op den uijer nederzetten, en aan dit
deel vurigheden van verschillenden aard te weeg brengen. Plierop berust dan
ook waarschijnlijk de reden van bet verschijnsel, dat de koepokken zich , zoo
al niet bij uitsluiting, nogtans hoofdzakelijk, aan dit geslachts-deel openbaren.
Worden ook niet de tepels der zoogende vrouwen liet meest, kort na de be-
valling, door de spruw en andcre ontstekings-ziekten aangedaan ? De koepok-
ken laten zich evenwel door inenting aanden stiermededeelen, gelijk: vervol-
gens zal worden aangetoond.

Dat de stof�e uit het mok-gezwel van het Paard meermalen aanleiding geeft
t�t het ontstaan der koepokken, is door zoo v�le waarnemingen bevestigd ,
dat daaromtrent geen twijfel meer bestaat. Wij zvdlen hierover , bij de be-
schouwing dezer voet-ziekte, nader handelen. Het is nogtans even zeker,
dat de koepokken niet altijd, maar slechts in de zeldzaamste" gevallen, op
deze wijze worden voortgebragt. Sacco (*) lieeft reeds opgemerkt, dat, of�
schoon de mokstoffe, zoowel bij mensclien als koeijen, door onmiddelijke
besmetting . de ware koepokken kan verwekken, men evenwel deze stoffe
niet als de eenige bron moet besehouwen, waaruit zij voortvloeijen, daar
de koepokken dikwijls genoeg van zelve ontstaan. Zij komen zelfs dikwijls
voor op plaatsen, daar geene Paarden Lij Ixet Rundvee worden gehouden.
TscHEU�iiN -verzekert (-{-), dat de koepokken dikwijls heerschen, zon-
der dat de mok onder de Paarden aanwezig is, en niet altijd worden
waargenomen, wanneer dit gebrek bestaat. In Friesland heerscliten de
koepokken bij Nammen Jeljers, zonder dat een der Paarden van dezen
Landman aan eene verzwering van den hoef leed, terwijl dezelve niet plaats
hadden bij de koeijen van een naburigen Vee-houder , die een Paard met een
zoogenaamden overhoef had {§). Evenmin bestond de mok, te Gerverskop ,
onder de Paarden, waaruit de koepokken hunnen oorsprong konden hebben
ontleend. In de overige medegedeelde gevallen der waargenomene koe-

(.*) A. p. s, 25. (-J-) A. p. s. 5g. ($) Genecskundig Magazijn bladz. 7. Het is twrifelachtig, of
ouder overhoef hiir de mok, en wel de beveiligende mok, moet verstaan worden. Uit de volgende
btscbrijvmg van deze laatste ziekte zal het blijken, dat men zeer verkeerdelijk deze gebreken , namelijk
de overhoef en de mok , voor ongemakken van dcnzelfden aard beeft gehouden. V�le kundige Laiid-
1 ieden en de Pau�denhandelaars weteu dezelve zcer wci van elkander te ouderscheiden.

pokken, bij de inlandsche Runderen, wordt niets vermeld, waaruit men
zou mogen besluiten, dat dezelve uit de mok zijn voortgebragt. Wij mo-
gen derhalye vaststellen, dat de pokken bij de koeijen, den meesten tijd,
a�s eene eigene of oorspronkelijke ziekte geboren worden, gebeel onaflian-
kelijk van de mok : doch bet is tevens allerwaarschijnlijkst, dat door dit
laatste ongemak bij het Paard dezeifde smetstoffe wordt voortgebragt, als do-or
de koepok bij bet Rund , en dat beide stoffen daarom wederkeerig op deze dier-
geslachten, en ook op den mensch, hetzelfde hesmettende vermogen uitoefenen.
Men zal dus de mok zoowel de pok-ziekte van het Paard, als de koepok die
van bet Rund mogen noemen, waarover _wjj vervolgens nader zullen spreken.
Het verdient hier, als t�t het onderhavige onderwerp behoorende, te
worden opgemerkt, dat de pok-ziekte een der meest algemeene ziekte-
vormen is , welke de dieren met den mensch gemeen hebben, waarvan
evenwel de wederkeerige besmettelijke eigenschappen nog niet genoeg-
zaam gekend en bepaald zijn. Het Scbaap, het Varken, de Hond, de Ha-
zen, de Konijnen, v�le Vogelen, als de Kalkoenen, de Ganzen, de Duiven,
en meer andere zijn aan de pokken onderhevig. (*) Hoewel dezelve bij elk
dezer dier-soorten of geslaehten een eigenaardig beloop hebben , en in ge-
daante verscl�llen, zoo komen zij nogtaas in v�le algemeene verschijn-
selen overeen, zonder dat men nogtans, t�t dus ver, volkomen weet, in
lioever zij yan het eene geslacht op het andere kunnen worden overgedra-
gen, en tegen deze of geene ziekten beveiligen. Mogelijk heeft men de we-
derkeerige besmettelijkheid al te zeer beperkt, door aan te nemen, dat bij
elk dieivgeslacht of soort eigene smetstoffen worden voortgebragt, welke op
geene andere dieren werken. Wij zien evenwel, dat de huid-ziekten van
sommige dieren, hoewel in uitwend�g aanzien met volkomen overcenkomen-
de , maarnaar de onderscheidenlijk gewijzigde, organiscbe en physiologische,
zamenstelling en verrigtingen van derzelver ligchamen, vooral van het weef-
sel der huid, verschillende, door besmetting, gelijksoortige uitslagen bij
den mensch en de dieren te weeg brengen, zooals zulks omtrent de

(*) Hurtrel D' Arboval , Dictionnaire de M�decine et Cl�rurgie V�t�rinaires, Ton» IV.
yag. 499. et suiy.

schurft-ziekten plaats heeft (*). De smetstoffe van den kwadcn droes ver-
wekt somwijlen eene soortgelijke aandoening in het lijmphatike vaatgestel
van den mensch, als hij het Paard, waarvan dezelve afkomstig is, en zelfs
kwaadaardige ontstekingen, die het leven in gevaar kunnen brengen. (-J-) Het
dolgift werkt op den mensch en de meeste warmbioedige dieren genoegzaam
op dezelfde wijze, enhetant/irax- ofbloedgift, dat bij het zoogenaamde milt-
vuur ontwikkeld wordt, brengt bij dezelve de hevigste, ja doodelijke, ge-
volgen te weeg.

Dat sommige dezer besmettingen niet altijd en geregeld plaats vinden , kan
van de meerdere of mindere werkzaamheid der smetstoiTen zelve, en van
verschillende andere omstandigheden afhangen, die onbekend zijn , of niet al-
tijd kunnen worden nagegaan. Hieraan zal men het dan ook mogen toeschrij-
ven, dat de proeven der inenting met koepokstoffe op sommige dieren, als
het Schaap, den Hond, het Konijn, en andere genomen, somwijlen eea
volkomen gevolg hebben gehad (<jj) , terwijl deze inenting, door anderen en
mij zelven, aan gemelde dieren en den Aap verrigt, niet zijn gelukt (,,.).

(*) E. Viborg, Sammlung u. s. w. I. B. s. 281 ; Recueil de M�decine V�t�rinaire, Tom. I. p.
252; A. 1NUMAN, Vee-artsenijkundig Magazijn, D I. bladz. 3�4. Sick {Unterricht zur Abwar-
tung und Heilung von Viehkrankheiteri, Berlin 1807) verhaalt een voorbeeld , dat eene hevige
schurft-ziekte onder de Paarden aan aile oppassers werd, medegedeeld. Willan en Alibert ver-
zckeren insgelijks , dat deze ziekte van het Paard voor den mensch besmettelijk is. Verg. F. C. Bach,
Grundzuge zu einer Pathologie der antsteckenden Krankheiten. Halle* 1810 , s. a3a. Dat de
schurft-ziekte van het Schaap zich aan de Geit mededeelt, zag ik, in het verleden najaar , aan de Vce-
artseniJEchool alhier hevestigd. De Heer Vee-arts F. Bontekoe deelde mij onlangs eene waarneming
ruede , omtrent de hesmetting van onderscheidene menschen door de schurft van het Varken.

(f) Vee-artsenijkundig Magazijn. D. II. bladz. 228 eu vcrvolgens. De Heer Medicinae Doctor
Alexandjir zag onlangs onder meerdere , door hem waargenomene, gevallen, de doodelijke uitwerkine
van eene hesmetting door den kvvaden droes, bij eenen lijder , in 's Rijks Militaire Hospitaal, te Utr.echt.
Ik hoop in staat te zijn , in het eerslvolgende deel van het Vee-artsenijkundig Magazijn, deze, door ge-
ttelden Geneesheer bewerkte , ziekte-gevallen te kunnen mededeelen.

($) J. de Carro , Geschichte der Vaccination in B�hmen , Prag, i8o4. Verg. E. J. ThoMASSEN
^� ThuessiNK, Geneesk. Magazyn, Ilde D. lllde St. bladz. i32, l33, Vde D. Iste St. bladz. 26.

(+) Proeven omtrent de werking van de smetstoffe der koepokken op onderscheidene Huisdieren, ter
aangehaalde plaats in de Vaderl. Letteroef. van 1824. Zie ook de : Proeven en Waarnemingen omtrent de
inenting der pokken aan Schapen, door D. H. VAX der Meer , H. C. Medenbach de Rooy.S.El-
lerbeeK, en G. A. Ramaer, met een vergelijkend overzigt, hiertoe betrekkelijk, en eene YOOirede
door Dr. A. Numan, 's Gravenhage 182a, biadz. 119.

Hoewel bet Sehaap niet volstrekt mag kunnen worden gezegd voor de werking
der vaccine-sioi onvatb�ar te zijn, zoo schijnt mij deze inenting aan te veel
wisselvalliglieid onderhevig, en weinig gescbikt, noch raadzaam te kunnen
worden geaclit, om op deze wijze de koepokken voortteplanten, gelijk
eenigen gewild bebben. Even als bij den mensch niet altijd de voorbeschikt-
heid bestaat, om de smetstoffe, hetzij der kinderpokken , of koepokken,
ep te nemen, of liever op betzelve terug te werken, zal men mogen aanne-
men, dat zulks ook, overeenkomstig de algemeene lcvens-wetten, niet altijd
bij de dieren piaats vindt. Camper beproefde de mededeeling der smetstoffe
van de menscben-pokken vruebteloos aan betSchaap en den Aap. Andere Ge-
neeskundigen (*) bebben als eene vaste eigenscliap der kinderpokken opgege-
yen , dat bare werking zieh alleen t�t bet menscbelijk ligcba�m bepaalt. La-
tere waarnemingen , als van Viborg en Gr�ve , bebben evenwel geleerd, dat
de Hond, de Aap, en het Varken (-J^) inderdaad voor de werking van bet

(*) F. L. BANG , Praxis Medica, Hafniae 1786, pag. 99; IzAAK de Koning , Bijdragen t�t de ten-
nis en behandeling der Riudcrpokken , Zalt-Bommel 1824.

/+) Omtrent de vatbaarheid van den Aap voor de smetstoffe der kinderpokken vinden wij bij PAUL-
Let (Ifeber die Viehkrankheiten und deren, Heilang, s. 292-96.) cen voorbecld aangehaald , en,
in het jaar 1767 , kreeg een Aap insgelijks door de natuuriijke besmetting van eenen pok-zicken , depok-
ken , wclke volkomen met die van den mensch overeenkwamen , hetgeen ook te Amsterdam in 1786 ,
met eene Simia Sciurea piaats had, die met cen kind , door de pok-ziakte aangedaan, in dezelfde ka-
mer verkeerde , waarmede liet dier nogtans niet in onmiddelijke aanraking kwarn Ook Htizard beeft
den overgang der menschen-pokken op Apen waargenomen , en Gr�ve (J�rfahrungen und Beobach-
tUngen �ber die Krankheiten der Hausthiere im vergleich mit den, Krankheiten der Menschen ,
Oldenburg 1818, Eerstes Bandchen, s. 298, u. w.) zag , in 1812, de pokken bij eenen Aap, zijnde
waarschijnlijk de Simia Maura ontstaan , die met pok-ziekc kinderen gespeeld had , en door deze vas
besmet geworden. Dezelfde V ce-arts deelde bovendien de pokken van den mensch aan twee Apen {Simia
Sylvanus) mede , en VlBORG entte den grooten Aap van Angola {Simia Cynomolgus) , den capucijn-Aap ,
[Simia Capucinus) en den spook-Aap [Simia Inuus) in met menscben-poksmet. Bij dezelve ont-
stondcn meer of mindci- talrijke pokken; doch dit uitslag had bij de nieesten slechts in de nabijheid der
inentings-vionden piaats, Insgelijks is de inenting met de smetstoffe der kinderpokken door Viborg en
Gr�ve aan Honden in het werk gesteld. Eenige werden geheel met pokken overdekt; er ontslonden
aan de geslachts-deelen brandige piekken , en drie van de acht Honden , die ingc�nt waren , kwamen aan
de jiiekte te sterven. Men vond bij de opening , dat de tong , de kcel , en slikbuis met v�le pokken bc-
�tet waren. Door Gr�ve werden ook de pokken van den Aap , die door menschen-pokgift natuurlijk be-
smet was , op den Hond overgeplant, en volgens Vicorg , (A. p. I. B. s. 320.) zou dit dier , op de natuur-
iijke wijze, besmet zijn geworden, door het slapen bij menschen, die door de pokken Ytarea aauge-

menschelijkpokgiftvatbaar zijn, en daardoor, zoowel door inenting als loe-
vallige besmetting, kunnen worden aangedaan, gelijk ook sommigen eene
wederkeerige besmettelijkheid tusschen de menschen- en schaaps-pokken
willen hebben waargenomen. Hoezeer er tusschen de pok-ziekte van den
mensch en bet schaap, wat de gedaante en gebeele beloop betreft, eene
grootere gelijkheid bestaat dan tusschen de pokken van eenige der overige
dier-geslachten , zoo is bet nogtans opmerkebjk , dat de toevallige besmet-
tingen, hierdoor voortgebragt, zoo ongemeen zeldzaam z�jn, dat men de-
zelve schier in twijfel moet trekken, gelijk zij door anderen ten eene-

daan , omtrent de vatBaerb�id van het varken voor de smctstoffe der raenschcn-pokken , zoo door aan-
Meking langs den natuurlijkcn weg, als door inentiog, vinden wij voorbeelden mcdegedeeld , door
GREVE, (A. p. s. 205) , alsinede in de G�llingschen Gemeinnutzigen Abhandl. 1772, i8destuk;
Galelirten Beytr�gen zu dan Braunsw. Anzeigen. 1772, 87 stuk ; Beschreibung der Stadt
Nordheim , Gottingen, 1779, s. 209-222. Door Dr. Sachse worden waarnemingen medegedecld ,
dat de schaaps-pokken Bij menschen een algeraecn uitslsg zouden hebben veroorzaakt, gelijk aan- d«
roer.schen-nokkcn ; (HUFEI.ANDS Journal B. i3, stuk 1, s. 112). Eenige Genees-en Vee-artsenijkun-
digcn voercn voorbeelden aan, dat Herders en andcre personen , die door de pokken waren aangedaan,
de scliaaps-kuddcn , waarondcr zij verkeerden , hebben besmet, en dat pok-zieke schapen wederom bij
kinderen de pokken voortbragten [Rapport d' exp�riences sur la vaccination des be'tes � lain*
et sur le claveau , faites � la. Soci�t� �"agriculture du D�partement de Seine et Oise, par
M. F. Voisin, Paris 1806). Op bet Eiland Bornholm zouden, zoo als -wij door Viborg vinden
opgctcckend (A. p. 15. 3. s. 168) , de schaaps-pokken gelijktijdig heerscben , wanncer aldaar de kin-
derpokkon aanwezig zijn. Inmiddels komcn de schaaps-pokken jaarlijfcs bijna in aile Janden voor, en
men zou van dusdanige besmettingcn voorzeker meer moeten vernemcn , indien dezelve zich gemakkelijk
aan den mensch mcdedcelden. Men zal dus moeten aanncmen, dat er omstandigheden kunnen bestaan ,
die de besmetting in zeldzame gevallen kunnen begunstigen, om geloof te beehten aan de waarnemingen,
die wij dienaangaande geboekt vinden , te meer daar dezelve door de ondervinding van anderen niet
gestaafd worden. Juvencel maakt gewag van een kind van veertien of vijftien jaren , hetwelk de kin-
dcrziekte niet had doorgestaan, en eene kudde pok-zieke schapen boedde , waarvan zij dagelijks zestig
stuks moest behandelen en verbinden , zonder dat zij hierdoor op eenigerbande wijze werd aangedaan.
Meer dan drie jaren later kreeg dit kind zamenvloeijeude ldnderpokkcn, waardoor zij geschonden
werd. De proeven , om, door de inenting der stof�e van de schaaps-pokken aan den mensch, der-
zelver geiijkaardiglieid met die der kinder-pokken te bewijzen , en zelfs ten einde aan fe toonen, dat
deze uit de pokken der schapen zouden zijn voorigekomen , staan , voor zoo ver dezelve eenig werk-
zaam gcvolg moglen gehad hebben , tegen een te groot aantal van proeven, die geheel ontkennende uit-
komsten bebben opgeleverd, over, dan dat wij aan de stelligc gevolgtrekking, daaruit ten opzigte der
bedoelde overeenkomst en van dezen oorsprong afgeleid , ons zegel zouden mogen hechten. (Zie HuR-
TRel D' ARBoVAL , a. p., op het woord Variole).

maie ontkend worden. De inenting, door Viborg en anderen, en ook door
Miij zelven, met de stofFe der menschen-pokken aan het Schaap verrigt,
hadden , evenmin als dezelve vroeger aan Camper gelukt was, geene vol-
doende uitwerking.

Dit geeft mij aanleiding , om nog te spreken over de uitwerking der smet-
stofFe van de menschen-pokken op de koe, daar men wel veronderstekl
beeft, dat de koepokken uit de eerste, of de kinderpokken uit de laatste , bij
wijze van ontaarding, zouden zijn ontstaan. Men heeft, ten einde hierom-
trent meerdere zekcrhekl te erlangen , inentingen met de stofFe uit de kin-
derpokken aan de koeijen verrigt, dock waarvan de uitkomsten zoo uiteen-
loopende zijn, dat men er gecn volledig gevolg uit kan trekken.

Volgens proeven , aan de Vee-artsenijscliool te Berlijn genomen, zoude
de koe, met menschen-pokstoffe inge�nt, de pokken hebben verkregen, welke
wederom op den mensch overgeplant, aan denzelven de wezenlijke pokken
mededeelden (*). Hieruit zou dus moeten worden afgeleid, dat dit pokgif't
in het ligchaam der koe geene verandering ondergaat, maar deszclfs eigen
aard blijft behouden. Gekeel anders waren de uitkomsten, door anderen
in het werk gesteld. Dr. Gassner (-{■), te Gunzburg, entte aan verschei-
dene koeijen de menschen-pokken in , waarvan elf de koepokken kregen,
welke aan vier kinderen medegcdeeld, bij deze geene kinderpokken, maar
koepokken voorthragten. Deze uitwerking wordt ook bevestigd, door een
Lerigt van Dr. Roxjppe {§), volgens een hrief van den Heer M. F. G�rard
uit Charlestown, waaruit blijkt, dat een Araericaan verscheidene kinderen
liad inge�nt van eene koe, die, door het melken van iemand, met de na-
tuurlijke pokken Lesmet zijnde geworden, c�ne uitbottmg van pokken had
verkregen. Deze kinderen Lekwamen koepokken, die op de gewone wijze
afliepen.

