HOOFDSTUK 1.

Van dat gededte des werks, waardoor de beginselen en einden can de beide steden, n. I. van de heiuetsche en aardsche beginnen, aangewezen worden.

De Stad Gods zeggen wij die te zijn, waarvan de schrifture getuige is, welke alle soorten van menschelijke verslanden onder zich gebragt heeft, niet door eenige hewegingen, welLe bij geval geschieden, maar door de beschikking van de allerhoogste voorzienigheid Gods, zoodat dezelve, ktagtig zijnde in goddelijke magt, verre te boven gaat alle schriften van alle heidenen; want aldaar is geschreven (Ps. 87 vs. Jj.) Heerlijke dintren worden van U gepredikt, gij Stad Gods. En in een andere psalm (48 vs. 1) God is de Heere en hoog beroemd in de Stad onzes Gods; op Zijnen heiligen berg, alwaar Hij uitbreidende is de juichingen des ganschen aardrijks. £n een weinig daarna in het 9 de vers van denzelfden psalm: Als wij gehoord hebben, zoo zien wij liet aan de Stad des Heeren Zebaoth, aan de Stad onzes Gods, God onderhoudt dezelve eeuwiglijk. En in hef 5de vers van psalm 40 Doch nog zal do Stad Gods fijn lustig blijven, met hare bornputten, daar do heilige woningen des Hoogslen zijn. God is bij haar daarbinnen, daarom zal zij wel blijven. God helpt haar vroeg. Door deze en dergelijke getnifjenissen hebben wij geleerd, dat er is eene zekere Stad Gods, wier burgers wij begeeren en verlangen te zijn, door dezelfde liefde, die ons de opbouwer derzeive ingeblazen beeft, boven welken opbouwer van de heilige Siad de burgers van de aardsche stad hunne Goden verheden, niet eens wetende noch bedenkende, dal Hij is een God der goden, niet der valsche Goden, dat is, goddeloozen en hoovaardigen, w Ike beroo'd zijn van zijn overanderlijk licht, alle menschen gemeen lijnde, en diensvolgens, welke als tot eene armelijke en gebrekkelijke magt gebragt zijnde, eenigzins hun eigen magten najagen en zoeken, zoodat zij goddelijke eere van hunne bedrogen onderdanen begeeren; maar een God der godvruchtige goden en der heiligen, die veel liever zich zei ven aan den eenigen onderwerpen, dan dat zij velen zouden onderwerpen aan zich zeiven, en die ook een beter behagen hebben in God zelf te dienen, dan dat zij zelf in plaats van God gediend worden. Maar de vijanden van deze heilige Stad hebben wij in de 10 voorgaande boeken, zooveel wij konden, door de hulp van onzen Heer en Koning beantwoord. Alzoo overleggende, wat nu van mij verwacht wordt, en daarbenevens ook niet vergelen heb-

brnde mijne overige schuld, zoo zal ik beginnen te spreken vat» den op- en voortgang en van de behoorlijke einden dezer twee steden, n.l. de aardsche en heinelsche, welke wij gezegd hebben, dat in deze wereld in elkander gevlochten en eeiiiffzins doorelkarder verniengd zijn, waarvan ik, naar mijn vermogen, voorgenomen heb te handelen, steunende in alles eti overal op de hulpe van dienzelfden onzen Heere en Koning. En vooreest zal ik zegden hoe de beginselen van die twee sleden allereeist voorhenen gegaan zijn in de verscheidenheden der engel''!!.

HOOFDSTUK 11

Van (iod te bekeuven, tot welke kennis geen mensch gekomen ts dan alleen door den Middelaar Hods en der menschen, den memch Jenis Christus.

He', is »'ene groole en gansch zeld^atne zaak met de bedenking zijns getnoeds te treden builen alle ligchamelijke en onligchamelijke schepselen, welke alle tezamen als veranderlijk aangemerkt en bevonden worden, en boven dezelve op te klimmen en te komen tot hel onveranderlijk wezen (ïods, en aldaar Ie zeggett tiil Hetn, ■ al alle zooilanijie natuur, die niet is wal Hij is, niemand anders gomaakt heeft dan Hij, want (lod spreekt al/.oo ttiel den mensch niet Hoor eetiig lijjchamelijk cr^aimir q tansitix iudtuisrhftide in oti/.e liitcha-melijke ooten, zóó dat lusschen hem die geluid glaai en lusschen hem die hoor», eenifie lusschen plaatsen der Ittchl geroerd en freslajjen worden, en hij spreekt ook niet door zoodanig geestelijk creatuur, hetwelk naar de gelijketiissen onzer lig-chatneti afgebeeld wordt, gelijk in de droomen of op eenige andere wijze; want op zoodanige manier spieekt Hij ook als in de ligchamelijke ooien, want Hij spreekt puansuis als door een ligchaam en als met tusschenslelling vati eene zekere bekwame ruimte der ligchamelijke plaatsen, want zulke gezigten zijn zeer gelijk de ligchamelijke manieren. Maar Gods preekt zelfs in der waarheid, n.l. indien daar iemand is be kwaam om te hooren met hel verstand, en niet met het ligchaam; want tol dal gedeelte des menschen spreekt hij, dat in den mensch boven alle andere gedeelten, uit welke de mensch bestaat, het beste is, en ten aanzien van welks ge.

lijkenis God zelf alleen de allerbeste is; want naardien bij den mensch zeer wel verstaan wordt, of zoo zu'ks niet geschieden kan, immers geacht wordt, dat de niensch gemaakt is naar het evenbeeld Gods, zoo volgl daaruit, dat hij voorwaar in d.tl zijn gedeelte allernaast den oppersten God is, met hetwelk hij te boven gaal al zijne benedenste deelen, die hij niet de beesten en hel vee gemeen heeft. Maar aangezien het verstand, in hetwelk van nature de reden en de verstandelijke wetenschap geleden is, d'gt;or eenige duistere en oude gebreken zwak en krauleloos is, niet alleen om hel onveianderlijke Itchl door genieling aan te handen, maar ook om dal door goede deugdelijke werken te verwerveti, tot eenmaal dit ons verstand, van dag lot dag vernieuwd en genezen zijnde, mag bekwaam worden om te ontvangen zoodanige gelttkyali^heid waartoe vooreerst van tioode is, dal hel aangedaan worde met het geloof, en daardoor gereinigd worde. In welk geloof, opdat ons versland te vrijmoediger mag wandelen lot de waarheid, zoo heeft God de waarheid zelf, n.l. de Zoon Gods ho-mine assumpto non tarnen Deo consutnto, dat is, met aanneming van den mensch en noglans niet met verderving van God, dit ons geloof geslicht eti gejrrond, opdat aUoo de menschen eenen weg /.ouden hebben lol der menschen (iod door den mensch God; want deze is de Middelaar Gods en der menschen, de mensch Christus Jezus (1 Tun. 1 : 2). Want ten aanzien dat Christus een Middelaar is, is Hij een mensch en ook de wef»; om lol God te komen, want daardoor is Hi, een Middelaar len aanzien dal een mensch is, en daardoor is lltj ook «Ie weg, watil indien lusschen iemand die ergens naar toe poogt en lusschen hetgeen daar hij naar toe poogt, een middelweg is, als dan is er hoop van aldaar te zullen komen. Doch indien de middelweg ontbreekt, of indien men nok niet weel, door welken^weg men zal gaan, wat baat hel dan de plaats te welen, daar men behoort te gaan? Maar de eenige zekere weg tegen alle dwalingen is deze, dat deze zelfde Heere is God en mensch beide, n.l. tot wien men behoort te gaan, omdal Hij God, en door wien men behoort te gaan, omdat Hij mensch is.

HOOFDSTUK Hl.

FtfH de /mnge a an zien tijk ft eid en worlreffe-lijlrheid der Camvmhe se/trift uur, welke gesteld tx door den Geest (inds.

Dezelfde heefl alleerst door de propheten, en daarna door zich /.elven en eindt-lijk door de apostelen, zooveel Hem docht genoeg Ie zijn, gesproken, en heeft ook nil^egeven die schrif-ture, welke genaanilt;l wordt de (iaoni.sche schrif tnie, eene ticlu il'imir vooiwaar van eene alllt; ruime-niendste wani dikheid en aanzieitlijkheid, die wij geloof geven in al die dingen waarvan wij niet onwelend behooren te zijn en welke wij evenwel niet hekwaam zijn door ons zeigt;tón te weten; want indien «le dingen, die niet ver van onze zinnen (hetzij inwendige of uitwendige) gelegen zijn, kunnen geweten en bekend worden door onze getiiigenissen : (waarom zij ook tegenwoordige dingen genaamd worden, alzoo zij als voor onze zinnen tegenwoordig zijn, even g' lijk die dingen gezegd worden voor de oogen le zijn, welke als tegenwoordig zijn onder de oogen) zoo volgt daaruit voorwaar aangaande «lie dingen, die ver van onze zinnen gelegen zijn, en die wij niet kunnen welen door ons eigen ge-tuignis, «lat wij daarvan hel getuigenis van anderen van noode hehhen, zulks, «lal wij zooda nig geloof geven tanwelks zinnen wij welen en geloven, dat «lie dingen met verre zijn of geweest zijn. Derhalve gelijk wij van zi^ihare dingen, die wij zelf niet gezien hehhen, hen ge-looven, «lie ze gezien hehhen, en gelijk wij al-zoo mede doen in alle andere dingen, welke elk tol haar eigen zin des li^chaams blt; hooi en, al-zoo ook in die «lingen, v.elke door hel gemoed en verstand senliuntur, dal is, begrepen en ver-zind worden; want hel verstand wordt ook niet ongepast sensus, dal is, zin genaamd, waarvan ook sentenlia, dat is, ziglbaarheid of meening van ons versland, den naam gekregen heefl, n I. dan in die onziglbarc dingen, weike van onze uitwendige zinnen zeer ver gelegen zijn; in deze, zeg ik, moeten wij gelouven diegenen, welke dezelve in dat onligchamelijke licht met goede orde vervat zijnde, geleerd en ontvangen hebben, of die dezelve gedurig aanschouwen, zooals de engelen Gods.

HOOFDSTUK IV.

De scheppins der wereld is niet /tuiten allen tijd, en toch is zij niet door een meun en rand Hods verordineerd, ecen at sof Hij na mauls ffewitd zou hehhen, wal II ij le vorm niet wilde.

Het grootste van alle zifrthure dingen is de wereld en hel grootste van alle onvlt;rthare dingen is God. Maar «lal er et-n wereld is, zien wij, en «lat er een God is, iretooren wij. En dal God «le wereld gomaakt heefl, dit ze^l God ons zelf. Doch waar hebben wij Hem gehoord! Voorwaar nergens beier dan in de Heilige Schriftuur, in welke Zijn propheet gezegd heefl „in den beginne schiep God Hemel en aarde.'' Is er toen aldaar «lie propheet wel geweest, toen God schiep Hemel en aarde? Neen, voorwaar! Maar daar is geweest de wijsheid Gods, door welke alles gemaakt is, welke zich zelve 0'«k overzet op de heilige zielen, en die de vrienden G«gt;ds en de propheten ordineert, en die hen inwendig zonder eenijr gerucht heimelijk Zijne werken vertelt. Mei hen spreken ook «le heilige engelen Gods, die allijd hel aanschijn des Vaders zien, en die Zijnen wil verkondigen dengenen, wiens zulks behoort. Van «leze is «lie pmpheet één geweest, welke gezegd en geschreven heefl: „In den beginne schiep tlod Hemel en aarde.quot; Dit is voorwaar eene jrenoog-zame gehiige, om door hem God le irelooven, want door denzelfdcn geest. Gods, waardoor hij deze dingen, als van «le/.«'lve aan hen geopenbaard zijnde, bekend heeft, heefl hij ook lang tevoren ons toekomstig geloof voorzegd. M.iar waarom (^) heefl het den eeuwigen God behaagd, toe7i l emel en aarde le maken, die Hij tevoren niet gemaakt had? Die dit zeggen (-}•) en daar-

(') In dit hoot'lsluk wordt gevraatfil: «Maar waarom heelt het lt;icn eeui^eii üud Lehaa^d Uien Hemel en aarde te maken.quot; Dit is een vraag van E|iicurus, welke Cicero met do woorden van Vellejus verhandelt in zijn le boek van de natuur der Goden.

(f) De/.e vraag heelt vele voortreffelijke verstanden gekweld, want sommigen zeiden, dat de werel l nergens van daan voortgesproten was, en dat zij ook niet zou vergaan, gelijk de Peripatetische!!, Plinius, Manilius en andeien. Sommigen zeggen, dat zij ergens vandaan voorlgebragt is, maar niet zou vergaan, gelijk Plalo en de Egyptenaren. Sommigen zeggen, dat de wereld nouit begonnen is, maar nogtans éénmaal zal eindigen. Sommigen zeguen dat de wereld door God voortgebragt is, en dat zij ook verderle-lijk is, maar evenwel, dat zij niet zal vergaan, alzoo zij

enboven willen, dat de wereld eeuwig ts, zonder begin, en alzoo ook willen, dat zij niet zal schijnen gemaakt te zijn door God, dezulken zijn gansch afgedwaald van de waarheid, en zijn razend dol door de doodelijke ziekte der goddeloosheid ; want behalve de prophetische schriften, geeft de wereld door bare allergeschiktste veranderlijkheid (**) en beweging, en door de allerschoonste geslaltenis van alle ziglbare dingen eenigzins in haar zelve stilzwijgend te kennen, boe gt;.ij gemaakt is, ja roept daarenboven overluid uit door al die voorverhaalde schoonheden, dat zij door niemand anders dan door God, die onuitsprekelijk en onzigtbaar groot is, en die ook onuitsprekelijk en onzigtbaar schoon is, heeft kunnen gemaakt worden. Zij, dio wc!!, Jijden, dat de wereld door God gemaakt is, maarevenwel niet willen toestaan, dat zij een begin des tijds heeft, maar dat zij beeft een begin der schepping, zoodat zij op eene zekere verborgene wijze, die naauwelijks te verslaan is, altijd zou gemaakt zijn geweest, dezulken zeggen wel eenigzins, waardoor zij zich zeiven lalen voorslaan, dal zij God bevrijden van de onzekerheid des gevals, n.l. opdat men niet meene, dal hel scheppen der wereld God schielijk in de gedachten zou gekomen zijn, evenals of zulks nooit levoren in Zijtie gedachten geweest ware, ja even alsof Hem aangekomen ware een nieuwe wil, daar Hij in geen ding veranderlijk is. Maar onder-tusschen zie ik niet, hoe naar hun gevoelen in alle andere dingen deze hunne reden kan bestaan, bijzonder in 't stuk van de ziel. Want indien zij willen beweren, dat de ziel eeuwig (-[•)

door de kracht Gods onderhouden wordt; dit is het gevoelen der Pythagoristen. Anderen meenen, dat «ij heeft gehad een begin, on dat zij ook een einde zat hebben, gelijk Epicuristen Anaxagoras, Einpódectes en de Stoischen. Gal-leius wil, dat men uit de een|iarigheid der wereld zal oor-dcolen, dat zij eeuwig en niet voortgebracht is. Zij, die. haar eeuwig stellen, willen ten deele, d.U zij van God voort-gebragt is, en sommigen zeggen, dat zij nergens vandaan hare oorzaak heelt, maar dat zij zelve oorzaak is van haar zeilen van alle andere dingen, hetwelk Aristoteles behaagd hoeft.

(') Het is gansch niet geloolelijk, dat door toeval en onzekere lortune eene zaak van allergeschikste orde en schoonheid zou vooi tgebragt zijn. Daarom kan van 't allergrootste werk geen ander Vader zijn, dan de allergrootste, en van 't allerschoonstf: werk geen ander dan de schoonste. Dil hebben de voortreflelijksle Philosoofen ook gezien.

(f) Plato wilde, dat de zielen eeuwig waren, en zei, dat ze van wege eenige bedreven boosheden in der men-schen ligchamen geetooten werden, evenals in een kerker.

tezamen met God is, xoo zuilen zij dan geen raad weten, om ons aan (e wijzen, wanneer zij hare nieuwe ellende bekomen heeft, die zij nooit levoren had. Want indien zij zeggen, dat dezelve altijd in verpoozing geslaan heeft tan ellende en gelukzaligheid, als bij beurten, zoo moeten zij dan ook zeggen, dat zij altijd in zoodanige verpoozing bij beurten zal slaan. Hieruit zal dan ook dit vreemde volgen, dal, wanneer zij gelukzalig genoemd wordt, zij evenwel niet ge. lukzalig is, omdat zij levoren voorziet bare eigene ellende en schande. Doch indien gij zegt, dat zij levoren niet voorziet, dat zij of schandelijk óf ellendig zal worden, maar dal zij vast meent, dat zij altijd gelukzalig zal zijn, zoo volgt daaruit, dat zij gelukzalig wordt dour een valschen waan en eene valsche meening; welk zeggen zoo dwaas is, dat er met zotter noch dwazer kan gezegd worden. En indien zij willen zeggen, dat in die oneindige tijden, voorheen de ellendigheid der ziel bij beurten verpoosd is met gelukzaligheid, maar nu voortaan, wanneer zij éénmaal verlost is, dat zij niet meer lol hare ellende zou wederkeeren, zoo is bet, dal zij evenwel overtuigd zullen worden, dal zij tevoren nooit gelukzalig geweest is, maar dat zij van nu aan begint gelukzalig Ie worden door eene zekere nieuwe en geenszins bedriegelijke gelukzaligheid, en alzoo zullen zij moeien belijden, dat dezelfde ziel iels nieuws overkomt, n.l. deze groote en heerlijke zaak, welke haar voorheen nooit overkomen is. Indien zij willen zeggen, dat God deze nieuwigheid niet zou gehad hebben in Zijn eeuwigen raad, zoo zullen zij meteen ook moeten zeggen, dat Hij niet is de oorsprong en gever van de gelukzaligheid, dal eene gruwelijke goddeloosheid zou zijn; doch indien zij zullen zegsen dat God door een nieuwen raad bedacht heeft, dat de ziel voortaan in eeuwigheid gelukzalig zou mogen zijn, hoe zullen zij dan kunnen bewijzen, dal God vreemd is van die veranderlijkheid, van welke zij zelf ook een afkeer hebben ? Maar indien zij zeggen, dat zij ter eeniger tijd geschapen is, maar voortaan in de toekomst tol geen lijd zal vergaan, zoo belijden zij, dat dezelve een waarachtig begin heeft, even als het getal doet, maar dal zij geen einde heeft, en alzoo, dat de ziel, die éénmaal de ellende beproefd heeft, wanneer zij van dezelve verlost is, daarna nimmermeer ellendig zal wor-

VIN DE

den, want blijvends onverandelijk van den raad Gods, zullen zij geenszins Iwijfelen, dal zulks noodwendig moet geschieden. Laat dan mode aangaande de we-eld zulks gelooven, n.l, dat de wereld op een zekeren tijd heelt kunnen gemaakt worden, en dat evenwel daarom God, toen Hij haar maakte, niet veranderd heeft Zijn eeuwigen raad en wil.

HOOFDSTUK V.

Hoe men ecen weinig heeft te tienken, dat vóór de weretd oneindigheden der tijden geweest zijn, ats men weinig denkt, dat er oneindigheden der ptaatsen geweest zijn.

Maar aangaande hen, welke daarin met ons overeenkomen dat God de Schepper der wereld is, maar ons evenwel vragen, wat wij hebben te antwoorden van den tijd der wereld, van dezulken moet men hooren wat zij hebben te antwoorden van de plaats der wereld. Want als men vraagt waarom de wereld toen en niet vroeger gemaakt is, mag men op dezelfde wijze vragen, waarom de wereld op die plaats waar ze nu is, gemaakt is en niet op eene andere plaatsV Want indien zij oneindigheden des tijds vóór de wereld bij zich zeiven bedenken, in welke naar hun gevoelen God niet kan opgehouden hebben van werken, zoo behooren zij dan ook builen de wereld te bedenken oneindigheden van plaatsen, inwelke, indien iemand wil zeggen dat de Almachtige niet heeft kunnen ledig zijn, zal dan daamil niet volgen, dat zoodanig iemand genoodzaakt zal zijn met Fpicurus (lt;*) te droo-men, dat er onlallijke werelden zijn, hoewel met dit onderscheid, dat hij zegt, dat deze zelfde werelden bij geval uit de onzekere bewegingen der allerkleinste ondeelbare luchlstof-je» voui tkumen tn weder in dezelve veranderen maar zij zullen zeggen, dal die door het werk Gods gemaakt zijn, n.l. indien zij niet willen, dat vanwege de onbepaalde oneindigheid van

(') Epicurus geloofde aan een oneindig getal werelden. Me-irodorus zegt, gelijk het op een korenveld vreeind is, dat daar slechts ééne aar zou voortkomen, alzoo is het ook vreemd, dat er slechts éene wereld zou voortgekomen zijn. Maar ArMoteles en de stoischen hebben gesteld niet Plato en andere wgzen, dat er slechts ééne wereld is, welke zg genoemd hebben Pan, dat is, het geheel.

De stad Gods.

fAD GODS. 9

plaatsen die buiten de wereld rondom zijn lij. dende, God in dezelve ledig zou zijn, en daarenboven, indien zij ook niet willen toelaten, dat do/.e zelfde werelden om eeniger oorzaak wille, hetwelk zij ook van deze weteld gevoelen, kunnen vergaan. Maar wij handelen nu met hen, die met ons gevoelen dal God onligchamelijk is, en dat Hij een Schepper is van al die naturen, welke niet zijn wat Hij is; want aanjraande de anderen, het is al te oneerbiedig dezelve lol deze handeling der godsdienstiaheid en religie toe te laten, bijzonder omdat bij hen ook zulken zijn, die meenen dat men de heilige godsilien-s'iglieid mede aan vele goden behoort te doen. Maar deze philosophen bennen in waardiirbeid, edelheid en aanzien verre do anderen te boven gegaan, en dat om geene andere reden, dan omdat zij de waarheid nader geweesl zijn dan de anderen Het is wel waar, dat zij nog zeer verre daar vandaan geweest zijn, maar (och zijn zij nader geweest dan de anderen. Of zullen zij mogelijk willen zeggen, aangaande hel wezen Gods, dat zij niet besluiten, noch bepalen, noch uitspannen in eene zekere plaat.quot;, maar van hetwelk zij gevoelen zooals men van God behoort te gevoelen. Zullen zij dit zelfde Wezen, dat met eene onligchamelijke tegenwoordigheid overal geheel is, willen zeggen, dat het builen de wereld niet tegenwoordig is in die groote oneindigheden der plaaigt;en, maar dat het alleen in ééne plaats, en ten aanzien van die groote oneindigheid in eene zeer kleine plaats^ in welke de wereld is, tegenwoordig werkzaam is? ik meen niet, dat zij tot zulke ijdele redenen zullen vervallen. Zoodan, naardien zij zeggen dat er eene wereld is, hebbende een zeer groot ligchamelijk maaksel, evenwel eindig en besloten in hare plaats, en daarenboutn ook zeggen, dal de were'd door de werking Gods gemaakt is, zoo is het ook, dat zij aaniraande de oneindigheden der tijden vóór de wereld, waarom God in dezelve stil gestaan heeft van alle werking, even dalzelfde zich zeiven hebben te beantwoorden, hetgeen zij antwoorden aangaande de oneindigheden der plaatsen builen de wereld, waarom God in dezelve mede slil slaat van alle werking. En gelijk het niet volgt, dat God meer door geval dan door Zijn goddelijk verstand de wereld gesteld heeft, niet in eene andere, maar juist in

2

die plaats, in welke zij nu is, daar nn^tans de oneindigheden der plaatsen overal gelijk openstonden, zoodat deze plaats niet boven eene andere kon verkozen wonlen vanwege eenige meerdere waardigheid; nieitegenstaande deze Goddelijke reden, door welke zulks geschied is, geen metischelijk verstand kan begrijpen. Alzoo volgt het ook mede niel, dal wij daarom zullen meenen, dat God iets bij geval overgekomen is, overmits Hij meer in dezen tijd dan in vroegere tijden de wereld geschapen heelt, hoewel alle vroegere lijden, evenals door eene oneindigheid voorheen voorbij gegaan waren, zoodal er geen reden des ondei scheids was, waarom de eene tijd boven de andere verkoren weid. Indien zij hierop zeggen dal 's menschen gedachten ijJe| zijn. door welke zij zich zelven inbeelden oneindige plaatsen, daar geene andere plaats is dan de wereld, zoo kan men hen ook antwoorden, dat op dezelfde wijze de menschen ijdel bedenken de verleden tijden der ledigheid Gods.

HOOFDSTUK Vl.

liet beam van dt sc/irpping der wereld en der tijden is één, en het ééne is niet voort-gelromen nil het andere.

Want indien de eeuwigheid en de tijd zeer wèl onderscheiden worden, overmits de tijd niet is zonder eeni^e bewegeli.ke bewegelijkheid (^#), en daarentegen in de eeuwigheid geene verandering is, wie ziet dan niel dat de lijden niet geweest zouden zijn, tenware dat er een schepsel gemaakt ware geweest, dal iels door eenige beweging zou veranderen, door welke beweging en verandering, nu hel een, dan hel amter (alzoo zij niet tezamen en tegelijk kunnen zijn) wijkt of volgt, soms in korter, soms in langer ver-poo/.irii-en of verloevingen, zoo is 'l, dat de tijd eindelijk volgt. Nademaal God, i ) Wiens eeuwigheid gansch geene verandering is, Schepper en Ordineerder is der lijden, zoo kan ik ook niet zien, dat van Hem gezegd zal worden, dat Hij na zeker verloop van tijd de wereld geschapen zou hebben, ten ware, dat men wilde zeggen, dal er vóór de wereld al eenig schep-

(*) Aristoleles zegt, dat de tijd is, eene meting der beweging, zoodat er geen tijd kan verstaan worden zonder beweging. De Stoischon zeiden, dat de beweging zelve de tijd was.

se! geweest ware, door welks bewegingen de tijden verloopen moglen geweest zijn. Doch indien de Heilige Schriften, die l ij/.onder waarachtig zijn, zeggen, dat God in den beginne gemaakt heeft Hemel en aarde, teneinde men daaruit zou mogen verslaan, dat Hij voorheen niets gemaakt heeft, (want indien Hij iels gemaakt had vóór alle andere dingen die Hij gemaakt heeft, zulks zou voornamelijk gezegd worden in den beginne gemaakt te zijn) zoo volgt daaruit ongetwijfeld, dal de wereld gemaakt is, niel in een zekeren lijd, maar tezamen met den lijd. Want wat geschiedt in een zekeren lijd, dat geschiedt ook na en voor een zekeren lijd, n.L na dien lijd, die voorbij is, en voor dien 'ijd, die komen zal. Nu, vóór de wereld kon daar geen tijd zijn die voorbij was, want daar was geen schepsel door welks veranderlijke bewegingen dezelve kon voortgedreven worden; maar de wereld is gemaakt tezamen met den lijd, indien n.1. in de schepping der wereld gemaakt is de veranderlijke beweging, gelijk zulks schijnt te kennen te geven die orde van de eerste 6 of 7 dagen, in welke morgen en avond genoemd worden, tot eindelijk alle dingen, die God in deze dagen gemaakt heeft, ten zesden dage volbragt zijn, en daaraanvolgende ten zevenden dage de ruste Gods in eene groole verhor-heid aangeprezen wordt. Hoedanig deze dagen zijn, is ons gansch onmogelijk te bedenken, hoeveel le meer dan, zulks te zeggen en uil te spreken.

HOOrDSTUK VII.

Van de hoedanigheid der eerste dagen, van welke gezegd wordt, dat zij, eer de zon gemaakt was, avond en morgen gehad hebbev.

Want wij zien, dat deze onze bekende dagen geen avond hebben dan met den ondergang der zon, en ook geen morgen, dan met den opgang der zon. Maar de eerste 3 dagen zijn volbragt zonder de zon, (Gen. 1 vs. 14) dewijl de zon eerst gezegd wordt ten vierden dage gemaakt te zijn. En allereerst is hel licht geschapen door het woord Gods, en toen scheidde God het licht tan de duisternis, gelijk er verhaald wordt, en noemde dat licht dag, en de duis-jernis nacht. (Gen. 1 vs. 4). Maar hoe dit

licht geweest is en door welke beweging het avond en morgen gemaikt heeft, en hoedanigen avond en morgen, zulks is gansch onbekend voor onze zinnen en voor ons versland; noglans, hoewel door ons niel kan verslaan worden hoedanig het geweest is, toch moeten wij het zonder eenige Iwijfeliiifi; gelooven; want daar kan eenig ligchamelijk licht geweest zijn in de bovenste deelen der wereld, quot;erre van ons aanschouwen, van hetwelk de zon daarna aangestoken is, of door den naam des lichts kan beduid geweest zijn de Heilige Stad, beslaande in Heilige engelen en gelukzalige geesten, vanwelke de apos-slel spreekt, zeggende; Het Jeruzalem, dat opwaarts is, dal is onze eeuwige moeder in de Hemelen, ((ial. 4 vt». 26.) Want hij zegi ook op eene andere plaats „Hij zijl alle kinderen des lichts en des dags; wij zijn niet van den nacht, noch van de duisternis. (1 Thess. 5 vs. 5.) Evenwel den avond dezes dags en den morgen zouden wij eetugzins dus gepast kunnen verstaan, n.l. dal de wetenschap van hel schepsel in vergelijking van de wetenschap des Scheppers eenig zins als avond is; insgelijks onze wetenschap wordt licht en ais morgen, wannei r zij gestrekt wordt tol lof en beminning des Scheppers, en alsdan neigt zij zich niminenneer lol den nacht, wanneer de Schepper niel verlaten wordt van de beminning Zijns schepsels. Verder staat ook aantemerken, dat de schnfiure, als zij die dagen ordentelijk verhaalt, nergens den naam nacht tusschen gesteld heeft; want de schrifliiur zegt nergens, dat er nacht geworden is, maar wel „daar is uit avond en morgen geworden de eerste dag, (Gen. 1 vs. 5.) Evenzoo ook de tweede dag en al de andeie dagen; want de kennis des schepsels, wanneer die in zich zeiven aan-geineikt wordt, is dan om zoo tu zeggen veelmeer bloot en ruw, zonder kleur en verw dan wanneer die aangemerkt wordt in Gods wijsheid, en in dezelve evenals in eene kunst, door welke zij gemaakt is, bekend wordt. En alzoo is het, dal zij veel gevoegelijker avond dan nacht kan genoemd worden, welke noglans, gelijk ik gezegd heb, wanneer zij gestrekt wordt tot lof en liefde des Scheppers, straks weder haar keer neemt tot den morgen, en dit zelfde, wanneer het geschiedt tot kennis van God, is de eerste dag, en wanneer het geschiedt tot kennis van het iirmament, dat, tusschen de benedenste en bovenste wateren gelegen zijnde, de Hemel genoemd wordt, zoo wordt de tweede dag. En wanneer het geschtiedt tot kennis der aarde en der zee, en ook tot kennis van alle groeijende en bezadende dingen, die door hunne wortelen in de aarde gehecht zijn, alsdan wordt de derde dag, en wanneer het geschiedt lol kennis van hel groote en hel kleine licht, alsmede tot kennis van alle sterren, alsdan wordt dc vierde dag. En wanneer het geschiedt tol kennis van alle zwemmende dieren in de wateren, en van alle vliegende dieren, alsdan wordt de vijfde dag; en wanneer hel geschiedt lol kennis van alle aardsche diere.'i en tot kennis van dei» mensch, alsdan wordt de zesde dag.

HOOFDSTÜlv Vlll.

IVat te, honden en te verstaan is igt;an de ruste Got/s, met wetke Hij, na de verken der 6 dagen^ gerust heeft ten zeeenden dage.

Maar als God ten zevenden dage gorusl heeft van al Zijne werken, en dien dag geheiligd heeft dat moet men geenszins kinderlijker verslaan, even alsof God gearbeid had met werken, want Hij heeft alleen gesproken, en de dingen zijn daarmede gemaakt door Zijn verstandig en eeuwig Woord, en niet door eenig geluidslaand en tijdelijk woord. Maar de ruste Gods beduidt de rust van hen, die in God rusten, gelijk de blijdschap des h'iizes beduidt de blijdschap van hen, die in hel huis blijde zijn, al is \ dal hen lilijde maakt niet het huis zelf, maar eenige andere zaak: hoeveel le meer dan, wanneer datzelfde huis door zijne schoonheid de inwoners blijde maakt, zoodal het. niet alleen blijde genaamd wordt op die wijze van spreken, op welke wij door het vat, dat iels ontvangt of bevat, verstaan wat daarin beval wordt, gelijk wanneer men zegt dat de schouwhoven handklappen, de velden en weiden loeijen, daar noglans de men-schen handklappen en de kneijen loeijen, maar ook op die wijze van spreken, op welke door den werker of de werkende oorzaak verslaan wordt, heigeen er gewrocht wordt, gelijk men zegt een blijde brief, waarmede beduid wordl de blijdschap van hen, die hem le/.en en daardoor blijde gemaakt worden. Alzoo wanneer de prophetische eerwaardigheid vertelt, dal God gerust heeft, wordt daarmede verstaan, de rust

van hen, die in Hem rusten, en die Hij zelf

dnH rusten. Want de prophetie belooft dit uit drukkelijk aan de menschen legen welke dezelve spreekl, en otn wier wil dezelve beschreven is, dal zij zelfs mede naar hunne goede werken, die Cod in — en door hen werkt, n.l. indien zij in dit leven eerst door het geloof eenig/.ins tol Hein zullen gekomen zijn, dal zij, zeg ik, in II.Mii zullen hebben de eeuwige rusle. En dil/.elf de is ook door de rust des Sabbalhs vid-ge.'is hel gebod der Wet in het oude volk Gods tol vooi beeld gefield, waarvan ik op zijn lijd en fer gepaster plaatse wat naarstiger denk le spreken.

HOOFDSTUK IX.

Wat men volgens de. goddelijke geluigeinssen heeft te gecoelen van de schepping der engelen.

Maar aangezien ik nu van den aanvang en de opkomst der Heilige Slad voorgenomen heb te zegg' n, zoo dunkl mij, dat ik eerst behoor te verhandel n hel stuk, dat de Heilige enuelen aangaal, welke een groot, deel zijn van deze Stad, en des te gelukzaliger deel, omdat het nooit in vreemdelinjfschap geweest is Al/.oo zal ik nn de goddelijke getui^eni.-sen, die daarvan spreken, door (ïods genade, zooveel mij. noodig en genoeg zal duidven, pogen uit te leggen en le verklaren. Hn vooreerst daar do He ilige Schriften van de schepping der wereld spreken, aldaar wordt nergens kennelijk qn nil-dinkkelijk gezegd, of n.l. de engelen geschapen zijn, of ook in welke orde zij geschapen zijn.

Indien zij niet geheel onaangeroerd gelaten zijn, zoo zijn zij dan beduid en te kennen gegeven of door den naam des Hemels, als er n 1. gezegd is: (Gen. 1 vs. I,) In den beginne schiep God Hemel en aarde, 6( anders veelmeer door den naam des lichts, van hetwelk ik gesproken heb. Doch dal zij niet geheel overgeslagen en onaangeioerd zijn, meen ik hieiuil, dat er geschreven is (Gen. 2 vs. 2) dat God rustle aan den zevenden dag van al Zijne werken, die Hij gemaakt heefl, daar noglans hetzelfde boek aldus begonnen is: In den beginne schiep God Hemel en aarde, zoodat Hij gecne andere dingen vóór Hemel en aarde schijnt gemaakt le hebben. Zoodan, naardien Hij begonnen is van Hemel en aarde, en

daarenboven, alzoo de aarde, die Hij eersl gemaakt beeft, gelijk de schriftuur met goed gevolg uitspreekt, onzi^lbaar en ongeschikt woest geweest is; en ook, alzoo hel licht nog niet gemaakt was, overal duisternis was op den afgrond, dal is, op de woeste en ongeschikte vermenging van aarde en waler; want waar geen licht is, daar moei noodzakelijk duisternis zijn. Voorts, als daarna door de schepping alles in goede orde gesteld is, hetwelk verteld wordt in (5 dagen volbra^l le zijn, hoe zouden de engelen in dit alles dan kunnen overgeslagen zijn, even alsof zij niel onder de werken Gods waren, van welke Hij ten zevenden dage gerust heeft? Ondertusschen, dat de engelen een weik Gods zijn, het is wel waar; hoewel hel hier niet overgeslagen is, evenwel is het niet klaar uitgedrukt, maar elders helnigt de schrifunir zulks met allerklaarste woorden; want als er in het gezang der 3 mannen in den vurigen oven eerst gezegd is „Alle werken des l'eeren moeten loven den Ileere,quot; zoo is 't, dal daarna in het verhaal dezelfde werken ook de engelen genoemd zijn. Ook wordt er (Ps. 148 vs. 1.) aldus gezongen „Looft den llgt; ere van de Hemelen, looft Hem in de hoogte, looft Hem al Zijne engelen, looft Hem al Zijne Henen, looft Hem zon en maan, 1 oil Mem alle lichtende sterren, looft Hem gij Hemelen der Hemelen; en de wateren die boven aan de Hemelen zijn, die zullen loven deo naam des Heeren, want Hij heeft gesproken, en zij zijn geworden; Hij heeft geboden, en zij zijn geschapen.quot; Alwaar ook door goddelijke inspraak klaar gezegd wordt, dat de engelen van God gemaakt zijn, want nadat zij onder alle andere llemelsche schepselen verhaald zijn, wordt tot een besluit van allen bijgebragt (Ps. 148 vs. 9) „Hij heelï gesproken, en zij zijn geworden. Maar wie zal er zijn, die zon durven denken of meenen, dat de engelen eerst gemaakt zullen zijn na al die werken, die in de 0 dagen verhaald zijn? En of het schoon ware, dal iemand zoo uitzinnig was, dal hij zulks dacht, zoo zal de schriftuur van dezelfde en gelijke waardigheid hem bestraffen van ijdelheid, ter plaatse n.l. daar God zegt: „Toen de sterren gemaakt zijn, hebben Mij met luider keel al Mijne engelen geprezen. (Job 38 rs. 7 naar de Grieksche overzetting der 70). Zoo waren er dan toen dc

VAN DE f

enpplen, toen fJe sterren gemaakt zijn Nu, de slerren j'ijn gemaakt ten 4(lf'n dage: ïtillen wij dan zeggen, dai de engelen gemaakt zijn len dei don liiige ? Dal zij verre; want het is ons bekend, wal er n.l. len zelfden dage gemuakt is, want de aarde is afgezonderd van de vvale ren, en die 2 elemenlen lielil)en elk naar hnn-nen aard verscheiden gedaanten aangenomen, en (laareiiljoven heeft do aarde vooilifebracht allrs, wat in dezelve geworteld is. Of zijn de enyelen «remaakl ten 2den dage V Zulks kan ook niet zijn, want toen is het firmamenl ge-nieakl (nsselien de bovenste en beuedensle wateren, hel welk Hemel genaamd is, in dit firmament zijn daarna de sterren gemaakt ten 4den doge. Znodan, indien de engelen iot de werken Cods der voor verhaalde' dajjen behooren, zoo zijn zij dat licht, dat den naam des dags ontvangen heefl, dal, om aangewezen ie worden dat het een eenig bijzonder licht is, zoo wordt daar gezegd, niet dal hel geweest is de Iste dag, maar een day;. (Gen. 1 vs. 5, n.l na de overzeiling der 70, welke leesl cevei) dufr). Fn geen andere dag is de 2de, of de derde, of de andere, maar deze zelfde eene day wordt telk. ■us wederom verhaald tot vei xuiling van he^ gclai zessen of zevenen, ter oorzake n.l. van de wetenschap van zessen of zevei en, te welen van zessen in de werken, die God gemaakt heefl, en van zevenen in de ruste Gods. Want als (kkI gezegd heefl „het worde licht, en hel is licht yeworden,quot; (Gen. 1 vs. ;}) indien n.l. in dal licht tercet verslaan wordt i e schepjiing der engelen, voorwaar dan zijn zij ook deel-aclnig geworden aan he! eeuwige licht, hetwelk is de onveranderlijke wijsheid Gods, door welke alles gemaakt is, dien wij noemen den eengeborenen Zoon Gods, zoodal zij door dal licht verlicht zijn, waardoor zij, geschapen zijnde, geworden zijn het licht, en genoemd zijn den dag len aanzien van do mededecling des onver-anderlijken lichts en dags dal hel woord Gods is, waardoor zij en ook alle dingen gemaakt zijn. Want hel ware licht, dal alle menschen verlicht, komende in deze wereld, (Joh. 1 vs. 9) dat verlicht ook alle reine engelen, zoodal zij het licht zijn niet in zich zelve, maar in God, en zoo van dezen eenige engel afgekeerd wordt wordt bij onrein, gelijk die alle zijn, welke genaamd worden onreine geesten, en alzoo zijn

o GODS. J

die nu geen licht in den Heere, maar duisternis m zich zelven, beroofd en versloken zijnde van de gemeenschap en mededeeling van het eeuwige licht; want hei kwaad heeft geen geschapen naluur, maar liet verliezen van het goed heefl den naam van hel kwaad ontvangen.

HOOFDSTUK X.

Van de enkele, ovgemehgde rn onnerander-iijkz Unecenheid dt-s l'uder.s, des /aons en des Ueih^en hcestes, zijnde de eemge (j'od, in W'ien geen ander ding is ats //oedanig/zeid en weien.

Dit goed d.in is alleen eenig en zuiver enkel, en alzoo alleen onveranderlijk, hetwelk God is. Van dit goed zijn alle goeden geschapen, doch zij zijn geenzins enkel en onyeinengd, en zijn daarom ook verand rlijk. Ik zeg voorwaar dat zij geschapen zijn, dal is, gemaakt en niet voort-geleeld; vvanl wal van heienkei goed voorige-teeld is, dal is ook enkel, en is even hetzelfde, hetwelk dal is, waarvan het voorlgeleeld is, welke 2 wij Vader en Zoon noemen, en deze 2 zijn Ie zanten met Hunnen Geest den eenigen God; wart de Geest des Vaders en des Zoons wordt mei eene eigene uitdrukking van naarn de Heilige Geest in de H. S. genoemd. Nu, hij is een ander dan de Vader en de Zoon, want hij is noch de Vader noch de Zoon, maar ik heb gezegd een ander, en niet wal anders, want dit evenfielijke enkel en evengeüjke goed is Ie zamen mei dezelve onveranderlijk en ook eeuwig. En deze drieheid is de eenige God, en Iaat daarom niet te wezen enkel of eenvul-dig, alhoewel liet drieheid of drievuldigheid is; want daarom zeggen wij niet dal de naluur dezes goeds enkel is, overmits de Vader in dezelve alleen is, of de Zoon alleen, of de Ht iligè Geest alleen; want dit is niet eene bloole drieheid des naams alleen, zonder zelfstandigheid der personen, gelijk de Sabelliaansohe keilers gemeend hebben. Want die Vader die geteeld heefl, is enkel, en de Zoon, die geteeld is, is ook enkel, en zulks is datgene van hetwelk Hij geteeld is, maar wordt enkel genaamd, overmits Hij hetgeen Hij heeft, dalzelfde is; behoudens noglans, dat ieder persoon genoemd wordt met een zeker aanzien tot den anderen persoon •

want We Vader heeft den Zoon en is nogtans 7,elf de Zoon niet; en de Zoon heeft den Vader, en is noglans zelf de Vader niet. Derhalve in zulks, in hetwelk iets ten aanzien van zich zei ven gezegd wordt, en niet len aanzien van een ander, dat is het wat helzellde heeft, gelijkerwijs een levende ten aanzien van zich zeiven levend heel, omdat hij leeft, en omdat dalzelfde leven hij zelf is. Vanwege zulks dan wordl de natuur enkel genoemd, uit oorzaak, dat iu dezelve niet is zoodanige wijze van iets Ie liehbcn, dat men zou kiiitnen verliezen, en daai benevens omdat in dezelve niet iels anders is de hebbende en hetgeen hij heeft, gelijkerwijs het anderzins hier-eiilequot;cn met een val toegaat dat eenige vochtigheid heeft, of met een ligchaam dat eenige verw heeft, of met de lucht, welke eenig licht of eenige hitte heeft, of met de ziel die eenige wijsheid heeft; want het vat is niet het vocht, noch hel ligchaam de verwe, noch de lucht het licht of de hitte, noch de ziel de wijsheid; zoodat het ook geschieden kan, dal zij beroofd en versloken kunnen worden van die dingen, welke zij hebben, en kunnen in andere gedaanten en hoedaniifheden veranderd worden, want hel vat kan ledig gemaakt worden van het vocht, waarvan hel vol is; het ligchaam kan ook zijne verw verliezen: de lucht kan duister en ook koud worden, en de ziel kan ook otiwijs en dwaas worden. Maar indien het ligchaam onverderfelijk is, gelijk zidks den heiligen in «le verrijzenis toegezegd wordt, zoo heeft het wel eene niet-verlieselijko hoedanigheid van de onverderfelijkheid, maar dewijl het ligchamelijke wezen blijft, zoo is het ligchaam niet hetzelfde, dal de on-verderfelijkheid is, wanl dezelve is ook geheel in a'le deelen des ligchaams, en is in hel eene deel niet meer of minder dan in het andere; want het eene deel is niet onverderfelijker dan het andere. IVlaar het ligchaam zelf is grooter in zijn geheel dan in eenig deel, en hoewel het eene deel grooter is dan het andere, zoo is nog-tans dat deel, dal grooter is, daarom niet onverderfelijker dan een kleiner deel. Alzoo is het ligchaam, dat niet overal zijn eigen geheel is, iets anders, en iets anders is de verderfelijkheid, die overal in het ligchaam geheel is, want alle deelen van het onverderfelijke ligchaam, die aan de anderen ongelijk zijn, zijn nogtans gelijkelijk verdorven; want hel geschiedt niet als bij exempel, daar de vinger kleiner is dan de geheele hand, dat daarom de hand onverderfelijker is dan de vinger. Alzoo, hoewel vinger en hand ongelijk zijn, nogtans is er in beide gelijke onverdeifelijkheid. Derhalve, hoewel van het onverderfelijke ligcliaam onafscheidelijk is de onverderfelijkheid, noglans is de substantie en hel wezen iels anders door hetwelk het een ligchaam genaamd wordl, ei. iets anders is de hoedanigheid, door welke het onverderfelijk genaamd wordt. Evenzoo is ook de ziel mede niel datgene, dal de ziel heeft, al is 't dat zij altijd wijs is, gelijk zij dan zal zijn, wanneer zij van dc/ce tegenwoordige dlt-jule bevrijd zal worden in de eeuwigheid ; want al is dal zij dan wijs is in der eeuwigheid, zoo zal zij noglans wijs zijn door mededeeling van de onveranderlijke wijsheid, welke niet is, hetgeen zij is. En evenzoo of het gebeurde dat de lucht nimmermeer verlaten werd van haar ingestorte licht, zoo is evenwel de lucht daarom niet hetzelfde wat hel licht is, waardoor zij verlicht wordt. En ik wil ook dit niet zeggen, n I. dal de lucht de ziel is, zooals sommigen gemeend hebben (¹), die geene onligchainelijke natuur hebben kunnen bedenken. Maar deze dingen, die met dezelve in eene groote ongelijkheid slaan, hebben evenwel mei dezelve eenige gelijkheid, zoodat er niel ongepast gezegd wordt, dat de oiiligehainelijke ziel op zulk eene wijze licht wordt met hel onligchamelijke licht van de enkele of éénvuldige wijsheid Gods als het ligchaam d -r lucht verlicht wordt met het ligcha-melijk bchl, en als ojk de lucht duister wordt, verlaten zijnde n.l. van dal zeilde licht. Want wat men noemt duisternissen der ligchamelijke plaatsen, zij zijn niet anders dan lucht zonder licht. Op gelijke wijze wordt de ziel verduisterd, als zij n.l. berooid is van het licht der wijsheid. Naar dezelfde manier worden ook die dingen enkel genaamd, die in waarheid Goddelijk zijn, overmits in dezelve gelijk is de hoedanigheid en de substantie, en daarbenevens, overmits dezelve door mededeeling van andere niet zijn öf Goddelijk, óf wijs, óf gelukzalig»

Evenwel is de Geest in de Heilige schrifturen ook genaamd veelvuldig of velerlei in wijsheid, n.l. daarom, overmits de Geest veel in zich zelven heeft; maar wat Hij heeft, dat is dezelfde, en dat alles hecift dezelfde alleen. Want er zijn niet vrle wijsheden, maar er is ééne wijsheid, in welke zijn alle on/.igtbare en onveranderlijke redenen der zigthare en veranderlijke dingen in welke zijn overgroote en oneindige schallen der verstandelijke dingen, in welke zijn alle onzigihare en onveranderlijke redenen der zigt bare en veranderlijke dingen die door dezelve gemaakt zijn; want God heeft niets met onverstand en zonder kennis gemaakt, want zulks kan zelfs niet gevoegelijk gezegd worden van eenig mensch, die een kunstenaar of maker is van eenig werk. AI/.00, indien Hij met kennis en wetenschap alles gemaakt heefi, zoo volgt dan daaruit ouk, dat Hij zulke dingen gemaakt heeft, die Hij tevoren geweten heeft, waaruit in mijn gemoed komt eene zekere wondere zaak, maar nogtans waarachtig, n.l. dat deze wereld ons niet bekend zou kunnen zijn tenware dat zij bestond. En daarenboven, dal zij niet zou kunnen wezen, tenware '¹) dat zij Gode bekend ware.

HOOFDSTUK XI.

Of men ook te gcloocen hcefl, dut die gces-ten, welhe in de waarheid niet ffehlecen zijn, deeluehlig zijn (reu-eest aan die gi'l'ilrzahg/ieid, velhe de heilige engelen van hun begin altijd gehad helthen.

Naardien dit zoo is, zijn in geenerlei wijze ten aanzien van eenigen tijd voorbeen geweest die geesten der duisternissen, welke wij engelen noemen. Maar zoodra zij gemaakt zijn, zijn zij licht gemaakt, nogtans zijn zij alzoo niet alleen geschapen, dat zij eensdeels zouden zijn, en eensdeels zouden leven, maar zij zijn ook verlicht, opdat zij wijselijk en gelukzalig zouden jeven. Van deze verlichting zijn eenige engelen afgekeerd eti hebben niet alleen verloren de heerlijkheid en uitnemendheid van hun wijs en gelukzalig leven, hetwelk diensvolgens ongetwijfeld niet eeuwig geweest is, noch ook zeker en vast in zijne eeuwigheid, maar houden daar enboven ook hun redelijk en vernuftig leven, hoewel onwijs, zoodanig, dat zij hetzelve niet kunnen verliezen al wilden zij ook. Nu, hoeverre zij deelachtig zijn geweest aan die wijsheid eer zij gezondigd hadden, wie kan zulks uitspreken of beschrijven? Insgelijks of zij ook in de mededeeling derzelve hen gelijk zijn geweest, welke daarom waarlijk en volkomen ge-lukzaliir genaamd worden, overmits zij geenzins van de eeuw jrbeid hunner gelukzaligheid onzeker zijn, boe kunnen wij zulks zeggen? Want indien zij daarin even gelijk geweest, waren, zoo zouden zij ook in dezelfde eeuwigheid gebleven zijn, even gelukzalig, als zij waren even gelijk zeker. Want een leven, hoe lang het ook is, kan geen eeuwig leven genaamd worden, indien het een einde zal hebben; want het leven is alleen van te leven genoemd, maar eeuwig is daarvan genoemd, omdat het. geen einde heefi. Derhalve hoewel niet alles wat eeuwig is, daarom gelukzalig is, want het hel-sche vuur wordt ook eeuwig genaamd, nogtans indien daar peen waar en volkomen gelukzalig leven is, dan dat, hetwelk eeuwig is, zoo is dan zoodanig leven van hen, overmits het te eeniger tijd zou ophouden, en alzoo, overmits het niet eeuwig was, niet gelukzalig geweest, hetzij, dat zij zulks geweten hebben, of, zulks niet wetende iets anders gemeend hebben; want hebben zij zulks geweten, zoo liet de vrees hun niet toe gelukzalig te zijn, en hebben zij zulks niet geweten, zoo liet hun onverstand en hunne dwaling niet toe gelukzalig te zijn. Doch indien zij dit alzoo onbewust waren, dat zij meteen op het onzekere en bedriegelijke zich niet wilden verlaten, maar dat zij twijfelden en tot geenendeele vast konden toestemmen, óf zij zouden hebben het eeuwige goed, dan of het goed, dal zij hadden, een einde zou hebben, zoo is het, dal zelfs die twijfeling van dit zoo groot geluk nkl had de volheid van hetzelfde gelukzalig leven, dat wij gelooven in de Heilige engelen te zijn. Want den naam des gelukzaligen levens trekken wij niet tol zulke naauwe engten van beduidenis, dat wij alleen zouden zeggen dat God gelukzalig is, Die nogtans zóó waar gelukzalig is, dal er geen grooter gelukzaligheid kan zijn. Derhalve in vergelijking van dezelve, wanneer men

wil zeggen dat de engelen gelukzalig zijn, le welen zelfs in humie allerhoogste gelukzaligheid, zoodanig n.l. als er in de engelen wezen kan, wat en hoedanig is zulks daarbij vergeleken s?

HOOFDSTUK XII.

Van de cerfrelijltins; tusschen de geluk tali v-hevl der reirloaanligen, die zich legea-woordig /muilen aan de helnnniueu der goil (lelijke hein fl en, en tusschen de geluk-zaligheid der eersle paorouders in den last hof cour de zonde.

Onderlusschen, ineenen wij, tlat dezelfde en gelen zooveel belangt, dat zij redelijke en verslandelijke schepselen geweest zijn, ook gelukzalig behooren genoemd le worden. Want wie zou durven onlkennen, dal de eerste men-schen in den lusthof niet gelukzalig geweest zijn vóór de zonde, niellegenslaande zij, aangaande hunne gelukzaligheid onzeker waren hoelang die zou duren en of die ook eeuwig zou zijn. Nu, helzelve zou eeuwig gebleven zijn indien zij niet gezondigd hadden. Evenwel heden ten dage noemen wij niet oruvijselijk of len onregle hen gelukzalig, van wie wij zien, dat zij regt¹aardig en gt;jodvnichlig dit tegenwoordig leven leiden met hope van de toekomstige onsterNijkheid zonder ' enige zonde, die de consciëntie bederft, ter oorzake, dal zij liglelijk vanwege de zonde hunner zwakheid de Goddelijke genade en barmhartigheid bekomen, welke {^#J, hoewel zij van de belooning hunner volharding zeker zijn, nog tans aangaande huniie volharding dikwijls onzeker bevonden worden. En welk mensch zou er kunnen zijn, die uil zich zeiven zou kunnen welen dal hij len einde 'oe in zijne werking en vordering der gerey;ligheid zal volharden, lenzij, dat hij door eenige openbaring van dien verzekerd wordt, welke van deze zaak door een regt-vaardig en verborgen oordeel, niet alle en een ieder voorziet, maar evenwel niemand bedriegt. Zooveel dan belaiiy-l de verheusinlt;jr over het le^en-

o on quot;

woordige goed, zoo is de eerste mensch gelukzaliger geweest in tien lusthof, dan eenige regt-vaardige in deze sterfelijke zwakheid ; maar zooveel aangaat de hope des toekoirisligeii goeds, zoo zal ieder mensch in deze zijne pijnen cn smarten des ligchaams gelukzaliger zijn (dewijl hein bewust is, niet in meening, maar in waarheid, dal hij zonder einde zal hebben in de gemeenschap des oppersten Gods het gezelschap der engelen, zijnde zonder eenige droefenis en moeijelijkheid) dan de eerste mensch is geweest, die in dal groole geluk des lusthofs onzeker en onbewust was van zijne uitkomst.

des lusthofs onzeker en onbewust was van zijne uitkomst, ïen tweeden sprenkt hij van al diegenen, welke wij zlon, dat regtvaardig en godvruchtig dit tegenwoordige levenlei ten, welke niet alleen ware geloovigen zijn, maar ook hypocrilen en geveinsden, hebbende een schijn van godzaligheid, en dezen mogen van do belooning hunner vul-harding zeker zijn, maar aangaande hunne volhariiing, daarin staan zij onzeke'^-, en van dezelve vervallen zij eindelijk; maar de ware geloovigen zijn zeker, niet alleen van de belooi ing hunner volharding, maar ook van hunne volharding zelve. Daarom zegt Auguvtinus in nianuali. Hoofdstuk XXIII : Laat mijne uilzinnige gedachte murniurerpn zooveel als zij wil, zeggende «wie zijt gij, en welke is uwe heerlijkheid, en floor welke verdiensten hoopt gt;!ij die te verkrijgen? Doch ik zal met een verzekerd vertrouwen antwoorden: ik weet wien ik geloofd heb; want in eeni-allergrootste liefde heeft Hij mij aangenomen tot Zijn kind; want Hij is waarachtig in 't beloven en inagtig in 't volbrengen, en Hem is geoorloofd, te doen wat Hij wil. Ik kan niet verschrikt worden düor de menigte myner zonden, wanneer de dood des Heeren in mijne gedachte komt, want mijne zonden kunnen Hem niet overwinnen. Onze hope is zóó zeker, even alsof de zaak zelfs nu volbragt ware: want wij vreezen niet, wanneer de waarheid iets belooft, omdat de waarheid niet bedriegen kan, noch bedrogen kan worden.

HOOFDSTUK XIH.

Of al de engelen zijn geschapen in ééne en dezelfde gelukzaligheid, zoodat zij, die gevallen zijn, niet hebben kannen weten, dat zij zouden vallen, en zij, die staande gebleven zijn, niet eerder de vóórwetend-heid van hunne volharding gekregen hebben, dan na den val dergenen, die gevallen zijn.

Derhalve nu ligt begrijpen, hoe mei tezamen-voeging van deze twee le weeg gebragt wordt de gelukzaligheid, wellve de verstandelijke natuur door een goed voornemen begeerd, zoodat zij zonder eenige moeite geniet dat onveranderlijk goed, hetwelk God is, en daarenboven ook, dat zij in zulks in der eeuwigheid zal blijven, vanwege hetwelk zij door geene bedenkelijkheid twijfelt, noch door eenige dwaling in het onzekere staat. Ondertusschen, dat de engelen des lichts deze gelukzaligheid hebben, gelooven wij door een godvruchtig geloof. En dat de zondige engelen, die door hun eigen boosheid van dat licht beroofd zijn, dezelve niet gehad hebben, zelfs eer zij gevallen waren, besluiten wij door reden en gevolg; doch indien zij eenig leven geleefd hebben vóór de zonde, zoo heeft men nogtans waarachtig te gelooven, dat zij eenige gelukzaligheid gehad hebben, hoewel geene zóódanige, die met vaste vóorwotenschap was in de toekomst. Maar indien het u hard dunkt wanneer de engelen gemaakt zijn, te gelooven, dat sommigen zóó gemaakt zijn, dat zij niet ontvangen hebben de vóórwetenschap, zoo van hunne volharding als van hunnen val, en wederom dat de anderen zóó gemaakt zijn, dat zij met eene allerzekerste waarheid de eeuwigheid van hunne gelukzaligheid geweten hebben ; indien u zulks hard dunkt, en gij daarentegen wilt, dat zij alle te zamen van den beginne geschapen zijn in gelijke gelukzaligheid, en dat zij in zoodanige staat tegelijk gebleven zijn tot den tijd dat deze engelen, die nu kwaad zijn, door hun eigen wil afgevallen zijn van hel licht hunner hoedheid; indien gij zulks alzoo zegt, is het ongetwijfeld nog veel harder, dat de heilige enge-len nu nog, gelijk daaruit volgt, onzeker zouden zijn van hunne eeuwige gelukzaligheid, en diensvolgens, dat zij van zich zelf niet zouden welen wat wij van hen door de heilige schrift kunnen De stad Gods.

weten. Want wie is er, zijnde een belijder van het algemeen christengeloof, aan wien niet bekend is, dat er voortaan geen nieuwen duivel meer uit de engelen zal voortkomen ? (Math. 22 vs. 30). En daarbenevens, dat ook de duivel niet meer zal wederkomen in het gezelschap der goede engelen? (Matlh. 25 vs. 21). Want de waarheid in hel evangelie belooft aan de heilige geloovigen, dat zij zullen gelijk zijn aan de engelen Gods, en aan wie ook beloofd wordt, dat zij zullen ingaan tot het eeuwige loven. Ondertusschen indien wij zeker zijn, dal wij nimmermeer uit dat onsterfelijk geluk zullen vervallen, en daarentegen, indien zij niet zeker zijn, zullen wij meer zijn dan de engelen, en niet gelijk de engelen. Maar aangezien de waarheid geenzins bedriegt, en zij zegt, dal wij hen gelijk zullen zijn, volgt daaruit, dat zij voorwaar ook zeker zijn van de eeuwige gelukzaligheid, vamvelke de anderen niet zeker zijn geweest, want hunne gelukzaligheid was niet eeuwig, en hoe zouden zij daarvan zeker kunnen geweest zijn, dewijl dezelve een einde zoude hebben. Derhalve volgt daaruit, dal de engelen in het eerst óf ongelijk geweest zijn, óf, indien zij ge-lijk geweest zijn, dat dan de goede engelen, na hunnen val eerst de zekere weienschap van hunne eeuwige gelukzaligheid gekregen hebben. Of tenzij, dal iemand wilde zeggen dal hetgeen de Heere van den duivel in het Evangelie zegl: (Joh. 8 vs. 44, naar de gemeene overzetting der 70 in 't Latijn), „Hij was een menschenmoorder van den beginne, en heeft iti de waarheid niet gestaan,quot; aldus moet genomen worden, n.l. dat hij niet alleen een menschenmoorder is geweest van den beginne, dat is, in den beginne des menschelijken geslachts, nadat de mensch gemaakt was, dien hij door zijne bedriegerij kon dooden; maar dat hij ook van den beginne zijner schepping in de waarheid niet gestaan heeft, zoodat hij nooit gelukzalig is geweest met de heilige engelen, weigerende ten eersten zijnen Schepper onderdanig te zijn, en daarbenevens zeer verheven zijnde door hoogmoed op zijn eigen magt, en alzoo bedrogen zijnde en bedriegende, dewijl hij nooit kon ontkomen de magt des Almagtigen. Derhalve, diegene, die door godvruchtige onderdanigheid niet heeft willen houden wat hij waarlijk was, die heeft door verheffing des hoogmoeds willen nabootsen

3

hetgeen hij niet was, zoodat diensrolgens aldus bij hen verstaan wordt, wal de heilige apostel Johannes zegt: (1 Joh. 5 vs. 8), „De duivel zondigt van den beginne,'' dat is, van dien tijd af, dat hij geschapen is, heeft hij die geregtig-heid verworpen, welke niemand anders dan alleen een godvruchtige en Gode onderdanige wil, kan hebben. Indien iemand dit gevoelen aanneemt en toestaat, gevoelt die niet met de ketters, n.1. de Manicheen ? En zoo daar eenige verderfelijke gezindheden meer zijn, die met hun gevoelen, dat de duivel, als uit een tegenbeginsel, van het eerste aanzijn af eene eigene booze natuur heeft; deze lieden zijn zoo dwaas in hunne ijdelheid, dat zij de evangelische woorden in hetzelfde aanzien tezamen met ons houden, terwijl zij evenwel niet bemerken, dat de de Heere niet gezegd heeft: hij is van begin aan van de waarheid vreemd geweest, maar hij heeft in de waarheid niet gestaan, met welke woorden Hij gewild heeft, dat wij zouden verstaan, dat hij van de waarheid afgevallen is, en indien hij in de waarheid gestaan had, zou hij, dezelve deelachtig zijnde, met de engelen gelukzalig gebleven zijn.

HOOFDSTUK XIV.

In tvelke manier van spreken er van den duivel gezegd is: hij heeft in de toaavheid niet geslaan, want de waarheid is niet in hem.

Want de Heere heeft daar een oordeel of vonnis bijgevoegd, even alsof wij aireede gevraagd hadden, waaruit men kan bewijzen, dat hij in de waarheid niet gestaan heeft, als Hij zegt „want de waarheid is in hem niet.quot; (Joh. 8 vs. 44). Nu, de waarheid zou in hem zijn, indien bij in dezelve gestaan had ; doch dit is van hem gezegd met eene manier van spreken, die niet zeer gewoon is, want aldus schijnt het te luiden: hij heeft in de waarheid niet gestaan, want de waarheid is niet in hem, even alsof de oorzaak ware, waarom hij in de waarheid niet gestaan heeft, overmits in hem de waarheid niet is, daar veelmeer de oorzaak er van is, waarom hij in de waarheid niet is, overmits hij in de waarheid niet gestaan heeft (Ps. 17 vs. 6, naar de overzetting der 70). Maar deze manier van ₈preken is ook in een zekeren psalm waar gezegd wordt „Ik heb geroepen, want o God! Gij hebt mij verhoord.quot; Maar als hij gezegd heeft „ik heb geroepen, alsof van hem gevraagd was, waaruit hij kon bewijzen, dat hij geroepen had, zoo is het dat hij van de werking der verhooring Gods betoont de beweging zijner roe. ping, even alsof hij zeide: hieruit bewijs ik, dat ik geroepen heb, want Gij hebt mij verhoord.

HOOFDSTUK XV.

Wat men te gevoelen heeft van hetgeen er geschreven is „De duivel zondigt van den beginne.''''