Volgens proeven, door den Heelmeester J. Was (,,.), te Maartensdljh'm

(*) Viborg, Sammlung , B 3. st. 174. s. 112; (f) Ehrhart , Sammlung von Eeobachtungan,
B.I.Heft I. Allgemeiner Anzeiger der Deutschen ,T^°. 219 , 1807 ; [§) Konst- en Lctteibode , Aug.
i8o5, TSfl. 35, Thomassen � Tiiuessink. A. p. D. Y. Lladz. aS; (*) Geneeskundig Magazijn,
D. IV , MatU, 1 en yery.

de Provincie Utrecht, genomen, werden, door de inenting van twee koei-
ien met de stoffe van kinderpokken, bij dezelve regelmatige pokken voort-
gebragt. Hieruit werden zes-en-twintig kinderen inge�'nt. De steekjes ble-^
ven wel rood en vurig, maar vormden geene pokken, terwijl de entelin-
gen naderliand vroeger of later gedeeltelijk, door inenting met gewone
koepokstoffe , de koepokken, gedeeltelijk ook met menschen-pokstof, docb
vooral door de natimrlijke Lesmetting van deze, de kinderziekte kregen. Er
liadden bij de eerste verschijnselen van algemeene aandoening, als pijn en trek-
kingen door de armen t�t onder den oksel, rilling, en koortsige bewegin-
gen plaats, met jeuktc in de wonden , en eenen rooden ontstekings-kring,
De genc, die naderliand met de stoffe van koepokken werden overge�nt,
kregen dezelve, maar deze waren veel kleiner dan gewoonlijk, en sleclits
van een smallen, rooden, kring omgeven, terwijl bij andere kinderen, die
niet met de kinderpok-stoiFe van het koebcest, maar alleen met koepok-
stoffe van hetzelfde glaasje inge�'nt werden, zeer goede koepokken met
uitgcbreide, roode, kringen te voorscbijn kwamen.

Een zestiental der eerst ingeenten uit het koebeest werd aan de besmet-
ting der natmirlijke pokken met nadrnk blootgesteld, welke aile door de-
zelve, lioewel niet terstond, maar eerst na veertien dagen, eene maand,
ja zes maanden, en nog later, werden aangedaan. De ziekte was bij aile
zeer goedaarc�ig, niettegenstaande lict algemeene karakter der �pid�mie
kwaadaardig was. De pokjes waren zeer rcgelmatig, weinig in getal, zoo-
dat, bij ��n voorwerp, sleclits vier, bij de overigen, van twintig t�t op
het hoogst zestig puisten, over het ligchaam verspreid werden waargeno-
men , waarbij de kinderen zeer weinig ziek waren, terwijl er geene etter-
of opdroogings-koorts plaats had. (*)

Eindelijk heeft Dr. Marchei/li, te Genua, ointrent de uitwerking van
de inenting der koeijen met menschen-pokstoffe, en daardoor voortge-
bragte vaccines, op nieuw bevestigende waarnemingen gegeven (-}-). De

(*) Vo�gens deze beschrijving schijnen de bedoelde pokken inderdaad v�le overeenkomst te heblien
gehad met de gtwijzigde kiaderpokken.

(f) Journal de Toulouse i8�5; ook te yindea iu de Nederlandsche Staats-courant yan deu s5 No-
Vember yan dat jaar.

meeste dezer uitkomsten schijnen dan te beAvijzen, dat bij het Rund, door
de inenting der menschen-pokstoiFe , een pok-uitslag ontstaat, waarvan de
stofFe, op den mensch teruggebragt, inderdaad pok-puisten, in aanzien
met de koepokken meer of min overeenkomende, kan verwekken, en dat
de eerstgemelde stofFe, door de mededeeling aan de koe, eene verzacliting
ondergaat, en de eigenscliap verliest, om vervolgens een algemeen pok-uit-
slag over het geheele ligcliaam te doen onlstaan, daar zij slechts op de plaats
der inenting pokken voortbrengt (*). Alleen de eerstgemelde proefnemin-
gen aan de Vee-artsenijschool te Berlijn leveren liieromtrent eene uitzon-
dering op, dewijl de stofFe, door de inenting aan de koe , liare oorspron-
kelijke eigenscliap in dit opzigt niet verloren liad. Deze verscliillende uit-
werkingen kunnen dus moeijclijk overeen worden gebragt.

Met de bovengemelde uitkomsten stemmen nogtans geenszins die g�ne
overeen, welke anderen van de inenting der menschen-pokstofFe aan de koe
liebben ondervonden, en die ten eenemale ontkennende zijn. Aan Viborg
gelukte deze inenting zoo min aan het Rund als aan het Paard (-[-). Ook
de Paarden-Arts Hamond zag van de herhaalde inentingcn, aan beide ge-
noemde dieren verrigt, geene uitwerking (§). Jk zelf beb opzettclijk de
inenting met de materles variolosa aan versclieidene koeijen in het werk

(*) Dit schijnt eene algemeene uitwerking van de smetstol�e der verscliillende pok-soorten bij de die-
ren te zijn, dat zij namelijk , door inenting aangebragt, mecstijds alleen een piaatselijk uitslag verwek-
keu. Wanncer op deze wijze het menschclijk pokgift aan het schaap vvordt medegedeeld met een werk-
zaam gcvolg , zoo bepaalt zich de uitwerking slechts t�t het voortbrengen van pokken , op de plaats,
daar de stoffe is aangebragt. Dr. LiZ/V verhaalt deze inenting aan de beenen der scliapen te hebhen
verrigt. Er ontstoud slechts eene pok op de plaats der inenting, waardoor hij evcnwel verzekert, dat
deze dieren tegen de schaaps-pokken heveiligl werden {Medic- Chir. Zeitung, 1809, K". 43). Zoo
ziet men , dat , wanneer de schaaps-pokken worden inge�ut aan het scliaap zelf, er doorgaans alleen
pokken op de plaatsen der inenting of in den omtrek ontstaan , terwijl, door de natuurlijke besmet-
ting , een algemeen uitslag woidt voortgehragt, waarbij de pokken niet zelden, even als bij den mensch,
in een vloeijen. Dat ook het uitslag der kinderpokken , door de inenting , vermindeid Word , is door
de ondervinding bewezeu. Wij zuUen op dit ouderwerp nader terug komen. ("f) SammlungB. 1. s. 320.
(j) Inoculation, de la mati�re provenant de boutons d'enfans atteints de petite v�role , chez
des chevaux et une vache , in het Journal pratique de M�decine v�t�rinaire , 1827. p. i3�.
Biblioth�que Physico-Oeconomique , Juin 1827. Vergelijk Hurtrel d' Arboval , Dictionnaire
de M�decine et Chirurgie v�t�rinaires, Tom IV. pag, 407.

gesteld, waartoe ik van mijnen hooggeachten vriend, den Heer Medicinae
Doctor H. van den Bosch, te Rotterdam, telkens de zeer werkzame kin-
der-pokstof had ontvangen. Deze inentingen Heven ook zonder een vol-
doend gevolg. Er ontstonden wel, gedurende de eerste dagen , eene ligte
ontstekingachtige roodheid en zwelling van de wondjes , en in den omtrek
der inenting. Bij enkele koeijen werden ziekelijke aandoeningen waarge-
nomen, als meer dan gewone warmte der ooren en horens, eene verhaaste
ademhaling, vermeerderde beweging der buikspieren, en een versnelde
polsslag, ook vermindering van den eetlust, op den vierden en vijfden dag,
na de inenting ; dock deze verscliijnselen lieten alsdan na, wanneer ook de
roodheid der wonden verminderde, en deze spoedig gelieel verdoofden en
verdwenen. YVat dus anderen te dezen aanzien mogen ondervonden hebben,
is door mijne proefnemingen niet bevcstigd. Ile moet derhalve deze zaak
onbesiist laten, doeb, kan mij moeijelijk vereenigen met het gevoelen van
lien, die willen, dat de koepokken uit de mensclien-pokken voortgeko-
nien, of dat deze, door eene ontaarding van g�ne, ontstaan zouden zijn.
Hoewel de stoffen van beide dezelfde uitwerking op het menschelijk Ijg i
chaam uitoefenen, hierin hestaande, dat zij eenmaal daarop voldoende ge-
werkt hebbende, in den regel (*) de vatbaarlieid uit hetzelve t�t eene

(*) In den regel: dit wil zeggen, dat ver het grootste getal der voorwerpen , met deze stoffen inge-
�nt, van verdere besmettiugen levenslang bevrijd blijft. Het kan nogtans niet ontkend worden, dat
de voorbceldoii der ware kinderzickte, welke twee of zelfs meermalen Tiij dezelfde voorwerpen hecft
plaats gehad , op verre na niet zoo zeldzaam zijn, sis men algemeen gesteld heeft, hoewel men voorze-
ker somwijlcn de w�terpokken (varicellae) , of die pokachtige uitslagen , welke wind- of steen-
pokken. genoemd vvorden, voor ware kinderpokken , die zouden zijn terug gekomen , hebbe aange-
zien; (Zie J. G. Vogel, Manuale Praxeos Medicae, door J. B. Keup Tom II, pag. 18,
Stendaiiae 1792. LiiDERS , A. p. blz. i63 , en de , door hen aangehaalde , oudere ennieuwere , Schrijvers).
Sarcome, (Geschichledcr Krankheiten , die, im jahreiy-64, in Neapclherrschien , Zurich 1770 , Th. �-
§ 57.) zegt, dat het aldaar voor nietsongewoons wordt gehouden , dat dezelfde menschen meer dan eenmaal
door de pokken , en wel door zamenvlocijende , overvallen worden. Burserius (Institut. Med.
fract., vol. II. cap. 9.) brengt v�le voorbeelden , vooral uit Italiaansche Schrijvers, bij van menschen,
die meer dan eenmaal de pokken hebben doorgestaan. Het komt mij voor, dat men vroeger de ei-
geuschap der koortsige uitslag-ziekten, van slcchts het ligehaam eenmaal te kunnen aandoen , te uitslui-
tend heeft aangenomen. Van het terugkeeren toch der mazelen bestaan insgelijks niet weinige gevallen ,
hetzij dan als ware of valsche mazelen , als rubeola , gicrstpuisten , of soortgelijk gewijzigd uitslag, te
voorschijn komende. (Zie Thomassen � Thuessink, Verhandeling over de mazelen, Gron.lSaS,

vernieuwde terugwerking op deze zelfde prikkels wegnemen, zoo verschillen
zij op zicli zelve in meer dan eene eigenschap van elkander, gelijk zulks
door velen is aangetoond (*). Indien men dus al kunne aannemen,
dat, door de smetstofFe der mensclien-pokken, bij de koe inderdaad eene
soort van vaccines kan worden verwekt, en dat deze, wederom aan den
mensch medegedeeld, bij denzelven een beveiligend vermogen voor eenen
tijd tegen de kinderpokken te wecgbrengen, of zelfs. eenigeimate de
vatbaaiheid vod* dezelve verminderen kunnen, zoo zou liet lioogst on-
voorzigtig zijn, liierop voor als nog een volkomen vertrouwen te stellen.

Hieruit moge nu blijken, dat sommigen mijne , vroeger bekend gemaakte,
proefnemingen, en dedaaruit afgelcide gevolgtreklungen, betrekkelijk diton-
derwerp, gelieel verkeerdelijk bebben opgevat. Men beeft namelijk, in
eenige tijdschriften (-j~), vermeld, dat de inentingen met menschen-pok-
stofFe door mij aan onderscheidenc dieren zouden zijn in liet werk gesteld
en geschikt bevonden , om pokken te verwekken, ten einde de stoffe uit
deze ter gescliikte voortplanting bij den mensch te bezigen. Ik beb reeds
elders ($) deze grove onnaauwkeuiiglieid aangewezen, en zal daarom op
dezelve hier niet verder behoeven terug te komen.

hladz. 112.) Ook de terugkeering van het roodvonk , wclke uitslag-ziekte over het geheel i.jg een
rainder staudvastigen vorm dan de kinderpokken en mazeten Lczit, is meermalen waargenomen. Zeld-
zaatn vallen de lijders , bij \vie deze ziekte op verscliillende tijden wederkeert , onder de behandeling
van denzelfden Genecsheer, waardoor het mot�jeiijk wordt te bepalen, of ook niet doorgaans hier
eene wijziging in het uitslag plaats heeft, even als dit ten aanzien der pokken , die bij de gevaccineerden ,
en ook missehien na vroeger doorgestane kinderziekte , voorkomen , het geval is. Ik vereenig mij , voor
hetoverige, met het gevoelen van Bach (A. p. § l4y , i5i.) enauderen , dat er missehien geenebesmettelijke
ziekte bestaat, die voor eene tweede aansteking volstrekt beveiligt, en dat dus ook de koepokken niet
onvoorwaardelijk tegen de kinderpokken vrijwaren; doch dat de vaccine desniettemin derzelver hooge
waarde behoudt, omdat de, daarop volgende, gewijzigde pokken van een zachlen aard, en hoogst zeld-
zaam gevaarlijk zijn.

(*) Zie Thomassen � �huessink, Gcneeskundig Magazijn, D. II, St. III, Madz. i33 , en de
aldaar aangehaalde Schrijvers; ook A. O. H. Xellegen, Dissertatio de Variolis Vaccinis,
Groningae 1801 , pag. 43 sqq.

(�)-) Journal de M�decine v�te'rinaire etc. Janvier, 1826; Bulletin des Sciences M�dicales de Ferus-
sac , N9. 7. Juillet 1826, p. 283; Frorieps Notizen , N°. 290, Mei 1826; Journal d'Agriculture,
1827 , Toni VI , pag. 297 ; Algemcene Konst- en Lettcrbode, 18 Jauuarij 1828.

{§) Algem. Konst-en Lettcrbode, i4 Maart i328; Vec-arUenijk. Magazijn _t II D. II St. blz. 1 en a.

VV ij hebben reeds gezegd, dat de uijer der melkgevende koe een deel
is, hetwelk, uit hoofde van deszelfs physiologische verrigting, aan veler-
hande gebreken onderhevig is. JEr ontstaan dikwijls in denzelven zooge-
naamde klonters, door verstopping der melkbuizen, heete zwellingen,
die t�t verbarding of verettering overgaan, of een anderen uitgang kunnen
nemen , bleinen, bersten of kloven der tepels enz., die door de Landlie-
den, in verschillendc streken, met onderscheidene namen, als van den
wrang, de blaar, van brand qp den uijer, van vurige , zeere of zwe-
rende spenen enz. , bestenrpeld worden. Deze kunnen niet zoo zeer moei-
jelijkbeid verwekken in de onderkenning van de koepokken, daar zij hier-
van genocgzaam verscbillen. Intussclien kunnen de ware koepokken,
wanneer zij, door de bebandeling bij bet melken, worden gekwetst en
opengescbeurd, t�t verzweringen der tepels aanleiding geven, en men mag
veronderstellen, dat bet gebrek, waarover de Landlieden zoo dikwijls kla-
gen, namelijk dat de koeijen aan zeere spenen lijden, welke moeijelijk te ge-
nezen zijn, meermalen bet gevolg is van koepokken, die men in bet begin
niet beeft c^gemerkt, of reeds vroegtijdig m baarbeloop, door dezelve open
te rukken, verstoord heeft. VVaarschijnlijk is het evenwel, dat dergelijke
vurigbeden of slepende verzweringen nog algemeener de uitwerking zijn
van verscliillende puistachtige uitslagen, welke onder den naam van valsche
koepokken bescbreven worden, waarover wij nu zullen bebandelen.

Sacco (*) beeft reeds van de valsche koepokken eene bescbrijving ge-
geven, welke, met opzigt t�t de wijze van besmetting en eenige vcrschijn-
selen , met de ware overeenkomen. Dezelve zijn, volgens bem, ook voor
den menscb besmettelijk, doch brengen gecne beveiligende uitwerking te-
gen de kinderziekte te weeg: wesbalve zij naauwkeurig van de echte koe-

(*) A. p. S. 2g.

pokken verdienen te worden ondersclieiden. Het verscliil bestaat daar�n _ydat de ziekelijke aandoeningen , welke de koeijen hierbij ondervinden, veel
geringer zijn dan bij de ware koepokken, zoodat zij somwijlen volstrekt
niet schijnen te lijden ; de puisten der valsche koepokken zijn onregel-
matig , spits, witachtig-geel van kleur, bezitten op de punt eene kleine
korst, en bevatten een witachtigen etter. Het beloop der ziekte is kor-
tev 5 daar dezelve slechts zeven of aclit dagen duurt, als wanneer de korsten
afvallen , welke veel kleiner zijn, dan die der echte koepokken.

Hij onderscheidt de valsclie koepokken in twee soorten, namelijk in
ocrspronkelijke en gevolgelijke. De eerste ontstaan bij de koeijen, even
als de steen- of waterpokken (spitspocken) bij den rnensch. De tweede is
het gevolg eener ontaarding der ware koepokken, die liaar eigenaardig
karakter niet hebben kunnen ontwikkelen, noch bet geheele gestel aandoen.
Beide bebben een gelijk beloop, en komen in gedaante veel overeen ; doch
de wijze, waarop dezelve ontstaan, verschilt.

De oorspronkelijk valsche koepokken vertoonen zich aan de tepels, en
ook aan den. uijer zelven , als kleine witte blaasjcs, die binnen drie da-
gen onregelmatig aangroeijen, en aan den grond ongeregelde, en kegel-
acbtig spit.se, puisten vormen. Het uitbrcken der puisten gescl�cdt niet
op denzelfden tijd, maar onregelmatig, zoodat men gelijktijdig eenige van
aanmerkelijke grootte waarneemt, terwijl andere naauwelijks schijnen op
te komen. Aile bezitten op de punt eene ligt-b ruine korst, en zijn aan de
grondvlakte van eene blaauwaclitig-roode kleur omgeven. Hebben dezelve
eene zekere nitbreiding verkregen, zoo breken zij van zelve open, en
droogen weldra op. Het gebeurt, dat zij , hij een fpoedigen afloop der
ziekte, binnen vijf of zes dagen, t�t opdrooging komen ; doch vermits er
gedurig nieuwe puisten mtbotten, pleegt de ziekte gewoonlijk langeren
tijd te duren. Zelden zijn de koeijen hierbij onrustig , en de puisten wor-
den dikwij�s door de melkers niet, ofschoon zij ook in een groot getal
aanwezig zijn, opgemerkt. Worden evenwel de tepels bij het melken ge-
drukt, dan worden de puisten ontstoken, en pijnlijk voor het vee. Door
de handen der melkers kan de besmetting aan andere kudden worden me-
degedeeld, en op deze wijze komt het, dat er altijd v�le koeijen door

worden aangedaan, en dat somwijlen valsche en ware koepokken te ge�ij-
ker tijd bij lietzelfde voorwerp kunnen bestaan, zooals de Schrijver zegt
i�ieermalen te hebben waargenomen, even als de water-. of steenpokken
zich bij den mensch somwijlen met de ware pokken vereenigen. In dit
geval kan men zich ligt misgrijpen, indien men geen, door langdurige on-
dervinding, geoefend oog bezit, om de opgegevene uitwendige onderschei-
dings-teekenen te kunnen bepalen.