Insgelijks aangaande hetgeen ook Johannes van den duivel zegt (1 Joh. 3 vs. 8), „de duivel zondigt van den beginne, dat eenigen daaruit willen beweeren, dat er is eene geschapen natuur der zonden, dezulken verstaan niet, indien het natuurlijk is in de schepping, dat het dan geenzins zonde kan zijn. Maar wat antwoorden zij toch op de prophetische getuigenissen, n.1. op hetgeen Jesaja zegt (beteekenende den duivel onder den figuurlijken persoon van Prins van Babylonië) „hoe zijt gij van den Hemel gevallen, gij schoone morgensterre. (Jes. 14 vs. 12). Of heigeen Ezechiël zegt „gij zijt geweest in den lusthof Gods, en met allerlei edelgesteenten versierd. (Ezech. 28 vs. 13). Met deze woorden wordt te verstaan gegeven, hoe hij te eeniger tijd zonder zonde geweest is, want een weinig daarna wordt nog uitdrukkelijker van hem gezegd „dat hij is geweest zonder vlek in zijn doen dien dag toen hij geschapen was. (Ezech. 28 vs. 15). Indien wij dit gevoegelijker. wijze niet anders kunnen verstaan, zoo zal het ook noodig zijn, dat wij die spreuk, met welke gezegd is „hij heeft in de waarheid niet gestaan,quot; mede zóó nemen, dat hij in de waarheid geweest is, maar daarin niet gebleven is. En die spreuk, dat de duivel van den beginne aan zondigt, dat men daaruit niet moet meenen, dat hij zondigt van den beginne aan dat hij geschapen is, maar van hel begin der zonde aan, uit oorzaak, dat van zijne hoogmoedigheid de zonde allereerst begonnen is. En evenzoo die spreuk, welke geschreven is in het boek Job, ter plaatse, waar melding gemaakt wordt van den duivel „dat is het begin van het werk des Heeren, dat Hij gemaakt heeft, dal het bespot is geworden tan

van db

zijne engelen, (Job. 40 vs. 14, naar de over-zelling van de 70), waarmede ook schijnt overeen te komen die psalm, in welken gelezen wurdt „den draak, dien Gij gemaakt hebt om hem te bespottenquot; (Ps. 104 vs. 26; doch let op de overzetting der 70). Deze spreuken moeten geenzins zoo verslaan worden, dat wij zouden meenen, dat hij zoodanig van den beginne geschapen is om van de engelen bespot te worden, maar dat zulks in deze strafl'e na de zonde geordineerd is. Zoodan, zijn begin is het werk des Heeren, want daar is geene natuur zelfs in de allerslechtste beeslkens, welke Hij niet geordineerd en gemaakt heeft; want van Hem is alle male, alle schoonheid, alle orde, zonder welke geene dingen kunnen gevonden of bedacht worden. Hoeveel temeer is dan van Hem de engel, welke in waardigheid der nature alle andere dingen, die God geschapen heeft, verre te boven gaat.

HOOFDSTUK XVI.

Van de trappen en verscheidenheden der schepselen, welke het gebruik des pro [IJls anders acht dan de orde der reden.

Onder al deze dingen, welke niet zijn hetgeen God is, door Wien zij gemaakt zijn, worden de leoende dingen gesteld boven die, welke niet leven, gelijk ook die dingen, welke kracht hebben van voorstelling, of ook van te begeeren, gesteld worden boven die dingen, welke zoodanige beweging niet hebben. En onder die dingen, welke leven hebben, worden die welke gevoel der zinnen hebben, boven die gesteld, welke geene gevoelige zinnen hebben, want de dieren worden boven de boomen gesteld, en onder de dieren, die zinnen hebben, worden de verstandige -gesteld boven die, welke niet verstandig zijn ; zooals de menschen, die boven de dieren gesteld worden, lin onder die schepselen, welke verstandig zijn, worden de onsterfelijke gesteld boven de sterfelijke, gelijk de engelen boven de mbnschen; doch al deze dingen worden boven elkander gesteld in orde der natuur. Maar er is nog eene andere manier van de bemeiking der dingen, welke is naar het profijt en de gedienstigheid van ieder in 't bijzonder, waardoor geschiedt, dat wij eenige dingen, die zonder gevoel en zinnen zijn, zelfs bo-

mo gods. 19

ven eenige dingen stellen, die gevoel en zinnen hebben, ja zóó veel, dat wij, indien wij de magt hadden, die geheel van de natuur der dingen uit de wereld zouden wegnemen, niet eens bedenkende welke plaats zij in dezelve hebben, of, indien wij het weten, die evenwel stellen boven ons profijt; want wie zou niet liever brood willen hebben in zijn huis dan muizen, en gouden penningen dan vlooijen? En wat wonder is zulks, naardien zelfs in de vergelijking van de menschen, wier natuur immers van zulke hooge waardigheid is, in 't algemeen een paard duurder gekocht wordt dan een slaaf, en een edelgesteente duurder dan eene slavin. In zulke vrijheid van oordeelen verschilt zeer veel de reden van hem, die iets bemerkt, van de noodzakelijkheid des genen, die iels gebrek heeft, of van de vermakelijkheid des genen, die iets begeert, dewijl de reden eene zaak acht naar dat zij ten aanzien van zich zelve is in de trappen der dingen, maar de noodzakelijkheid acht eene zaak voor zooveel als zij die om iets anders begeert: insgelijks onderzoekt de reden wat er waar schijnt te zijn voor het licht des gemoeds. Maar de vermakelijkheid onderzoekt, wat er genoegelijk en zoetvlijend schijnt te zijn voor de zinnen des ligchaarns; maar zóóveel vermag het gewigt van den wil en der üefde in do redelijke naturen, dat, hoewel de engelen in orde dor natuur boven de menschen gesteld worden, de goeds menschen nogtans, ten aanzien van de wet der geregtig-heid, boven de kwade engelen geacht worden.

HOOFDSTEK XVII.

Hoe het gebrek der boosheid niet is eene geschapene natuur, maar dat de boosheid tegen de natuur is, en dat de oorzaak van de zonde niet de schepper is, maar de wil.

Zoo verstaan wij dan, dat er van de natuur en niet van de boosheid des duivels gezegd is „dat is het begin van het werk^des Heerenquot; (Job 40 vs. 14). Want waar de boosheid is, daar is zonder twijfel eene natuur zonder gebreken voorgegaan. Nu, het gebrek is^ tegen de natuur, zoodat het niets vermag dan de natuur te schaden; alzoo zou het geen ge brek zijn van God te wijken, tenware het de na'uur.

■wier gebrek dit is, meer toekwam met God te zijn. Derhalve is zelfs de kwade wil een zeer groote getuigenis van hunne vroegere goede natuur. Maar gelijk God de Schepper is der goede naturen, alzoo is Hij ook de allerregtvaar-digste schikker der kwade willen, zoodat, wanneer zij hunne goede naturen kwalijk gebruiken, Hij ondertusschen hunne kwade willen tvel gebruikt. Alzoo heeft Hij teweeg gebragt, dat de duivel, door Zijne instelling goed zijnde, en door zijn eigen wil kwaad, in het allerlaagste geordineerd is, zoodat hij bespot wordt van zijne engelen, zóódanig, dat zelfs zijne aanvechtingen den heiligen bevorderlijk zijn, daar hij meende hen met dezelve te beschadigen. En aangezien God, toen Hij hem schiep, van zijne toekomstige boosheid niet onwetend was, en Hij tevoren zag welk goed hij door zijn kwaad zou teweeg brengen, zoo zegt een zekere psalm „den draak, dien Gij gemaakt hebt om hem te bespottenquot;; opdat hierdoor, n.1. dat Hij hem door Zijne goedheid goed gemaakt heeft, zou verstaan worden, dat Hij hem aireede door Zijne vóórwetenschap alzoo van tevoren bereid heeft, even gelijk Hij hem zou gebruiken, wanneer hij boos zou zijn.

HOOFDSTUK XVIII.

Van de schoonheid der gansche wereld, welke door de schikking en bestelling Gods nog klaarder blijkt uit de tegenstelling der tegenstrijdige dingen.

Want God zou niet één menscb noch één engel geschapen hebben, dien Hij tevoren wist dat boos zou zijn, tenzij dat Hij meteen mede geweten had tot welke gedienstigheden en tot welk gebruik van goed Hij dien zou voegen, om diensvolgens de orde der wereld, evenals een allerschoonst gezang, met. eenige tegendee-len te versieren en te vereeren. Want de tegendeelen, gelijk ze genoemd worden, zijn in de versierselen der redenen zeer fraai voegende en schikkende, en worden in het Latijn genoemd opposita, of, dat de zaak nog beter uitdrukb contraposita, dat is, tegenstellingen. Want he' woord antitheta is in de Latijnsche taal in geen gebruik, hoewel de Latijnsche reden zoodanige manieren van versierselen mede gebruikt, en niet alleen de Latijnsche, maar ook de talen van alle andere volken. Zulke manieren van tegenstellingen gebruikt de apostel Paulus in den tweeden brief aan de Corinthen, als hij die plaats zeer zoetelijk uitlegt, waar hij zegt: (2 Cor. 6 vs. 7). „door de wapenen derregtvaar-digheid ter tegter en ter linker hand; door eer en oneer; door lastering en prijs; als verleiders en nogtans waarachtig; als onbekend en nogtans bekend; als die sterven en ziet wij leven; als die gestraft worden en niet gedood; als droevig zijnde en nogtans altijd vrolijk, als arm, nogtans velen rijkmakende als niet hebbende en nogtans alle dingen bezittende.quot; Gelijk dan deze tegendeelen, gesteld zijnde tegen andere tegendeelen, in de redenen eene fraaiheid geven, alzoo uit de tegenstelling van verscheiden tegendeelen tegen elkander bestaat de schoonheid en fraaiheid dezer wereld, niet ten aanzien van eenige uitspraak der woorden, maar ten aanzien van de klare uitspraak der dingen, hetwelk allerkennelijkst gesteld en aangewezen wordt in het Boek Ecclesiastius, op deze wijze: tegen het kwaad is het goed, en tegen de dood is het leven. Alzoo ook tegen den godvruch-tigen is de zondaar.

HOOFDSTUK XIX.

Wat men heeft te geweien, aangaande hetgeen er geschreven is: toen scheidde God het licht van de duisternis.

Hoewel de duisterheid der goddelijke woorden daartoe ook nuttig en dienstig is, dat zij zeer vele gevoelens der waarheid voortbrengt, en die tot het licht der kennis brengt, dewijl de een dezelve dus en de andere weder zóó verstaat; maar ondertusschen heeft men daarin toe te zien, dat hetgeen op die duistere plaats zoo verstaan wordt, dat hetzelve versterkt en bevestigd wordt óf door medegetuiging van klare en openbare zaken, óf door eenige andere klare schriftuurplaatsen, die buiten allen twijfel zijn. Insgelijks wanneer daar vele dingen verhandeld worden, dat men dan trachte te komen tot datgene, wat hij gevoeld heeft, die het geschreven heeft; doch indien zulks verborgen is, en evenwel bij gelegenheid ergens eene duistere diepte moet verhandeld worden, laat dan eenige andere waarachtige dingen gezegd worden. Daarom dunkt mij dat gevoelen niet vreemd te zijn van de

werken Gods, dat men zegge, wanneer het eerste licht gemaakt is, dat daarmede verstaan moet-worden, dat de engelen geschapen zijn, en dat er onderscheid is gemaakt tusschen de heilige en onreine engelen, als er gezegd wordt: toen scheidde God het licht van de duisternis, en noemde het licht dag en de duisternis nacht. Gen. 1 vs. 4). Want Hij alleen heeft hen van elkander kunnen scheiden, Die tevoren, eer zij gevallen waren, geweten heeft, dat zij zouden vallen, en diensvolgens dat zij, beroofd zijnde van het licht der waarheid, in hun duisteren hoogmoed zouden volharden en blijven. Want tusschen dezen onzen allerbekendslen dag en nacht, dat is, tusschen dit ons licht en onze duisternis, heeft Hij die groote lichten des Hemels, die zeer gemeen zijn voor onze zinnen, bevolen dat zij dag en nacht zouden scheiden, want zegt Hij „daar worden lichten aan het firmament des Hemels; dat zij schijnen op de aarde en den dag en den nacht scheiden.quot; (Gen. 1 vs. 14). En een weinig daarna zegt Hij: En God maakte twee groote lichten, een groot licht, dat den dag regeert en een klein licht dat den nacht regeer!, daartoe ook sterren. En God zette ze aan het firmament des Hemels dat zij schenen op de aarde, en den dag en den nacht regeerden en scheidden licht en duisternis. (Gen. 1 vs. 10). Maar tusschen dat licht, hetwelk het heilig gezelschap der engelen is, en hetwelk merkelijk door de verlichting der waarheid schijnt, en tusschen de duisternissen, die tegen hetzelve strijden, n.l. die allerergste gemoederen der booze engelen^ die afgekeerd zijn van het licht der geregtig-heid, is Hij diegene geweest, die daarin heeft kunnen verdeelen, daar het toekomstig kwaad, niet hunner natuur, maar van hun wil. Hem niet verborgen noch onbekend heeft kunnen zijn.

HOOFDSTUK XX.

Van hetgeen er gesproken is na de scheiding des lichts en der duisternis: „En God zag, dat het Held goed was.'''

Ook moet men met geen stilzwijgen voorbijgaan (Gen. 1 vs. 3), waar God gezegd heeft: het worde licht, en het werd licht, waarop gevolgd is: en God zag, dat het licht goed was, (Gen. 1 vs. 4), en niet daarna toen Hij het licht van de duisternis gescheiden had, en toen

Hij het licht genoemd had dag en de duisternis nacht, opdat Hij niet tezamen met het licht aan de duisternissen zou schijnen een getuigenis van zijn welbehagen gegeven te hebben. Want daarna, alwaar de duisternissen zonder schuld zijn, tusschen welke n.l. en tusschen het licht, dat zigt-baar is met onze oogen, de lichten des Hemels hunne scheiding maken, wordt daar niet voorheen, maar daarna tot een besluit gezegd: en God zag, dat het goed was. (Gen. 1 vs. 18). Want beide heeft het Hem behaagd, overmits het beide zonder zonde was. Maar als God zeide: het worde licht, en het werd licht, zoo volgt daar straks: en God zag, dat het licht goed was. En daarna wordt daar tot een besluit bijgevoegd: toen scheidde God het licht van de duisternis, en noemde het licht dag en de duisternis nacht, doch op deze plaats is er niet bijgevoegd „en God zag dat het goed was,' opdat het niet beide goed genaamd zou worden, dewijl het ééne kwaad was, n.l. door zijn eigen misdaad, en niet van nature. En derhalve heeft aldaar alleen het licht den Schepper behaagd. Maar hoewel Hij do duisternissen der engelen heeft willen ordineeren, schikken en besturen, nogtans heeft Hij die nimmermeer willen toestemmen, noch voor goed of behagelijk aannemen

HOOFDSTUK XXI.

Van de eeuwige en onveranderlijke wetenschap Gods en van den wil, door tvelken alle dingen, die Hij gemaakt heeft. Hem altijd zoo behaagd hebben te maken, als zij gemaakt zijn.

En wat is dieshalve daarmede anders te verstaan, dat telkens, overal en np alles gezegd wordt: en God zag dat het goed was, dan eene toestemming Zijns works, naar de kunst gemaakt zijnde, welke de wijsheid Gods is ; want God zeide niet, toen het nog niet gemaakt was, dat het toen goed was, zoodat er niets van dit alles gemaakt zou geweest zijn, indien Hem iels onbekend geweest ware. Zoo ziet Hij het dan overmits het goed is, en indien Hij het niet gezien had eer het gemaakt was, zou het niet gemaakt geweest zijn, zoodat Hij ons aanwijst dat het goed is, maar geenzins zulks zelf wijs wordt of verneemt. Doch Plato heeft moor

durven zeggen, n.1. dat God zeer verheven is geweest in blijdschap, hebbende de Schepping van de gansche wereld volbragt, in welke plaats hij niet zoo uitzinnig geweest is, dat hij gemeend zou hebben, dat God door het nieuwe gebouw Zijns werks gelukzaliger was geworden; maar op deze wijze heeft hij willen betoonen, dat het gedane werk aan den kunstenaar heeft behaagd, evenals het Hem behaagd had toen Hij het naar de kunst nog zou doen, niet dat eenigzins de wetenschap in God verandert, zoodat de dingen, die niet zijn, namaals anders in Hem worden, gelijk ook iets anders de dingen, die nu zijn, en ook wat anders de dingen die geweest zijn. Want het is met God niet, dat Hij, even als wij, of vooruit ziet wat toekomend is, of aanschouwt wat tegenwoordig is, óf ziet hetgeen voorbij is, maar zulks doet Hij op eene andere manier, welke zeer verre is van de gewoonte onzer gedachten, want Hij ziet niet van het een op het ander door verandering van gedachten, maar doet zulks gansch onveranderlijk, zoodat de dingen, die tijdelijk gesichieden, nog geene toekomende dingen zijn, maar tegenwoordige dingen, en verder ook nu geen verledene dingen zijn. Maar Hij begrijpt die dingen alle tezamen met eene vaste, gestadige en eeuwige tegenwoordigheid, en begrijpt ze niet anders met de oogen dan met het gemoed, want Hij bestaat niet uit ziel en ligchaam. Ook begrijpt Hij zulks nu niet anders dan tevoren of daarna want Zijne wetenschap is niet gelijk onze wetenschap, dat zij verwisseld zou worden door de verandering der drie tijden, n.1. de tegenwoordige, de verleden en de toekomende tijd, want bij Hem is verandering, noch veranderlijke be^ schaduwing des lijds. (Jac. 1 vs. 17). Want Zijne overlegging gaat niet van gedachten tot gedachten, want alle dingen, oie Hij wetende bekent, zijn tegelijk in Zijne onligchamelijke aanschouwing; want gelijk Hij de tijdelijke dingen beweegt zonder eenige lijdelijke bewegingen alzoo is het, dat Hij do lijden ook weet zonder eenige tijdelijke wetenschappen. Zoodan, in dat-zelve heeft Hij gezien, dat goed was wat Hij gemaakt had, in hetwelk Hij gezien heeft, dat goed was wat Hij maken zou. En dat Hij dit gedaan werk gezien heeft, daarmede heeft Hij Zijne wetenschap niet verdubbeld of vermeerderd, even alsof Hij van mindere wetenschap zou geweest zijn vóór Hij gemaakt had hetgeen Hij zag, Hij, zeg ik. Die zoo volkomen niet zou kunnen werken, tenware Hij van zulke volko-mene wetenschap ware, dat er uit Zijne werken niet kon bijgevoegd worden. Derhalve, indien wij alleen hadden te beantwoorden de vraag, wie het licht gemaakt heeft, zoo zou het genoeg zijn le zeggen: God heeft het licht gemaakt. Maar indien men vraagt, niet alleen wie het gemaakt heeft, maar ook door wien Hij het gemaakt heeft, zal het genoeg zijn, dat men zegt: en God sprak het worde licht, en het werd licht, opdat wij daaruit mogen bekennen, dat God niet alleen het licht gemaakt heeft, maar dat Hij het ook door het woord gemaakt heeft. Maar aangezien wij bijzonder 3 dingen van eenig schepsel behoorden le welen en le verslaan, n I. wie het gemaakt heeft, door wie het gemaakt is, en waarom het gemaakt is, zoo zegt Hij : en God sprak het worde licht, en het werd licht: en God zag dat het licht goed was. Indien wij dan vragen, wie het licht gemaakt heeft, het is God. En door wien Hij het gemaakt heeft, en Hij sprak; „het worde, en het werd.quot; En waarom Hij het gemaakt heeft, vermits het goed is, want er is geen uitnemender meester dan God, noch krachtiger kunst dan Gods woord, noch beter oorzaak waarom, dan dat het goede van den goeden God geschapen wordt. En deze oorzaak betuigt ook Plato, dat de regtvaardige oorzaak is van de wereld te scheppen, n.1. dat door den goeden God goede werken zouden gemaakt worden, hetwelk hij zegt, hetzij dat hij zulks van hen, die het gelezen hadden, verslaan en gehoord heeft, of dat hij door zijn aller-kloekst verstand de onzigtbare dingen Gods door de geschapen creaturen gezien en verstaan heeft, of dat hij zulks geleerd heeft van hen, die dit alles gezien hadden.

HOOFDSTUK XXII.

Van zulke menschen, welke in eenige dingen, die in de wereld door den goeden Schepper geschapen zijn, een mishagen hebben, en diensvolgens mcenen, dat er eenige geschapen nature kwaad is.

Evenwel deze oorzaak, n.1. de goedheid Gods om goede dingen te scheppen; deze zoo regt-

tan be

vaardige en zoo wel bekwame oorzaak, die, wanneer zij naarstig aangemerkt en godvruchtig overlegd wordt, genoegzaam eindigt alle zwarigheden van hen, die naar 's werelds oorsprong en begin onderzoeken, deze oorzaak, zeg ik, hebben eenige ketters niet gezien, want zij vonden eene gebrekkige en brooze sterfelijkheid des vleesches, dat aireede afkwam van zijne regt-vaardige straf, ten aanzien vanwelke vele dingen met hetzelve niet overeenkomen, gelijk vuur en koude, of eenig wreed wild beest, of iets anders dergelijks. Ja welke zij niet eens bemerken, hoe bekwaam die in hunne plaatsen en naturen zijn, en met welke schoone orde die geschikt zijn, en hoe groote schoonheid en lief lijkheid die aan de wereld, elk naar zijne ambten en gedeelten, evenals tot eene gemeene republiek, aanbrengen: ja welke groote gedienstigheden zij ook ons toebrengen, indien wij die gevoegelijk en naar behooren wisten te gebruiken, zoodat ook de vergiften, welke bij onbehoorlijk gebruik schadelijk zijn, nogtans tot gezonde geneesmiddelen dienen wanneer zij behoorlijk gebruikt worden. En daarentegen zulke dingen, in welke wij ons vermaken, gelijk daar zijn: spijs en drank, en ook dit lichl_; die worden bevonden door ontijdig en onmatig gebruik ons schadelijk te zijn, waarom ook de Goddelijke Voorzienigheid vermaant, dat wij geene zaken onwijs zullen verachten, maar dal wij zeer naauw en naarstig het profijt en nut van ieder ding zullen onderzoeken, en waar ons verstand of onze zwakheid te kort komt, dat wij daar znllen gelooven, dat het nut dieshalve ons onbekend en verborgen is, gelijk ons eenige dingen onbekend waren, die wij later niet dan met veel moeite naauwelijks hebben kunnen leeren kennen, want het verbergen van het nut is öf eene oefening onzer nederigheid, óf eene vermorseling van onzen hoogmoed, want geene geschapene natuur kan gansch kwaad zijn, dewijl de naam des kwaads niet anders medebrengt dan een gemis en eene berooving des goeds; maar ondertusschen beginnende van de aardsche tot de Hemelsche — en van de zigtbare tot de onzigtbare dingen, zullen wij bevinden, dat sommige goede dingen beter zijn dan andere, en dat daarom, opdat alle dingen ongelijk zouden mogen zijn. Nu, God is op zulke wijze een groot kunstenaar in groote dingen, dat Hij geen

gt; cods. 23

minder kunstenaar is in kleine dingen, welke kleine dingen niet naar hunne grootte, welke zeer gering is, zijn af te meten, maar naar de wijsheid des kunstenaars. Wanneer men b.v. afscheert zijne eene wenkbraauw, is dit zoo weinig, dal men bijna niets van het ligchaam afneemt; ondertusschen hoeveel wordt daardoor afgenomen van de schoonheid, want het ligchaam bestaat niet in wanschikkelijkheid, maar in gelijkheid en in eene juiste afmeting der leden. Voorwaar! men heeft zich niet zeer te verwonderen, dat zij welke meenen dat er eenige natuur kwaad gesproten en voortgekomen is, quan-suis van een zeker tegenstrijdig beginsel, dat die zeg ik, niet willen aannemen deze oorzaak van de schepping der dingen, n.1. dat de goede God alle dingen goed geschapen heeft, dewijl zij gelooven, dat Hij voornamelijk bewogen is geweest door den uitersten nood van het kwaad, dat tegen Hem streed om deze werken der wereld te maken, en dat Hij Zijne goede natuur, met het kwaad te overwinnen en te bedwingen, besmet heeft, welke natuur, schandelijk besmet en zeer wreed gevangen en onderdrukt zijnde. Hij naauwelijks met groote moeite en arbeid reinigt en bevrijdt, nogtans niet zijne natuur geheel, maar dat deel zijner natuur dat van die besmetting niet kan gereinigd worden, hetwelk als het deksel en de gevangenis zou zijn van den overwonnen en opgesloten vijand. Want de Manicheen zouden anders zoo gansch dwaas, of veelmeer zoo gansch dol niet zijn, indien zij geloofden, dat Gods nature was, gelijk als zij is onveranderlijk en gansch onverderfelijk, welke geen ding kan kwetsen of schaden. En indien zij aangaande de ziel met eene christelijke ge zondheid geloofden, dat zij door den wil tot erger kon veranderd worden, en daarbenevens ook door de zonde kon verdorven worden, en diensvolgens van het licht der onveranderlijke waarheid kon beroofd worden, dewijl zij niet is een gedeelte Gods, noch van die natuur, welke Gods is, maar dewijl zij var. God geschapen is, zijnde alzoo verre beneden haren Schepper.

HOOFDSTUK XXIU.

Van de dwaling, van welke Origems' leering beschuldigd wordt.

Maar het is allermeest te verwonderen, dat ook sommigen, die met ons gelooven, dat er een beginsel is van alle dingen, en dat er geene natuur is, die niet is, wat God is, welke elders vandaan kan zijn dan van den Schepper, dat dere zelfden nogtans deze zoo goede en eenvoudige oorzaak van de schepping der wereld niet goedelijk en eenvoudig hebben willen gelooven, zóó, dat de goede God het goede zou scheppen, en daarbenevens, dat die dingen beneden God zouden zijn, welke niet zijn wat God is, nogtans dat niemand de goede dingen kon maken, dan alleen de goede God. Maar de zielen zeggen zij, dat die wel geene deelen Gods zijn, maar dat zij gemaakt' zijn door God, en voorts dat zij gezondigd hebben met af te wijken van den Schepper en dat zij door verscheiden afwijkingen, naar gelegenheid van de verscheidenheden der zonden, van de Hemelen tot de aarde voortgegaan zijn, en voorts verscheiden ligchamen evenals gevangenissen verdiend hebben. En dat dit de wereld is, en dat dit de oorzaak is geweest van de schepping der wereld, niet opdat er goede dingen zouden geschapen worden, maar opdat de kwade dingen zouden belet worden. Vanwege zoodanige meening wordt Origenis teregt bestraft, want in zijne boeken, die hij noemt periarchon, dat is: van de beginselen, heeft bij zulks gevoeld en ook geschreven, waarover ik, meer dan ik uitspreken kan, verwonderd ben, dat een man, zóó geleerd en zóó welgeoefend en ervaren in de kerkelijke schriften, niet eens aangemerkt heeft, hoe gansch strijdig zulks is tegen de meening van deze onze schriftuur, zijnde van zulk een groot aanzien, dat daar bijgevoegd wordt „en God zag dat het goed was.quot; En toen nu alles volbragt en volmaakt was, dat er toen (ot een besluit bijgevoegd werd: en God zag aan, alles wat Hij gemaakt had, en ziet daar, hel was alles zeer goed, (Gen. 1 vs. 31), waarmede dezelve geene andere oorzaak om de wereld te scheppen, heeft willen verstaan hebben dan opdat de goede dingen door den goeden God zouden gemaakt worden. Alzoo, indien er niemand gezondigd had, zou de wereld versierd on vol geweest zijn alleen met goede naturen. En overmits er zonde is, zoo volgt daarom niet, dat alles met zonde vervuld is, dewijl er een veel grooter getal goeden onder de Hemelsche schepselen de ordinantie hunner natuur behoudt. En de kwade wil overmits die niet heeft willen houden de orde der natuur, heeft daarom niet kunnen ontgaan de wetten van den regtvaardi-gen God, Die alles ten besten schikt en ordineert. Want gelijk eene schilderij schoon is, zelfs met eene zwarte verwe, wanneer die n.1. op hare behoorlijke plaats gesteld is, alzoo ook de gansche wereld, indien men die kon aanschouwen, is tezamen ook met de zondaren schoon, niettegenstaande hunne leelijkheid, wanneer die op zich zelve aangemerkt wordt, hen schandelijk maakt. Voorts heeft ook Origenis en zij, die met hem zoo gevoelen, moeten zien, indien zoodanige meening waarachtig ware, n.1. dat de wereld daarom gemaakt is, opdat de zielen, naar de verdiensten barer zonden, zekere ligchamen zouden ontvangen, evenals gevangenissen, in welke zij tot straf zouden op gesloten worden, zoodal de zielen, die het minst gezondigd hadden, de bovenste en ligtste ligchamen zouden hebben, en de zielen die zwaarder gezondigd hadden, de benedenste en zwaarste ligchamen zouden hebben, indien dit zeg ik, waarachtig ware, moesten de duivelen, die de erg-stcn van allen zijn, aardsche ligchamen hebben, welke de benedenste en zwaarste zijn, en niet de booze menschen, die ze nogtans hebben. Maar nu, opdat wij zouden mogen verstaan, dat de verdiensten der zielen niet zijn te rekenen naar de hoedanigheden der ligchamen, zoo is 't dat de allerbooste duivel een ligchaam van de lucht heeft, maar de mensch, die nu mede boos is, doch in veel mindere mate, heeft nogtans een ligchaam van slijk, dat hij voorwaar al vóór de zonde ontvangen heeft. En wat kan er dwazer gezegd worden dan dat aangaande de zon, opdat zij in de wereld één en alleen mogt zijn, dat de kunstige God daarmede niet gezocht heeft te dienen of de heerlijkheid der schoonheid, óf het welvaren der ligchamelijke dingen, maar dat de zaak veelmeer hiermede alzoo zou toegegaan zijn, dat zij opgekomen is ter oor. zake dat eene zekere ziel zóó gezondigd had dat zij verdiend had in zoodanig ligchaam besloten te worden. En alzoo, indien het gebeurd

was, dat niet ééne ziel, maar twee zielen, ja niet twee zielen, maar 10 of 100 gelijkelijk en evenveel gezondigd hadden, dat dan deze wereld 100 zonnen zou gehad hebben; doch dat zulks niet geschied is, door de wonderlijke beschikking en voorzienigheid des Werkmeesters ten dienste van het welvaren' en de schoonheid der ligchamelijke dingen, maar dat zulks gekomen zou zijn alleen bij gelegenheid van de afwijking eener zondigende ziel, zoodat zij alleen zoodanig ligchaam verdiende. Maar alhier moet men wederhouden de afwijking niet der zielen, van welke zij niet weten wat zij zeggen, maar de afwijking van hen, die zulke dingen gevoelen, als verre verdwaald zijnde van de waarheid en behoorlijkheid. Deze 3 dingen dan, die ik te voren aangewezen heb, naardien zij in ieder schepsel vereischt worden, n.1. wie ze gemaakt heeft, door wien Hij ze gemaakt heeft, en waarom Hij ze gemaakt heeft, zoo heeft men te antwoorden : ten eersten God, ten tweeden door het Woord, en ten derden omdat Hij goed is. Ondertusschen of hier in een geestelijken, diep verborgen zin de Goddelijke Drieheid ons te verstaan gegeven wordt, n.1. Vader, Zoon en Heilige Geest, en of hier ook iets voorkomt dat ons op deze schriftuurplaatse niet toelaat zulks alzoo te nemen, dit is eene vraag van zeer veel diepte. Ondertusschen, dat wij alles in een boek zouden verklaren, zulks moet men ons niet Ie laste leggen.

HOOFDSTUK XXIV.

Van de Goddelijke Drievuldigheid, welke overal in al Zijne werken verspreid heeft de betuigingen van Zijne eigene klare be-dnidenissen.

Wij gelooven, houden vast en prediken in alle getrouwheid, dat de Vader geteeld heeft het Woord, n.1. die wijsheid, door welke alles gemaakt is, den Eeniggeboren Zoon, te weten Hij één zijnde, den Eenen; Hij eeuwig zijnde, den mede eeuwigen ; Hij allerhoogst goed zijnde. Die met den Vader even goed is. En daarenboven, dat de Heilige Geest is tezamen de Geest des Vaders en des Zoons, en daarbenevens, dat Hij van hetzelfde Wezen en van dezelfde eeuwigheid is met beiden, en dat dit geheel is de De stad Gods.

Drievuldigheid vanwege de eigenschap der personen, en ook de Eenige God vanwege de ondeelbare Godheid, gelijk ook eene Almagtige vanwege de ondeelbare Almagt; nogtans zóó, dat, wanneer men van elk bijzonder vraagt, men dan heeft te antwoorden, dal ieder derzelve is God en Almagtig, en, wanneer men vraagt van allen tezamen tegelijk, dat men dan niet heeft te antwoorden, dat er zijn 3 Goden of 3 Al-magtigen, maar één Almagtige God, want in 3 is zulk eene onafscheidelijke en ondeelbare éénheid, dat dezelve gewild heeft, dat zij alzoo zal gepredikt worden. Nu, of do Heilige Geest des goeden Vaders en des goeden Zoons, overmits dezelve beiden gemeen is, met regt de goedheid van beiden zou kunnen genoemd worden, daarvan zou ik niet ligt iets durven zeggen; maar veel ligter zou ik durven zeggen, dat Hij ware de Heiligheid van beiden, niet als de hoedanigheid van beiden, maar zelfs ook het wezen en de derde persoon in de Drievuldigheid. Want tot zulks leidt Hij mij veel waarschijnlijker, dat naardien de Vader Geest is en de Zoon ook, en de Vader heilig en de Zoon heilig, Hij nogtans eigenlijk genaamd wordt Heilige Geest, als de Heiligheid die wezenlijk is, en mede wezenlijk van beiden. Doch indien de Goddelijke goedheid niet anders is dan Heiligheid, voorwaar zulks is eene naarstigheid der reden en geene stoute vermetelheid, opdat in de werken Gods in eene verborgen manier van spreken onze aandacht geoefend worde, en door inleiding bij ons verstaan worde de Drievuldigheid, en daarbenevens wie ieder schepsel gemaakt heeft, door wien Hij hel gemaakt heeft en waarom Hij hel gemaakt heeft, want daar wordt verstaan de Vader des Woords, Die gezegd heeft dat het zou worden. Nu, wat door Zijn zeggen geworden is, dat is ongetwijfeld door het Woord geworden, en in hetgeen er gezegd wordt „en God zag dat hel goed was,quot; wordt genoeg te kennen gegeven, dal God niet door eenige noodzakelijkheid en niet door eenig gebrek van Zijn eigen dienst of profijl, maar alleen bewogen zijnde door Zijne goedheid, gemaakt heeft wat Hij gemaakt heeft, n.1, daarom, overmits het goed is, hetwelk daarom alzoo genaamd wordt, nadat het gemaakt was, opdat daardoor te kennen gegeven worde, dat de zaak die gemaakt is, overeenkomst heeft mei de goedheid door

4

welke zij gemaakt is. Indien met deze goedheid teregt de Heilige Geest verstaan wordt, zoo wordt ons genoegzaam te kennen gegeven de gansche Drievuldigheid in Zijne werken. En vandaar is de oorsprong en de gelukzaligheid van die Heilige Stad, welke hier boven is waar de Heilige engelen zijn. Vraagt men vanwaar die Stad is, God heeft die gemaakt. Indien mijn vraagt vanwaar de wijze is dan antwoorden wij: van God wordt hij verlicht. Verder, zoo men vraagt vanwaar de gelukkige is, dan zeggen wij: van God, Dien hij geniet, want in Hem bestaande, wordt hij gematigd: Hem aanschouwende, wordt hij verlicht; Hem ingelijfd zijnde, wordt Hij verheugd; door Hem is hij, ziet hij, bemint hij, en in de eeuwigheid Gods groeit hij, in de waarheid Gods licht hij en in de goedheid Gods verblijdt hij.

HOOFDSTUK XXV.

Van driederlti leering der gansche phi-

losophie.

Zooveel ik kan verstaan schijnt het, dat de philosophen hierom gewild hebben dat de leering der wijsheid in drieën zou gedeeld zijn, ja hiervan is het gekomen, dal zij kunnen gemerkt hebben, dat zij driederlei moest zijn. Want zij hebben haar alzoo niet ingesteld, dat zij zoo zou zijn, maar veeleer hebben zij haar zoo gevonden, dal zij aireede zoo was, zoodal hel eene deel daarvan in 'l Grieksch genaamd wordt Physica, dat is: de leering her naluren; hel andere deel Logica, dat is : de leering dienende lot verbetering der reden, en het derde Elhica, dal is: de leering der zeden en der geschiklheid des levens, welke namen in hel lalijn nu ook in vele schriften gemeen zijn, zoodat zij genaamd worden naluralis, ralionalis en moralis, welke wij ook korlelijk in hel achlsle Boek aangeroerd hebben. Niet dat hieruit zou moeien volgen, dal zij in deze 3 iels van God en van de Drievuldigheid gedacht hebben, hoewel daar gezegd wordt, dat Plalo allereerst die afdeeling zou bedacht hebben, welke geen anderen Werkmeester aller naturen aangestaan en behaagd heeft dan alleen God, noch ook een anderen gever des verslands noch ook een anderen aanblazer der liefde om wel en gelukzalig te leven. Maar aangezien van de natuur der dingen, van de manier van het onderzoek der waarheid van het einde de_s goeds, tot hetwelk wij alles dat wij doen, moeten strekken, de gevoelens verschillen, zoo is het dat in deze 3 groote vraagstukken al hunne aandacht bestaat, en wel zoo dat in ieder der-zelve groote verscheidenheid is van meeningen, wat n. I. ieder zal volgen. Nogtans twijfelt niemand er aan, dat er is eene zakere oorzaak der natuur, eene zekere gedaante der welen-schap en ook een zeker hoofdstuk des levens. Daar worden ook 3 dingen aangemerkt, welke in ieder mensch, die een kunstenaar is, noodig zijn om wat te maken, n.l. de natuur, de leer en het gebruik. De natuur moet beoordeeld worden uit het versland, de leer uit de wetenschap en het gebruik uit de genieting des werks hoewel mij niet onbekend is, dat de genieting eigentlijk is desgenen die geniet het gebruik desgenen die gebruikt, en dat tusschenbeide dit onderscheid schijnt te zijn, dat wij gezegd worden dat eigenlijk te genieten hetwelk niet behoeft gestrekt te worden tot iets anders en dat ons door zich zelf vermaakt, en dat wij daarentegen dat gezegd worden te gebruiken, hetwelk wij om iets anders zoeken en betrachten zoodal wij de tijdelijke dingen meer moeten gebruiken dan genieten, opdat wij eenmaal mogen komen om te genieten de eeuwige dingen, niel gelijk sommige verkeerde menschen, die het geld willen genieten, en God willen gebruiken, want zij besteden het geld niel om Gods wil, maar God eeren zij om des gelds wille. Maar nogtans in die manier van spreken, welke zeer algemeen is, gebruiken wij het nul en genieten wij hel gebruik; want door hel nul verstaan wij de veldvruchten, die wij alle tezamen lijdelijk gebruiken. Naar deze manier dan noem ik het gebruik in deze 3, welke ik vermaand heb dat in den mensch te bemerken zijn, n.l. de natuur, de leer en het gebruik. Uit dit alles dan om hel gelukzalig leven te bekomen, is, gelijk ik gezegd heb, door de philosophen driederlei leering gevonden, n.l. de natuurlijke vanwege de natuur, de redelijke vanwege de leer en die der zeden vanwege hel gebruik. Indien derhalve onze natuur van ons zelf ware, zouden wij ook voortgebragt hebben onze eigene wijs beid, en wij zouden geen moeite doen om die door leeren te verkrijgen, en onze liefde, van ons voortgekomen — en weder tot ons gekeerd

zijnde, zou ons genoeg zijn om gelukzalig te leven. Maar aangezien onze natuur God tot haren Werkmeester heeft, zoo moeten wij ook buiten allen twijfel, om waarlijk wijs te zijn, Hem tot leeraar hebben en evenzoo moeten wij ook opdat wij gelukzalig mogen zijn. Hem tot een Gever hebben van de allerverborgenste zoetigheid.

HOOFDSTUK XXVI.

Van hel beeld der allerhoogste Drievuldigheid dat op eenigerlei wijze zelfs in de natuur is van den menseh, die nog niet gelukzalig gemaakt is.

Wij bekennen ook in ons het beeld Gods, n.l. van die allerhoogste Drievuldigheid, hoewel niet gelijk met God, maar veelmeer zeer veel daarvan verschillende, insgelijks ook mede niet eeuwig met God, en om in 't kort geheel te zeggen, niet van hetzelfde wezen als God; nog-tans, aangezien er God van natuur niets nader is onder alle dingen die door Hem gemaakt zijn, zoo is het, dat wij in ons het beeld der Drievuldigheid bekennen, dat door eindelijke verbeteringen zal voltrokken worden, opdat het met het zelve mag zijn in eene allernaaste gelijkenis, want wij zijn, en wij welen ook dat wij zijn, en ons zijn en weten beminnen wij ook. Nu, in de dingen die ik gezegd heb, verontrust ons geenc waarschijnlijke valschheid, want wij gevoelen die niet door eenige zinnen des ligchaams, zooals wij die dingen doen, welke builen ons zijn, als met name de kleuren door hel zien, de geluiden door het gehoor, de geuren door den reuk, den smaak door hel proeven, de hard-en zachtheden door het aanraken, vanwelke voelbare dingen wij zelfs zeer gelijke beeldlenissen, welke niet ligchamelijk zijn, in onze gedachten overleggen en in onze memorie bewaren, zoodal wij door dezelve opgewekt worden tot de begeerte er van; maar onderlusschen is hel gansch zeker voor mij, en builen alle bedrog der verbeelding, dat ik ben en dal ik dit weet, en mij zelf liefheb, zoodat ik niet vrees in deze waarachtige dingen eenige besluilredenen van de Aca-demischen. (^#) zeggende „wat was het of gij

(') Do Academischen wederspraken zolis het geloof en het gevoel der zinnen, en meenden dat er geene dingen bedrogen wierd.quot; Voorwaar, indien ik werd bedrogen, zoo ben ik immers; want die niet'is, kan ook niet bedrogen worden, derhalve indien ik bedrogen word, zoo ben ik ook. En aangezien ik bedrogen word, hoe kan ik dan daarin bedrogen zijn, dat ik zou zijn, naardien, het zeker is, dat ik ben, indien ik bedrogen word. Alzoo volgt ook daaruit, dat ik ook daarin niet bedrogen word, dat ik weet dat ik besla, welke twee, naardien ik bemin, zoo voeg ik die zelfde liefde als eene derde van geen minder waarde en achting bij de voorgaande dingen, die ik weel. Want ik word daarin niet bedrogen dat ik bemin, dewijl ik niet bedrogen word in die dingen welke ik bemin, want hoewel zij valsch moglen zijn, noglans zou het waar zijn, dal ik valsche dingen beminde; want op welke wijze zou ik te-regt berispt en verhinderd worden van het beminnen der valsche dingen, indien hel valsch ware dat ik die beminde. Naardien dan die dingen waar en zeker zijn, wie zal er dan aan twijfelen, dat zelfs het beminnen der dingen die bemind worden, niet waar en zeker is? Voorts is er evenmin iemand, die niet zou willen zijn^ als er iemand is, die niet gelukzalig zou willen zijn. En hoe kan hij gelukzalig zijn, die niets is ?

HOOFDSTUK XXVII.

Van het zijn en weten, en van het beminnen van beide.

Ja door eene zekere natuurlijke kragt is zelfs het zijn zóó genoegelijk, dat zelfs zij, die ellendig zijn, nooit om iets anders zouden willen teniet gaan. Alzoo wanneer zij zich zeiven ellendig gevoelen, dan nog willen zij niet, dat zij uil de wereld zouden weggenomen worden, maar veel liever willen zij, dat hunne ellende van hen weggenomen wordt. En zij, die naar hun eigen oordeel allerellendigst zijn en die hel ook waar lijk zijn, en zij, die niet alleen door den wijzen, omdat zij dwaas zijn, maar ook door hen, die zich zeiven gelukzalig meenen, geoordeeld worden ellendig te zijn, omdat zij zijn armoedige menschen en gebrekkige bedelaars; indien ie-

vast konden geweten worden. Zijt gij vroeger door uwo zinnen bedrogen, zeiden zij, dan kunt gij ook nu door uwe zinnen bedrogen zijn; alzoo kan men niets met zekerheid gelooven.

mand dezen de onsterfelijkheid wilde geven met toezegging dat hunne ellende nimmermeer zou sterven, of indien zij in die ellende niet altijd wilden zijn, dat hen dan voorgesteld werd, dat zij niets of nergens zouden zijn, maar dat zij geheel zouden vergaan: voorwaar, dan zouden zij zich verheugen en liever verkiezen altijd zóó te zijn dan dat zij gansch niet zouden zijn. Dit getuigt ieder; want vanwaar komt het, dat de menschen vreezen te sterven en liever in deze hunne ellende willen leven dan die door den dood te eindigen? Dit komt, omdat het genoeg blijkt hoe afkeerig de natuur is van niet te zijn. Derhalve, naardien zij weten dat zij sterven moeten, zoo is het, dat zij als vanwege eene groote weldaad daar naar verlangen, dat hun deze barmhartigheid zou mogen bewezen worden, n.l. dat zij wat langer in deze ellende zouden mogen leven en wat later zouden sterven. Met welk eene groote blijdschap zouden zij alzoo de onsterfelijkheid aannemen! Maar wat zal ik ook zeggen van de onredelijke dieren, die dergelijke dingen niet gegeven is te denken, zelfs van de allergrootste draken tot de allerkleinste wormkens ? Geven zij niet met aj hunne bewegingen te kennen, dat zij willen zijn, en alzoo dat zij hun verderf en ondergang vlieden? Wat zal ik ook zeggen van het geboomte en van alles wat uit de aarde spruit, hetwelk geen gevoel heeft om door eene merkbare beweging het verderf te vlieden? Maken zij hunne wortelen niet diep in de aarde vast, opdat zij een meer verzekerde spruit mogen uitschieten omhoog in de lucht, zoodat zij met hunne wortels niet alleen hun voedsel trekken, maar ook hun bestaan behouden? Ja eindelijk zelfs die ligchamen, welke niet alleen geen gevoel hebben, maar zelfs ook geen voortplantend leven, deze zeg ik, geven zich of omhoog, óf dalen zeer laag neder, of blijven in het midden hangen tot zoodanig einde, opdat zij hun zijn ter plaatse waar zij volgens hunne na'.uur kunnen zijn, mogen bewaren en behouden. Maar nu aangaande het iveten, hoezeer zulks bemind wordt, en hoe ongaarne de menschelijke natuur wil bedrogen worden, zulks kan hieruit verstaan worden, dat ieder liever met een gezond en verstandig gemoed wil weenen en droevig zijn dan in razende uitzinnigheid zich verblijden, welke groote en wonderlijke kragt in geen ander sterfelijk dier is dan in den mensch, niettegenstaande sommige dieren veel scherper ge-zigt hebben om het licht te aanschouwen dan wij: maar nogtans kunnen zij niet genaken dat onligchamelijk licht waarmede ons gemoed eenig-zins bestraald wordt, zoodanig, dat wij overal deze dingen wèl en teregt kunnen oordeelen. Ondertusschen, hoewel in de zinnen der onredelijke dieren geenzins eenige wetenschap is, toch is er eenige gelijkenis van wetenschap. Nu, de andere ligchamelijke dingen zijn genaamd gevoelige dingen, niet omdat zij gevoelen, maar omdat zij gevoeld worden. Ondertusschen in de boomen is dit gelijk met het gevoel onzer zinnen, dat zij gevoed worden en zich voortplanten ; maar deze en alle andere ligchamelijke dingen hebben nogtans hunne verborgen oorzaken in de naturen, evenwel hunne verscheiden schoonheden en gedaanten door welke dit zigt-bare gebouw der wereld schoon is, stellen zij onder de bemerking en onder het gevoelen van onze zinnen, zoodat zij schijnen als te willen geweten worden, in plaats dat ze zelf niet kunnen weten. Maar wij vatten dezelve alzoo met de zinnen onzes ligchaams, dat wij nogtans met die zinnen over dezelve niet oordeelen, want wij hebben een anderen zin, n.l. inwendig, die veel heerlijker is dan die uiterlijke zin des ligchaams waardoor wij regtvaardige en onrechtvaardige dingen gevoelen en bemerken, te weten: de regtvaardige dingen door eene verstandelijke gedaante èn de onregtvaardige dingen door het gemis en de berooving der geregtigheid, ten dienste van welken zin niet te baat komt het gezigt, noch het gehoor, noch de reuk, noch de smaak, noch het gevoel. Alzoo door middel daarvan ben ik zeker, dat ik ben en dat ik zulks ook weet en bemin, en ben mede zeker dat ik het bemin.

HOOFDSTUK XXVIII.

Of wij ooi: de beminning zelve, door welke wij het zijn en het weten beminnen, be-hooren te beminnen, meer ie naderen tot het beeld van de Goddelijke Drieheid.

Maar van het zijn en van het welen, hoezeer die in ons bemind worden, en hoe ook in alle andere dingen die beneden ons zijn, eenige gelijkenis derzelve, hoewel verschillend, gevonden

wordt, daarvan hebben wij genoeg gezegd, n.l. zóóveel als ons voorgenomen werk scheen te rereischen. Maar van de beminning, door welke zij bemind worden, en of ook de beminning zelve bemind wordt, is niet gesproken. Nu, aij wordt bemind, hetwelk wij daaruit bewijzen, dat in al die dingen, welke alleropregtst bemind worden, de beminning zelve meest bemind wordt, want hij wordt met regt geen goed man genaamd, die weet wat goed is, maar die zulks bemint. Waarom gevoelen wij dan niet in ons zeiven, dat wij zelfs de beminning mede beminnen, door welke wij beminnen al het goed dat wij beminnen? Want er is ook eene beminning, door welke bemind wordt, wat men niet behoort te beminnen, en diegene haat in zich zeiven die beminning, welke bemint zoodanige beminning, door welke bemind wordt, wat men behoort te beminnen. Want zij kunnen beide in een mensch zijn, en zulks is goed voor hem, n.l. dat die beminning toeneemt, door welke wij wèl leven, en dat die beminning afneemt, door welke wij kwalijk leven, totdat zij eindelijk volkomen genezen wordt, en dat de geheele tijd, dien wij leven, in goed mag veranderd worden. Want indien wij beesten waren, zouden wij beminnen een vleeschelijk reven en wat volgens de zinnen is, en zulks zou een genoegzaam goed voor ons zijn, en wanneer het ons volgens datzelve wèl ware, zouden wij niets anders zoeken ; insgelijks indien wij boomen waren, zouden wij wel door voelbare beweging niets kunnen beminnen, maar nogtans zouden wij evenwel schijnen (e begeeren dat wij zeer overvloedig vruchtbaar moglen zijn. Indien wij steenen waren, of baren, of wind, of vlam, of iets dergelijks, zonder zinnen of leven, zoo zou ons nogtans niets ontbreken dan quansuis eenige begeerte van ieders plaats en orde, want die .wikkingen en neigingen der ge-wigten zijn quansuis als de beminningen der lig-chamen, hetzij dat ze nederwaarts neigen door zwaarte, of zich opwaarts heffen door ligtheid, want het ligchaam wordt door gewigt gedreven daar het gedreven wordt, evenals het gemoed door de beminning gedreven wordt. Maar aangezien wij menschen, zijn geschapen naar het evenbeeld van onzen Schepper, bij Wien eene ware eeuwigheid en eene eeuwige waarheid is, en ook eene eeuwige en ware beminning, en daar hij zelf is de eeuwige, ware en welbeminde

Drievuldigheid, niet vermengd en ook niet afgezonderd, zoo laat ons besluiten, dat in die dingen, welke beneden ons zijn, aangezien zij geen-zjns zouden zijn, noch ook in eenige gedaante zouden begrepen zijn, en ook geene orde zouden begeeren of houden, ten ware dat zij door Hem gemaakt waren Die allermeest is, Die allerwijst is, Die het meest goed is, laat ons zeg ik besluiten, door loopende al die dingen welke Hij met eene wonderlijke vastheid gemaakt heeft, hoe in dezelve quansuis eenige merkbare teekenen en voetstappen van Hem, in sommige meer en in andere minder ingedrukt zijn, en laat ons in ons zeiven weder-keeren gelijk de jongste zoon in het Evangelie, (Luc. 15,) en laat ons opslaan en tot Hem weder-keeren, vanwien wij door ons zondigen afgeweken zijn; daar zal ons zijn geen dood hebben, daar zal ons weten zonder dwaling zijn, daar zal ons beminnen geene verstoring noch kwetsing hebben. Nu, al is 't dat wij deze onze 3 stukken voor zeker houden en dienaangaande geene andere getuigen gelooven, zoodat wij die zelf gevoelen en met ons waarachtig inwendig gezigt aanschouwen; maar nogtans, aangezien wij door ons zeiven niet kunnen weten hoe lang die zullen zijn, en of zij ook nimmer zullen zijn, en waar zij komen zullen, indien zij wèl verhandeld worden, en ivaar daarentegen, indien ze kwalijk verhandeld worden, zoo is het, dat wij hiervan andere getuigen óf zoeken, óf hebben, van welks geloofwaardigheid waarom men niet heeft te twijfelen, dient deze tegenwoordige plaats niet, om daarvan te handelen, maar zal later gelegenheid gegeven worden om daarvan naarstiger te spreken. Maar in dit Boek van die Stad Gods, welke niet is in eenige vreemdelingschap, noch in de sterfelijkheid dezes levens, maar die onsterfelijk allijd in de Hemelen is, dat is, in dit Hoek van de Heilige engelen die Gode aanhangen, welke nooit afwijkers zijn ge' weest, noch die ooit zullen worden, van wie wij gezegd hebben dat God in het eerst hen gescheiden heelt van diegenen, welke, het eeuwige licht verlatende.; duisternis geworden zijn, daarvan zullen wij door Zijne hulpe, wat wij begonnen zijn, zooveel wij kunnen, verklaren.

HOOFDSTUK XXIX.

Fan de wetenschap der heilige engelen, door welke zij de Drievuldigheid in de Godheid derzelve weten, en aoor welke zij de oorzaken der werken eerder aanschouwen in de kunst des Werkmeesters, dan in de werken des kunstenaars.

Zoodan, die Heilige engelen leeren God kennen, niet door geluidgevende woorden, maar door de tegenwoordigheid van de onveranderlijke waarheid, dat is: door Zijn eeniggeboren Woord, Insgelijks weten zij ook, dat het Woord zelf, en de Vader en hunne Heilige Geest is die ondeelbare Drievuldigheid zelve, en dat ieder persoon in dezelve eene zelfstandigheid is en dat zij alle nogtans niet 3 Goden zijn, maar de eenige God. Dit, zeg ik, weten zij alzoo, dat het hun beter bekend is dan wij ons zeiven bekend zijn. Ook het schepsel zelf weten zij beter aldaar, n.1. in de wijsheid Gods, evenals in hun eigen kunst door welke het schepsel gemaakt is, dan zij die in het schepsel zelf weten, en alzoo weten zij daar zich zei ven beter dan in zich zeiven, evenwel weten zij zich zeiven ook i7i zich zelven; want zij zijn gemaakt en iets anders dan Hij die hen gemaakt heeft. Zoodan, aldaar weten zij zich zeiven even als in eene dagwetenschap, maar in zich zei ven even als in eene avondwetenschap, gelijk wij alreeds gezegd hebben. Nu, het is een groot onderscheid of daar iets bekend wordt op zoodanige wijze volgens welke het gemaakt is, dan of het bekend wordt in zich zelf, gelijk op eene andere wijze de regtheid van eenige lijnen bekend wordt dan de waarheid van eenige figuren, wanneer zij, verstaan zijnde door het verstand, aanschouwd worden, en op eene andere wijze wordt zulks bekend, wanneer het in eenig stof geteekend en geschreven wordt. Insgelijk op eene andere wijze wordt de geregtigheid beschreven in hare onveranderlijke waarheid, en op eene andere wijze wordt zij beschreven in de ziel des regt-vaardigen, en zoo voorts met andere dingen, gelijk hel firmament tusschen de bovenste en benedenste wateren, hetwelk Hemel genaamd is, gelijk ook beneden de vergadering der wateren, en de ontblooting der aarde, en de instelling der kruiden en boomen, gelijk ook de schepping van zon, maan en sterren, alsmede der dieren in de wateren, zooais der vogelen, visschen en walvisschen, die in dezelve zwemmen, gelijk ook van alles wat er op de aarde loopt en kruipt, en zelfs van den mensch, die boven alle andere dingen op de aarde zou uitsteken. Al deze dingen worden anders van de engelen in het Woord Gods bekend, als in hetwelk zij hebben hunne oorzaken en redenen, n.1. volgens welke zij gemaakt zijn, die altijd onveranderlijk blijven, en anders worden zij bekend in zich zeiven, n.1. aldaar met eene klaardere kennis, maar alhier met een duisterder kennis quansuis der kunst en der werken, welke werken nogtans, wanneer zij gestrekt worden tot lof en eer van den Schepper, dan lichten even als een morgenstond in de gemoederen der aanschouwers.

HOOFDSTUK XXX.

Van de volkomenheid van het getal zes, hetwelk allereerst in de grootte zijner deelen volkomen vervuld wordt.

Nu, deze dingen, overmits de volkomenheid van het getal zes, worden verhaald volmaakt te zijn in 0 dagen, (Gen. 1,) n.1. ten zelfden dage 6 maal vernieuwd zijnde: niet dat voor God noodzakelijk was eenige stond en vertoeving van tijd, even alsof Hij Die was, welke niet heeft kunnen scheppen alle dingen tegelijk, welke na-maals door gepaste bewegingen zou hebben kunnen volbrengen de tijden, maar zulks is geschied omdat door het getal van zessen beduid is geweest volmaaktheid Zijner werken; want het getal 6 wordt allereerst in zijne deelen volkomen vervuld, n.1. in zijn zesde en derde deel, en heeft als daar zijn 1, 2 en 3, welke tot elkander ge-bragt zijnde, 6 uitmaken. Nu, die deelen zijn in de bemerking van de getallen te verstaan, van welke gezegd kan worden het hoeveelste de deel zij zijn, zooals de helft, het derde deel en het vierde deel, en voorts alle andere deelen die van eenig getal genoemd zijn. Want als bij exempel, overmits in het getal 9 vier een gedeelte daarvan is, zoo kan men nogtans daarom niet zeggen hel hoeveelste deel het daarvan is, maar van één kan men zulks wèl zeggen, want het is hel negende deel er van, en van 3 kan men het ook zeggen, want hel is hel derde deej er van. Maar die twee deelen tezamen gevoegd,

n.l. het negende deel en het derde deel, of 1 en 3, rij zijn verre van de som van dat getal, hetwelk 9 is. Insgelijks van het getal 10 is het getal 4 een deel, maar het hoeveelste deel het daarvan is, kan men niet zeggen, maar van 1 kan men het wèl zeggen, want dit is hel tiende deel er van; voorts heeft dit getal ook een vijfde deel, gelijk daar is 2, en daarenboven ook eene helft, gelijk daar is 5. Maar deze 3 deelen, n.l. hel tiende en vijfde deel en de helft, dat is; 1, 2 en 5 tezamen genomen, maken niet het getal 10, maar 8. Maar de deelen van het getal 12 bij elkander genomen zijnde, gaan dat getal verre te boven, want dat getal heeft een twaalfde deel, hetwelk is 1; het heeft een zesde deel, hetwelk is 2; het heeft een vierde deel, hetwelk is 3; het heeft een derde deel, hetwelk is 4; het heeft ook eene helft of een tweede deel, hetwelk is 6. Nu, 1, 2, 3, 4 en 6 zijn tezamen geen 12, maar 16, en dus meer. Dit heb ik goedgevonden in 't kort te verhalen, om alzoo te kennen te geven de volkomenheid van het getal 6, dat allereerst, gelijk ik gezegd heb, wanneer n.l. de deelen er van tot eene som ge-bragt of bij elkander geleld worden, volkomen zich zelf vervuld heeft, daar de som van die deelen aan 'l getal zelf gelijk is. Alzoo in dit getal heeft God Zijne werken volbragt. De reden van het getal 6 is alzoo niet geheel te verwerpen, omdat er in vele plaatsen der Heilige Schrifturen zeer kennelijk blijkt voor hen, die het zeer naarstig aanschouwen hoe groot men zulks heeft te achten. En onder den lof Gods is voorwaar ook niet te vergeefs gezegd: alles h«bt Gij geschikt in mate en getal en gewigt.

HOOFDSTUK XXXI.

Van den zevenden dag, in welken ons de volheid en de ruste aangeprezen wordt.

Nu, ten zevenden dage, n.l. tenzelfden dage, zeven maal vernieuwd zijnde, welk getal ook op eene andere manier volmaakt is, wordt ons voorgehouden de ruste Gods, in welke ruste allereerst het woord heiliging gebruikt wordt. Zoo-dan. God heeft dien dag niet willen heiligen in eenige Zijner werken, maar in Zijne ruste welke geen avond heeft; want Hij is geen schepsel, dat anders in het Woord Gods, en anders in zich zeiven bekend wordt hetwelk daarom ook maakt eene andere kennis die als eene dagkennis, en eene andere kennis welke als eene avondkennis is. Voorts aangaande de volmaaktheid van het getal 7, daarvan zouden vele dingen kunnen gezegd worden, maar dit Boek is reeds lang genoeg, en ik vrees ook, dat wij bij zoodanige gevonden gelegenheid met deze onze kleine wetenschap zouden schijnen meer ligtvaardig dan profijtelijk te willen roemen. Zoo moet men ook acht geven op de behoorlijke matiging, opdat het niet geschiede, wanneer wij veel van het getal beginnen te spreken, dat wij geoordeeld worden geen acht te geven op de maat en het gewigt; doch dit zal ons genoeg zijn alleen te vermanen, dat het eerste oneven getal 3 is en het geheele even getal 4, uit welke twee het getal 7 (^#) bestaat. En daarom is het, dat het dikwijls voor het algemeen en voor alle getallen gesteld wordt, gelijk daar is „de regtvaardige valt zeven maal en slaat zeven maal wederom op,quot; dat is: zoo dikwijls hij valt, zal hij niet verloren gaan, hetwelk Hij niet heeft willen verstaan hebben van de ongeregtigheden, maar van de verdrukkingen, welke hem tot ootmoed brengen. Insgelijks „en zevenmaal des daags zal ik U prijzen, dat elders op eene andere manier gezegd is, n.l.: Zijn lof zal altijd in mijnen mond zijn. (Ps. 149.) En vele dergelijke spreuken worden er in de Goddelijke Schriften gevonden, inwelke het getal 7, gelijk ik gezegd heb, voor de geheelheid en voor de algemeenheid van iedere zaak plagt gesteld te worden. En daarom is het, dat door het getal 7 ook beduid wordt de Heilige Geest, vanwien de Heere zegt: Hij zal ualle waarheid leeren (Joh. 10 vs. 13.) Aldaar is de ruste Gods, inwelke men rust in God, want in de geheele, d. i., in de volle volkomenheid is ruste, maar in het deel is arbeid, en daarom arbeiden wij zoolang als wij ten deele bekennen, maar als het volmaakte zal gekomen zijn, zal hetgeen dat ten deele is, vergaan. (1 Cor. 13 vs 9.) En dit is ook de oorzaak, dat wij dezelfde schriftuur met arbeid doorzoeken. Maar de Heilige Engelen, tot wier gezelschap en vergadering wij in deze arbeidzame vreemdelingschap

zuchten, gelijk zij hebben eene eeuwigheid van altijd te blijven, alzoo hebben zij ook eene gemakkelijke Ilgtheid van alles te bekennen en eene gelukzaligheid van te rusten, want zonder tnoeijelijkheid en arbeid helpen zij ons, want zij arbeiden niet met hunne zuivere en vrije geestelijke bewegingen.

HOOFDSTUK XXXII

Van de meening dergenen, die willen, dat de schepping der engelen eerder geweest is dan de schepping der wereld.

Opdat niemand drijve en zegge, dat de Heilige engelen niet beteekend worden met hetgeen er geschreven is bij (Gen. 1 vs. 3.) „het worde licht en het woord werd licht,quot; maar wil óf meenen óf leeren dat toen allereerst gemaakt is een zeker ligchamelijk licht; doch aangaande de engelen, dat die voorheen gemaakt zijn, niet alleen vóór het firmament, dat Hemel genaamd is, maar ook zelfs vóór hetgeen er gezegd is bij Gen. 1 vs. 1, waar wij lezen: In den beginne schiep God Hemel en aarde. En aangaande die spreuk, met welke gezegd is „m den beginnequot; dat zulks niet gezegd is, even alsof toen het allereerst gemaakt werd, alzoo Hij voorheen de engelen gemaakt had, maar dat zulks gezegd is omdat Hij alles in Zijne wijsheid gemaakt heeft, hetwelk Zijn Woord is, en hetwelk ook de schriftuur een begin noemd, gelijk Hij zelf in het Evangelie den Joden, die Hem vraagden wie Hij was, geantwoord heeft, zeggende: dat Hij het begin is, tegen welke meening ik geen strijd zal voeren, bijzonder omdat mij zeer behaagt, dat zelfs in het alleruiterste begin van het Heilige Boek der Schepping ons de Drievuldigheid voorgesteld wordt. Want als er gezegd wordt: in den beginne schiep God Hemel en aarde,quot; dat daarmede verslaan wordt, dat de Vader zulks gedaan heeft in den Zoon, gelijk het 24ste vers van Psalm 104 betuigd, waar wij lezen: hoe heerlijk zijn Uwe werken O Heere, alles hebt Gij gemaakt in wijsheid,quot; en een weinig daarna wordt ook zeer geschikt de Heilige Geest verhaald; want als er gezegd is hoedanige aarde God allereerst gemaakt heeft, of wat tuig en welke stof van het toekomstig gebouw der wereld Hij Hemel en aarde genoemd heeft, zoo voegt Hij daaabij: en de aarde was woett en ledig, en het teas duister op den afgrond, (Gen. 1 vs. 2.) en opdat het verhaal der Drievuldigheid zou vervuld worden, zegt Hij voorts: en de Geest Gods zweefde op het water. Een ieder neme dit derhalve zooals hij zelf wil, dewijl het zóó diep is, dat het tot oefening van hen, die het lezen, kan voortbrengen verscheiden gevoelen, die nogtans van den regel des ge-loofs geen van allen afdwalen, behoudens nogtans, dat niemand daar aan twijfelt, dat de Heilige engelen, wonende in de hoogste woonplaatsen des Hemels, niet zijn mede eeuwig met God, maar evenwel zeker en vast zijn.aangaande hunne eeuwige en ware gelukzaligheid, tot welker gezelschap de Heere te kennen gevende dat Zijne kleinen behooren, niet alleen zegt, dat zij den engelen Gods gelijk zullen zijn, (Matth. 22 vs. 30.) maar Hij bewijst óns ook hoedanige aanschouwing zelfs de engelen genieten, als Hij zegt: ziel toe, dat gij niet één van deze kleinen veracht; want ik zeg u, dat hunne engelen in de Hemelen altijd zien hel aangezicht mijns Vaders, die in de Hemelen is.quot; Matth. 18 vs. 10.

HOOFDSTUK XXXIII.

Van de twee ongelijke gezelschappen der engelen, welke niet ongepast verstaan wordeu genoemd ta zijn door de namen licht en duisternis.

Dal er zeker engelen, zijn die gezondigd hebben, en daarom in de benedenste deelen dei-wereld gestooten] zijn, die hun als een kerker zijn tot de toekomstige laatste verdoemenis in den dag des oordeels, zulks betoont de apostel Petrus openlijk genoeg als hij zegt: dat God de engelen, als zij gezondigd hadden, niet gespaard heeft, maar heeft hen met ketenen dei-duisternis in de hel geworpen, en overgegeven tot het Oordeel te bewaren. (2 Petr. 2 vs 4). Zoodan tusschen deze en de anderen, dat God, hetzij door Zijne vöórwetendheid, of door Zijn werk eenige afscheiding gemaakt heeft, wie zal daaraan twijfelen, en dat de anderen met regt licht genaamd worden, wie zal zulks durven tegenspreken ? Naardien wij zelf hier in het geloof levende en hunne gelijkheid nog hopendej

doch nog niet hebbende, aireede licht genaamd zijn van den apostel, want hij zegt: gij zijt eertijds duisternis geweest, maar nu zijt gij licht in den Heere. (Ephezen 5 vs. 8). Nu, dat deze afgeweken engelen zeer klaar duisternis genaamd worden, bemerken voorwaar zij wel, die óf verstaan, óf gelooven, dat zij boozer en erger zijn dan de booze en ongeloovige men-schen. Derhalve, al is 't dat er ook een ander licht in de plaats van dit Boek te verslaan is, daar wij n.1. lezen: God sprak het worde licht, en het werd licht, en eene andere duisternis beteekend wordt ter plaatse waar geschreven is „toen scheidde God het licht van de duisternis,quot; nogtans verstaan wij daarbij deze 2 gezelschappen der engelen, n.1. die waarvan het eene God geniet en het andere opgeblazen is door den wind der hoovaardigheid. Het eene is dat, tot hetwelk gezegd wordt: Aanbidt Hem al gij Zijne engelen. (Ps. 97 vs. 7 en 8). Het andere is datgene, wiens overste zegt: al deze dingen zal ik u geven, indien gij nedervalt en Mij aanbidt. (Matth. 4.) Het eene is brandende in eene heilige liefde tot God; het andere is rookende van onreine liefde van zijn eigen hoogheid. En aangezien, gelijk daar geschreven is: God wederstaat den hoovaardigen, maar den nederigen geeft Hij genade, (Jac. 4 vs. G) zoo is 't, dat het eene woont in de Hemelen der Hemelen, en het andere is daaruit verstoeten, zoodat het woelende is in dezen benedensten Hemel der lucht. Het eene is gerust en stil door eene godvruchtigheid vol licht, het andere woelt in onrust door begeerlijkheden vol duisternis. Het eene is volgens het bevel Gods genadig helpende en regtvaardig wrekende; het andere is door zijn hoogmoed van alles onder zich te brengen, en door zijn lust van te beschadigen, altijd ommegaande en woedende. Het eene is een dienstbaar gezelschap van de goedheid Gods, om daarvan te dienen zooveel als Hij wil, maar het andere is betoomd en gebreideld door de magt Gods, om niet te schaden zooveel als het wil. Het eene is dit andere bespottende, het andere benijdt wederom hen, wanneer zij vergaderen hunne vreemdelingen. Zoodan, wij verstaan alhier die 2 gezelschappen der engelen welke gansch ongelijk en strijdig tegen elkander zijn, en vanwelke het eene van geschapen nature goed — en van wil opregt De stad Gods.

is, en het andere ook ten aanzien van zijne geschapen nature goed, maar van wil verkeerd is, gelijk zulks met andere klaarder getuigenissen der goddelijke schriften verklaard is. Evenwel meenen wij, dat in het Boek Genesis beide die gezelschappen te kennen gegeven worden met de namen licht en duisternis. En hoewel hij, die het geschreven heeft, mogelijk anders gevoeld hééft op deze plaats, noglans is de duisterheid van deze spreuk overvloedig verhandeld. En al is het dat wij niet genoegzaam den wil van den auteur dezes Boeks hebben kunnen onderzoeken, nogtans zijn wij niet afgeweken van den regel des geloofs, welke door andere Heilige Schriften van gelijk aanzien en gelijke waardigheid den geloovigen genoegzaam bekend is. Want al is 't, dat hier ligchamelijke werken Gods verhaald worden, noglans hebben zij ongetwijfeld eenige gelijkenis met Zijne geestelijke werken, volgens hetwelk de apostel zegt: gij zijt allen kinderen des lichts en kinderen des dags; wij zijn niet van den nacht, noch der duisternis. (1 Ihess. 5 vs. 5). Nu, bijaldien hij, die dit geschreven heeft, dit zelfde gevoeld heeft, zoo is ons voornemen tot een volmaakter einde der verhandeling gekomen, omdat men dan mag gelooven, dat die man Gods, zijnde vin zulke uitnemende en goddelijke wijsheid, ja de Geest Gods zelf door hem in het verhalen der werken Gods, die hij alle tezamen zegt ten zesden dage volbragt te zijn, in geenerlei wijze de engelen overgeslagen heeft, hetzij dat men die woorden in den beginne neemt, omdat hij toen allereerst iets gemaakt heeft, (hetwelk gevoegelijker verstaan wordt) dat men het neemt omdat Hij in Zijn eeniggeboren Woord alles gemaakt heeft. Want als er geschreven is : in den beginne schiep God Hemel en aarde, zoo is het dat met die woorden te kennen gegeven wordt de algemeene schepping van alles, zoowel geestelijk als lig-chamelijk, want het is geloofelijk als hij verhaalt die twee groote deelen der wereld, inwelke alle dingen die geschapen zijn, begrepen zijn, dat hij allereerst quansuis als het geheel voorstelt, en dat hij daarna verhandelt de deelen er van na het vervolg van dat geestelijk en verborgen, getal der dagen.

HOOFDSTUK XXXIV.

Hoe sommigen meenen, dat in de schepping des firmaments met den naam van de afgescheiden wateren verstaan worden de engelen, en verder, hoe sommigen meenen, dat de wateren niet geschapen zijn.

Hoewel sommigen gemeend hebben, dat door den naam der wateren eenigzins beduid zijn geweest de volken der engelen, en aangaande hetgeen er gezegd is in Gen. 1 vs. 6, „daar worde een firmament tusschen de wateren/' dat met de wateren boven het firmament de engelen verstaan worden, en dat met de wateren beneden het firmament verstaan worden óf deze zigtbare wateren, of de menigte der booze engelen, óf de volkeren van alle menschen. Indien dit zoo is, zoo blijkt aldaar niet waar de engelen gemaakt zijn, maar waar zij afgescheiden zijn, hoewel er ook sommigen zijn, die uitdrukkelijk ontkennen, dat de wateren door God zouden geschapen zijn, om dat er nergens geschreven staat, dat God sprak : daar worden wateren ; doch dit te denken zou eene zeer verkeerde en goddelooze ijdel-heid zijn, want met gelijke ijdelheid zouden zij zulks ook mogen zeggen van de aarde, dewijl er ook nergens staat, dat God sprak: daar worde aarde; maar zeggen zij, daar is geschreven; in den beginne schiep God hemel en aarde. Zeer wel maar daar moet dan ook het water verstaan worden, want beide zijn in een naam begrepen, want Hem is de zee, gelijk in het 5de vers van Psalm 95 te lezen staat: en Hij is Degene, Die dezelve gemaakt heeft, en Zijne handen hebben gemaakt het drooge, dat is: de aarde. Maar dezen, die door den naam der wateren die boven de Hemelen zijn, de engelen verstaan, worden tot zulks bewogen door de gewigten der elementen, want zij kunnen niet verstaan, dat de nedervloeijende en zware natuur der wateren zou kunnen gesteld worden in de bovenste plaatsen der wereld. Indien deze lieden naar hun vernuft een mensch konden maken, zij zouden die vloeijende vochtigheid, die in 't Griekssh Phlegma, dat is: flaime of vloeijing genaamd wordt, en welke in ons ligchaam even gelijk in de elementen de plaats der wateren vervult, geenzins in het hoofd stellen. Nogtans is aldaar volgens Gods werk de allergeschikste zitplaats van diezelfde vochtigheid. Maar naar hun bedenking en naar hunne gissing is dat zoo vreemd, dat, zoo wij zulks niet wisten, en nogtans in ditzelfde boek geschreven ware, dat God die vloeijende en koude vochtigheid, die diensvolgens ook zwaar is, gesteld had in het bovenste deel van het menschelijk ligchaam boven alle andere leden, dat deze wegens der elementen dit nimmermeer zouden willen gclooven. En bijaldien zij zich zeiven onderwerpen aan de autoriteit derzelfde Schrifture, dat zij dan liever zouden oordeelen, dat men iets anders daaruit behoort te verstaan. Maar indien wij alles naarstig zouden willen onderzoeken en verhandelen wat in het Goddelijk boek van de Schepping der wereld geschreven is, zouden wij zeer vele dingen moeten zeggen, en zeer verre zouden wij ook moeien afwijken van het voornemen van ons ingesteld werk. Der halve, naardien wij van die 2 verschillende en strijdende gezelschappen der engelen, in welke als 2 beginselen zijn van de 2 steden in de menschelijke zaken, vanwelke wij voorgenomen hebben voortaan te spreken, naardien wij, zeg ik, daarvan zooveel ons genoeg gedacht heeft, verhandeld hebben, zoo laat ons daarover dit Boek ook eenmaal eindigen en besluiten.

HOOFDSTUK I.

Van eenerlei geschapen natuur, heide der goede en der kwade engelen.

Maar eer ik van de Schepping der menschen spreek, inwelke ook kennelijk zal blijken een opgang van Iweederlei steden, zooveel belangt het geslacht der redelijke en sterfelijke schepselen, gelijk zulks in het voorgaande boek schijnt gebleken te zijn in de engelen. Eer ik hiervan spreek, dunkt mij goed nog eenige dingen te zeggen van de engelen, zoodat ik voorgenomen heb eenige redenen bij te brengen, door welke bewezen kan worden, zooveel ons mogelijk is^ dat het gezelschap der menschen en engelen niet ongepast bij elkander gesteld wordt, zoodat er niet zijn 4 steden, n.l. twee der engeleti en twee der menschen, maar dat ze veelmeer in alles tezamen met regt gezegd wordt niet dan 2 steden, dat is: tweederlei gezelschappen te zijn, waarvan het eene bestaat uit goede, en het andere uit kwade, niet alleen verstaande engelen, maar zelfs ook menschen. Ondertusschen aangaande de engelen, daaraan behoort men niet te twijfelen of bij zich zelven te bedenken dat die tegenstrijdige begeerlijkheden en genegenheden, die daar zijn tusschen de goede en kwade engelen, hun oorsprong hebben uit verschillende naturen en beginselen, dewijl God, Die een goede Werkmeester en Schepper is van alles wat bestaat, hun beide geschapen heefl. Maar dit moet men weten, n.l. dat deze tegenstrijdige genegenheden haar oorsprong hebben uit de verschillende willen en begeerlijkheden, dewijl sommigen standvastig volharden in het goede dat. hen gemeen was, 't welk hen te zamen God zelf was, zoodat zij in Zijne eeuwigheid, waarheid en liefde gebleven zijn, en anderen daarentegen hebben veelmeer behagen gehad in hun eigen magt, even alsof zij zelf hun eigen goed waren geweest. Alzoo zijn zij van dat opperste zaligmakende goed, dat allen gemeen was, afgeweken en tot zich zelf vervallen, zoodat zij hebben opgeblazenheid des hoogmoeds^ en, in plaats van de allerhoogste eeuwigheid, loosheid der ijdelheid, en. in plaats van de allerzekerste waarheid, heftige verdeeldheden. Voorts in plaats van eene onafscheidelijke liefde zijn zij daartoe vervallen, dal zij geworden zijn hoovaardig, bedriegclijk en nijdig. De oorzaak van hunne gelukzaligheid is alzoo geweest: Gode aan te hangen, (met Hem vereenigd te zijn) en naardien dit zoo is, kan uit hot tegendeel genoegde oorzaak van hunne ellende verstaan worden n.l. dat die is: Gode niet aan te hangen, Alzoo, wanneer men vraagt waarom zij gelukzalig

zijn, wordt daar wèl geantwoord, overmits zij Gode aanhangen. (Psalm 73 vs. 28). En wanneer daar gevraagd wordt waarom zij ellendig zijn, zoo wordt daar teregt geantwoord: omdat zij Gode niet aanhangen; want er is geen ander goed van eenig redelijk of verstandig schepsel, door hetwelk het gelukzalig is, dan God alleen. Daarom, hoewel niet alle schepselen gelukzalig kunnen zijn (want wilde dieren, vee, boomen, stee-nen en wanneer er iets dergelijks meer is, kunnen zoodanigen staat niet verkrijgen ook niet vatten) nogtans zoodanig schepsel, hetwelk het vatten kan, kan noch vermag zulks uit zich zeiven, want het is uit niet geschapen, maar het vermag zulks uit Hem, die het geschapen heeft. Daarom, wanneer het dien verkrijgt, zoo is het gelukzalig, wanneer het dien verliest, zoo is het ellendig. Maar hij, die in geen ander goed, maar in zijn eigen goed gelukzalig is, die kan niet ellendig worden, omdat hij zich zeiven niet kan verliezen. Wij zeggen dan, dat er geen ander onveranderlijk goed is dan alleen de eenige ware en gelukzalige God, en dat de dingen, die Hij gemaakt heeft, goed zijn omdat ze van Hem zijn, maar nogtans veranderlijk, omdat ze niet uit Hem, maar uit niet gemaakt zijn. Hoewel dan deze dingen hot hoogste goed niet zijn, dewijl God hooger goed is, nogtans is dit veranderlijk goed daarom en groot goed, omdat het kan aanhangen om gelukzalig te zijn dat onveranderlijk goed, dat zonder hetzelve noodzakelijk ellendig moet zijn. Voorts, in deze geschapen wereld zijn die andere dingen daarom niet beter, overmits zij niet ellendig kunnen zijn; want ook aangaande de andere leden onzes ligchaams mag men daarom niet zeggen, dat ze beter zijn dan de oogen, omdat ze niet blind kunnen worden. Derhalve, gelijk de gevoelige natuur zelve, wanneer zij smarte lijdt, beter is dan een steen, die geene smart kan lijden, alzoo is de redelijke natuur, wanneer zij ellendig is, beter dan die natuur welke zonder reden is, en welke alzoo aan geene ellende onderworpen is, en naardien dit zoo is, volgt daaruit, dat deze natuur, die in zulke heerlijkheid geschapen is, hare gelukzaligheid krijgt, hoewel zij veranderlijk is, door het onveranderlijk goed, dat is: door den oppersten God aan te hangen, (Psalm 73 \s 28). en daar-benevens dat zij hare gebrekkigheid niet vervult, tenzij dal zij gelukzalig is, en daarenboven dat niemand genoeg is om hare gebrekkigheid te vervullen, dan alleen God. Alzoo Gode aan to hangen is geen hebrek, want alle gebrek schaadt de nature, en alzoo is het legen de natuur. Zoodan, dit gezelschap verschilt niet in nature van dat gezelschap, hetwelk Gode aanhangt, maar verschilt alleen in gebrek, niettegenstaande welk gebrek nogtans bewezen wordt, dat hunne natuur zelf zeer groot en prijselijk is, want waar dit gebrek teregt misprezen wordt, daar wordt ongetwijfeld zijne natuur wederom geprezen. Want eene regte misprijzing des gebreks geschiedt, omdat eene prijselijke natuur daardoor onteerd wordt; want gelijk men zegt, dat het gebrek der oogen blindheid is, zoo wordt ook daarmede betoond, dat tot de natuur der oogen behoort het gezigt, en wanneer het gebrek der ooren doofheid genoemd wordt, wordt daarmede te kennen gegeven, dat het gehoor tol de natuur der ooren behoort. Alzoo mede, wanneer er gezegd wordt, dat hel een gebrek is van de natuur der engelen, dat zij God niet aanhangt, zoo wordt daarmede openlijk verklaard, dat het behoorlijk is voor die natuur, dat zij God aanhangt. Nu, hoe groote lof het is Gode aan te hangen, n.l. voor Hem te leven, van Hem zijne wijsheid te hebben, in Hem zich te verblijden, en Hem, dat groote goed, te genieten, zonder dood, zonder dwaling, zonder moeite; wie zou zulks ooit behoorlijk kunnen bedenken of uitspreken ? Derhalve, door het gebrek der booze engelen, n.l. dal zij God niel aanhangen, blijkt kennelijk genoeg, aangezien alle gebrek aan de natuur schadelijk is, dat God hunne natuur gansch goed geschapen heeft, dewijl hel dezelve schadelijk is, niet met God te zijn.

HOOFDSTUK II.

Dat er geen wezen of zijn is, strijdig iegen God, dewijl alles, wat geen wezen of zijn heeft, geheel verschillend schijnt te zijn van Hem, Die allermeest en altijd is.

Laat dit dan gezegd zijn, opdat niemand meen s wanneer wij van de afvallige engelen spreken, dat die eene andere natuur quansuis uit een ander beginsel zouden kunnen hebben, en dat God geen Werkmeester zou zijn van hunne natuur, van de goddeloosheid, van welke dwaling

ieder zooveel te ligter en spoediger zal verlost worden naarmate hij met doorzigt zal verstaan hebben wat God gesproken heeft door den engel, toen Hij Mozen zond tot de kinderen Israëls, zeggende: ik ben, die ik ben (Exod. 3 vs 14). Want daar God diegene is, die het hoogste zijn of wezen is, dat is: diegene, die allermeest en diensvolgens onveranderlijk is, zoo heeft Hij die dingen, die Hij uit niet geschapen heeft, bun zijn of wezen ook gegeven, maar Hij heeft hen niet gegeven het allermeest zijn gelijk Hij zelf is. Voorts heeft Hij sommige schepselen gegeven meer zijn^ anderen minder zijn, en heeft alzoo de naturen in verschillende trappen van zijn of wezen geordineerd en geschikt. Want gelijk van datgene, hetwelk is sapere, dat is: wijs zijn, genaamd wordt sapientia, dat is: wijsheid, alzoo van datgene hetwelk is esse, dat is: zijn wordt ook genaamd essentia, dat is: wezen of zijn: het is wel waar met een nieuwen naam, dien de oude schrijvers in de Latijnsche taal niet gebruikt hebben, maar nogtans is het een gewone naam, die in onzen lijd veel gebruikt wordt, opdat alzoo in onze faal niet zou ontbreken dat woord hetwelk de Grieken noemen ousian, want die naam is effen naar luid des woords uilge-drukl, zoodat, men gezegd heeft essentia, dat is: wezen of zij7i. Alzoo volgt hieruit, dat tegen die nature, welk allermeest is, cn door wier werking alle dingen gemaakt zijn die er zijn, dat tegen die nature zeg ik, niets strijdig is dan datgene, wal er niet is: want tegen heigeen er is, is strijdig wat er niet is. Alzoo is (tvgeen zijn strijdig tegen God, dat is: tegen Hem, die het allerhoogste zijn is, en die de Werkmeester is van alle dingen, die zijn of wezen hebben.

HOOFDSTUK lil.

Van de vijanden Gods, niet door de geschapen natuur, maar door den tegenstrijdigen wil, die, als hij hen schade doet, de goede natuur beschadigt; want een gebrek, dat niet schaadt, is geen gebrek.

In de Schriflruur worden zij vijanden Gods genaamd, niet die door geschapen naturen, maar die door gebreken tegenstaan Zijn bevel, kunnende daarmede Hem niet beschadigen, maar ivel zich zei ven. Want zij zijn Zijne vijanden vanwege hun wil om tegen te staan, maar niet vanwege eenige magt om Hem te kunnen beschadigen, want God is onveranderlijk en geheel onverderfelijk : alzoo dal zelfde gebrek, met hetwelk zij, die Gods vijanden genaamd worden, Gode wederstaan, is niet Gode kwaad, maar hen zelf, en dat om geene andere oorzaak, dan om-dal het in hen verderft het goede der naturen. Zoodan, hunne natuur is niet strijdig tegen God, maar hun gebrek, want hetgeen kwaad is, dat is strijdig tegen het goede. En wie zal durven ontkennen, dat God allerhoogst goed is? Alzoo is het gebrek strijdig tegen God, gelijk kwaad strijdig is tegen goed. Voorts is ook goed de nalure die het bederft, alzoo is het ook strijdig tegen dit goed, maar legen God is bel alleen strijdig even als goed tegen kwaad, maar tegen de natuur die hetzelve bederft, is het niet alleen kwaad, maar het is dezelve ook schadelijk. Want er zijn geene kwaden die Gode schadelijk zijn, maar zij zijn schadelijk aan de veranderlijke en verderfelijke naturen, zelfs ook den goeden, gelijk zulks blijkt zelfs uit hel getuigenis der gebreken. Want indien zij geene goede naturen waren, zouden de gebreken hen niet kunnen schaden, want wat doen zij anders met te schaden, dan dat zij dezelve benemen hunne geheelheid, hunne schoonheid, hunne zaligheid, hunne deugd en al het goede, dat door gebrek van de natuur plagt afgetrokken on verminderd te worden. Indien dit niet geschiedt, zoodal het, met geen goed weg te nemen, niels schaadt, zoo volgt daaruit, dal het ook geen gebrek is: want een gebrek te zijn en niet te kunnen schaden, is onveree-nigbaar, waaruit dan besloten wordt, hoewel geen gebrek schade kan doen aan hel onveranderlijke goed, dat het nogtans niet ergens elders schade kan doen dan aan daigene, wat goed is, want er kan nergens anders goed zijn, dan waar het schaadt. Zoo kan dan op deze manier gezegd worden, dat er gebrek is, en dat er geen gebrek kan zijn in het hoogste goed, en dat het gebrek evenwel nergens anders kan zijn dan in hetgeen dat goed is. Zoodan, de goede dingen alleen kunnen ergens zijn, maar de kwade dingen nergens : want zelfs die naturen, welke door het gebrek van den kwaden wil verdorven zijn, zijn kwaad voor zooveel als zij bedorven zijn, maar voor zooveel zij naturen zijn, zijn zij goed. En aangezien de gebrekkige natuur onder de straffen

is, uitgezonderd alleen dat zij eene natuur is, zoo is het ook goed, dat zij niet ongestraft is. Want zulk is regtvaardig, en al wat regtvaar dig is, is ongetwijfeld goed. Want niemand lijdt straffen vanwege de gebreken zijner natuur, maar vanwege de gebreken van zijn wil, want zelfs al is 't, dat er eenig gebrek is dat door gewoonte en door groeten aanwas gesterkt is, zoodat het even als natuurlijk aangewassen is, dat gebrek nogtans heeft van den wil zijn begin genomen. Want wij spreken nu van de ge breken van zoodanige natuur, welke een gemoed heeft, dat vattende is het verstandelijk licht waardoor het geregtige van het ongeregtige onderscheiden wordt.

HOOFDSTUK IV.

Van de. natuur der onredelijke dingen, en ook van die, welke geen leven hebben, welke in hun geslacht en orde niet afwijkt van de schoonheid der geschapen wereld.

Maar het is bespottelijk te meenen, dat ver-doemelijken bestraffelijk zouden zijn, de gebreken der beesten en der boomen, en voorts van alle andere veranderlijke en sterfelijke dingen, die zonder versland of gevoel, of gansch zonder leven zijn, dat die gebreken n.1. door welke hunne vergankelijke natuur verdorven wordt, zouden bestraffelijk zijn, want deze schepselen hebben die orde door het bevel des scheppers alzoo ontvangen, dat zij met elkander te wijken en elkander te volgen, hier beneden op aarde in hun geslacht volbrengen zoodanige schoonheid der tijden, welke overeenkomt met de dee-le^ der wereld. Want het was aan de eene zjjde niet behoorlijk, dat de aardsche dingen in gjelijkheid zouden gesteld worden met de Hemel-sph^. of aan de andere zijde niet behoorlijk, d^t _|(|Je aardsche dingen in de wereld daarom zcju^n qnljbreken omdat de Hemelsche beter zijn. Zoodon,! pp^ien in deze plaatsen waar het be-hoorlijk^^^ida^ deze dingen zouden zijn, eenige derz^lvfj op/iojpen in plaats van die welke afgaan en epnjg^f) fjie. jfl.em zijn, verdrukt worden van die, v^lke^ropl^ijij), en die overwonnen worden, ver-an,(|er₍d gorden, ifl de hoedanigheden van hen, die oyerwifinen,, zoo hebben wij te bedenken, dat ^Ili|S ^e loop is, dep vergankelijke dingen. On-dertusschen, de schoonheid derzelve orde vermaakt ons daarom niet, overmits wij in een gedeelte derzelve naar de gelegenheid van onze onsterfelijkheid ingewikkeld zijn, zoodat wij het gemeenlijk niet genoeg kunnen verstaan, daar nogtans al die dingen, welke ons mishagen, zeer wèl en gepast met dat gedeelte overeenkomen. Zoo wordt ons derhalve zeer wel en met regt gelast te gelooven de Voorzienigheid Gods, alzoo wij in al die dingen in ons zeiven niet bekwaam zijn om die' te aanschouwen, opdat wij het werk van zulk een groot kunstenaar door de ijdelheid van de menschelijke vermetelheid in sommige dingen niet bestaan te berispen, hoewel zelfs de gebreken der aardsche dingen, niet de gebreken des wils, maar der straf op deze zelfde wijze voor goed verklaren de naturen zelve, vanwelke geene is, of God is er de Werkmeester en Schepper van, gelijk blijkt, indien wij alles wijselijk aanmerken. Want in deze aardsche dingen mishaagt ons zelfs zulks, dat door eenig gebrek weggenomen wordt, wat in de natuur behagelijk is, uitgezonderd wanneer de naturen zelve den menschen mishagen, te weten wanneer zij hen schadelijk worden, want zij bemerken dan de naturen niet, maar hun eigen gedien stigheid en profijt, gelijk er geweest zijn die dieren, n.1. kikvorschen, luizen, sprinkhanen enz., met welks overvloed de hoogmoed der Egypte-naren gestraft is. Maar op zoodanige wijze zouden zij zelfs ook de zon kunnen verachten, uit oorzaak dat sommige misdadigers, of zij, dio hun schuldigen pligt niet doen, belast worden van de regters, om in de zon gesteld te worden. Zoodan, de natuur, niet ten aanzien van ons voordeel of onze schade, maar aangemerkt zijnde in zich zelve, geeft haren kunstenaar eere. Al/.oo is ook de natuur van het eeuwige vuur zonder eenigen twijfel prijselijk, hoewel dal vuur tol straf zal dienen voor de verdoemde goddeloozen. Want wat is er schooner dan hel vuur, dal vlamt-, verwarmt en verlicht? Want wat is profijtelijker dan het vuur, dat heet maakt, werkt en kookt, nietlegcnslaandc er niets pijnlijker is dan datzelfde vuur, n.1. wanneer het ons brandt? Zoodan, hetzelve lot straf gesteld zijnde, is schadelijk, hetwelk noglans, behoorlijk gebruikt zijnde, zeer dienstig bevonden wordt, want al de gemakken en gedienstigheden van hel vuur die men in de gansche wereld heeft, wie zou die

met woorden voldoende kunnen verklaren? Want men heeft geenzins gehoor te geven aan hen, die het licht in het vuur wèl prijzen, maar den brand in hetzelve misprijzen, n.l. geen acht gevende op de natuur er van, maar ziende op hun eigen profijt en schade; want zij willen wel zien, maar zich niet branden. Maar deze lieden geven weinig acht daarop, hoe dat zelfde licht, dat hen zoozeer behaagt, voor zwakke oogen schadelijk is.

HOOFDSTUK V.

Hoe in alle orde en gedaante der natuur de Schepper te prijzen is.

Zoodan, al de naturen welke er zijn, en diensvolgens hare orde, mate, gedaante en ook hare zekere vrede (^#) met zich zelve, die alle tezamen zijn voorwaar goed. En als zij daar zijn, waar zij volgens de orde der naturen behooren te zijn, zoo is het, dat zij haar weze7i of zijn, zooveel zij n.l. ontvangen hebben, bewaren. En zij, die het altijd zijn niet ontvangen hebben, veranderen door gebruik en beweging der dingen, door middel van welke zij de wet des Scheppers onderworpen worden, M tot een beter, of tot een erger, dewijl zij door de Voorzienigheid Gods arbeiden lot dien uitgang, welke de orde van de regering der wereld besluit en bevat, zoodat nooit zoodanige verderving, welke de veranderlijke en sterfelijke naturen ten ondergang brengt, alzoo iets van hetgeen het was, kan maken dat het niet is, zoodat daar bij gevolg niet straks van wordt wat het behoorde te zijn. Naardien dit zoo is, behoort men God geenzins te lasteren; God zeg ik. Die daar meest is, en door Wien diensvolgens gemaakt is al zóódanig toezen of zijn, dat niet is hetgeen dat meest is, want wat uit niet gémaakt is, kon, noch behoorde Hem gelijk te zijn, en indien het door Hem 7iiet gemaakt ware, zoo kon het ook op geenerlei wijze zijn. Naardien dan dit alles zoo is, zoo behoort men God, vanwege de aanstooting van eenige gebreken aan de ééne zijde niet te lasteren; en, vanwege de bemerking aller naturen, behoort men Hem aan de andere zijde te prijzen.

(quot;) De natuur strijdt tegen zich zelve niet, en haat haar eigen verderf, zoodat vele ouden daarom gezegd hebben, dat de wereld bestaat uit liefde.

HOOFDSTUK VI.

Welke de oorzaak is van de gelukzaligheid der goede engelen, en welke de oorzaak is van de ellende der kwade engelen.

Ondertusschen wordt bevonden, dat dit de waarachtige oorzaak is der goede engelen, n.l. dat zij Hem aanhangen, die het meest goed is, en hierentegen, wanneer men naar de oorzaak van de ellende der kwade engelen vraagt, komt ons met regt dit te voren, n.l. dat zij afgekeerd en afgeweken zijn tot zich zelf, welke Hem niet zijn, die meest is; en dit gebrek, hoe wordt het anders genoemd dan hoovaardigheid? Want het beginsel aller zonden is hoovaardigheid (Sy-rach 10 vs. 15). Zoodan, ten dienste van Hem hebben zij niet willen bewaren hunne sterkte, en diensvolgens die veel meer geweest zouden zijn, indien zij n.l. Hem, Die allermeest is, aangehangen hadden, die hebben zich zeiven boven Hem verheven, en alzoo hetgeen minder is, meest geacht. Dit is de eerste ontbreking, dit is de eerste deuring, dit is het eerste gebrek van die natuur, welke zoo geschapen was, dat zij aan de eene zijde niet allermeest zou zijn, en aan de andere zijde, om de gelukzaligheid te bezitten. Hem kon genieten. Die allermeest is, en zoo zij van Dien afgekeerd wordt, wordt zij wel niet vernietigd, maar toch wordt zij minder, en gevolgelijk ook ellendig. Nu, indien men onderzoekt, welke de oorzaak is van dezen kwaden wil, zoo wordt dieshalve gevonden Want wal is het, dat een boozen wil maakt, dewijl de wil zelf het booze werk doet? Alzoo is de kwade wil wel eene oorzaak van het kwade werk, maar de oorzaak van den kwaden wil is niet; want indien het eenig ding is, zoo heeft het een wil, of het heeft die niet. Indien het een wil heeft, zoo heeft het óf een goeden of een kwaden wil. Indien het een goeden wil heeft, wie is dan zoo uilzinnig, dat hij zou zeggen dat de goede wil een kwaden wil maakt? Want indien zulks zoo ware, zal de goede wil eene oorzaak zijn van de zonde, hetwelk zoo gansch ongerijmd is, dat er niets vreemder kan gemeend of gezegd worden. Nu, indien ditzelfde ding, hetwelk men meent den kwaden wil te maken, zóó is, dat het een kwaden wil heeft, zoo vraag ik bijgevolg dat ding, wie zijn wil kwaad gemaakt heeft, en om eenig einde van onder-

zoek te hebben, zoo geef ik le kennen, dat ik de oorzaak van den eersten kwaden wil onderzoek, want de eerste wil is niet kwaad, dewijl geen kwade wil hein kwaad gemaakt heeft. Maar de eerste kwade wil is diegene, welke geen kwade wil gemaakt heeft; want indien er een kwade wil vooraf gegaan is, vanwien dezelve gemaakt is, zoo is die de eerste, welke den anderen gemaakt heeft. Indien men antwoordt, dat geen ding hem gemaakt heeft, en dat hij alzoo altijd geweest is, vraag ik of hij ook in eenige natuur geweest is, want indien hij irgt; geene natuur geweest is, zoo is hij in 't geheel niet geweest, en indien hij in eenige natuur was, zoo schond en bedierf hij die en was dezelve lot schade, en volgens dien beroofde hij die van haar goed, en derhalve kon in geene kwade natuur een kwade wil zijn, maar dezelve kon nogtans komen in eene goede veranderlijke natuur, aan welke dit gebrek schade kon doen. Want indien hij de natuur niet beschadigd heeft, is het ook geen gebrek geweest, en dus kan ook niet gezegd worden, dat het een kwade wil geweest is; doch indien hij de natuur beschadigd heeft, zoo heeft hij dit gedaan door het goede óf weg te nemen, of te verminderen. Alzoo heeft niet altijd een kwade wil kunnen zijn in zoodanig ding in hetwelk een natuurlijk goed vooraf gegaan was, dat den kwaden wil, met hetzelve te beschadigen, kon wegnemen. Indien dan de kwade wil niet altijd geweest is, vraag ik wie hem gemaakt heeft? Alzoo volgt er, dat men moet zeggen dat zoodanig ding den kwaden wil gemaakt heeft, in hetwelk geen wil geweest is. Aangaande dit ding vraag ik, of het hooger geweest is of lager, of hem gelijk. Indien zij zeggen: hooger, zoo is het dan beter geweest; hoe zou het dan kunnen zijn zonder wil, ja niet veel eer een goeden wil hebben? Dit kan ook gezegd worden, indien het aan hem gelijk geweest is, want van twee (zoo lang zij beide gelijken goeden wil hebben) kan het niet geschieden, dat de een in den ander zal maken een kwaden wil. Alzoo blijft overig, dat een lager ding, hetwelk geen wil heeft, gemaakt heeft den kwaden wil van de natuur der engelen, die allereerst gezondigd heeft. Maar hier staat le bemerken, dat alle dingen die lager zijn, zelfs lot de allerlaagste aarde toe, aangezien zij een geschapen nature en een wezen zijn, ongetwijfeld goed zijn, hebbende hunna mate en gedaante elk in zijn geslacht en orde. Hoe zal dan eenig goed ding de werkende oorzaak zijn van een kwaden wil? Ja zeg ik, hoe zal het goede eene oorzaak kunnen zijn des kwaads? Want wanneer de wil verlaat hem die hooger is, en zich keert tot de dingen die lager zijn, zoo wordt hij kwaad, niet overmits hetgeen kwaad is, lot hetwelk hij zich keert, maar overmits die toekeering zelve verkeerd en kwaad is; alzoo heeft geen lager ding dien kwaden wil gemaakt, maar de wil zelf, die gemaakt was, heeft boos en onordentelijk de lagere dingen begeerd. Want indien het geschiedde, dat er twee waren van gelijke matiging en geslaltenis in ziel en ligchaam, en dat zij beide zagen de zelfde schoonheid van het zelfde ligchaam; en zulks ziende, dal één van beiden bewogen wordt om dat onbehoorlijk te gebruiken, en de ander daarentegen standvastig blijft in zijn kuischen wil, wat meenen wij dat de oorzaak is dat in den eenen de kwade wil komt, en in den ander niet? Wie heeft dien kwaden wil gemaakt, en waarin is hij gemaakt? Zulks heeft niet gedaan de schoonheid des ligchaams, want dal heeft zij niet gedaan in beide, dewijl zulks niet ongelijk voorgekomen is aan het gezigl van beide. Of is het vleesch des aanschouwers oorzaak daarvan geweest? Waarom is dan mede niet des anderen vleesch oorzaak van zulks geweest ? Of is de ziel daarvan de oorzaak geweest? Maar waarom is dan beider ziel daarvan geen oorzaak geweest? Want wij hebben vroeger gezegd, dat zij beide in ziel en ligchaam van gelijke genegenheid en geslaltenis geweest zijn. Of zal men willen zeggen, dal de een van hen door eene verborgen inblazing van den boozen geest verzocht is, even min of meer of hij dan niet wederom met zijn eigen wil tot de inblazing of aanrading zou toegestemd hebben. Alzoo deze toestemming, deze kwade wil, die hij gevoegd heeft naar de aanradingen van hem, die hem ten kwaden raadde, daarvan vragen wij wat dat voor een ding is, dat zulks in hem teweeg-gebragt heeft. Want opdat dit beletsel ook van die vraag weggenomen worde, indien het geschiedde dat zij beide ook met dezelfde verzoeking getergd werden, en de een die involgde en die toestemde, en de ander daarentegen de zelfde bleef die hij tevoren was, wat blijkt daar-

uit anders dan dat de een heeft willen wijken van zijne reinheid en de ander niet; vanwaar is zulks anders gekomen dan van den eigen wil, dewijl er in beide eenerlei gestaltenis geweest is naar ligchaam en ziel, en dewijl de zelfde schoonheid van beider oogen even gelijk gezien is, en dewijl ook eencrlei verzoeking beide gelijk getergd heeft. Zij dan, die willen weten, welk ding in een van beiden den eigen wil kwaad gemaakt heeft, indien zij het naauw-keurig inzien en bemerken, zoo zal hun niets tevoren komen; want indien wij zeggen dat hij zelf die gemaakt heeft, zoo vraag ik, wat hij zelf was vóór den kwaden wil anders dan eene goede natuur, vanwelke God de Werkmeester is, Die het onveranderlijke goed is. Diegene dan, welke zegt dat hij het is, welke ingewilligd heeft de verzoeking en aanrading, welke de ander niet ingewilligd heeft, n.l. om onbehoorlijk te gebruiken het schoone ligchaam, dat voor beiden gelijk gestaan heeft om gezien te worden, daar zij nogtans beide vóór de aanschouwing en verzoeking geheel gelijk waren in ziel en ligchaam, die zegt dat hij zelf zich een kwaden wil gemaakt heeft, dewijl hij goed was vóór zijn kwaden wil. Maar die zulks zegt, heeft verder ook te onderzoeken waarom hij zijn wil alzoo gemaakt heeft. Is hel n.l. overmits hij eene natuur is of daarom overmits hij uit niet gemaakt is? En wanneer hij zulks onderzoekt, zal hij bevinden, dat de kwade wil niet van hem is begonnen, overmits hij eene natuur is, maar daarom van hem overmits zijne natuur uit niet gemaakt is. Want indien de natuur eene oorzaak is van den kwaden wil, wat worden wij gedwongen anders te zeggen, dan dat van het goede het kwade komt, en dat het goede eene oorzaak is des kwaads, dewijl van de goede natuur voortkomt de kwade wil. Hoe kan toch geschieden, dat eene goede natuur, hoewel veranderlijk zijnde, eer zij heeft een kwaden wil, iets kwaads doet, dat is: den kwaden wil zelve maakt?

HOOFDSTUK VII.

Hoe men geene werkende oorzaak van den kwaden toil heeft te zoeken.

Zoo zoekt dan niemand eenige werkende oorzaak van den kwaden wil, want er is geene De stad Gods.

oorzaak vanwege eenige werking, maar er is oorzaak vanwege de ontbreking, want het is geene werking, maar het is ontbreking; want af te wijken van hetgeen dat meest is tot hetgeen dat minder is, zulks is anders niet dan een kwaden wil beginnen te krijgen. Nu, aangaande de oorzaken van deze ontbrekingen om die te willen weten, want het zijn geene oorzaken vanwege werkingen, gelijk ik gezegd heb, maar vanwege ontbrekingen; deze zelfde oorzaken der ontbrekingen dan, om die te willen weten en vinden, is even zooveel alsof iemand zou willen aanschouwen de duisternis, of daar-benevens zou willen hooren de stilte, hetwelk nogtans beiden ons genoeg bekend is, doch het eerste wordt ons op geene andere wijze bekend dan door de oogen, en het tweede op geene andere wijze dan door de ooren, niet ten aanzien van eenige voelbare gedaante derzelve, maar ten aanzien van het gemis en de ontbre-king van die gedaante. Zoodan, niemand wil van mij weten, hetgeen ik niet weet. Of het moest zijn dat hij mogelijk wilde leeren niet welen hetgeen dat men moet verstaan dat men niet kan welen. Want die dingen, die niet in hunne voelbare gedaante, maar door middel van de derving en ontbreking derzelve geweten worden, dezelve, onmogelijkerwijze daarvan te mogen zeggen of verstaan, worden eenigzins door niet te weten, geweten, maar evenwel zóó, dat zij door het weten niet geweten worden. Want wanneer het gezigt der ligchamelijke oogen dooide ligchameiijke gedaanten loopt, ziet het nergens duisternis dan daar, waar het begint niet te zien, alzoo mede ook de stilte te gevoelen, behoort tot geen anderen zin dan alleen tot de ooren, welke stilte nogtans op geene andere wijze dan door niet te hooren, bemerkt wordt. Alzoo verder ook aansnhouwt ons verstand wel de verstandelijke gedaanten door die te verslaan, maar wanneer zij ontbreken, dan leert en verstaat het die met niet te weten; want wie verstaat zijne feilen? Dit weet ik ondertusschen, dat de nature Gods nooit, nergens en in geenen deele kan ontbreken, maar de dingen die uit niet gemaakt zijn, die kunnen ontbreken. Nogtans naar mate zij meer zijn, naar die mate doen zij ook meer goed, want dan doen zij iets, wanneer zij hunne werkende oorzaken hebben, maar voor zooveel zij ontbreken, doen zij kwaad,

0

■want wat kunnen zij dan anders doen dan ijdel-heden, dewijl zij anders geene oorzaken hebben dan zulke, welke voortspruiten uit ontbreking.

HOOFDSTUK VIII.

Van de verkeerde liefde, door welke de wil afwijkt van hei onveranderlijk goed tot hetgeen veranderlijk is.

Insgelijks weet ik, dat in zulk eenen, in wien een kwade wil komt, dat die in hem is wordende, hetwelk, indien hij niet wilde, ook niet zou worden, en alzoo volgt de regtvaardige straf niet de noodwendige, maar de gewillige ontbrekingen. Want de afwijking die daar geschiedt, geschiedt niet tot het kwade, maar geschiedt kwalijk, dat is: men wijkt niet af tot de kwade naturen, maar men wijkt kwalijk af, omdat men afwijkt tegen de orde der naturen van hetgeen dat het hoogste is, tot hetgeen dat minder is. Alzoo ligt de schuld der gierigheid niet bij het goud, maar bij de menschen, die het goud verkeerdelijk beminnen, n.1. met verzaking van de geregtigheid, die verre boven het goud behoort geacht (e worden. Insgelijks ligt de schuld der onkuischheid niet aan de schoone ligchamen, maar in de ziel die verkeerdelijk de ligchamelijke wellusten bemint, en die ondertusschen verlaat de matigheid en kuischheid, door welke wij ver-eenigd worden met zulke dingen, die geestelijk schoon zijn. Zoo ook is de menschelijke lof niet de schuld van den roem, maar de ziel die verkeerdelijk bemint van de menschen geprezen te worden, verachtende het getuigenis van haar eigen conscientie. Zoo ook is hij die magt geeft of de magt zelve niet de oorzaak van de hoo-vaardigheid, maar de ziel die verkeerd hare magt bemint en die ondertusschen versmaadt de geregtigheid van Hem die veel magtiger is. Alzoo die het goede van eenige geschapen nature, hoedanig die ook zij, verkeerdelijk bemint, die wordt in het goede kwaad, al is het, dat hij verkrijgt wat hij wil, en daarbenevens wordt hij ellendig.

HOOFDSTUK IX.

Of de heilige engelen Hem, Dien zij tot een Schepper van hunne natuur hebben, ook hebben tot een Gever van hun goeden wil, n.l. door middel van instorting Zijner liefde door den Heiligen Geest.

Zoo is er dan van den kwaden wil geene natuurlijk werkende oorzaak en er is niets dat zoodanigen wil maakt dan alleen de afwijking, door welke God verlaten wordt, van welke afwijking zeker ook de oorzaak ontbreekt. Indien wij echter willen zeggen, dat er ook geene werkende oorzaak is zelfs van hun goeden wil, zoo hebben wij ons te wachten en toe te zien, dat men niet meene, dat de goede wil der goede engelen niet geschapen is maar dat die Gode mede-eeuwig is. Want voorwaar, naardien zij geschapen zijn, hoe zou dan van hun wil niet gezegd worden, dat die ook gemaakt is? En naardien hij gemaakt is, zoo staat te onderzoeken of die met hen gemaakt is, dan of zij voorheen zonder dien geweest zijn. Indien hij mot hen gemaakt is, zoo is er geen twijfel aan, of hij is door Dien ook gemaakt. Die hen gemaakt heeft. En zij, zoodra zij gemaakt waren, hebben Hem, door Wien zij gemaakt zijn, aangehangen door de liefde met welke zij gemaakt zijn. En derhalve zijn zij ook van hun gezelschap afgescheiden, omdat zij in denzelfden goeden wil gebleven zijn, daar de anderen, van dien afwijkende, veranderd zijn, n.l. tot een kwaden wil, hetwelk zij daarmede deden, overmits zij van het goede afgeweken zijn, dat nooit zou geschied zijn, zoo zij niet gewild hadden. Doch indien gij zegt, dat de goede engelen eerst geweest zijn zonder goeden wil, en alzoo dat zij dien in zich zeiven, zonder de werking Gods, gemaakt hebben, volgt daaruit, dat zij door zich zeiven beter gemaakt zijn dan door Hem. Doch dit zij verre! Want wat konden zij zonder goeden wil quot;anders zijn dan kwaad V Doch indien gij zegt, dat zij daarom niet kwaad behoefden te zijn, dewijl in hen geen kwaden wil was, en daarbenevens, dat zij ook niet afgeweken waren van dien wil, dien zij nog niet hadden, evenwel waren zij toen nog zoo goed niet als zij wel met het verkrijgen van den goeden wil begonnen te zijn. Maar inden zij _zich zeiven niet beter hebben kunnen maken

clan Hij hen gemaakt heeft, buiten Wien er niemand is die iets beter kan maken, volgt daaruit, dat zij ook den goeden wil, waardoor zij beter werden, niet hadden kunnen hebben dan door de hulp des Scheppers. En aangezien hun goede wil teweeggebragt heeft, dat zij zich gekeerd hebben, niet tot zich zeiven als minder zijnde, maar tot Hem die allermeest is, zoodat zij, dien aanhangende^ meer werden, en door de genieting van Hem wijs en gelukzalig leefden: wat wordt hier anders mede beloond, dan dat de wil, hoe goed die ook was, altyd alleen in het verlangen ellendig zou moeten blijven staar, ten ware, dat Hij, Die hunne goede natuur uit niet bekwaam gemaakt had om Hem te genieten, uit zich zeiven door hen te vervullen beter maakte, n.1. hen allereerst door op te wekken begeeriger makende. Insgelijks heeft men ook dit te overleggen, n.1. indien de goede engelen zelf in zich den goeden wil gemaakt hebben, of zij dien door eenigen wil gemaakt hebben of zonder eenigen wil. Indien zij zeggen zonder eenigen wil, zoo hebben zij dien ook niet gemaakt, indien zij zeggen door eenigen wil, zoo staat te onderzoeken, of het een kwade of een goede wil geweest is; indien zij zeggen door een kwaden wil, hoe heeft de kwade wil dan kunnen werken den goeden wil? En indien zij zeggen door een goeden wil, zoo hadden zij aireede een goeden wil. En wie heeft dezen goeden wil gemaakt anders dan Hij, Die hen met een goeden wil, dat is: met eene reine liefde, doorwelke zij Hem aanhangen, geschapen heeft, n.1. in hen de natuur makende, en tegelijk aan hen gevende de genade? Derhalve heeft men aangaande de Heilige engelen te ge-looven, dat zij nimmer zonder een goeden wil, dat is: zonder de liefde Gods geweest zijn. En aangaande de andere engelen, al is hel, dat zij goed geschapen zijn, nogtans zijn zij kwaad door hun eigen kwaden wil, dien hunne goede natuur niet gemaakt heeft, anders dan dat zij zelve gewillig van het goede afgeweken is, zoodat de oorzaak van het kwaad niet is het goede, maar de oorzaak daarvan is de afwijking van het goede. Of mogelijk hebben zij ontvangen eene mindere genade van de Goddelijke liefde dan zij dio in dezelve gebleven zijn. Of, zoo zij beide even goed geschapen zijn, zoo zijn mogelijk, terwijl dezen door hun kwaden wil vielen, de anderen meer geholpen geworden, zoodat zij gekomen zijn tot die volheid der gelukzaligheid, vanwege welke zij ook gansch zeker werden, dat zij nimmer van dezelve zouden afvallen, gelijk wij reeds in het elfde boek verhandeld hebben. Met behoorlijken en schuldigen lof des Scheppers moeten wij dan belijden, dat niet alleen tot de Heilige menschen behoort, maar ook van de heilige engelen gezegd kan worden wat Paulus zegt: (Rom. 5 vs. 5) hoe dat de liefde Gods in hem uitgestort is door den Heiligen Geest, die hunlieden gegeven is. En daarbenevens, dat het niet alleen den menschen goed is, maar dat het voornamelijk den engelen goed is, hetgeen er geschreven is in Psalm 73 vs. 28, waar wij lezen : het is mij goed den Heere aan te hangen. Dit goed derhalve, dat zij gemeen hebben, hebben zij tezamen met Hem, Dien zij aanhangen, en daarbenevens hebben zij ook onder elkander een Heilig gezelschap en zijn onder elkander eene stad Gods, en zij zijn ook Zijne levende offerande en Zijn levende tempel, vanwelke een gedeelte uit de sterfelijke menschen vergaderd wordt, dat n.1. met de onsterfelijke engelen zal veree-nigd worden; welk gedeelte óf sterfelijk in vreemdelingschap op aarde is, of rust in de verborgene woningen en zitstoelen der zielen, ten aanzien van hen die gestorven zijn. Hoe dat gedeelte door God, den Schepper, opgekomen en toegenomen is, daarvan dunkt mij, dat ik nu voortaan even heb te spreken gelijk van de engelen gesproken is. Want uit één mensch, die God allereerst geschapen heeft, heeft het gansche menschelijk geslacht zijnen oorsprong genomen volgens de waarheid der Heilige Schrift welke niet zonder reden een gansch wonderlijk aanzien en eerbied heeft over den ganschen aiardbodem, en met name onder al die volkeren, vanwelke de Heilige Schrift onder andere dingen die zij gezegd heeft, ook door eene ware Goddelijkheid voorzegd heeft, dat zij haar zouden gelooven.

HOOFDSTUK X.

Van de valschheid en onwaarheid can zoodanige historie, tcelke aan de verleden tijden toeeigent vele dnizende jaren.

Laat ons derhalve laten varen al de onzekere

44 AUGUSTINUS

gissingen der menschen, welke niet wéten wat zij spreken van de nature, of van den oorsprong en de Schepping van het menschelijk geslacht, want eenigen meenen, gelijk zij van de wereld gemeend hebben dat die altijd geweest is, dat ook alzoo de menschen er altijd geweest zijn. Daarom zei Apulejus toen hij dit geslacht der levende dieren beschreef: de menschen voor elk bijzonder zijn sterfelijk, maar nogtans zijn zij eeuwig ten aanzien van het gemeen en voor hun gemeen geslacht. En als men hiertegen tot hen zegt: indien het menschelijk geslacht er altijd geweest is, hoe en op welke wijze het dan waar is, hetgeen hunne historie zegt, als zij vertelt wie de eerste vinders geweest zijn van eenige dingen, en van welke dingen; wie de eerste onderwijzers zijn geweest van de vrije geleerdheden en van andere kunsten, of door wie allereerst di¹ of dat landschap en gedeelte der aarde, of ook dit en dat eiland het eerst bewoond is. Alsdan antwoorden zij, dat door eenige watervloeden en afbrandingen, die op zekere gezette tijden geschied zijn, de aardbodem, niet geheel, maar voor een groot deel, zóó verwoest is, dat daardoor de menschen gebragt zijn tot eene zeer kleine menigte, uit wier voortplanting de oude menigte wederom hersteld is, en dat deze herstelling en voortplanting alzoo geschied is even alsof die de eerste geweest ware, daar nogtans veelmeer hersteld worden zulke dingen, die door groote verwoestingen bijna óf ten onder gebragt, óf teniet gedaan waren. Want de mensch zeggen zij, kan op geene andere wijze zijn dan uit den mensch. Doch dit alles verhalende, zeggen zij wat zij meenen, en niet wat zij weten, want hun bedriegen eenige allerleugenachtigste geschriften, welke zij zeggen in de hisiorie en de berekeningen der tijden vele duizende jaren te bevatten, daar wij nogtans uit de Heilige Schrift berekenen, dat er van de schepping dos menschen nog geen zes duizend jaren verloopen zijn. Kn om niet wijdloopig te zijn in het aanwijzen hoe en op welke wijze de ijdelheid van die geschriften te wederleggen is, in welke veelmeer duizende jaren verhaald worden, en hoe in dezelve ook geene vastheid noch zekerheid is, zoo laat ons vooreerst inzien dien brief van Alexander den Grooten, dien hij geschreven heeft aan zijne moeder Olympias, bevattende een zeker verhaal van een Egyptischen priester, dien hij

JEDE BOEK

voortgebragt heeft uit die geschriften, welke onder hen voor heilig gehouden worden. Deze brief begrijpt ook die koningrijken, waarvan de Grieksche historie mede kennis heeft, onder welke rijken, in dien zelfden brief van Alexander, hot Rijk der Assyriërs boven de vijf duizend jaren telt, doch in de Grieksche historie wordt van slechts 1300 jaren gesproken, beginnende zelfs van de heerschappij van Belus af, welken koning die Egyptenaar ook stelt in het begin van dat Rijk. Voorts stelt hij de heerschappij der Perzen en Macedoniërs, zelfs tot Alexander toe, met wien hij sprak, zóódanig, dat zij meer dan acht duizend jaren bevat, daar nogtans bij de Grieken de jaren van het Rijk der Macedoniërs tot den dood van Alexander bevonden worden te zijn niet meer dan 585, en de jaren van het Rijk der Perzen, tot de victorie van Alexander geëindigd werd, worden berekend te zijn 233. Zoo zijn dan deze getallen der jaren veel minder dan de Egyptische jaren en kunnen met die niet gelijk gemaakt worden, als was het dat zij driemaal verdubbeld werden, want van de Egypte-naren, dat zij eertijds zulke kleine jaren (^#) gehad hebben, dat ieder niet langer was dan 4 maanden, zoodat een vol jaar, gelijk wij en zij nu hebben, 3 van hunne oude jaren bevat. Maar evenwel op zoodanige wijze, gelijk ik gezegd heb, komt de Grieksche historie niet overeen met het Egyptische getal der jaren, en alzoo heeft men veelmeer de Grieksche historie te gelooven, omdat die niet loopt builen de waarheid der jaren, welke in onze Heilige Schriften bevat zijn. Indien deze brief van Alexander, die allermeest bekend geworden is, zeer veel verschilt van de getallen der tijden van de geloofwaardigheid der dingen, hoeveel te minder moet men dan gelooven die schriften,

(') Plinus zegt: eenigen maken een jaar van den zomer en een jaar van den winter; eenigen maken van één jaar 4 jaren, gelijk de Arcades, die jaren van drie maanden hadden; eenigen berekenen het jaar naar den loop der maan, zooals de Egyptenaren, bij wie iedere maand een jaar was. Diodorus zegt, naardien er van de oaden verhaald wordt, dat de oude koningen en goden eertijds elk l'iOO jaren geregeerd hebben en zulks ongeloofelij k scheen, dat daarover voor zeker gehouden is, dat iedere omloop der maan een jaar maakte, en alzoo zullen de oude fabelen geen wonder zijn. Ook zegt Diodorus, dat de Chaldeën iedere maand voor een jaar hielden. Maar Ludovicus Vives, een zeer geleerd man, meent dat de Egyptenaren, die zeer ervaren waren in de sterrekunde, den omloop van iedere planeet voor een jaar gehouden hebben.

welke vol zijn van fabelachtige oudheden, en die zij evenwel willen voortbrengen tegen de zekerheid van de meestbekende Goddelijke boeken, welke boeken voorzegd hebben, dat de gansche wereld hun zou gelooven, en welke boeken ook de gansche wereld, gelijk daarin voorzegd is, geloofd heeft, welke boeken derhalve, alzoo zij te kennen geven uit het toekomstige, wat zij voorzegd hebben, alzoo zij in waarheid vervuld worden, ook het, verledene naar waarheid verteld hebben.

HOOFDSTUK XI.

Van hen, die wel niet meenen, dat deze wereld eeuwig is, maar dat er of tallooze werelden zijn, óf dat er wel ééne wereld is, maar dat deze eerste en dezelfde wereld door zeker besluit en zekere bepaling can eeuwen telkens loeder geboren wordt en eerder jt.

Maar anderen, die meenen, dat deze wereld niet eeuwig is. en ondertusschen gelooven, dat zij óf niet alleen is, maar dat er tallooze werelden (^#) zijn, öf dat zij wel alleen is, maar dat zij door zekere bepaalde eeuwen ontelbare (f) malen opkomt en ondergaat; deze menschen moeten dan bekennen, dat het geslacht der menschen allereerst geweest is zonder middel van voorlleelende menschen, want het gaat alhier niet zooals met de watervloeden en afbrandingen der aarde, welke zij, die ze stellen, niet meenen dat over de gansche wereld kunnen geschieden, en daarom doordrijven dat er altijd weinige menschen overblijven, uit welke wederom voortkomt en hersteld wordt de vorige menigte. Alzoo kan het hier niet toegaan, n.l. dat zij geenzins kunnen meenen, wanneer de geheele wereld vergaat, dat dan eenige menschen in de wereld zullen gelaten worden. Maar gelijk zij meenen, dat de wereld zelve uit haar eigen materie wederom geboren wordt of voortkomt, alzoo moet daaruit ook volgen, dat het menschelijk geslacht in de wereld uit de elementen derzelve voortkomt, en dat daarna van do ouders het zaad der menschen voortspruit even als van andere dieren.

(quot;) Democfitus en Epicurus meenden, dat er tallooze werelden waren.

(-[-) Herachtus, Hippasus en du Sloïschen meenden, dat lt;le wereld door afbranding zou vergaan, en dat daarna weder een nieuwe wereld zou gemaakt worden.

HOOFDSTUK XII.

Wat men hen zal antwoorden, dit zeggen, dat de eerste schepping des menschen al te traag en laat geschied is.

Hetgeen wij geantwoord hebben, toen de vraag van den oorsprong der wereld verhandeld werd, dengenen, die gelooven dat de wereld niet altijd geweest is, maar dat zij begonnen is te zijn, gelijk ook Plato openbaar genoeg belijdt, hoewel hij door sommigen anders geacht wordt dan hij zegt gevoeld te hebben: dat zelfde zal ik ook antwoorden (aangaande de eerste schepping des menschen) aan hen, die op gelijke wijze vragen, waarom de mensch in tallooze en oneindige tijden voorheen niet geschapen is, en waarom hij zoo laat geschapen is, zoodat er bevonden wordt in de Heilige Schriften van dien tijd af, dat hij begonnen is te zijn, dat er minder dan zes duizend jaren zijn. Indien hun de kortheid des tijds ergert, overmits hun de jaren zoo weinig schijnen van dien lijd af, dat van den mensch in onze schriften gelezen wordt dat hij geschapen is, zoo laat zij bemerken dat er niets langdurig is in hetwelk eenig uiterste is. En daarenboven, indien alle tijden der eeuwen met elkander en to zamen vervat zijnde, met de oneindige eeuwigheid vergeleken werden, dat zij te achten zouden zijn niet voor klein en weinig, maar gansch voor niets. Indien het ware, dat men niet zeide van vijf of zes duizend jaren, maar zelfs zeide zestig duizend of 600 duizend, en dat deze som wederom door nog ééns zooveel verdubbeld werd, zoodat wij ten laatsten voor den lijd, in welken God den mensch geschapen heeft, geen getal meer hadden om te noemen, evenwel zou er gevraagd kunnen worden op de zelfde wijze, waarom God den mensch niet eerder gemaakt had; want de eeuwige stilstand Gods van het scheppen der menschen, die eeuwig voorheen geweest is, en die zonder eenig begin geweest is, die is zoo groot, dat alle getallen der tijden, die door zekere einden en bepalingen besloten worden, hoe groot en onuitsprekelijk zij zijn, evenwel zóó groot niet kunnen schijnen te zijn als wel het minste droppelken waters is, vergeleken bij den gan-schen oceaan, die de geheele wereld omringt; want van deze twee is het eene wel zeer klein en het andere onuitsprekelijk groot, maar beide

zijn zij bepaald en hebben hun einde. Maar die tijd, die met eenig begin aanvangt en die ook een einde heeft, hoe groot die ook is wanneer hij vergeleken wordt bij dien tijd, die geen begin heeft, aangaande dien weet ik niet of men hem in vergelijking van de eeuwigheid voor een allerminst deelken heeft te houden, dan of men hem niet veelmeer voor niets heeft te achten. Want belangende dezen tijd, indien van hem van hel einde afgetrokken worden de minste oogen-blikken er van, stuk voor stuk, zoo zal 't getal derzelve telkens verminderen, al was het, dat de menigte derzelve zoo groot opwaarts klom, dat het zelfs geen naam kon vinden, gelijk b.v. indien 's menschen tijd van dien dag af in welken hij nu leefi, tot dien dag toe op welken hij geboren is, allengskens bij oogenblikken afgetrokken wordt, 't is zeker, dat die aftrekking eindelijk zal komen tot het eerste begin. iMaar aangaande dien tijd, die nimmer een begin ge-bad heeft, indien van hem afgetrokken worden, niet de allerkleinste oogenblikken, of minstens der uren, stuk voor stuk, of ook de dagen of maanden, of jaren, elk naar hunne grootte, maar zelfs die allergrootste lijden, zoo grot als eenige som of getal der jaren bevat, die van eenige tijdrekenaars kan genoemd worden, welke som nimmer zoo groot is of door aftrekking der oogenblikken stuk voor stuk, wordt zij kleiner en komt te niet; indien zeg ik, deze zoo groote sommen der tijden van de eeuwigheid afgetrokken worden, niet eenmaal, tweemaal en dikwijls, maar gestadig, wat rigt men uil, dewijl men nimmer tot eenig begin kan komen, alzoo er geen begin is. Derhalve aangaande hetgeen wij nu vragen, na 5000 jaren en zooveel jnren als er meer verloopen, zijn, datzelfde zouden onze nakomelingen, na 0000 jaren met de zelfde curieusheid en ijdelheid kunnen vragen, indien de sterfelijkheid der menschen met geboren te worden en te sterven, mitsgaders de onverstandige zwakheid derzelve zoolang bleven. Ja zij, die vóór ons geweest zijn, hebben ook dusdanige vraag kunnen doen, zelfs ten tijde toen de schepping des menschen nog versch was. Ja zelfs de eerste mensch heeft ook d'js anderen daags, of ook op den zelfden dag toen hij geschapen was, mogen vragen: waarom hij niet eerder geschapen was. En zoo hij eerder geschapen ware, zou die vraag, aangaande liet begin der

lijke dingen, toen niet met even veel regt hebben kunnen gedaan worden, als nu of namaals.

HOOFDSTUK XIII.

Van den omloop der tijden, die eenige philo-sophen geloofd hebben in zekere einden bepaald en besloten te zijn, zoodal zij meenden, dal alles, en al telkens wederom en altijd tol de zelfde orde en gedaante wederkeerde.

Doch de philosophen en wijzen dezer wereld hebben gemeend, dat men dezelfde vraag op geene andere wijze mogt noch kon beantwoorden dan dat men moest invoeren eenige omloo-pen der tijden, aangaande welke zij zeiden, dat door middel daarvan hetzelfde in de natuur der dingen altijd vernieuwd en weer van voren herhaald was, en zeiden voorts, dat alle omloopen van de toekomstige en voorbijgaande eeuwen voortaan zonder ophouden op dezelfde wijze zouden geschieden, hetzij dat in de blijvende wereld dezelfde omloopen mogten geschieden, of dat bij zekere beurten de wereld opkomende en weder teniet gaande, ons altijd dezelfde dingen als nieuw, beide, hetgeen voorbij en dat toekomstig is, mogt vertoonen, van welk om-loopspel zij geenzins ook kunnen bevrijden de onsterfelijke ziel, wanneer zij ook de wijsheid ontvangen heeft, zoodat zij zonder ophouden telkens weder gaat tot eene valsche gelukzaligheid, en zonder ophouden telkens wederkeert tot eene ware ellende. Want hoe kan het eene ware gelukzaligheid zijn, van wier eeuwigdurendheid men nimmer eenige vastheid heeft, want de ziel of met groot onverstand weet in waarheid hare toekomstige ellende niet, of met groot ongeluk vreest zij zelfs in de gelukzaligheid hare ellende, maar aangenomen, dat zij nimmer tol de ellende zal wederkeeren, zoo is 'l nogtans waar, dat zij uit de ellende tot de gelukzaligheid overgaat, en alzoo geschiedt daar wal nieuws op eenigen lijd, dat geen einde des lijds heeft. En waarom is dan ook do wereld niet gemaakt? En waarom is ook de mensch niet gemaakt in de wereld ? Opdat alzoo deze valsche omloopen van de valsche en bedriege-lijke wijzen, gevonden in de gezonde leer op hel pad des regten wegs, mogen vermeden

worden. Want er zijn ook eenigen, (^#) die de spreuk, welke gelezen wordt in het boek van Salomo, dat Prediker genaamd wordt, mede van deze omloopen willen verstaan hebben, daar hij zegt „wat is het, dat geschied is? Even datzelfde, dat hierna geschieden zal. Wat is het, dat men gedaan heeft? Even het zelfde, dat men hierna doen zal; en daar geschiedt niets nieuws onder de zonne; geschiedt daar ook wat, daar men van zeggen mogt: ziet! dat is nieuw ; want het is vóór geschied in voorgaande tijden, die vóór ons geweest zijn.quot; Want deze spreuk willen zij verstaan hebben van deze omloopen, die wederom tot hetzelve keeren, en alles weder tot hetzelve trekken, hetwelk deze wijze man nogtans óf gezegd heeft van die dingen, waarvan hij hiervoren gesproken heeft, n.1. van de voortteelingen, vanwelke de eene gaat en do andere komt, öf van de omwendingen der zon, óf van de afloopingen der beken, óf van allerlei soorten van dingen, die opkomen of ondergaan. Want er zijn menschen, die vóór ons geweest zijn; zij zijn ook nu bij ons, en zij zullen ook zijn na ons, alzoo ook de dieren en hoornen. Insgelijks de wangeboorten, die tegen het gewoon gebruik geboren worden, al is het, dat zij onder elkander zeer verscheiden zijn, en sommige derzelve gezegd worden maar éénmaal geschied te zijn, maar nogtans ten aanzien van zulks, dat zij in 't algemeen genoemd worden wonderen en wangeboorten, zoo zijn zij er geweest en zullen er zijn, en het is niet nieuw, dat er eenige wangeboorte onder de zon geboren wordt, hoewel nogtans eenigen deze woorden zóó verstaan hebben, even alsof de wijze man wilde, dat men zou verstaan, dat quan-suis alles in de predestinatie en vóórbeschikking Gods geschied was, en derhalve, dat er niets nieuws is onder de zon. Maar verre moet het van het opregt geloof zijn, dat wij zouden gelooven, dat door deze woorden van Salomo zouden le kennen gegeven zijn die omloopen der tijden, volgens welke zij meenen, dat altijd op dezelfde wijze dezelfde omloopen der tijden en der tijdelijke dingen weder herhaald en vernieuwd zouden worden, gelijk b. v. Plato, n.1. gelijk hij te dien tijde als een philosoof in de stad Athene, in die school, welke de Academie genaamd is, zijne discipelen geleerd en onderwezen heeft, dat ook alzoo na tallooze eeuwen, met tusschenkomen van zeer lange tijden, maar nogtans zekere, diezelfde Plato, diezelfde stad, diezelfde school en dezelfde discipelen op nieuw zullen zijn, en na tallooze eeuwen daarna, wederom op nieuw zullen zijn enz. Zulks zeg ik moet verre van ons zijn, dal wij zulks zouden gelooven; want Christus is eenmaal voor de zonde gestorven, en opgewekt zijnde van de dooden, sterft Hij niet meer, en de dood heeft geene heerschappij meer over Hem, en na de verrijzenis zullen wij altijd met den Heere wezen, tot Wien wij nu zeggen hetgeen de Heilige Psalm ons vermaant: Gij, Heere! zult ons behoeden, en zult ons bewaren van dit geslachte in der eeuwigheid. (Rom. G vs. 9 ; 2 Thess. 4 vs. 17, en Ps. 12 vs. 8). En hun meen ik, dat genoegzaam past hetgeen er volgt, n.1.: de gcddeloozen wandelen in een ommeloop, niet dat door die ommeloopen, die zij meenen dat hun leven wederom zal loopen, maar daarom overmits tegenwoordig van zoodanige dwaling hun weg is, n.1. hunne valsche leer.