Dat deze oorspronkelijke valsche koepokken eene eigene ziekte is, waar-
door de koeijen, onder zekere omstandigheden, worden aangedaan, even
als de mensch door de water� of steenpokken, wordt daardoor gestaafd , dat
dezelve meermalen, zonder voorafgaande ware koepokken, heerschen, en
dat dezelve zich, door inenting, in hare bijzondere eigenschappen , laten voort-"
planten. Deze pokken brengen somwijlen bij den mensch kwaadaardige,
brandige, verzweringen voort, waarbij de arm sterk zwelt-, en eene alge-
meene ettering volgt. Men kan dezelve dus in goedaardige en kwaadaar-
dige onderscheiden. De laatste komen evenwel gelukkig zeldzaam voor.

De tweede sooi't of gevolgelijke valsche koepokken ontstaan, volgens
Sacco (*) , door eene ontaarding der ware, «n wel vooral doordien de pok-
ken, bij het melken, door sterke drukking beleedigd, en in verzwering'
gebragt worden. Wanneer de etterstof�e uit deze aan den mensch of andere
dieren wordt inge�nt, dan worden daardoor valsche koepokken voortge-
plant, en op deze wijze worden dezelve meesttijds aan de koeijen medege-
deeld. Al zoodanige puisten, die geprikkeld of opengescheurd zijn, geven
eene stoffe, die wederom meer of minder kwaadaardige valsche koepokken
kan voortbrengen, Er wordt gevorderd, dat de koepokken, ten einde in de-
zelve deugdzame stoffe worde bereid, geheel ongeschonden blijven, en hare
ware gedaante behouden. Worden dezelve beleedigd, geprikkeld, of open-
gerukt, dan geraken zij in ontsteking, waardoor de stoffe andere eigen-
schappen verkrijgt; cr wordt eene etterstofFe afgescheiden, die de hoeda-
nigheid niet bezit, om op nieuw ware koepokken voort te brengen. Men
lieeft zulks toegeschreven aan de werking, welke de lucht op de stoffe uit-

C*) A. p. s. 68.

oefent, wanneer de pokken verstoord worden. Deze werking schijnt even-
wel niet op eene scheikundige wijze de stof�e te veranderen. Het is bekend,
dat de deugdzame koepokstoffe, door de blootstelling aan den invloed der
lucht, spoedig kracliteloos wordt, zoodat dezelve haar besmettend vermo-
gen gelieel verliest; doch zij wordt hierdoor niet zoodanig van aard ver-
anderd, dat zij valsche koepokken voortbrengt. Deze hoedanigheid is altijd
het gevolg eener veranderde afscheiding in de pokken zelve, voortvloeijende
uit eene afwijkende leveuswerking in het deel, waarin de stofFe bereid
wordt., Dat de eigene gedaante der pokken als eene voorwaarde moet wor-
den beschouwd voor de hereiding van deugdzame stofFe, hlijkt daaruit, dat
de echte pokken uit v�le plaatjes bestaan, die even zoo v�le cellen uitma-
ken, waarin de stofFe hevat is, terwijl de valsche pokken naar hlazen ge-
lijken , waaruit al de stofFe dadelijk wegvloeit, zoodra als de huid op een en-
kel punt is doorgestoken. In de ware koepok, die in geen van derzelver
tfjdperken in haar heloop gcstoord is, wordt geene valsche stofFe bereid,
daar men de korsten t�t de inenting kan bezigen. Men kan, door de ware
pokken vroegtijdig te drukken, of op eenigerhande wijze te beleedigen,
t�t onregelmatige pokken maken, waardoor hare volkomene ontwikkeling
gestoord, en alzoo de stofFe, als het voortbrengsel derzelve, zoodanig ver-
anderd wordt, dat zij geene ware maar valsche pokken doet ontstaan_sWelke ook alleen de zoodanige, bij verdere inentingen, voortbrengt.

Deze zijn de gewone oorzaken, waardoor de stoffe, bij de koeijen zelve,
niet zelden kan ontaarden,. wanneer de pokken, door de melkers , gedrukt,
opengescheurd en geprikkeld worden. Bij den mensch bestaan dezelfde
oorzaken, door welke het heloop der koepokken; ongeregeld wordt ge-
maakt, en alzoo valsche koepokken worden voortgebragt, die het voor-
werp , bij hetwelk zulks plaats vindt, niet altijd volkomen tegen de kin-
derpokken beveiligen, maar op welker vermogen men ook geen vertrouwen
mag stellen, ten aanzien der verdere inentingen, welke daarmede worden
in het werk gesteld.

Er bestaan voorzeker nog andere oorzaken, waardoor de hoedanigbeid
der koepok-stoffe bij den mensch in haren aard kan worden veranderd j
waarvan de overweging ? daar wij hier hoofdzakelijk over de koepokken

liandelen, zooals dezelve bij Iiet Rund voorkomen, niet onmiddelijk t�t ons
onderwerp behoort. Wij zullen evenwel liierop vervolgens nog kortelijk
sader moetcn terug komen.

Wij zien dan, dat men reeds kort na de ondekking der koepokken, zich.
er op heeft toegelegd, om de echte van de valsche te onderscheiden, en de
oorzaken, waardoor eene ontaarding van het oorspronkelijk ware pok-uit-
slag wordt te weeg gebragt, na te gaan. Ook Dr. Jeotek. had reeds,
vroeger op eene soort van valsche koepokken opmerkzaam gemaakt, en
latere waarnemers hebben ons verschillende pokachtige uitslagen met onder-
scheiding doen kennen, waarvan de beschrijvingen bij Viborg, en na hem
in v�le andere Duitsche Vee-artsenijkundige schriften gevonden worden (*).
Of nu al deze uitslagen als zoo v�le eigene soorten van valsche koepokken
dienen te worden aangemerkt, of wel als wijzigingen van de boven be-
sclirevene hoofd-soorten, inzonderheid der eerste of oorspronkelijke valsche
koepokken, van Sacco , valt moeijelijk te hepalen. Ik heb gemeend van
dezelve hier , ten einde de oplettenheid onzer Vee-artsen daarop te vesti-
gen, de kenmerken, zooals die bij de aangehaalde Schrijvers worden op-
gegeven, te moeten mededeelen. Viborg telt zeven soorten op, als :

1°. De gel� koepokken (Variolae vaccinae succineae Nissenh). Deze zijn
geel-bruin, van de grootte eener turksche boon, en bijna doorschijnende. Zij
verspreiden een aasachtigen stank, gaan ligt bij het melken open, en ver-
anderen in onregelmatige, zich naar rondsom, door invreting, uitbreidende
zweren , welke eene chimie, drijvende, en met bloed vermengde, etterstofFe
afscheiden. De koorts is hierbij hevig. De eetlust en herkaauwing nemen
af. De melk wordt verminderd, en somwijlen t�t zulk een trap be-
dorven, dat dezelve moet worden weggeworpen. De kleur dezer koepok-
ken is, met betrekking t�t die van den uijer, aan eenige verandering on-
derheyig. Op zwarte spenen zijn dezelve meer geelachtig, en op roode
meer bruinachtig gekleurd.

(*) Viborg, A. p. B. 4. 362. Tscheulin, A. p. 53. Dietf.richs , Handbuch der speziellen
Pathologie _und Th�rapie fur Thier�rzte und Landwirthe , Berlin 1828, s. 646, u. vv. Veith,
Handbuch der Veterin�rkunde, in besonderer Beziehung auf die Seuchen der nutzbarsten
Haussa�gethiere , Wien 1818, Band II, s. 228.

Deze pokken besmetten ook den menscli, door de aanraking, en bren-
gen bij denzelven zweren te weeg , welke gelijkzijn aan die van het hoornvee..

Zij verwekken bij den mensch hevige koorts., en zware pijnen. Wan�
neer dezelve aan de vingers voorkomen, bestaat er gevaar van een lid van
den vinger te verliezen. Dr. Nissen nam deze koepokken waar te Segeberg,
op een Landgoed, genaamd Seedorf,. waarom men dezelve Seeberger koe-
pokken lieeft genoemd. (*) "Van wege het gevaar, waarmede deze koepok-
ken gepaard gaan, behooren dezelve vvaarschijnlijk t�t die soort,. welke de
Geheimraad Heim (-}-) in de nabijheid van Berlijn gevonden heeft. De
Heelmeester Henkel , te Lehnsahn in Holstein, maakt ook gewag van-
eene soort van kwaadaardige koepokken,. welke hiertoe. sehijnen te be-
iiooren. (§)^:

Men wil liebben waargenomen, dat de gel� koepokken den mensch niet:
tegen de kinderpokken hebben beveiligd, docb in hoe ver derzelver stof�e
op het Hund werkt, om hetzelve tegen andere smetstof�en te beveiligen, is
nog onbekend geblevem

2°. De zwarte koepokken (Variolae' vaccinae nigrae).. Deze bezitten de
grootte van een deensch twee-schellings-stuk, en hebben ongeveer f duim
in de doorsnede. Zij zijn zwart van kleur, hebben een brandig aanzien,
zijn van een kleinen, smallcn, rooden, kring omgeven, en veroorzaken.
eene diepe voortknagende verzwering. De koorts, welke hiermede ge-
paard gaat, is niet zoo sterk als bij de geelachtige koepokken. Zij gelij-
ken nogtans op deze, wanneer de korstcn verloren gaan.

De zwarte koepokken besmetten door aanraking, en deelen zich aan
den mensch medfe-, maar de koorts en zweren, welke zij veroorzaken, zijn
niet zoo gevaarlijk, als die , welke door de besmetting der gel� koepok-
ken worden voortgebragt. Dr. Nissen noemde deze pokken , naar de plaats _ralwaar dezelve geheerscht hebben, de Wensiener koepokken. Dezelve zijn,
in het Holsteinsche niet zoo algemeen, als de gel� koepokken.

3°. De blaauwe koepokken (Variolae vaccinae caeruieae Nissenii). De�

(*) NordUches Archivfar Naturlunde, Arzeneywissenschaft und Chirurgie, III B. II St.
3. j.3 und 5g. (|) Hufelands Journal, B. X St. II , s. j.88. {§) Nordisch. Arcidv A. p. s. 6o.

zelve zijn kieiner en goedaardiger, dan de twee liierboven heschrevene
soorten. Zij bezitten de grootte eener graauwe erwt; doch zijn in het
raidden blaauwachtig, en worden van een kleinen rooden kring omgeven.

De diepe zweren, welke dezelve achterlaten, geven veel dunnen etterJ
De koorts, welke den uitslag vergezelt, is bijna onrnerkbaar, en de ziekte
is ongemeen zagfc.

Deze pokken zijn ook besmettelijk door onmiddelijke aanraking, wor-
den aan den mensch medegedeeld, doch brengen zweren voort, die ge-
makkelijk genezen (*).

Deze blaauwacbtige koepokken zijn door Dr. Ni'ssen met den naam van
Mornsdorfer koepohken bestempeld. Deze scliijnen door de Geneeskundige
Faculteit te Kiel voor de eclite koepokken te zijn gehouden, volgens der-'
zelver berigt, aan de Koninklijk-Deenscbe Kanzelarij_; ingediend (-J-). Door
Viborg■ �§) worden. dezelve evenwel onder de onechte pok-soorten opgegeven.
4°. De wind-koepokken (Varielae vaccinae bullosae G�nzelii). De-
zelve zijn witachtig, en vormen blazen, die eene dunne, heldere, water-
achtige , vloeistoffe bevatten. Zij ontstaan zeer scbielijk zonder merkbare
verscbijnselen van koorts ; breken, door aanraking, ligt open, en latent
goedaardige zweren achter, welke geenen Lijzonderen etter geven, en gc-
maikelijk beelen (*).

De Heer G�nzee , te Farce in bet Holsteinsclie, noemde deze pokken
windpokken, en meent, dat dezelve niet besmetten.

De Heer Helper , Vee-arts te Koppenhagen, nara deze soort van koe-
pokken waar, in de nabijbeid van Itzehoe. Hij berigt dienaangaande, dat
dezelve de grootte van eene erwt bezitten, wit , en bijna doorsebij-
nende zijn, plotselmg te voorscbijn komen, en eene waterachtige, wit-
geelachtige stoffe, onder eene zeer dunne buid, bevatten. De geopende pok
verwekte eene gee�achtige zweer, welke, op den volgenden dag, eene
bruinacbtige korst, en een rooden raad verkreeg. Deze pokken ontstonden-
aan de tepels en derzelver grond, doch liepen niet bij den uijer op, maar-

(*) Nord. Archiv. A. p. s. 14. (f) A. p. s. 3₉. {§) Samwlung, B, IV, s. 3₇<j. (*) Wordische*
AwWy., A. p.. I B. IU Heft, s. 4oo.

vloeiden dikwijls in elkander. De tepels, die sterk met zweren hezet wa-
xen, werden gezwollen en zeer pijnlijk, zoodat de koeijen moeijelijk kon-
den gemolken worden. Deze pokken heerschten in de maand September
hij koeijen, die in eene moerassige streek graasden.

5°. De witte koepokken (Variolae vaccinae albae Jenneri). Deze ver-
toonen zich, zooals Jenneb. dezelve reeds heeft beschreven, met groote
blazen, die eene_witaehtige dunne etterstoffe bevatten. Dezelve zijn voor
den menscb door onmiddelijke aanraking besmettelijk, en vcroorzaken ver-
zwering met zwelling en ontsteking aan de ban den der melkers (*).

6°. De roode koepokken (Variolae vaccinae rubrae Heinzii). Deze
pokken, die de grootte eener erwt bezitten, hebben eene roode kleur, en
Jjevinden zich vooral aan de tepels, die door dezelve rood en ontstoken
worden. Dezelve gaan ligtelijk, bij het melken, open, en vormen eene
.zwarte korst, wclke eene vlakke, goedaardige, zweer bedekt.

De toevallen der ziekte zijn ongemeen zacbt ; de eetlust, berkaauwing, en
iiielk-afscheiding ondergaan daarbij geene vermindcring. De ziekte is bin-
nen acht dagen gelieel voorbij, Dr. Heinze nam deze koepokken waar,
in het jaar 1802, in de maand Februarij, op eene boerderij van het Kloos-
ter te Pretz, en bevond, dat dezelve voor den mensch besmettelijk waren (-]-).

7°. De wratachtige koepokken (Variolae vaccinae verrucosae). Deze ver-
toonen zich aan de tepels der koeijen, als harde, witte, mosterd-korrels.
Zij nemen in grootte toe, worden rood op vleeschklenrige , donker op
zwarte uijers, en scheiden eene geelacbtige stoffc aan haren grond af,
t�t dat dezelve met eene bruine korst afschilveren, of zij gaan 00k in
eene soort van verbarding over, en vormen Heine wratten, welke somwij-
len eene zwartachtige punt verkrijgen. Dezelve kunnen lang zitten blijven,
voor dat zij afvallen, en meermalen vallen zij in het gebeel niet af. De
�coorts is hierbij Qnmerkbaar, en de melk vermindert alleen, wanneer er
zeer v�le pokken aanwczig zijn. De inenting door Viborg- met stoffe uit
deze pokken beproefd, overtuigde hem, dat zij besmettend werkt op

(*) Nord. Archiv. III B. II St. s. 60. (f) Geschichte cin�r Blattern-impfung mit Kuhblattern-tym-
phej U. s. W. yon Dr. Hjeinzc , Hamburg 1802, s. 7.

andere koeijenr Hij entte dezelve in op een der tepels, aan welken zich;
op den tienden dag, kleine witte korrelaclitige pokjes hadden gevormd,
en, eenige dagen later, zag men ook dergelijke aan de overige tepels,
welke waarschijnlijk , door liet melken, waren besmet geworden. Voor
den mensch seliijnen dezelve niet besmettelijk te zijn. Zij, heerschen in aile
jaarsaizoenen, en worden dikwijls waargenomen hij de koeijen, die in de
brandewijn-stokerijen worden gehouden. Ook werden zij, in de omstreken
van Koppenhagen, door Viborg gevonden, en volgens het herigt van den
Vee-arts Rotin , zouden zij ook in Holstein bestaan. Indien dezelve eens
in eene kudde heerschen, kunnen zij zich daarin, wegens haren langzamen
voortgang, bijna een geheel jaar onderhouden, indien men niet zorgt, dafc
die koeijen a�tijd het laatst worden gemolken, die aan de pokken lijden.¹De~e wratachtige koepokken onderscheiden zich van de ware, door derzel-
verstofFe, kleur , en ook daardoor,■ dat zij voor den mensch niet hesmet-
telijk zijn. Van de overige valsche koepokken verschillen dezelve, deels;
door hare langdm�gheid, daar de puisten niet op eens, maar achtervolgelijk
te voorschijn komen, zoodat het heloop der ziekte somwijlen zes we-
ken kan aanhouden, en deels door de harde knohhels, welke zij kunnen
voortbrengen.

S°. De toevallige koepokken (Variolae vaccinae symtomaticae Ramaz-
zinii). Er ontstaat meermalen een pok-uitslag, als een scheidend verschijn-
sel, hij de Runderpest. Ramazzini (*) vond tusschen deze ziekte van het
Hoornvee en de pok-ziekte van den mensch groote gelijkheid. Hij meldt,
dat de pokken, op den vijfden, zesden, of zevenden dag, hij de dieren te
voorschijn kwamen, aan den hais uitbraken, gelijkende naar de kinder-
pokken ; men nam dezelve evcnwel ook alleen waar aan den mond, de
oogen, en den uijer. Ook FrACAStori heeft de heschrijving eener ziekte
nagelaten, welke waarschijnlijk voor de Runderpest moet worden gehou-
den, die, in i5i4, in Italien heeft geheerscht, waarhij , na het invallen

(*) Dissertatio de cantagiosa epidemia , quae in Patavino agro et tota fere Veneta dition�
in boves irrepsif. Habita in Patavino Lycaeo etc., inejusdem omnibus operibus medicis etphy-
sicis, Genevae 1j»6, p. j8-j.

der eerste ziekte-verschijnselen, pokachtige puisten in den mond ontstonden ;
liierop volgde weldra eene scheiding, door uitslag naar buiten, aan den liais,
de schouders, en de voeten. De ziekte liep, bij genoegzaam al de dieren,
Waarhij deze nieuwe prikkeling of stofverplaatsing volkomen gescliiedde,
gelukkig af. Niet altijd evenwel is zoodanig pok-uitslag in de Vee-pest,
welke, gedurende latere tijden, bijna aile landen van Europa onophoudelijk
lieeft bezocbt, waargenomen, noch als een kritiscli versehijnsel opgemerkt.
Viborg (*) altlians verklaart, dat deze soort van koepokken niet zijn
waargenomen in de Runderpest, welke op eene verwoestende wijae in De-
nemarhen lieeft geheerscht, en Camper zag ook zoodanige beesten ster-
ven , wier ligchamen met een vurig uitslag bedelct warem (-{-). Walz (§)
wil, dat het bedoelde huid-uitslag, welke op de dunne gedeelten der huid
een pukkelachtig aanzien heeft, niet standvastig g�noeg bij de Runderpest
is, om deze ziekte, naar dit versehijnsel, de Runder- of Ossen-pokken te
noemen. Katjsch (*) beschrijft de vurige pukkels, die bij de Run-
derpest aan de tong, het inwendige vlies van den mond, en aan het slijm-
vlies van den neus, eerst als roode vlekken ontstaan, welke vervolgens
iot witachtige blazen worden verheven. De opperhuid laat zich van zelve,
of door eene zachte wrijving, van deze plaatsen los, waardoor dan raauwe
jdekken van verschillende grootte overblijven. T�ij beschouwt dezelve dus
ineer als afvellingen (erosionen) dan als een wezenlijk pok-uitslag.
Bij al deze verschillende pokachtige uitbottiiigen, welke door de Duitsche

(*) A. p. s. 382. (■]-) Le�ons sur V �pizootie, qui a r�gn� dans la Province de Groningue , en
1j6g. Zic Oevres de Pierre Camper, Paris iSo,3 , Torn III pag. lot.

(§) Untersuchungen �ber de Natur-und Eehandluogsweise der Rinderpest, Stuttgart iRo3 , s. gg.

Hocwel de Runderpest dus niet onder de koortsige uitslng-zickten kan gerangschikt -worden , heeft zij
�diter inderdaad in v�le opzigten groote overeenkomst met de pok-ziekte , daar zij even als deze , in de
nieeste landen van Europa , althans bij ons , slechts door eene eigene smetstoffe wordt voortgebragt ; de
�ziekte laat zich voorts , door inenting , aan gezondc voorwerpen mededec�en ; zij wordt hierdoor zacliter
Van aard en alge�een minder gevaarlijk ; zij doet de dieren , even als de pokken den menscli, in den
regel, slechts eenmaal aan; zij verhreidt zich gelijk deze, door eene vlugtige smetstoffe, die, aau den
�nvloed van lucht en licht ontrokken wordende , haar aanstekend vermogen langen tijd kan bevaren, enz.

.(*) Geschichte der Rjnderpest in Schlcsien, ira Herbst 1811 , io de Memorabilien der Heilkunde,
8. I j s. 8o.

Vee-artsenijkundigen worden opgegeven, aan den uijer der koeijen voor te
komen, zal men nog mogen voegen :

3«, Het pok-uitslag, dat aan dit deel ontstaat, als een gevolg oftoeval
van het mond-zeer qj de spruw-ziehte der Runderen (Febris aphtosa epi-^
zootica). Wanneer deze ziekte onder liet Rundvee heerscht, zoo gaat de-
zelve doorgaans gepaard met een puistaclitig uitslag aan den uijer, hetwelk
zeer groote overeenkomst heeft met de w�re koepokken. Mcn lieeft hetzelve
ook waargcnomen bij de heerschende klaauw-ziekte of het voet-zeer der
Runderen, en ni et zelden hehhen deze drie ongemakken gelijktijdig plaats ,
ofdezclve volgen elkander op. In het hegin worden de uijer en tepels warmer
en gcvoeliger dan gewoonlijk; deze deelen zwellen vervolgens ecnigermate,
en er komen aan dezelve, kleine, roode, op het gevoel hardachtige, puk-
kels te voorschijn, die meer en meer verheven worden, en hlaasjes vormen
ter grootte van eene erwt. De stoffe, in dezelve Lev�t, die meer of minder
lielder , somwijlen ook donkerderis, wordt ettera�htig ; de hlaasjes hreken
alsdan open, en droogcn t�t korsten op (*). De koorts, welke hiermede ge-
paard gaat, is somwijlen onheduidend, doch ook meermaien vrij hevig, waarhrj
dan ook de melk-afscheiding vermindert, en de eetlust en herkaauwing af-
nemen. Heeft hierbij tevens uitslag in den mond plaats, dan wordt daar-
door het gehruik van voedsel hoogst moeijclijk. Somwijlen is deze ziekte
gevaarlijk, zoodat de Runderen daaraan sterven.

Dezelve heersclite, in het jaar 1825, en in het hegin van 1826, op eene
hoeve, te Loenen, in de Provincie Utrecht. Er werden, hij ongeregelde
tusschenpoozen , onderscheidene heesten door aangedaan, waarvan zes kwa-
men te sterven. Het inwcndige slijmvlies verkeerdc hierbij in een staat van
ontsteking, zoowel als de huid, die het ligchaam overdekt. Na den dood
liet de opperhuid zoo der mondholte, van de tong, der luchtpijp, slikbuis,
maag en darmen, zich overal gemakkelijk van het slijmvlies afscheiden,
hetwelk bijna overal hoog rood van kleur en ontstoken was, terwijl
aan de twee laatstgenoemde deelen zich hier en daar koudvurige plekken
vertoonden. De spiegel-muil was geheel van opperhuid ontdaan, en donker

■ ■�■,■■- 1 ■■■ 1 mm

(*) TSCHEULIN , A. p. S. I4C; VeITH , A. p. S. 227.



		VOORREDE.
		VOORREDE.	IX

beeld van dezelve te geven met oogmerk, om de ware pok van andere soorten van �aitslag, waardoor de uyersder koeijen worden aangedaan, te kunnen onderschei- den. Ik weet niet, dat van het pok-uitslag van het Rnnd in ons land afbeel- dingen gegeven zijn. Dr. A. F. Lvders heeft, in zy'n uitmuntend werk () hetwelk door den Heer Dr. J. de Brauw in onze taal overgezet, en met v�le belangryke aanmerkingen en bijvoegselen vermeerderd is, beloofd zijne waarne- mingen omtrent de echte pokhen der koeijen en derz�lver ufwijkingen, van de noodige afbeeldingen voorzien, in het licht te znllen geven : dan ik heb niet ver- nomen, dat dit voornemen door hem ten uitvoer is geb'ragt. By gebreh aan de gelegenheid, om zelf eene teekening der oorspronkelijke ware koepokken te doen vervaardigen, heb ik dezelve overgenomen naar die, welke daarvan gegeven is, door den Heer G. F. Tsciieulis (j-), Hoogleeraar aan de Vee-arlsenjschool in het Groot Hertogdom Baden, te Karlsruhe. De Jdaliaansche Geneesheer SACCO heeft reeds vroeger eene afbeelding der koepokken medegedeeld, dan deze schynt mij toe hare ware kenmerken minder volkomen uit te drtikken, hoewel de Heer K. Sprexgel (§), in zijne voorrede voor het verlaalde werhje van Dr. Sacco, verzekert, dat die teekening als de beste en getrouwste in derz�lver soort mag worden beschouwd. Voorts wilde ik de ziekte, aan den voet des Paards voorkomende, waaruit meermalen de koepokken worden voortgebragt, doen kennen, ten einde de Vee- artsen in hunne dagelijksche praktyk er bepaaldehjk de aandacht op zouden kunnett vestigen ₅ of ook dit ongemak by onze inlandsche Paarden wordt aan- getroffen , en om deze eigene soort van mok-zweer van de overige uitslag-ziekten of' vurigheden, die zich mede aan de beenen des Paards openbaren, en insgelijk doorga�ns den naam van mok dragen, te beter te kunnen onderscheiden. De afbeelding der mok-pok zelve is naar die van Sacco naauwkeurig overgenomen, dock de voet des Paards, waarop zij zich bevindl, is meer uilgewerkt voorgesteld. By dit een en ander heb ik willen aantoonen, dat het Paard vatbaar is, om

	() Proeven eener oordeelknndige geschiedenis van de, bij gevacciaeerden waargenomen, kinder- ziekte, beneyens een onderzoek aangaande het wezen, de oorzaken en de voorbehoeding dezer ziekte , te Leyden 1827, bladz. 223. (t) Ausschlags- und Ahzehrungs-krankheiten der gr�ssern Hausthicre, Karlsruhe, i8a4. ($) Ludwig Sacco's neue Endeckungen i�ber die Kuhpocken, die Mauke, und de Schaafpocken;'. Ans dem Italienischen ubc�setzt vou Wit>i<�H Sprengel ; Mie cincr vorrede von Kuax Sprengei, teip zjg 181% »



		VOOB.REDE. XI

Voorts dient nog te worden vermeld, dat ik eerst, toendeze verhandeling reeds grootendeels was afgedrukt, behend ben getcorden met de nietiwe wijze , omkoeijen door kinderpokstoffe te besmetten, en daardoor koepokken voort te brengen, welke door den Heer Kreils - Physicus, Dr. Soxdeblasd , te Barmen, {in het District Elberfeld) is opgegeven , en beschreven in het Journal der Practischen Heilkunde van Hufeland und Osann, lstes Stiik 1831. Ik heb dus Mervan geene melding kunnen maken ter plaatse, alwaar over dit onderwerp door mij wordt gehandeld. Daar deze besmettings-wijze intusschen onmiddelijke belrekking heeft t�t den vermeenden oorsprong der koepokken uit de kinderpokken, en t�t de gelijkaardigheid van derzelver smelstoffen, heb ik gemeend, bij wijze van bijvoegsel, hier te moelen mededeelen hetgeen mijne proefnemingen dienaan- gaande geleerd hebben. Eindelijk heb ik geoordeeld, dat het voor sommige kunstoefenaren nuttig ko/t zijn hen naamckeurig bekend te maken met de handelwtjze, om de koepokstoffe in glazen haarbuisjes, van een bolletje voorzien, te verzamelen en te bewaren, als zijnde deze de geschiktste werkluigen, waarvan men zich t�t dit oogmerk kan ledienen, doch welke bij ons nog weinig bekend, ten minste niet algemeen in ge- bruik, zijn, terwijl zij, naar mijne bevinding, aile aanbeveling verdienen (). Door derzelver aanwending zal men voorzeker veel te gemoet kunnen komen aafi de moeijelijkheid, welke anders aan het bewaren der koepokstoffe verbonden is, waarover, op bladzijde 42 en vervolgens, gesproken wordt.*

	() De twee stukjes, welke het bijvoegsel uitmalcen, zijn reeds te vinden in den dtgemesneii Konst- en Letterbode van den 23sten Juni; , den isten en 8sten Julij, dezes jaars. UTRECHT den 5 Augustus J83J.*

			§§#��§


^a

						pu.

					*3'w-3.*
				*�Z. I.*
				*�Z. I.*
			y

		*<.. s.*
		*<.. s.*
	■y



			( 42 )

		telkens bevonden, dat de stofFe voor de tweede keer op dezelve geene uitwerking doet. Somwijlen vatte de inenting geheel niet. Op andere tijden ontstond ex eenige ontsteking op de plaats, daar de stofFe was aan- gebragt, die, met twee of drie dagen, verdween. Hieruit besluit ik der- lialve, dat het Rund slechts eenmaal voor de geregelde wrerking der koe- pokstofFe vatbaar is. Plaat IV stelt de inentingen aan den stier, alsmede die van denzelven aan de koe, en van deze aan een kind verrigt, aanschouwelijk voor.

	. \Vat betreft het mit, dat er gelegen is in het inenten van Runderen met koepok-stoffe, zoo vinden wij hetzelve reeds vroeger door anderen aangewezen. De Fransche Heel- en Geneeskundigen, met name Duqu�nelle , te Reims, en Valentin, te Nancij, hebhen reeds te voren aangeraden, ten einde zieh ten allen tijde van eenen gcnoegzamen voorraad van deiigd- zame stofFe te voorzien, gezonde koeijen in te enten, om de vaccinatie der kindercn eenen geregelden gang te doen gaan. Men vindt meerdere pi-oefnemingen, LetrefFende deze inentingen, met goed gevolg, door den Heer Pill�, te Montargis, Mokxane , te Metz, het Committ� der koe- pok-inenting, te Parijs, en den Heer Godine , te Alforl, aan koeiien in het werk gesteld, opgeteekend door Gohier, van welke men met voor- deel de stofFe heeft gebruikt voor de vaccinatie van kinderen (), hoewel den laatsten zelven de inenting aan de koe niet gelukte. In ons land werd ook, in het jaar 1819, de proefneming, om, door inenting, de koepokken aan eene koe mede te deelen, met het beste gevolg gedaan, door den Heer J. Bat, , stads Heelmeester te Tiel*, waarvan de stofFe hem en andere kunstoefenaren t�t verdere inentingen diende (-[-).

() Pr�cis de plusieurs essais sur la vaccination des betes a laine* , Paris 1807 , p. 82 , 85. Evenmin liad de inenting met koepokstoffe , door Gohier verrigt, eenige uitwerking op het Paard _yliet Varken, de Kat, het Konijn , en het Hoeu. (+) Arnhemsche Courant van 17 Junij 181g, Nederlandsche Sfaats- Courant van 22 Junij 181g. Handleiding t�t de hennis der inenting met koepokstoffe, door de Provinciale Commissic van Geneeskundig O/iderzoek en Toevoorzigt in deProvincie Zuidholland, te Dordr., 181g, blz. 23.



			( 50 )

	den, zoodat de inenting overal van het c�ne ligchaam op het andere kan geschieden. Ile heh mij, op deze wijze, t�t het doen mijner proefnemin- gen, gedurende zestien weken , in versche stoffe onderhouden , welke mij bij uitnemendheid t�t de inentingen gediend heeft. Niemand, die het met de belangen der koepok-inenting wel meent, zal weigeren zijn vee t�t het bedoelde oogmerk te leenen, vooral niet indien men overtuigd wordt, dat het, door de inenting, niet het minste lijdt. Aanhet hezwaar, dat er omtront de melk-koeijen mogt bestaan, kan gemakkelijk te gemoet worden geko- men, door de inenting op den uijer, en zelfs op eene andere plaats aan liet ligchaam, te verrigten, zoo als hierboven is aangetoond.

Of niet de inenting van koeijen nog , in een ander opzigt, meer nuttig kan zijn , moet de beslissing ontvangen van de beantwoording der vraag, of de koepokstoffe, wanneer dezelve bestendig van den eenen op den anderen mensch wordt overgeplant, eindelijk in haar vermogen veranderd wordt, en zoodanig derzelver kracht verliezen kan, dat zij geenszins eene volko- men beveiligende uitwerking tegen de kinderpokken meer blijft uitoefenen, en dus eene vernieuwing of herstelling vordert. De gevoelens zijn hieromtrent geheel verschillcnde , daar sommigen dus- danige ontaarding of verzwakking ontkeunen, terwijl anderen die inderdaad meenen te moeten aannemen. De Hoogleeraar Thomassen � Thuessink. dacht reeds in i8o3, dat de, door hem in dat jaar inge�'nte , koepokken, hoewel volkomen eclit, en zeer regelmatig zijnde, een vcel zachteren loop badden, dan die g�ne, welke, in het vorige jaar, door hem warcn waar- genomen : zoodat eene verzachting der koepokstoffe hem als waarschijnlijk voorkwam, weshalve hij het voor wenschelijk hield nieuwe stoffe, van koeijen genomen, van elders te ontbieden, of om telkens koeijen in te enten, en deze stoffe wederom voor de inentingen van menschen te be- zigen (*). Nadere ondervindingen schijnen den gemelden geleerde niet in dit gevoelen te hebben bevestigd, daar hij vervolgens van de stoffe, die,

		() Gen�eskundig Magaujn ,* lldc D�el, Ilide Stuk, bladz. i3i , en i3a.



		A AN

DE.\^T WELEDEL-GEBOREN HOOGGELEERDEN HEERE EVERARDUS JOHANNES THOMASSEN � THUESSINK, llidder van den Nederlandschen Leeuw ; Rustend Hoogleeraar lij de Geneeslmn- dige Faculteit ; vaste Pr�sident van de Provinciale Geneeshmdige Commissie te Groninc/en ; Lid van het KoninMijh - Nederlandsche Instituait van We- lenschappen, Lelterkunde en Schoone Kunsten ; van de KoninMijhe Socie- teit der JVetenschappen te G�tlingen; van de Koninklijke Maatschappij van Geneeshinde , en van die van Natuurlijlte Histori� te Edinhuvg ; van de Geneesliundige Maatschappij te Montpellier, Parijs ₃ Londen ₃ Berlijn ₃Bonn , Zurich , Brussel, Antwerpen Leuven , Hoorn ; Honorair Lid der Ueelkundige Maatschappij te Amsterdam ; van de Hollandsche Maatschappij der Welens�happen te Haarlem ; van de Zeeuwsche Maatschappij te Mid- delburg ; Lid Consultant van het Bataafsche Genootschap te Rotterdam ; en Honorair Lid van het Naluur- en Scheikundig Genootschap te Groningen,

	WORDT DIT WERKJE ,



AI/S EEN BEWITS VAN HULDE AAN ZIJNE UITSTEKENDE VERDIENSTEN OMTRENT DE VADERLANDSCHE GENEESKUNDE IN HET ALGEMEEN , EN B DE KOEPOKINENTING- IN HET BIJZONDER , UIT WARE HOOGACHTING OPGEDRAGEN,

		B�OR DEtJ.

	8<BKai�wv�au



			VOOUREDE.