HOOFDSTUK XiV.

«

Van de tijdelijke schepping des menschelij-ken ges lach ts, welke God niet begonnen is door een nieuwen raad, noch door een veranderlijken wil.

En wat is het toch wonder, dat zij, in deze omloopen dwalende, noch toegang noch uilgang vinden, dewijl zij niet welen door welk beginsel het menschelijk geslacht en deze onze sterfelijkheid begonnen is, noch ook door welk einde het besloten en geëindigd wordt, dewijl zij tot de diepte Gods niet kunnen komen; want naardien Hij eeuwig en dus zonder begin is, nogtans heeft Hij van eenig beginsel der tijden begonnen, zoodat Hij den mensch, dien Hij nooit tevoren gemaakt had, op eenigen tijd gemaakt heeft, niet op een nie-wen, haastigen en onverwachten lijd, maar door Zijn onveranderlijken en eeuwigen Raad. Wie

zou deze ondoorgrondelijke diepte kunnen doorgronden, volgens welke God den tijdelijken mensch, eer er ooit een mensch was, door een wil, die niet veranderlijk is, te eeniger tijd geschapen heeft, en volgens welke hij het men-schelijke geslacht uit één vermenigvuldigd heeft? Want de voorgaande Psalm, als hij voorheen gesteld en gezegd had: Gij Heere! zult ons behoeden en Gij zult ons bewaren van tlit geslachte in der eeuwigheid, en daarna een wederslag gedaan had legen hen, in welks dwaze en god-delooze leering gansch geene eeuwigheid van de verlossing en gelukzaligheid der ziel gehouden wordt, zoo heeft hij straks daar bijgevoegd; de goddeloozen wandelen in een ommeloop, even alsof tegen hem gezegd werd: welk geloof gevoelt en verstaat gij dan ? Of heeft men te meenen, dat het Gode behaagd heeft zeer schielijk den mensch te maken, dien Hij nooit tevoren in Zijne oneindige «euwigheid gemaakt had; Hij zeg ik. Dien niets nieuws kan overkomen, en in Wien niets veranderlijk is ? En opdat ons, wanneer wij dit hooren, geene twijfelachtigheid beroere, zoo antwoordt hij straks tot God zelf, zeggende aldus: naar Uwe diepte hebt Gij vermenigvuldigd de kinderen der menschen. Laat de menschen gevoelen, zegt hij, naar hetgeen zij meenen, en laat ze bedenken wat hun goeddunkt, en laat ze onderzoeken naar Uwe diepte, die niemand van de menschen kan weten; Gij zijt Diegene, welke vermenigvuldigd hebt de kinderen der menschen. Want het is zeer diep en hoog, n.I. dat God altijd geweest is, en dat Hij den mensch, dien Hij nooit tevoren gemaakt had, te eeniger tijd allereerst heaft willen maken, en dat Hij evenwel Zijn Raad en wil niet veranderd heeft.

HOOFDSTUK XV.

Of men heeft te gelooven, gelijk (Sod altijd geweest amp;, dat Hij ook altijd alzoo moet verstaan worden, altijd Heere geweest te zijn, en alzoo, dat Hem nimmer eenig schepsel zou ontbroken hebben, oner hetwelk Hij Heere geweest is. En voorts: hoe eene zaak kan gezegd worden altijd geschapen te zijn, welke nogtans niet kan gezegd worden mede eeuwig ie zijn.

Derhalve zooveel mij belangt, gelijk ik niet zou durven zeggen, dat onze Heere God niet te eeniger tijd Heere zou geweest zijn, alzoo moet ik ook niet twijfelen aangaande den mensch, dat hij tevoren nooit geweest is, en dat de eerste mensch op een zekeren tijd eerst geschapen is. Maar wanneer ik overleg, waarvan Hij Heere geweest is, indien er niet altijd een schepsel geweest is, word ik beschroomd iets te zeggen, want ik aanschouw mij zeiven en overleg, dat er geschreven is: wie van de menschen kan den Raad Gods weten ? Of wie kan bedenken wat de Heere wil? Want de gedachten der sterfelijke menschen zijn bloode en vreesachtig, en onze gedachten zijn onzeker; want het verderfelijke ligchaam bezwaart de ziel, en de aardsche inwoning drukt nederwaarts onzen zin en onze gedachte, wanneer zij veel bedenkt. Zoodan, uit de menigte van deze dingen, welke ik zeer veel in deze aardsche inwoning bedenk, en voorwaar daarom veel, overmits ik dat eenige, hetwelk onder dezelve, of buiten dezelve de waarheid is, (want mogelijk bedenk ik het geenzins) niet kan vinden. Indien ik zeg, dat het schepsel altijd geweest is, waarvan Hij Heere geweest is, die altijd Heere is, en tevoren nooit anders dan Heere geweest is, doch dat wij ondertus-schen zeggen, dat nu do een, dan de ander schepsel geweest is, elk op verscheiden en bijzondere gelegenheden ran tijden, om alzoo geen schepsel mede eeuwig te stellen met den Schepper, hetwelk het geloof en de gezonde rede veroordeelt, zoo heeft men toe te zien en te bedenken, of het dan niet vreemd en ongerijmd is en gansch verre van het licht der waarheid, dat de sterfelijke mensch altijd een schepsel ge • weest is, n 1. de een afgaande en de ander aankomende : en daarentegen dat het onsterfelijk schepsel niet eerder begon te zijn, dan toen men tot onzen tijd is gekomen, naardien op den-zelven de engelen geschapen zijn, indien immers teregt dat allereerst geschapen licht hunlieden beteekent, of anders veelmeer dien Hemel, van-welken gesproken is: in den beginne schiep God Hemel en aarde, daar zij nogtans niet geweest zijn, vóór zij gemaakt werden, want anderzins, indien de onsterfelijken gezegd worden altijd geweest te zijn, zoo zou daar moeten geloofd worden, dat zij Gode mede eeuwig zijn. En indien ik wil zeggen dat de engelen niet te eeniger tijd geschapen zijn, maar dat zij ook zelfs geweest zijn vóór alle tijden, zóó, dat God

iiun Heere geweesl is, Die tevoren nimmer anders dan Heere geweest is, zoo wordt dan van mij ook gevraagd, indien de engelen vóór alle lijden gemaakt zijn, of dan zulken, die gemaakt zijn, wel altijd hebben kunnen zijn ? Hierop zal men schijnen te moeten antwoorden, dat zij niet altijd geweest zijn, dewijl hetgeen dat allijd is, niet ongevoegelijk gezegd wordt eeuwig te zijn. Nu, zij worden zoo verre gezegd altijd geweest Ie zijn, dat zij zelfs ook voor alle tijden gemaakt zijn, indien anderzins de lijden van den Hemel begonnen zijn, want op zoodanige wijze waren zij vóór den Hemel. Doch indien de tijd niet van den Hemel begonnen is, maar vóór den Hemel geweest is, niet bestaande in uren en dagen, en maanden en jaren, want van zoodanige maten der lijden, welke gebruikelijk zijn en eigenlijk tijden genaamd worden, is kennelijk, dat zij haren oorsprong hebben van de beweging der sterren, waarom ook God, toen Hij dezelve schiep, gezegd heeft: en iaat ze zijn teekenen, tijden, dagen en jaren, (Gen. 1 vs. 14) maar wèl verstaande in cenige veranderlijke beweging, van welke een ander voorbijgaat, en een ander volgt, alzoo zij niet te gelijk kunnen zijn. Nu, indien vóór den Hemel in de bewegingen der engelen iets dergelijks geweest is, en te dien aanzien daar tijd geweest is, en voorts, indien de engelen van dien tijd af, dat zij gemaakt zijn, tijdelijk bewogen werden, zoo zijn zij ook in dier voege ten allen tijde geweest, dewiji de lijden met hen gemaakt zijn. En wie zal er zijn, die zeggen zal, het is niet gesladig geweest wat altijd geweest is. Doch indien ik zulks antwoord, zoo zal tot mij gezegd worden: zijn zij dan niet mede eeuwig met hunnen Schepper, indien Hij gestadig geweest is en zij gestadig geweest zijn ? En hoe zullen zij ook kunnen gezegd worden geschapen te zijn, indien zij verstaan worden steeds geweest te zijn ? Wat zal hierop geantwoord worden ? Of zal men moeten zeggen, dat zij daarom altijd geweest zijn, overmits zij te dien aanzien altijd geweest zijn, omdat zij tezamen met den tijd gemaakt zijn, of omdat de tijden tezamen met hen gemaakt zijn, zóó, dat zij nog-tans geschapen zijn? Want wij ontkennen zelfs quot;iet, dat, ook de tijden geschapen zijn, hoewel niemand er aan twijfelt, dat er ten allen tijde ook tijd geweest is. Want indien er ten allen De stad Gods.

tijde geen tijd geweest is, zoo is er dan eenigo tijd geweest, dat er geen tijd was. Wie van de alleruitzinnigsten en dwaasten zal zulks zeggen? Want wij mogen met regt zeggen: er is een zekere tijd geweest, dat er geen Rome was; er is een zekere tijd geweest, dat er geen Jeruzalem was; er is een zekere tijd geweest, dat er geen Abraham was; er is een zekere tijd geweest, dat er geen mensch was enz. Ten laatste, indien de wereld niet met hel begin des tijds, maar na zekeren tijd gemaakt is, zoo mogen wij ook zeggen: er is een zekere tijd geweest, dat er geen wereld was. Maar te willen zeggen: er is lijd geweest, toen er geen tijd was, dat zeggen wij zoo ongepast even of jemand zeide: er is een mensch geweest, toen er geen mensch was; of: deze wereld is er geweest, toen deze wereld er niet was. Duch indien het van verscheiden verslaan wordt, zoo mag het eenigzins gezegd worden, n.1. aldus: daar is een ander mensch geweest, toen daar deze mensch niet was. En alzoo ook mogen wij met regt zeggen: er is een andere tijd geweest, toen deze tijd er niet was; maar te willen zeggen: er was een tijd, toen er geen tijd was, wie, zelfs van de uitzinnigsten, zal zulks zeggen ? Gelijk wij dan zeggen, dat de tijd geschapen is, en dat hij nogtans daarom gezegd wordt gestadig geweest te zijn, overmits de tijd ten allen tijde geweest is, alzoo ook mede, overmits de engelen gestadig geweest zijn, zoo volgt daar mede niet uil, dat zij daarom niet geschapen zouden zijn, dewijl zij daarom gezegd worden gestadig geweest te zijn, overmits zij ten allen tijde geweest zijn, en daarom zoo zijn zij ten allen tijde geweesl, omdat de tijden, zelfs zonder dezelve, geenzins hebben kunnen zijn. Want waar geen schepsel is, door welks veranderlijken bewegingen de tijden hebben kunnen volbragt worden, daar kunnen geenzins tijden geweest zijn. En alzoo, al is het dat zij gestadig geweest zijn, zoo zijn zij nogtans geschapen, en zijn evenwel daarom, overmits zij gestadig geweest zijn, niet mede eeuwig met hunnen Schepper, want Hij is gestadig geweest door eene onveranderlijke eeuwigheid, en zij daarentegen zijn gemaakt. Maar zij worden gezegd gestadig geweest te zijn, omdat zij ten allen tijde geweest zijn, dewijl de lijden zelfs zonder hen geenzins hebben kunnen zijn. Nu

7

aangezien de tijd door veranderlijkheid heen loopt, kan hij niet mede eeuwig zijn met de onveranderlijke eeuwigheid. En derhalve, al is het dal de onsterfelijkheid der engelen niet te eenigertijd doorloopt, en ook niet voorhij is, even alsof zij nu niet meer was, en ook niet toekomstig is, even alsof zij nog niet was, nog-tans gaan hunne bewegingen, door welke de tijden volbragt worden, van het toekomstige tot het verledene, en diensvolgens kunnen zij niet mede eeuwig zijn met den Schepper, in Wiens bewegingen men niet te zeggen heeft, dat Hij geweest is, wat Hij nu niet is, of dat Hij zal worden, wat Hij nog niet is. Derhalve, indien God altijd Heere geweest is, heelt Hij ook altijd gehad een schepsel, dienende onder Zijne heerschappij, maar nogtans niet van Hem geboren zijnde, maar door Hem uit niet gemaakt, en daarbenevens niet met Hem mede eeuwig zijnde. Want Hij was vóór hetzelve, hoewel Hij nooit was zonder hetzelve, zoodat Hij niet met een voorbijloopenden tijd, maar met eene blijvende eeuwigheid voorgaat. Maar indien ik dit antwoord aan hen, die vragen, hoe de Schepper altijd Heere geweest is, indien er geen schepsel altijd dienende geweest is, of hoe het schepsel geschapen is, en niet veel meer me_t den Schepper mede eeuwig is, indien het altijd geweest is, zoo vrees ik, dat zoodanig iemand veel ligter en meer zal oordeehn, dat ik zeg hetgeen ik niet weet, dan dat ik leer hetgeen ik weet. Zoo keer ik dan weder tot heigeen onze Schepper gewild heeft, dat wij zouden weten. En aangaande die dingen, welke Hij den wijsten in dit leven toegelaten heeft te weten, of welke Hij bewaard heeft voor den gansch volmaakten om in het andere leven te welen, deze alle tezamen belijd ik, dat boveu de krag-ten van mijn verstand zijn. Maar ondertusschen heeft mij goed gedacht dit alles, zonder iels te stellen, te verhandelen, opdat zij die dit lezen, mogen zien van hoedanige gevaarlijkheden der vragen zij zich moeten onthouden, en voorts, opdat zij ook niet bij zich zeiven meenen, dat zij tot alles bekwaam zijn, maar veel meer lee-ren verstaan, dat men den apostel moet gehoorzaam zijn in heigeen hij ons gebiedt, als hij zegt „door de genade, die mij gegeven is, gebiede ik een iegelijk die onder u is, dat niemand ge-\oele boven hetgeen hij behoort te gevoelen, maar dat zijn gevoelen zij tot matigheid, nadat God een iegelijk de mate des geloofs gedeeld heeft.quot; Want indien een jong kind naar zijne kraglen opgevoed wordt, zal het met aan te wassen veel meer opnemen; maar indien het boven de kragteu van zijne sterkte opgevoed wordt, zal het veeleer verminderen en bezwijken, dan wassen of toenemen.

HOOFDSTUK XVI.

Hoe men heeft te verslaan, dat den mensc/i het eeuwige leven beloofd is vóór de eeuwige tijden.

Welke tijden ondertusschen vooraf gegaan zijn eer het menschelijk geslacht geschapen werd belijd ik gaarne dat ik niet weet; nogtans denk ik niet, dat er gansch geen schepsel met zijnen Schepper mede eeuwig zou zijn, want de apostel spreekt ook van eeuwige tijden, en van geene toekomende, maar wat meer te verwonderen is, van verledene, want alzoo zegt hij: tot de hope des eeuwigen levens, hetwelk God, Die niet liegen kan, beloofd heeft vóór de eeuwige tijden, maar heeft Zijn Woord te Zijnen tijde geopenbaard. (ïilus 1 vs. 2.) Ziet, hij zegt, dat voorheen de tijden eeuwig geweest zijn, welke nogtans met God niet mede eeuwig geweest zijn. Want Hij was niet alleen vóór de eeuwige tijden, maar heeft ook het eeuwige leven beloofd, dal Hij geopenbaard heeft Ie Zijnen tijde, n.l. Zijn Woord, want dat is het eeuwige leven. Nu, hoe heefl Hij het beloofd, wanneer Hij het. n.l. aan de menschen beloofd heeft, die nog niet waren vóór de eeuwige lijden dan overmits na aireede door Zijne predestinatie, zoodal in Zijne eeuwigheid en in Zijn woord, Hem mede eeuwig zijnde, vast stond, hetgeen te Zijner tijd zou geschieden.

HOOFDSTUK XVII.

Wat het gezond geloof daaude houdt van den onver ander lijken Raad en Wil Gods tegen de razernijtn van hen, die willen, dat de werken Gods herhaald worden van de eeuwigheid, en dat zij altijd we-derkeeren door dezelfde omlooptn der tijden.

Ook betwijfel ik niet, dat n.l. eer de eerste mensch geschapen was, er nooit eenig mensch

zou geweest zijn, nocb ook die zelfde mensch, noch ook een ander, in nature hem gelijk zijnde. En van d.t geloof zullen wij ook niet aftrekken de listige redenen der philosophen, van welke die het scherpzinnigst geacht worden, welke zeggen, dat er geene oneindige dingen door eenige wetenschap kunnen gevat worden, en diensvolgens zeggen zij dat God bij zich zeiven van alle eindige dingen die Hij gemaakt heeft, allerlei eindige redenen heeft, en men heeft nimmer te gelooven dat Zijne goedheid ledig geweest is, opdat Zijne werking niet tijdelijk zij, van welke de stilstand voorheen eeuwig geweest is, even alsof Hij berouw gehad had van Zijn voor-gaanden stilstand zonder begin, en dat Hij derhalve eenig begin van werk aangevangen heeft. Alzoo is het ook noodig, zeggen zij, dat de zelfde dingen altijd herhaald worden, en dat die, altijd herhaald zijnde, ook altijd omloopen, hetzij dat de wereld veranderlijk blijft, welke, al is het dat zij altijd geweest is, en dat zij dus zonder begin van tijd is, evenwel gemaakt is, of hetzij dat de opkomst en ondergang der wereld altijd met die omloopen herhaald zijn en herhaald worden, opdat men niet meene, wanneer er gezegd wordt dat de werken Gods toen eerst begonnen zijn, dat God eenigzins Zijn voorgaan-den stilstand zonder begin als ledig en lustig, en alzoo Hem mishagende, veroordeeld heeft, en daarom veranderd heeft. Doch indien Hij gezegd wordt altijd eenige tijdelijke dingen gewrocht te hebben, maar nu het één da7i het ander, en dat Hij alzoo ook eenmaal gekomen is om den mensch te maken, dien Hij tevoren nooit gemaakt had, niet dat Hij gekomen zou zijn met wetenschap, door welke zij meenen, dat geene oneindige dingen kunnen begrepen worden, maar dat hij elk op zijn uur, zoo als het Hem in den zin kwam, als door eene onzekere ongestadigheid des gevals schijnt gemaakt te hebben wat Hij gemaakt heeft. Maar indien deze omloopen toegestaan worden, zeggen zij, door welke de zelfde tijdelijke dingen telkens weder herhaald en vernieuwd worden, hetzij met de wereld te blijven, öf het zij dat zij in de voorzegde omloopen indrukken hunne omloopende opkomsten en ondergangen, alsdan zal g'ïene ledigheid zonder begin van tijd zoolang Gode toegeschreven worden, en ook geene onvoorzichtige onzekerheid Zijner werken. Want indien het zelfde niet |

altijd herhaald en vernieuwd wordt, kunnen geen-zins de dingen die door oneindige verscheidenheid verschillen, door eenige of Zijne wetenschap, of vóórwetenschap gevat worden. Deze doortrokken redenen, door welke de goddeloo. zen ons eenvoudig geloof, opdat wij met hen in den omloop zouden wandelen van den regten weg pogen af te trekken, indien ons versland hetzelve niet kan wederleggen, zoo behoort men noglans dezelve te bespotten, bij hetwelk nog komt, dat door de huipe des Heeren onzes Gods al die draaijende omloopen, die het vernuft verdicht, de klare en openbare reden verbreekt; want hierin dwalen zij meesl, dat zij liever in een valschen omloop willen wandelen, dan op den waren en regten weg blijven, overmits zij het Goddelijk verstand, dat gansch onveranderlijk is, en dat alle oneindigheid vat, en dat ook alle tallooze dingen, zonder eenige verandering der gedachten, telt, gaan afmeten naar hun menschelijk, veranderlijk en klein verstand. Derhalve hen geschiedt wat de apostel zegt: want vergelijkende zich zeiven met zich zeiven, verslaan zij zich zeiven niet. (2 Cor. 10 vs. 12). Want aangezien zij alles wat er van nieuws in den zin komt om te doen, geheel door een nieuwen raad doen; (want zij hebben een veranderlijk verstand) voorwaar zoo bedenken zij niet God. Dien zij niet bedenken kunnen, maar in plaats van Hem bedenken zij zich zeiven, en vergelijken niet Hem, maar zich zeiven, n.l. niet met Hem, rnaar met zich zeiven. Maar ons is niet geoorloofd te gelooven, dat God anders gesteld is als Hij stil is, en anders als Hij werkt, dewijl Hij niet kan gezegd worden verschillend gesteld te zijn, even alsof in Zijne natuur iels geschiedde, dat tevoren niet geweest was; want die verscheiden gestallenissen heeft, die lijdt, en alles wat iets lijdt, is veranderlijk. Zoodan^ in Zijn stilstand laat geenzins bedacht worden óf luiheid, óf ledigheid, gelijk ook in Zijne werking laat geenzins bedacht worden arbeid, poging en moeite. Want stil zijnde, kan Hij werken, en werkende, kan Hij stil zijn. Insgelijks lot een nieuw werk kan Hij bijbrengen, niet een nieuwen, maar Zijn eeuwigen Raad, en geenzins met berouw; alzoo Hij tevoren stil geweest was, js Hij begonnen te maken hetgeen Hij niot gemaakt had. En al is 't, dat Hij eerst stil geweest is, en daarna gewrocht heeft, hetwelk ik_

niet weet hoe hel door de menschen zal kunnen verstaan worden, ongetwijfeld dat genaamd wordt eerst en namaals^ is geweest in de zaken, die eerst niel waren en daarna waren. Want in Hem heeft de. volgende wil niet veranderd noch weggenomen den voorgaanden wil, maar die dingen, welke Hij geschapen heeft, die heeft Hij door dienzelfden eeuwigen en onverander-lijken wil gemaakt, alzoo dat ze eerst niet ge-geweest zijn zoolang als ze niet waren, en dat zij namaals geweest zijn toen zij begonnen te zijn, willende daaruit hen, die zulks niet kunnen zien, wonderlijk betoonen hoe weinig Hij hen van doen gehad heeft, alzoo dat Hij hen door eene genadige goedheid geschapen heeft, dewijl Hij zonder hen in eene eeuwigheid zijnde zonder begin, in geene mindere gelukzaligheid geweest is als tegenwoordig.

HOOFDSTUK XVHI.

Tegen hen^ die zeggen, dat die dingen, welke oneindig zijn, niet gevat hunnen worden door Gods wetenschap.

Aangaande dat andere dat zij zeggen, dat zelfs door de wetenschap Gods die dingen, welke oneindig zijn, niel kunnen gevat worden, daarvan is hen nog overig, dat zij meteen ook beslaan te zeggen, en alzoo zich zeiven mede in dien diepen afgrond der goddeloosheid steken, n.l. dat God niel alle getallen weet, want het is zeker dat zij oneindig zijn; want met welk getal wilt gij dat men behoort te eindigen ? Hat zelfde getal zeg ik niel, dal met één eentje alleen kan vermeerderd worden, maar hoe groot hel getal ook zij en welke groote menigte hel ook beval, hel kan in de kunst en wetenschap van cijferen niet alleen verdubbeld, maar ook vermenigvuldigd worden. Want ieder getal wordt alzoo door zijne eigenschappen bepaald, dat geen derzelve aan een ander gelijk kan zijn. Zoo zijn ze dan onder elkander ongelijk en elk bijzonder is eindig, en al zijn ze oneindig, weel dan de Almaglige God de getallen niel overmits hunne oneindigheid ? En komt de wetenschap Gods alleen tol eene zekere som van getallen ? En weet God al die andere getallen niet? Wie, zelfs van de alleruilzinnigslen, zal zulks durven zeggen? En ik meen ook niet, dat zij de getallen zullen durven versmaden, en dat zij zullen zeggen, dat die tot de wetenschap Gods niet behooren, dewijl bij hen Plato met een groot aanzien God aanprijst als Die de wereld door getallen gemaakt heeft, en dewijl bij ons gelezen wordt deze spreuk, die tot God gezegd wordt, n.l.: alles hebt Gij in male en getal en gewigt besteld en geschikt. Ook zegt de profeet van Hem: Die de eeuwe uit den getale voorlhaalt. En de Zaligmaker zegt in hel Evangelie ook: al de haren van uw hoofd zijn gesteld (Matlh. 10 vs. 30). Verre moet het dan zijn, dal wij daar aan twijfelen, dal Hem niel bekend zou zijn elk getal, Hem zeg ik, van wiens verstand (gelijk in zekeren Psalm gezongen wordt) geen gelal is. De oneindigheid des getals dan, hoewel er geen oneindig gelal is, is geenzins onbegrijpelijk voor Hem, Wiens verstand buiten gelal is. Derhalve indien al hetgeen, dat door wetenschap begrepen wordt met de begrijping van Hem die het weet, geëindigd wordt, gewis zoo is ook alle oneindigheid op eene zekere wijze die voor ons onuitsprekelijk is, len aanzien van God eindig, dewijl voor Zijne welen-schap niets onbegrijpelijk is. Alzoo, indien de oneindigheid der getallen voor de wetenschap Gods, doorwelke dezelve begrepen wordt, niet oneindig kan zijn, wie zijn wij arme menschen toch, die stout ons durven vermelen eene zekere bepaling te stellen voor Zijne wetenschap?

HOOFDSTUK XIX.

Van de eenwen der eenwen.

Onderlusschen of hij dit alzoo doel, en of door eene vervolgende lezamenbinding gebonden worden de eeuwen der eeuwen, gelijk als zij genoemd worden, Ie weten alzoo, dal zij nog-tans met eene bijzondere verordineerde ongelijkheid zouden voorlloopen, dengenen alleen die uil hunne ellende verlost worden, en die in de gelukzalige onsterfelijkheid zonder einde blijven, dan of zij alzoo genaamd worden eeuwen der eeuwen, dal daarbij verstaan worden de eeuwen die in Gods wijsheid met eene onbewegelijke vastheid blijven, zulks dat dezelve die eeuwen als zijn werkende, welke met den lijd voorbijgaan, daarvan durf ik niets zekers beschrijven; want mogelijk kan eene eeuw genoemd worden

hetgeen eeuwen zijn, zoodat eene eeuw der eeuwe niet anders genoemd wordt noch is dan eeuwen der eeuwen, gelijk de Hemel des Hemels niet anders gezegd wordt te zijn dan de Hemelen der Hemelen. Want God heefi den Hemel genoemd het firmament, boven hetwelk de wateren zijn, en nogtans zegt Hij in den Psalm : en die wateren, welke hoven de Hemelen zijn, laat ze prijzen den naam des Heeren. Welk dan van deze twee zij, en of behalve deze twee ook iets anders door de eeuwen der eeuwen zou kunnen verstaan worden, dit is eene allerdiepste vraag. En hetgeen wij nu verhandelen, zal niet beletten, dat zij ondertusschen onafgedaan uitgesteld wordt: want hetzij dat, wij daarin iels kunnen stellen of niet^ zoo zal ondertusschen de naarstige onderhandeling derzelve ons wijzer maken, opdat wij in zulke groote duisterheid der dingen niet bestaan ligtvaardig iets te zeggen. Want nu handelen wij tegen die meening met welke gesteld worden die omloopen, door middel van welke gemeend wordt, dat het noodig is dat altijd het zelfde door zekere gebeurten van tijden op nieuw herhaald wordt. Nu, aangaande de eeuwen der eeuwen, welke van beide meeningen waar is, zulks belangt deze omloopen niet, want betzij dat bet eeuwen der eeuwen zijn, die met dezelve altijd vernieuwd en herhaald worden, maar de eene uit de andere met een wel geordineerde tezamen binding voortkomt en dat ondertusschen de gelukzaligheid der verlosten allerzekerst zonder eenigo wederkeer- der ellende zou blijven, dan dat het eeuwen der eeuwen zijn, die eeuwig zijn, en welke over de tijdelijke dingen even alsof ze haar onderworpen waren, heerschen: het is alzoo dat die omloopen, die allijd tol hetzelfde omdraaijen, in dezelve geene plaats hebben, en bijzonder worden deze omloopen vvederlegd door het eeuwige leven der Heiligen.

HOOFDSTUK XX.

I' an de goddeloosheid der genen, die zeggen, dal de zielen, welke de hoogste en loare gelukzaligheid deelaehlig zijn, lelkens veder door zekere omloopen der tijden tot dezelfde bezigheden, ellende en moeite zullen wederkeeren.

l'quot;n wal ooren der godvruchligen zullen kunnen verdragen, dat, als wij ons leven met zooveel en zoo groote ellende doorgebragt hebben, indien het nog leven kan genoemd worden, hetgeen veelmeer dood is, en dat zoo zwaar is, dat de dood, die ons daarvan verlost, door liefde dezes doods gevreesd wordt, en daarbene-vens, nadat wij zooveel kwaads overgekomen zijn, en nadat wij len laatste eenmaal door de ware religie en wijsheid met verzoening en eindiging Van de gramschap Gods gekomen zijn lot het aanschouwen Gods, en nadat wij gelukzalig geworden zijn met het aanschouwen des onligchamelijken lichts, door mededeeiing van Zijne onveranderlijke onsterfelijkheid, om welke te verkrijgen, wij eene gestadig brandende liefde hebben, en dat het wederom noodig zou zijn die te eeniger lijd le verlaten, en dal zij, die haar verlaten, zouden verstooten worden van die eeuwigheid, waarheid en gelukzaligheid, en daarentegen gewikkeld zouden worden in de hel-sche sterfelijkheid, in de schandelijke zotheid en in de vervloekte ellende, daar n.l., waar God verloren wordt, waar de waarheid gehaat wordt en waar door onreine boosheden de gelukzaligheid gezocht wordl, en dal dit zou geschieden zonder eenig einde van het voorgaande of van hel volgende, zoodat het doorzekere afmetingen der eeuwen geschied is en nog in hel toekomende allijd zoo zou geschieden. En dit alles, opdat door de omschreven omloopen, die altijd gaan en keeren door onze valsche gelukzaligheden en waarachtige ellende maar nogtans door dien onophoudelijken draai eeuwig, opdal zeg ik, Gode daardoor bekend zouden mogen worden zijne werken, dewijl flij anders van werken niet zou kunnen rusten, noch ook door Zijne wetenschap niet zou kunnen onderzoeken die dingen, welke oneindig zijn. Wie zal dit kunnen hooren ?

Wie zal dit kunnen gelooven ? Wie zal dit verdragen? Indien deze dingen waarachtig waren, zouden zij niet alleen wijselijker verzwegen worden, maar ook (opdat ik naar mijn vermogen zegge hetgeen ik wil) veel geleerder en beter niet geweien worden. Want indien wij deze dingen aldaar niet in onze gedachtenis zullen hebben, en alzoo daarover gelukzalig zullen zijn, waarom wordt dan hierdoor de welen-schap derzelve onze ellende nog veel meer bezwaard ? Doch indien wij dezelve aldaar noodzakelijk zullen weten, maar dat wij die alhier

niet welen, alsdan zal hier de verwachting van het hoogste goed gelukkiger zijn dan daar de verkrijging er van, naardien alhier verwacht wordt het toekomstige eeuwige leven, en aldaar wordt hel gelukzalige leven, doch niet eeuwig zóó geweten, dat men hel eenmaal weder heeft te verliezen. En indien zij zeggen, dat er niemand tot die gelukzaligheid kan komen, tenzij hij deze omloopen, in welke de gelukzaligheid en ellende bij beurten omkomen, in de wetenschap en geleerdheid dezes levens bekenne, hoe belijden zij dan, dat de mensch naarmate hij God meer bemint, dat hij naar die mate le lig ter tol de gelukzaligheid zal komen, dewijl zij zulke dingen merkelijk leeren, waardoor de liefde Gods moet verslappen? Want wie zou niet slapper en koeler Hem beminnen, dien Hij bedenkt dat hij noodzakelijk zal moeten verlaten, en tegen Wiens waarheid cn wijsheid hij zal moeien gevoelen, en dal hij tenzelfden tijde, wanneer hij door de volmaaktheid der gelukzaligheid tot zijn evolle kennis naar zijn begrip zal gekomen zijn, dewijl niemand een mensch, die een vriend van hem is, getrouw kan beminnen, wanneer hij weel, dal die vriend later zijn vijand zal worden. Maar verre moet het zijn, dal die dingen waar zijn, die ons dreigen eene ware ellende, die nimmer eindigen zal, en die door lusschenstel-lingen van eene valsche gelukzaligheid dikwijls en zonder einde zal afgebroken worden. Want wat is er valscher en bedriegelijker dan die gelukzaligheid, alwaar wij óf in zulk een licht der waarheid niet welen, dat wij ellendig zullen worden, óf alwaar wij in den hoogsten top der gelukzaligheid vreezen, dat wij ellendig zullen worden. Want indien wij daar niet zullen weten de toekomstige ellende, is hier onze ellende van meer kennis, dewijl wij hier onze toekomstige gelukzaligheid welen. Of indien ons daar de toekomstige zwarigheid niet zal verborgen zijn, zoo is hel dat de ellendige ziel hare lijden gelukkiger overbrengt (alzoo dezelve geëindigd zijnde, zij tot gelukzaligheid verlicht wordt) dan de gelukzalige ziel, dewijl (dezelve geëindigd zijnde,) zij wederkeert tol de ellende. En alzoo is de hoop van ons ongeluk gelukkig, en de hoop van ons geluk ongelukkig, en naardien wij hier ongelukken lijden, en daar toekomstige ongelukken vreezen, zoo is het dal wij waarlijk meer allijd ellendig kunnen gezegd worden le zijn, dan dat wij soms gelukzalig zouden kunnen zijn. Maar aangezien de godvruchtigheid uitroept en de waarheid overtuigt dat deze dingen valsch zijn, (want ons wordt waarlijk zoodanige ware gelukzaligheid beloofd, waarvan men de vaste zekerheid allijd zal houden, en door geene ongelukzaligheid ooit zal afgesneden worden) zoo laat ons den reglen weg volgen, dien bij ons Christus is, en laat ons den weg des geloofs, en daarbenevens ons verstand, door dien Leidsman en Zaligmaker, afkeeren van den ijdelen en ongevoegelijken omloop der god-deloozen. Want indien de Plalonischgezinde Perphyrius niet heeft willen volgen de meening van zijnen aanhang aangaande die omloopen en dat beurtelings gaan en wederkeeren der zielen zonder ophouden, hetzij dal hij bewogen is geweest óf door de valschheid en ijddheid der zaak zelve, óf dat hij aireede gevreesd en ontzien beeft der Christenen tijden, en derhalve, gelijk ik in het tiende Boek vermaand heb, liever heeft willen zeggen dat de ziel, om het kwaad le bekennen, aan de wereld overgegeven is om eindelijk, van hetzelve verlost en gezuiverd zijnde, niet meer, zoo wanneer zij tol den Vader wedergekeerd is, zulks te lijden; hoeveel te meer behooren wij dan die valschheid, welke zoo zeer strijdt tegen het Christengeloof, te vergruwen en te vermijden. Nu, als deze omloopen teniel gedaan zijn, zal geene noodzakelijkheid ons dwingen, dat wij daarom zouden mee-nen, dal het menschelijk geslacht van dien tijd af dal het begonnen is, geen begin des tijds heeft, aangezien er niets nieuws is, dat door zekere beurten van tijden tevoren niet zou geweest zijn en ook namaals niet zal zijn. Want indien de ziel verlost wordt, evenals diegene, welke nimmermeer tot de ellende zal wederkeeren, zoo is 't gelijk zij nooit tevoren alzoo verlost is, dat in dezelve iels geschiedt, dat in haar tevoren nooit geschied is, en aangaande zulk een zaak, die zeer groot is, n.l. eene eeuwige gelukzaligheid, die nimmermeer zal eindigen. En indien in de onsterfelijke natuur zulke nieuwigheid zal geschieden, welke door geen omloop herhaald is noch herhaald zal worden, waarom wordt daar dan gezegd, dal zulks in de sterfelijke zaken niet kan geschieden ? Indien zij zeggen, dat in de ziel geene nieuwigheid der gelukzaliglieid geschiedt, dewijl zij wederkeert

tot die gelukzaligheid, in welke zij altijd geweest is, zoo is noglans de verlossing zelve nieuw, als zij n.l. van de ellende verlost wordt, in welke zij nooit geweest is, en in dezelve is ook geschied zoodanige nieuwigheid der ellende, welke daar nooit geweest is. Nu, deze nieuwigheid, indien zij niet in de orde der dingen komt, welke door de Goddelijke Voorzienigheid geregeerd worden, maar dat zij geschiedt bij geval, waar zijn dan die bepaalde en afgemeten omloopen, in welke geene nieuwe dingen geschieden maar altijd dezelfde, die daar geweest zijn, herhaald worden? Doch indien deze nieuwigheid van de ordinantie der Goddelijke Voorzienigheid niet uitgesloten wordt, heizij dat de ziel (^#) van God gegeven — of van den Hemel gevallen is, zoo mogen daar nieuwe dingen geschieden, welke tevoren niet geschied zijn, en welke evenwel van de orde der dingen niet afgezonderd zijn. En indien de ziel door onvoorzichtigheid zich zelve heeft kunnen aandoen eene nienwe ellende) welke nog'ans tevoren van de Goddelijke Voorzienigheid voorzien is, dewijl zij haar ook besluit in de orde der dingen, zoodal de ziel niet builen Voorzienigheid van deze ellende verlost wordt, met welke sloulheid en vermetelheid der menschelijke ijdelheid, durven wij dan loochenen, dat de Godheid nieuwe dingen zou kunnen maken, nieuw zijnde, niet voor Hem, maar voor de wereld, zoodanige dingen, welke hij tevoren niet gemaakt zou hebben, noch welke Hij ooit tevoren zou voorzien hebben? Doch indien zij zeggen, dat de verloste zielen niet weder tol de ellende zullen keeren, en derhalve als zulks geschiedt, dat er in de wereld niets nieuws geschiedt, dewijl altijd nu deze7i, dan die verlost zijn, verlost worden en verlost zullen worden, zoo laten zij immers dit voorwaar toe, indien zulks zoo is, dat er dan nieuwe zielen komen, welke ook nieuwe ellende en nieuwe verlossing overkomt. Want indien zij zeggen, dat die zielen oud zijn en dat wij voorheen al(ijd waren, zoodat uit dezelve dagelijks nieuwe menschen worden, van welker ligchamen, indien zij wijs geleefd hebben, zij alzoo verlost worden, dat zij nimmermeer tot de ellende wederkeeren, zoo zullen zij dan bij gevolg zeggen; dat de zielen oneindig zijn. Want hoe groot het bepaalde getal der zielen geweest is, zoo zou dat nimmer genoeg kunnen zijn voor de oneindige eeuwen in de toekomst, teneinde daarvan altijd menschen zouden mogen komen, welker zielen van die gestadige sterfelijkheid zóó mogten bevrijd worquot; den, dat zij daarna nimmer tot dezelve zouden wederkeeren. En nimmermeer zullen zij zich hier kunnen uitredden, hoe het oneindig getal der zielen is in die dingen, welke zij willen, dat eindig zullen zijn, opdat zij Gode bekend mogen zijn. Derhalve, aangezien al die omloopen veroordeeld en verworpen zijn, door middel van-welke gemeend werd, dal de ziel noodzakelijk zou wederkeeren lol de zelfde ellende, wat is er derhalve genoegelijk voor de godsvrucht, dan te gelooven, dat het Gode niet onmogelijk is^ die dingen, welke Hij nooit gemaakt heeft, op nieuw te maken, en evenwel door Zijne onuitsprekelijke vóorvvelenheid geen veranderlijken wil daarom te hebben? Doch of het gelal van de verloste zielen, en die nimmermeer tot de ellende zullen wederkeeren, zou kunren vermeerderd worden, daarin laat ik hen toezien, die zoo scherpzinnig van de bepaling van de oneindigheid der dingen welen le handelen. Wij, onder-tusschen, zulten onze sluitredenen aan weerszijden stellen; want indien hel gelal vermeerderd kan worden, welke oorzaak is er, dal men gaat loochenen, dat er niel geschapen kan worden, wal nooit tevoren geschapen is? Indien het gelal der verloste zielen, dal nooit tevoren geweest is, niel alieen eenmaal gemaakt is, maar ook nimmermeer zal ophouden gemaakt te worden, indien hel ook noodig is, dal er eenig zeker gelal zij der verloste zielen, die nimmer tol de ellende zullen wederkeeren, en dat dat zelfde gelal nimmer vermeerderd wordt, zoo is ongetwijfeld zelfs dit getal, zoodanig als het is, mede nooit tevoren geweest. En dil zelfde voorwaar kan niet wassen en lol de bepaling van zijne grootte komen zonder eenig begin, welke begin, aangezien het nooit tevoren geweest is, zoo is het, opdat dat zelfde eenmaal zou wezen, dat de mensch geschapen is, voor wien geen tevoren geweest is.

HOOFDSTUK XXI.

Van de schepping can den eenigen eersten men sc h, en dienscol gens in hem can de schepping des menschelijken geslachls.

Nu wij naar ons vermogen verklaard hebben deze allerzwaarste vraag, vanwege do eeuwig, heid Gods, Die nieuwe dingen schept zonder eenige nieuwheid des wils, is liet voorlaan niet zwaar le zien, dat hetgeen aangaande de schepping geschied is, veel beter geweest is, dat God uit één mensch, dien Hij allereerst geschapen heeft, het geheele menschelijke geslacht vermenigvuldigd heeft, dan dat Hij zulks van celen gedaan had. Want aangezien Hij eenige dieren geschapen hoeft, alleen levende, en eenigzins alleen wandelende, n.l. zoodanige die allermeest de eenzaamheid begeeren, gelijk de arenden, kiekendieven, leeuwen, wolven enz.; en ook sommige dieren, genegen tot gezelschap, geschapen heeft, welke bij elkander vergaderen en allerliefst bij manier van kudden leven, zooals de duiven herten en dassen en meer dergelijke; evenwel beide deze soorten van dieren heeft Hij niet vermenigvuldigd uit één, maar vele zoodanige dieren heeft Hij gewild, dat tegelijk zouden zijn. Doch aangaande den mensch, wiens natuur Hij eenigzins midden tusschen de engelen en dieren schiep, opdat hij, indien hij zijnen Schepper ils zijn waren Heere gehoorzaam was geweest, en indien hij Zijn gebod met eene godvruchtige onderdanigheid bewaard had, in het gezelschap der engelen zou overgaan zonder tusschenkomst van den dood, en mitsdien zou verwerven de gelukzalige onsterfelijkheid zonder eenig einde. En indien hij daarentegen den Heere zijnen God kwam te vergrammen, gebruikende zijn vrijen wil hoogmoedig en ongehoorzaam, dat hij dan ter dood toegeëigend zijnde, naar de manier der beesten zou leven als een dienstknecht van den wellust, en als iemand, die na den dood tot de eeuwige straf verordineerd js; zoo heeft Hij hem alleen geschapen, doch niet zóó alleen, dat hij van 't menschelijk gezelschap zou verlaten zijn, maar opdat door die wijze hem te krachtiger zou aangeprezen worden de eenigheid zijns gezelschaps en de band der eendragt, dewijl de menschen aan elkander gehecht zijn, niet alleen door gelijkheid der natuur, maar zelfs ook door do vriendschap der ver-maagschapping, zoodat Hij ook de vrouw, die Hij met den man wilde zamenvoegen, niet heeft willen scheppen gelijk Hij den man geschapen had, maar heeft haar geschapen uit hem, opdat het geheele menschelijke geslacht van één mensch zou afstammen.

HOOFDSTUK XXII.

Hoe God can lecoren geweien heejl, dat die eerste mensch, dien Hij geschapen had, zon zondigen, en dut Hij meteen ook voorzien heeft, hoe groot een colk der godcruchtigen Hij uit zijn geslacht door Zijne genade zou o ter zetten in hel gezelschap der engelen.

En Gode is ook niet onbekend geweest dat de mensch zou zondigen, en dat hij, den dood onderworpen zijnde, sterfelijke nakomelingen zou hebben, en dat door den gruwel der zonde de menschen zóó verre zouden vervallen, dat de beesten, van gelijk geslacht zijnde zonder redelijken wil, zekerder en vreedzamer onder elkander zouden leven, (zooals die beesten, die hun oorsprong uit de wateren en meestendeels uit de aarde hebben) dan de menschen, welker geslacht uit één voortgekomen is tot aanprijzing van de eendragt. Want nooit hebben de leeuwen of de draken onder elkander zulke oorlogen gevoerd als de menschen onder elkaar voeren. Maar God heeft ook voorzien hel volk der godvruchtigen, dat Hij door Zijne genade tot de aanneming des kindschaps zou roepen, en dat door de vergeving der zonden geregt-vaardigd zijnde door den Heiligen Geest, met de Heilige engelen in de eeuwige vrede zal vereenigd worden, wanneer de laatste vijand, de dood, zal teniet gedaan zijn, welk volk de bemerking van deze zaak lot voordeel zal dienen, n.l. dat God uit één mensch geschapen heeft het menschelijk geslacht, om den menschen daarmede te kennen te geven, hoe aangenaam Hem onder velen de eensgezindheid is.

HOOFDSTUK XXIII.

Van de natuur der menschelijke ziet, geschapen zijnde naar het beeld Gods.

God heeft den mensch gemaakt naar Zijn beeld en naar Zijne gelijkenis. (Gen. 2). Want

zulk eene ziel heeft Hij hem geschapen, dat hij door rede en verstand veel heerlijker is dan alle aardsche, zwemmende en vliegende dieren, welke zoodanig verstand niet hebben. En als Hij den man uit het stof der aarde gemaakt had en hem eene redelijke ziel had gegeven, heeft Hij hem ook eene vronw tot hulpe gegeven, trekkende hem een been uit zijne zijde. En deze dingen zijn door geene vleeschelijke bemerkingen te overleggen, gelijk wij zien, dat de handwerkslieden uit iedere aardsche stof met hunne leden maken alles wat zij door de vlijt van hunne kunst kunnen, want de hand Gods is de magt Gods, Die zelfs de zichtbare dingen onzigtbaar werkt. Maar zij meenen, dat dit meer fabelachtig dan waarachtig is, zij, zeg ik, die de kragt en wijsheid Gods (welke zelfs zonder zaden de zaden weet te maken) naar deze gewone en dagelijksche werken afmeten. En aangezien zij die dingen, welke allereerst geschapen zijn, niet weten, zoo is het, dat zij met ongeloof die bedenken, even alsof niet deze zelfde dingen, die zij weten van de menschelijke ontvangingen en geboorten, hen, die daar geene kennis van hebben, zoo wanneer die hun verteld werden, ongeloofelijker zouden schijnen, hoewel velen dezelve meer aan de ligchamelijke oorzaken der natuur toeschrijven, dan aan de werken van het Goddelijk versland.

HOOFDSTUK XXIV.

Of can de engelen gezegd kan worden, dat zij de scheppers zijn van eenige, zelfs de allerminste creaturen.

Maar met hen, die niet gelooven dat het Goddelijk verstand die dingen zou doen of besturen, hebben wij in deze boeken niet te doen. Maar zij, die Plato gelooven, zeggen dat alle sterfelijke dieren gemaakt zijn, niet van den Oppersten God Die de wereld gemaakt heeft, maar door Zijne toelating en door bevel van andere mindere goden, die Hij zelf gemaakt had, en flat onder die dieren de mensch de voornaamste plaats heeft en allernaast bij de goden is. Maar indien deze lieden geene superstitie hadden, door middel van welke zij oorzaak zoeken, waarom zij zouden schijnen regtvaardig godsdiensten en offeranden te doen aan hen als hunne scheppers, De stad Gods.

zouden zij ligt buiten de dwaling van die meegt; ning zijn; want het is niet geoorloofd te gelooven of te zeggen, ja zelfs eer men 't kan verstaan, dat iemand anders dan God, zelfs van de allerminste sterfelijke natuur, de Schepper is. Want al is het, dat de engelen, die zij liever goden noemden, hunne werking doen, hetzij door bevel of toelating, aan die dingen welke voort-geteeld worden in de wereld, nogtans zeggen wij, dat zij evenmin scheppers der dieren zijn als de landlieden scheppers zijn van de vruchten en boomen.

HOOFDSTUK XXV.

Hoe de natuur en de gedaante in alle creaturen alleen door God gemaakt wordt.

En naardien daar eene andere gedaante is, welke van buiten in iedere ligchamelijke stof gewrocht wordt, gelijk daar werken de potte-bakkers, de timmerlieden en andere dergelijke handweikslieden, welke ook werken, schilderen en snijden zulke gedaanten, welke gelijk zijn aan de ligchamen der dieren, en daarbenevens, naardien er ook eene gedaante is, die van binnen hare werkende oorzaken heeft door eene heimelijke en verborgene magt der levende en verstandige natuur, welke niet alleen maakt de natuurlijke gedaanten der ligchamen, maar zelfs ook de zielen der dieren zoo ze niet zijn, derhalve laat de bovengenoemde gedaante den handwerkslieden toegeschreven worden, en laat deze andere gedaante aan den eenigen kunstigen Maker en Schepper God toegeëigend worden. Die de wereld zelve, en de engelen zonder eenige wereld en zonder eenige engelen gemaakt heeft. Want van die Goddelijke kragt, die eene deelster is van alle dingen, en om zoo te spreken, de werkster derzelve, die niet weet van gemaakt te worden, maar die Zelf maakt, vanwien de wereld, toen zij gemaakt werd, bare gedaante gekregen heeft, insgelijks ook de rondheid des Hemels en de rondheid der zon, ja van dezelfde Goddelijk werkende kragt. Die niet weet van gemaakt te worden, maar Die zelve maakt, heeft ook bare gedaante ontvangen de rondheid des oogs en de rondheid des appels, en andere natuurlijke beeldtenissen, die wij zien, dat in alle dingen die voorlkomeii, gewrocht worden, niet

8

van buiten, maar door de binnenste magt des Scheppers, Die gezegd heeft „Ik vervul Hemel en aarde. Wiens wijsheid diegene is, welke kragtelijk raakt van het eene einde tot het andere,- en welke alles zeer zoetelijk bestiert en beschikt.quot; Derhalve welke dienst de allereerst geschapen engelen gedaan hebben aan den Schepper, Die alle andere dingen maakte, weet ik niet, en ik durf hen niet toeschrijven, wat zij klaarlijk niet mogen, en ik moet hen ook niet onttrekken wat zij mogen. De schepping en making nog-tans van alle naturen, door middel van welke het geschiedt, dat ze ganschelijk naturen zijn, schrijf ik zelfs met goede gunst van dien God toe, Dien zij met dankzegging weten dat zij zelfs schuldig zijn toe te schrijven hetgeen zij zijn, Alzoo zeggen wij, dat niet alleen de landlieden geene scheppers der vruchten en gewassen zijn, dewijl wij lezen: (1 Cor. 3 vs. 7). Noch die plant, is wat, noch die nat maakt, maar God, Die den wasdom geeft, maar zelfs zeggen wij dat ook de aarde niet schept, hoewel zij eene zeer vruchtbare moeder van alles schijnt te zijn, welke die dingen bevordert die uitschieten uit hare spruiten, en welke die dingen vashoudt in hare wortels, dewijl wij ook lezen (1 Cor. IS) „God geeft hun zoodanig ligchaam als Hij wil, en geeft een ieder der zaden zijn eigen ligchaam.quot; En alzoo kunnen wij ook eene vrouw niet de schepster noemen van haar kindeken, maar Dien moeten wij veelmeer de schepper noemen, Die eertijds tot Zijnen knecht gezegd heeft „eer dat ik u beeldde in 's moeders ligchaam, zoo heb ik u gekend.quot; (Psalm 139 vs. 15 en Jerem. 1). En hoewel de ziel van de vruchtdragende, dus of zoo bewogen zijnde, vermag eenige hoedanigheden de vrucht aan te (rekken, gelijk Jacob gedaan heeft met de gespikkelde roeden, opdat daardoor zouden voortkomen beesten die bont en gespikkeld van kleur zouden zijn: noglans die natuur welke voortge-bragt is, heeft die ziel niet gemaakt, evenmin als zij zich zelve gemaakt heeft. Laat dan alle hgchamelijke of zadelijke oorzaken in de voort-telingen der dingen bijgebragt worden, en laat die gevoegd worden hetzij tot de werkingen der engelen of der menschen, of ook tot de vermengingen van cenige andere dieren, hetzij dei-mannen of vrouwen, en laaf, ook alle lusten en bewegingen van de ziel der moeder iets ver.

mogen om eenige trekken of kleuren aan te brengen in de teere en zachte ontvangingen, maar de naturen zelve, welke óf dus, óf zoo, ieder in zijn geslacht gemaakt worden, deze maakt niemand dan alleen God, Wiens verborgen magt, die alles doordringt, maakt dal alles is zooals het is. Derhalve, indien wij in die gedaante, welke de Werkmeesters van buiten stellen in de ligchamelijke dingen, zeggen aangaande de stad Rome en aangaande de stad Alexandrië, dat zij tot hare stichters en opbouwers gehad hebben niet eenige werkmeesters of timmerlieden, maar zelf koningen, door welker wil, raad en bevel zij gebouwd zijn, want Rome is door Romulus — en Alexandrië door Alexander gebouwd; hoeveel temeer behooren wij dan niemand anders te zeggen de schepper der naturen te zijn, dan alleen God, Die niet maakt iets uit zulke stof, welke Hij zelf niet gemaakt heeft, en Die geene werklieden heeft dan die, welke Hij zelf gemaakt heeft, en indien Hij Zijne handwerksmagt, om zoo te spreken, aan de dingen onttrekt, zoo zullen zij wederom niet zijn, gelijk zij niet geweest zijn eer zij gemaakt werden: ik zeg eer ze gemaakt werden, ten aanzien va n de eeuwigheid en niet ten aanzien van den tijd. Want wie is anders de schepper der tijden, dan Hij, welke die dingen gemaakt heeft door welker bewegingen de tijden voortloopen?

HOOFDSTUK XXVI.

Van de meening der Platonisch gezinden, door welke zij gemeend hebben, dal de engelen teel door God geschapen zijn, maar dut zij weder scheppers zijn van de mensche lijlce hgchamen.

Plato heeft gewild, dat de mindere goden, welke ook door den Oppersten God gemaakt zijn, werkmeesters zouden zijn van alle andere dieren, zoodal zij hun onsterfelijk deel wel van God namen, maar dat zij het sterfelijk deel werkten. Alzoo heeft hij niet gewild, dat zij scheppers zouden zijn van onze zielen, maar van onze ligchamen. Derhalve, aangezien Porphyrins mits de reiniging der ziel zegt, dat men alle ligchamen behoort te vlieden, en tezamen meteen ook mei Plato en met de andere Platonisten gevoelt dut zij, die onmatig en oneerlijk geleefd heb!gt;cn, om hunne straffen te lijden wederkeeren tot do

sterfelijke ligchamen, (Flato meent ook tol de ligchamen der beesten, maar Porphyrias alleen tot de ligchamen der menschen) hetwelk zoo zijnde, volgt daaruit, dat zij moeten zeggen dat die Goden, welke zij door ons geëerd willen hebben evenals onze ouders en scheppers, niet anders zijn dan de timmerlieden van onze gevanlt; genissen of kerkers, en dal zij niet zijn onze scheppers, maar onze sluiters en binders, n.l. in de allerellendigste gevangenissen en in de al-zwaarste banden. Laat dan de Platonischgezin-den voortaan ophouden deze straffen der zielen in die ligchamen ons te dreigen, of laten zij ons niet aanprijzen die Goden om van ons geëerd le worden, dewijl zij ons vermanen, dat wij derzelver werking in ons, zooveel wij kunnen, zullen vermijden en ontgaan, daar het nogtans beide geheel valsch is; want de zielen lijden al-zoo hare straf niet, wanneer zij tot hel leven der straffen wederkeeren, en daurbenevens van alle levende dieren is niemand de schepper dan Hij, door Wien gemaakt zijn Hemel en aarde. Want indien er geene oorzaak is om te leven in dit ligchaam, dan alleen om straf te lijder), hoe zegt dan diezelfde Plato, dal do wereld op geene andere wijze allerschoonst en allerbest heeft kunnen gewrocht worden, ten ware dal zij met alle geslachten der levende dieren, n.l. der onsterfelijke en sterfelijke, vervuld word? Doch indien onze schepping, door welke wij zelfs sterfelijk geschapen zijn, eene Goddelijke weldaad is, hoe is hel dan eene straf, weder te keeren lol die ligchamen, dal is, tol de Goddelijke weldaden. En indien God, hetwelk Plato gestadig zegt, al de gedaanten der dieren door Zijn eeuwig vei stand beval heeft, evenals Hij de gedaante der geheele wereld bevat heeft, heeft Ilij dan ook niet alles geschapen? Of heeft Hij niet willen zijn de Werkmeester van eenige dingen, welker kunst van te werken zijn onuitsprekelijk, ja zijn onuitsprekelijk prijselijk verstand nogtans heeft? Met regt dan is de ware godsdienst, die God bekent en roemt le zijn de Schepper van de gansche wereld en ook van alle dieren, dat is; der zielen en der ligchamen, in welke aardsche dingen door Hem voornamelijk naar zijn beeld gemaakt is de mensch, om dier oorzaak wille, welke ik genoemd heb, of veelligt om eenige andere groote oorzaak meer, die verborgen is. En dezelfde is gemaakt één, doch is niet gelalen alleen, want er is geen geslacht zóó tweedragtig door de zonde, noch eenig geslacht zoo gezelschapachlig van nature. En de menschelijke natuur zou voorwaar niets beter kunnen uilspreker, legen de zonde der tweedragt, zoowel om die te vermijden als zij nog niel beslaat, als om te genezen en le stuiten wanneer zij reeds bestaal, dan dat zij verhaalt de gedachtenis des eersten vaders, dien God daarom éénig heeft willen scheppen, opdat uit hem de gansche menigte voortgeplant zou worden, ten einde daardoor, als door eene vermaning, zelfs in velen de eendragl zou behouden worden. Nu, aangaande dat tot hulpe van hem de vrouw gemaakt is uil zijne zijde, daarmede is ook genoegzaam le kennen gegeven hoe lief en aangenaam (^) de gemeenschap en de zamenvoeging van man en vrouw behoort le zijn. Deze werken Gods zijn daarom ongewoon, overmits zij de eerste zijn. Nu, die ze niet gelooven, moeten ook niel gelooven dat er wonderen geschied zijr^ want deze, indien zij naar den gewonen loop der natuur voortkwamen, zouden dan geene wonderen kunnen genoemd worden. En wat wordt er toch ie vergeefs voortgebragt onder een zoo heerlijke bestiering van de Goddelijke voorzienigheid, al is hel, dal de oorzaak daarvan verborgen is? Daarom zegt een zekere Heilige Psalm: komt en ziet de werken des Heeren, nu wal voor wonderen Mij gedaan heefl op de aarde, (Psalm 40 vs. 3). Maar waarom de vrouw uil de zijde des mans gemaakt is, en wal dit allereerste wonder, om zoo ts zeggen, afgebeeld heefl, zal ik met Gods hulpe op eene andere plaats zeggen.

{*) Do vrouw is niet van oen ander gedeelte genomen maar van den man zelf, als zijne dochtor, zoodat de man jegens zijne vrouw moet L'etoonen eene vaderlijke genegenheid, en zij wederom jegens hem de liefde der dochter. Daarenboven is zij genomen van zijne zijde als zijne medegezellin, niet van het hoofd als zijne meesteres, noch van de voelen als zijne dientmaagd.

HOOFDSTUK XXVll.

Hoe in den eersten menseh voortgebragt is alle volheid des menschelijken geslachts, in welke volheid God te voren voorzien heeft, welk gedeelte te vereeren zou zijn met een genadigen prijs, en welk gedeelte te veroordeelen zou zijn met straf.

Maar aangezien wij nu dit boek le sluiten hebben met den eersten mensch die allereerst gemaakt is, moeten wij bedenken dat in het menschelijk geslacht, nog niet naar merkelijk blijkt, moar nogtans aireede naar de vóórwetend-heid Gods, voortgekomen is tweederlei gezelschap evenals tweederlei steden; want uit hem zouden de menschen voortkomen, vanwelke sommigen vergaderd zouden worden bij de booze engelen ter straffe, en sommigen vergaderd zouden worden bij de goeden tot verheerlijking. En hoewel zulks geschiedt door een verborgen oordeel Gods, evenwel geschiet zulks door een regtvaardig oordeel, dewijl er geschreven is alle wegen des Heeren zijn barmhartigheid en waarheid, zoodat Zijne genade niet onregtvaar-dig, en Zijne regtvaardigheid niet wreed kan zijn.

HOOFDSTUK I.

Van den val der eerste memehen, waardoor de sterfelijkheid der menschen haar oorsprong genomen heeft.

Zoodan verklaard hebbende de allerzwaarste vraagstukken aangaande de opkomst en de schepping der wereld, alsmede aangaande het begin van het menschelijk geslacht, vereischt de orde en het vervolg der dingen, dat wij nu, gelijk wij ook voorgenomen hebben, zoodanige onderhandeling, welke den val der eerste menschen betreft, alsmede welke verder belangt den oorsprong en de voorterving van den dood der menschen, aanvangen. Want God heeft de menschen niet zóó geschapen gelijk Hij de engelen geschapen had, n.l. al was het dat zij zondigden, dat zij daarom evenwel niet zouden kunnen sterven, maar heeft hen geschapen op deze wijze, n.l. dat hen, wanneer zij hun ambt der gehoorzaamheid volbragt hadden, zonder iusschenkomst des doods zou volgen de onsterfelijkheid der engelen en de gelukzalige eeuwigheid, en daarentegen, indien zrj ongehoorzaam waren, dat de dood hen dan met eene allerregtvaardigste verdoemenis zou straffen, zooals wij ook reeds in het voorgaande boek gezegd hebben.

HOOFDSTUK U.

Van di^n dood, die de ziel, die nogians altijd zal leven, mag overkomen, en van dien dood, welken het ligchaam onderworpen is.

Ondertusschen dunkt mij, dat ik een weinig nauwkeuriger van de manieren des doods heb te spreken, want hoewel de menschelijke ziel waarachtig gezegd wordt onsterfelijk te zijn, toch heeft zij ook eenigzins haren dood, want de ziel wordt gezegd onsterfelijk te zijn, omdat zij niet ophoudt te leven en te gevoelen; het ligchaam daarentegen is sterfelijk, omdat het van het leven, dat het heeft, kan,verlaten worden, en omdat het door zich zelf niet leeft. Alzoo geschiedt de dood der ziel dan als God die verlaat, gelijk ook de dood r?es ligchaams dan geschiedt, wanneer de ziel het verlaat. Zoo is er dan een dood van beiden, en alzoo van den geheelen mensch, n.l. wanneer de ziel, van God verlaten zijnde, het ligchaam verlaat, want dan leeft de ziel niet uil God, en het ligchaam niet uit de ziel. Na dezen dood van den geheelen mensch volgt die dood, dien het waardig getuigenis der Goddelijke spreuken den tweeden dood noemt. Dezen heeft onze Zaligmaker te kennen gegeven, toen Hij zeide: vreest dien, die mag-

AUGDSTIMJS

tig is, beide (ziel en ligchaam) le verderven in de hel. (Matlh. 10 vs. 21). Dewijl dit niet eerder geschiedt dan voor de ziel met het ligchaam alzoo vereenigd zal zijn, dat zij niet meer door eenige afzondering van elkaar zullen gescheiden worden, zal het welligt wonderlijk kunnen schijnen, dat men zegt, dat het ligchaam met zulke manieren van dood gedood wordt, door welke het niet verlaten wordt van de ziel maar door welke, wat leven en gevoel iieeft, gepijnigd wordt; want die laatste en eeuwige straf, van welke wij naarstiger le zijner tijd zullen handelen, wordt met regt genoemd een dood der ziel, omdat de ziel niet leeft uil God. Maar op welke wijze zal hel toch een dood des lig-chaams genaamd worden, dewijl zelfs dan het ligchaam leeft uil de ziel, want op geene andere wijze kan het de ligchamelijke pijnigingen, die na de verrijzenis zijn zullen, gevoelen. Of is hel omdat het leven, hoedanig het ook is, wel altijd eenig gosd is, maar de pijn daarentegen kwaad is, en alzoo, dal hel ligchaam niet gezegd kan worden te leven, in hetwelk de ziel niet eene oorzaak is van het leven, maar ecne oorzaak van pijn ? Voorwaar, de ziel leeft uit God, wanneer zij wèl leefl, en zij kan niet wèl leven, tenzij God in haar werkt, wat goed is. Maar hel ligchaam leeft uit de ziel, wanneer de ziel leeft in hel ligchaam, heizij dat zij uit God leeft of niet leefl, want het leven der goddeloozen in hunne ligchamen is geen leven der zielen, maar der ligcliamen, alzoo, zoodanig leven dat hen ook de doode zielen, dat is: die van God verlaten zijn, hoewel hun eigen leven, waaruit zij onsterfelijk zijn, niet ophoudt) kunnen bijbrengen. Maar in de laatste verdoemenis, hoewel de mensch niet ophoudt te gevoelen, evenwel, aangezien dit gevoelen niet door cenigen wellust zoet, noch door eenige rust heilzaam, maar door smarte pijnlijk is, is dat niet ten onregte veelmeer dood dan levend genoemd, en wordt daarom genoemd de tweede dood, omdat het na den eersten is. Middelerwijl geschiedt door den dood eene afscheiding van twee vereenigde naturen, heizij dat het eene afscheiding is Gods en der ziele, of dat het eene afscheiding is der ziele en des ligchaams. Van de eerste dood des ligchaams kan gezegd worden, dal die goed is voor de goeden en kwaad voor de kwaden, maar d_e

UERDK HOEK

tweede dood, die zonder twijfef geene goeden overkomt, is alzoo ook niemand goed.