		Mjjr zijn ruim dertig jaren verloopen, sedert dat de inenting der koepokken in ons land werd ingevoerd, en deze ons hare heilzame uitwerking heeft doen on- dervinden. Duizende menschen zijn door dezelve jaarlijks in het leven bewaard gebleven , (lie anders de slagtoffers der wreede kinderpokken zouden zijn gewor- den, en dezelfde voorhehoedende kunslverrigling hlijft steeds haren weldadigen invloed tegen de laatstgemelde ziekle beloonen. V�le inlandsche, zooxoel als buitenlandsche , Geneeskundigen houden ons bij isoortduring bekend met al hetgeen de zoo belangrijke zaak der koepok-inenting betreft, voor zoo ver dezelve aan den mensch wordt verrigt. Door de veelvuldige uiteenloopende daadzaken bij een te hrengen, te vergelijken, en aan eene ge- zonde oordeelkunde te loetsen, en de twijfelachlige, of niet genoegzaam beves- tigde, waarnemingen aan nieuwe beproevingen te onderwerpen, heeft nien reeds menige voldoende uilkomslen verkregen, welke toi vaste regelen kunnen verslrek- ken , om dit middel, met het beste gevolg , 1er beveiliging tegen de kinderziekle aan te wenden. Men heeft levens gepasle maalregelen aangewezen , door welker krachldadige uitwerking het mogelijk moet worden geacht, dat wij eenmaal van deze verderfelijke ziekle geheel zullen kunnen worden bevrijd. Wij zijn er evenwel nog ver af van dit aangenaam vooruitzigt verwezenlijkt te zien. De pok-epidemi�n gaan nog voort, op de gewone lijden , vooral in volk- rijke sleden, lerug le keeren, en op den duur aan de maatschappij een aanzien- lifk getal harer leden onlijdig te ontrukken. Zulks moet voorzeker elken regt- schapen menschen-vriend lot droefheid verstrekken, inzonderheid bij de overwe- gingy dat deze omstandigheid, voor het grootsle gedeelle, zoo niet geheel, duar~



		IT V O O B. R E D E. aan moet worden toegeschreven, dut de voorgestelde middelen en maatrege�en t�t nog toe niet overal een voldoenden ingang hebben mogen vinden, en zeer veel van hetgeen t�t de behoorlijke verrigling en den geregelden gang der koepok- inenting wordt vereischt, nog te veel miskend, verwaarloosd, of met geene ge~ noegzame naamogezetheid opgevolgd, noch met voldoende kracht gehandhaafd wordt, om dezelve aan haar nuttig doel geheel te doeti beantwoorden. Dan, bezilten toij reeds eene uitgebreide ondervinding omirent de koepokken en derzelver vermogen op het menschelyk ligchaam, 1er afwering der kinderziekte, niet ailes, wal hierloe behoort, is lot genoegzame zekerheid gebragl. De aan- merking, welke mijn hooggeachle en beroemde Leermeesler, de Jloogleeraar E- J- Thomassex � Thuessink () , voor ongeveer twaalf jaren maakte , dat het er name/yk loen verre af tous, dat dit onderwerp reeds uilgeput zoude zijn , maar dat er integendeel eene reeks van jaren en naauwkeurige waarnemingen vereischt tcordt, om de icerking der koepokstoffe op het menschelijk ligchaam te leeren kennen, behoudt, indien �k niet dwaal, ook nu nog hare volkomene ge~ grondheid. Wy mogen evemoel, ongestoord op den weg der gelrouwe opmerking en -ervaring voortgaande, van den ty'd verwachlen , dat het onbepaalde en onvol- homene meer en meer zal worden weggenomen, om, bij de verdere aanw�nding van dit middel, geheel naar zekere beginselen te werk le knntien gaan. Maar, heeft men zich met vlijl toegelegd op de kennis der tiilwerking van de koepokstoffe op den mensch, minder is dit het geval len aanzien van de kenni� der ziekle bij het Rund zelf, van de nasporing harer oorzaken, en van andere aangelegenhcden, die lot de oorspronkelijke koepokken betrekking hebben.* In sommige landen is dit onderiverp niet buiten de aandacht en het onderzoek der Genees- en Vee-artsenykundige?i gebleven, die ans met hunne ondervindingen hebben bekend gemaakl, doch, in ans land, heeft men zich dienaangaande wei- nige bemoeijingen gegeven, allhans, zooveel my bekend is, daaromtrent geen voorlgezet of geregeld onderzoek gedaun. Het eenige, dat le dezen aanzien is ■verrigl, bestaat daarin, dat men , bij enkele gelegenheden , wanneer de koepok- ken loevallig bij het Rtindvee werden ontdekt, daarvan de stoffe t�t de ineuling van kinderen heeft aangewend. De ware koepokken, zooals deze naluurlyk bij de koey'en voorkomen, zijn , wegens de zeldzaamheid, dat zij worden waargenomen , slechts aan weinige kunst- (*) Oyer het beye�l�gend vermogen der koepokien tegen de k,inderj>okken , "G-ron. ijJtB, bkdz. 4.



		V0OB.REDE.
		V0OB.REDE.	VII
			VII

"oefenaren lekend. De meesle Geneeskundigen, die over de koepokken handelen, beluigen geen duidelyk denkbeeld te hebben van de voet-ziekte des Paards, waar- aan reeds Je�ner , en na hem ook anderen , het onlstaan der pokken bij de koei- jen hebben toegeschreven. Weinig heeft men er aan gedacht, of het, bij g�mis der oorspronkelijke koepokstoffe, nutlig zijn kan de v&ccme-stoffie van den mensch op nieuw, door inenting, aan de koe mede te deelen, met oogmerk, om daardoor, ten allen lyde, eenen ruimen voorraad van deugdzame stoffe te ver~ krijgen, en of welligt, bij eene vermoedelijke verzwakking of ontaarding , waar- aan sommigen de \a.ccme-stoffe, door derzelver aanhoudende overbrenging van het eene menschelijke ligchaam op het andere, onderhevig achten, zoodanige inenting ook kunne strekken, om deze stojfe wederom meer zuiver en krach- iiger te erlangen. Het moet ans minder bevreemden, dat men zich met dit onderzoek niet op~ zeltelijk heeft bezig gehouden, indien wij in aanmerking nemen, dat du$<- danige bemoey'ingen algemeen buiten den gewotien werkkrlng van den Genees- fieer gelegen zijn , en men, in om land, vroeger weinige of geene Vee-artsen bezat, met genoegzame kundigheden toegerust, van wie over zoodanige zaken voldoende inlichting kon worden verkregen. Inlusschen zal het niet kunnen worden onikend, dat deze nasporingen als belangrijk zijn le houden, niet alleen, omdat zij t�t de geschiedenis der koepokken onmiddelijk behooren, en, gelijk ik mij vlei, aan dezelve, ter bevordering der vergelijkende Geneeskunde, een tcelenschappelijk nut verbonden is, maar ook, dewijl zij aan de beveir ligende inenting zelve dienstbaar kunnen worden gemaakt. Ik heb reeds, in het jaar J825, mijne proeven omirent de werking van de smetstoffe der koepokken op onderscheidene Huisdieren, met aanmerkingen, daartoe betrekkelijk, als eene bijdrage t�t de vergelijkende Geneeskunde, mede- gcdeeld (). Daar deze proeven in onderscheidene buitenlandsche, zoo Fransche als Duitsche en Engelsche, tydschriflen, zijn overgenomen, of, bij wijze van breedvoerige uillreksels, bekend gemaakt, mag ik, vertrouwen, dat zij niet geheel zonder belangstelling zijn ontvangen. Het is altijd mijn voornemen gebleven, om ook de afteekeningen, daartoe behoorende, ter gelegenen ty'd, in het licht te geven, ten einde de pokken_tdie, door de inenting der Ya.��ne-stojfe aan verschillende Huisdieren » bij de-*

	(*) Vaderlaudsche Lctteroefeningen, van i8i5 , N°. 9, 10, en n.



		VOORRED-E.
	X	VOORRED-E.
	X

door de koepokstoffe te worden aangedaan, en dat de stoffe uit de verwekte pok by hetzelve wederom op het Bund kan worden overgebragt, zonder eenige ver- zwakking of ontaarding te ondergaan; waaruit dus blijkt, dat by beide dieren dezelfde vatbaarheid voor en terugwerking op dezelfde smetstoffe plaats heeft, zoodat zich hieruit het ontstaan der koepok, door de mededeeling der mokstoffe, reeds eenigermale laat ophelderen. Het voornaamste oogmerk , hetivelk ik mij met dezen arbeid heb voorgesteld, is , om de geregelde koepokken aan te toonen, welke, door de inenting van Runde- ren, te voorschijn worden gebragt, ten einde te doen zien, dat dit middel kan worden gebezigd, om zich overal, doch inzonderheid op het plat le land, altyd een' voorraad van versc/ie en deugdzame koepokstoffe te verschaffen ; kunnende deze handelvnjze welligt mede dienen, om de stoffe zelve, van tijd t�t Hjd, te verbeleren en verslerken. Het was geenszins myn voornemen eene opzettelyke verhandeling over de koepokken te schrijven, viaar ik wilde alleen eene bijdrage t�t derzelver nadere kennis aan my'ne landgenooten geven, en het middel aamcyzen, waardoor /tare inenting kan worden bevorderd. Myn eerste plan was dus niet breedvoeriger te zyn, dan voor het opgevatle doel noodig kon worden geacht. Inlusschen gaf het onderwerp mij, by de behandeling, als van zelf, aanleiding, om nu en dan in eenige verdere beschouwing te treden aangaande sommige byzondere punten der koepokken en derzelver inenting, alsmede nopens de pokken, aan andere dieren eigen, en omirent de kinderpokken, voor zoo ver ik namelyk daaruit vergely- kende toelichlingen meende te kunnen ontleenen ter opheldering van sommige zaken, t�t de toerking der koepokstoffe of van de smetstoffen in het algemeen in betrekking staande. Hierdoor heeft de verhandeling eene grootere uitgebreidheid verkregen, dan ik mij zelven in het begin had voorgesteld, Ik moet de waardering van het al of niet belangryke dezer uitweidingen en aanmerkingen, zoowel als van dit geheele geschrift, verder aan het oordeel van bevoegde en billijke kunstregters overlaten. Ik meen een geschiklen leiddraad le zullen volgen, wanneer ik handel : J°. Over de naluurly'ke, ware en verschillende valsche, koepokken. 2°. Over de koepokken, welke, door inenting, by het Rund, zoowel by den Slier als bij de Koe, worden verwekt. 3°. Over het mok-uitslag bij het Paard, waaruit de koepokken worden voortgebragt. 4°. Over de mededeeling der koepokstoffe, door middel der inenting, aan het Paard.



			at i m d i y**

		EERSTE HOOFDSTUK: Over de koepokken, zooals dezelve natuurlijk bij het Rund voor- komen. .............................. . pag. i; TWEEDE HOOFDSTUK. Over de koepokken, zooals dezelve, door inenting, bij het Rund worden voortgebragt.......,.................T . 3j. DERDE HOOFDSTUK. Over de beveiligende mok, pok-mok, paarde-pok, �varlola equl- na, equine , javctrt simple et encorn�, eaux aux jambes, the grease, glardonl, chlavardo)..................* '.' ". 71. VIERDE HOOFDSTUK. Over de mededeeling der koepokstoffe, door middel der inenting, aan het Paard. y ...... ... .... . ............. . gi.' BIJVOEGSEL. Over de wijze, om Runderen door kinderpokken te hesmetten, en daardoor koepokken voort te brengen, en den uitslag der proefnemingen hieromtrent in het werk gesteld, aan 's Rijks Vee-artsenijschool..........................��98. Over de meest geschikte wijze, om de koepokstoffe te bewaren. ... 109. Verklaring der Platen............................112.



			EERSTE IIOOFDSTUK.

		OVER DE KOEPOKKEN, ZOO ALS DEZELVE NA- TUURLIJK BU HET RUND VOORKOMEN.

JL/e geschiedkundige nasporing der koepokken beg�nt van den tijd, dat Jijnner begonnen is dezelve, door inenting, aan den mensch, ter beveili- ging tegen de kinderziekte, mede te deelen, en deze zaak, in het jaar 1796, t�t een onderwerp van opzettelijk onderzoek te maken. Er valt niet aan te twijf�len, of het Rund is, sedert onlieugclielijke tij~ den, en vvaarscriijnlijk zoolang als hetzelvc, als winstgevend Huisdier, in de Landhuishouding lieefl bestaan, aan deze uitslag-ziekte onderhevig ge-^ Weest. Wij vinden evenwel bij de oudcn, met name de Grieken en Ro~ meinen, niets, hetwelk hieromtrent eenige zekerheid kan verschaffen. Der- zclver Geneeskundigen kenden de kindcrpokken niet, en bij lmnne schrij- vers over den landbouw en de vee-artsenijkunde treffen wij geene de minste sporen aan, waaruit kan worden opgemaakt, dat zij op de koepokken lmnne aandacht liebben geves'tigd, of dat deze ziekte bun in het 00g is ge- vallen. (*)

	() Men hceft wel de gissing geopperd , of niet misschien sommige ziekten van het Rund , waarvan ■Livitfs gcwnagt , bij welke somwijicn aan de menschen een uitslag of vurige puisten., door besmet- ting, werden medegedeeld , voor de koepok-ziekte zou inoeten worden gehoudeu; dan daar deze ge- schiedschrijver van licvige en pestaardige ziekten mclding maakt, waarvan men de oorzaken niet kende , ^en tegen welker* doodelijkheid te vergeefs naar hulp werd gezocht , zal men wel geene derzelve voor zoo- uanige ligte ongesteldheid van het Iiundvee kunnen houden , als waarmede de koepokken gepaard gaan. ^(eele�rjnagnjen hier, even als ten aan-.ien der zickten , door Thucydides, Plinius, Virgilius, en andercn heschreven, denkeu aan het Miltvuur of de Bloed-ziekte, door welke meermalen , gclijk be- kend is, vurige puisten, en kwaadaardige zweren, niet zeiden met een doodelijk gevolg , aan den meusch worden toegetragt. A



		(2)

Gelijk de inenting der koepokken uit Engeland t�t ons is gekomen, zoo liebben wij ook eerst uit dat land de kennis dezer ziekte, zoo als dezelve bij het Rund voorkomt, ontvangen. Eerst voornamelijk in het Graafschap Gloucester bekend geworden, zijn de koepokken naderband spoedig ook in de overige deelen van dat rijk, alsmede in 1erland,. als eene, bij de landlieden wel bekende, ziekte waargenomen. Hier zouden zij den naam. van shinch dragen, hetwelk, in de oude taal van dit land, zoo veel betee- kent als pijn aan de uijers. Dan niet alleen in deze, maar ook in de meeste overige landen van Europa en der overige werelddeelen, zijn de koepokken, als eene ziekte, waaraan het Rund onderhevig is, bekend geworden. De- zelve worden in Italie, Spanje, Frank rijk , Zwitserland, Oostenrljk , en Duitschland, in Denemarken, de Ne der landen, in America, Turklje, Perzi�, en F�ru, gevonden. De besmettende eigenschap der koepokken voor den mensch en haar be- yeiligend vermogen tegen de kinderzielcte, was, in vele landen, voor dat Jenner. zulks, door opzettelijke proeven, heeft gestaafd, bekend. Hij zelf ontleende daartoe den grond uit de ondervinding der landlieden, dat de g�ne, die, bij bet melken der koeijcn, door de pokken , aan derzelver uijers of tepels voorkomende , besmet werden , daard�or de koepokken ver- kregen, en dat zij, op deze wijze, voor de besmetting der kinderpokken bevrijd bleven. Andere Geneesheeren hadden ook reeds voor hem de in- enting met goed gevolg in het werk gesteld, of waren ten minste van het beveiligend vermogen der koepokken tegen de kinderzielcte overtuigd ge- worden, doordien zij vele personen, die de eerste, door eene natuurlijke besmetting van de koeijen hadden ontvangen, naderhand, zonder gevolg, met de smetstofFe der laatste inenteden. Wij mogen ons niet verlaten op de overlevering, om aan te nemen, dat de oorspronkelijke inboorlingen van America hiermede reeds van overlang zouden bekend zijn geweest, en uit dien hoofde de koe als eene beveili- gende Godheid vereercl hebben. (') Volgens eene oude oorlconde zou de inenting der koepokken in Perzi'�* en de Indien, sedert zeer vroege tij-

	(�) L. Sacco,. A. p. f. a*



			(3)

		dcn , gebezigcl zijn geworden. () Wat hicrvan zijn rnoge, wij zullen meer staat kunnen maken op de Lerigten, die in een minder verwijderden afstand t�t onzen tijdkring staan. Vit* dezelve blijkt ons , dat men in Duitschland reeds omtreat het jaar 1769, (-}-) de koepok-inenting tegen de kinderziekte heeft aangewend, en dat dezelve 00k in Engeland, in 1781, doorDr. Nesse te Devonshlre, aan zijn zoon werd uitgeocfend. Ook in Holstein , Mecklenburg, Jutland, en Sleeswijlc, alwaar de koei- jen meermalen aan de pokken onderlievig zijn , kenden de boeren derzelver beveiligende eigenschap tegen de kinderziekte, zoo wel door toevallige be- smettingen der melkers, als door opzettelijke inentingen, reeds voorlang. ($) In ons land werden de koepokken het eerst, met onderscheiding van andere vurigheden, welke aan de uijers voorkomen, door deskundigen, in Frieslancl waargenomen, in het jaar i8o5, ofschoon men heeft kunnen nagaan, dat, in die Provincie, reeds in het jaar 1778 en 1779, VOOrbeel- den van koepokken hij het Rundvee, en daardoor voortgehragte besmettin- gen van menschen, haclden plaats gehad, die op deze wijze tegen de kinder- ziekte waren heveiligd. () In Overijsfel* werden de koepokken in 1810, en in Zuidholland in de jaren 1810 en 1816 ontdekt. De Heer Th. A. () In ecn sanscritisch werk , genaamd Sancteya Grantham* , toegekend aan HauventoRV , wordt c�ne zeer naauwkeui'ige bcsahrijviug van de koepok-incuting gevonden , welke bij verkorting, volgens eenc fransclie overzetting , hierop nederkomt: prenez le fluide du bouton de pis de la vache sur la pointe d'une lancette, et piquez-en le bras entre V�paule et le coude , jusqu' � ce que le sang paraisse. Le fluide se m�lant avec le sang , il en r�sultera la fi�vre et la petite v�role , L'�ruption produite par ce fluide sera plus b�nigne, que la maladie naturelle. Le malade pourra �tre inocul� une saule fois ou bien plusieurs fois ; on ne doit pas craindre alors d'�tre attaqu� de la petite v�role pendant le reste de la vie. RsrVE Encyclop�dique , Tom. XXJ , 1324. , pag. 26, in de Notice historique sur JenneR. (f) Medic- Chirurg. Zeitung von Ehrhart , i8o3, Th. III. (g) Algemeine Vnterhaltungen. 3gste st. 2i May 176g. Men vindt het meest belangrijke omirent de geschiedeuis der koepokken medegedeeld , door den Hoogleeraar E. J. XiioMASSEN � TUCESSINK, in zijne verhandelingen, geplaalst in het Gcneeskundig Magazijn, P. II. st. 3. bladz. ii3 en verv., D. III. St. 1. Afd. 1. Wadz. 18 en verv., alsniedo in de waarneni�ngen omirent de ziekten, welke in het jaar i8ooem8ol, in het Nosocomium clinicum van de Acad�mie tcGroniugenzijn vaargenomen, inzonder- heid bevattende de �pid�mie der kiuderpokken, welke aldaar geheerscht hebben , Gron. 1824, blz. 376 en 274. (,) Men vindt hiervan de hesclnijving , door de Commissie van Gcoeeskumtig Onderzock Cil Toe- roorzigt in Friesland, in het Gcneeskundig Mtignzijn, D. IV. 2tle Stuk, i>ladz. 1, A 2



		(4)

Jorritsma, Med. Dr. te ffoorn, nam deze�ve, m het laatstgemelde jaar, op ni�uw in �riesland waar, en, volgens de mededeeling van den Heer Med. Dr. J. de BrAUW, te Woerden , liadden dezelve in 182^ plaats te Ger- vershop , een dorp nabij die stad gelegen, in de Provincie Utrecht. In al deze gevallen werden de koepokken aan menschen, hetzij. door toevallige besmetting of opzettelijke inentingen,, medegedeeld. Ofselioon liet dus onbetwistbaar is-, dat de koepokken schier overal on- dcr liet Rundvee bestaan, zoo behooren dezelve evenwel geenszins t�t die ziekten, welke zeer gemeenzaam -yvorden waargenomcn. Dit is zoowel bij ons als in andere landen bet geval. Sacco () merkt reeds aan, dat liet als een bijzonder geluk of verdienste moet worden aangemerkt, indien men dezelve aantreft, en L�ders (-J-) z'egt, dat de ware koepokken niet zoo menigvuldig en overal verspreid zijn, als yelen schiji�en te stellen. Gedeeltelijk zal de zeldzaamheid van derzelver ontdekking daaraan mogen worden toegesebreven ? dat men daaromtrent weinig opzettelijke nasporin- gen in bet werk stelt, maar deze zaak genoegzaam gebeel aan bet toeval oveiiaat. Het is inderdaad te verwonderen, dat, zoodra men eens in bet hezit was gekomen der stofTe voor de menting , men, over bet gelieel, zoo weinig moeite meer Lceft aangcwend t�t het verkrijgen van naauwkeurige opgaven, of en in welke streken de koepokken meer of minder geregeld onder bet Rundvee voorkomen, en om de oorzaken na te gaan, welke t�t derzelver ontstaan aanleiding geven. Er zijn steeds prijsvragen over de koepokken uitgescbreven met betrekking t�t derzelver uitwerking op den menscb, en men beeft de inenting door premien of m�dailles aangemoe- digd, doeb men beeft zieb, zooals L�ders {§) niet te onrcgt opmerkt, verblind door de zoo gemakkelijke, en groote gevolgen belovende, uitvin.- ding van Jenner , verder om derzelver bron, namelijk de oorspronkclijke pokken der koeijen, niet bckreund: waarvan de kennis evenwel, volgens hem, allecn in staat is den zegen der koepok-inenting voor het menschdom te bewaren. Wenschelijk zou het, onzes oordeels, zijn , indien ieder vee- ■ bouder, gelijk ik meen dat in Denemarhen geschiedt, volgens een a�ge-

	() A. p. s. 31. (f) A. p. s. 23i. {§)* A, p. s- 229.



			(8)

		Wriesland door de pokken werden aangedaan ., plaats liadden, zooals dezel- ve, door de Commissie van Geneeskundig Ondtrzoek en Toevoorzigt, te� aangehaalde plaats, worden beschreven, zoo vinden wij, dat dezelve van de hierboven opgegevene niet aanmerkelijk verschillen. Er wordt hierbij wel geene geregelde opgave gevonden van het geheele beloop der ziekte , zooals dezelve , van het begin t�t het einde, plaats had, met de verande- �ingen, welke daarin, van dag t�t dag, zijn voorgevallen. Hiertoe was men niet in staat, dewijl de pokken reeds gedeeltelijk waren afgeloo- pen, of aanmerkelijk gevorderd, voor dat dezelve, door de Leden dier Commissie, konden worden onderzocht. Het blijkt evenwel genoegzaam uit liaar zeer naauwkeurig berigt, dat de pokken zelve aan het hierboven be- schreven uitslag beantwoordden ; dat de uijer ontstoken en pijnlijk was ; dat de puisten of pokken met zwarte korsten opdroogden, en dat de- zelve, door het melken, afvallende, vuile zweren nalieten, welke somtijds rond en regelmatig, maar op andere tijden hockig en ongeregeld waren. De koeijen graasden over het a]g<3mcen , gedurende bet gebeele beloop der ziekte, als gezond, doch gaven aile veel mmdcr melk, en dezelve waren SOmwijlen koortsig en ongestcld. De ontsteking en verzwering der uijers waren bij sommige koeijen zoo sterk, dat dezelve daardoor niet meer kon- den gemolken worden. Bij onderscheidene personen , die deze koeijen had- den gemolken , ontstonden ware koepokken, waaruit vervolgens, met het Leste gevolg, werd inge�'nt, terwijl ook .eene inenting gelukte met stoffe, opzettelijk daartoe van eene koe genornen. Ook hier vinden wij geene de geringste aanduiding, niettegenstaande de koepokken bij twee en dertig stuks Runderen, bij opvolging, plaats liad- den , dat er aan andere deelen des ligehaams dan aan de uijers en tepels uitslag is waargenomen, evenmin als bij de koeijen te Geervliet, welke het enderwerp uitmaken van het berigt, door de Commissie van Geneeskundig Onderzoeh en Toevoorzigt der Provincie Zuid-Hollaiid, te Dordrecht, medegedeeld. Bij de koeijen te Gervershop bestonden evenwel, volgens een, mij toegezonden , berigt van den Heelmeester J. Zaad , te Kamerih , die dezelve gezien had, behalve aan de uijers en tepels, ook pokken onder den buik. Dit verschijnsel schijnt dus slcchts zcldzaam plaats te hebben,



		{ 9 )

althans niet algemeen of standvastig te zijn. Het is nogtans ook mogelijk, dat hetzelve , bij gebrek van naauwkeurig onderzoek , dikwijls voorbij is gezien > en dat er minder zeldzaam eene algemeene uiibotting van pokken over het ligchaam bestaat, dan men , t�t dus ver, beeft opgemerkt : eene omstandigheid, wel waawlig, dat men er de aandacht vervolgens bepaaldelijk op vestige. Het is niet uitgemaakt, of de koeijen in aile saizoenen even zeer aan de pokken onderbeyig zijn, dan of zij dezelve op zekere tijden meer dan op andere verkrijgen. Sacco () stelt, dat, volgens de opmerking van sommi- gen, de koeijen inzonderheid door de pokken worden aangedaan, kort na- dat zij gekalfd bebben, en dat deze ziekte met de lang opgehoudene, en nu op nieuw aan den gang gebragte, afscheiding der melk in verband zou staan. Hij houdt evenwel het gevoelen ongegrond van hen , die willen, dat de mtlk, welke, bij eene onvolkomene opening der ontlastbuizen,telanginden uijer wordt opgehouden, en, op deze wijze, scherp geworden zijnde , door hare prikkeling, ontsteking der tepels en het pok-uitslag zoude voortbren- gen; kunnende, zooalshij meent, deze oorzaak moeijelijk als voldoende worden bcschouwdtothetvoortbrengen van deze eigenaardige ziekte. Viborg (�]-) zegf. ook, dat de ware koepokken plaats hebben bij de koeijen , welke nieuws gekalfd hebben, inzonderheid in het voorjaar. Hetzelfde wordt door TsCHETJLJN {§)* aangemerkt, met bijvoeging, dat de koepokken het meest in het voorjaar, minder algemeen in den herfst, doch nog zeldzamer in de overige saizoe- nen , voorkomen. Uit het boven aangehaalde berigt omirent de koepokken, welke, in i8o5, in Friesland werden waargenomen, moet men afleiden, dat de ziekte al- daar in het laatst der maand September en in October plaats had, toen de heesten nog in de weiden waren. Dr. Jorritsma nam dezelve in de maand Augustus waar bij koeijen, die in Maart en April hadden gekalfd. De kudde hestond uit 20 of 24 stuks, waarvan elf aan de koepokken leden. De ge- melde jGeneesheer merkt evenwel op, dat de ziekte waarschijnlijk reeds vroeger bij sommige der overige hadden bestaan , dewijl, volgens het zeggen van den Boer, de koeijen, den geheelen zomer door, aan eene vurigheid

	{)* A. p. s. 26. (f) A. p. s. 564. {§) A. p. s. 60. B



			( 10)

		der uijers hadden gesukkeld. Te G-eervliei werden de koepokken, zoowel in iSao alsi8i6, in de maand December, aanwezig bevonden. TeGe7~vers- kop -werden zij opgemerkt bij vijf of zes koeijen, in het laatst van Mei, toen de- zelve in de weide waren gebragt. In dezelfde maand zag ook Dr. Ramaer de koepokken te Mastenbroeh , nabij de Stad Hasselt, Hieruit ziet men , dat bij ons de ziekte zich niet zoo algemeen t�t het voorjaar bepaalt, als men wil, dat elders het geval is, noch ook, dat dezelve zoo bij voorkeur aan de koeijen, die nieuws gekalfd hebben, eigen is. Want, ofsclioon er het geheele jaar door koeijen gevonden worden, die op buitengewonetijden, datis,vroeg in den herfst, of laat in het voorjaar, en in den zomer afkalven, zoo heeft dit slechts met we�nige, althans nimmer met eene geheele kudde plaats van zoodanige uitgebreidheid, als hierboven is uitgedrukt. Om te dezen aanzien tneerdere zekerheid te erlangen, zou men dienen acht te geven, of de pok- ken welligt het eerst bij eene of meerdere, nieuws gekalfd hebbende, koeijen ontstaan, en van deze, door besmetting, aan de overige worden medege- deeld. Dit zal daardoor reeds waarschijnlijk worden, indien men geregelde tusschenpoozen of opvolgingen in het uitbreken der ziekte , bij een grooter of geringer getal koeijen, opmerkt, zooals in i8o5, in Friesland, onder de melkkoeijen van den Landman Nammen Jeljers plaats vond : bij een gedeelte van welke eerst de pokken waren ontstaan, terwijl, acht dagen la- ter, de overige werden aangedaan, zoodat geene koe van het oiigemak geheel vrij bleef. Het laat zich vermoeden, dat deze laatste de pokken van de eerst ziek geweest zijnde koeijen, bij wijze van besmetting, het zij door de melkers, of bij het nederliggen in de weiden, zullen hebben verkregen. Trouwens het komt mij niet onmogelijk voor, dat de ge- zonde beesten kunnen besmet worden, wanneer zij met de uijers tegen den bodem liggen , op zoodanige plaatsen, alwaar kort te voren een uijer, met pokken bezet, de smetstoffe op het gras heeft achter gelaten. Het schijnt nog niet volkomen bewezen te zijn, of aan de smetstoffe der koepokken, met betrekking t�t derzelver werking op de Runderen, wanneer de pok- ziekte natuurlijk onder eene kudde ontstaat, wel geheel de eigenschap der vlugtige smetstoffen, om namelijk op zekeren afstand derzelver aanste- kende uitwerking te verbreiden, kan worden ontzegd. \Vij kenneu deze



		(")

stofFe, zooals dezelve op den mensch werkt, alleen als eene vaste smet- stoffe, die eene middelijke overbrenging of inenting van het eene voorwerp, ap het andere vordert, om haar vermogen uit te oefenen; doch dit geeft, mijns oordeels, nog geen voldoenden grond, om als zeker aan te nemen, dat dezelve, met opzigt t�t het Rund zelf, bij lietwelk deze smetstoffe oorspron- kelijk wordt voortgehragt, van aile vlugtig-l>esmettende hoedanigheden zou- den ontblqot zijn. () Ook deze zaak verdient verder een bepaald onderzoek. Dan, ofschoon het niet blijkt, dat, gelijk hierboven gezegd is, het pok- uitslag, als eene onmiddelijke kraam-ziekte van het Rund kan worden be- sehouwd, zoo is het toch opmerkelijk, dat hetzelve, zooals men wil, alleen bij de koeijen voorkomt. De Heer Jorritsma deeltmij mede, dat, volgens. de stellige verzekering der Landlieden in Ftriesland,* de natunrlijke koepok-» ken nimmer bij zoogenaamde drooge of guste koeijen, namelijk de zulke,, die niet gemolken woxden, hoewel onder melkgevende weidende, wordea waargenomen. Indien dit algemeen bevestigd wierd , zou men daaruit moge» besluiten, dat de ziekte t�t de melk-afscheiding in eene regtstreeksche be trek- king staat, en dat deze geslachts-verrigting als eene voorwaarde van. dezel- ve moet worden beschouwd, zoodat de koeijen alleen in zoo verre t�t de pok-ziekte de noodige voorheschiktheid bezitten , als zij melkgevende zijn. Men wil algemeen, dat de stieren en ossen niet aan de natuurlijke koe- pokken onderhevig zijn. Sacco (f) heeft dit reeds. opgemerkt. Mrar- DlGii ($) en Hofacker (*) verzekeren stellig, dat de koepok noch aan den stier noch aan den os wordt medegedeeld. Ik weet evenwel niet, of deze laatste schrijvers hieromtrent volgens eigene ondervinding spreken, dan of zij zulks op het gezag van Saccq hebben aangenomen. Bergman (-\|-) draagt deze zaak als twijfelachtig voor. Dr. Jorritsma meldt mij, dat bij omtrent deze zaak, bij v�le opmerkzame Friesche Landlieden, opzettelijk onderzoek heeft gedaan, doch van aile de getuigenis heeft ontvangen, dat de stierea

	() Vorgelijk Li�DERS , A. p, s. 207. (f) A. p. s. 23. (§) Compara-tiv-physiologische undt nosologi^cfie Ansichten von den Krankheiteii des Menscli&n und der vorziigligsten I�austhiere. s. 16. (₊) hehrbuch iiber die gewolmlichen allgerneinen Krankheiien des Pferdes, Rindviehes, Scha� fes, Schweines , Hundes*, u. s. \v. s. g5. (■}-) Dissertatio inauguralis sistens primas lineas pathologiae comparatae , p. 5a. B 2



		(12) van de koepokken verschoond blijven, en wel, zoo als zij stellen, omdat de stoffe aan dezelve niet met de lianden der melkers wordt overgebragt, gelijk bij de melk-koeijen plaats beeft. Dit kan evenwel, naar mijn oor- deel, niet als eene voldoende reden worden besehouwd, waarom de stier niet oorspronkelijk de koepokken zoude erlangen, even als de koeijen, waarvan de eersten der kudden dezelve niet door besmetting, maar uit eene eigene , in liet ligebaam bestaande, oorzaak verkrijgen. Het gering aantal van mannelijke Runderen _r hetwelk wordt aangehouden, in evenre- digheid van vrouwelijke, kan misscbien eene reden zijn, dat de natuurlijke pokken bij den stier nog niet zijn opgemerkt. Het moet althans als vreemd worden besehouwd, dat dezelve daaraan niet evenzeer zouden onderbevig zijn als de koe. Mij zijn geene ziekten bekend, waarvan- de eene kunne, zoowel ten opzigte van den menseh als de dieren, bij uitsluiting onderworpen , en waarvan de andere geheel uitgesloten is, voor zoo ver dezelve niet t�t de ziekten der geslachts-deelen behooren, of uit derzelver verrigtingen onmidde- lijk voortvloeijen. Indien bet dus volkomen bewezen ware, dat bij den stier de koepok zicb nimmer als oorspronkelijke ziekte ontwikkelt , zou zulks een nieuwen grond opleveren , om liet daarvoor te bouden , dat de koepokken in- derdaad met de vrouwelijke geslaclits-verrigtingen in verband staan , en waar- scbijnlijk aan eene onregelmatige of ziekelijke gesteldbeid der melk-afscliei- ding, welke bij de koe meer dan bij eenig ander dier aan afwisseling on- derbevig is, moeten worden toegesebreven. De uijer der koe is een deel, waaraan dikwijls ontsteking ,. roosachtig uitslag, en zwellingen voor- komen, en dit is gedeeltelijk te verklaren uit de tedere en gevoelige be- werktuiging , welke hetzelve boven de overige uitwendige deelen bezit. De uijer is van haar ontbloot, en daardoor meer aan den invloed van koude en andere prikkels blootgesteld ; maar vooral mag men den uijer der koeijen , welke gebeel voor melk-gewin in de landbuishouding bestaan, bescbou- wen, als een deel, dat, als bet ware, altijd in een staat van verhoogde of ongeregelde prikkelbaarbeid verkeert, naar betwelk bestendig, door het inelken en een overmaat van aanzettend voedsel, een versterkte aandrang van bloed onderhouden wordt, en dat steeds t�t eene vermeerdere werkzaamheid _%. ter bereiding der melk, wordt opgewekt. Geen wonder derhalve, dat zoo-



			( 13 )

		genaamde scherpten zich bij voorkeur op den uijer nederzetten, en aan dit deel vurigheden van verschillenden aard te weeg brengen. Plierop berust dan ook waarschijnlijk de reden van bet verschijnsel, dat de koepokken zich , zoo al niet bij uitsluiting, nogtans hoofdzakelijk, aan dit geslachts-deel openbaren. Worden ook niet de tepels der zoogende vrouwen liet meest, kort na de be- valling, door de spruw en andcre ontstekings-ziekten aangedaan ? De koepok- ken laten zich evenwel door inenting aanden stiermededeelen, gelijk: vervol- gens zal worden aangetoond. Dat de stof�e uit het mok-gezwel van het Paard meermalen aanleiding geeft t�t het ontstaan der koepokken, is door zoo v�le waarnemingen bevestigd , dat daaromtrent geen twijfel meer bestaat. Wij zvdlen hierover , bij de be- schouwing dezer voet-ziekte, nader handelen. Het is nogtans even zeker, dat de koepokken niet altijd, maar slechts in de zeldzaamste" gevallen, op deze wijze worden voortgebragt. Sacco () lieeft reeds opgemerkt, dat, of� schoon de mokstoffe, zoowel bij mensclien als koeijen, door onmiddelijke besmetting . de ware koepokken kan verwekken, men evenwel deze stoffe niet als de eenige bron moet besehouwen, waaruit zij voortvloeijen, daar de koepokken dikwijls genoeg van zelve ontstaan. Zij komen zelfs dikwijls voor op plaatsen, daar geene Paarden Lij Ixet Rundvee worden gehouden. TscHEU�iiN -verzekert (-{-), dat de koepokken dikwijls heerschen, zon- der dat de mok onder de Paarden aanwezig is, en niet altijd worden waargenomen, wanneer dit gebrek bestaat. In Friesland* heerscliten de koepokken bij Nammen Jeljers, zonder dat een der Paarden van dezen Landman aan eene verzwering van den hoef leed, terwijl dezelve niet plaats hadden bij de koeijen van een naburigen Vee-houder , die een Paard met een zoogenaamden overhoef had {§). Evenmin bestond de mok, te Gerverskop , onder de Paarden, waaruit de koepokken hunnen oorsprong konden hebben ontleend. In de overige medegedeelde gevallen der waargenomene koe- (.) A. p. s, 25. (-J-) A. p. s. 5g. ($) Genecskundig Magazijn bladz. 7. Het is twrifelachtig, of ouder overhoef* hiir de mok, en wel de beveiligende mok, moet verstaan worden. Uit de volgende btscbrijvmg van deze laatste ziekte zal het blijken, dat men zeer verkeerdelijk deze gebreken , namelijk de overhoef en de mok , voor ongemakken van dcnzelfden aard beeft gehouden. V�le kundige Laiid- 1 ieden en de Pau�denhandelaars weteu dezelve zcer wci van elkander te ouderscheiden.



		( �4)

pokken, bij de inlandsche Runderen, wordt niets vermeld, waaruit men zou mogen besluiten, dat dezelve uit de mok zijn voortgebragt. Wij mo- gen derhalye vaststellen, dat de pokken bij de koeijen, den meesten tijd, a�s eene eigene of oorspronkelijke ziekte geboren worden, gebeel onaflian- kelijk van de mok : doch bet is tevens allerwaarschijnlijkst, dat door dit laatste ongemak bij het Paard dezeifde smetstoffe wordt voortgebragt, als do-or de koepok bij bet Rund , en dat beide stoffen daarom wederkeerig op deze dier- geslachten, en ook op den mensch, hetzelfde hesmettende vermogen uitoefenen. Men zal dus de mok zoowel de pok-ziekte van het Paard, als de koepok die van bet Rund mogen noemen, waarover _wjj vervolgens nader zullen spreken. Het verdient hier, als t�t het onderhavige onderwerp behoorende, te worden opgemerkt, dat de pok-ziekte een der meest algemeene ziekte- vormen is , welke de dieren met den mensch gemeen hebben, waarvan evenwel de wederkeerige besmettelijke eigenschappen nog niet genoeg- zaam gekend en bepaald zijn. Het Scbaap, het Varken, de Hond, de Ha- zen, de Konijnen, v�le Vogelen, als de Kalkoenen, de Ganzen, de Duiven, en meer andere zijn aan de pokken onderhevig. (*) Hoewel dezelve bij elk dezer dier-soorten of geslaehten een eigenaardig beloop hebben , en in ge- daante verscl�llen, zoo komen zij nogtaas in v�le algemeene verschijn- selen overeen, zonder dat men nogtans, t�t dus ver, volkomen weet, in lioever zij yan het eene geslacht op het andere kunnen worden overgedra- gen, en tegen deze of geene ziekten beveiligen. Mogelijk heeft men de we- derkeerige besmettelijkheid al te zeer beperkt, door aan te nemen, dat bij elk dieivgeslacht of soort eigene smetstoffen worden voortgebragt, welke op geene andere dieren werken. Wij zien evenwel, dat de huid-ziekten van sommige dieren, hoewel in uitwend�g aanzien met volkomen overcenkomen- de , maarnaar de onderscheidenlijk gewijzigde, organiscbe en physiologische, zamenstelling en verrigtingen van derzelver ligchamen, vooral van het weef- sel der huid, verschillende, door besmetting, gelijksoortige uitslagen bij den mensch en de dieren te weeg brengen, zooals zulks omtrent de

	() Hurtrel D' Arboval , Dictionnaire de M�decine et Cl�rurgie V�t�rinaires,* Ton» IV. yag. 499. et suiy.