HOOFDSTUK III.

Of ook de dood, die door de zonde der eerste menschen over alle rnenschen gegaan is, eene straf der zonde is, zelfs in de Heiligen.

Doch hieruit spruit eene zekere vraag, die men niet behoort voorbij te gaan, n.I.: of ook de dood, doorwelken ziel en ligchaam van elkander gescheiden worden, waarlijk goed is voor de goeden. Want indien zulks zoo is, hoe kan het dan zijn, dat deze dood zelf ook is eene straf der zonde? Want dezen zelfden dood zouden de eerste menschen, ten ware zij niet gezondigd hadden, nimmer geleden hebben; op welke wijze zou hij dan goed kunnen zijn voor de goeden, dewijl hij niemand kan overkomen dan de kwaden ? En voorts, indien hij niemand kan overkomen dan de kwaden, zoo behoorde het niet te zijn, dat er voor de goeden een goede dood ware, maar voor hen behoorde geen dood te zijn. Want waarom zou in hen eenige straf zijn, dewijl in hen niets straffelijks is? Derhalve moei men belijden, dat de eerste menschen zóó zijn geschapen, dat, zoo zij niet gezondigd hadden, zij ook niet zouden gestorven zijn; maar daar de eerste menschen zondaars zijn geworden, zijn zij alzoo met den dood gestraft, dat zelfs ook al, wat uit hun stam voortgesproten is vastgehouden wordt onder dezelfde straf; want uit hen kon niet anders geboren worden, dan wat zij zelf waren. Want ten aanzien van de grootheid hunner schuld heeft do veroordeeling de natuur veranderd tol erger, zoodat datgene, wat door straffe voorgegaan is in de zondigende eerste menschen, door lialuur ook gevolgd is in de anderen die uit hen geboren zijn; want de mensch is niet op zoodanige wijze uit den mensch, gelijk de eerste mensch uit het stof is, want het stof is de materie geweest, waaruit de mensch gemaakt werd, maaide eene mensch is uit de andere geboren. Derhalve, wat aarde is, is geen vleesch, hoewel het vleesch uit de aarde gemaakt is. Maar wat de mensch, zijnde vader, is, dat is ook de mensch, zijnde kind. In den eersten mensch moest hel

geheele menschelijk geslacht tot vermeerdering en voortplanting gaan door de vrouw, en dat ten zelfden tijde toen de zamenvoeging van die twee personen het Goddelijk vonnis der verdoemenis ontvangen had. En alzoo hetgeen de mensch geworden was, niet toen hij geschapen was, maar toen hij gezondigd had en gestraft werd, datzelfde, zooveel betreft den oorsprong der zonde en des doods, heeft hij voortgeplant. Ondertusschen is diezelfde mensch noch door de zonde, noch door de straf gebragt tot eenige kindsche domheid en zwakheid des gemoeds en des ligchaams, gelijk wij zien dat die in de kleine kinderen zijn, welke God gewild heeft dal als de eerste beginselen, quansuis als van dierlijke jongen zouden zijn, alzoo Hij hunne ouders ternedergestooten had lot een dierlyk en sterfelijk leven, gelijk er geschreven is: de mensch, toen hij in heerlijkheid was, heeft zulks niet verstaan, en is daarover vergeleken geworden bij de onverstandige beesten, en is hun gelijk geworden. (Psalm 49 vs. 13). Doch dit wordt uitgezonderd, dat wij de kinderen veel zwakker zien in het gebruik en de beweging hunner leden en in het gevoel van iets te be-geeren of te vermijden, dan wij n.l. zien dat daar zijn de allerteerste vruchten van andere dieren, even alsof de menschelijke kragt zich zelve zooveel te heerlijker verliet boven andere dieren, hoe zij haar geweld meer ophoudt, even als een pijl, teruggetrokken zijnde wanneer de boog gespannen wordt. Zoodan, de eerste mensch is niet door ongeoorloofde vermetelheid, noch door eene regtvaardige veroordeeling vervallen of gedreven tol die kinderlijke slechtheden, maar de menschelijke natuur is in hem zóózeer bedorven en veranderd, dat hij in zijne leden eene strijdende ongehoorzaamheid der begeerlijkheid leed, zoodat hij diensvolgens ook verbonden werd met eene noodzakelijkheid van sterven. En zoo is het ook geschied, dat hij zulks voorlgeteeld heeft wat hij door de zonde en straf geworden was, n.l. onderworpen aan de zonde en den dood. Naardien de kinderen van dien band der zonden ontbonden werden door de genade des Middelaars, Christus, zoo is hot dat zij dien dood alleen kunnen ondergaan, die de ziel afscheidt van hel ligchaam, maar in den tweeden dood, die zonder einde pijnlijk is, gaan zij niet, alzoo zij verlost zijn van de verbindlenis der zonde.

HOOFDSTUK VI.

Waarom can hen, die door de genade der wedergeboorte bevrijd zijn van de zonde, niet wcggmomtu ivordt de dood, dal is: de straf der zonde.

Doch indien iemand beducht is, waarom zij, welker verbintenis tol straf door de genade weggenomen is, ook den dood moeten ondergaan, die eene straf der zonde is, die zelfde zal welen, dat die vraag reeds verhandeld en beantwoord is in een ander boek van ons, dat tol opschrift heeft: van den doop der kleine kinderen, alwaar gezegd is, dal te dien einde gelaten wordt de bevinding van de afzondering der ziel van hel ligchaam, niettegenstaande nu aireede de band der misdaad weggenomen is, overmits het dan geschieden zou, indien n.l. na het Sacrament der wedergeboorte de onsterfelijkheid des ligchaams volgde, dal ons geloof zou verzwakt en gekrenkt worden, want alsdan is het een geloof, n.l. wanneer datgene, hetwelk inderdaad nog niet gezien wordt, verwacht wordt in hope. Door de kragt en den strijd des geloofs heeft men ook in oude tijden de vreeze des doods moeien overwinnen, dal in de Heilige martelaren bijzonder uitgeblonken is. En van dien strijd zou dan voorwaar geene victorie noch glorie zijn, ja zelfs gansch geen slrijd zou hel kunnen zijn, indien de Heiligen na bet bad der wedergeboorte niet konden ondergaan den ligchamelijken dood, ja volgens dien, wie is er, die dan niet met de jonge kinderen, wanneer zij gedoopt worden, gaarne zou loeloopen lot de genade van Christus, en dat alleen, opdal hij niet ontbonden zou worden van hel ligchaam? En mitsdien zou het geloof niet beproefd worden door eene onzigl-barc belooning, ja zelfs zou dan daar geen geloof zijn bijaldien men alzoo dadelijk verkreeg en aannam de belooning van zijn werk. Waar nu is de slraf der zonde door een grooter en wonderlijker genade des Zaligmakers gekeerd en omgewend, ten gebruike en dienste der ge-regtigheid, want toen is tol den mensch gezegd : gij zult sterven, indien gij zondigt. En nu wordt daar gezegd tot den martelaar: sterf, opdat gij niet zondigt. Toen is er gezegd: indien gij het gebod overtreedt, zult gij den dood sterven, en nu wordt er gezegd: indien gij den dood weigert, zult gij bet gebod overtreden. Alzoo, wat

men toen te oreezen had om niet te zondigen, dat zelfde moet men nu aannemen om niet te zondigen. Door de onuitsprekelijke barmhartigheid Gods alzoo verandert zelfs de straf der zonde tot wapen der deugd, en de straf des zondaars wordt eene aangename oiïerande des regtvaardigen; want toen is de dood door zondigen verworven, en 7iti wordt de geregligheid door sterven vervuld, doch zulks heeft plaats in de Heilige martelaren, aan wie door den vervolger een van tweeën voorgesteld wordt, n.l. dat zij óf hun geloof verlaten, óf den dood bezuren. Maar de regtvaardigen hebben, door te gelooven, liever willen lijden wat de eerste onregtvaardigen, door niet te gelooven, geleden hebben; want tenzij zij gezondigd hadden, zij zouden niet gestorven zijn, maar de regtvaardigen, tenzij dat zij sterven zullen zondigen. Zoo-dan, zij zijn gestorven, omdat zij gezondigd hadden, maar dezen zondigen niet, omdat zij sterven; want door hunne misdaad is de dood gekomen tot straf, en door hunne straf geschiedt het, dat de dood niet komt tot misdaad, dewijl de dood, die te voren kwaad was, nu eenig goed geworden is. Maar zóó groote genade heeft God aan het geloof bewezen, dat de dood, welke men zeker weet strijdig te zijn tegen het leven, nu een middel geworden is, waardoor men gaat tot het leven.

HOOFDSTUK V.

Gelijk de onregtvaardigen kwalijk die wet gebruiken, welke goed is, alzoo geschiedt het ook, dat de regtvaardigen den dood wel gebruiken, die kwaad is.

Want de apostel, als hij wilde bewijzen hoeveel de zonde vermag om te schaden, wanneer er geen bijstand der genade is, heeft zich niet ontzien te zeggen, dat zelfs de wet, door welke de zonde verboden wordt, de magt der zonde is; want zegt hij: de prikkel des doods is de zonde, en de magt der zonde is de wet(l Cor. 15 vs. 55). Want het is gansch waarachtig, dat het verbod in ons vermeerdert de begeerte tot het ongeoorloofde werk, dewijl de geregligheid niet zóó bemind wordt, dat door de liefde tot haar de begeerte der zonde zou overwonnen worden. Om de ware geregligheid te beminnen, en in haar een vermaak te hebben, is er niets dat ons te hulpe komt dan de Goddelijke genade. Maar opdat de wet daarom niet voor kwaad gehouden worde, dewijl zij genaamd is de magt der zonde, zoo is het, dat hij op eene andere plaats, deze zaak verhandelende, daarom zegt „de Wet is heilig, en het gebod is heilig, regtvaardig en goed. Is dan, dat goed is, mij den dood geworden, dat zijverre, maar de zonde is mij den dood geworden werkende mij den dood door hetgene, dat goed is; opdat de zonde openbaar worde, dat is, opdat de zonde worde bovenmate zondigende door dat gebod.quot; (Rom. 7 vs. 12). Hij zegt boven mate, want de overtreding wordt daar ook bij gevoegd, als n.l. de begeerte der zonde vermeerderende, ook zelfs de Wet versmaad wordt. Maar waarom hebben wij goedgevonden dit dus te verhalen ? Daarom n.l. omdat gelijk de Wet niet kwaad is, wanneer zij de begeerte der zondaars vermeerdert. Alzoo is de dood daarom ook geen goed, wanneer zij de heerlijkheid van hen, die lijden vermeerdert; want de Wel wordt door ongereglig-heid verlaten, en maakt alzoo overtreders. En de dood wordt vanwege de waarheid opgenomen, en maakt alzoo martelaars, en diensvolgens is de Wet wel goed, omdat zij een verbod der zonde is, maar de dood is kwaad, doordat hij eene bezoldiging der zonde is. (Rom. 6 vs. 23). Maar gelijk de onregtvaardigen kwalijk gebruiken niet alleen kwade dingen, maar zelfs ook goede, alzoo daarentegen is het dat de regtvaardigen wèl gebruiken niet alleen de goede dingen, maar zelfs ook de kwade. En hierdoor geschiedt het ook, dat de kwaden de Wet kwalijk gebruiken, hoewel de Wet goed is, en dat de goeden ook wèl sterven, hoewel de dood kwaad is.

HOOFDSTUK Vi.

Van het gemeene kwaad des doods, waardoor de zamenvoeging can ziel en ligrhaam gescheiden wordt.

Zooveel derhalve de dood des ligchaams belangt, n.l. de afzondering der ziel van het lig-chaam, wanneer zij, die sterfelijk genaamd worden, dezelve ondergaan, het is alzoo dat die voor niemand goed is, want zij heeft een bitter gevoel, en dat geweld, waardoor beide vaneen

gescheurd worden, welke in het levend schepsel tezamen gevoegd en vereenigd waren, lol het schepsel sterft, is legen de nalunr, zoolang lol hem bettomen wordt alle gevoel, dat uil de zamen-hinding van ziel en ligchaam voortkwam, welke geheele moeijelijkheid en pijn soms een slag de.s ligchaams of vertrekking der ziel wegneemt, en laai niel toe door hel voortkomen der haastige verrassing, dat dezelve gevoeld wordl. Nog-lans al helgene dal er is itt de stervenden, het welk n.l. met eett pijnlijk gevoel wegneemt alle gpvoel, datzelfde, door godzalig en getrouw te verdragen, vermeerdert de heerlijkheid van de deugd der lijdzaatttheid, doch neemt niet weg dett naam der straf. Alzoo, hoewel door de gestadige voorterving van de eerste mettschen de dood ongetwijfeld eene straf is desgenen, die geboren wordt, nogtans, indien zij aangemerkt wordt in harfe eigenschap en in de geregtigheid, zoo wordt zij eene heerlijkheid desgenen, die wedergeboren wordt. En voorts, hoewel de dood eetie vergelding der zonde is, zoo verwordt dezelve somtijds, dal er niets vergolden wordt aan de zonde.

HOOFDSTUK VII.

Van den dood, die. hen, ivelke het bad der wederfreboorte nng met onlcangcn hebben, voor de belijdenis van Christus opneenil.

Want zelfs hen, die zonder ontvangen le heb-, ben hel bad der wedergeboorte, voor de belijdenis van Christus sterven, is zulks zóóveel in hel vergeven der zonden alsof zij met hel heilige bad des doops afgewassen waren. Want Hij, Die gezegd heefi: tenzij dal iemand wedergeboren wordl uit water en Geest, zoo kan hij in hel Koningrijk der Hemelen niel ingaan, heeft door een andere spreuk hen uitgezonderd als Hij elders niel minder algemeen zegt: zoo wie Mij belijden zal voor de menschen, dien zal ik ook belijden voor mijnen Vader Die in de Hemelen is. (Joh. 3 vs. 5 en Matlh. 10 vs. 32). En op eene andere plaats: wie zijn leven zal verloren hebben om mijnentwil, die zal hel behouden. (Mallh. 10 vs. 39). En hierover is hel, dal er ook geschreven is: de dood Zijner Heiligen is dierbaar en waard in hel aanschouwen des Heeren. (Psalm 116 vs. 15). Want wal is waardiger en kostelijker dan de dood, waardoor alle zonden vergeven, en alle deugden De stad Gods.

overvloediger verbeterd worden? Want zooda-nigen zijn geettzins van zoo groole deugdelijkheid, welke, wanneer zij den dood niet langer kuttnen uitstellen, alsdan gedoopt worden, en alzoo door wegneming van al hunne zonden uit dit leven scheiden, als die wel zijn, welke, naardien zij den dood wel konde.i uitstellen, evenwel daarom niet nebben witten uitstellen, otndal zij liever gehad hebben, met Christus te belijden, buit leven le eindigen, dan, door Hem le verloochenen, lol Zijn«it doop le komen, en indien zij dit gedaan hadden, zou ook zulks in dal bad hun kunnen vergeven geweest zijn, alzoo zij uil vree/.e des doods Christus verloochend hadden ; want in datzelfde bad is die gruwelijke misdaad hen vergeven, die Christus gedood hadl. Maar hoe zouden zij ook zonder de overvloedigheid van de genade van Zijn Geest, die waait waar Hij wil, Christus zoozeer kunnen beminnen, dal zij in zulk een groot gevaar des levens otider zoo groote hope van vrijkoming Hem tiiel zouden kunnen loochenen? Zoodan, de dierbare en kostelijke dood der Heiligen, aan wie de dood van Christus met zoo groote genade voorgesteld is, dat zij, om Hem le bekomen, zich niel ont. zien hun eigen leven daarvoor le besleden en op le zetten, diezelfde dood beeft beloond, (Jat heigeen tevoren geordineerd was lot straf des zondaars, nu lol zoodanig gebruik gebragt was, teneinde daaruit eene overvloediger vrucht der geregtigheid zou voorlspruiten. Alzoo moet de dood daarom niet goed schijnen, overmits hij tot zoodanige groote profijtelijkheid gekeerd is, niel door zijn eigen kragt, maar door de Goddelijke hulpe, zoodat hij voormaals tol vreeze voorgesteld is om geene zonde le doen, en nu lot opneming voorgesteld wordt ook om geene zonde te doen, en voorts om de gedane zonde teniet le doen, en eindelijk, opdat daardoor de behoorlijke prijs der geregtigheid lol eene groole victorie vergolden worde.

HOOFDSTUK VUL

Hoe in de Heiligen de opneminlt;r van den eersten dood voor de waarheid een ontslag en eene vrijspraak is van den tweeden dood.

En indien wij de zaak wat naauwkeuriger inzien, wordt zelfs de dood vermeden, wanneer

iemand voor de waarheid getrouw en prijselijk sterft; want daarom wordt daar iels van den dood opgenomen, opdat de geheel dood ons niet genake, en daarenboven, opdat de tweede dood, die nimmer eindigt, ons niet overkome. Want de afzondering der ziel van het ligchaam wordt opgenomen, opdat het niet geschieden zou, wanneer God van de ziel afscheiden ware, dat dan de ziel ook zou gescheiden worden van het ligchaam, en opdat het ook niet geschieden zou wanneer de eerste dood van den geheelen mensch vervuld ware, dat daarop zou volgen de tweede eeuwige dood; derhalve, de dood, gelijk ik gezegd heb, wanneer de stervenden dien ondergaan, zoo wanneer hij in hen maakt dat zij sterven, is voor niemand goed, maar evenwel wordt hij prijselijk geleden, heizij óf om het goede te behouden, óf om het te verkrijgen. En aangezien in dienzelfden dood nu zij zijn, die dooden genoemd Morden, zoo wordt hij niet ongerijmd gezegd kwaad te zijn voor de kwaden, en goed voor de goeden. Want do zielen der grodvruch-tigen, van de ligchamen afgescheiden zijnde, zijn in ruste, en de zielen der ongodvruchligen lijden straffe, totdat aan de eene zijde de ligchamen der godvruchtige zielen zullen opgewekt worden ten eeuwigen leven, en aan de andere zijde de ligchamen der ongodvruchtige zielen opgewekt zullen worden tot den eeuwigen dood, die de tweede dood genaamd wordt.

HOOFDSTUK IX.

Of de tijd des doods, waardoor het gewei des levens weggenomen wordt, gezegd moet worden te zijn in de stervenden, of in hen, die gestorven zijn.

Maar aangaande dien tijd dat de zielen van de ligchamen gescheiden zijn, hetzij in de goeden of in do kwaden, wordt getwijfeld wat men zal zeggen of hij is na den dood of in de dood. Want indien het na den dood is, is het de dood niet, dewijl dezelve reeds voorbij is, maar het is namaals het tegenwoordige leven der ziel, hetzij dat het goed of dat het kwaad is. Doch de dood was hun kwaad toen hij bij hen was, dat is: toen zij stierven, want bij hen was een zwaar, moeijelijk en pijnlijk gevoel, welk kwaad de goeden nogtans wel gebruiken. Nu, de dood op welke wijze kan die, öf goed, óf kwaad zijn, dewijl hij nu niet is? Verder, indien wij deze zaak nog veel naarstiger bemerken, zal er ook uit blijken, dat mede datzelfde geen dood kan zijn, welks gevoel in de stervenden wij gezegd hebben zwaar, moeijelijk en pijnlijk te zijn, want zoolang zij gevoelen, leven zij nog en indien zij nog leven, moet men veelmeer van hen zeggen dat zij voor den dood dan in den dood zijn; want als de dood komt, beneemt hij alle gevoel des ligchaams, dat door de nadering des doods moeijelijk en pijnlijk plagt te zijn. En diensvolgens, hoe wij de stervenden dooden zullen kunnen noemen, dewijl zij nog niet gestorven zijn, maar door de nadering des doods met de uiterste doodelijke zwarigheden benaauwd worden, zulks is zeer zwaar te verklaren, hoewel zij nogtans teregt genoemd worden stervenden; want anderzins wanneer de dood die nu nadert, gekomen is, alsdan worden zij niet stervenden, maar gestorvenen genoemd. Zoodan, niemand is stervende, dan die leeft, want naardien zij in zulk een uiterste punt des levens zijn als zij zouden mogen zijn, welke wij zeggen te zieltogen, zoo volgt daaruit voorwaar, dat die nog leeft die nog niet zonder ziel is. Derhalve is die beide, stervende en levende n.l., doch tot den dood toegaande, maar van het leven afgaande, en evenwel nog in het leven, want de ziel is nog in het ligchaam, en daarentegen nog niet in den dood, want de ziel is nog niet afgeweken van het ligchaam. En wanneer zij van het ligchaam zal afgeweken zijn, alsdan zal hij ook niet in den dood zijn, maar zal veel liever na den dood zijn, en alzoo wanneer hij in den dood is, wie zal het ons kunnen zeggen? Want daar zal ook geen stervende zijn, indien niemand tegelijk leven en sterven kan; want zoolang de ziel in het ligchaam is, kunnen wij niet ontkennen dat er leven is. Of indien veel liever die stervende kan genoemd worden in wiens ligchaam de ziel hare tochting heeft om te sterven, en dat alzoo niemand tegelijk kan zijn levende en stervende, zoo weet ik niet wanneer iemand dan levend is.

HOOFDSTUK X.

Of men het leven der sterfelijke memchen meer een dood dan een leven heeft te noemen.

Want nadat een ieder begonnen is te zijn in dit stervende iigchaam, zoo is'het dat straks ten allen tijde doorgaans in hem zoodanige tochting is, waardoor de dood komt, want zijne veranderlijkheid werkt zulks den ganschen tijd zijns levens, indien men het leoen noemen mag, waardoor men tot den dood komt. Wat er is niemand die den dood niet nader is na dit volgend jaar dan nu, en die morgen den dood niet nader is dan heden. Want iedere tijd, dien men leeft, wordt van den gezetten (ijd des levens afgenomen, en wat er over is, wordt dagelijks minder, zoodat de tijd des levens niet anders is dan een looping ter dood, in welke niemand toegelaten wordt, óf een weinig stil te staan, óf een weinig trager te gaan, want allen worden gedrongen en voortgejaagd door gelijke beweging; want zelfs ook hij, die een korter leven heeft, heeft daarom niet rasscher zijn tijd over-gebragt dan hij, die een langer leven heeft. Maar aangezien gelijke oogenblikken in beide gelijk voortgedreven zijn, heeft de een den dood nader gehad en de ander dien verder af, naar welken zij beide met dezelfde snelheid voortge-loopen zijn. En voorwaar, het is niet gelijk een langer weg gegaan te zijn óf trager gewandeld te hebben. Zoodan, die tot den dood toe een langer tijd overbrengt, deze gaat niet langzamer voort, maar bereist een langer weg. Indien dan die tijd ten einde is, begint ieder te sterven, dat is: in den dood te zijn, Want wordt er anders door dagen, uren en oogenblikken voortgedreven dan de dood, die daarin zijne beweging heeft en daardoor volbragt zijnde, eindelijk door middel van dien vervuld wordt, zoodat er begint eenige tijd te zijn 71a den dood, die tevoren, toen het leven afgetrokken werd, was in den dood. Zoodan, de mensch is nimmermeer in het leven van dien tijd af dat hij geweest is in dit Iigchaam, dat meer stervende dan levende is, indien het n.i. niet tegelijk kan zijn beide in het leven en in den dood. Of wilt gij liever zeggen, dat het tegelijk is beide ji het leven en in den dood, n.1. in het leven in hetwelk het leeft tot het geheel afgetrokken is, en in den dood, overmits diegene nu sterft, wien het leven afgetrokken wordt? Want indien hij niet in het leven is, wat is dan datgene, dat hem afgetrokken wordt tot den tijd toe dat daarvan eene volkomene afslijting en tenietdoening is? En indien hij niet in den dood is, wat is dan de aftrekking des levens? Want niet zonder reden, wanneer het leven geheel afgetrokken zal zijn van het Iigchaam, wordt daarvan gezegd, dat het na den dood is, n.1. daarom, dewijl de dood reeds was toen het afgetrokken werd; want indien na de aftrekking van het leven de mensch niet in den dood maar na den dood is, wanneer dan anders zal hij in den dood zijn dan als het leven hem afgetrokken wordt.

HOOFDSTUK XI.

Of iemand tegelijk levend en dood kan zijn.

Doch indien het iemand vreemd schijnt, dat wij zeggen dat de mensch, eer hij tot den dood komt, aireede in den dood is, (want wat is datgene dat hij nadert, overbrengende den tijd zijns levens, indien hij aireede in denzei ven is) en des te meer, dewijl het gansch ongehoord is, dat iemand tegelijk zou kunnen gezegd worden levende en s'.ervende te zijn, dewijl waken en slapen niet tegelijk kan zijn: alzoo heeft men dan hier te vragen, wanneer hij dan stervende is, want vóór de dood komt, is hij niet stervende, maar levende, en wanneer de dood zal gekotnen zijn, is hij gestorven, en niet stervende: alzoo het eerste is nog voor den dood en het laatste is 71a den dood: wanneer zal hij dan in den dood zijn? (want dan is hij stervende). Opdat het alzoo mag geschieden, gelijk daar 3 bemerkingen zijn, zóó, dat wij zeggen: voor den dood, in den dood en na den dood, dat ook alzoo 3 verschillende dingen op ieder mogen passen, n.1. levende, stervende e.n gestorven; derhalve wanneer hij dan zal zijn stervende, dat is: in den dood, (dewijl hij niet is levende, dat is: voor den dood, noch gestorven, dat is: den dood, maar stervende is, dat is: in den dood) zulks kan zeer bezwaarlijk gezegd worden, want zoolang de ziel in het Iigchaam is, bijzonder indien er ook gevoel bij is, ongetwijfeld leeft dan de mensch, want hij bestaat uit ziel en Iigchaam, en alzoo moet hij gazegd worden nog voorden

dood (e zijn, en niet in den dood. Wederom, wanneer nu de ziel afgescheiden is en alle ge-gevoel des ligchaams geweken is, wordl van hem gezegd, dat bij na den dood en gestorven is. Zoodan, tusschenbeiden verdwijnt die lijd, op welken hij zou zijn stervende of in den dood, wan! indien hij nog leeft, is hij tvw den dood) en indien hij ophoudt te leven, is hij reeds na den dood, en alzoo wordt hij niintnenneer bevonden stervende te zijn, dat is: na den dood. Alzoo ook in het voorbijloopen der tijden wordl de tegenwoordige lijd gezocht, en wordt niet gevonden, want hij is zonder eenige zekerheid va» tijd, door welken het heen gaat van het verledene tot het toekomende. Heeft men dan ook mede niet te bezien, of op dezelfde wijze ook niet kan gezegd worden, dat er geen dood des ligchaams is V Want imlien die er is, wanneer is die? En wal is hij in iemand? En waar is iemand indenzelve? En alzoo kan hij niet zijn; want indien men nog leefi, zoo is hij niet, want zulks is coor den dood, en niet in den dood, en indien men opgehouden heeft le leven, zoo is hij nu niet, want zulks is nu den dood, en niet in den dood. En indien er geen dood is noch voor^ noch na, den dood wal is dan datgene, dal men zegt m»'den dood of na den dood ? Want zulks wordl ijdel en te vergeefs gezegd, indien er geen dood is. En och! of hel zóó ware, dal wij in hel paradijs of den lusthof, met wèl le leven, den lijd zóó overgebragl hadden, dat er nu inderdaad geen dood ware. Mw nu is er niet alleen de dood, maar hij is ook zoo moeijelijk en pijnlijk, dat hel niet uil le spreken is, en daarenboven kan hij ook nergens door vermeden worden. Laat ons dan spieken volgens de gewoonte en laat ons zeggen dat coor den dood le zijn, wil zeggen: eer de dood ons overkomt, gelijk er geschreven is: voor den dood wilt geen mensch prijzen (Syrach 11 vs. 30). Laat ons ook zeggen, wanneer de dood overgekomen is: naden dood van dezen of dien is dit of dal geschiedt. Laat ons ook zeggen van den tegenwoordigen tijd zoo wij best kunnen, gelijk wanneer wij aldus spreken; stervende heeft deze of die zoodanig testament gemaakt, insgelijks: dit en dat heeft hij stervende achtergelaten, hoewel niemand zulks anders kan doen dan die levende is, zoodat hij veelmeer dat zelfde voor den dood gedaan heeft en geenzin» in den dood. Laat ons ook spreken gelijk de Goddelijke Schrift spreekt, die niet twijfelt te zeggen aangaande die dooden, dat zij niet zijn na den dood, maar in den dood, want hieruit spruit de spreuk : want daar is niemand in den dood, die uwer gedenkt (Ps. 0 vs. G). Want zoolang tot zij wederom opslaan, worden zij met regt gezegd in den dood le zijn, gelijk iemand gezegd wordt in den slaap le zijn zoolang, tot hij ontwaakt- En hoewel wij zeggen, dat zij, die in den slaap zijn, slapende zijn, noglans kunnen wij op die wijze mei zeggen, dal zij, die gestorven zijn, slervende zijn; want zij sterven nu niet, die zooveel belangl den dood des ligchaams, waarvan wij nu handelen, aireede van hunne ligchamen afscheiden zijn. Maar dit is het wat ik gezegd heb, dat door geene uitspraak kan verklaard worden, n.l. hoe en op welke wijze de stervenden gezegd worden te leven, of ook, hoe wij, gestorven zijnde, gezegd worden nog te zijn in den dood. Want hoe is hel na den dood, indien het nog in den dood is, bijzonder daar wij hen niet zeggen slervende te zijn, gelijk wij hen, die in den slaap zijn, zeggen slapende te zijn, en die in flaauwigheid zijn, zeggen flaauw le zijn, en die in droefheid zijn, zeggen droevig te zijn, en die in leven zijn, zeggen levende le zijn. Of meenen wij, dal de gestorvenen eer zij weder opslaan, gezegd worden le zijn in den dood, en dat zij evenwel niet stervenden kunnen genoemd worden? Voorwaar, daar vandaan meen ik dal niet ongepasl gekomen is, veelligt wel niet door een menschelijk vernuft, maar door een Goddelijk oordeel, dat het woord sterven, hetwelk is mor Uur ^ bij de grammalische meesters in de Latijnsche taal niet in zijne tijden heeft kunnen verwisseld of vervoegd worden op zoodanige wijze, noch naar zoodanigen regel geliik andere dergelijke woorden veranderd worden, want van het woord voorkomen, dat is: oritur, spruit hel woord des verleden lijds ortus est, dat is: hij is voortgekomen geweest en andere dergelijke woorden meer, welke met participia des verleden lijds naar gelegenheid verwisseld worden. Nu, van dat woord sterven, hel welk is mor Uur, indien wij naar eenig wooid des verleden lijds vragen, zoo plagt daarop geantwoord te worden mortuus est, met verdubbeling van den letter m, want vwrhm dat is; dood, wordt evenzoo gezegd als fatim.

dat is: dwaas; als ardutis, dat is: hoog; als conspicuns, dal is: zigtbaar, en meer andere dergelijke woorden welke niet van den verleden tijd zijn, maar die zoodanig zijn, aangezien zij nomina zijn, dal zij zonder lijd verwisseld worden, nngians als of verwisseld werd, wat niet verwisseld kan worden, zoo wordt in plaats van een participium des verleden lijds een nomen gesteld. Alzoo, zeer gevoegelijk is het geschied, dal, gelijk helgene dal er beduid wordt metterdaad niet gedeclineerd, dal is: vermeden kan worden, ook mede alzoo hetzelfde met de spraak niet gedecimeerd, dat is: ver-wisseld kan worden; noglans kan door de luilpe van de genade onzes Verlossers dit teweeg.'e-bragt worden, dal wij genoegzaam mogen üecli-neercn, dal is: vermijden, den tweeden dood, want die is de zwaarste en van alle kwadeti de kwaadste, welke niet geschiedt door afscheiding van ziel en ligchaam, maar die veelmeer geschiedt door eene zamenvoeging van beide tot de eeuwige straffe. Aldaar zullen gansch in tegendeel de menschen niet zijn noth voor den dood, noch na den dood, maar zij zullen altijd zijn in den dood, en diensvolgens nimmermeer levende, nimmermeer dood, maar zonder einde stervende. En nooit zal het voor den mensch erger zijn in den dood, dan wanneer de dood zelf zal zijn zonder dood.

HOOFDSTUK XII.

Met ic et ken dood God de eers'e mensch cn bedreigd heeft, wanneer zij Zijn gebod kwamen te ocertreden.

Als er gevraagd wordt welken dood God den eersten menschen gedreigd heeft wanneer zij zijn bevel kwamen te overtreden, en alzoo hunne gehoorzaamheid niet onderhielden; of het geweest is de dood der zielen, of de dood des ligchaams, of die van den geheelen mensch, of die dood welke do tweede dood genoemd wordt, hierop heeft men te antwoorden, dal aldaar te verstaan zijn al de genoemde soorten van dood, want de eerste dood beslaat uit 2 dooden, en de tweede beslaat geheel uit allen. Want gelijk hel algemeene land der wereld uit vele landen beslaat, en de algemeene kerk uit vele kerken, alzoo beslaat ook die algemeene dood uit al die dooden, want de eerste bestaat uit 2 dooden, de eene der ziel en de andere des ligchaams, zoodat de eerste is een dood van den geheelen mensch, dewrjl de ziel, zijnde zonder God en zonder ligchaam, voor een tijd straffe lijdt; maar de tweede, alwaar de ziel is zonder God, lijdt de eeuwige straffen tezamen met het ligchaam. Wanneer dan God tol den eersten mensch, dien Hij in hel Paradijs gesteld had, aangaande die verboden spijze, gezegd heeft: ten welken dage gij daarvan eet, zoo zult gij den dood sterven, (Gen. 2 vs- 17), zoo heeft Hij mei die bedreiging bedoeld niet alleen hel voorste deel van den eersten dood door welken de ziel beroofd wordt van God, noch ook hel laatste deel, waardoor het ligchaam beroofd wordt van de ziel, noch ook alleen den eersten dood geheel, door welken de ziel, algescheiden zijnde van God en van het ligchaam, gestraft wordt, maar die bedreiging beval alle sporten van dood, zelfs tot den laat-slen toe, die de tweede dood genoemd wordt en na welken geen dood meer komt.

HOOFDSTUK XIII.

Hoedanige straf de overtreding der eerste menschen attereerst gvvoetd heeft.

Wam zoodra er overtreding des gebods geschiedde, zijn zij, alzoo de Goddelijke genade hen verliet, beschaamd geworden over de naaktheid hunner ligchamen, waarom zij ook met vijgebladeren, die welligl door den versaagden en beroerden allereerst gevonden zijn, hunne schaamte gedekt hebben, welke leden nogtans tevoren dezelfde leden waren, maar waren toen geene schaamachtige leden, want zij hebben gevoeld eene nieuwe beweging van hun ongehoorzaam vleesch, dienende als tot eene straffe van hunne ongehoorzaamheid. En nu had de ziel een behagen in een eigen vrijheid lot verkeerdheid, en. God niet willende dienen, werd zij ook verstoken van de oude eerste dienstbaarheid des ligchaams, en aangezien zij naar haar believen den Oppersten Heere verlaten had, zoo beeft dezelve tot haar believen haren ondersten knecht niet kunnen houden, zoodat zij geenzins in onderdanigheid had haar vleesch, gelijk zij altijd wel had kunnen houden, indien zij zelve in onder

danigheid aan God gebleven ware. En toen is het vleesch begonnen te begeeren tegen den geest, met weiken strijd wij geboren zijn, trekkende daar vandaan den oorsprong onzes doods en eene verdorvene natuur in onze leden, en voorts daar vandaan medebrengende den strijd onzer nature zonder eenige volkomene victorie in dit leven.

HOOFDSTUK XIV.

Hoedanig de mensch door God gemankt is^ en lot welken slaat hij vervallen is door de vrijheid van zijn wil.

Want God heeft den mensch opregt geschapen, zijnde de Auteur der naturen, maar geenzins der gebreken, Maar de mensch, door zijn eigen wil verdorven geworden zijnde, en daarover regtvaardig verdoemd zijnde, heeft verdorven en verdoemde kinderen voortgebragl; want in dien éénelt;i zijn wij allen geweest, zoodat die ééne ons allen verdorven heefl; diezelfde eene is door de vrouw gevallen in de zonde, welke vrouw van hem gemaakt is vóór de zonde. Toen was nog, elk onzer bijzonder, niet geschapen en toegedeeld zijne gedaante, in welke wij zouden leven, maar toen was er aireede de natuur, uit welke wij voortgebragl zouden worden, want dezelfde die door de zonde verdorven — en aan den strik des doods gebonden was, was daar-benevens ook regtvaardig verdoemd, zoodat de mensch uit den mensch van geene andere conditie kan geboren worden, en diensvolgens is die groote tnenigle van al deze ellenden voortgekomen van het kwaad gebruik des vrijen wils, welke ellende het menschelijk geslacht, hebbende een verdorven oorsprong, als zijnde in zijn wortel verdorven, door een zaamgebonden vervolg van allerlei ellenden eindelijk brengt tot het verderf van den tweeden dood, die geen einde heeft, waaraan alleen uitgezonderd worden diegenen, welke door de genade Gods verlost worden.

HOOFDSTUK XV.

Hoe Adam, zondigende, eerder God verlaten heeft, dan hij door God verlaten werd, en hoe de eerste dood der zielen is geweest, afgeweken te zijn van God.

Derhalve ook in hetgeen er gezegd is: gij

zult den dood sterven; want daar is niet gezegd dooden; indien wij bij dezen dood alleen verstaan die, welke geschiedt wanneer de ziel verlaten wordt van haar leven, hetwelk voor hem God is, want de ziel is niet verlaten opdat zij weder zou verlaten, maar zij heeft verlaten ten einde zij verlaten zou worden. Want tot het kwaad der ziel is allereerst geweest de wil daartoe, en lot het goede der ziel de wil des Scheppers, zoo ten aanzien dat Hij die schiep welke niets was, als ten aanzien dat Hij die herschiep, welke gevallen zijnde, verdorven en verloren was. Zoodan, al is 't, dat wij dezen dood ook verstaan, n.l. dat God den dood daarmede aangezegd heeft, waar Hij zegt: ten dage dat gij daarvan eet, zult gij den dood sterven, alsof Hij zeide, ten dage dal gij door ongehoorzaamheid mij verlaat, zal ik u weder verlaten door geregtigheid : voorwaar, in dien zelfden dood zijn ook begrepen en aangezegd al die andere dooden, welke zeker zouden volgen. Want in hetgeen dal de ongehoorzame beweging voortgekomen is in het vleesch, uit de beweging van de ongehoorzame ziel, zóó, dal zij daarom hunne schaamlen bedekt hebben, daarin is aireede gevoeld een dood, in welken n.l. God de ziel ver laten heeft. En deze is te kennen gegeven met deze Zijne woorden, n.l. wanneer Hij gezegd heeft tegen den mensch, die mei eene uitzinnige vrees zich zeiven verborg, zeggende: Adam! waar zijl gij? (Gen. 3 vs. 10). Want Hij was niet als onwetend naar hem vragende, maar als bestraffende, hem vermanende, opdat hij zou mogen verslaan waar de mensch was, in wien God niet was. En als nu de ziel zelve het lig chaam verlaten heeft, gekrenkt zijnde door jaren, en uitgemergeld door ouderdom, toen is de bevinding gekomen van dien anderen dood, van welken God, strafiende nog de zonde, gezegd had: gij zijl aarde, en zult tot aarde worden, opdat alzoo uit die 2 deelen de eerste dood zou mogen vervuld worden, na welken ten laatste de tweede dood volgt, tenzij dal de mensch door de genade Gods verlost worde. En voorwaar het ligchaam, dat uil de aarde is, zou niel weder-keeren lol de aarde, tenzij dat zulks alleen geschiedde door den dood, die hem dan overkomt wanneer hij verlaten wordt van zijn leven, dal is: van zijne ziel, zoodal hel ook voor zeker | gehouden wordt onder alle christenen, die zich

waarlijk aan het algemeen geloof houden, dat zelfs de dood des ligchaams ons toegevoegd is, niet door de wet der nature, uit kragt van welke God geen dood voor den mensch gemaakt heeft, maar door de verdiensten der zonde, dewijl God, de zonde straffende, gezegd heeft tot den mensch, in wien wij toen allen waren: stof zijt gij en tot stof zult gij wederkeeren. (Gen. 3 vs. 19).

HOOFDSTUK XVI.

Van de philosophen en lleidensche wijzen, welke meenen, dat de afscheiding der ziel vah het ligchaam niet tot de straf behoort, daar nog tans Plato den Oppersten God aldus invoert, dat hij den minderen Goden belooft, dat zij nimmermeer zullen uitgetogen worden van hunne ligchamen.

Maar de philosophen, tegen wier lasteringen wij de Stad Gods, dat is: Zijne Kerk, beschermen en voorstaan, laat dezen meenen, dat zij wijselijk en met goede redenen schijnen te bespotten heigeen wij aangaande den mensch zeggen, n.l. dat wij de afscheiding van ziel en lig-chaam onder de straffen hebben te stellen, want zij meenen, dat dan volkomene gelukzaligheid van de ziel is wanneer zij, geheel van haar lig-chaam uitgetogen zijnde, enkel en alleen, en eenigzins als nnakt en bloot, tot God wederkeert. En voorwaar, ten ware dat ik niet vond in hun eigen schriften, door welke deze hunne meening zou kunnen wederlegd worden, ik zou overvloedig reden hebben om te bewijzen, dat niet eigenlijk het ligchaam, maar het verderfelijke lig-chaam lastig is voor de ziel. Daarvan komt ook wat wij uit onze schriftuur in het voorgaande boek veihaald hebben: want het verderfelijke ligchaam bezwaart de ziele. Nu, wanneer hij het woordje verderfelijk bijvoegt, geeft hij daarmede te kennen, dat de ziel bezwaard wordt niet door ieder ligchaam, maar door zoodanig ligchaam als het met vervolg van wrake door de zonde geworden is. En al was het, dat zulks daar niet bijgevoegd was, toch moeten wij dies-halve niets anders verstaan. Maar behalve dit alles, aangezien Plato zeer duidelijk betuigt, dat die goden, die van den Oppersten God gemaakt zijn, onsterfelijke ligchamen hebben, en dat hij daarenboven dien zelfden God van Wien zij gemaakt zijn, ook invoert als hen dit belovende in plaats van eene groote weldaad te zullen geven, n.l. dat zij in eeuwigheid met hunne ligchamen zullen blijven en dat zij van dezelve door geenen dood zullen ontbonden worden; waarom is het dan, dat zij, om het christengeloof te lasteren, zich zetven veinzen niet te weten hetgeen zij nogtans weten? Of hebben zij veel liever met zich zeiven te strijden en zich zeiven tegen te spreken, als zij slechts ons zonder ophouden mogen tegenspreken? Want dit zijn de eigen woorden van Plato, gelijk Cicero die in de Latijnsche taal overgezet heeft, met welke hij den Oppersten God invoert, aansprekende de Goden die hij gemaakt heeft, en tot hen zeggende: „gij lieden die gesproten zijt uit de zaaijing der Goden, aanmerkt toch van wat werken ik de vader en werkmeester ben: al deze dingen zijn volgens mijn wil zoodanig, dat zij niet ontbonden kunnen worden, hoewel nogtans al hetgeen dat gebonden is, wederom ontbonden kan worden. Maar het is geenzins goed noch betamelijk wederom te willen ontbinden, wat door reden gebonden is. En aangezien gijlieden zijt voortgesproten, zoo kunt gij noch onsterfelijk noch ontbindelijk zijn, en evenwel zult gij nimmermeer ontbonden worden en geene uiterste besluitingen der sterren zullen ulieder ombrengen, alzoo dezelve niet magtiger zullen zijn dan mijn raad, welke een veel grooter en vaster band is om ulieder eeuwigdurendheid te onderhouden dan die banden zijn, met welke gij, toen gij voorlgeteeid werdt, gebonden zijt geweest.quot; Ziet, Plato zegt dal de Goden door zamenbinding van ziel en ligchaam sterfelijk zijn, en dat zij nogtans onsterfelijk zijn door den wil en raad van dien God door wien zij gemaakt zijn. Indien hel dan eene straf der ziel is met eenig ligchaam gebonden te zijn, wat reden is er dan, dat God hen met zijne aanspraak (als bekommerd zijnde dat zij mogten sterven, dat is; ontbonden worden van hunne ligchamen) zeker en gerust maakt aangaande hunne onsterfelijkheid, niet ten aanzien van hunne natuur, welke tezaamgebonden is niet enkel maar overmits Zijn alleronverwinnelijksten wil, door welken Hij magtig is teweeg te brengen, dat zelfs opgekomen dingen niet te onder komen, en zamengebonden dingen niet ontbonden worden, maar altijd onverderfelijk blijven. En of Plato dit waarachtig zegt van de sterren,

i» eene andere vraag, want men behoort hem straks niet toe te laten, dal die lichtgevende bollen, welke met hun ligchatnelijk licht op de aarde des daags of des nachts schijnen, quan-suis met hun eigen zielen zouden leven, en dat die zielen verstandig en gelukzalig zouden zijn, hetwelk hij ook overal aangaande de gansche wereld zegt, even alsof zij een zeker allergrootst levend dier ware, in hetwelk alle andere dieren begrepen zouden zijn. Maar dit, gelijk ik gezegd heb, is eene andere vraag, welke wij nu niet zullen verhandelen. Dit heb ik alleen goedgevonden te zeggen tegen hen, die zich zeiven beroemen^ dat zij óf Platonischgezindon genoemd worden, óf dit zijn (deze namen achlen zij zóó hoog, dal zij zich schaamden christenen te zijn, opdat deze naam die gemeen is met het volk hun geleerd gezelschap niet verachtelijk zou maken), dat hun gezelschap des te meer opgeblazen is naar mate het kleiner is. ALoo iets zoekende te vinden, dal zij in de Christelijke leer zouden kunnen lasteren en berispen, zoo wedersproken zij de eeuwigheid der ligchamen, even alsof die dingen tegen elkander strijdig waren, n.l.: dat wij aan de eene zijde zouden zoeken de gelukzaligheid der ziel, en dal wij aan de andere zijde evenwel willen dal de ziel in hel ligchaam, even als in eene ellendige ge vangenis, zal gesloten en gebonden zijn, daar nogtans hun hoofd en meester Plato uitdrukkelijk zegt, dat zoodanige gave en weldaad van den Oppersten God aan de goden, door Hem gemaakl zijnde, vergund is, dat zij n.l. nooit te eeni^er tijd zullen sterven, dat is: dat zij nimmer van de ligchamen, mei welke Hij hen tezamen-gebonden heeft, zullen afgescheiden worden.

HOOFDSTUK XVII.

Tegen hen, die zeggen, dat de aardsche ligchamen niet oneer derf dijk kannen worden en ook niet eeuwig kunnen zijn.

Benevens dit, zoo is hef dat zij ook drijven, dat de aardsche ligchamen niet eeuwig kunnen zijn, daar zij noglans niet betwijfelen dal de gansche aarde een eeuwigdurend lid is van haren God, niet van den Oppersten, maar noglans van een groot God, n.l. van deze geheele wereld, in welker midden dezelve gesteld is. Zoodan, naardien die Opperste God een anderen, die zij mede meenen God te zijn, n I de wereld, die zij waardig houden om gesteld te worden boven alle andere goden die beneden haar zijo, en die zij ook meenen levend te zijo, namelijk met eene levende, redelijke of verstandelijke ziel, besloten zijnde in zoodanig groot begrijp deszelfden ligchaams, en voorts naardien Hij, even als leden deszelfden ligchaams, geordineerd heeft vele elementen, elk op zijtte plaats fgt;esteld, welker zamenvoeging zij willen dal onibindbaar en eeuwig is, opdal alzoo nimmermeer hunlieder zoo groole God sterve; naardien zij dit alles zoo stellen, wal reden is er, dal in dil ligchaam van zoo groot een levend dier de aanlc, als hel middenste lid er van, eeuwig is, en dat de ligchamen van alle andere aardsche dieren (indien n.l. God, gelijk Hij in het andere doel zulks alzoo wil) niet eeuwig zouden kunnen zijn. Maar, zeggen zij, de aarde moet wederkeeren tol de aarde, van welke de ligchamen der aardsche dieren , genomen zijn, waaruit dan geschiedt zeggen zij, dal dezelve noodzakelijk moeien ontbonden worden en sterven en alzoo wedergegeven worden aan de eeuwigdurende aarde van welke zij genomen zijn. Indien ook iemand ditzelfde van hel vuur beweert, zeggende, dal alle ligchamen die van hetzelve genomen zijn, wederom aan hel geheele vuur moeten hersteld worden, ten einde zij He-melsclie dieren mogen worden, zal dan die onsterfelijkheid, welke Plato quansuis door de aanspraak van den Oppersten God aan zoodanige goden belooft, door hel geweld van deze redensluiting en niet genoegzaam als te andergaan ? Of geschiedt het daarom niet, dewijl God het niet wil, Wiens wil, gelijk Plato zegt, geen geweld kan overwinnen ? Wat is er dan voor beletsel, dat God ook zulks niet aangaande de aardsche ligchamen zou kunnen teweegbrengen, naardien Plato bekent dal God in Zijne magt heeft, dal zelfs hetgeen opgekomen is, niet te onder komt, en dat, hetgeen gebonden is, niet ontbonden wordt, en dal ook de zielen, gesteld zijnde in hunne ligchamen, dezelve nooit verlaten, ja met dezelve de onsterfelijkheid en de eeuwige gelukzaligheid genieten? Waarom zou Hij dan niet vermogen, dat ook de aardsche ligchamen niel sterven? Of is God niet magtig voor zooveel de Christenen zulks gelooven, en is liij alleen magtig voor zooveel de Plalonislen willen? Ja,

want zij meenen dat de philosophen den raad Gods en Zijne magt hebben kunnen bekennen, en dat de propheten zulks niet hebben kunnen weten, daar hierentegen de Geest Gods de propheten geleerd en onderwezen heeft om Zijnen wil, zooveel Hem behaagd heeft, te verkondigen, maar om dien zelfden wil te bekennen, daarin heeft de philosophen meestendeels mensche-lijke gissing bedrogen. Doch deze lieden hebben niet alleen bedrogen moeten worden door onwetendheid, maar zelfs ook door hardnekkigheid, zoodat zij zich zeiven zeer klaar tegen spreken, drijvende met groot geweld van redekavelingen dat de ziel, om gelukkig te zijn, niet alleen heeft te vlieden haar aardsche lig-chaam, maar ook allerlei ligchamen; en wederom aan de andere zijde, aangaande de goden, drijvende dat die hebben de allergelukzaligste zielen en dat dezelve nogtans aan eeuwige ligchamen gebonden zijn, doch aan Hemelsche en vurige ligchamen, en daarenboven, dat de ziel zelfs van Jupiter, dien zij willen deze wereld te zijn, geheel besloten is in alle ligchamelijke elementen, uit welke dit groot gebouw, beginnende van de aarde en opklimmende tot den Hemel, beslaat; want Plato meent, dat deze ziel door zeker accoord, naar de manier van de muziek, zich zelve uitbreidt, beginnende van het binnenste midden der aarde (dat de landmeters het middelpunt noemen) door al de deelen derzelve tot het opperste en uiterste des Hemels toe, zoodat deze wereld is een levend dier, hebbende eene levende ziel, welke wereld allergrootst, allerge-lukzaligst en eeuwig is en wier ziel aan de eene zijde behoudt eene volkomene gelukzaligheid dei-wijsheid, en aan de andere zijde haar eigen lig-chaam niet verlaat, welk ligchaam in eeuwigheid uit dezelfde ziel leeft, en daarbenevens welk ligchaam de ziel niet dom of traag kan maken, niettegenstaande hetzelve niet enkel is, maar zamenge-voegd uit vele en groote ligchamen, Naardien zij dit alles onder hun eigen vermoeden stellen, waarom willen zij dan niet gelooven dat door den wil en de magt van God de goddelijke ligchamen onsterfelijk kunnen worden zoodat do zielen eeuwig en zalig in dezelve kunnen leven, zijnde door geen dood van dezelve afgescheiden en door geene lasten derzelve bezwaard, hetwelk zij diesaangaande nogtans drijven dal hunne Goden kunnen doen in hunne vurige ligchamen, De stad Gods.

en daarbenevens dat Jupiter zelfs, hun koning, zulks ook kan doen in alle ligchamelijke elementen. Want indien de ziel, om gelukzalig te zijn, te vlieden heeft allerlei ligchamen, Iaat dan hunne goden ook vlieden van de sterren. Iaat dan Jupiter ook vlieden van den Hemel en van de aarde, of indien zij niet kunnen, laat ze derhalve dan ellendig geoordeeld worden; maar geen van beiden willen zij, want eensdeels durven zij hunne goden niet geven eenige afschei ding van hunne ligchamen opdat zij niet zouden schijnen sterfelijke goden te eeren, en anderdeels durven zij zich niet toeëigenen de ontbering der gelukzaligheid, opdat zij diensvolgens niet zouden schijnen te bekennen dat hunne goden ongelukkig zijn, zoodan, om de gelukzaligheid te verkrijgen, heeft men geenzins te vlieden allerlei ligchamen, maar alleen de verderfelijke en sterfelijke, want men heeft niet te vlieden zulke ligchamen als de goedheid Gods de eerste menschen gegeven beeft, maar zulke als de straf der ronde ons overgedrongen heeft.

HOOFDSTUK XVIH.

Fan de aardsche ligchamen, welke de 'philosophen zeggen, dat onder de Hemelsche inwoners niet kunnen zijn, daar hetgeen, dat aardsch is, door zijn natuurlijk gewigt nederdaalt ter aarde.

Maar, zeggen zij, het is noodig dat de natuurlijke zwaarte de aardsche ligchamen óf op de aarde houdt, èf dwingt neder te dalen tot de aarde, en alzoo kunnen diezelfde aardsche ligchamen niet in den Hemel zijn. En zelfs ook de eerste menschen waren op de aarde, n.1. in een boschachlig en vruchtbaar land, dal Paradijs heette; maar aangezien men hierop zal hebben te antwoorden, laien zij vooreerst, zoo ten aanzien van bet ligchaam van Christus, met hetwelk Hij opgevaren is ten Hemel, als ten aanzien van de ligchamen der Heiligen, zoodanig n.1. als zij in de verrijzenis zullen zijn, een weinig nader en aandachtiger overleggen deze aardsche zwaarte; want indien de menscheiijke kunst teweeg brengt dat uit de metalen, welke in het Avater gelegd zijnde, straks zinken, op eenige wijze en door zekere middelen eenige vaten gemaakt worden welke ook kunnen drijven, hoeveel temeer dan is het gelooflijk dat eene zekere

10

74

verborgene wijze van de werking Gods veel kragliger zulks kan teweeg brengen, door Wiens allermagtigsten wil Plato zegt dat het opgeko-mene niet kan te onderkomen, en het gebondene niet kan ontbonden worden, hoewel het veel wonderlijker is dat de onligchamelijke dingen met de ligchamelijke vereenigd worden dan dat de ligchamen vereenigd worden met ligchamen. Daarom is het veel meer gelooflijk dat Gods verborgene werking zulks kan teweeg brengen aan de aardsche zwaarte, n.1. dat zij door geen gewigt nedervalt, en ook dat Hij zoodanige kragt aan de zielen, die volkomen gelukzalig zijn, kan geven dat zij hare ligchamen, hoewel aardsch, nogtans onverderfelijk zijnde, kunnen nederzetten waar zij willen en ook verzetten en veranderen waar zij willen met eene gemakkelijke nederzetting en eene zeer ligte verroering. Of heeft men te gelooven, wanneer de engelen zulks doen, n.i. wanneer zij eenige aardsche dieren opnemen van waar zij willen, en die stellen waar het hun gelieft, dat zij zulks niet zonder arbeid doen kunnen, of dat zij eenigen last en moeite gevoelen ? Indien wij dit niet hebben te gelooven, waarom zullen wij dan ook niet gelooven dat de geesten der Heiligen, door de goddelijke gave volmaakt en gelukzalig zijnde, niet zonder moeite en bezwaar hunne eigene ligchamen zouden kunnen dragen en ook nederzetten waar zij willen, want naardien, gelijk wij in het dragen van de lasten gewoon zijn te gevoelen dat wij bemerken hoe de grootte meer is, dat ook alzoo de zwaarte meer wordt, zoodat veel ponden gewigt zwaarder drukken dan weinige; nogtans draagt de ziel de leden van haar vleesch veel ligter wanneer zij in hunne gezondheid sterk en vol zijn dan zij die draagt in ziekte wanneer zij mager zijn. En hoewel een gezonde en sterke lastiger is voor anderen die hem dragen dan een magere en zieke nogtans is hij zelf veel wakkerder om zijn eigen ligchaam te bewegen en te dragen wanneer hij in goede gezondheid veel zwaarte heeft, dan wanneer hij in pest of uithongering weinig sterkte heeft, want zoo groote kragt heeft niet het gewigt der grootte, maar de male der tempering zelve in het houden van de aardsche ligchamen, niettegenstaande die nog verderfelijk en sterfelijk zijn, En wie zou nu met woorden kunnen uitleggen en verklaren welk een verschil er is tuschen de tegenwoordige gezondheid en de toekomstige onsterfelijkheid ? Zoodan, laat de phi-losophen geenzins tegenspreken of lasteren ons geloof aan de zwaarte der ligchamen. Want ik wil hun niet eens vragen, waarom zij niet gelooven dat er geene aardsche ligchamen in den Hemel zouden kunnen zijn, dewijl de gansche aardbodem op nietsdrijft en in de waagschaal blijft hangen. Doch mogelijk aangaande het middelpunt der wereld, overmits alle zware dingen daar heen dalen, zal onze redensluiting veel waarschijnlijker zijn. Maar dit zeg ik evenwel indien die mindere goden, aan wie Plato onder alle andere aardsche dieren ook bevolen heeft den mensch te maken, indien die goden vermogen hebben, van het vuur de kragt en hoedanigheid van branden weg te nemen, (gelijk hij zegt) latende ondertusschen hetzelve de kragt van lichten, hetwelk voor de oogen schijnt en glinstert; zullen wij ontzien ditzelfde toeteëige-nen aan den oppersten God, Wiens wil en magt hij toeeigent, dat niet sterven zulke dingen die voortgekomen zijn, welke zoo verscheiden en ongelijk zijn, n.l. ligchamelijke en onligchamelijke, te zamen onder elkander gebonden zijnde, en die evenwel door geene ontbinding van elkaar kunnen gescheiden worden, zoodat Hij ook van het vleesch des menschen, hetwelk Hij geeft onsterfelijkheid, en van hetwelk Hij wegneemt de verderfelijkheid, en dat Hij ook laat houden Zijne natuur, en daarbenevens de overeenkomst Zijner gestallenissen leden, dat Hij, zeg ik, van dit vleesch des menschen afneemt alle traagheid en zwaarte. Maar van het geloof van de opstanding der dooden, en van hunne onsterfelijke ligchamen zullen wij, indien God wil, in het einde van dit werk naarstiger handelen.

HOOFDSTUK XIX.

Tegen de leeringen van hen, die niet gelooven, dat de eerste menschen, indien zij niet gezondigd hadden, onsterfelijk zouden gebleven zijn.

Laat ons nu van de ligchamen der eerste menschen verklaren, hetgeen wij voorgenomen hebben, want zelfs ook die dood, welke gezegd wordt goed te zijn voor de goeden, en die niet alleen aan weinige verstandigen of geloovigen,

van se

maar aan allen bekend is, door welken geschiedt de afscheiding der ziel van het iigchaam, deze zelfde dood kon hen niet overgekomen zijn, ten ware de schuld der zonde gevolgd was. Want al is 't, dat men niet heeft te twijfelen aangaande de zielen der overleden regtvaardigen en god-vruchtigen dat zij in ruste leven, nogtans zou het hen veel beter zijn met hunne welvarende ligchamen te leven, zoodat zij, die meenen, dat het allergelukkigst is zonder Iigchaam te zijn, zeiven deze meening door hun eigen tegenstrijdig gevoelen wederleggen. Want er is niemand van hen, die eenige wijze mannen, hetzij dat zij sterven zullen of reeds gestorven zijn, dat is: hetzij dat zij zonder Iigchaam zijn of hunne ligchamen zullen verlaten, zou durven stellen boven die onsterfelijke goden, aan wie de Opperste God bij Plato belooft, tot een groot geschenk, het ontbindelijk leven, dat is: de eeuwige gemeenschap met hunne ligchamen. Nogtans meent Plato, dat het zeer wèl met de menschen staat, wanneer zij dit leven godvruchtig en regtvaar-dig doorgebragt hebben, dewijl zij, wanneer zij van hunne ligchamen afgezonderd zijn, ontvangen worden in den schoot hunner goden; die nimmermeer hunne ligchamen verlaten, zoodat zij, zonder gedachtenis zijnde van het voorgaande, den bovensten Hemel alzoo verzoeken, dat zij wederom beginnen te willen wederkeeren in hunne ligchamen, vanwege welke reden Virgi-lius, die het uit de leering van Plato verhaalt, geprezen wordt. Zoo meent hij dan, dat de zielen der sterfelijke menschen niet altijd in hunne ligchamen kunnen zijn, maar dat zij door de noodwendigheid des doods ontbonden worden, en daarenboven meent hij ook, dat zij zonder de ligchamen niet altijd blijven, want hij acht, dat de levenden uit de dooden, en de dooden uit de levenden gestadig voortkomen, zoodat de wijzen van andere menschen daarin schijnen te verschillen, dat zij na hun dood opwaarts vliegen naar de sterren, en dat ieder, nadat hij een tijdlang in eene ster, hem gevoegelijk zijnde, gerust heeft, wederom zijne oude ellende begint te vergeten, zoodat hij eindelijk door de begeerte, van wederom een Iigchaam te hebben, overwonnen zijnde, van daar wederkeert tot de moeite en ellende der sterfelijke nienschen: en aangaande hen, die een dwaas leven geleid hebben, dat die ter gelegener plaatse

d gobs. 75

vervallen tot zulke ligchamen, die met hunne verdiensten overeenkomen, hetzij óf der menschen, óf der beesten. In deze allerhardste gelegenheid stelt hij ook de goede en wijze zielen, n.1. dat haar zulke ligchamen niet vergund zijn met welke zij altijd en onsterfelijk zouden kunnen leven, zoodat zij noch in hunne ligchamen kunnen blijven, noch ook zonder die in de eeuwige reinheid kunnen volharden Van deze Platonische leering hebben wij reeds in de verhaalde boeken gezegd, dat Porphyrius zich dieshalve ten tijde der Christenen geschaamd heeft, en dat hij derhalve niet alleen van de menschelijke zielen, de ligchamen der dieren geweerd heeft, maar dat hij ook wilde, dat de zielen der wijzen zóó van de ligchamelijke banden zouden verlost worden, dat zij met vermijding van allerlei ligchamen zonder einde in eeuwigheid gelukzalig bij den Vader gehouden worden, en opdat hij niet zou schijnen verwonnen te worden van Christus, Die den Heiligen het eeuwige leven belooft, heeft hij ook de gereinigde zielen zonder eenige wederkeer tot hare ellende in de eeuwige gelukzaligheid gesteld; en opdat hij zich tegen Christus zou stellen, heeft hij de verrijzenis der onverderfelijke ligchamen geloochend, en daarentegen gezegd, dat de zielen niet alleen zonder aardsche, maar ook zonder eenige ligchamen zouden leven. En evenwel met dit gevoelen, zoodanig als het is, heeft hij niet eens geboden, dat zij door geene godsdienst altoos den lig-chamelijken goden diensvolgens behooren onderworpen te zijn. Waarom toch ? Omdat hij niet geloofd heeft, dat deze zielen, hoewel zij met geen Iigchaam vergezelschapt zijn, beter zouden zijn dan zij. Alzoo, indien zij de menschelijke zielen niet durven stellen boven de goden, zijnde allergelukzaligst, en nogtans in eeuwigdurende ligchamen gesteld; waarom dunkt het hun dan vreemd en ongerijmd te zijn, dat de eerste menschen, gelijk het Christengeloof leert, alzoo geschapen zijn, dat, zoo zij niet gezondigd hadden, zij dan door geen dood van hunne ligchamen ontbonden zouden geworden zijn, maar dat zij, volgens de behoorlijkheid van hunne onderhou-dene gehoorzaamheid, met de onsterfelijkheid begiftigd zouden geworden zijn, zoodat zij met hunne ligchamen in eeuwigheid zouden geleefd hebben. En daarbenevens, waarom dunkt het hun ook vreemd, dat de Heiligen zulke ligcha.

76 AUGUSTIM3S

men in de verrijzenis zullen hebben, die dezelfde zijn in welke zij hier gearbeid hëbben, en dat hun vleeamp;ch evenwel niet zal kunnen overkomen eenig verderf of eenige zwarigheid, en dat hunne gelukzaligheid ook niet zal kunnen overkomen eenige pijn of ongelukzaligheid.

HOOFDSTUK XX.

Hoe het vleesch der Heiligen, dat nu rust op hope, verbeterd en hersteld zal worden tot een beter staat en hoedanigheid dan de staat der eerste menschen geweest is vóór de zonde.