			( « 5

		schurft-ziekten plaats heeft (). De smetstoffe van den kwadcn droes ver- wekt somwijlen eene soortgelijke aandoening in het lijmphatike vaatgestel van den mensch, als hij het Paard, waarvan dezelve afkomstig is, en zelfs kwaadaardige ontstekingen, die het leven in gevaar kunnen brengen. (-J-) Het dolgift werkt op den mensch en de meeste warmbioedige dieren genoegzaam op dezelfde wijze, enhetant/irax-* ofbloedgift, dat bij het zoogenaamde milt- vuur ontwikkeld wordt, brengt bij dezelve de hevigste, ja doodelijke, ge- volgen te weeg. Dat sommige dezer besmettingen niet altijd en geregeld plaats vinden , kan van de meerdere of mindere werkzaamheid der smetstoiTen zelve, en van verschillende andere omstandigheden afhangen, die onbekend zijn , of niet al- tijd kunnen worden nagegaan. Hieraan zal men het dan ook mogen toeschrij- ven, dat de proeven der inenting met koepokstoffe op sommige dieren, als het Schaap, den Hond, het Konijn, en andere genomen, somwijlen eea volkomen gevolg hebben gehad (<jj) , terwijl deze inenting, door anderen en mij zelven, aan gemelde dieren en den Aap verrigt, niet zijn gelukt (,,.). () E. Viborg, Sammlung* u. s. w. I. B. s. 281 ; Recueil de M�decine V�t�rinaire, Tom. I. p. 252; A. 1NUMAN, Vee-artsenijkundig Magazijn, D I. bladz. 3�4. Sick {Unterricht zur Abwar- tung und Heilung von Viehkrankheiteri, Berlin 1807) verhaalt een voorbeeld , dat eene hevige schurft-ziekte onder de Paarden aan aile oppassers werd, medegedeeld. Willan en Alibert ver- zckeren insgelijks , dat deze ziekte van het Paard voor den mensch besmettelijk is. Verg. F. C. Bach, Grundzuge zu einer Pathologie der antsteckenden Krankheiten. Halle* 1810 , s. a3a. Dat de schurft-ziekte van het Schaap zich aan de Geit mededeelt, zag ik, in het verleden najaar , aan de Vce- artseniJEchool alhier hevestigd. De Heer Vee-arts F. Bontekoe deelde mij onlangs eene waarneming ruede , omtrent de hesmetting van onderscheidene menschen door de schurft van het Varken. (f) Vee-artsenijkundig Magazijn. D. II. bladz. 228 eu vcrvolgens. De Heer Medicinae Doctor Alexandjir zag onlangs onder meerdere , door hem waargenomene, gevallen, de doodelijke uitwerkine van eene hesmetting door den kvvaden droes, bij eenen lijder , in 's Rijks Militaire Hospitaal, te Utr.echt. Ik hoop in staat te zijn , in het eerslvolgende deel van het Vee-artsenijkundig Magazijn, deze, door ge- ttelden Geneesheer bewerkte , ziekte-gevallen te kunnen mededeelen. ($) J. de Carro , Geschichte der Vaccination in B�hmen , Prag, i8o4. Verg. E. J. ThoMASSEN ^� ThuessiNK, Geneesk. Magazyn, Ilde D. lllde St. bladz. i32, l33, Vde D. Iste St. bladz. 26. (+) Proeven omtrent de werking van de smetstoffe der koepokken op onderscheidene Huisdieren, ter aangehaalde plaats in de Vaderl. Letteroef. van 1824. Zie ook de : Proeven en Waarnemingen omtrent de inenting der pokken aan Schapen, door D. H. VAX der Meer , H. C. Medenbach de Rooy.S.El- lerbeeK, en G. A. Ramaer, met een vergelijkend overzigt, hiertoe betrekkelijk, en eene YOOirede door Dr. A. Numan, 's Gravenhage 182a, biadz. 119.



		( 16 )

	Hoewel bet Sehaap niet volstrekt mag kunnen worden gezegd voor de werking der vaccine-sioi onvatb�ar te zijn, zoo schijnt mij deze inenting aan te veel wisselvalliglieid onderhevig, en weinig gescbikt, noch raadzaam te kunnen worden geaclit, om op deze wijze de koepokken voortteplanten, gelijk eenigen gewild bebben. Even als bij den mensch niet altijd de voorbeschikt- heid bestaat, om de smetstoffe, hetzij der kinderpokken , of koepokken, ep te nemen, of liever op betzelve terug te werken, zal men mogen aanne- men, dat zulks ook, overeenkomstig de algemeene lcvens-wetten, niet altijd bij de dieren piaats vindt. Camper beproefde de mededeeling der smetstoffe van de menscben-pokken vruebteloos aan betSchaap en den Aap. Andere Ge- neeskundigen (*) bebben als eene vaste eigenscliap der kinderpokken opgege- yen , dat bare werking zieh alleen t�t bet menscbelijk ligcba�m bepaalt. La- tere waarnemingen , als van Viborg en Gr�ve , bebben evenwel geleerd, dat de Hond, de Aap, en het Varken (-J^) inderdaad voor de werking van bet

() F. L. BANG , Praxis Medica, Hafniae 1786, pag. 99; IzAAK de Koning , Bijdragen t�t de ten- nis en behandeling der Riudcrpokken , Zalt-Bommel 1824. /+) Omtrent de vatbaarheid van den Aap voor de smetstoffe der kinderpokken vinden wij bij PAUL- Let (Ifeber die Viehkrankheiten und deren, Heilang, s. 292-96.) cen voorbecld aangehaald , en, in het jaar 1767 , kreeg een Aap insgelijks door de natuuriijke besmetting van eenen pok-zicken , depok- ken* , wclke volkomen met die van den mensch overeenkwamen , hetgeen ook te Amsterdam in 1786 , met eene Simia Sciurea piaats had, die met cen kind , door de pok-ziakte aangedaan, in dezelfde ka- mer verkeerde , waarmede liet dier nogtans niet in onmiddelijke aanraking kwarn Ook Htizard beeft den overgang der menschen-pokken op Apen waargenomen , en Gr�ve (J�rfahrungen und Beobach- tUngen �ber die Krankheiten der Hausthiere im vergleich mit den, Krankheiten der Menschen , Oldenburg 1818, Eerstes Bandchen, s. 298, u. w.) zag , in 1812, de pokken bij eenen Aap, zijnde waarschijnlijk de Simia Maura ontstaan , die met pok-ziekc kinderen gespeeld had , en door deze vas besmet geworden. Dezelfde V ce-arts deelde bovendien de pokken van den mensch aan twee Apen {Simia Sylvanus) mede , en VlBORG entte den grooten Aap van Angola {Simia Cynomolgus) , den capucijn-Aap , [Simia Capucinus) en den spook-Aap [Simia Inuus) in met menscben-poksmet. Bij dezelve ont- stondcn meer of mindci- talrijke pokken; doch dit uitslag had bij de nieesten slechts in de nabijheid der inentings-vionden piaats, Insgelijks is de inenting met de smetstoffe der kinderpokken door Viborg en Gr�ve aan Honden in het werk gesteld. Eenige werden geheel met pokken overdekt; er ontslonden aan de geslachts-deelen brandige piekken , en drie van de acht Honden , die ingc�nt waren , kwamen aan de jiiekte te sterven. Men vond bij de opening , dat de tong , de kcel , en slikbuis met v�le pokken bc- �tet waren. Door Gr�ve werden ook de pokken van den Aap , die door menschen-pokgift natuurlijk be- smet was , op den Hond overgeplant, en volgens Vicorg , (A. p. I. B. s. 320.) zou dit dier , op de natuur- iijke wijze, besmet zijn geworden, door het slapen bij menschen, die door de pokken Ytarea aauge-



		( 17 )

menschelijkpokgiftvatbaar zijn, en daardoor, zoowel door inenting als loe- vallige besmetting, kunnen worden aangedaan, gelijk ook sommigen eene wederkeerige besmettelijkheid tusschen de menschen- en schaaps-pokken willen hebben waargenomen. Hoezeer er tusschen de pok-ziekte van den mensch en bet schaap, wat de gedaante en gebeele beloop betreft, eene grootere gelijkheid bestaat dan tusschen de pokken van eenige der overige dier-geslachten , zoo is bet nogtans opmerkebjk , dat de toevallige besmet- tingen, hierdoor voortgebragt, zoo ongemeen zeldzaam z�jn, dat men de- zelve schier in twijfel moet trekken, gelijk zij door anderen ten eene-

	daan , omtrent de vatBaerb�id van het varken voor de smctstoffe der raenschcn-pokken , zoo door aan- Meking langs den natuurlijkcn weg, als door inentiog, vinden wij voorbeelden mcdegedeeld , door GREVE, (A. p. s. 205) , alsinede in de G�llingschen Gemeinnutzigen Abhandl. 1772, i8destuk; Galelirten Beytr�gen zu dan Braunsw. Anzeigen. 1772, 87 stuk ; Beschreibung der Stadt Nordheim , Gottingen, 1779, s. 209-222. Door Dr. Sachse worden waarnemingen medegedecld , dat de schaaps-pokken Bij menschen een algeraecn uitslsg zouden hebben veroorzaakt, gelijk aan- d« roer.schen-nokkcn ; (HUFEI.ANDS Journal B. i3, stuk 1, s. 112). Eenige Genees-en Vee-artsenijkun- digcn voercn voorbeelden aan, dat Herders en andcre personen , die door de pokken waren aangedaan, de scliaaps-kuddcn , waarondcr zij verkeerden , hebben besmet, en dat pok-zieke schapen wederom bij kinderen de pokken voortbragten [Rapport d' exp�riences sur la vaccination des be'tes � lain* et sur le claveau , faites � la. Soci�t� �"agriculture du D�partement de Seine et Oise, par M. F. Voisin, Paris 1806). Op bet Eiland Bornholm zouden, zoo als -wij door Viborg vinden opgctcckend (A. p. 15. 3. s. 168) , de schaaps-pokken gelijktijdig heerscben , wanncer aldaar de kin- derpokkon aanwezig zijn. Inmiddels komcn de schaaps-pokken jaarlijfcs bijna in aile Janden voor, en men zou van dusdanige besmettingcn voorzeker meer moeten vernemcn , indien dezelve zich gemakkelijk aan den mensch mcdedcelden. Men zal dus moeten aanncmen, dat er omstandigheden kunnen bestaan , die de besmetting in zeldzame gevallen kunnen begunstigen, om geloof te beehten aan de waarnemingen, die wij dienaangaande geboekt vinden , te meer daar dezelve door de ondervinding van anderen niet gestaafd worden. Juvencel maakt gewag van een kind van veertien of vijftien jaren , hetwelk de kin- dcrziekte niet had doorgestaan, en eene kudde pok-zieke schapen boedde , waarvan zij dagelijks zestig stuks moest behandelen en verbinden , zonder dat zij hierdoor op eenigerbande wijze werd aangedaan. Meer dan drie jaren later kreeg dit kind zamenvloeijeude ldnderpokkcn, waardoor zij geschonden werd. De proeven , om, door de inenting der stof�e van de schaaps-pokken aan den mensch, der- zelver geiijkaardiglieid met die der kinder-pokken te bewijzen , en zelfs ten einde aan fe toonen, dat deze uit de pokken der schapen zouden zijn voorigekomen , staan , voor zoo ver dezelve eenig werk- zaam gcvolg moglen gehad hebben , tegen een te groot aantal van proeven, die geheel ontkennende uit- komsten bebben opgeleverd, over, dan dat wij aan de stelligc gevolgtrekking, daaruit ten opzigte der bedoelde overeenkomst en van dezen oorsprong afgeleid , ons zegel zouden mogen hechten. (Zie HuR- TRel D' ARBoVAL , a. p., op het woord Variole). c



		X 18 )

maie ontkend worden. De inenting, door Viborg en anderen, en ook door Miij zelven, met de stofFe der menschen-pokken aan het Schaap verrigt, hadden , evenmin als dezelve vroeger aan Camper gelukt was, geene vol- doende uitwerking. Dit geeft mij aanleiding , om nog te spreken over de uitwerking der smet- stofFe van de menschen-pokken op de koe, daar men wel veronderstekl beeft, dat de koepokken uit de eerste, of de kinderpokken uit de laatste , bij wijze van ontaarding, zouden zijn ontstaan. Men heeft, ten einde hierom- trent meerdere zekcrhekl te erlangen , inentingen met de stofFe uit de kin- derpokken aan de koeijen verrigt, dock waarvan de uitkomsten zoo uiteen- loopende zijn, dat men er gecn volledig gevolg uit kan trekken. Volgens proeven , aan de Vee-artsenijscliool te Berlijn genomen, zoude de koe, met menschen-pokstoffe inge�nt, de pokken hebben verkregen, welke wederom op den mensch overgeplant, aan denzelven de wezenlijke pokken mededeelden (). Hieruit zou dus moeten worden afgeleid, dat dit pokgif't in het ligchaam der koe geene verandering ondergaat, maar deszclfs eigen aard blijft behouden. Gekeel anders waren de uitkomsten, door anderen in het werk gesteld. Dr. Gassner (-{■), te Gunzburg, entte aan verschei- dene koeijen de menschen-pokken in , waarvan elf de koepokken kregen, welke aan vier kinderen medegcdeeld, bij deze geene kinderpokken, maar koepokken voorthragten. Deze uitwerking wordt ook bevestigd, door een Lerigt van Dr. Roxjppe {§),* volgens een hrief van den Heer M. F. G�rard uit Charlestown, waaruit blijkt, dat een Araericaan verscheidene kinderen liad inge�nt van eene koe, die, door het melken van iemand, met de na- tuurlijke pokken Lesmet zijnde geworden, c�ne uitbottmg van pokken had verkregen. Deze kinderen Lekwamen koepokken, die op de gewone wijze afliepen. Volgens proeven, door den Heelmeester J. Was (,,.), te Maartensdljh'm

	() Viborg, Sammlung ,* B 3. st. 174. s. 112; (f) Ehrhart , Sammlung von Eeobachtungan, B.I.Heft I. Allgemeiner Anzeiger der Deutschen ,T^°. 219 , 1807 ; [§) Konst- en Lctteibode , Aug. i8o5, TSfl. 35, Thomassen � Tiiuessink. A. p. D. Y. Lladz. aS; () Geneeskundig Magazijn,* D. IV , MatU, 1 en yery.



			( 19)

		de Provincie Utrecht, genomen, werden, door de inenting van twee koei- ien met de stoffe van kinderpokken, bij dezelve regelmatige pokken voort- gebragt. Hieruit werden zes-en-twintig kinderen inge�'nt. De steekjes ble-^ ven wel rood en vurig, maar vormden geene pokken, terwijl de entelin- gen naderliand vroeger of later gedeeltelijk, door inenting met gewone koepokstoffe , de koepokken, gedeeltelijk ook met menschen-pokstof, docb vooral door de natimrlijke Lesmetting van deze, de kinderziekte kregen. Er liadden bij de eerste verschijnselen van algemeene aandoening, als pijn en trek- kingen door de armen t�t onder den oksel, rilling, en koortsige bewegin- gen plaats, met jeuktc in de wonden , en eenen rooden ontstekings-kring, De genc, die naderliand met de stoffe van koepokken werden overge�nt, kregen dezelve, maar deze waren veel kleiner dan gewoonlijk, en sleclits van een smallen, rooden, kring omgeven, terwijl bij andere kinderen, die niet met de kinderpok-stoiFe van het koebcest, maar alleen met koepok- stoffe van hetzelfde glaasje inge�'nt werden, zeer goede koepokken met uitgcbreide, roode, kringen te voorscbijn kwamen. Een zestiental der eerst ingeenten uit het koebeest werd aan de besmet- ting der natmirlijke pokken met nadrnk blootgesteld, welke aile door de- zelve, lioewel niet terstond, maar eerst na veertien dagen, eene maand, ja zes maanden, en nog later, werden aangedaan. De ziekte was bij aile zeer goedaarc�ig, niettegenstaande lict algemeene karakter der �pid�mie kwaadaardig was. De pokjes waren zeer rcgelmatig, weinig in getal, zoo- dat, bij ��n voorwerp, sleclits vier, bij de overigen, van twintig t�t op het hoogst zestig puisten, over het ligchaam verspreid werden waargeno- men , waarbij de kinderen zeer weinig ziek waren, terwijl er geene etter- of opdroogings-koorts plaats had. () Eindelijk heeft Dr. Marchei/li, te Genua,* ointrent de uitwerking van de inenting der koeijen met menschen-pokstoffe, en daardoor voortge- bragte vaccines, op nieuw bevestigende waarnemingen gegeven (-}-). De () Vo�gens deze beschrijving schijnen de bedoelde pokken inderdaad v�le overeenkomst te heblien gehad met de gtwijzigde* kiaderpokken. (f) Journal de Toulouse i8�5; ook te yindea iu de Nederlandsche Staats-courant yan deu s5 No- Vember yan dat jaar. e ₂



		( 20)

	meeste dezer uitkomsten schijnen dan te beAvijzen, dat bij het Rund, door de inenting der menschen-pokstoiFe , een pok-uitslag ontstaat, waarvan de stofFe, op den mensch teruggebragt, inderdaad pok-puisten, in aanzien met de koepokken meer of min overeenkomende, kan verwekken, en dat de eerstgemelde stofFe, door de mededeeling aan de koe, eene verzacliting ondergaat, en de eigenscliap verliest, om vervolgens een algemeen pok-uit- slag over het geheele ligcliaam te doen onlstaan, daar zij slechts op de plaats der inenting pokken voortbrengt (). Alleen de eerstgemelde proefnemin- gen aan de Vee-artsenijschool te Berlijn* leveren liieromtrent eene uitzon- dering op, dewijl de stofFe, door de inenting aan de koe , liare oorspron- kelijke eigenscliap in dit opzigt niet verloren liad. Deze verscliillende uit- werkingen kunnen dus moeijclijk overeen worden gebragt. Met de bovengemelde uitkomsten stemmen nogtans geenszins die g�ne overeen, welke anderen van de inenting der menschen-pokstofFe aan de koe liebben ondervonden, en die ten eenemale ontkennende zijn. Aan Viborg gelukte deze inenting zoo min aan het Rund als aan het Paard (-[-). Ook de Paarden-Arts Hamond zag van de herhaalde inentingcn, aan beide ge- noemde dieren verrigt, geene uitwerking (§). Jk zelf beb opzettclijk de inenting met de materles variolosa aan versclieidene koeijen in het werk

() Dit schijnt eene algemeene uitwerking van de smetstol�e der verscliillende pok-soorten bij de die- ren te zijn, dat zij namelijk , door inenting aangebragt, mecstijds alleen een piaatselijk uitslag verwek- keu. Wanncer op deze wijze het menschclijk pokgift aan het schaap vvordt medegedeeld met een werk- zaam gcvolg , zoo bepaalt zich de uitwerking slechts t�t het voortbrengen van pokken , op de plaats, daar de stoffe is aangebragt. Dr. LiZ/V verhaalt deze inenting aan de beenen der scliapen te hebhen verrigt. Er ontstoud slechts eene pok op de plaats der inenting, waardoor hij evcnwel verzekert, dat deze dieren tegen de schaaps-pokken heveiligl werden {Medic- Chir. Zeitung,* 1809, K". 43). Zoo ziet men , dat , wanneer de schaaps-pokken worden inge�ut aan het scliaap zelf, er doorgaans alleen pokken op de plaatsen der inenting of in den omtrek ontstaan , terwijl, door de natuurlijke besmet- ting , een algemeen uitslag woidt voortgehragt, waarbij de pokken niet zelden, even als bij den mensch, in een vloeijen. Dat ook het uitslag der kinderpokken , door de inenting , vermindeid Word , is door de ondervinding bewezeu. Wij zuUen op dit ouderwerp nader terug komen. ("f) SammlungB. 1. s. 320. (j) Inoculation, de la mati�re provenant de boutons d'enfans atteints de petite v�role , chez des chevaux et une vache , in het Journal pratique de M�decine v�t�rinaire , 1827. p. i3�. Biblioth�que Physico-Oeconomique , Juin 1827. Vergelijk Hurtrel d' Arboval , Dictionnaire de M�decine et Chirurgie v�t�rinaires, Tom IV. pag, 407.



			( 21 )

		gesteld, waartoe ik van mijnen hooggeachten vriend, den Heer Medicinae Doctor H. van den Bosch, te Rotterdam, telkens de zeer werkzame kin- der-pokstof had ontvangen. Deze inentingen Heven ook zonder een vol- doend gevolg. Er ontstonden wel, gedurende de eerste dagen , eene ligte ontstekingachtige roodheid en zwelling van de wondjes , en in den omtrek der inenting. Bij enkele koeijen werden ziekelijke aandoeningen waarge- nomen, als meer dan gewone warmte der ooren en horens, eene verhaaste ademhaling, vermeerderde beweging der buikspieren, en een versnelde polsslag, ook vermindering van den eetlust, op den vierden en vijfden dag, na de inenting ; dock deze verscliijnselen lieten alsdan na, wanneer ook de roodheid der wonden verminderde, en deze spoedig gelieel verdoofden en verdwenen. YVat dus anderen te dezen aanzien mogen ondervonden hebben, is door mijne proefnemingen niet bevcstigd. Ile moet derhalve deze zaak onbesiist laten, doeb, kan mij moeijelijk vereenigen met het gevoelen van lien, die willen, dat de koepokken uit de mensclien-pokken voortgeko- nien, of dat deze, door eene ontaarding van g�ne, ontstaan zouden zijn. Hoewel de stoffen van beide dezelfde uitwerking op het menschelijk Ijg i chaam uitoefenen, hierin hestaande, dat zij eenmaal daarop voldoende ge- werkt hebbende, in den regel () de vatbaarlieid uit hetzelve t�t eene () In den regel: dit wil zeggen, dat ver het grootste getal der voorwerpen , met deze stoffen inge- �nt, van verdere besmettiugen levenslang bevrijd blijft. Het kan nogtans niet ontkend worden, dat de voorbceldoii der ware kinderzickte, welke twee of zelfs meermalen Tiij dezelfde voorwerpen hecft plaats gehad , op verre na niet zoo zeldzaam zijn, sis men algemeen gesteld heeft, hoewel men voorze- ker somwijlcn de w�terpokken (varicellae) , of die pokachtige uitslagen , welke wind- of steen- pokken. genoemd vvorden, voor ware kinderpokken , die zouden zijn terug gekomen , hebbe aange- zien; (Zie J. G. Vogel, Manuale Praxeos Medicae, door J. B. Keup Tom II, pag. 18, Stendaiiae 1792. LiiDERS , A. p. blz. i63 , en de , door hen aangehaalde , oudere ennieuwere , Schrijvers). Sarcome, (Geschichledcr Krankheiten , die, im jahreiy-64, in Neapclherrschien , Zurich 1770 , Th. �- § 57.) zegt, dat het aldaar voor nietsongewoons wordt gehouden , dat dezelfde menschen meer dan eenmaal door de pokken , en wel door zamenvlocijende , overvallen worden. Burserius (Institut. Med. fract., vol. II. cap. 9.) brengt v�le voorbeelden , vooral uit Italiaansche Schrijvers, bij van menschen, die meer dan eenmaal de pokken hebben doorgestaan. Het komt mij voor, dat men vroeger de ei- geuschap der koortsige uitslag-ziekten, van slcchts het ligehaam eenmaal te kunnen aandoen , te uitslui- tend heeft aangenomen. Van het terugkeeren toch der mazelen bestaan insgelijks niet weinige gevallen , hetzij dan als ware of valsche mazelen , als rubeola , gicrstpuisten , of soortgelijk gewijzigd uitslag, te voorschijn komende. (Zie Thomassen � Thuessink, Verhandeling over de mazelen, Gron.lSaS,



			( 22 )

		vernieuwde terugwerking op deze zelfde prikkels wegnemen, zoo verschillen zij op zicli zelve in meer dan eene eigenschap van elkander, gelijk zulks door velen is aangetoond (). Indien men dus al kunne aannemen, dat, door de smetstofFe der mensclien-pokken, bij de koe inderdaad eene soort van vaccines* kan worden verwekt, en dat deze, wederom aan den mensch medegedeeld, bij denzelven een beveiligend vermogen voor eenen tijd tegen de kinderpokken te wecgbrengen, of zelfs. eenigeimate de vatbaaiheid vod* dezelve verminderen kunnen, zoo zou liet lioogst on- voorzigtig zijn, liierop voor als nog een volkomen vertrouwen te stellen. Hieruit moge nu blijken, dat sommigen mijne , vroeger bekend gemaakte, proefnemingen, en dedaaruit afgelcide gevolgtreklungen, betrekkelijk diton- derwerp, gelieel verkeerdelijk bebben opgevat. Men beeft namelijk, in eenige tijdschriften (-j~), vermeld, dat de inentingen met menschen-pok- stofFe door mij aan onderscheidenc dieren zouden zijn in liet werk gesteld en geschikt bevonden , om pokken te verwekken, ten einde de stoffe uit deze ter gescliikte voortplanting bij den mensch te bezigen. Ik beb reeds elders ($) deze grove onnaauwkeuiiglieid aangewezen, en zal daarom op dezelve hier niet verder behoeven terug te komen. hladz. 112.) Ook de terugkeering van het roodvonk , wclke uitslag-ziekte over het geheel i.jg een rainder staudvastigen vorm dan de kinderpokken en mazeten Lczit, is meermalen waargenomen. Zeld- zaatn vallen de lijders , bij \vie deze ziekte op verscliillende tijden wederkeert , onder de behandeling van denzelfden Genecsheer, waardoor het mot�jeiijk wordt te bepalen, of ook niet doorgaans hier eene wijziging in het uitslag plaats heeft, even als dit ten aanzien der pokken , die bij de gevaccineerden , en ook missehien na vroeger doorgestane kinderziekte , voorkomen , het geval is. Ik vereenig mij , voor hetoverige, met het gevoelen van Bach (A. p. § l4y , i5i.) enauderen , dat er missehien geenebesmettelijke ziekte bestaat, die voor eene tweede aansteking volstrekt beveiligt, en dat dus ook de koepokken niet onvoorwaardelijk tegen de kinderpokken vrijwaren; doch dat de vaccine desniettemin derzelver hooge waarde behoudt, omdat de, daarop volgende, gewijzigde pokken van een zachlen aard, en hoogst zeld- zaam gevaarlijk zijn. () Zie Thomassen � �huessink, Gcneeskundig Magazijn, D. II, St. III, Madz. i33 , en de aldaar aangehaalde Schrijvers; ook A. O. H. Xellegen, Dissertatio de Variolis Vaccinis,* Groningae 1801 , pag. 43 sqq. (�)-) Journal de M�decine v�te'rinaire etc. Janvier, 1826; Bulletin des Sciences M�dicales de Ferus- sac , N9. 7. Juillet 1826, p. 283; Frorieps Notizen , N°. 290, Mei 1826; Journal d'Agriculture, 1827 , Toni VI , pag. 297 ; Algemcene Konst- en Lettcrbode, 18 Jauuarij 1828. {§) Algem. Konst-en Lettcrbode, i4 Maart i328; Vec-arUenijk. Magazijn _t II D. II St. blz. 1 en a.



			(24)

		pokken verdienen te worden ondersclieiden. Het verscliil bestaat daar�n _ydat de ziekelijke aandoeningen , welke de koeijen hierbij ondervinden, veel geringer zijn dan bij de ware koepokken, zoodat zij somwijlen volstrekt niet schijnen te lijden ; de puisten der valsche koepokken zijn onregel- matig , spits, witachtig-geel van kleur, bezitten op de punt eene kleine korst, en bevatten een witachtigen etter. Het beloop der ziekte is kor- tev 5 daar dezelve slechts zeven of aclit dagen duurt, als wanneer de korsten afvallen , welke veel kleiner zijn, dan die der echte koepokken. Hij onderscheidt de valsclie koepokken in twee soorten, namelijk in ocrspronkelijke en gevolgelijke. De eerste ontstaan bij de koeijen, even als de steen- of waterpokken (spitspocken) bij den rnensch. De tweede is het gevolg eener ontaarding der ware koepokken, die liaar eigenaardig karakter niet hebben kunnen ontwikkelen, noch bet geheele gestel aandoen. Beide bebben een gelijk beloop, en komen in gedaante veel overeen ; doch de wijze, waarop dezelve ontstaan, verschilt. De oorspronkelijk valsche koepokken vertoonen zich aan de tepels, en ook aan den. uijer zelven , als kleine witte blaasjcs, die binnen drie da- gen onregelmatig aangroeijen, en aan den grond ongeregelde, en kegel- acbtig spit.se, puisten vormen. Het uitbrcken der puisten gescl�cdt niet op denzelfden tijd, maar onregelmatig, zoodat men gelijktijdig eenige van aanmerkelijke grootte waarneemt, terwijl andere naauwelijks schijnen op te komen. Aile bezitten op de punt eene ligt-b ruine korst, en zijn aan de grondvlakte van eene blaauwaclitig-roode kleur omgeven. Hebben dezelve eene zekere nitbreiding verkregen, zoo breken zij van zelve open, en droogen weldra op. Het gebeurt, dat zij , hij een fpoedigen afloop der ziekte, binnen vijf of zes dagen, t�t opdrooging komen ; doch vermits er gedurig nieuwe puisten mtbotten, pleegt de ziekte gewoonlijk langeren tijd te duren. Zelden zijn de koeijen hierbij onrustig , en de puisten wor- den dikwij�s door de melkers niet, ofschoon zij ook in een groot getal aanwezig zijn, opgemerkt. Worden evenwel de tepels bij het melken ge- drukt, dan worden de puisten ontstoken, en pijnlijk voor het vee. Door de handen der melkers kan de besmetting aan andere kudden worden me- degedeeld, en op deze wijze komt het, dat er altijd v�le koeijen door



		( 25 )

worden aangedaan, en dat somwijlen valsche en ware koepokken te ge�ij- ker tijd bij lietzelfde voorwerp kunnen bestaan, zooals de Schrijver zegt i�ieermalen te hebben waargenomen, even als de water-. of steenpokken zich bij den mensch somwijlen met de ware pokken vereenigen. In dit geval kan men zich ligt misgrijpen, indien men geen, door langdurige on- dervinding, geoefend oog bezit, om de opgegevene uitwendige onderschei- dings-teekenen te kunnen bepalen. Dat deze oorspronkelijke valsche koepokken eene eigene ziekte is, waar- door de koeijen, onder zekere omstandigheden, worden aangedaan, even als de mensch door de water� of steenpokken, wordt daardoor gestaafd , dat dezelve meermalen, zonder voorafgaande ware koepokken, heerschen, en dat dezelve zich, door inenting, in hare bijzondere eigenschappen , laten voort-" planten. Deze pokken brengen somwijlen bij den mensch kwaadaardige, brandige, verzweringen voort, waarbij de arm sterk zwelt-, en eene alge- meene ettering volgt. Men kan dezelve dus in goedaardige en kwaadaar- dige onderscheiden. De laatste komen evenwel gelukkig zeldzaam voor. De tweede sooi't of gevolgelijke valsche koepokken ontstaan, volgens Sacco () , door eene ontaarding der ware,* «n wel vooral doordien de pok- ken, bij het melken, door sterke drukking beleedigd, en in verzwering' gebragt worden. Wanneer de etterstof�e uit deze aan den mensch of andere dieren wordt inge�nt, dan worden daardoor valsche koepokken voortge- plant, en op deze wijze worden dezelve meesttijds aan de koeijen medege- deeld. Al zoodanige puisten, die geprikkeld of opengescheurd zijn, geven eene stoffe, die wederom meer of minder kwaadaardige valsche koepokken kan voortbrengen, Er wordt gevorderd, dat de koepokken, ten einde in de- zelve deugdzame stoffe worde bereid, geheel ongeschonden blijven, en hare ware gedaante behouden. Worden dezelve beleedigd, geprikkeld, of open- gerukt, dan geraken zij in ontsteking, waardoor de stoffe andere eigen- schappen verkrijgt; cr wordt eene etterstofFe afgescheiden, die de hoeda- nigheid niet bezit, om op nieuw ware koepokken voort te brengen. Men lieeft zulks toegeschreven aan de werking, welke de lucht op de stoffe uit-

	*C) A. p. s. 68.**

			I)



			(26)

		oefent, wanneer de pokken verstoord worden. Deze werking schijnt even- wel niet op eene scheikundige wijze de stof�e te veranderen. Het is bekend, dat de deugdzame koepokstoffe, door de blootstelling aan den invloed der lucht, spoedig kracliteloos wordt, zoodat dezelve haar besmettend vermo- gen gelieel verliest; doch zij wordt hierdoor niet zoodanig van aard ver- anderd, dat zij valsche koepokken voortbrengt. Deze hoedanigheid is altijd het gevolg eener veranderde afscheiding in de pokken zelve, voortvloeijende uit eene afwijkende leveuswerking in het deel, waarin de stofFe bereid wordt., Dat de eigene gedaante der pokken als eene voorwaarde moet wor- den beschouwd voor de hereiding van deugdzame stofFe, hlijkt daaruit, dat de echte pokken uit v�le plaatjes bestaan, die even zoo v�le cellen uitma- ken, waarin de stofFe hevat is, terwijl de valsche pokken naar hlazen ge- lijken , waaruit al de stofFe dadelijk wegvloeit, zoodra als de huid op een en- kel punt is doorgestoken. In de ware koepok, die in geen van derzelver tfjdperken in haar heloop gcstoord is, wordt geene valsche stofFe bereid, daar men de korsten t�t de inenting kan bezigen. Men kan, door de ware pokken vroegtijdig te drukken, of op eenigerhande wijze te beleedigen, t�t onregelmatige pokken maken, waardoor hare volkomene ontwikkeling gestoord, en alzoo de stofFe, als het voortbrengsel derzelve, zoodanig ver- anderd wordt, dat zij geene ware maar valsche pokken doet ontstaan_sWelke ook alleen de zoodanige, bij verdere inentingen, voortbrengt. Deze zijn de gewone oorzaken, waardoor de stoffe, bij de koeijen zelve, niet zelden kan ontaarden,. wanneer de pokken, door de melkers , gedrukt, opengescheurd en geprikkeld worden. Bij den mensch bestaan dezelfde oorzaken, door welke het heloop der koepokken; ongeregeld wordt ge- maakt, en alzoo valsche koepokken worden voortgebragt, die het voor- werp , bij hetwelk zulks plaats vindt, niet altijd volkomen tegen de kin- derpokken beveiligen, maar op welker vermogen men ook geen vertrouwen mag stellen, ten aanzien der verdere inentingen, welke daarmede worden in het werk gesteld. Er bestaan voorzeker nog andere oorzaken, waardoor de hoedanigbeid der koepok-stoffe bij den mensch in haren aard kan worden veranderd j waarvan de overweging ? daar wij hier hoofdzakelijk over de koepokken



			<27)

		liandelen, zooals dezelve bij Iiet Rund voorkomen, niet onmiddelijk t�t ons onderwerp behoort. Wij zullen evenwel liierop vervolgens nog kortelijk sader moetcn terug komen. Wij zien dan, dat men reeds kort na de ondekking der koepokken, zich. er op heeft toegelegd, om de echte van de valsche te onderscheiden, en de oorzaken, waardoor eene ontaarding van het oorspronkelijk ware pok-uit- slag wordt te weeg gebragt, na te gaan. Ook Dr. Jeotek. had reeds, vroeger op eene soort van valsche koepokken opmerkzaam gemaakt, en latere waarnemers hebben ons verschillende pokachtige uitslagen met onder- scheiding doen kennen, waarvan de beschrijvingen bij Viborg, en na hem in v�le andere Duitsche Vee-artsenijkundige schriften gevonden worden (). Of nu al deze uitslagen als zoo v�le eigene soorten van valsche koepokken dienen te worden aangemerkt, of wel als wijzigingen van de boven be- sclirevene hoofd-soorten, inzonderheid der eerste of oorspronkelijke valsche koepokken, van Sacco , valt moeijelijk te hepalen. Ik heb gemeend van dezelve hier , ten einde de oplettenheid onzer Vee-artsen daarop te vesti- gen, de kenmerken, zooals die bij de aangehaalde Schrijvers worden op- gegeven, te moeten mededeelen. Viborg telt zeven soorten op, als : 1°. De gel� koepokken* (Variolae vaccinae succineae Nissenh). Deze zijn geel-bruin, van de grootte eener turksche boon, en bijna doorschijnende. Zij verspreiden een aasachtigen stank, gaan ligt bij het melken open, en ver- anderen in onregelmatige, zich naar rondsom, door invreting, uitbreidende zweren , welke eene chimie, drijvende, en met bloed vermengde, etterstofFe afscheiden. De koorts is hierbij hevig. De eetlust en herkaauwing nemen af. De melk wordt verminderd, en somwijlen t�t zulk een trap be- dorven, dat dezelve moet worden weggeworpen. De kleur dezer koepok- ken is, met betrekking t�t die van den uijer, aan eenige verandering on- derheyig. Op zwarte spenen zijn dezelve meer geelachtig, en op roode meer bruinachtig gekleurd. (*) Viborg, A. p. B. 4. 362. Tscheulin, A. p. 53. Dietf.richs , Handbuch der speziellen Pathologie _und Th�rapie fur Thier�rzte und Landwirthe , Berlin 1828, s. 646, u. vv. Veith, Handbuch der Veterin�rkunde, in besonderer Beziehung auf die Seuchen der nutzbarsten Haussa�gethiere , Wien 1818, Band II, s. 228. D 2