De zielen der overleden Heiligen hebben derhalve nu geen zwaren dood, voor zooveel zg afgescheiden zijn van hunne ligchatnen, omdat hun vleesch rust op hope, hoewel het nogtans zonder eenig gevoel versmading schijnt te ontvangen. Want de zielen verlangen niet, zooals Plato gemeend heeft, naar de vergeting hunner ligcha-men, maar aangezien zij gedenken wat hen beloofd is van Hem, Die niemand bedriegt, en die hen ook van de behoudenis hunner haren verzekering gegeven heeft, zoo is het, dat zij veelmeer naar de verrijzenis hunner ligchamen, in welke zij vele zwarigheden geleden hebben, doch waarin zij zulks niet meer zullen lijden, met een verlangen en met geduld verwachten. En indien zij hun vleesch niel gehaat hebben wanneer zij hetzelve, als het de zwakheid van hun verstand wederstond, door eene geestelijke magt bedwongen, hoeveel temeer beminnen zij bet dan, wanneer het met hen geestelijk zal worden. Want gelijk de geest, dienende het vleesch, niet ongepast vleeschelijk genoemd wordt, alzoo wordt ook het vleesch, dat den geest dient, met regt geestelijk genoemd, niet omdat het in den geest veranderd wordt, gelijk sommigen mee. nen (^#), omdat er geschreven is: dat natuurlijk ligchaam, dat gezaaid werd, wordt opgewekt in een geestelijk ligchaam; maar omdat het met eene allerhoogste en wonderlijke gewilligheid

DBME BOK

van gehoorzaamheid den geest zal onderworpen Worden, opdat alzoo mag vervuld worden de allerzekerste wil van de onlosmakelijke onsterfelijkheid, wegnemende mitsdien alle gevoel van moeite en arbeid, alsmede allo verderfelijdheid en traagheid. Want ons ligchaam zal niet alleen zoo zijn, als het nu is, zelfs in zijn allerbeste gezondheid, maar het zal ook zelfs zoo niet zijn als het geweest is in de eerste menschen vóór de zonde; want hoewel zij niet gestorven zouden zijn, zoo zij niet gezondigd hadden, evenwel als menschen gebruikten zij spijs en drank, want zij droegen nog geene geestelijke, maar natuurlijke aardsche ligchamen, welke, hoewel zij door geen ouderdom verzwakten, zoodat zij door noodwendigheid ter dood aangevoerd werden ; welke stand en gelegenheid hun door eene wonderlijke genade Gods medegedeeld werd van den boom des levens, die tezamen met den verboden boom in het midden van het Paradijs stond; evenwel gebruikten zij ook andere spijze benevens dien eenigen boom die hen verboden was, welke verboden was, niet omdat hij zelf kwaad was, maar omdat Hij daarmede wilde aanprijzen het goede van eene zuivere, eenvoudige en opregte gehoorzaamheid, welke gewis eene groote deugd is van het redelijk schepsel, dat gesteld is onder een Schepper zijnen Heer. Derhalve, naardien daar geen kwaad aangeroerd werd, zoo volgt daaruit voorwaar, alzoo het verbodene aangeroerd werd, dat er alleen door ongehoorzaamheid gezondigd werd. Zoodan, zij werden ook met andere dingen gevoed, die zij innamen, opdat hunne natuurlijke ligchamen door honger of dorst geen pijn of ongemak zouden gevoelen, doch van den boom des levens werd door hen gesmaakt, opdat hun van de eene of andere zijde de dood niet zou overkomen, en opdat zij, door ouderdom uitgeteerd zijnde, na verloop van eenigen tijd niet zouden sterven, zoodat alle andere vruchten als lot voedsel waren, maar de boom des levens als tot een Sacrament, zoodat de boom des levens verstaan wordt in het ligchamelijk Paradijs evenzoo geweest te zijn gelijk daar is in het geestelijk, dat is: bet verstandelijk Paradijs, de wijsheid Gods, van welke geschreven is: Zij is een boom des levens allen, die dezelve ombelzen.

HOOFDSTUK XXI.

Fan het Paradijs of den lusthof, waarin de eerste menschen geweest zijn, en hoe door de beteekenis daarvan zeer gepast iets geestelijks kan gezegd worden, behoudens de waarheid der historische vertelling aangaande de ligchamelijke plaats.

Sommigen duiden dat geheels Paradijs (waarin de eerste menschen de stamhouders des men-schelijken geslachts, volgens de waarheid der Schrift, gezegd worden geweest te zijn) tot eenige geestelijke dingen die daardoor verstaan kunnen worden, zoodat zij die boomen en vruchtdragende stammen keeren tot de deugden en zeden des levens, even alsof al deze ziglbare en ligchamelijke dingen niet geweest waren, maar dat zij op die wijze alleen gezegd en geschreven zouden zijn om daarmede te beduiden zekere andere dingen, die daaruit verslaan konden worden, even alsof het ligchamelijk Paradijs niet zou kunnen geweest zijn, om dat er ook een geestelijk Paradijs kan verstaan worden, quansuis gelijk de twee vrouwen Hagar en Sara niet zouden hebben kunnen zijn, gelijk ook de twee zonen Abrahams van haar geboren, n.1. de eene van de dienstmaagd en de andere van de vrije, omdat de apostel zegt, dat in hen de twee Testamenten afgebeeld zijn: of ook quansuis gelijk alsof uit geene steenrots door het slaan van Mozes het water gevloeid is, omdat daar ter plaatse door eene figuurlijke beduiding ook Christus «kan verstaan worden, alzoo dezelfde apostel zegt: En die steenrots was Christus (1 Cor. 10 vs. 4) ondertus»chen is er niemand, die tegenspreekt, dat bij het Paradijs verstaan wordt het leven der gelukzaligen, en bij de 4 rivieren daarvan de 4 deugden, n.1. de voorzigligheid, de kloekheid, de matigheid en de gerechtigheid, en bij de boomen van het Paradijs alle nuttige onderwijzingen en leeringen, en bij de vruchten der boomen de goede zeden en deugden der godvruchtigen, en bij den boom des levens de moeder van alle goeden, n.1. de wijsheid, en bij den boom der wetenschap des goeds en des kwaads de bevinding des overtreden bevels. Want gelijk God den zondaar regtvaardig straf gesteld heeft, alzoo heeft Hij ook zulks wel gedaan, maar de mensch heeft daarvan de bevinding niet tot zijn best. Deze dingen kunnen ook veel beter in de kerk zóó verstaan worden, dat wij die nemen even als voorafgaande prophetische teekenen en aanwijzingen der toekomstige dingen, verstaande n.1. door het raradijs zelf de kerk of de gemeente, gelijk daarvan gelezen wordt in het Lied der Liederen, en door de 4 rivieren van het Paradijs verstaande de 4 Evangeliën, en door de vruchtdragende boomen der Heiligen, en door hunne vruchten hunne werken, en door den boom des levens het Heilige der Heiligen, n.1. Christus, en door den boom der kennis des goeds en des kwaads de eigen magt des wils; want de mensch alzoo hij den Godelijken wil veracht, kan zich zeiven niet anders gebruiken dan tot zijn verderf, en alzoo leert bij hoeveel het verschilt of hij n.1. aanhangt het goed dat allen gemeen is, dan of hij zich vermaakt in zijn eigen goed, want zich zeiven beminnende, wordt hij zich zeiven gegeven, zoodat hij daarover met vreeze en benaauwdheden vervuld zijnde, volgens den Psalm zingt, zoo hij immers zijn eigen kwaad gevoelt, zeggende: mijne ziel is tot mij zeiven beroerd. (Psalm 41 vs. 7). Doch daarna verbeterd zijnde, zegt: mijne sterkte tot U zal ik bewaren. (Psalm 59 vs. 1). Deze en meer andere dingen indien zij gepast kunnen gezegd worden om van het Paradijs geestelijk te verslaan, laat ze vrij zonder belet van iemand gezegd worden, als slechts de allergetrouwste waarheid van die historie geloofd wordt, die ons ten hoogste aangeprezen moet zijn door het verbaal der gebeurde dingen.

HOOFDSTUK XXII.

Van de ligchamen der Heiligen na de verrijzenis, welke alzoo geestelijk zullen zijn, dat het vleesch in geen geest veranderd wordt.

De ligchamen der Heiligen welke in de verrijzenis zullen zijn, zullen geen gebrek hebben aan eenigen boom, zoodat het ook niet geschieden zal, dat zij, door ziekte of ouderdom uitgeteerd zijnde, zullen sterven en zij zullen ook geen gebrek hebben aan eenige andere ligchamelijke spijzen, door welke alle moeite van honger of dorst vermeden wordt, want zij zullen aangetogen worden met eene zekere en gansch onverbrekelijke weldaad der onsterfelijkheid, zoo-

dat zij niet behoeven te eten tenzij zij wilden, etende n.I. door mogelijkheid, en niet door noodzakelijkheid, hetwelk ook de engelen, wanneer zij zigthaar en gevoegelijk verschenen, gedaan hebben, niet omdat zij daaraan behoefte hadden, maar omdat zij wilden en konden, want zij deden zulks om met de menschen wat nader overeen le komen door de menschelijkheid van hunne dienst. Want men heeft geenzins te gelooven, dat de engelen in spookerij zouden gegeten hebben, wanneer de menschen hun geherbergd hebben, hoewel zij voor hen, die niet wisten dat het engelen waren, door eene gebrekkelijk-heid en honger, de onze gelijk zijnde, schenen te eten. Daaruit ontspruit hetgeen de engel zegt in het Boek van Tobias : gij zaagt wel dat ik at, maar gij zaagt het met uw gezigt, dat is: gij meendet dat ik spijze nam door noodzakelijkheid, n.I. om het ligchaam te voeden, gelijk gij doet. Doch indien van de engelen iets meer geloof-lijks kan gezegd worden, zeker nogtans twijfelt het Christen geloof niet zulks te zeggen zelfs van den Zaligmaker, hoe Hij n.I., zelfs na de verrijzenis, toen Hij was in een geestelijk vleesch, met Zijne discipelen spijs en drank genuttigd heeft (Luc. 23). Want niet de magt, maar de behoefte aan eten en drinken zal zoodanigen ligchamen benomen worden, derhalve zullen ze ook geestelijk zijn, niet omdat zij zullen ophouden ligchamen te zijn, maar omdat zij door den levendmakenden Geest zullen blijven en bestaan.

HOOFDSTUK XXllI.

Wat men te verstaan heeft van het natuurlijk en wat van het geestelijk ligchaam^ en van hen, die in Adam sternen, en die in Chrisus levend gemaakt worden.

Want indien die schepselen, die eene levende ziel hebben en nog geen levendmakenden geest, gezegd worden bezielde ligchamen te zijn, en evenwel geene zielen zijn maar ligchamen, evenzoo worden ook de geestelijke ligchamen genaamd en nogtans verre moet het van ons zijn, dat wij zouden gelooven dat diezelfden geesten zullen worden, want deze ligchamen zullen hebben de zelfstandigheid van het vleesch, maar zullen door den levendmakenden geest geene traagheid noch vleeschelijke verderfelijkheid lijden. Alsdan zal hij niet een aardsch, maar een Hemelsch mensch zijn, niet omdat hetzelfde ligchaam, dat van de aarde gemaakt is, niet zal zijn, maar omdat het door een Hemelsch geschenk zóó zal zijn, dat het bekwaam is om in den Hemel te wonen, niet door verlies van zijne natuur, maar door verandering van zijne hoedanigheid. Nu, de eerste mensch van de aarde aardsch zijnde, is geworden tot eene levende ziel, en niet tot een levendmakende geest, hetwelk voor hem, door de deugdelijkheid zijner gehoorzaamheid, bewaard werd. Zijn ligchaam derhalve, dat spijs en drank noodig had om met geen honger en dorst bezwaard te worden, en dat van de noodwendigheid des doods weerhouden werd, niet door eene volle en onloffelijke onsterfelijkheid, maar door den boom des levens, en diensvolgens dat ligchaam hetwelk gestadig in den bloei der jeugd bewaard werd, dat zelfde ligchaam zeg ik, is buiten allen twijfel te houden dat niet geestelijk maar ziellijk geweest is, en evenwel dat geenzins zou gestorven zijn, indien hij gevallen ware, misdoende tegen het vonnis Gods, welke hem tevoren zulks voorzegd en gedreigd had. En hoewel hem buiten het Paradijs geene spijze onthouden werd, evenwel, dewijl hij van den boom des levens wederhouden werd, moest hij allengs door verloop van tijd en door ouderdom zijn leven eindigen, dat hij in het ligchaam, hoewel ziellijk zijnde, in het Paradijs (tenzij hij gezondigd had) eeuwigdurend had mogen hebben, totdat eindelijk ditzelfde ligchaam door de deugdelijkheid zijner gehoorzaamheid geestelijk geworden was. Derhalve al is 't, dat wij dien kennelijken dood, waardoor de afscheiding der ziel van het ligchaam geschiedt, verstaan mede beteekend te zijn in de spreuk, door welke God gezegd heeft: ten dage gij daarvan eet, zult gij den dood sterven; zoo moet zulks evenwel niet ongerijmd schijnen, overmits zij niet geheel van het ligchaam tenzelfden dage ontbonden zijn toen zij de verboden doodelijke spijze ingenomen hadden. Want ten zelfden dage is hunne natuur verdorven geworden en veranderd tot erger, en door eene allerregtvaardigste wederhouding van den boom des levens is in hen gekomen eene noodzakelijkheid van den ligchamelijken dood, met welke noodzakelijkheid wij alle gelijkelijk geboren zijn, vanwege hetwelk de apostel niet zegt; hel ligchaam zal sterven om der zonden

wille, maar zegt: het ligchaam is dood om de zonde, maar de geest is het leven om de ge-regtigheid. (Rom. 8 vs. 10). Daarna voegt hij er bij: en is 't, dat de geest desgénen, die Christus van de dooden opgewekt heeft, in ulieden woont, zoo zal Hij, die Christus van de dooden opgewekt heeff, ook uwe sterfelijke lig-chamen levend maken door Zijnen Geest die in u woont. Alsdan zal het ligchaam zijn tot een levendmakenden geest, hetwelk nu is tot een levende ziel, en noglans noemt de apostel dit zelfde dood te zijn, dewijl het alreede aan de noodzakelijkheid van sterven gebonden was. Maar in het Paradijs was het zóó tot een levende ziel, hoewel niet tot een levendmakenden geest, dat het nogtans met regt niet kon gezegd worden dood te zijn, want het kon geene noodzakelijkheid van sterven gehad hebben dan alleen door het begaan van de zonde, want naardien God met het zeggen: Adam! waar zijt gij? beteekend heeft den dood der ziel, welke geschied is door Hem te verlaten, en met het zeggen: gij zijt aarde en zult wederom tot aarde worden, beteekend heeft den dood des ligchaams, die aan hem geschied is door het afscheiden van de ziel, zoo moet men geloo-ven, dat Hij niets gezegd heeft van den tweeden dood, alzoo Hij wilde, dat die verborgen zou zijn, overmits de dispensatie des nieuwen Testaments, alwaar de tweede dood allerklaarst uitgedrukt wordt, opdat alzoo daardoor allereerst mogt bewezen worden, dat die eerste dood, welke allen gemeen is, voortgekomen is uit die zonde, welke in éénen gemeen is geworden aan allen; maar de tweede dood is niet gemeen aan allen vanwege diegene, welke nader Zijn voornemen geroepen zijn,, om Zijne Heiligen te zijn, die Hij tevoren gekend heeft, en die Hij tevoren geordineerd heeft, gelijk de apostel zegt: om het beeld Zijns Zoons gelijkvormig te worden opdat Hij de eerstgeborene zij onder vele broederen, dien van den tweeden dood de genade Gods door den Middelaar verlost heeft. Zoo is dan kennelijk, dat de eerste mensch geschapen is, gelijk de apostel spreekt, in een ziellijk ligchaam, want willende dit ziel-lijk ligchaam, dat wij nu hebben, afzonderen van dat geestelijk ligchaam, hetwelk daar zijn zal in de verijzenis, zoo zegt hij: het wordt gezaaid in verderfelijkheid, en het zal opgewekt worden in onverderfelijkheid; het wordt gezaaid in oneere, en het zal opgewekt worden in heerlijkheid; het wordt gezaaid in krankheid, en het zal opgewekt worden in mogendheid ; het wordt gezaaid ziellijk, maar het zal opgewekt worden geestelijk. En om zulks te bewijzen, zegt hij daarna: indien daar een ziellijk ligchaam is, zoo is daar ook een geestelijk ligchaam. En opdat hij zou mogen bewijzen wat een ziellijk ligchaam is, zegt hij dat er aldus geschreven is: de eerste mensch is geworden tot eene levende ziele. Op die wijze dan heeft hij willen bewijzen wat een ziellijk ligchaam is, hoewel de Schriftuur zulks niet gezegd heeft van den eersten mensch Adam, wanneer n.l. zijne ziel door de blazing Gods geschapen is: en de mensch is geworden in een ziellijk ligchaam, maar de mensch is geworden tot een levende ziel. Zoodan, in hetgeen er is geschreven: en de eerste mensch is geworden tot eene levende ziele, heeft de apostel willen verstaan het ziellijk ligchaam van den mensch, en hoe het geestelijk ligchaam te verstaan is, bewijst hij, daar bijvoegende: maar de laatste Adam is geworden tot een levendmakenden Geest, ongetwijfeld daarmede Christus beduidende, welke nu uit de dooden alzoo verrezen is, dat Hij voortaan niet meer kan sterven. Daarna zegt hij: maar het geestelijkligchaam is niet eerst, maar hetgeen dat ziellijk is, en daarna dat geestelijke, alwaar hij veel klaarder te kennen geeft, dat hij verstaan heeft het ziellijk ligchaam door hetgeen er geschreven is, n 1.: dat de eerste mensch gemaakt is tot een levende ziele; en dat hij door het geestelijk ligchaam verslaat, niet hetgeen hij zegt: en de laatste Adam is geworden tot een levendmakenden geest. Want het ligchaam is ziellijk, zoodanig n.l. als de eerste Adam gehad heeft; niettegenstaande het zulks was, dat het niet gestorven zou zijn, tenzij dat het gezondigd had: en het is ziellijk zoodanig als wij ook nu hebben, zijnde tot nu toe zijne natuur verdorven en veranderd, voor zooveel als in hem, nadat hij gezondigd had, teweeggebragt is zulks, waardoor hij noodzakelijk moet sterven; en het is ziellijk zoodanig als Christus in het eerst voor ons zich verwaardigd heeft te hebben, niet door noodzakelijkheid, maar door Zijne mogendheid. Daarna is gevoegd het geestelijk ligchaam, zoodanig als nu voorgegaan is in Christus, even als ons hoofd en zoodanig als er volgen zal in

Zijne leden in de laatste opstanding der dooden. Daarna voegt de apostel daarbij een allerklaarst onderscheid van die twee menschen, zeggende: de eerste mensch is van de aarde aardsch, en de tweede mensch van den Hemel Hemelsch; en gelijk wij het beeld des aardschen gedragen hebben, laat ons ook alzoo aandoen het beeld van Hem, die van den Hemel is. Dit heeft de apostel alzoo gesteld even als zulks in ons volgens het Sacrament der wedergeboorte geschiedt, gelijk hij elders zegt: zoo velen van u in Christus gedoopt zijn, die hebben Christus aangedaan; (Gal. 3 vs. 27), doch metterdaad zal zulks dan volbragt worden, wanneer in ons, hetgeen ziellijk is door de geboorte, geestelijk geworden zal zijn door de opstanding; want, opdat ik de woorden van dienzelfden apostel gebruike: wij zijn door hope zalig geworden. (Rom. 8 vs. 24) Ondertusschen hebben wij het beeld van den aardschen mensch aangetogen door het voorterven der overtreding en des doods, welke ons aangebragt heeft de geboorte; maar wij hebben aangetogen het beeld van den Hemelschen mensch, door de genade der vergeving en des eeuwigen levens, dat ons aanbrengt de wedergeboorte, door geen ander middel dan door den Middelaar Gods en der menschen den mensch Jezus Christus, dien hij voor dien Hemelschen mensch wil verslaan hebben, want Hij is van den Hemel gekomen, opdat Hij met het ligchaam der aardsche sterfelijkheid zou bekleed worden, ten einde Hij hetzelve met eene Hemelsche onsterfelijkheid zou aandoen en bekleeden. Nu, anderen noemt hij ook Hemelschen, omdat zij door Zijne genade Zijne leden worden, zoodat Christus met hen één is. Ditzelfde stelt hij in dienzelfden brief nog veel klaarder, als hij zegt: gelijk door één mensch de dood is, alzoo is ook door één mensch de opstanding der dooden; want gelijk zij allen in Adam sterven, alzoo zullen zij ook allen in Christus levend gemaakt worden, n.l. in dat geestelijk ligchaam, dal daar zijn zal lot een levendmakenden geest, niet quansuis alsof zij allen, die in Adam sterven, leden van Christus zullen worden want uil hen zullen veelmeer zijn, die met den tweeden dood in de eeuwigheid zullen gestraft worden. Maar daarom is er gezegd allen, overmits, daar niemand mol zijn ziellijk ligchaam sterft anders dan in Adam, alzoo is er ook niemand, die met zijn geestelijk ligchaam levend gemaakt wordt dan alleen in Christus. Alzoo heeft men geenzins te denken, dat wij in de verrijzenis zoodanig ligchaam zullen hebben als de eerste mensch gehad heeft vóór de zonde. En ook datgene, daar gezegd wordt: zoodanig de aardsche is, zoodanig zijn ook de aardsche, heeft men niet te verstaan volgens hetgeen dat men geworden is door het bedrijven der zonde; want men heeft niet te meenen, dat hij, eer hij gezondigd had, een geestelijk ligchaam gehad heeft, en dat hetzelve bij schuld van zijne zonde in een ziellijk ligchaam veranderd is. Want wanneer zulks gemeend wordt, zoo wordt er weinig acht geslagen op die woorden van dien grooten leeraar, welke zegt: indien daar is een ziellijk ligchaam, zoo is daar ook een geestelijk ligchaam; gelijk daar geschreven is: de eerste mensch Adam is geworden tot een levende ziele. (1 Cor. 15 vs. 44). Of meent men, dat zulks geschied is na de zonde, daar noglans ditzelfde is de eerste Schepping des menschen, van welke de aller-gelukzaligste apostel, om het ziellijk ligchaam te bewijzen, dit getuigenis der wet genomen heelt.

HOOFDSTUK XXIV.

Hoe men te verstaan heeft die inblazing, door welke de eerste mensch geworden is tot eene levende ziel, en hoe men te verstaan heeft die inblazing, welke de IIeere gedaan heeft, zeggende: ontvangt den Heiligen Geest.

Derhalve hebben ook met weinig voorzichtigheid sommigen geoordeeld aangaande hetgeen men leest: en God blies hem in zijn aangezigt den adem des levens, en alzoo werd de mensch eene levende ziele, dat daarmede loon den eersten mensch niet de ziel zou gegeven zijn, maar dat de ziel, die in hem was, door Zijn Geest levend gemaakt werd, lol welk oordeel zij bewogen werden, dewijl de Heere Jezus, nadal Hij van du dooden opgestaan was. Zijne discipelen aangeblazen heeft, zeggende lot hen: ontvangt den Heiligen Geest; (Joh. 20 vs. 22), zoodat zij meenen, dat er iets dergelijks geschied is als er toen geschied was, even alsof de evangelist volgens dit zelfde gezegd had : en zij zijn

geworden tot een levende ziele. Indien dit ge-xegd was, zouden wij zulks verslaan, dat de Geest Gods is als een zeker leven der zielen, want de redelijke zielen zouden als döod te achten zijn, hoewel hunne ligchamen door hunne tegenwoordigheid schijnen te leven. Maar op zoodanige wijze is het toen niet geschied toen de mensch geschapen was, gelijk zulks genoegzaam de eigen woorden van hetzelfde boek getuigen, welke aldus luiden: en God maakt den mensch, nemende slof van de aarde, hetwelk sommigen, die dit klaarder wilden uitdrukken, gezegd hebben: en God maakte den mensch uit het slijk der aarde, omdat er voorheen gezegd is: doch een damp ging op van de aarde en bevochtigde al het land, zoodal daaruit schijnt, dat er slijk te verslaan is, gemengd zijnde uit water en aarde, want nadat hij zulks gezegd had, volgt daarop: en God maakte den mensch, nemende stof van de aarde, n.l. zooals in de Grieksche boeken slaat, uit welke de schriftuur zelfs in de Lalijnsche taal overgezet is. Nu, hetzij men zegt geivrocfd, of dat iemand wil zeggen gemaakt, daaraan is niets gelegen, hoewel men noglans eigenlijker zegt gemaakt. Doch het schijnt dat zij, die liever gewrocht hebben willen zeggen, de twijfelachtigheid in hel woord hebben willen vermijden, omdat in de Lalijnsche taal het woordje fingere of fictum, dat is: gemaakt, dikwijls in gebruik is, dat het verslaan wordt van hen, die iels in eenen veinzenden gemaaklen leugen verdichten. Zoodan, deze mensch gemaakt zijnde van het slof of van het slijk der aarde, (want het was slof, zijnde doornat en bevochtigd) deze zeg ik, en om klaarder uit te drukken gelijk de schriftuur spreekt, dit stof van de aarde bewijst de apostel dat geworden is een ziellijk ligchaam, n.l. wanneer het de ziel ontvangen heeft; want die mensch is geworden tot eene levende ziele, dat is: dat gewrocht slof is geworden tot eene levende ziele. Maar, zeggen zij, hij had reeds eene ziel, anders kon hij geen mensch genoemd worden, dewijl de mensch niet is een ligchaam alleen en ook geene ziel alleen, maar beslaat uit ziei en ligchaam. Doch dit is waarachtig, dat niet de geheele mensch, maar zijn beste deel de ziel is, en dal ook niet hel ligchaam de geheele mensch, maar het laagste en slechtste deel van den mensch is; maar wanneer beide De stad Gods.

81

tezamen gevoegd zijn, heeft het den naam van mensch, welke naam noglans elk bijzonder niet verliest, zelfs zoo wanneer wij van ieder bijzonder spreken. Want wien wordt belet te zeggen, volgens de gewoonte van de dageiijk-sche manier van spreken: die mensch is overleden, en is nu öf in de ruste óf in de straf, daar zulks evenwel alleen van de ziel kan gezegd worden; insgelijks op deze of die plaats is die mensch begraven, daar zulks evenwel nergens anders van verstaan kan worden dan alleen van hel ligchaam. Maar mogelijk zal men hier zeggen, dal de Goddelijke Schrift alzoo niet plagt te spreken; maar dezelve betuigt ons in dezen alzoo, dal zelfs wanneer deze 2 zamangevoegd zijn en de mensch leeft, dal zij noglans ieder deel bijzonder met den naam mensch noemt, n.l. de ziel noemende den inwendigen mensch, en het ligchaam den uilwendigen mensch, even alsof het 2 menschen waren, daar noglans beide tezamen niet meer dan één mensch zijn. Maar ondertusschen heeft men te bedenken naar wat deel de mensch gezegd wordt te zijn van de aarde en die wedergaan zal tot de aarde. Belangende het eerste wordt de mensch zulks gezegd te zijn ten aanzien van de redelijke ziel, zoodanig als God door inblazing, of, indien men 't mogelijk gepaster zegt, door inademing gedaan heeft in den mensch, dal is: in hel ligchaam des menschen. Aangaande het tweede wordt de mensch zulks gezegd te zijn naar het ligchaam, zoodanige mensch als God gemaakt heeft uit het slof, aan hetwelk eene ziel gegeven is, opdat de mensch zou worden tot eene levende ziele; derhalve met hetgeen de Heere gedaan heeft, wanneer Hij aanblies, zeggende: ontvangt den Heiligen geest, heeft Hij n.l. g:;wild, dat men dit zou verstaan, dat de Heilige Geest niet alleen is des Vaders, maar dal hij ook is de Geest van den EenB;eborenenwant hel is de zelfde Geest des Vaders en des Zoons, met Wien hij ook Drieëenheid is, n.l. Vader, Zoon en Heilige Geest, niet eenig schepsel, maar de Schepper. Insgelijks ook die ligchamnlijke blazing, voortkomende uit den mond des vleesches, is niet geweest het wezen des Heiligen Geestes of zijne nalure, maar het is veelmeer geweest eene beduiding, uit welke wij kunnen verslaan, dat de Heilige Geest den Vader en den Zoon gemeen is want ieder heeft niet dien

II

Geest afzonderlijk, maar één Geest is hun beiden. Nu, die Geest wordt in de Heilige Schrift altijd met een Grieksch woord pneuma genaamd, gelijk hem ook de Heere op deze plaatse noemt, wanneer Hij door de blazing Zijns ligchamelij-ken monds hem beduidende, denzelven Zijnen discipelen gegeven heeft, en voorts in alle andere plaatsen der goddelijke woorden heb ik nooit gelezen, dat hij anders genoemd wordt. Maar hier, waar gelezen wordt; en God heeft den mensch gemaakt, nemende hem van de aarde, en heeft hem ingeblazen of ingeademd in zijn aangezigt den Geest des levens, en zegt de Grieksche tekst niet pnetma, waardoor de Heilige Geest plagt genoemd te worden, maar zegt pnoe, welke naam gelezen wordt veelmeer ten aanzien van eenig schepsel als van den Schepper; daarom hebben ook sommige Latijnsche schrijvers om des onderscheids wille dit woord veel liever willen overzetten, niet spiritum, dat is: geest, maar flatum, dat is: blazing. En zulks is ook in den Griekschen tekst zelfs te dier plaatse bij Jesaja, alwaar God zegt: alle blazing heb Ik gemaakt, beduidende daarmede zonder twijfel alle ziele. Zoodan, wat in 't Grieksch pnoe genoemd wordt, dat hebben de Latijnschen soms overgezet flatum, dat is; blazing; somtijds spiritum, dal is: geest; somtijds inspirationem of aspirationem, dat is: aanblazing, en somtijds ook animam, dat is: ziele; maar pneuma hebben zij nimmer anders overgezet dan spiritum, dat is: geest, hetzij des menschen, waarvan de apostel zegt: wie weet van de menschen hetgeen des menschen is, dan de geest des menschen, welke in hem is? (1 Cor. 2 vs. 11). Of hetzij de geest van eenig vee, gelijk in het boek van Salomo geschreven is: wie weet of de geest des menschen opwaarts gaat ten Hemel, en de geest van het vee nederwaarts gaat ter aarde? Of hetzij ook die ligchamelijke geest, die ook wind genoemd wordt, want dit is zijn naam in zekeren psalm, in welken gezongen wordt: vuur, hagel, sneeuw, ijs en de geest des onweders. (Psalm 148 vs. 8). Of ook niet een geschapen geest, maar de Schepper, gelijk daar is die geest, van welken de Heere zegt in het Evangelie: ontvangt den Heiligen Geest, beduidende hen met de ligchamelijke aanblazing Zijns monds. En insgelijk, waar Hij zegt: gaat henen, doopt alle volkeren in den naam des Vaders, en des Zoons, en des Heiligen Geestes, (Mahtt. 28 vs. 19), alwaar de goddelijke Drieëenheid ons zeer heerlijk en allerklaarst voorgesteld wordt, en voorts ter plaatse waar gelezen wordt: God is een Geest, en in veel meer andere plaatsen der Heilige Schrift; want in al deze getuigenissen der Schrift, zooveel de Grieken belangt, zien wij geschreven niet pnoen, maar pneuma, en zooveel de Latijnen aangaat, niet flatum, dat is: blazing, maar spiritum, dat is: geest. Derhalve belangende hetgeen er geschreven is: hij heeft ingeademd, of, indien men eigenlijker wil zeggen: hij heeft ingeblazen in zijn aangezigt den geest des levens; indien de Grieksche overzetter gesteld had, niet pnoen, gelijk daar gelezen wordt, maar pneuma zoo zou evenwel daaruit niet volgen, dat wij genoodzaakt zouden zijn te verstaan den geest des Scheppers, welke eigenlijk in de Drieëenheid genoemd wordt de Heilige Geest, aangezien pneuma, gelijk gezegd is, kennelijk is, gesproken te worden niet alleen van den Schepper, maar ook van het schepsel. Maar zeggen zij, toen Hij het woordje Geest gezegd had, zou Hij daar niet bijgevoegd hebben: des levens, tenzij Hij gewild had, dat men den Heiligen Geest daarmede zou verstaan hebben. En wanneer Hij gezegd had: de mensch is geworden tot eene ziele, zou hij daar niet bijgevoegd hebben het woordje levende, tenzij Hij het leven der ziel bedoeld had, hetwelk hem van God medegedeeld wordt door eene gave van Gods Geest; want naardien de ziel, zeggen zij, eenig-zins leeft op haar eigen wijze, waartoe was het dan noodig, daarbij te voegen het woord levende, anders dan om daarmede te verstaan dat leven, dat hem door den Heiligen Geest gegeven wordt? Maar wat is dit anders, dan voor het mensche-lijk gevoelen heftig te strijden, en alzoo de Heilige Schrift onachtzaam te bemerken; want het is immers eene kleine zwarigheid een weinig verder te gaan, dewijl men in 't zelfde boek een weinig hooger leest: laat de aarde voortbrengen levende zielen, toen n.1. alle aardsche dieren geschapen zijn. Daarna, wal is hel toch voor moeite met tusschenstelling van eenige woorden nogtans in hetzelfde boek te bemerken wat daar verder geschreven is: en al hetgene, dat eenen geest des levens had, en al hetgene, dat op hel drooge was dat sterve, toen Hij n.1.

te kennen gaf, dat alles wat op de aarde leeft, door den zondvloed te onder ging. Indien wij dan ook de levende ziele en den geest des levens in het vee bevinden, gelijk de Goddelijke schriftuur gewoon is te spreken, en naardien ook op deze plaats, alwaar gelezen wordt: al hetgene dal den geest des levens had, de Griek-sche overzetters niet gezegd heeftmaar pnoe7i; waarom zeggen wij mede niet, waartoe was het noodig dat Hij daar bijvoegde levende, dewijl de ziel niet kan bestaan, tenzij dat zij leve? Of waartoe was het noodig, dat Hij daar bijvoegde: des levens, naardien Hij den Geest tevoren gezegd had? Maar wij verstaan, dat de Schrift op haar eigen bijzondere wijze van spreken gezegd heeft: de Geest des levens, en de levende ziele, toen zij n.l. wilde, dat er levende ligchamen zouden verstaan worden, n.l. zoodanige, in welke zeer klaar gevoel des lig-chaams is door de ziel. Maar in 's menschen schepping vergeten wij_y hoe de Schrift gewoon is te spreken, dewijl zij gansch op hare eigene bijzondere manier spreekt, om te kennen te geven, dat de mensch ook eene redelijke ziel ontvangen heeft, welke Hij gewild heeft, dat men verstaan zal, dat niet door het voortbrengen van de wateren of de aarde, gelijk van ander vleesch, maar door Gods aanblazing geschapen is, en nogtans dat het geschiedt, dat deze zeilde leeft in het ziellijk ligchaam, dat zoodanig wordt, wanneer de ziel daarin leeft, even gelijk die dieren leven, vanwelke Hij gezegd heeft: laat de aarde voortbrengen levende zielen, en die Hij ook gezegd heeft, dat zij in zich zei ven hebben den Geest des levens, alwaar Hij in 't Grieksch niet gezegd heeft pneuma, maar pnoen, n.l. door zoodanigen naam uitdrukkende, niet den Heiligen Geest, maar hunne ziele. Maar zeggen zij, indien Gods aanblazing verstaan wordt uit Gods mond gegaan te zijn, en indien wij dezelve ge-looven de ziel te zijn, zoo zal daaruit volgen, dat de ziel is van dezelfde goddelijke substantie, en dat zij gelijk is met die wijsheid, welke zegt : ik ben uit den mond des allerhoo^sten voortgekomen. Het is wel waar, de wijsheid heeft niet gezegd dat zij geblazen is uit den mond Gods, maar dat zij uit Zijnen mond voortgekomen is. Nu, gelijk wij van onze natuur, naar welke wij menschen zijn, niet eenige aanblazing kunnen maken, wanneer wij blazen, maar dat wij zulks doen van de lucht, die rondom ons verspreid is, die wij met uit- en inademen uitblazen en inhalen: alzoo heeft ook Die Almag-tige God niet van Zijne natuur, maar zelfs uit niet teweeg kunnen brengen die blazing, welke Hij, indringende in 's menschen ligchaam zeer gezegd wordt ingeademd of ingeblazen te hebben, te weten hij, zijnde onligchamelijk, ook eene onligchamelijke blazing, maar Hij, zijnde onveranderlijk, nogtans eene onveranderlijke blazing, dewijl Hij, zijnde niet geschapen, voortbrengt wat geschapen is. Maar nogtans, opdat zij mogen welen die van de Schrift willen spreken, en evenwel de manier van spreken in de Schrift niet bemerken, dal niet alleen dit gezegd wordt, n.l. hel uitgaan uit den mond Gods, hetwelk is van gelijke en dezelfde natuur, laten zij dan ook hooren of lezen wal God zelf spreekt, als er geschreven is: zoodan, omdat gij laauw zijt, en noch koud, noch heet, zal ik u uit mijnen mond beginnen te spuwen. (Openb. 3 vs. 16). Derhalve is er geene reden, waarom wij ons tegen den allerklaarslsprekenden apostel zullen stellen als hij het ziellijk ligchaam onderscheidt van het geestelijk ligchaam, dat is: dit ligchaam, in hetwelk wij nu zijn, van dat ligchaam, in hetwelk wij namaals zullen zijn, en aldus zegt: daar wordt een ziellijk ligchaam gezaaid, en daar zal opgewekt worden een geestelijk ligchaam; want daar is een ziellijk ligchaam en daar is ook een geestelijk ligchaam, gelijk ook geschreven is : de eerste mensch Adam is geworden lot eene levende ziele, en de laatste Adam lol een levendmakenden geest; maar het geestelijk ligchaam is niet eerst, maar hel ziellijk, daarna hel geestelijk. De eerste mensch van de aarde is aardsch, de tweede mensch is de Heere van den Hemel. Zoodanig de aardsche is, zoodanige zijn ook de aardsche, en zoodanig de Hemelsche is, zoodanig zijn ook de Hemel-sche. En gelijk wij hel beeld des aardschen aangedaan hebben, laat ons ook alzoo aandoen het beeld desgenen, die van den Hernel is, (1 Cor. 15 vs. 44), vanwelke apostolische woorden wij hierboven gesproken hebben. Zoodan, het ziellijk (natuurlijk) ligchaam, in hetwelk de Apostel zegt, dat de eerste mensch, Adam, geschapen is, daizelve is alzoo gemaakt, niet dal hij gansch niet zou mogen sterven, maar opdat de mensch niet zou sterven, indien hij niet zondigde; want

dat ligchaam, dat door den levendmakenden Geest geestelijk en onsterfelijk zal zijn, dat zal gansch niet kunnen sterven; even gelijk de ziel onsterfelijk geschapen is, welke, al is het dat zij gezegd wordt door de zonde dood te zijn, als dervende eenigzins haar leven, n.l. den Geest Gods, waardoor zij beide wijselijk en gelukzalig kon leven, evenwel laat zij niet na te leven door haar eigen manier van leven, al is 't, dat het een ellendig leven is, en dat uit oorzaak omdat zij onsterfelijk geschapen is, even als ook de afgeweken engelen, welke, al is 't dat zij op eenige wijze door het zondigen dood zijn, dewijl zij de fontein des levens verlaten hebben, welke God is. Dien zij, indrinkende, wijs en gelukzalig hadden kunnen leven; nogtans hebben zij alzoo niet kunnen sterven, dat zij gansch opgehouden zouden hebben te leven en te gevoelen, dewijl zij onsterfelijk geschapen zijn, en diensvolgens naar het laatste oordeel zullen zij ge-stooten worden, zooals zij zijn, in den tweeden dood, zoodat zij ook daar niet zonder leven zullen zijn, alzoo zij ook niet zonder gevoel zullen zijn wanneer zij in de pijnen zullen zijn. Maar de menschen, behoorende tot de genade Gods en burgers zijnde der Heilige engelen, die in het gelukzalig leven gebleven zijn, zullen alzoo met de geestelijke ligchamen aangedaan worden, dat zij niet meer zondigen noch sterven; en evenwel zullen zij met zulke onsterfelijkheid hekleed zijn, die, zooals der engelen onsterfelijkheid, door geene zonde zal weggenomen worden, en zal in hen de natuur van het vleesch wel blijven, maar gansch geene vleeschelijke verderfelijkheid of traagheid zal in dezelve meer overblijven. Doch daar volgt nu een vraagstuk, dat men noodwendig heeft te verhandelen, en dat men ook met de hulpe des Heeren, de God der waarheid, heeft te beantwoorden, n.l. indien de lust der ongehoorzame leden uit de zonde der ongehoorzaamheid in de eerste menschen, toen de goddelijke genade hen verlaten had, voortgekomen is, waarover men weet dat zij hunne oogen geopend hebben over hunne naaktheid, dat is : die wat aandachtiger bemerkt hebben, zoodat zij daarover, aangezien hunne onbeschaamde beweging zich stelde tegen de regering van hunnen wil, hunne schaamten gedekt hebben; indien zeg ik, deze lust eerst toen voortgekomen is, hoe zij dan kinderen zouden geteeld hebben, indien zij zooals ze geschapen waren, zonder eenige overtreding gebleven waren ? Maar daar wij nu dit boek hebben te besluiten, en zulk eene zware vraag niet bedwongen kan worden in engten en weinige woorden, zoo is het, dat zij tot een volgend boek opgeschort zal worden.

HOOFDSTUK I.

Hoe alle menschen door de ongehoorzaamheid can den ters!en niensch zotulen hebben moeten vallen in de eeuwigdurendheid des tweeden doods, ten ware, dat de genade Gods velen eerloste.

Wij hebben in de voorgaande boeken gezegd dat God uit éénen mensch de menschen heeft willen voortbrengen, en dat niet alleen, om door gelijkheid van natuur het menschelijk geslacht te vereenigen, maar ook om, als door eene vriendschap van onderlinge maagschap, het menschelijk geslacht met den band des vredes lot eene eendragtige éénheid te verbinden. Ook hebben wij aangewezen, dat ditzelfde mensche. lijk geslacht in een ieder bijzonder niet zou gestorven zijn, tenzij dat die 2 eerste menschen van wie de eerste uit niet en de tweede uit hem geschapen is, zulks door hunne ongehoorzaamheid verdiend hadden, want zij hadden zoo groote en zware zonde gedaan, dat de mensche-lijke natuur daardoor tot erger veranderd is, zoodat ook de verbindlenis der zonde en de noodwendigheid des doods beide overgegaan zijn op de nakomelingen. Ja hel rijk des doods heeft over de menschen zoozeer geheerscht, dat hel allen tot den tweeden dood, waaraan geen einde is, door eene straf, den menschen toebe-hoorende, zou gebragt hebben, ten ware dat de genade Gods, den mensch niet toebehoorende, eenigen daaruit verlost had, zoodat het hierdoor ook geschied is, hoewel er zoo vele en zoo groote volkeren, verschillende in gebruiken en manieren, door de gansche wereld leven, en die daarbenevens onderscheiden zijn door veelvoudige veranderlijkheden van talen, wapenen en kleeding, dal er evenwel niet meer dan tweederlei soort des menschelijken gezelschaps zijn, die wij volgens onze schrift met regt kunnen noemen 2 steden, want de eene is die der menschen, die naar het vleesch willen leven, en de andere stad is die van hen, welke naar den geest in vrede willen leven, en wanneer zij verkrijgen hetgeen zij begeeren, ook in denzelfden vrede naar gelegenheid van hun geslachtdadelijk leven.

HOOFDSTUK 11.

Van het cleeschetijk leven, dat niet alleen aan te merken is uit de gebreken des ligchaams, maar ook uit de gebreken des gemoeds.

Eerst moet men dan zien, wat hel is naar het vleesch, en wat hel is naar den geest te leven. Want zoo iemand dit slechts inziet wat ik gezegd heb, zoodal hij niet overlegt of ook

alle wellusten des vleesches, en nogtans zoodanig mensch, hoewel hij den wellust des vleesches schijnt in te houden en te bedwingen, wordt alsdan door het getuigenis des apostels overtuigd naar het vleesch te leven, en wordt zelfs in zoodanigen stand, in welken hij zich afhoudt van de wellusten des vleesches, betoond en bewezen, dat hij verdoemelijke werken des vleesches doet. En voorts, wie is er, die de vijandschappen niet in zijn gemoed heeft, of, wie is er, die alzoo spreekt, dat hij n.l. zou zeggen tegen hem, dien hij als vijand beschouwt: gij hebt kwaad vleesch tegen mij, en niet veel liever: gij hebt een kwaad gemoed tegen mij ? Eindelijk gelijk het geschiedt, dat, wanneer iemand de vleeschelijkheden, om zoo te spreken, hoort, dezelve niet twijfelt het vleesch toe te eigenen; alzoo twijfelt ook niemand aangaande de moedigheden of de verloopingen des gemoeds, gelijk daar is de toorn, dat zij tot het gemoed behooren. Waarom noemt dan die leeraar der Heidenen al deze en dergelijke dingen in geloo-ve en waarheid werken des vlceschesl Nergens om, dan omdat hij met die manieren van spreken, met welke door het deel beteekend wordt het geheel, door den naam des vleesches den geheelen mensch wil verstaan hebben.

HOOFDSTUK III.

Hoe de oorzaak der zonde voortgekomen is uit de ziel, en niet uit het vleesch, en hoe de verderfelijkheid, aangehaald zijnde door de zonde, geene zonde is, maar eene straf.

Doch indien iemand zegt, dat het vleesch in onze kwade zeden de oorzaak is van allerlei gebreken, vermits de ziel van het vleesch hare bewegelijkheid krijgende, op zoodanige wijze leeft; voorwaar! de zoodanige aanmerkt niet naarstig genoeg de gansche natuur des menschen Het is wel waar, het verderfelijke ligchaam bezwaart de ziele, waarom ook dezelfde apostel, handelende van dit verderfelijk ligchaam, van betwelk hij weinig tevoren gesproken had: al 's 7, dat onze uiterlijke menseh verderft, daarna aldus zegt; want wij weten, dat, zoo ons aard-»che huis dezes tabernakels gebroken wordt, wij een gebouw van God hebben, een huis, niet met handen gemaakt, maar eeuwig, in de Hemelen, Want ook in dezen zuchten wij verlangende met onze woonstede, die uit den Hemel is, overkleed te worden. Zoo wij ook bekleed en niet naakt gevonden worden. Want ook wij, die in dezen tabernakel zijn, zuchten, bezwaard zijnde, nade-maal wij niet willen ontkleed, maar overkleed worden, opdat het sterfelijke van het leven verslonden worde, (2 Cor. 5 vs. 1, 2, 3 en 4) • Zoodan, wij worden bezwaard van dit verderfelijk ligchaam, en dewijl wij welen, dat de oorzaak van dit bezwaar niet is de natuur of de substantie des ligchaams, maar de verderfelijkheid van hetzelve, zoo willen wij niet van het ligchaam ontkleed, maar van de onsterfelijkheid van hetzelve overkleed worden; zoodat het ook dan een ligchaam zal zijn, maar aangezien het niet verderfelijk zal wezen, zal het ook niet bezwaren. Maar nu bezwaart het verderfelijk ligchaam de ziel, en de aardsche inwoning drukt neder het verstand, hetwelk vele dingen is bedenkende. Ondertusschen zijn die in dwaling, welke meenen, dat al de kwaden der ziel uit het ligchaam voortgekomen zijn. Want hoewel Virgilius met zeer klare gedichten het Platonische gevoelen schijnt uit te drukken, zeggende: zij hebben eene vurige kragt, en hunne zaden hebben een Hemelschen oorsprong, maar hoe bezwaren hen de onschuldige ligchamen, en hoe dom maakt hen het aardsche vleesch en de sterfelijke leden. En hoewel hij verder wil, dat die 4 allermerkelijkste ontroeringen des gemoeds n.l. de begeerlijkheid, de vrees, de blijdschap, en de droefheid, als de oorsprong zijnde van alle zonden en gebreken, verstaan zullen worden uit het ligchaam voort te komen, en diensvolgens daar bijvoegt en zegt: hier van daan komt het dat zij vreezen en begeeren, ook droevig en blijde zijn, zoodat zij den Hemel niet aanschouwen, besloten zijnde in duisternis en in een blinden kerker. Nogtans bewijst ons daarvan anders ons geloof, want de verderfelijkheid des lig-ligchaams, welke de ziel bezwaart is geene oorzaak der eerste zonde maar een straf, en het verderfelijk vleesch heeft niet gemaakt de zondigende ziel, maar de zondigende ziel heeft gemaakt, dat er het verderfelijk vleesch is, uit welke verderfelijkheid des vleesches, al is het dat daaruit voortkomen eenige aanprikkelingen der gebreken, gelijk ook de gebrekkelijke lusten, nogtans heeft

88

men al de gebreken des ongeregtigen levens het vleesch niet toe te schrijven, ten einde wij van dit alles niet bevrijden den duivel, die geen lig-chaam heeft, want al is 't dat de duivel niet kan gezegd worden een hoereerder of dronkaard te zijn, of een bedrijver van eenig ander kwaad dat behoort tol de wellusten des vleesches, hoewel hij een heimelijke aanrader en aandrijver is van zulke zonden, evenwel is hij bijzonder hoovaardig en nijdig, welk gebrek hem zoo geheel ingenomen heeft, dat hij daarom in den kerker van de duistere lucht tot de eeuwige straffe toegeëigend is. Nu, deze gebreken, die de voornaamste plaats in den duivel hebben, eigent de apostel het vleesch toe, welk vleesch de duivel nogtans niet heeft. Want hij zegt uitdrukkelijk, dat de vijandschappen, twisten, nijdigheden, gramschap en haat werken des vleesches zijn, vanwelke kwaden alle tezamen de hoovaardij het hoofd en de voornaamste oorsprong is, welke zonder eenig vleesch heerscht in den duivel. Want wie is meer vijand tegen de Heiligen dan hij? Wie wordt ook twistgieriger, toorniger, nijdiger en wraakgieriger tegen hen bevonden ? En aangezien hij dit alles heeft zonder vleesch, hoe zijn het dan werken des vleesches, anders dan omdat het werken zijn des menschen, dien de Schrift met den naam van vleesch noemt? Want de mensch is den duivel gelijk geworden, niet met vleesch te hebben, dat de duivel niet heeft, maar met te leven naar zijn eigen wil, dat is: naar den mensch, want hij heeft ook naar eigen wil willen leven, wanneer hij in de waarheid niet gebleven is, zoodat hij niet van God, maar van zich zelf den leugen gesproken heeft, hij, zeg ik, die niet alleen een leugenaar is, maar ook een vader der leugens, want hij heeft allereerst gelogen. £n van wien de zonde is, van dien is ook de leugen begonnen. (Joh. 8 vs. 44).

HOOFDSTUK IV.

Wat het is naar den mensch, en wat het is naar God te lenen.

Wanneer de mensch leeft naar den mensch, en-niet naar God, is hij den duivel gelijk, want zelfs ook de engel moest niet naar den engel, maar naar God leven, opdat hij alzoo in de waarheid zou mogen staan, en daarbenevens van God de waarheid zou mogen, spreken, en niet van zich zeiven den leugen; want ook van den mensch zegt dezelfde apostel op eene andere plaats „indien de waarheid Gods in mijn leugen overvloedig geweest is.quot; Mijn leugen zegt hij, en de waarheid Gods. Zoodan, wanneer de mensch leeft naar de waarheid, leeft hij niet naar zich zelf, maar naar God, want God is het die gezegd heeft: ik ben de waarheid. (Joh. 14). Maar wanneer hij leeft naar den mensch, dan leeft hij niet naar God, maar naar den leugen, niet omdat de mensch zelf de leugen is, want God is de Werkmeester en Schepper van den mensch, doch is niet de Werkmeester noch de Schepper der leugens; maar dewijl de mensch goed en opregt gemaakt is, opdat hij niet naar zich zelf, maar naar Hem, van Wien hij gemaaakt was, zou leven, dat is: opdat hij veel liever Gods wil, dan zijn eigen wil zou doen. Alzoo op zoodanige wijze niet te leven als men gemaakt is om te leven, dat is een leugen, want zulk een wil gelukzalig zijn met zelfs op zoodanige wijze niet te leven, waardoor hij gelukzalig zou kunnen worden. Wat is grooter leugen dan zoodanige wil ? Daarom kan ook teregt gezegd worden, dat alle zonde leugen is, want er geschiedt geene zonde dan met zulk een wil, waardoor wij willen dat het ons goed is, en daarentegen niet willen, dat het ons kwalijk is. Zoo is dan de zonde een leugen, want naardien zij geschiedt opdat het ons wèl is, geschiedt zij daarentegen veelmeer daardoor, dal het ons kwaad is, of anders naardien zij geschiedt opdat hot ons beter is, geschiedt het veelmeer daardoor, dat het ons erger is. Vanwaar komt zulks? Dit komt alleen omdat do mensch alleen door God goed kan zijn, l'ien hij met te zondigen verlaat. En geenzins kan het hem goed zijn van zich zeiven, want, naar zich zeiven levende, bezondigt hij zich. Zoodan, aangaande hetgeen wij gezegd hebben, dat er '2 verschillende en tegen elkander strijdende steden gekomen zijn, n.l. omdat eenigen naar het vleesch, en eenigen naar den geest leven, dit mag ook op deze wijze gezegd worden te komen, om-dal eenigen naar den men$ch en eenigen naar God leven; want Paulus zegt zeer klaar: nade-maal dat er nijd en kijvinge onder ulieden is, zijl gij dan niet vleeschelijk en wandelt gij dan

niet naar den mensch ? (1 Cor. 3 vs. 3). Hot zelfde dan dat wandelen naar den mensch is, dat is ook vleeschelijk zijn, omdat door hel vleesch, dat is: door het minste deel van den mensch, verslaan wordt de mensch, want den-zelven heeft hij voorheen ziellijk gezegd, dien hij daarna noemt vleeschelijk, sprekende aldus „want wat mensch weel, hetgeen des menschen is, dan de geest des menschen, die in hem is ? Alzoo weet ook niemand hetgeen van God is, dan de Geest van God. Doch wij hebben niet ontvangen den geest der wereld, maar den Geest die uit God is, opdat wij zouden welen de dingen, die ons van God geschonken zijn; welke wij ook spreken, niet met woorden, die de men-scheiijke wijsheid leert, maar met woorden, die de Heilige Geest leert, geestelijke dingen mei geestelijke zamenvoegende. Maar de natuurlijke mensch begrijpt niet de dingen, die des Geestes Gods zijn, want zij zijn hem dwaasheid.'' (1 Cor. 2 vs. 11—14). Tegen zoodanige menschen, n.i. natuurlijke, zegt hij een weinig daarna : „en ik, broeders! kon tot u niet spreken als tot geestelijken, maar als tot vleeschelijken, als tot jonge kinderen in Christus. (1 Cor. 3 vs. I). En ditzelfde wordt hieruit ook verslaan naar deze zelfde wijze van spreken, n.1. naar welke men door hel deel het (reheel verstaal. Want beide van de ziel en van het vleesch, die deelen zijn van den mensch, mag beduid worden het geheel, dat is: de mensch, en alzoo is de natuurlijke mensch niet anders en ook de vleeschelijke mensch niet anders, maar beide zijn één ding, n.1. de mensch, levende naar den mensch, gelijk ook elders niet anders dan menschen beduid worden, hetzij waar men leest „uit de wei ken der Wet zal geen vleesch gereglvaardigd worden,quot; (Rom. 3 vs. 20), hetzij ook ter plaatse, waar geschreven is: 75 zielen zijn met Jacob nedergeklommen in Egypte. (Gen. 46 vs. 27). Want in de eerste plaats wordt door geen vleesch verslaan: geen mensch, en in de andere plaats door de 75 zielen worden verstaan 75 menschen. En ter plastse waar gezegd is: niet met woorden, die de menschelijke wijsheid leert, heeft ook kunnen gezegd worden, niet met icoor-den die de vleeschelijke wijsheid leert, en ter plaatse waar gezegd is: gij wandelt naar den mensch, heeft ook kunnen gezegd worden naar het vleesch. En nog veelmeer blijkt zulks als De stad Gods.

hij zegt: want als de één zegt: ik ben van Paulus! en een ander: ik ben van Apollos! zijt gij niet vleeschelijk? (1 Cor. 3 vs. 4). Ziet, daar hij tevoren zeide : gij zijt natuurlijke menschen, en ook: gij zijt vleeschelijk, dal zegt hij nu uitdrukkelijker, zeggende? gij zijt menschen, dat even zooveel is, als gij leeft naar den mensch, en niet naar God, want indien gij naar Hem leefdet, zoudt gij Goden zijn.

HOOFDSTUK V.

Hoe het gevoelen van de Platonisch gezinden, aangaande de natuur des ligchaams en der ziel, ver dragelijker is dan dat der Manicheen. Ondertusschen worden dezelve mede verworpen, omdat zij de oorzaken der gebreken en ondeugden aan de natuur van het vleesch toeschrijven,

In onze zonden en ongeregtigheden heeft men geenzins van noode, tot lastering van den Schepper, de natuur des vleesches te beschuldigen, welke in haar geslacht goed is; maar met ver-laling van den goeden Schepper, te leven naar het geschapen goed, dat is niet goed, hetzij iemand verkiest te leven öf naar het vleesch, óf naar de ziel, öf naar den geheelen mensch, die bestaat uil ziel en ligchaam, zoodat ook de zelve, óf door den naam der ziel alleen, óf ook door den naam des vleesches alleen kan betee-kend worden. Ondertusschen diegene, welke de natuur der ziel even als hel opperste goed prijst, en de natuur des vleesches even als kwaad misprijst, die begeert de ziel vleeschelijk en beschouwt het vleesch ook vleeschelijk, want zulks verstaat hij alzoo door menschelijke ijdelheid, en niet door goddelijke waarheid. Doch de Platonischgezinden zijn niet zóó uitzinnig als de Manicheen, dat zij de aardsche ligchamen als eene nature des kwaads zouden vergruwen, dewijl zij al de elementen, uit welke deze zigt- en tastbare wereld zamengevoegd is, alsmede al de hoedanigheden derzelve, den kunstigen Werkmeester God toeschrijven, maar toch meenen zij, dat de zielen zoodanige bewegingen ontvangen uit aardsche ligchamen en uit de sterfelijke leden, dat zij daardoor bekomen alle ziekten der begeerlijkheden en der vrees, alsmede de blijdschap en droefheid, door welke 4 ontroeringen,

12

gelijk Cicero ze noemt, of lijdelijkheden, zooals sommigen dit woord naar het Grieksche woord uitdrukken, al de boosheden of ongeschiktheden der menschelijke zeden bevat worden. Indien dit zoo is, wat reden is er dan, dat Eneas bij Virgilius, als hij in de hel van zijn vader gehoord had, dat de zielen weder zullen keeren tot hunne ligchamen, zich zeiven zoozeer over deze mcening verwondert, uitroepende: o, vader! zal men kunnen gelooven, dat eenigo zielen van hier omhoog naar den Hemel zullen gaan, en dat zij weder zullen keeren tot hunne trage ligchamen? Welk eene ongelukkige begeerlijkheid des lichls is dat voor den ellendigen! Of is deze ongelukkige begeerlijkheid nog overgebleven uit de aardsche ligchamen en sterfelijke leden? Betuigt hij niet, dat de zielen gereinigd zijn van al deze ligchamelijke pesten, gelijk hij ze noemt, n.l. wanneer zij beginnen te willen wederkeeren in hare ligchamen? Hieruit wordt besloten, dat er evenwel niet met waarheid kan gezegd worden, dat al de bestrafielijke en on-reglvaardige bewegingen der zielen uil de aardsche ligchamen de zielen zouden overkomen; want zelfs naar hun eigen zeggen, die ongelukkige begeerte, gelijk die vermaarde schrijver spreekt, is immers niet allijd uit het ligchaam, dewijl zij de ziel, die nu van alle ligchamelijke pest gereinigd — en buiten het ligchaam gesteld is, dwingt om in hel ligchaam te zijn. Zoodan, naar hun eigen bekentenis wordt de ziel niet alleen bewogen uit het vleesch om te begeeren, te vreezen en om blijde en droevig te zijn, maar ook met deze bewegingen kan zij zelfs uit zich zelve beroerd worden.

HOOFDSTUK VI,

de hoedanigheid des menschelijken wils, onder welker oordeel de bewegingen des gemoeds óf kwaad geacht worden, öf op-regt en goed.

Ondertusschen is er veel aan gelegen hoe de wil van den mensch is, want indien hij verkeerd is, zal hij verkeerde bewegingen hebben, maar indien hij opregt is, zullen de bewegingen niet alleen onstraffelijk, maar ook prijselijk zijn, want in al deze bewegingen is de wil, ja, zij alle tezamen zijn niet anders dan de wil. Want wat zijn begeerlijkheid en blijdschap ? Niets anders dan een wil, strekkende tot bewilliging van zulke dingen, die wij willen, En wat zijn vrees en droefheid ? Niets anders dan een wil, strekkende tot afkeer van die dingen, die wij 7iiet willen. Maar als wij willen, begeerende die dingen die wij willen, zulks wordt begeerte genoemd, en als wij toestemmen in het genieten van die dingen, die wij willen, zulks wordt blijdschap genoemd. Insgelijks als wij afkeerig zijn van hetgeen wij niet willen dat ons zal overkomen, zulks niet willen is vrees, Daar-benevens als wij ook afkeerig zijn van hetgeen ons, tegen onzen wil, overgekomen is, zulk niet willen is droefheid. En voorwaar, naar de verscheidenheid der dingen, welke óf begeerd, óf vermeden worden, is het dat de wil des men-schen, even gelijk hij aangelokt of gekwetst wordt, nu in deze of die bewegelijkheden veranderd en omgekeerd wordt. Dus moet de mensch, die naar God leeft noodwendig zijn een liefhebber van het goede, en alzoo volgt daaruit, dat hij ook hel kwade haal. En daar niemand kwaad is van nature, maar ieder die kwaad is, door zijn eigen gebrek kwaad is, zoo is hij, die naar God leeft, een volkomen haat schuldig aan de kwaden, zoodat hij om des ge-breks wille niet den mensch haal, noch ook om des menschen wil hel gebrek bemint, maar dat hij haat hel gebrek, en bemint den mensch. Want wanneer het gebrek weggenomen en genezen is, zal hij het geheel, dal er overblijft, schuldig zijn le beminnen, en er zal niets zijn, dal hij behoort te halen.

HOOFDSTUK VII.

Hoe Am or, dat is: liefde, en dilectio, dat is: beminning, zonder onderscheid beide ten goede en ten kwade in de Heilige Schrift gevonden wordt.

Want wiens voornemen is God te lieven, en niet naar den mensch, maar naar God ook zijnen naasten te heven evenals zich zeiven, ongetwijfeld vanwege deze liefde wordt zulk een gezegd van goeden wil te zijn, welke gebruikelijkst in de Heilige Schrift charitas genoemd wordt, doch volgens dezelfde Heilige Schrift wordt dezelve ook Amor genoemd, want de

apostel, die zegt dat hij een amator, dat is: liefhebber des goeds behoort te zijn, dien hij beveelt, dat men verkiezen zal om het volk te regeren. En zelfs de Heere, vragende Petrus den apostel: bemint gij mij meer dan dezen ? zoo is 't dat Petrus daarop geantwoord beeft: Heere! Gij weet dat ik ü liefheb, en wederom heeft de Heere gevraagd, niet of Petrus Hem liefhad, maar of hij Hem beminde waarop Pelrus weder geantwoord heeft: Heere! Gij weet dat ik u liefheb. Maar in de derde vraag zegt Jezus niet: bemint gij mij, maar: hebt gij mij lief? Hierop zegt de Evangelist: Pelrus werd bedroefd, omdat Hij ten derden male tot hem zeide : hebt gij mij lief? Daar nogtans de Heere niet ten derden male, maar slechts éénmaal gezegd heeft: hebt gij mij lief, doch tweemaal gezegd heeft: bemint gij mij ? hieruit verstaan wij dan, dat zelfs ais de Heere zeide: bemint gij mij, niets anders gezegd heeft dan: hebt gij mij lief? Nu, Petrus heeft ook het woord van deze eenerlei zaak niet veranderd, maar zei ook ten derden male: Heere! Gij weet alle dingen, Gij weet ook dat ik u liefheb. Dit heeft mij goedgedacht te verhalen, omdat sommigen mee-nen, dat het iets anders is dilectio, of char Has, en dat het iets anders is Amor; want zij zeggen dat dtleclio, dat is: beminning, genomen moet worden in het goede, en Amur, dat is: liefde, in het kwade. Maar het is zeker, dat zelfs de schrijvers der wereldsche geleerdheid alzoo niet geschreven hebben; daarom laat ik de philosophen daarvoor zorgen, of n.l. zoodanige woorden onderscheiden zijn, en hoe en op welke wijze men dat zal doen. Evenwel aangaande Amor, of liefde in goede dingen, en belangende Amor, of liefde jegens God, dat zij dezelve grootelijks achten, zulks blijkt genoegzaam uit hunne boeken. Ondertusschen heeft men hier waar te nemen, dat de schrifturen van onze religie, welker waardigheid wij boven alle andere schriften stellen, niets anders zeggen met bet woord Amor, dan met het woord diledio of met het woord char Has, want wij hebben reeds bewezen, dat Amor, dat is: liefde, in het goede gezegd en gesproken wordt. Doch, opdat niemand meene dat Amor, dat is: liefde, beide in het goede en in het kwade gesproken wordt, en dat dilectio, dat is: be-«•inning of liefde, alleen in het goede gesproken wordt, die lette op hetgeen in Psalm 11

geschreven is, waar wij lezen: die de ongereg-tigheid bemint haat zijne ziel. Ook behoort hij te letten op het zeggen van den apostel Johannes : zoo iemand de wereld lief beeft, de liefde des Vaders is niet in hem, (1 Joh. 2 vs. 15). Ziet, op de eene plaats is het woord diledio, dat is: beminning, beide in bet goede en in het kwade. Nu, aangaande het woord Amor, dat is: liefde, daarvan hebben wij bewezen, dal het in het goede genomen wordt. En belangende dat hei ook in het kwade genomen wordt, opdat niemand daarvan iets vereische, zoo laat gelezen worden hetgeen er geschreven is, 2 Tim. 3 vs. 2: want de menschen zullen zijn liefhebbers van zich zeiven, geldgierig, laatdunkend, hoovaardig, lasteraars, den ouderen ongehoorzaam, ondankbaar en onheilig. Zoodan, de op-regte wil is: bonus Amor-, malus Amor dat is een kwade wil. Middelerwijl de liefde, hakende naar hetgeen er geliefd wordt, is begeerte. Nu, datgene wat er geliefd wordt, hebbende en het genietende, is blijdschap; voorts, vliedende het geen tegen hem strijdig is, dat is vreeze, en het gevoel van dat strijdige, wanneer het hem overgekomen is, dat is droefheid. Alzoo deze dingen zijn kwaad, indien de liefde kwaad is, en daarentegen goed, indien de liefde goed is. Laat ons, wat wij hier zeggen ook bewijzen uit de Schrift.

De apostel begeert ontbonden te worden, en met Christus te zijn. (Phil. 1 vs. 23). En elders : mijne ziel heeft begeerd te verlangen naar Uwe oordeelen te aller tijd. Of indien het gepaster gezegd wordt: mijne ziel heeft verlangd te begeeren Uwe oordeelen, (Psalm 119). En voorts op eene andere plaats: de begeerte der wijsheid brengt tot het Koningrijk. Evenwel de gewoonte van spreken heeft dd gebruik, dat wanneer het woord begeerte of begeerlijkheid genoemd wordt, en er niet bijgevoegd wordt van welke zaak het is, dat het dan niet anders kan verstaan worden dan ten kwade. Voorts wordt de blijdschap bij den Psalmist genomen in het goede, zeggende: verblijdt u in den Heere, en verheugt u, gij regtvaardigen. En elders: Gij hebt blijdschap in mijn harte gegeven. En: Gij zult mij vervullen met blijdschap door Uw aangezicht, (Psalm 32 vs. 11, Psalm 4 vs. 7 en Psalm 16 vs. 11). Insgelijks is ook de vrees

in het goede bij den apostel, als hij zegt: met vreezen en beven werkt uwe zelf zaligheid uit. En: wilt niet te hoog wijs zijn, maar vreest. En: ik vrees dat gelijk het serpent Eva verleid heeft door listigheid, dat niet ook alzoo uwe gemoederen afgeleid zullen worden van de reinheid, die er is in Christus. Aangaande de droefheid, genaamd tristia, welke Cicero meestendeels de-griludo noemt, en die Virgilius dolor noemt, maar die ik liever tristiliam wil noemen, omdat de-griludo, dat is: krankheid, en dolor, dat is: pijn, meestal van de ligchamen gesproken worden; aangaande deze droefheid, zeg ik, is de vraag vrij wat twijfelachtig, of dezelven n.1. in het goede kan gevonden worden.

HOOFDSTUK VIII.

Van de drie ontroeringen of bewegingen, welke de Sloischgezinden meenden, dat in het gemoed des wijzen waren, buiten sluitende de droefheid of zwaar hartigheid, welke de deugd des gemoeds behoort te gevoelen.

Aangaande die ontroeringen of bewegingen, welke de Grieken noemen eupatheias, dat is: goede bewegingen, welke Cicero in 't Latijn genoemd heeft constantias, dat is: deugden der standvastigheid, deze willen deze Stoïschgezinden dat er 3 in het gemoed der wijzen zouden zijn in plaats van 3 ontroeringen, als n.1. in plaats van de begeerte: wil, in plaats van laetilia, dat is: blijdschap; gaudium, dat is: verheuging, en in plaats van vrees: voorzichtigheid; doch in plaats van algritudo of dolor, dat is : droefheid, welke wij om alle twijfelachtigheid te vermijden, liever tristiliam hebben willen noemen, hebben zij gezegd, dat er niets was dat in het gemoed van een wijze kon zijn : want de wil, zeggen zij, begeert hel goede hetwelk de wijze doet. De verheuging is van het verkregen goed, dat alleszins en overal de wijze.bekomt; de voor-zigtigheid vermijdt het kwaad, dat de wijze behoort te vermijden Maar de droefheid, dewijl zij van zoodanig kwaad is, dat reeds overgekomen is, zoo is het, aangezien zij het daarvoor houden, dat geen kwaad eenigen wijze kan overkomen, dat zij daarover gezegd hebben, dat er in plaats van die niets in het gemoed van een wijze kan zijn; alzoo zeggen zij, dat niemand anders verheugd en voorzigtig kan willen zijn, dan alleen een wijze. En aangaande het begee-ren, blijde zijn, vreezen en droevig zijn, dat zulks niemand anders doet dan de dwaas. Derhalve aangaande de 3 eerste, dat naar het schrijven van Cicero dezelve genaamd worden constantias, dat is: deugden der standvasligheid, en deze laatste 4, dat die genoemd worden per-lurbationes, dat is: ontroeringen, welke naar het schrijven van de meeste andere genaamd worden passiones, dat is: lijdingen. Doch in het Gricksch worden de 3 eerste, gelijk ik gezegd heb genoemd eupatheias, dat is: goede bewegingen, en de 4 laatste worden genoemd patha,, dal is : bewegingen of lijdingen. Doch terwijl ik, zooveel ik kon, onderzocht heb aangaande deze manier van spreken, n.1. of die met de Heilige Schrift overeenkomt, heb gevonden wat de propheet zegt: de goddeloozen hebben geene verheuging, spreekt de Heere even alsof zij zich meer zouden kunnen verblijden dan verheugen vanwege hunne boosheden, want verheuging is eigenlijk toekomende den goeden en god-vruchtigen. Insgelijks aangaande die spreuk in het Evangelie: al wat gij wilt dal u de men-schen doen zullen, doe gij hun ook alzoo, deze schijnt alzoo gezegd te zijn even alsof niemand iets kwaads of schandelijks zou willen, maar dat de mensch het kwaad begeert. Derhalve, overmits deze gewoonte van spreken hebben sommige uitleggers daar bijgevoegd hel woordje goed, en hebben alzoo datzelfde op deze wijze verklaard: al het goed, dat gij wilt dat u de menschen doen zullen. Want zij meenden, dal men behoort le verhoeden, dat niemand wil, dal hem eenige oneerlijke dingen van de menschen geschieden, gelijk daar zijn de overdadige maaltijden opdat ik van nog schandelijker dingen zvvijge, in welke, indien de mensch aan anderen dergelijke deed, hij daarmede zou mogen meenen, dat hij dit gebod vervult. Maar in hel Grieksche Evangelie, waaruil hetzelve in het Latijn is overgezet, wordt niet gelezen hel woordje goed, maar daar staat aldus : al wat gij wilt, dal u de menschen doen zullen, doe gij hun ook alzoo, hetwelk ik geloof daarom te zijn, overmits hij in dal woord ivilt, dat hij noemt, het goede wil verstaan hebben, want hij zegt niet: al wat gij begeert. Met deze ma.

nieren van spreken evenwel kan men onze spraak niet altijd bepalen, maar somtijds heeft men die te gebruiken. En als wij die schrijvers lezen, wier eerbiedige uitnemendheid ons niet geoorloofd is te wedersproken, zoo moet men dezelve dan verslaan op die wijze, op welke de regie zin geene andere uilkomst kan vinden, gelijk die plaatsen zijn, welke wij als voorbeelden eensdeels uit den propheet, anderdeels uit het Evangelie verhaald hebben. Want wie is er, die niet weet dat de goddeloozen vroolijk zijn van blijdschap? En noglans de goddeloozen hebben geene verheuging, spreekt de Heere. Vanwaar komt zulks? Omdat het woord verheuging iels anders is wanneer het in zijne regte heteekenis gesteld wordt. Insgelijks wie is er, die niet zal zeggen, dat er geene regie leering aan den mensch geboden wordt, daarmede dat al hetgeen zij begeeren, dat hen van anderen zal geschieden, dat zij datzelfde aan hen ook doen zullen, opdat het niet geschiede, dat zij onder elkander zich zeiven vermaken met de schandelijkheid der ongeoorloofde wellusten. En evenwel is ditzelfde een allerheilzaamst en waarachtigst gebod, n.l.: al wat gij wilt, dat u de menschen doen zullen, doe gij hun ook alzoo. En vanwaar komt zulks? Omdat op deze plaats het woordje v/U op eene eigene wijze van spreken gesteld is, welke hier op geen kwaad kan geduid worden. Maar door de gebruikelijkste manier van spreken in onze taal zou men niet goed kunnen zeggen: en wilt niet willen liegen eenigen leugen, of tenzij dat er ook een kwade wil was, van wiens boosheid die wil onderscheiden wordt, dien de engelen zoo hoog geroemd hebben: vrede op de aarde, den menschen van goeden wil; want overtollig zou daar bijgevoegd staan goeden, indien er geen goede wil ware. (Luc. 2 vs. 14 naar de algemeene Latijnsche overzetting). En wal zou ook de apostel groots en bijzonders in den lof der liefde gezegd hebben, als hij n.l. zegt: dat zij zich niet verheugt in onregtvaardigheid, tenzij dat de boosheid zich daarin verheugde, want zelfs bij de schrijvers der wereldsche geleerdheid wordt de beleekenis dezer woorden zonder eenig onderscheid nu dus, dan zoo gevonden, want de allerheerlijkste vcrtoogmeesler Cicero zegt aldus: gij heeren verkoren vaders, ik begeer genadig en goedertieren te zijn. Nu, aangezien hij dit woord ten goede gesteld heeft, wie zal daarover zoo dwars geleerd zijn, dat hij zal willen drijven, dat hij niet: ik begeer, maar veel liever: ik wil behoorde gezegd te hebben. Voorts bij Torenlius zegt een ligtvaardig jongeling, brandende in uitzinnige begeerte, aldus: ik wil niet anders dan Philumenam, welke wil een onkuische lust is geweest, zooals genoegzaam het antwoord van een ouden slaaf te kennen geeft, die aldaar ingevoerd wordt, want hij zegt tot zijnen heer: het was veel beter, dat gij uwe naarstigheid daartoe deedt om de liefde uit uw gemoed te weeren, dan zulks te spreken, waardoor uw lust des te meer opgewekt wordt. En dat ook do genoemde schrijvers de verheuging ten kwade gesteld hebben, daarvan is getuige dat gedicht van Virgilius, alwaar hij deze 4 onroeringen met eene allerhoogste kortheid begrepen heeft, zeggende: daarvan komt het dat zij vreezen, begeeren, droevig en verheugd zijn, ja die zelfde schrijver heeft ook gezegd: kwade verheugingen des gemoeds. Derhalve zoo is het, dat beide goede en kwade willen voorzigtig en verheugd zijn, en opdat wij dit met andere woorden uitdrukken, beide goede en kwade begeeren, vreezen en verblijden zich. Doch de goede doen zulks alles wèl, de kwade daarentegen doen zulks kwalijk, nadat n.l. de menschen een op-reglen of een verkeerden wil hebben. Ja ook de droefheid, in plaats van welke de Stoïsch-gezinden gemeend hebben, dat men niets in het gemoed vat; een wijze zou kunnen vinden, wordt ook bevonden ten goede, en bijzonder bij onze schrijvers, want de apostel prijst die van Co-rinthe, dat ze bedroefd zijn geweest naar God; (2 Cor. 7 vs. 9), maar mogelijk zal iemand zeggen, dat de apostel van hunnentwege verheugd is geweest, terwijl zij bedroefd zijn geweest door boetvaardig te zijn, welke droefheid van geene anderen kan zijn, dan van hen die gezondigd hebben, want hij zegt aldus: want hoewel ik u in den zendbrief bedroefd heb, hel berouwt mij niet, hoewel het mij berouwd heeft; want ik zie, dal dezelfde zendbrief, hoewel voor eencn kleinen tijd, u bedroefd heeft. Nu verblijde ik mij, niet omdat gij bedroefd zijt geweest, maar omdat gij bedroefd zijt geweest lot bekeering; want gij zijt bedroefd geweest naar God, zoodat gij in geen ding schade van ons geleden hebt. Want de droefheid naar God werkt eene onhe-

94 AUGD8TINU8

rouwelijke bekeering (ot zaligheid; maar de droefheid der wereld werkt den dood. Want ziel, ditzelfde, dal gij naar God zijl bedroefd geworden, hoe groote naarstigheid heeft hel in u gewrocht? (2 Cor 7 vs. 8—11). Derhalve mogen de Stoïsch gezinden voor hunne gezindheden antwoorden dal de droefheid daartoe schijnt nuttig te zijn, ten einde men berouw hebbe van zondigen, maar dal dezelve evenwel in hel gemoed van een wijze niet kan zijn, overmits geene zonde hem overkomt vanwege welker berouw hij bedroefd wordt, en daarbenevens dal hem ook geen ander kwaad overkomt, door hetwelk te lijden en te gevoelen, hij droevig is. Men zegt van Alcibiades (^#) dat hij zich zeiven gelukkig beschouwde, maar als Socrates van zijne gelegenheid verhandelde en hem bewees dat hij ten hoogste ellendig was, uit oorzaak dat hij dwaas was, zegt men dat hij daarover geweend en geschreid heeft. Alzoo is aan dezen de dwaasheid eene oorzaak geweest van deze nutte en gewenschte droefheid, door welke die mensch bedroefd is geweest dal hij zulks was, wat hij niet behoorde te zijn. Maar de Stoïsch gezinden zeggen van den wijze, dat hij niet droevig kan zijn, maar zeggen zulks niet van den dwaas.

HOOFDSTUK IX.

Van de beroeringen des gemoeds, welker oprechte bewegingen het leven der regt-mardigen heeft.

Maar deze philosophen, zooveel belangt de vraag van de beroeringen des gemoeds, hebben wij reeds beantwoord in het negende boek van dit werk, alwaar wij getoond hebben, dat zij niet zoozeer op de zaken als wel op de woorden gelet hebben, en alzoo dat zij meer begeerte gehad hebben tot twist, dan tot de waarheid.

VIERDE BOEK

Ondertusschen is het bij ons, naar de H. Schrift en naar de H. leer, waarachtig, dat de burgers van de H. Stad God», welke hier naar God leven, vreezen, begeeren, droevig en ook blijde zijn. En daar hunne liefde opregt is, hebben zij ook al de genoemde bewegingen opregt, want zij vreezen de eeuwige straf, zij begeeren het eeuwige leven, zij zijn droevig in hunne tegenwoordige zaak, dewijl zij in zich zelf nog zuchten naar de aanneming tol hun kindschap, verwachtende de verlossing van hun ligchaam; zij zijn ook blijde in hunne hoop, overmits vervuld zal worden wat er geschreven is, n.l.; de dood is verslonden tot overwinning. (1 Cor. 15 vs. 54). Zij vreezen te zondigen, zij begeeren te volharden, zij zijn droevig over hunne zonden, zij zijn blijde vanwege hunne goede werken; want opdat zij vreezen te zondigen, zoo hooren zij hoe de ongeregtigheid vermenigvuldigd zal worden, en dal de liefde van velen zal verkouden. (Math. 24 vs. 12). En dal zij begeeren te volharden, zoo hooren zij hetgeen daar geschreven is: maar wie volharden zal tot hel einde, die zal zalig worden. (Malth. 24 vs. 13). En opdat zij droevig mogen zijn vanwege hunne zonden, zoo hooren zij: indien wij zeggen, dat wij geene zonde hebben, zoo verleiden wij ons zeiven, en de waarheid is in ons niet. (1 Joh. 1 vs. 8). En opdat zij blijde mogen zijn vanwege hunne goede werken, zoo hooren zij; den blijmoedigen gever heeft God lief. Insgelijks, naar dat het met hunne zwakheid of sterkte gesteld is, vreezen zij verzocht te worden, begeeren zij verzocht te worden, zijn droevig en ook blijde in hunne verzoekingen, want opdat zij vreezen verzocht te worden, zoo hooren zij: indien ook een mensch overvallen ware door eenige misdaad, gij, die geestelijk zijl, brengt den zoodanige teregt met den geest der zachtmoedigheid, ziende op u zeiven, opdat ook gij niet verzocht wordt. (Gal. 6 vs. 1). En opdat zij begeeren verzocht te worden, zoo hooren zij een sterk man van de Stad Gods zeggen: proeft mij, Heere! en verzoekt mij, brand mijne nieren en mijn harte. (Ps. 26 vs. 2). En opdat zij droevig zijn in hunne verzoekingen, zoo zien zij Petrus weenende. En opdat zij blijde zijn in hunne verzoekingen, zoo hooren zij Jacobus zeggen: acht het voor groote vreugde, mijne broeders! wanneer gij in veler-

lei verzoekingen valt. (Jac. 1 vs. 2). En niet alleen vanwege zich zelf worden zij bewogen met deze affecten en beroernissen, maar ook vanwege hen die zij begeeren dat verlost zullen worden, en die zij ook vreezen dat verloren zuilen gaan, en vanwege welke zij droevig zijn, wanneer zij verloren gaan, en ook vanwege welke zij blijde zijn, wanneer zij verlost worden. Want met allen aanschouwen wij gaarne met de oogen des geloofs dien allerbesten en allerkloeksten man, die in zijne krankheden roemt, opdat wij, die in de kerk van Christus uit de heidenen gekomen zijn, vooral verhalen dien leeraar der heidenen in het geloof en de waarheid, welke meer dan al zijne medeapostelen gearbeid heeft, en die door zeer vele brieven onderwezen heeft de volkeren Gods, niet alleen die, welke tegenwoordig van hen gezien worden, maar zelfs ook die, welke als toekomstige van hem voorzien worden; dezen zeg ik, waren kampioenen van Christus, door Hem geleerd en gezalfd zijnde, met Hem gekruist zijnde, in Hem heerlijk zijnde en in deze wereld een groolen strijd strijdende en najagende den prgs zijner roeping, dezen zeg 'k, zien wij zeer gaarne mei de oogen des geloofs, verblijdende zich met de blijden, en wee-nende met de weenenden, van buiten hebbende strijd en van binnen vrees, begeerende ontbonden en met Christus te zijn, verlangende de Romeinen te zien, om eenige vrucht te hebben onder hen, gelijk ook onder alle andere heidenen, hebben vurigheid over die van Corinlhe, en in die vurigheid vreezende, dat hunne gemoederen niet verleid worden van die reinheid, die daar is in Christus, hebbende groote droefheid en smarte des harten over de Israëliten, overmits zij niet bekennen Gods geregtigheid, en hun eigen geregtigheid willende stellen, de geregtigheid Gods niet zijn onderworpen; en verklarende niet alleen droefheid, maar ook rouwe vanwege sommigen, die tevoren gezondigd had den en geene boetvaardigheid gedaan hadden vanwege hunne onreinheid en hoererijen. Deze bewegingen, spruitende uit liefde lot het goede, ja uit eene heilige liefde, indien dezelve ondeugden en gebreken moeten genoemd worden, laat ons dan toelaten, dat die ondeugden, die ware gebreken zijn, ondeugden genoemd worden. Maar aangezien deze bewegingen de opregte redelijkheid volgen, dewijl zij gebruikt worden waar het behoort, wie zou ze dan durven noemen kranke of gebrekkige lijdingen? Zoodat ook de Heere zelf, zich verwaardigd hebbende te leven in de gedaante van een dienstknecht, doch geene zonde hebbende, die ook in het werk gesteld heeft waar Hij oordeelde dat men die behoorde in 't werk te stellen; want in Hem, in Wien een waar ligchaam des menschen was en een ware ziel des menschen, is geene val-sche menschelijke affectie ol beweging geweest. Derhalve, als deze dingen in Zijn Evangelie verhaald worden, n.l. dat Hij met gramschap bedroefd is geweest over de hardheid van het hart der Joden, dat Hij ook gezegd heeft: ik ben blijde om uwentwil, omdat gij gelooft; dat Hij, Lazarus willende opwekken, tranen gestort heeft; dat hij met Zijne discipelen begeerd heeft het Pascha te eten; dat, toen Zijn lijden naderde. Zijne ziele bedroefd is geweest tol den dood toe; die dingen voorwaar, worden niet valsch verhaald; maar deze dingen heeft Hij door zekere dispensatie en beleiding, wanneer Hij wilde, in Zijne menschelijke ziel aangenomen, op gelijke wijze als Hij, toen Hij wilde, mensch geworden is. Derhalve aangaande deze beroernissen en bewegingen, als wij die opregt naar God hebben, moet men belijden, dat zij van dit leven zijn, en niet van dat leven, dat wij hopen toekomstig te zullen zijn, waarom wij ook in dat leven, (egen onzen wil, ons onder dezelve buigen. Alzoo is het dat wij somtijds, hoewel wij niet bewogen worden met eenige berispelijke begeerlijkheid, maar met eene prijselijke liefde, dat wij weenen, zelfs als wij niet willen. Zoo hebben wij dezelve dan uit zwakheid der menschelijke gelegenheid, maar de Heere Jezus niet alzoo. Wiens zwakheid zelfs uit magt en sterkte voortgekomen is. Maar evenwel staal te bemerken, zoolang wij dragen de zwakheid dezes levens, indien hel gebeurde dat wij die bewegingen gansch niet hadden, dat wij dan eerder niet teregt, dan opregt zouden leven; want de apostel bestraft en vergruwt eenigen, van wie Hij onder anderen ook zegt: dat zij zijn zonder eenige bewegelijkheid. Dezelve bestraft ook de heiliga Psalm, als hij van eenigen zegt: ik heb geloefd tot er iemand was die met mij bedroefd was, en daar is niemand geweest. Want gansch niet bedroefd te zijn, zoolang wij in deze plaats der ellende zijn, gelijk ook iemand van de ge-

leerden dezer wereld gevoeld en gezegd heeft, zulks geschiedt niet zonder groot loon van ongevoelige beeslelijkheid in de ziel, en van merkelijke domheid in hel ligchaam. Derhalve dat gebrek, dat in 't Grieksch apat/ieia, en om in 'tLalijn te noemen impossibihlas, dat is: ongevoeligheid of onbewegelijkheid, zou moeten genoemd worden, indien, zeg ik, deze onbewegelijkheid alzoo te verstaan is (want zij wordt geduid op de ziel, en niet op het ligchaam) dat men zonder die bewegingen, welke tegen de redelijkheid overkomen en het gemoed ontroeren, kan leven, alsdan zal daaruit volgen, dal deze onbewegelijkheid goed en gansch te wenschen is; maar evenwel is dezelve in dit leven niet, want het is een zeggen, niet van eenige bijzondere lieden, maar voornamelijk van de god-vruchtigen en die allermeest regtvaardig zijn, n.1.: indien wij zeggen, dat wij geene zonde hebben, zoo bedriegen wij ons zeiven, en de waarheid is niet in ons; want dan zal die onbewegelijkheid zijn, n.1. wanneer er geene zonde meer in den mensch zal zijn. Maar nu leeft men wèl genoeg, indien men zondür bestraffe-lijke misdaad leeft, doch hij, die meent dat hij zonder zonde leeft, maakt daarmede niet dal hij geene zonde heeft, maar wèl dat hij geene vergiffenis ontvangt. Maar indien dal onbewegelijkheid moet genoemd worden, wanneer er gansch geene beweging 's menschen gemoed kan aanraken, wie zal niet oordeelen, dat zoodanige domme ongevoeligheid erger is dan eenige gebreken? Maar onderlusschen dat de volkomene gelukzaligheid zonder eenigen prikkel van vrees, en zondei* eenige droefheid toekomstig is, zulks mag zonder eenige ongerijmdheid gezegd worden ; doch niemand zal er zijn, die ooit zal zeggen, dat daar geene liefde noch blijdschap zal zijn, of het moest zijn, dat hij van de waarheid uitgesloten was. Doch indien zulks onbewegelijkheid genaamd wordt, n.1. dan, wanneer noch vrees den mensch verschrikt, noch droefheid hem beangstigt, zoodanige onbewegelijkheid moet men in dit leven geheel verwerpen, indien wij anders teregt, dat is: naar God willen leven. Maar in dat gelukzalig leven, hetwelk ons beloofd wordt eeuwig te zullen zijn, aldaar moet do vrees gansch afgezonderd worden, want die vrees, vanwelke de apostel Johannes spreekt: de vreeze is niet in de liefde, maar de volkomen liefde drijft de vreeze uit, want de vrees heeft straf, en wie vreest, die is niet volkomen in de liefde. (1 Joh. 4 vs. 18). Die vrees, zeg ik, is van dezelfde soort niet, van welke de vrees was, met welke de apostel Paulus vreesde, dal die van Corinthe door do listigheid van de slang zouden mogen misleid worden, want de liefde heeft deze vrees, ja niets is er dal dezelve heeft dan de liefde. Maar die voorgaande vrees is van die soort, welke niet is in de liefde, van welke de apostel Paulus zegt: want gij hebt niet weder ontvangen den geest der dienstbaarheid tol vreeze. Maar die andere reine vrees, blijvende van tijd tot lijd, indien zij ook in den toekomsligen lijd zal zijn, (want hoe kan zij anders verslaan worden te blijven van lijd lot tijd ?) is geene vrees, die hen afschrikt van eenig kwaad, dat hun kan overkomen. Maar dezelve is houdende in het goede, dal niet verloren kan worden; want waar de liefde van het verkregen goed onveranderlijk is, voorwaar, indien zulks gezegd kan worden, zoo is de vrees onbekommerd van eenig perykel te wachten. Want met den naam van reine vrees wordt die wil beteekend, waardoor het ons noo-dig zal zijn niet te willen zondigen, en voorts de zonde te vermijden, niet door bekommering der zwakheid, om n.1. niet te zondigen, maar door geruslheid der liefde. Of indien in die allerzekerste zekerheid der eeuwige en gelukkige blijdschap gansch geene soort van vrees kan zijn, zoo is het dal dit zeggen: de vreeze des Heeren is rein, volkomen, blijvende van tijd tol tijd, alzoo te verslaan is, even gelijk er gezegd is: de lydzaamheid der armen zal niet vergaan in eeuwigheid. Want deze lijdzaamheid zal niet eeuwig zijn, dewijl zij nergens elders noodig is, dan waar men hel kwade heeft te lijden; maar dat zal eeuwig zijn, lot hetwelk men door lijdzaamheid komt. En cvenzoo is mogelijk de reine vrees gezegd van tijd tot lijd te blijven, overmits datgene zal blijven tol hetwelk de vrees ons brengt. Naardien dit zoo is, en aangezien dat een opregt leven behoort genoemd te worden, waardoor men zal komen tol hel gelukzalig leven, zal ook een opregt leven al dis affecten en bewegingen opregt hebben, maar een verkeerd leven zal die verkeerd hebben. Daarbenevens zal het gelukzalig en eeuwig leven de liefde hebben, en ook de blijdschap: niet alleen opregt,

maar ook zeker, doch zal geene vrees noch droefheid hebben. Hieruit blijkt nu eenigzins, hoedanig in dit vreemdelingschap de burgers van de Stad Gods behooren te zijn, n.l.; levende naar den geest, en niet naar het vleesch, dat is : naar God en niet naar den mensch. En daarbenevens blijkt ook, hoedanig zij in die onsterfelijkheid, naar welke zij trachten, zullen zijn, maar de Stad, dat is: het gezelschap der goddeloozen die niet naar God, maar naar den mensch leven, en die zelf in de dienst hunner valsche godheid, en in de versmading der ware Godheid de leeringen der menschen en der duivelen volgen, die Stad zeg ik, wordt bestormd en gekweld met deze booze affecten en bewegingen, even als met ziekten of ontroeringen. En indien deze Stad eenige zulke burgers heeft, welke deze bewegingen schijnen te dwingen en dezelve als te matigen, dezen zijn door hunne goddeloosheid zoo hoovaardig en opgeblazen, dat zelfs hierdoor in hen meer vrees is naarmate zij minder droefheid hebben. En of het gebeurde dat eenigen (hebbende des te meer beestelijkheid naarmate hunne ijdelheid minder gevonden wordt) zulks in zich zeiven gansch bemind hebben, dat zij met geene beweging altoos opgewekt werden, noch gebogen, noch geneigd werden, die zelfden hebben veelmeer hunne gansche menschelijkheid verloren, dan dat zij de ware gerustheid zouden verkregen hebben. Want overmits eenige zaak hard is, is die daarom niet regt, en overmits eenig ligchaam verdoofd (^#) is, hetzelve is daarom niet gezond.

HOOFDSTUK X.

Of men te gelooven heeft, dat de eerste menschen, in hel Paradijs gesteld zijnde, eer zij gezondigd hadden, door geene ontroeringen bewogen zijn geweest.

Maar aangaande den eersten mensch of de eerste menschen, (want daar was een huwelijk van twee) of zij deze bewegingen gehad hebben 'n hun natuurlijk ligchaam vóór de zonde, wordt met ten onregte gevraagd, te meer alzoo wij dezelve in het geestelijk ligchaam hier namaals quot;iet zullen hebben, n.l. wanneer alle zonde ge-

(') Do medicijnmeesters, die de kranke leden niet gezond kunnen maken, breugen die in verdooving, niet om daardoor gezond Ie worden, maar om geen pijn te gevoelen De stad Gons.

07

zuiverd en gereinigd zal zijn. Want indien zij die hadden, hoe waren zij dan gelukzalig in die uitnemende plaats der gelukzaligheid, dat is: in het Paradijs? En hoe hij geheel en volkomen gelukzalig genoemd wordt, die met eenige vrees of droefheid beroerd wordt? En wat kon die eerste menschen doen vreezen of droevig zijn bij zulk een grooten overvloed van zoovele en groote goederen ? Want daar werd geen dood gevreesd, noch eenig kwaad of ziekte des lig-chaams; daar was niets gebrek om voor den goeden wil te verkrijgen. Ook was daar geen ding, dat het vleesch en gemoed van den mensch, die gelukkig leefde, kon kwetsen. De liefde tot God werd door geene ontroering verbroken, en zoodanig was ook de liefde van man en vrouw, die trouw en opregt met elkander leefden, en uit deze liefde sproot eene groote blijdschap, dewijl zij nimmer ophield in het genieten van datgene, wat er bemind werd. Ook was daar eene stille en geruste vermijding der zonde, en zoolang die bleef, kon hun van elders gansch geen kwaad overkomen, dat hen kon bedroeven. Maar mogelijk zal men zeggen, dat zij den verboden boom begeerden aan te raken om te eten, maar dat zij vreesden te sterven, en alzoo dat in die plaats begeerte en vrees beide hen toen ook ontroerden. Maar het zij verre, dat wij zulks zullen meenen daar geweest te zijn, waar nogtans geene zonde was; want te begeeren wat de Wet Gods verbiedt, en zich van zulks te onthouden uit vrees voor straf, en niet uit liefde der geregtigheid, dat is niet zóó, dat het geene zonde is. Nu het moet verre zijn, zeg ik, dat, vóór er eenige zonde was, aldaar zoodanige zonde zou geweest zijn, n.l. dat men dieshalve aangaande den verboden boom zou toestaan zulks geweest te zijn, hetgeen de Heere van de vrouw zegt: indien iemand eene vrouw aanziet om die te begeeren, die heeft aireede overspel in zijn hart gedaan. (Matt. 5 vs. 28). Zoo-dan, zoo gelukkig als de eerste menschen waren, die niet ontsteld werden door eenigeonlroeringen, en die niet gekwetst noch bezwaard werden door eenige ongemakken des ligchaams ; zoo gelukkig zou het gansche menschelijk geslacht geweest indien zij niet zulk een kwaad gedaan hadden, zijn, dat zij ook overgeplant hebben op hunne nakomelingen, en zoo ook niemand uit hun geslacht zoodanige boosheid bedreven had, welke de ver-

13

doemenis moest ontvangen. En die gelukzaligheid zou zoolang gebleven zijn totdat door die zegening, in welke gezegd is: wast, en vermenigvuldigd u, het getal der gepredestineerden en van tevoren geschikte Heiligen zou vervuld zijn geworden, want dan zou hen gegeven worden eene grootere gelukzaligheid, n.l. zoodanige, welke aireede den allergelukzaligsten engelen gegeven was, alwaar eene vaste en ontwijfelbare zekerheid zou zijn, dat niemand zou zondigen en ook niemand zou sterven. En zoodanig zou het leven der Heiligen geweest zijn, als ons leven zijn zal in die onverderfelijkheid der lig-chamen, welke ons gegeven zal worden door de opstanding der dooden.

HOOFDSTUK XI.

Van den val der eerste mensehen, in welke onze natuur goed geschapen is, welke natuur nu niet weder in haar geheel gesteld kan worden, dan alleen door den Werkmeester der zelve.

Maar aangezien God alles tevoren geweten heeft, en alzoo ook geweten heeft, dat de men-schen zouden zondigen, zoo moeten wij de H. Stad stellen naar zulks als Hij tevoren geweten en geordineerd heeft, en niet naar zulks wat tot onze kennis niet heeft kunnen komen, omdat het niet in de schikking Gods geweest is. Want ook de mensch heeft zelfs door zijne zonde niet kunnen verstoren don Goddelijken Raad, even alsof hij God gedwongen had te veranderen wat Hij voorgenomen had, dewijl God door Zijne vóórwetendheid zulks beide voorgekomen is, n.l. hoe boos de mensch zou worden, dien Hij goed geschapen had, en ook welk goed Hij dan van hem op zoodanige wijze zou teweeg brengen. Want God, al is 't dat Hij gezegd wordt Zijne besluiten te veranderen zoodat ook door eene figuurlijke manier van spreken in de H. Schrift gelezen wordt, dat God berouw gehad heeft, want zulks wordt gezegd naar hetgeen de mensch gehoopt had of naar hetgeen de orde der natuurlijke oorzaken medebragt, en niet naar hetgeen door hetwelk Hij, almagtig zijnde, tevoren geweten had zulks te zullen doen, derhalve zoo heeft God, gelijk er geschreven is, den mensch opregt gemaakt, en alzoo van goeden wil, want hij zou niet opregt zijn zonder een goeden wil. Zoo is dan de goede wil een werk Gods, want met denzelven is de mensch door Hem gemaakt. Maar de eerste kwade wil, dewijl die in den mensch voor alle kwade werken voorgegaan is, is veelmeer eene afwijking van het werk Gods tot zijn eigen werken, dan dat hij eenig werk is. Alzoo zijn ook zijne werken kwaad geweest, omdat zij geweest zijn naar hem en niet naar God, zoodat van die werken, evenals van kwade vruchten, de wil als een kwade boom geweest is, of de mensch zelf voor zooveel als hij was van kwaden wil. Middelerwijl, de kwade wil, hoewel hij niet is naar de natuur, maar tegen de natuur, alzoo hij een gebrek is, nogtans is er van die natuur, vanwelke dat het gebrek is, hetwelk nergens elders kan zijn dan in de natuur, maar wel verstaande, in die natuur, welke de Schepper geschapen heeft uit niet, en niet in die natuur, welke de Schepper gegenereerd heeft van zich zeiven, gelijk daar is het woord, dat Hij gegeneerd heeft, en waardoor alle dingen gemaakt zijn. Want al is 't, dat God den mensch gemaakt heeft van het stof der aarde, nogtans is diezelfde aarde en alle aardsche stof geheel uit niet, en insgelijks toen de mensch gemaakt werd, heeft Hij aan zijn ligcbaam gegeven eene ziel, gemaakt zijnde uit niet. Ondertusschen, de kwade dingen worden zoo verre overwonnen van de goede dingen, dat, al is het dat zij toegelaten worden te zijn om daarmede te betoonen, hoewel de geregligheid des Scheppers zelfs ook die kan gebruiken, dat evenwel de goede dingen zonder de kwade kunnen zijn, gelijk zelf de ware en hoogste God, gelijk ook boven deze duistere lucht al die Hemelsche, zigtbare en on-zigtbare schepselen. Maar de kwade dingen kunnen zonder de goede niet zijn, want de naturen in welke zij zijn, voor zooveel zij naturen zijn, zijn geheel goed. Nu, het k waad wordt afgenomen, niet door afneming van eenige natuur, die daar bijgekomen was, noch ook door afneming van eenig deel derzelve, maar door genezing en verbetering van die natuur, welke bedorven en geschonden was geworden. Ondertusschen, het vermogen onzes wil is dan waarlijk vrij, wanneer het niet meer dienstbaar is onder de gebreken en zonden. Zoodanig vermogen is ons gegeven geweest van God, en hetzelve verloren zijnde door ons eigen gebrek, heeft door niemand wedergegeven kunnen worden, dan

door Dien, Die het gegeven heeft, waarom ook de waarheid zegt: indien dan de zoon u zal vrijgemaakt hebben, zoo zult gij waarlijk vrij zijn. (Joh. 8 vs. 36). Want dit even zooveel alsof hij zeide: indien de Zoon u zalig maakt, zoo zult gij waarlijk zalig zijn, want daardoor komt het dat Hij is Vrijmaker en Zaligmaker, Zoodan, de mensch leefde naar God, beide in het ligcha-melijk en geestelijk Paradijs, want het ligcha-melijk Paradijs was niet om de goederen des ligchaams, en het geestelijk Paradijs was niet om de goederen der ziel; ook was het geen geestelijk Paradijs, dat de mensch zich ten nutte maakte door zijne inwendige zinnen, en ook was het geen ligchamelijk Paradijs, dat de mensch zich benuttigde door zijne uitwendige zinnen, maar beide zijn ze gansch geweest om beider wil. Doch daarna, toen die engel, die hoovaar-dig was, en volgens dien ook neidig, door zijne hoovaardigheid van God tot zich zeiven gekeerd was, en toen hij liever verkozen had als door een zekeren tyranniscben hoogmoed over onderdanen te heerschen dan zelf onderdaan te zijn, alstoen is hij uit het geestelijk Paradijs gevallen, van welke val, alsmede zijner medgezellen, die alle tezamen van engelen Gods zijne engelen geworden zijn, heb ik in het eerste en tweede boek van dit werk, zooveel ik kon, verhandeld. Deze heeft daarna door zijne boosaardig aanradende ligstigheid gezocht in te kruipen in de zinnen van den mensch, dien hij, alzoo hij zelf gevallen was, benijdde omdat die nog stond; daarom heeft hij in ligchamelijk Paradijs, alwaar met die twee menschen, (man en vrouw) ook alle andere aardsche dieren onderdanig en zonder schade te doen, verkeerden, uit die dieren verkozen eene slang, welk dier zeer glad en ligt bewegelijk is, zoodat het zeer geschikt was ten dienste van zijn werk om door hetzelve te spreken, Zoodan, door zijn tegenwoordigheid en alleredelste natuur heeft deze engel de slang met zijne geestelijke boosheid aan zich zeiven onderworpen, en die als zijn instrument misbruikende, heelt hij be-driegelijke redenen door haar tot ,de vrouw gevoerd, beginnende n.1. van het laagste deel des menschelijken huwelijks, opdat hij alzoo trapsgewijze mogt komen tot het geheel, dewijl hij meende dat de man niet zoo liglgeloovig zou zijn als de vrouw, en daarbenevens, dat hij door dwaling ook niet zoo ligt zou kunnen bedrogen worden, maar dat hij allerligtst daartoe te brengen zou zijn, wanneer hij zich zou voegen onder eens anders dwaling. Want gelijk Aaron, aangesproken zijnde van het dwalende volk, niet ingewilligd heeft om eenigen afgod te maken, maar hard aangedrongen zijnde, evenwel zich onder hen gebogen heeft, en daarbenevens gelijk het ook niet geloofelijk is, dat Salomo door dwaling zou gemeend hebben, dat men de afgoden behoort te dienen, maar veelmeer, dat hij tot zulke gruwelen gedrongen is door de vrouwelijke verlokkingen : alzoo heeft men ook niet te gelooven, dat de man verleid is door zijne vrouw, en daarbenevens de eene mensch van den ander, en de eene echtgenoot van de ander, en dat hij baar om de Wet Gods te overtreden, even alsof zij de waarheid sprak, zou geloofd hebben, maar het is veelmeer te gelooven, dat hij door de vriendschap zich onder haar gebogen heeft, want de apostel heeft niets te vergeefs gezegd: Adam is niet verleid geweest, maar de vrouw werd verleid. (1 Tim. 2 vs. 14). En dat daarom, overmits zij, hetgeen de slang sprak, als waar aannam, maar hij heeft van zijne eenige echtge-noote niet willen afscheiden, ja zelfs ook niet in de gemeenschap der zonde, en evenwel is hij daarom niet minder schuldig, omdat hij beter wist en met voordacht zondigde, waarom ook de apostel niet zegt: hij heeft niet gezondigd, maar: hij is niet verleid geweest; want dat hij vrijwillig gezondigd heeft, toont hij genoeg, als hij zegt: door één mensch is de zonde in de wereld gekomen, (Rom. 5 vs. 12), en daarna nog openlijker, als hij zegt: naar de gelijkenis der overtreding Adams. Maar deze wil hij, dat men verstaan zal verleid te zijn, die daar niet meenen dat datgene, wat zij doen, zonde is; maar hem aangaande, hij heeft zulks wel geweten, want hoe zal anders waar zijn wat er staat, n.I.: Adam is niet verleid geweest. Doch daar hij geene bevinding had van de Goddelijke strengheid, zoo heeft hij daarin kunnen bedrogen worden, dat hij welligt gemeend heeft, dat de zonde, die daar gedaan werd, vergefelijk was. En alzoo in datgene, waarin de vrouw verleid is geworden, is hij niet verleid geweest, maar dit heeft hem bedrogen, n.I. dat hij dacht dat het ten beste bij God zou gericht worden, wanneer hij zou zeggen: de vrouw, die Gij mij gegeven hebt, die gaf mij van dien boom, en

ik at. Maar waartoe zijn meer woorden noodig ? Voorwaar, al is 't dat zij beide door te gelooven niet zijn bedrogen, nogtans zijn zij beide, door te zondigen, gevangen, en in des duivels strikken verstrikt.

HOOFDSTUK XII.

Van de hoedanigheid der eerste zonde, die door den memch begaan is.

Doch indien iemand bij zich zeiven bedenkt, waarom de menschelijke natuur door andere zonden niet evenzoo veranderd werd gelijk zij veranderd is door de overtreding van die twee eerste menschen, waardoor hij onderworpen is aan zulke groote verdorvenheid als wij nu zien en gevoelen, en alzoo waardoor hij den dood onderworpen is, en voorts waardoor hij ontroerd en ongerust gesteld wordt door zoovele en groote bewegingen en welke zoozeer tegen elkander strijden, hetwelk 's menschen natuur in het Paradijs vóór de zonde niet gehad heeft, niettegenstaande dezelve in een ziellijk ligchaam was. Indien iemand hiertegen bedenkingen heeft, moet hij daarom niet meenen, dat de daad, die de mensch beging, ligt of klein geweest is, overmits die geschied is in eetbare spijze, welke om geene andere reden kwaad noch in zich zelve schadelijk was, dan omdat die verboden was, want God heeft in dat Paradijs van de grootste gelukzaligheid niets kwaads geschapen of geplant; maar door dat gebod is hem bevolen en aangeprezen de gehoorzaamheid, welke deugd in de redelijke schepselen de moeder en bewaarster is van alle deugden, want deze zelfde schepselen zijn zóó gemaakt, dat het hun gansch nuttig is, dat zij Gode onderworpen zijn, en daarentegen, dat het hun gansch schadelijk en verderfelijk is hun eigen wil te doen. En niet die van Hem, van Wien die geschapen is. Zoo-dan, dit kleine gebod van alleen eene soort van spijze niet te eten te midden van zoo grooten overvloed van alle andere spijzen; dit zoo gering gebod, en zoo ligt te onderhouden, dit zoo kort gebod om in de memorie te bewaren, en vooral ook in dien tijd, toen de begeerte den wil niet wederstond, hetwelk eerst later door de straf der overtreding gevolgd is; dit gebod zeg ik, is met zooveel te zwaarder en grooter •

ongeregtigheid geschonden geweest, naarmate het ligter op te volgen was.

HOOFDSTUK XIII.

Hoe in de overtreding van Adam de kwadt wil tot zijn kwaad werk voortgegaan is.

Ondertusschen, in het verborgen zijn zij eerst begonnen kwaad te zijn, opdat zij alzoo tot openbare ongehoorzaamheid zouden vervallen, want men kon niet gekomen zijn tot een kwaad werk, tenzij dat er eerst een kwade wil voorafgegaan was. Nu, wat heeft het beginsel van den kwaden wil anders kunnen zijn, dan alleen de hoovaardigheid ? Want het beginsel van alle zonde is de hoovaardigheid. (Syrach 10 vs. 15). En wat is hoovaardigheid anders dan eene begeerte van eene verkeerde hoogheid? Nu, dit is verkeerde hoogheid, n.l. dat men dat beginsel, hetwelk ons gemoed behoort aan te hangen, gaat verlaten, en dat de mensch zich zeiven eenigzins als een beginsel gaat worden, hetwelk geschiedt, wanneer hij zich zeiven al te zeer behaagt, en dit doet hij, wanneer hij van dit onveranderlijk goed afwijkt, dat hem meer behoorde te behagen dan hij zich zeiven behaagt. En dit is voorwaar eene eigene gewillige afwijking, want zoo de wil standvastig gebleven was in de liefde tot dat Opperste onveranderlijk goed, van hetwelk hij verlicht werd om het te zien, en waardoor hij aangestoken werd om dat te beminnen, zou hij nooit daarvan afgewend geweest zijn om zich zeiven te behagen, zoodat hij daaruit tot verduistering en verkoeling zou gekomen zijn, gelijk geschied is; want de vrouw, verduisterd zijnde, heeft geloofd, dat het waarheid was, wat de slang zeide, en de man, verkoeld zijnde, heeft den wil zijner huisvrouw gesteld boven het gebod Gods, meenende, dat hij eene vergeefelijke overtreding van Gods gebod deed, wanneer hij de medgezellin zijns levens zelfs niet verliet in het gezelschap barer zonde. Zoodan is het kwade werk niet geschied, dat is: die overtreding, dat zij die verboden spijze aten, dan alleen van zulken, die reeds kwaad waren, want die vrucht kon niet kwaad zijn, tenzij dat zij van een kwaden boom was. Nu, dat de boom kwaad is geweest, zulks is ge' schied tegen de natuur, want tenzij dat bet dóW

het gebrek van den wil geschied ware, hetgeen tegen de natuur is, zou niet geschied zijn, want de natuur kon niet door het gebrek verdorven worden, of het moest zijn, dat het eene natuur was, uit niet gemaakt zijnde. £n derhalve, dat er eenige natuur is, zulks heeft zij daaruit, overmits zij door God gemaakt is; maar aangaande, dat zij van Hem, door Wien zij gemaakt is, afwijkt, zulks heeft zij, omdat zij uit niet gemaakt is. En de mensch is niet zóó afgeweken, dat hij gansch niets is, maar hij is zóó afgeweken, dat hij, genegen zijnde tot zich zeiven, minder is dan hij was, toen hij Hem aanhing, Die allermeest is. Zoodan, met verlating van God in zich zeiven te zijn, is even zooveel als zich zeiven te behagen, maar het is niet te zeggen niets te zijn, maar wel het niet te naderen, waarom ook de hoovaardigen volgens de H. Schrift met een anderen naam genoemd worden: zich zei ven behagende. (2 Petr. 2 vs. 14). Het is wel waar, dat het goed is zijn hart verheven te hebben, maar nogtans niet tot zich zeïven, daar dit hoovaardig is; maar tot den Heere, hetwelk gehoorzaamheid is, die bij niemand kan zijn, dan alleen bij den ootmoedigen en nederi-gen. Zoodan, er is iets in de nederigheid, dat op eene wonderlijke wijze het hart opwaarts heft, en er is ook iets in den hoogmoed, dat het hart nederwaarts drukt. Het is waar, zulks schijnt tegenstrijdig, n.l. dat de verheffing nederwaarts is, en de vernedering opwaarts, maar eene godvruchtigs vernedering maakt, dat men onderdanig is aan Hem, Die de bovenste is; nu, er is niets boven God, en derhalve verheft de nederigheid, omdat zij den mensch onderdanig maakt aan God, en de verheffing (die in het kwade is) die zelfs door datgene, waarmede zij de onderdanigheid veracht, valt van Hem, boven Wien niemand is, en derhalve wordt hij daardoor vernederd en laag, zoodat er geschreven is: Gij hebt hen terneder geworpen, toen zij verheven werden. Hij zegt niet: toen zij verheven waren geweest, alsof zij eerst verheven, en daarna terneder geworpen werden, maar toen zij verheven werden, toen zij zijn terneder geworpen; want zelfs het verheven worden is reeds niets anders dan terneder geworpen te worden. Derhalve wordt nu in de Stad Gods aan het burgerschap Gods, zijnde in deze wereld in vreemdelingschap, allermeest aangeprezen de nederigheid, en wordt allermeest geroemd in haren Koning, Welke Christus is. En daarentegen de ondeugd der hoovaardij en de verheffing, welke strijdig is tegen deze deugd, wordt ons in de H. Schrift geleerd, dat die allermeest heerscht in de wederpartij, welke is: de duivel. Voorwaar, dit is een groot verschil, waardoor beide Steden, vanwelke wij spreken, onderscheiden worden, vanwelke de ééne is het gezelschap der godvruchtige menschen, en de andere het gezelschap der ongodvruchtigen, welke ook ieder hunne engelen hebben, die tot hen behooren, in welke aan de eene zijde voorgegaan is de liefde Gods, en aan de andere zijde voorgegaan is de eigenliefde. Toen de zonde nu openbaar en bekend geworden was, n.l. toen er gedaan was, wat God verboden had, toen zou de duivel niet gevangen genomen hebben den mensch, tenzij hij begonnen was zich zeiven te behagen, want hierdoor kwam het, dat hem vermaakt heeft hetgeen er gezegd werd: gij zult als Goden zijn. Doch het beste dat zij konden zijn, was daarin gelegen, dat zij het opperste en ware beginsel aanhingen door gehoorzaamheid, en niet, dat zij hun eigen beginsel werden door hoo-vaardigheid; want de geschapen Goden zijn Goden, niet door hun eigen kragt, maar door mededeeling en gemeenschap des waren Gods. Nu, de mensch, begeerende meer te zijn, is minder geworden, en toen hij verkoos zich zeiven genoeg le zijn, is hij afgeweken van Hem, Die waarlijk genoeg is; zoo is dan voorgegaan dat kwaad, waarmede de mensch zich zeiven behaagt, even alsof hij zich zeiven een licht ware, daar hij nogtans daardoor afgekeerd wordt van dat licht, waarmede hij verlicht zou geworden zijn, indien het hem behaagd had. Dat kwaad, zeg ik, is voorgegaan in het verborgene, ten einde dat kwaad zou volgen, hetwelk bedreven is in het openbaar. Want het is waarachtig hetgeen er geschreven is, n.l.: het hart wordt verheven vóór den val, en het wordt vernederd vóór de heerlijkheid. Alzoo die val, welke in het verborgen geschiedt, gaat vóór dien val, die in het openbaar geschiedt, zelfs dan wanneer men niet eens meent, dat het een val is. Want wie zou kunnen denken, dat verheffing een val is, en dat daar ontbreking is, waar de verhevene gelaten is ? Maar wie zou ook niet den val kunnen zien, n.l. wanneer eene kennelijke en zekere

overtreding van het gebod geschiedt? Want God heeft deze zaak verboden, omdat wanneer zij gedaan was, zij met geen schijn van gereg-tigheid zou verantwoord worden. En daarom durf ik zeggen, dat het den hoovaardigen nuttig is te vallen in eenige merkelijke openbare zonde, opdat zij daardoor zich zelven mishagen mogen, die, met zich zelven te behagen, gevallen waren, want veel zaliger heeft Petrus zich zelven mishaagd toen hij weende, dan hij zich zelven behaagd heeft toen hij zeer hoog van zich zelven dacht. Zulks zegt ook een heilige Psalm, n.l. Ps. 83 vs. 17, waar wij lezen : vervult hunne aangezigten met schande, en zij zullen Uwen naam zoeken, Heere 1 Dat is: maakt, dat zij, die zich zelven behaagd hebben met hunnen naam te zoeken, zóó mogen zijn, dat Gij hen behaagt met Uwen naam te zoeken.

HOOFDSTUK XIV.

Van de hoovaardij der overtreding, die erger is geweest dan de overtreding zelve.

Maar bovenal is die hoovaardigheid boos en verdoemeelijk, die zelfs in openbare zonden tot eene uitvlugt van onschuld opgezocht wordt, gelijk daar zijn geweest de eerste menschen van-welke de vrouw gezegd heeft: de slang heeft mij verleid_; en ik heb daarvan gegeten, en hij; heeft ook de vrouw, die Gij mij gegeven hebt, gaf mij van dien boom, en ik at. (Gen. 3 vs. 12). Hier hoort men nergens eenige begeerte van vergiffenis, en ook nergens eenig verzoek om medicijnen en genezing; want al is het, dat zij niet loochenen, zooals Kaïn, hel geen zij gedaan hebben, nogtans zoekt hunne hoovaardij, aangaande hetgeen zij gedaan heeft, de schuld er van op een ander te leggen, n.l. de hoovaardij der vrouw op de slang, en de hoovaardij van den man op de vrouw, maar het is meer eene beschuldiging dan eene ware verontschuldiging, wanneer daar het Goddelijk gebod eene open. bare overtreding is. Want zij hebben de overtreding gedaan, omdat de vrouw zulks deed op aanraden van de slang, en omdat de man zulks deed door mededeeling en overgeving van de vrouw, even alsof daar iets geweest was, dat men meer had te gelooven dan God, en onder hetwelk men meer dan onder God had te buigen.

HOOFDSTUK XV.

Van de geregtigheid der wedervergelding, welke de eerste menschen vanwege hunne ongehoorzaamheid ontvangen hebben.

Aangezien God dan in Zijne bevelen versmaad is. Die den mensch geschapen had; Die hem tot zijn evenbeeld gemaakt had; Die hem tot een heer over alle dieren gesteld had; Die hem in het Paradijs geplaats had ; Die hem overvloed van alle dingen, en met name van zijne zaligheid, gegeven had; Die hem met geboden, niet met vele, niet met groote, niet met zware belast had; maar Dio hem een allerkortst en allerligtst gebod, dienende tot nut der gehoorzaamheid, gegeven had, om daarmede te betoonen, dat Hij een Heere was over dat schepsel, hetwelk eene vrijwillige dienstbaarheid betaamde; aangezien, zeg ik. Die God versmaad is, is daarop gevolgd eene regtvaardige veroordeeling en verdoemenis, ik zeg zóódanige verdoemenis, dat de mensch, die door het onderhouden van het gebod Gods geworden zou zijn zelfs in het vleesch geestelijk, nu daarentegen geworden is zelfs in de ziel vlee-schelijk. Want hij die door zijn eigen hoovaardigheid zich zelven behaagd had, zou beschonken geweest zijn met de geregtigheid Gods, en noglans gelijk hij zocht, is hij niet geheel gekomen onder zijn eigen magt, want van zich zelven is hij ook verschillende, en in plaats van die vrijheid, die hij begeerd had, moet hij zelfs onder hen, die hij met zondigen toegestemd heeft, eene harde en ellendige dienstbaarheid lijden, zoodat hij, willens gestorven zijnde in den geest, tegen wil moet sterven in het ligchaam, en al-zoo hij een veriater is geweest des eeuwen levens, zoo is hij ook, tenzij dat de genade hem verlosse, veroordeeld met den eeuwigen dood. Indien nu iemand meent, dat deze verdoemenis óf te groot, of onregtvaardig is, die kan voorwaar niet overleggen noch berekenen, hoe groot de ongeregtigheid daar in het zondigen geweest is, waar zoodanige gemakkelijkheid was om niet te vervallen tot zondigen; want gelijk niet ten onregte de groote gehoorzaamheid van Abraham geroemd wordt, dewijl eene allerzwaarste zaak hem belast werd, n.l. dat hij zijn zoon zou doo-den, alzoo is ook de ongehoorzaamheid in het Paradijs des te grooter geweest naar mate dat gebod, hetwelk hem gegeven werd, van minder

zwarigheid was. En gelijk de gehoorzaamheid van den tweeden mensch (Christus) des te meer geroemd wordt, omdat Hij gehoorzaam is geworden tot den dood toe, alzoo is de ongehoorzaamheid van den eersten mensch des te ver-foeijelijker, omdat hij ongehoorzaam is geweest tot den dood toe; want waar eene groote straf op de ongehoorzaamheid gesteld is, en waar iets gemakkelijks van den Schepper bevolen is, wie zou genoegzaam kunnen verklaren, welk een kwaad het. is, niet gehoorzaam te zijn in eene ligte zaak, nog vanwege het bevel van zulk eene groote magt, noch vanwege zoo groote en schrikkelijke straf? En om in 't kort alles te zeggen, in die straf van die zonde, welke wedervergelding is er aan de ongehoorzaamheid gedaan, anders dan ongehoorzaamheid? Want welke ellende is er anders toch in den mensch dan zijne ongehoorzaamheid tegen zich zeiven, zoodat, aangezien hij niet gewild heeft wat hij mogt, hij nu zulks wil wat hij niet mag. Want in het Paradijs, al is 't, dat hij vóór de zonde niet alles mogt, nogtans wat hij niet vermogt, dat wilde hij ook niet, en derhalve vermogt hij alles, wat hij wilde. Maar nu, gelijk wij in zijn geslacht bemerken, en gelijk ons de Goddelijke Schrift- betuigt: is de mensch de ijdelheid gelijk geworden. (Psalm 144 vs. 4). Want wie zou kunnen verhalen, hoevele dingen er zijn, die hij wil en nogtans niet vermag, als n.1. zijn gemoed, en alzoo zijn benedenste vleesch niet gehoorzaam is zich zeiven, dat is: zijnen wil. Want zelfs tegen wil en dank wordt zijn gemoed ontroerd, en zijn vleesch lijdt pijn, en wordt oud en sterft, en is onderworpen alles wat wij meer lijden, dat wij niet tegen wil zouden lijden, zoo onze natuur geheel en in allen deele onzen wil onderdanig was; maar nu lijdt ook ons vleesch zulks, door hetwelk het niet toegelaten wordt te dienen. En wat is er aan gelegen, vanwaar het komt, als wij slechts weten, dat het gebeurt door de geregtigheid des fceerschenden Gods, Dien wij niet onderdanig hebben willen dienen; derhalve wat is daaraan gelegen, zeg ik, dat ons vleesch, dat ons onderdanig was geweest met niel te dienen, ons nu moeijelijk is, want met God niet te dienen, hebben wij ons zeiven moeijelijk kunnen zijn, en niet Hem, want Hij heeft onze dienst alxóó niet noodig, gelijk wij de dienst van ons ligchaam noodig hebben, en derhalve is het onze straf hetgeen wij ontvangen, en niet onze straf, hetgeen wij gedaan hebben. Nu, de pijnen, welke genaamd worden: des vlee-sches, zijnde pijnen der ziel in en uit het vleesch. Want wat pijn gevoelt toch het vleesch, of wat begeert toch het vleesch zonder de ziel ? Want wanneer het vleesch gezegd wordt te be-geeren, of pijn te lijden, alsdan is het óf de mensch zelf, gelijk wij verhandeld hebben, óf iets van de ziel, hetwelk de beroeringen van het vleesch beweegt, hetzij dat dezelve smartelijk is om pijn aan te doen, of genoegelijk is om wellust aan te doen; want de pijn des vleesches is alleen eene kwetsing der ziel uit het vleesch en eene zekere afkeerigheid van het lijden daarvan, gelijk ook de pijn der ziel, welke droefheid genoemd wordt, eene afkeerigheid is van die dingen, die ons tegen onzen wil overkomen. Maar vóór de droefheid gaat algemeen de vrees die ook zelve in de ziel is, en niet in het vleesch. Maar vóór de pijn des vleesches gaat niet eenige vrees van het vleesch, welke vóór de pijn in het vleesch gevoeld wordt, maar voor de wellust gaat eene zekere begeerte, welke gevoeld wordt in het vleesch, en is als een lust en begeerlijkheid van hetzelve, even gelijk honger en dorst; doch hetgeen belangt de leden der voortteeling wordt gewoon-in 't Latijn libido, dat is: begeerlijkheid, genoemd, daar nogtans hetzelve een algemeen woord is van alle lust en begeerte, want zelfs de gramschap hebben de ouden gezegd niet anders te zijn dan begeerlijkheid van wraak, hoewel somtijds de mensch zelfs op levenlooze dingen, in welke geen gevoel is van wraak, vergramd wordt, zoodat hij, vergramd zijnde, zijne schrijfpen, wanneer die slecht schrijft, ver-morselt; doch hoewel dit eene domme gramschap is, nogtans is het eene begeerte van wraak en eene schaduw van wedervergelding, zoodat zij, die kwaad doen, ook kwaad lijden. Zoo-dan er is begeerte van wraak, welke gramschap genoemd wordt; er is ook begeerte van geld te hebben, welke gierigheid genoemd wordt; er is ook begeerte van altijd zijn zin te hebben, welke hardnekkigheid genoemd wordt; ook is eene begeerte van grootspreken, hetwelk roem geheeten wordt en er zijn nog zeer vele en verscheidene begeerlijkheden, vanwelke sommige bepaalde namen hebben, en anderen weder niet.

Zoo wordt b.v. de begeerte van heerschen met een eigen naam genoemd heerschzucht, welke zeer veel vermag in het gemoed der tyrannen, gelijk de burgeroorlogen overvloedig bewijzen.

HOOFDSTUK XVI.

Van het kwaad van s menschen lusten.

Aangezien dan, dat er lusten of begeerten zijn van zeer vele dingen, evenwel wanneer het woord lust genoemd wordt, en daar niet bijgevoegd wordt waarvan en van welke zaak die lust is, zoo plagt ons gemoed schier geen andere lust voor te komen dan die, waardoor de vuile dee-len des ligchaams opgewekt worden. Nu, deze vuile vleeschelijke lust eigent zich zeiven toe, niet alleen het geheele ligchaam, maar beweegt ook den geheelen mensch, tezamen voegende en vermengende de beweging des gemoeds met de begeerte van het vleesch, zoodanig, dat daaruit volgt die wellust, behalve welke geen grooter onder al de wellusten des ligchaams is, zoodat in dat oogenblik tijds, in hetwelk men komt tot het uiterste daarvan, schier al de scherpte en al de waakzaamheid der gedachten overvallen wordt. Nu, wie is er, zijnde een vriend der wijsheid en der heilige blijdschap, levende in den huwelijken slaat, en daarbenevens, die (gelijk de apostel vermaant) weet zijn vat te bezitten in heiligmaking en eere, en niet in de ziekte der begeerlijkheden en lusten, gelijk de Heidenen die God niet kennen; (1 Thess. 4), wie is er, zeg ik, zijnde zoodanig, die niet liever, indien hij kon, zijne kinderen teelen zou zonder dien vleeschelijken lust en die beweging, ten einde alzoo in de dienst van de voortteeling der kinderen die leden, die tot dit werk geschapen zijn, even als alle andere leden, die onderling in hun werk verdeeld zijn, zijn gemoed en zijne ziel gehoorzaam zouden mogen ten dienste staan, als bewogen zijnde door de begeerte des wils, en niet opgewekt zijnde door de hitte van den vleeschelijken wellust. Want zelfs de bemin-naars van dezen wellust worden niet bewogen noch tot de huwelijksche bijslapingen, noch tot de onreinheden hunner schandelijkheden zoo vaak als zij willen: want soms is die beweging gansch overlastig en ontijdig, zonder dat men die be~ geert, en ook laat die beweging somtijds iemand geheel verlegen, die dezelve sterk begeert. En alzoo wanneer die begeerte heet is in het gemoed, is zij koud in het ligchaam, zoodat diensvolgend op eene wonderlijke wijze de vleeschelijke lust niet alleen niet ten dienste staat den wil om voort te teelen, maar die lust wil ook zelfs den lust van de oefening der vleeschelijke onkuischheid niet ten dienste zijn. En naardien deze lust in 't algemeen zich stelt tegen het gemoed, dat hen wederhoudt, zoo is het, dat hij somtijds ook tegen zich zeiven verdeeld wordt, en alzoo het gemoed bewogen hebbende, volgt hij zich zeiven niet in de bewegingen des ligchaams.

HOOFDSTUK XVII.

Van de naakheid der eerste menschen, die zij eerst na de zonde gezien hebben, dat schandelijk en beschamend was.

Zoo is het dan met regl, dat wij allermeest beschaamd zijn vanwege dezen lust, en met regt worden ook die leden, welke die lust, quansuis eenigzins door zijn eigen regt om zoo te spreken, en niet allezins of tot onzen wil beweegt 6f niet beweegt: met regl, zeg ik, worden die leden genaamd schaamdeelen, welke zij vóór de zonde der menschen niet geweest zijn. Want gelijk er geschreven slaat: zij waren naakt, en schaamden zich niet; niet omdat hen hunne naaktheid onbekend was, maar omdat hunne naaktheid nog niet schandelijk was, want nog bewoog hun lust die leden niet tegen hunnen wil, en nog gaf het vleesch niet door zijn eigen ongehoorzaamheid quansuis eenigzins getuigenis, dienende tot ontdekking van de ongehoorzaamheid der menschen, want zij waren niet blind geschapen, gelijk het onverstandige volk algemeen meent, (deze mecning is gesproten uit de woorden „en hij al, en hunne oogen werden geopend¹') want de man heeft do dieren gezien, die hij namen gegeven heeft; en aangaande de vrouw, van haar wordt gelezen ..en zij zag aan, dat van dien boom goed (e elen was, en liefelijk aan le zien dat hel cm lustige boom was.quot;

Zoo waren dan hunne oogen open, maar waren nog niet geopend, dat is: zij waren nog niet aandachtig om te bemerken welke groote weldaad hen door de bekleeding der genade gedaan werd, dewijl hunne leden nog niet konden strijden tegen hunnen wil, welke genade weggenomen zijnde, is daarop gevolgd, opdat de ongehoorzaamheid met gelijk vergeldende straf zou gestraft worden, dat er in de beweging des ligchaams, geweest is eene onbeschaamde nieuwheid, vanwaar ook gekomen is eene ongeschikte naaktheid, en dit heeft hen aandachtig en ook beschaamd gemaakt; alzoo is het, dat, wanneer zij het gebod Gods met openbare overtreding geschonden hadden, dat van hen geschreven is „toen werden hun beider oogen geopend, en zij werden gewaar dat zij naakt waren, en vlochten vijgebladeren tezamen, en maakten zich schorten.quot; (Gen. 3 vs. 7). Hun beider oogen, zegt hij, zijn geopend, niet om te zien, want zij zagen reeds tevoren, maar om onderscheid te maken tusschen het goed dat zij verloren hadden, en tusschen het kwaad waarin zij gevallen waren; waarom ook zelfs de boom, omdat hij diende tot zoodanige onderkenning, wanneer hij tegen het gebod aangeroerd mogt worden om te eten, vanwege die zaak den naam ontvangen heeft, zoodat hij genoemd werd de boom der kennisse des goeds en kwaads; want wanneer de pijnlijkheid der ziekte beproefd is, wordt de liefelijkheid der gezondheid des te aangenamer. Zoo-dan, zij hebben bekend, dat zij naakt waren, n.1. naakt gemaakt zijnde van die genade, door welke het geschiedde, dat geene naaktheid des ligchaams hen beschaamd maakte vanwege eenige wet der zonde tegen hun gemoed strijdende. Dit hebben zij dan bekend, hetwelk zij veel gelukkiger niet gekend zouden hebben, indien zij. God geloovende en gehoorzamende, niet zulks bedreven hadden, waardoor zij gedwongen werden te beproeven welk een kwaad en welke schade hen aandeed het ongeloof en de ongehoorzaamheid. Alzoo beschaamd zijnde door de ongehoorzaamheid van hun eigen vleesch, welke tezamen als een getuige en straffe was hunner ongehoorzaamheid, zoo hebben zij zich zeiven tezamen gevlochten vijgebladeren, en maakten zich schorten, dat is: een omgegord deksel om de schaamtedeelen, waarom ook sommige Lalijnsche overzetters het woord succinctoria, De stad Gods.

dat is: schorten, gesteld hebben. Ondertusschen^ tegen de verdoemde schuld der ongehoorzaamheid heeft de lust den wil ongehoorzaam bewogen, maar de schaamte heeft dien schaamtelijk bedekt, en hiervan komt het, dat alle volkeren, aangezien zij van dezen stam afkomstig zijn, overal ditzelfde, als in hunne natuur ingedrukt, onderhouden, n.1. dat zij hunne schaamtedeelen bedekken, zoodat eenige Barbarischen zelfs in hunne badstoven die deelen des ligchaams niet eens naakt willen hebben, maar wanneer zij zich wasschen, gebruiken zij deksels voor dezelve. Insgelijks ook in de duistere boschachtige wildernissen van Indië, doen sommigen deksels voor hunne schaamtedeelen, die zij voor hunne andere ligchaamsdeelen niet hebben.

HOOFDSTUK XVIII.

Hoe de deelen der gramschap en van den vleeschelijken lust zoo zondig bewogen worden, dat het noodig is die door den breidel der wijsheid te bedwingen, hetwelk nogtans in de gezondheid der natuur vóór de zonde niet geweest is.

Alzoo komt het ook hiervan, dat die Philo-sophen, die nader tot de waarheid gekomen zijn, aangaande den toorn en vleeschelijken lust bekend hebben, dat die gebrekkige deelen des gemoeds zijn, omdat zij onberoerlijk en ongeregeld bewogen worden tot zulke dingen, welke de wijsheid verbiedt te doen, en diensvolgens, dat zij van noode hebben het verstand en de reden, die dezelve matigt; want dit derde (^) deel des gemoeds zeggen zij even als in een kasteel gesteld te zijn, om de andere deelen te regeren, opdat alzoo (terwijl deze gebiedt en de andere deelen dienende zijn) al de geregtigheid in alle deelen onder de menschen zou mogen onderhouden worden. Deze deelen, welke zij zelfs in een mensch die wijs en magtig is, bekennen gebreken te zijn, zoodat het verstand met dwingen en inhouden die breidelt, en wederom trekt van die dingen, waartoe zij ongeregtig bewogen worden, en daarentegen tot zulke din-

gen brengt, die door de wet der wijsheid toegelaten zijn, gelijk b.v. de gramschap, om daarmede te oefenen geregtigen dwang, gelijk ook de vleeschelijke lust, om te dienen tot de voortplanting des geslachts: deze deelen zeg ik, zijn in het Paradijs vóór de zonde niet gebrekkig geweest, want zij werden niet tegen den op-regten wil tot iets bewogen, waarvan zij afstand behoorden gedaan te hebben door de rede, evenals door regerende breidels. Want aangaande, dat zij nu dus bewogen worden, en dat zij van hen, die matig regtvaardig en godvruchtig leven, nu ligter, dan zwaarder, nogtans met dwingen en breidelen gematigd worden, dat is voorwaar gecne gezondheid uit de natuur, maar eene krankheid uit de schuld. En belangende, dat de schaamte niet alzoo verbergt de werken der gramschap en die van alle andere bewegingen in woorden en daden, gelijk zij verbergt de werken van den vleeschelijken lust, welke geschieden met de leden der voortplanting, welke oorzaak is daarvan anders, dan dat in de andere deelen de leden des ligchaams bewegen met de affecten en beroeringen, maar de wil die hen toestemt, en welke in het gebruik derzelve geheel heerscht; want hij, die een hard woord vergramd uitspreekt, of ook iemand slaat, zou zulks niet kunnen doen, tenzij, door bevel van den wil, de tong en de hand daartoe bewogen werden, welke leden ook door denzelfden wil bewogen worden, zelfs wanneer er geene gramschap is. Maar de vleeschelijke lust heeft de voortplantende deelen des ligchaams alzoo onder zijn regt en gebied gebragt, dat zij niet kunnen bewogen worden, wanneer de vleeschelijke lust ontbreekt, en diensvolgens, tenzij dat dezelve, óf van zelf, óf opgewekt zijnde, zich verheft. En dat is het, waarover men zich schaamt; dat is het, wat men vanwege schaamte voor de oogen der aanschouwers vermijdt, zoodat de inensch veel liever verdraagt eene groote menigte aanschouwers, wanneer hij onregtvaardig op eenig mensch vergramd wordt, dan hij verdraagt het aanschouwen van iemand wanneer hij ge-regtig met zijne huisvrouw vermengd wordt.

HOOFDSTUK XIX.

Van de zegening der menschelijke vruchtbaarheid en van de vermenigvuldiging vóór de zonde, welke de overtreding niet weggenomen heeft, en bij welke de ziekte van den vleeschelijken lust gekomen is.

Alzoo moet het er verre vandaan zijn, dat wij zouden gelooven, dat die gehuwde lieden, in het Paradijs gesteld zijnde, door dien lust, over welke zij zich schamende, hunne leden bedekt hebben, dat zij, zeg ik, door dezen lust vervuld zouden hebben, wat God in Zijne zegening gezegd heeft, n.l. wast en vermenigvuldigt u, en vervult de aarde. (Gen. 1 vs. 28). Want na de zonde is deze vleeschelijke lust eerst opgekomen ; na de zonde heeft de niet onbeschaamde natuur, verloren hebbende die magt, welke het ligchaam in alle deelen onderdanig was, dezen lust gevoeld, geschaamd en gedekt. En aangaande die zegening des huwelijks, n.l. dat de gehuwden zouden wassen en vermeerderen en de aarde vervullen, hoewel dezelve in de zondigende menschen gebleven is, nogtans is die hen gegeven vóór zij gezondigd hadden, ten einde men daaruit zou mogen bekennen, dat de voortteeling der kinderen behoort tot de heerlijkheid des huwelijks, en niet tot de straf der zonde. Maar nu meenen de menschen, als geene kennis hebbende van dat geluk, hetwelk geweest is in het Paradijs, dat de menschen geene kinderen hebben kunnen winnen, dan alleen door zulks als zij bevonden en beproefd hebben, n.l. door den vleeschelijken lust, vanwege welken wij zien, dat zelfs de eerbaarheid des huwelijks zich schaamt. Ook zijn er eenigen, die de Goddelijke Schrift, in welke gelezen wordt, dat zij na de zonde over hunne naaktheid zich geschaamd hebben, en dat zij hunne schaamten bedekt hebben, gansch niet aannemen, maar die door ongeloof bespotten, (dit waren de Manicheen, die het geheele Oude Testament verwierpen). Anderen, hoewel zij de Goddelijke Schrift aannemen en eeren, willen dit zeggen „wast en vermenigvuldigt u,quot; niet verstaan hebben naar de vleeschelijke vruchtbaarheid, omdat dergelijk zeggen ook naar de ziel gelezen wordt, n.l. „gij zult mij in mijne ziel vervullen met uwe kragt; zoodat zij, door hetgeen in Genesis volgt „vervult de aarde en heerscht over dezelve,quot; bij de

aarde willen verstaan het vleesch, dat de ziel met hare tegenwoordigheid vervult, en waarover zij allermeest heerscht als zij in kragt vermenigvuldigd wordt; en aangaande de vleeschelijke vruchten, deze zeggen zij, dat zonder den vlee-schelijken lust, die na de zonde opgekomen, aanschouwd, beschaamd, en bedekt geworden is, toen zelfs niet hebben kunnen geteeld worden, evenmin als zulks nu kan geschieden, en dat zoodanige vruchten in het Paradijs niet zouden geweest zijn, maar daar builen, gelijk ook geschiedt is, want zoodra zij uit het Paradijs verdreven waren, kwamen zij tezamen om kinderen te winnen, en hebben die ook gewonnen.

HOOFDSTUK XX.

Van de huwelijkszamenkomst, die in den beginne door God ingesteld en gezegend is.

Doch wij twijfelen geenzins, hoe dat wassen, vermeerderen en de aarde vervullen, volgens de zegening Gods, eene gave des huwelijks is, hetwelk God vóór de zonde des menschen van den beginne aan ingesteld heeft, scheppende man en vrouw, welk geslacht beide kennelijk te onderscheiden is in het vleesch, want bij dit werk Gods is ook gevoegd Zijne zegening; want als de Schrift gezegd had „man en vrouw heeft Hij ze gemaakt,quot; heeft zij daarbij gevoegd „wast en vermeerdert u, en vervult de aarde, en heerscht over dezelve,' welk alles, hoewel het niet ongevoegelijk tot een geestelijk verstand kan ge duid worden, nogtans man en vrouw kan niet als iets gelijks zijnde in een mensch verslaan worden; want in hem is iels wat anders hetgeen regeert dan hetgeen geregeerd wordt, maar gelijk kennelijk blijkt in de ligchamen van verscheiden beeldtenissen, moet men zeggen, dat man en vrouw alzoo geschapen zijn, dal zij met kinderen te teelen zouden wassen, vermeerderen en de aarde vervullen; dit zoo klaar gevoelen te willen wederspreken, zou eene groote ongerijmdheid zijn. Want de Heere, toen Hij gevraagd werd of men om allerlei oorzaak zijne huisvrouw mogt verlaten, is niet gevraagd, noch van den geest die gebiedt en van hel vleesch dat onderdanig is; noch van de redelijke ziel, welke regeert, en van de onredelijke begeerte, die geregeerd wordt; noch van de aanschouwende deugd, die als heerschende uitsteekt, en van de werkende deugd, die dezelve onderdanig is; noch van het verstand des gemoeds en van de zinnen des ligchaaras, maar Hij is gansch klaar van den band des huwelijks, waardoor beide die geslachten aan elkander verbonden zijn, gevraagd geworden, of het geoorloofd was om allerlei oor zaak zijne huisvrouw te verlaten, overmits Mo zes, vanwege de hardheid des harten van de Israëliten, toegelaten had een scheldbrief te geven, waarop de Heere antwoordt en zegt; hebt gij niet gelezen, die van het begin de menschen gemaakt heeft, dal Hij hen gemaakt heeft man en vrouw? En gezegd heeft: daarom zal een mensch vader en moeder verlaten, en zal zijne vrouw aanhangen, en die twee zullen lol één vleesch zijn: alzoo dal zij niet meer twee zijn, maar één vleesch. Hetgeen dan God za-mengevoegd heeft, scheide de mensch niet. (Malth. 19 vs. 4—6). Zoo is het dan zeker, dat man en vrouw van den beginne alzoo ingesteld zijn, gelijk wij nu twee menschen van verscheiden geslacht zien en bekennen; doch dit eenige wordt daar gezegd, hetzij om de zamen-voeging des huwelijks, of om den oorsprong der vrouw, hoe zij uit de zijde des mans gemaakt is, want zelfs ook de apostel vermaant door dat eerste voorbeeld, dat door de instelling Gods voorgegaan is, ieder van de mannen, dat hij zijne huisvrouw zal liefhebben.

HOOFDSTUK XXI.

Of men ook in het Paradijs zou voort geteeld hebben, indien daar niemand gezondigd had, en of tegen de daad van den vlee-sehelijken lust aldaar gestreden zou hebben de leer der reinheid.

Nu, hij, die zegt dat de menschen niet zouden zamengekomen zijn, noch ook voortleeling zouden gedaan hebben, indien zij niet gezondigd hadden, wal zegt hij anders, dan dat de zonde om de menigte der Heiligen wil noodwendig is geweest? Want indien zij, met niet te zondigen, alleen zouden gebleven zijn (want gelijk zij meenen, indien zij niet gezondigd hadden, zouden zij niet hebben kunnen voorlteelen) voorwaar, opdat het geschieden mogt, dat er niet alleen twee regtvaardige menschen zouden zijn,

maar vele, zoo is de zonde noodzakelijk geweest, hetwelk te willen zeggen en gelooven, naardien zulks eene gansch vreemde en ongerijmde zaak is, zoo behoort men veelmeer dit te gelooven hoe het getal der Heiligen, zoo groot als noodig was tot vervulling van de allergelukzaligste Stad zou geweest zijn, al was het, dat er niemand gezondigd had, ja, dat het zoo groot zou geweest zijn als er nu door de genade Gods uit de menigte der zondaren vergaderd wordt, zoolang n.1. als de kinderen dezer wereld voort-teelen en voortgeteeld worden. En derhalve dat huwelijk waardig zijnde het geluk van het Paradijs, indien daar geene zonde geweest was, zou een beminde vrucht geteeld — en evenwel geen beschaamden lust gehad hebben. Maar hoe zulks zou kunnen geschieden, daarvan hebben wij geen voorbeeld, om zulks daarmede eenigzins te verklaren. Evenwel moet daarom niet ongeloofelijk schijnen, dat dat eene lid zonder den vleeschelijken lust onderdanig heeft kunnen zijn den wil, aan wien tegenwoordig nog zoo vele leden onderworpen zijn. En is het alzoo, dat wij onze handen en voelen bewegen, wan. neer wij willen zoodanige dingen, die wij met die leden te doen hebben, hetwelk ook geschiedt zonder eenigen tegenweer met zulke groote ligt-heid als wij in ons zeiven en in anderen zien, bijzonder in de kunstenaars en werkmeesters van allerlei ligchamelijke werkingen, in welke tot oefening van de zwakke en trage natuur bijgekomen is eene zeer wakkere kloekheid en vernuftigheid. En zullen wij niet kunnen gelooven, dat in het werk van de voortteeling der kinderen, indien daar geen vleeschelijke lust geweest was, die tot vergelding van de zonde der ongehoorzaamheid opgekomen is, die leden daartoe dienende, even als alle andere, den mensch, ten believe van zijnen wil gehoorzaam en onderdanig hadden kunnen zijn ? Heeft Cicero in de hoeken van de Republiek niet gezegd toen hij van het onderscheid der heerschingen handelde, en de gelijkenis van zoodanige zaak uit de natuur des menschen nam, heeft hij niet gezegd, dat men over de leden des ligchaams heerscht even als over kinderen, n.1. vanwege de ligt-heid der |gehoorzaming ? Heeft hij ook niet gezegd, dat de ^gebrekkige deelen, evenals slaven, met eene harder heerschappij behoordeR bedwongen te worden? En voorwaar, door natuurlijke orde wordt de ziel gesteld voor het ligchaam en nogtans heerscht de ziel over het ligchaam veel ligter dan over zich zelve. Maar deze vleeschelijke lust, waarvan wij nu spreken, is des te meer om beschaamd te zijn, overmits de ziel in hem niet kragtig genoeg over zich zelve heerscht, zooals zij wel wilde, en ook niet genoeg over haar ligchaam, zoodanig dat de wil meer dan de vleeschelijke lust de schaamachtige leden zou bewegen; want indien zulks alzoo is, zouden die leden in 't geheel niet schaamachtig zijn; maar nu is de ziel beschaamd, dat zij tegengestaan wordt door het ligchaam, dat haar onderworpen gesteld is. Maar in andere bewegingen als het gemoed zich zelf wederstaat, is het minder beschaamd, omdat het, wanneer het van zich zelf overwonnen wordt, zich zelf overwint, hoewel ongeregeld en gebrekkig, omdat het voortkomt uit die deelen, welke de rede onderdanig behoorden te zijn, evenwel wordt het gemoed door zijn eigen deelen, en alzoo door zich zelf overwonnen, want wanneer het gemoed zich zelf wel geregeld en ordelijk overwint, zoodat de onvernuftige bewegingen aan het verstand en de rede onderworpen worden, (wel verstaande indien ditzelfde verstand Gode onderworpen is) alsdan is zulks een lof en deugd. Nogtans is daar minder schaamte, wanneer het gemoed zich zelf vanwege de gebrekkige deelen niet gehoorzaam is, dan wanneer het ligchaam, dat het tweede is naast het gemoed, en dat beneden hetzelve is, en welks natuur zonder hetzelve niet leeft, dan, zeg ik, wanneer dit ligchaam het willende en bevelende gemoed niet onderdanig is. Doch naardien alle andere leden onder het bevel des wils gehouden worden, zoodanige n.1., zonder welke die leden, die tegen wil door den vleeschelijken lust opgewekt worden, niet kunnen volbrengen wat zij begeeren, zoo is 't, dat de reinheid bewaard wordt, niet met verliezing, maar met niet toelating van het genot der zonde. Deze tegenworsteling, deze tegenstrijding, deze oneenigheid tusschen wil of vleeschelijken lust, of veelmeer tot voldoening van den wil, deze ontbreking van den vleeschelijken lust zou ongetwijfeld, n.1. bijaldien de ongehoorzaamheid der schuld met geene ongehoorzaamheid der straf vergolden was geworden, in het Paradijs het huwelijk niet onderworpen geweest zijn, maar diezelfde leden, evenals allo andere leden, zou*

den den wil onderdanig geweest zijn, want dien akker der kinderteeling zou dat vat, tot dit werk geschapen zijnde, alzoo bezaaid hebben evenals de hand tegenwoordig de aarde bezaait. En alles wat de schaamte hen belette te spreken, jie van deze zaak wat dieper willen handelen, en alles wat hen dwingt met eerbied van de reine schaamachtige ooren verlof te verzoeken, daarvan zou toen geen reden geweest zijn, waarom datzelfde behoorde geschied te zijn, zoodanig dat de redenen en woorden zonder eenige vrees van onreinheid vrij uitgesproken zouden geweest zijn van alles, wat men aangaande deze leden zou kunnen bedenken. En daar zouden ook geene woorden geweest zijn, die men vuil en oneerlijk zou hebben kunnen noemen, maar alle woorden, die men van deze leden zou hebben kunnen spreken, zouden zoo eerlijk geweest zijn als alle andere woorden zijn, wanneer wij spreken van alle andere leden des ligchaams. Zoo-dan, indien iemand komt tot deze boeken, onrein zijnde, dezelve verfoeije zijne schuld en niet zijne natuur, en laat hij aanteekenen de weiken zijner onreinheid, en niet de woorden onzer noodzakelijkheid, vanwege welke de reine en godsdienstige lezer of toehoorder ligtelijk mij zulks zoolang ten beste zal houden tol ik wederleg de ongeioovigheid, handelende niet van het geloof der dingen die onbeproefd zijn, maar van het gevoelen der dingen, die beproefd zijn. En diegene voorwaar zal het lezen zonder aanstoot, die zich niet vergruwt over den apostel, bestraffende de allerverschrikkelijkste schandelijkheden der vrouwen, die haar natuurlijk gebruik veranderd hebben in zoodanig gebruik, dat tegen de natuur is. En zulks zal destemeer ons ten goede gehouden worden, dewijl wij nu niet verhalen, noch bestraffen die verdoemelijke vuiligheid, gelijk hij doet, en vermits wij evenwel in het verklaren van de genegenheden der men-schelijke voortteeling, zooveel wij kunnen, alle vuile woorden, evenals hij, vermijden.

HOOFDSTUK XXII.

Hoe de metiscken in hunne onnoozelheid, en door hunne gehoorzaamheid in het Paradijs blijvende^ alzoo de leden der voortteeling tot de kinderteeling zouden gebruikt hebben, evenals zij alle andere leden mar het belitve'n van hunnen wil ge-bruikten.

Zoodan, de man zou zijn geslacht voortgeplant hebben en de vrouw zou het ook ontvangen hebben, zijnde hare leden der voortteeling op zoo-danigen tijd, wanneer het noodig was en voor zooveel het noodig was, tot zulks door haren wil bewogen, en niet door eenigen vleeschelijken lust opgewekt. Want wij bewegen niet alleen naar onzen wil die leden, die zamengevlochten zijn met verscheiden beenderen, elk hangende aan zijn gelid, zooals voeten, handen en vingers, maar wij bewegen ook die leden, welke slap zijn door zachte en weeke zenuwen, zoodat wij die, wanneer wij ze willlen bewegen, met toereiking uitsteken en met draaijing buigen, en ook roet verstijving verharden, gelijk wij zien, dat de wil, zooveel als hij kan, die leden beweegt, die in den mond en het aangezicht zijn. Insgelijks de longen, die van alle ingewanden, uitgezonderd het merg, de zachtste zijn, en daarom in het hol van de borst beschermd en beschanst zijn; deze, zooveel belangt de adem uit- en in te halen, alsmede zooveel belangt het geluid van de stem te slaan of te matigen, evenals blaasbalgen der werklieden of der orgels, slaan den wil geheel ten dienste in 'l uitblazen, in het inademen, in 't spreken, roepen en zingen. Ik ga nog voorbij, dat eenige dieren van nature ingedrukt is, wanneer zij gevoelen, dat er op eenige plaats iets weg te jagen is, de huid of het deksel waarmede hun gansche ligchaam hekleed wordt, alleen daar bewegen, waar zij iets gevoelen, zoodat zij niet alleen de vliegen, die op hunne huid zitten, afschudden, maar zelfs ook door de schudding van hunne huid de speeren, die er in gestoken worden, afweeren. Ondertusschen, daar de mensch zulks niet kan, heeft daarom de Schepper hetzelve niet kunnen geven aan sommige dieren? Alzoo ook de mensch heeft in al zijne benedenste leden die gehoorzaamheid kunnen hebben, welke hij door zijne ongehoorzaamheid verloren heeft. Want het is Gode niet zwaar geweest, hem al-

zoo te scheppen, dat, wat nu in zijn. vleesch alleen door vleeschelijken lust bewogen wordt, alleen door zijnen wil zou bewogen geworden n; want wij kennen ook eenige naturen van omige menschen, die andere naturen geheel ongelijk zijn, en die alzoo om hare zeldzaamheid zeer te bewonderen zijn, zoodat zij eenige dingen met hun ligchaam doen, welke anderen op geenerlei wijze kunnen doen, en die zij ook naauwelijks gelooven; want er zijn eenigen, die hunne ooren roeren één voor één, of beide tegelijk. Er zijn eenigen, die, zonder hun hoofd te roeren, al hun haar, dat op hun hoofd is, naar bun voorhoofd trekken, en wederom doen kee-ren zoo vaak zij willen. Er zijn eenigen, die ongeloofelijk veel en verscheiden dingen opgegeten hebbende, nadat het een korten tijd in hun ligchaam geweest is, wat hun belieft, als uit een zak halen. Er zijn eenigen, die de stemmen van vogels en beesten en van andere men-schen alzoo nabootsen, dat dezelve, tenzij, dat ze gezien worden, van dezelve onmogelijk onderscheiden kunnen worden. Er zijn eenigen, die van beneden zonder eenige schaamte naar hun believen zooveel gebrom en geluid weten te maken, dat zij ook met dat gedeelte schijnen te zingen. Ik heb zelf gezien, dat er een man was, die zweette wanneer hij wilde. Ook is het bekend, dat er zijn, die schreijen en overvloedig tranen storten, wanneer zij willen. En bovenal is dit nog veel ongeloofelijker, hetwelk eenige broederee onlangs door versche gedachtenis bevonden hebben, namelijk: er is een ouderling geweest, genaamd Restitutus, in de parochie van de gemeente der Calamensen, die, wanneer het hem beliefde, (want hij werd gebeden om zulks te doen door hen die bij deze wonderlijke zaak wenschten tegenwoordig te zijn) op de verdichte stem van eenig schreijend mensch alle gevoel zóó van zich wist weg te nemen, dat hij daar lag als een doode, zoodat hij hen die hem knepen en staken, niet alleen niet gevoelde, maar dat hij ook, wanneer hem vuur aangelegd werd, daardoor merkelijk verbrand werd zonder eenig gevoel van pijn, dan alleen daarna uit de wonde, dat hij niet met zich zoo te houden, maar dal hij waarlijk, met niet te voelen, zijn ligchaam niet roerde, zulks bleek daaruit, omdat in hem, evenals in een dood mensch, geen adem gevonden werd, doch later zeide hij, dat hij de stemmen der menschen, wanneer zij luide spraken, evenals van verre gehoord had. Aangezien dan het ligchaam eenigen, al is 't dat zij in het verderfelijk vleesch dit ellendig leven leiden, in sommige bewegingen en genegenheden zóó wonderlijk buiten den gewonen loop der natuur onderdanig is, waarom zouden wij dan niet kunnen gelooven, dat vóór de zonde der ongehoorzaamheid en vóór de straf der menschelijke verdorvenheid de menschelijke leden zonder eenigen vleeschelijken lust in de voortteeling der kinderen niet gehoorzaam zou den hebben kunnen zijn den menschelijken wil? Zoodan, de mensch is zich zeiven overgegeven, omdat hij God verlaten heeft met zich zeiven te behagen, en dewijl hij God niet gehoorzaam was, heeft hij ook zich zeiven niet gehoorzaam kunnen zijn. En hieruit is onze ellende des te merkelijker, omdat de mensch uit kragt der-zelve niet leeft zooals hij wil, want indien hij leefde zooals bij wilde, zou hij zich gelukkig achten, evenwel zou hij het alzoo niet zijn, wanneer hij schandelijk leefde.

HOOFDSTUK XXIII.

Van de ware gelukzaligheid, die in het tijdelijk leven niet verkregen v)ordt.

Niemand leeft zooals hij wil, dan alleen hij, die gelukzalig is, en niemand is gelukzalig dan alleen hij, die geregtig is; maar zelfs hij, die geregtig is, leeft niet zooals hij wil, tenzij dat hij daar komt, waar hij in 't geheel niet kan sterven, bedrogen of gekwetst worden, en daarenboven, tenzij dat hij dan ook verzekerd is, dat hij zóó altijd zal blijven, want zulks begeert de natuur, die nimmermeer ten volle of volmaakt gelukzalig zal zijn, tenzij dat zij verkregen heeft wat zij begeert. Nu, wie is er van de menschen, die kan leven zooals hij wil, naardien zelfs het leven niet in zijne magt is; want hij wil leven, en wordt gedwongen te sterven. Derhalve dan, boe leeft zoo iemand zooals hij wil, die niet leeft zoo lang als hij wil? En indien hij wil sterven, hoe kan hij dan leven zooals hij wil, die n.1. niet wil leven? En indien hij wil sterven, niet omdat hij niet wil leven, maar opdat bij na den dood heler mag leven, zoo is 't dat hij nu nog niet leeft zooals hij wil.

maar dan eerst, wanneer hij door zijn sterven gekomen is tot hetgeen dat hij wil. Maar laat hij leven zooals hij wil, naardien hij zich zeiven daarin geperst en vermeesterd heeft, n.1. niet te willen wat hij niet kan, en te willen wat hij kan, gelijk Tarentius zegt „aangezien zulks niet kan geschieden wat gij wilt, wilt dan zulks, wat gij moogt.quot; Evenwel is hij daarom niet gelukzalig, overmits hij geduldig ellendig is; want het gelukzalig leven, indien het niet bemind wordt, heeft men niet, doch indien men het bemint en heeft, is het noodig, dat men het bemint als heerlijker zijnde dan alle andere dingen, uit oorzaak, dat men alles wat men anders bemint, om ditzelfde moet beminnen. Maar indien dit leven zóó verre bemind wordt als het waard is bemind te worden, (want die is niet gelukzalig, die het gelukzalig leven niet naar waarde bemint) kan het niet geschieden, dat hij, die het alzoo bemint, niet het eeuwige leven zou willen; derhalve zal het dan gelukzalig zijn, wanneer het eeuwig zijn zal.

HOOFDSTUK XXIV.

Hoe men moet gelooven aangaande het geluk van hen, die in het Paradijs leefden, dat zij het ambt der voortteeling hebben kunnen vervullen zonder schaamachtige begeerte.

De mensch leefde in het Paradijs zooals hij wilde zoolang hij wilde, wat God belastte, hij leefde God genietende, en uit God, den Goeden, was hij goed; hij leefde zonder eenige gebrekkigheid, hebbende zijn altijd leven alzoo in zijne magt. Hij had spijs om niet te hongeren ; drank om niet te dorsten; den boom des levens, opdat de ouderdom hem niet zou ontbinden; daar was geene verderfelijkheid in noch uit het ligchaam, welke zijne zinnen eenige moeijelijkheid of pijn aanbragt. Daar was van binnen geene ziekte, en van buiten werd niet gevreesd eenige slag of stoot; daar was eene allerhoogste gezondheid in het vleesch cn in de ziel was gerustheid. En gelijk in het Paradijs geene hitte of koude was, alzoo was in de bewoning daarvan geene kwetsing van den goeden wil, voortkomende óf uit begeerte, óf uil vrees. Daar was geheel niets droevigs, ook was daar niets ijdeiijk blijde, maar er was eene ware blijdschap, gestadig vloeijende uit God, jegens Wien weder brandde eene liefde uit reiner harte en uit eene goede conscientie en uit een ongeveinsd geloof. Daarbenevens hadden man en vrouw onder elkander een getrouw echtgenootschap, voortkomende uit eerlijke liefde; ook was daar eene eendragtige bewaking des gemoeds en des lig-chaams, en daarenboven was daar ook het onderhouden van Gods bevel zonder arbeid en moeite; daar was geene vermoeidheid die den ledigen bezwaarde, noch een slaap die den onwilligen overviel. In zoo groote gemakkelijkheid der dingen, en in zulk geluk der menschen moet het verre van ons zijn, dat wij zouden vermoeden, dat er toen geen menschelijk geslacht kon voortgeplant worden zonder vleeschelijken lust, maar wij hebben te zeggen, hoe door zoodanig believen des wils die leden bewogen werden gelijk alle andere, en dat de man zonder eeni-gen aanlokkenden prikkel des brands met gerustheid des gemoeds buiten alle verderfelijkheid van de reinheid des ligchaams instorting deed in den schoot zijner vrouw, hetwelk men niet moet nalaten te gelooven, hoewel men het door bevinding niet kan bewijzen, dewijl de beroer-lijke hitte die deelen des ligchaams toen niet bewoog, maar eene gewillige magt zulks deed als het noodig was. Ondertusschen heeft den almagtigen oppersten God, den allerhoogst goeden Schepper van alle naturen, den Heiper en Vergelder der goede willen, den Veriater en Ver-doemer der kwade willen, den Schikker en Bestuurder beide van goede en kwade willen geen raad ontbroken om het zeker getal zijner burgers door Zijne wijsheid te voren gepredestineerd zijnde, uit het verdoemde menschelijk geslacht in Zijne Stad te vervullen, onderscheidende hen niet door hunne verdiensten, dewijl de gansche massa verdoemd was, maar door genade; be-toonende alzoo aan de verlosten niet alleen van hen zeiven, maar ook van de niet verlosten, wat Hij hen schonk; want ieder bekent dan, dat hij niet door schuldige, maar door genadige goedheid verlost is van den kwaden, wanneer hij van de gemeenschap derzelfde menschen vrij werd, met wie hem eene regtvaardige straf gemeen was. En waarom zou God dan niet schep* pen diegenen, welke Hij tevoren geweien heeft, dal zouden zondigen, naardien Hij in en uit hen

kon bewijzen, aan de eene zijde, wat hunne ^schuld verdiende, en aan de andere zijde, wat door Zijne genade gegeven werd, zoodat onder dezen Schepper en Bestuurder geene verkeerde wanordelijkheid der zondaren de regte orde der dingen kon verkeeren?

HOOFDSTUK XXV.

Van de zondaars, beide engelen en menschen, wier verkeerdheid niet beroert noch verstoort de voorzienigheid Gods.

De zondaren, engelen en menschen beide, doen derhalve niets, waardoor belet worden de groote werken des Heeren, welke doorzocht zijn in al zijne willen; want Hij, die voorzienig en almagtig zijne gaven aan ieder deelt, Die kan niet alleen de goeden, maar ook zelf de kwaden gebruiken. En alzoo waarom God den kwaden engel, die vanwege zijn eersten kwaden wil al-zoo veroordeeld en verhard was, dat hij nu geen goeden wil meer had, toegelaten heeft, dat door hem de eerste mensch, die opregt geschapen was, zou verzocht worden, daarvan is dit de oorzaak, overmits hij alzoo geschapen was, indien hij op de hulpe Gods vertrouwde, dat dan de goede mensch den kwaden engel zou overwinnen; doch indien hij God, zijnen Schepper en Helper, met zich zeiven hoovaardig te behagen, kwam te verlaten, dat hij dan overwonnen zou worden, zoodat hij zijn goed had in zijn opregten wil van God geholpen zijnde, en zijn kwaad had in zijn verkeerden wil, die God verliet, want zelfs vertrouwen op de hulpe Gods kon hij niet, zonder de hulpe Gods, en evenwel daarom niet zich zeiven te behagen, had hij in zijne magt niet af te wijken van de weldaden der Goddelijke genade. Want gelijk het in de magt niet is in dit vleesch te leven zonder voedsel, doch wel in de magt is in hetzelve niet te leven gelijk zij doen, die zich zeiven dooden; alzoo we! te leven zonder de hulpe Gods zelfs in het Paradijs was niet in 's menschen magt, maar het was wèl in zijne magt kwalijk te leven, doch zóó, dat dan hunne gelukzaligheid niet zou blijven, maar dat daarentegen eene allerregtvaar-digste straf hen zou volgen. Derhalve, aangezien God niet onwetend was van dezen val des menschen, waarom zou Hij niet toelaten, dat hij zou verzocht worden van de boosheid des nijdigen engels? Want op geenerlei wijze is hij onzeker geweest, dat hij zou overwonnen worden, maar evenwel is Hij vóór wetend geweest, dat zelfs de duivel met meer heerlijkheid der Heiligen van zijn zaad geholpen zijnde, met Zijne genade zou overwonnen worden. Derhalve is het op deze wijze geschied, dat aan de eene zijde God niets verborgen was van het toekomstige, en aan de andere zijde, dat Hij met Zijne vóórwetenschap niemand gedwongen heeft te zondigen, en daarbenevens, dat Hij getoond heeft wat onderscheid er is tusschen eigen zelfhoovaardige vermetelheid en tusschen zijn eigen zelfbescherming, bewijzende zulks uit de navolgende bevinding van der engelen en menschen redelijke creaturen. Want wie zou durven gelooven of zeggen, dat het niet in Gods magt geweest is, dat noch engel, noch mensch zou vallen? Maar ditzelfde heeft Hij veel liever hunne magt niet willen afnemen, opdat Hij alzoo zou betoonen welk een groot kwaad hunne hoovaardigheid, en welk een groot goed zijne genade vermag.

HOOFDSTUK XXVI.

Van de hoedanigheid der twee Steden, namelijk van de aardsche en van de Hemelse he Stad.

Zoodan, tweederlei liefde heeft gemaakt tweederlei Steden, n.1. de aardsche Stad, strekkende de liefde van zich zelven tot versmading van God, en de Heinelsche Stad, strekkende de liefde Gods tot versmading van zich zelven. Voorts, die eerste Stad roemt in zich zelve, maar de Hemelsche roemt in den Heere, want de aardsche zoekt eere van de menschen, maar voor de inwoners van dc Hemelsche Stad is God, Die de getuige hunner conscientie is, de allermeeste eere. De aardsche Stad verheft haar hoofdzin heerlijkheid, maar de Hemelsche zegt tot haren God: 0, mijne heerlijkheid, Die mijn hoofd verhoogt. Over de eerste heerscht in hare vorsten, of in de volkeren, die zij zich onderwerpt, de lust en begeerte van heerschappij, maar in de Hemelsche dienen de burgers elkander in liefde, n.1. de Overste met tot het goede te vermanen, en de onderdanen met het goede te gehoorzamen. Dc eerste bemint in

hare magtigen hare eigen magt, maar de Hemel-sche zegt tot haren God: ik zal U beminnen, Heere! mijne kragt. En derhalve in de eerste hebben de wijzen derzelve, naar den mensch levende, gezocht óf het goede des ligchaaras, 6f bet goede der ziel, óf het goede van beiden. En indien daar eenigen van dezelve God hebben kunnen bekennen, zoo is het nogtans, dat zij Hem niet als God geëerd en gedankt hebben, maar zijn verijdeld geworden in hunne gedachten, en hun onverstandig harte is verduisterd geworden, want daar zij zich zei ven voor wijs hielden, dat is: in hun eigen wijsheid door de hoovaardigheid die in hen heerschte, zich zeiven verheffende waren, zijn zij dwaas geworden. En de heerlijkheid des onverderfelijken Gods hebben zij veranderd tot vergelijking van een beeld van den verderfelijken mensch en der vogelen, en der viervoetige en der kruipende dieren, want om zoodanige beelden te aanbidden, zijn zij óf leidslieden der volken, óf aanhangers en navolgers geweest, zoodat zij het schepsel geëerd en gediend hebben boven den schepper, Die te prijzen is in der eeuwigheid: Amen. (Rom. 1 vs. 25). Maar in de Hemelsche Stad is geene andere wijsheid der menschen dan die godsdienstigheid, waardoor de ware God teregt geëerd wordt, van welke men verwacht de belooning in het gezelschap der Heiligen, niet alleen der menschen, maar ook der engelen, zoodat God alles zal zijn in allen. (1 Cor. 15).

HOOFDSTUK I.

Van de twee ordinantiën des menschelijken geslachts, loopende van den beginne tot verscheiden einden.

Van de gelukzaligheid van het Paradijs, en daarbenevens van hel leven der eerste menschen aldaar, gelijk ook van hunne zonde en straf hebben vele menschen veel gevoeld, veel gesproken en ook veel geschreven: maar volgens dc H. Schrift hebben wij, wat wij in dezelve gelezen of uit dezelve verstaan hebben met der-zelver waarheid overeen te komen, hiervóór verhandeld. En indien zij nog dieper zouden onderzocht worden, zou zulks voortbrengen zeer vele verhandelingen; doch wij hebben thans niet zooveel tijd, dat wij kunnen blijven staan bij alle punten, die eenige ledige en neuswijze menschen zouden mogen vereischen, die bereid zijn verder te vragen dan zij begrip hebben om te verslaan. Nogtans meen ik, dat ik reeds genoeg gedaan heb met het beantwoorden van die groote en allerzwaarste vragen aangaande het begin öf der wereld, óf der ziel, öf des menschelijken geslachts, dat wij in tweederlei geslachten afgedeeld hebben, waarvan het ééne is dergenen, die naar den mensch leven en het andere dergenen, die naar God leven, en die wij ook in eene geestelijke verborgenheid tweederlei steden noemen, dat is: tweederlei gezelschappen van menschen, waarvan het eene gepredestineerd — of van tevoren beschikt is om in eeuwigheid te heerschen met God, en het andere daarentegen om de eeuwige straf te lijden met den duivel. Doch wat belangt het einde van deze steden, daarvan zullen wij later spreken. Maar nu, aangezien wij van de opkomst dier steden, zoo ten aanzien van de engelen, van welker getal wij gelijkenis hebben, alsmede van de eerste twee menschen genoeg gesproken hebben, zoo dunkt mij nu, dat ik ook behoor aan te vangen den voortgang van die steden, beginnende van dien lijd, dat de eerste menschen zijn begonnen voort te teelen, tot dien tijd toe, wanneer de menschen met de voortteeling zullen ophouden; want die gansche tijd of eeuw, waarin de stervenden afgaan en zij, die geboren worden, aankomen, is de voortgang van die twee sleden, waarvan wij hier handelen. Zoodan, allereerst is van die twee ouderen des menschelijken geslachts Kaïn geboren, behoorende lot de stad der menschen, en daarna is geboren Abel, behoorende tot de Stad Gods, evenals wij in één en denzelfden mensch metterdaad bevinden hetgeen de apostel zegt, n.I. dal niet eersl is hel geestelijke, maar het natuurlijke, en daarna het geestelijke, (1 Cor.

Id vs. 46), zoodat het ook geschiedt dat ieder aizoo hij uit een verdoemden stam voortkomt, noodwendig uit Adam eerst kwaad en vieesche-lijk moet zijn; doch daarna, indien hij door de wedergeboorte in Christus toeneemt, wordt Hij goed en geestelijk. Aizoo is het ook geschied in 't gansche menscheiijke geslacht, toen allereerst die twee sleden, beide door geboren te worden en te sterven, haren voortgang begonnen zijn, dat allereerst geboren is een burger dezer wereld, en na hem is geboren een vreemdeling in deze wereld, die behoorde tot de Stad Gods, zijnde door genade gepredestineerd, door genade verkoren, door genade een vreemdeling van beneden, door genade een burger van boven, want die mensch, zooveel hem zeiven aangaat komt voort uit diezelfde massa, die door oorspronkelijkheid geheel verdoemd is; maar God, even gelijk een pottebakker (want deze gelijkenis brengt de apostel zeer wijselijk voort) heeft uit dezelfde stof gemaakt het eene vat ter eere en het andere ter oneere. Doch het eerste is gemaakt ter oneere, en daarna het andere ter eere; want zelfs in den zelfden mensch is eerst het verwerpelijke, waarvan wij allereerst moeten beginnen en waar het geenzins noodwendig is dat wij zullen blijven; en daarna is het opregte en goede, tot hetwelk wij verder komen, en tot hetwelk wij komende, eindelijk blijven. Aizoo, niet ieder mensch die boos is, zal goed worden, maar nogtans zal niemand goed worden, die niet tevoren boos was. Maar naarmate iemand eerder beter wordt, naar die mate zal hij ook eerder een bewoner van de Hemelsche Stad genoemd worden. Zoodan, van Kaïn is geschreven, dat hij eene stad gebouwd heeft, maar Abel, als een vreemdeling zijnde, heeft geene stad gebouwd; want de stad der Heiligen is van boven, hoewei dezelve hier hare burgers baart, in welke zij in vreemdelingschap is tot dat de lijd van haar Rijk komt, want zij zal dan vergaderen al hare burgers, verrijzende in hunne ligchamen, wan. neer hen gegeven zal worden het beloofde Rijk, alwaar zij met haren Prins, den Koning der eeuwen, zonder eenig einde van tijd zullen heerschen.

HOOFDSTUK II.

Fan de kinderen des vleesches en can de kinderen der belofte.

En voorwaar eene zekere schaduw van deze stad en een prophetisch voorbeeld heeft gediend op aarde meer om haar te beteekenen dan om haar te vertoonen, hetwelk geschiedde toen het behoorlijk was, dat zij zou aangewezen worden; derhalve deze slad is gezegd heilig te zijn uit kragt van het beteekende beeld, en niet vanwege zoodanige uitgedrukte waarheid, gelijk zij zal toekomstig zijn. Van dit dienstbare voorbeeld en van die vrije slad, die dezelve betee-kent, spreekt de apostel aldus tot de Galaten: zegt mij, gij die onder de wet wilt zijn! hoort gij de wet niet? Want er is geschreven, dat Abraham twee zonen had, eenen uit de dienstmaagd, en eenen uit de vrije. Maar gene, die uit de dienstmaagd was, is naar het vleesch geboren geweest; doch deze, die uit de vrije was, door de belofte. Hetwelk dingen zijn, die andere beduiding hebben; want deze zijn de 2 Verbonden ; het eene van den berg Sina, tot dienstbaarheid barende, hetwelk is Agar: want dit, n.l. Agar, is Sina een berg in Arabië, en komt overeen met Jeruzalem, dat nu is, en is dienstbaar met hare kinderen. Maar Jeruzalem, dat boven is, dat is vrij, hetwelk is ons aller moeder. Want er is geschreven: zijt vrolijk, gij onvruchtbare, die niet baart! Breek uit en roep, gij, die geenen barensnood hebt! Want de kinderen der eenzame zijn veelmeer, dan dergene, die den man heeft. Maar wij, broeders! zijn kinderen der belofte, als Izaak was. Doch ge-lijkerwijs toen, die naar het vleesch geboren was, dengenen vervolgde, die naar den geest geboren was, aizoo ook nu. Maar wat zegt de Schrift? Werp de dienstmaagd uit en haren zoon; want de zoon der dienstmaagd zal geenzins erven met den zoon der vrije, zoodan, broeders! wij zijn niet kinderen der dienstmaagd maar der vrije. (Gal. 4 vs. 21—31). Deze wijze van dit aizoo te verstaan, voortkomende van de verklaring des apostels, opent ons zulk eene plaats, die ons aanwijst hoe en op welke wijze wij de Schriften van het Oude en Nieuwe Testament behooren te nemen, want een deel van de aardsche slad is een beeld van de Hemelsche Stad geworden, niet met zich zelve te beteekenen, maar met de andere te bc-

teekenen, en derhalve is zij dienstbaar; want zij is ingesteld, niet om zich zelve, maar om een ander te beteekenen, en door voorgaande andere beteekenis is deze voorbeeldende stad zelve voor-gebeeld geweest, want Hagar, de dienstmaagd van Sara, en haar zoon zijn als voorbeelden van dit voorbeeld geweest. En aangezien de schaduwen zouden voorbijgaan door het opkomen van het licht, daarom heeft de vrije Sara, die beteekende de vrije stad, om die wederom op eene andere wijze te beteekenen, gezegd: drijft uit de dienstmaagd en haren zoon, want de zoon der dienstmaagd zal geen erfgenaam zijn met mijn zoon Izaak, hetwelk de apostel zegt met den zoon der vrije. Zoodan, in deze aardsche stad vinden wij tweederlei gestaltenissen, van welke de eene hare eigen tegenwoordigheid bewijst, en de andere door hare tegenwoordigheid dient tot beteekening van de Hemelsche Stad. Nu, de natuur, door de zonde verdorven zijnde, baart burgers van de aardste stad, maar de genade, bevrijdende de natuur van de zonde, baart burgers van de Hemelsche Stad, zoodat de eersten genoemd worden vaten des toorn, en de anderen vaten der barmhartigheid. (Rom. 9 vs. 22 en 23). Zulks is ook beduid geweest in de twee zonen van Abraham, want de eene, Ismaël genoemd, is van de dienstmaagd Hagar naar het vleesch geboren, maar de andere, Izaak genoemd, is van de vrije Sara naar de belofte geboren. Beide zijn zij wel van het zaad Abrahams, maar den eersten heeft de gewoonte, die aanwijst op de natuur voortgeteeld. Maar den anderen heeft de belofte, die beduidt de genade, gegeven. In den eersten wordt de menschelijke gewoonte betoond, maar in dezen wordt de Goddelijke weldaad aangeprezen.

Zoodan, Ismaël is geboren gelijk andere men-schen geboren werden, n.l. volgens de gewone wet der natuur, en daarom wordt er gezegd naar het vleesch; niet dat zoodanige dingen geene weldaden Gods zijn, of dat God die niet werkt. Wiens werkende wijsheid, gelijk geschreven is, alles van einde tot einde kragtig aanroert, en alles zoetelijk bestiert, maar omdat hier beteekend moest worden die gave Gods, die de genade, zonder iets schuldig te zijn, om niet den menschen geeft, zoo is het, dat op deze wijze zijn zoon moest gegeven worden, n.l. voor zooveel het de natuur niet toebehoorde volgens haren gewonen loop, want de natuur in zoodanige vermenging van man en vrouw als die van Abraham en Sara, weigert de voortteeling der kinderen, n.l. in dien ouderdom, en daarenboven ook bijkomende de onvruchtbaarheid der vrouw, die zelfs ook toen niet baren kon, dewijl de ouderdom niet noodig was bij de vruchtbaarheid, maar deze bij den ouderdom; dat aan die natuur, alzoo gesteld zijnde, geene vrucht van nakomelingen toekwam, dit beduidt, dat de natuur des menschelijken geslachts, door de zonde verdorven zijnde, en alzoo met regt verdoemd, geene ware gelukzaligheid in de toekomst verdiende. Zoodan, wel te regt beduidt Izaak, naar de belofte geboren zijnde, de kinderen der genade, de burgers van de vrije stad, de medegenooten van de eeuwige vrede, waar geen liefde is van eigen en bijzonderen wil, maar zoodanige liefde, die zich verheugt in dat ééne en onveranderlijke goed, en die uit velen één hart maakt, dat is: die eene volmaakte, eendrachtige gehoorzaamheid der liefde geworden is.

HOOFDSTUK III.

Fan de onvruchtbaarheid van Sara, welke de genade Gods vruchtbaar gemaakt heeft.

Want Sara was onvruchtbaar, en door wanhoop van vrucht zocht zij ten minste van hare dienstmaagd te hebben, wat zij van zich zelve niet kon krijgen. Alzoo heeft zij hare dienstmaagd overgegeven om bevrucht te worden van haren man, van dien zij wel wilde baren, maar niet kon. Derhalve heeft zij ook op die wijze den schuldigen pligt van haren man vereischt.

HOOFDSTUK IV.

Van den strijd en de vrede der aardsche Stad.

Maar aangaande de aardsche Stad, die niet eeuwig zal zijn, (want zij zal niet meer eene stad zijn, wanneer zij veroordeeld zal zijn tot de uiterste straffe) deze heeft alhier haar goed, door welks gemeenschap zij zich verheugt met zulke blijdschap als er van zulke dingen kan zijn^ En daar dit goed niet zóó is, dat het geene vrees of benaauwdheden zou aanbrengen aan zijne liefhebbers, zoo is 't, dat deze Stad in 't alge-

meen tegen zich zelve verdeeld wordt met twisten en oorlogen, en met najaging van doodelijk verderfelijke of waarlijk sterfelijke overwinningen; want deze stad van wat gedeelte zij tegen eenig ander gedeelte van haar zelf met oorlogen opstaat, zoekt altijd overwinnares te zijn der volken, daar zij zelve gevangen is onder de gebreken en ondeugden. En al is 't, wanneer zij overwint, dat zij zich zelve hoo-vaardig verheft, niettemin is zij dan mede verderfelijk of doodelijk vergiftig. En wanneer zij overlegt hare gelegenheid en gemeene gevallen, zoo is het, dat zij meer door de tegenspoeden, die haar kunnen overkomen, benaauwd wordt, dan zij door den voorspoed, die idj genoten heeft, verheven wordt. En op zoodanige wijze is het eene sterfelijke overwinning, want met gestadig te blijven, heeft zij over die niet altijd kunnen heerschen, die zij heeft kunnen te onder brengen met te overwinnen. Doch met geene reden worden die dingen gezegd niet goed te zijn, die deze Stad begeert, dewijl zij zelve ook in haar menschelijk geslacht het beste is, want zij begeert voor deze laagste dingen eene aardsche vrede; tot dezelve verlangt zij te komen door oorlog, en indien zij overwint, en zoo er niemand is die haar wederstaat, zal het vrede zijn, die tevoren niet hadden die deelen, die tegen elkander streden, en die vanwege de dingen, die zij te zamen en tegelijk niet konden hebben door eene ongelukkige gebrekkigheid, oorlogvoerden. Deze vrede zoeken de lastige en moeijelijke oorlogen, deze verkrijgt de overwinning, die zoo heerlijk geacht wordt. Nu, wanneer zij overwinnen, die voor de regtvaardigste zaak strijden, wie twijfelt er aan, dat men zich dan behoort te verblijden vanwege zulk eene overwinning, en wie acht niet, dat dan eene wensche-lijke vrede gekomen is? Voorwaar, dit zijn goeden, en zonder twijfel gaven Gods. Maar indien hel alzoo is, dat met verachting van die beste goederen (die tot de stad hierboven behooren, waar de overwinning zeker zal zijn in eeuwige en allerhoogste vrede) hiertegen deze aardsche goederen alzoo begeerd worden, dat zij geloofd worden of alleen te zijn, of dat zij meer bemind worden dan die dingen, die geloofd worden beter te zijn, zoo moet noodwendig zijn, dat hierover niet alleen ellende zal volgen, maar dat ook de ellende, die reeds in haar is, zal vermeerderd worden.

HOOFDSTUK V.

Van den stichter der aardsche Stad, die een broedermoorder was, met wiens goddeloosheid een stichter van de stad Rome, door het dooden van zijn broeder, ook wel overeengekomen is.

De stichter der aardsche stad is geweest een broedermoorder, want hij heeft zijn broeder, die een burger der eeuwige stad en een vreemdeling op aarde was, door nijdigheid overwonnen en gedood, zoodat het ook niet te verwonderen is, dat zoo langen tijd daarna, in het opbouwen van die stad, die het hoofd zou worden van deze aardsche stad, daar wij hier van spreken, en die over zoovele volken zou heerschen, der-zelve als een zeker beeld van haar geslacht overeengekomen is met dit allereerste voorbeeld en gelijk het de Grieken noemen, met dit eerste voorschrift, want alhier zijn ook, gelijk een zeker poëet hunne gruwelijke daad verhaalt, de allereerste muren bevochtigd geweest met het broederbloed. Want op deze wijze is Rome gebouwd; derhalve, wanneer de Romeinsche historie betuigt, dat Remus gedood is door zijn broeder Romulus, zoo wordt ook meteen te kennen gegeven, dat zij beide burgers geweest zijn van de aardsche stad, en dat zij beide, vanwege de stichting der Romeinsche republiek, eere zochten; maar beide konden zij die zoo groot niet hebben als één alleen die kon hebben, want hij, die met heerlijkheid en grooten roem wilde heerschen, zou minder moeten heerschen wanneer zijne magt door het leven van zijn medegenoot verminderd werd. En opdat één de heerschappij zou hebben, heeft men den medegenoot van kant geholpen, en alzoo is dezelve door gruwelijke boosheid groot geworden tot erger, vermits hij door opregtheid kleiner was tot beter. Maar deze broeders Kaïn en Abel hadden beide onder elkander geene gelijke begeerte der aardsche dingen, en vanwege zulks heeft de een den ander niet benijd, n.1. als de heerschappij van hem, die den ander gedood heeft, te erger zou zijn indien zij beide kwamen te heerschen, want Abel zocht geene heerschappij in die stad, die gebouwd werd door zijn broeder, maar zulks heeft gedaan die dui-velsche nijdigheid, door welke de kwaden de goeden benijden, waarvan geene andere oorzaak

is, dan omdat dezen goed en zij kwaad zijn; want de bezitting der goedheid wordt op geenerlei wijze minder door het bijkomen of bijblijven van een medegenoot, ja de bezitting der goedheid wordt zooveel te wijder uitgebreid, naar male de eendrpgtige liefde der bondge-nooten die tegen de nijdigheid bezit. En voorwaar, die genegenheid zal hij niet hebben, die dezelve niet wil gemeen hebben. En zooveel te grooler zal diegene die vinden, hoe hij dan te meer kan beminnen zijn medegenoot, ünder-tusschen hetgeen er opgerezen is tusschen Remus en Romulus, dat toont ons hoe en op welke wijze de aardsche stad tegen zich zelve verdeeld werd, en wat er ontslaan is tusschen Kaïn en Abel, dat bewijst ons de vijandschap tusschen die 2 sleden, n.l. de Stad Gods en die der men-schen. Derhalve strijden onder elkander kwaden en kwaden, insgelijks strijden onder elkander goeden en kwaden , maar goeden en goeden, indien zij volmaakt zijn, kunnen onder elkander niet strijden, maar die nog toenemende en nog niet volmaakt zijn, kunnen tegen elkander strijden, n.l. even alzoo dat de goede ten aanzien van dat gedeelte, tegen een ander strijdt, ten aanzien van hetwelk hij tegen zich zelven strijdt, want in een mensch begeert het vleesch tegen den geest en de geest tegen het vleesch. (Gal. 5 vs. 15). Derhalve de geestelijke begeerte kan strijden tegen de vleeschelijke begeerte van een ander, of de vleeschelijke begeerte kan strijden tegen de geestelijke begeerte van een ander, evenals onder elkander strijden de goeden en kwaden; of ook de vleeschelijke begeerten van 2 goeden, die nog niet volmaakt zijn, kunnen tegen elkander strijden evenals de kwaden tegen elkander strijden, tot tijd en wijle, dat de gezondheid van hen, die allengs genezen worden, tot o'e laatste overwinning gebragt wordt.

HOOFDSTUK VI.

Van de zwakheden, die, uit de straf der zonde, ook zelfs de burgers der Stad Gods in het vreemdelingschap dezes levens lijden, vanwelke zij door de genezing Gods gezond gemaakt worden.

Want die zwakheid, dat is: die ongehoorzaamheid, vanwelke wij in het vierde Boek gesproken hebben, is eene straf der eerste ongehoorzaamheid, en alzoo is het niet de natuur, maar een gebrek derzelve; derhalve wordt ook gezegd legen de goeden, die toenemende zijn, en die uit het geloof in die vreemdelingschap leven: draagt elkanders lasten, en vervult alzoo de wet van Christus. Insgelijks wordt ook elders gezegd: straft de onrusligen, vertroost de kleinmoedigen, neemt op de zwakken, weest geduldig jegens allen, en ziel toe, dat niemand den anderen kwaad voor kwaad vergelde. Evenzoo op eene andere plaaals: indien ook een mensch overvallen ware door eenige misdaad, gij, die geestelijk zijl, brengt den zoodanige teregt met den geest der zachtmoedigheid, ziende op u zelven, opdat ook gij niet verzocht wordt. (Gal. G vs. 1). En elders: laat de zon niet onder gaan over uwen troon. En in het Evangelie : indien uw broeder tegen u zondigt, bestraf hem tusschen u en hem alleen. (Matth. 18 vs. 15). Insgelijks aangaande de zonden, in welke de aansloot van velen verhoed wordt, zegt de apostel aldus: die zondigen, bestraf die in tegenwoordigheid van allen, opdat ook de anderen vreeze mogen hebben. (1 Tim. 5 vs. 20). En vanwege dit alles worden ook vele bevelen gegeven om elkander le vergeven, hetwelk geschiedt met groole vlijtigheid om vrede le houden, zonder welke niemand God kan zien. (Hebr. 12 vs. 14). En daartoe dient ook die schrik, als n.l. die dienslknecht belast werd de schulden le betalen van tien duizend talenten, die hem kwijtgescholden waren, overmits hij de schuld van honderd penningen zijnen mededienslknecht niet kwijl gescholden had, bij welke gelijkenis, voorgesteld zijnde, Jezus gevoegd heeft: alzoo zal ook mijn Hemelsche Vader u doen, indien gij niet van harte vergeeft een iegelijk zijnen broeder zijne misdaden. (Matth. 18 vs. 35). En op deze wijze worden genezen de burgers der Stad Gods, die in deze aardsche stad in vreemdelingschap zijn, en die zuchten naar de vrede van het Vaderland hier boven. Doch de H. Geest werkt inwendig, opdat eenige kragt hebben die medicijn d'e aangedaan wordt uitwendig. Want anders, al was het dat God zelf gebruikte het schepsel dal hern onderworpen is, en in eenige menschelijke gedaante aansprak de mensche-lijke zinnen, hetzij die dos ligchaams, of ook die zinnen, welke wij, do voorgaande gansch gelijk, in den droom hebben, en dat Hij ondertusschen

door Zijne inwendige genade het gemoed niet regeert en beweegt, zoo is het dat al die prediking der Waarheid den mensch niets baat. Nu, God doet zulks, onderscheidende de vaten des toorns van de vaten der barmhartigheid, door eene zekere beschikking, die Hem bekend is, welke gansch verborgen, maar nogtans rechtvaardig is. Want, wanneer Hij helpt op wonderlijke en verborgene wijzen, en door Zijne hulp de zonde, die daar woont in onze leden, welke veelmeer eene straf der zonde is, niet heerst, gelijk de apostel beveelt, in ons sterfelijk ligchaam, om haar te gehoorzamen in de begeerlijkheden van dat ligchaam, en dat wij ook ten dienste derzelve onze leden niet overgeven evenals wapenen der ongeregligheid, zoo is het, dat de mensch omgewend wordt tot zoodanig verstand, dat door de regering van God zich zeiven niet inwilligt tot het kwade, dewijl dezelfde mensch heeft in dit leven zijn verstand geruster regerende, en daarna als de gezondheid volkomen is en de onsterfelijkheid verkregen, alsdan zal hij hetzelve hebben, heerschende zonder eenige zonde in de eeuwige vrede.

HOOFDSTUK Vil.

Van de oorzaak van Kaïn 's boosheid^ en van zijne hardnekkigheid, alsmede van zijne voorgenomene boosheid, die zelfs door de aanspraak Gods, niet weder houden is-

Maar wat wij tot nu (oe naar ons vermogen verklaard hebben, n.l. dat God tot Kaïn gesproken heeft, te moeten gelijk Hij tot den eersten mensch sprak, n.l. door eenige aan God onderworpene creaturen in eene gevoegelijke gedaante evenals hun medegezel, wat heeft hem dit alles gebaat? Heeft hij niet evenwel zijne voorgenomene boosheid, aangaande het dooden van zijn broeden, ook na het woord der goddelijke vermaning, bedreven? Want als God hun beider offeranden onderscheiden had, door naar het eene te zien en niet naar het andere, aangaande hetwelk men niet te twijfelen heeft, of Hij heeft zulks kunnen bekennen door het betuigen van eenig zigtbaar teeken. En dewijl God zulks gedaan had, omdat Kaïns werken boos, en die van zijn broeder goed waren, is Kaïn daarover zeer toornig geworden, en zijn gebaar veranderde;

want alzoo is er geschreven: en de Heere sprak tot Kaïn : waarom zijt gij ontstoken ? En waarom is uw aangezigt vervallen ? Is er niet, indien gij wèl doet, verhooging? En zoo gij niet wèl doet, de zonde ligt aan de deur; zijne begeerte is toch tot u, en gij zult over hem heerschen, (Gen. 4 : 5). In deze vermaning, die God bijgebragt heeft lot Kaïn, daar er niet blijkt, aangaande hetgeen gezegd is: is er niet indien gij wel doet verhooging? En zoo gij niet wèl doet, de zonde ligt aan de deur, waarom of waaruit zulks gezegd is,zooishet dat de duisterheid derzelve velerlei uitleggingen en verklaringen voorlgebragt heeft, dewijl ieder uitlegger der Goddelijke Schrift dezelfde spreuk, naar den regel van zijn geloof, gepoogd heeft te verklaren. Want eene offerande wordt dan teregt geofferd, wanneer die geofferd wordt aan den waren God, aan Wien men alleen offerande te doen heeft. In welk opzigt Kaïn Gode mishaagd heeft, is moeijelijk te zeggen. Doch de apostel Johannes, van deze broeders sprekende, zegt aldus: niet gelijk Kaïn, die uit den booze was, en zijnen broeder doodsloeg; en om welke oorzaak sloeg hij hem dood ? Omdat zijne werken boos waren, en die van zijnen broeder reglvaardig, waarmede ons te verstaan gegeven wordt, dat God daarom niet gezien heeft op zijne gaven, omdat hij op deze wijze kwalijk deelde, n.l. gevende God iels van het zijne, maar niet zich zeiven, hetwelk allen doen, welke betragten niet Gods wil, maar hun eigen wil, n.l. zij, die levende niet met een opregt, maar met een verkeerd harte, Gode eene zekere gave offeren, door welke zij meenen dat Hij verzoend kan worden, en dat te dien einde niet om hunne booze begeerlijkheden Ie genezen, maar om die te vervullen en Ie verzadigen. En dit is de eigenschap der aardsche stad, God of de goden te eeren, teneinde zij door Zijne of hunne hulp mag regeren in overwinning en aardsche vrede, niet uit liefde van ten beste Ie vorderen, maar uit begeerte om Ie heerschen. Want de vromen gebruiken de wereld om God te genieten, maar de onvromen daarentegen willen God gebruiken om do wereld te genieten, wèl verslaande zij, die gelooven dat Hij is, en dat Hij daarenboven de menschelijke zaken ook bestuurt; want er zijn ook zulken, die nog veel onvromer en erger zijn, n.l. die zulks niet gelooven. Zoodan, toen Kaïn bekende dat God genadig aangezien had

de oflerande zijns broeders, en dat Hij daarentegen zijne offerande niet aangezien had, toen had hij zijnen goeden broeder behooren na te volgen in plaats van hem te benijden. Maar aangezien hij droevig werd en zijn gelaat veranderde, heeft God die zonde bijzonder bestraft, n.l. de droefheid over zijns broeders vroomheid, want deze bestraffende, heeft Hij hem gevraagd, zeggende: waarom wordt gij droevig, en waarom 's uw aangezigt vervallen? Want dat hij zijnen broeder benijdde, zulks zag God en bestrafte Hij. Want anderzins zulks kon den menschen, voor wie het hart van een ander verborgen is₅ twijfelachtig en gansch onzeker zijn, n.l. of hij met die droefheid bedroefd was geweest over zijne boosheid, door welke hij merkte dat hij God mishaagde, dan of hij droevig was geweest over de goedheid zijns broeders, die Gode behaagd heeft als Hij zijne offerande genadig aanzag. Maar God geeft reden, waarom Hij Kaïns offerande niet genadig heeft willen aannemen, n.l. omdat hij meer met regt Hem mishaagde, dan hem zijn broeder deed, die hem te onregte mishaagde, dewijl Kaïn onregtvaardig was, doordien hij niet opregt leefde, en mitsdien onwaardig, dat zijne offerande behagelijk zou aange. nomen worden, dewijl hij daarmede betoond heeft hoe hoogst onregtvaardig hij was, dat hij zijn regtvaardigen broeder zonder reden haatte. Nogtans laat Hij hem niet henen gaan zonder een heilig, regtvaardig en goed bevel, want Hij zegt: is er niet, indien gij wel doet, verhooging? En zoo gij niet wel doet, de zonde ligt aan de deure; zijne begeerte is toch tot u, en gij zult over hem heerschen. Over wien ? Over zijnen broeder? Dat zij verre! Over wie anders dan over de zonde? Want Hij had gezegd: gij hebt gezondigd, en daarna voegt Hij er bij! is er niet, indien gij wel doet, verhooging? Zijne begeerte is toch tot u, en gij zult over hem heerschen. Dit kan ook aldus verstaan worden, n.l. dat d^ omwending der zonde geheel tot den mensch behoort, zoodat hij moet welen, dat hij, die zondigt, zulks niemand anders moet toeëige-nen dan zich zeiven, want dit is eene heilzame en genezende medicijn der boetvaardigheid en zoodanige bede der genade, die niet ongevoegelijk is, n.l. als Hij zegt: zijne begeerte is toch tot u, dat men dan daarmede verstaat, niet dat zulks zal zijn, maar dat zulks dadelijk moet zijn, zoodat het is eene reden van een die beveelt, en niet van een, die iets in de toekomst voorzegt; want een iegelijk zal heerschen over de zonde, indien hij dezelve niet boven zich zeiven verheft met haar voor te staan. Maar indien hij haar zich zeiven met berouw en leedwezen onderwerpt, want anderzins, indien gij voorstaat de zonde, over u komende, zoo zult gij dienstbaar zijn aan de zonde, over u heerschende; maar wanneer men verstaat bij de zonde de vleeschelijke begeerlijkheid, van welke de apostel zegt: het vleesch begeert legen den geest, onder de vruchten van welk vleesch hij ook de nijdigheid verhaalt, door welke Kaïn geprikkeld werd tot zijns broeders verderf, alsdan wordt daar wel verstaan, dat zulks zal zijn, dat is: dat zijne begeerte lot u zal zijn, en dat gij over hem zult heerschen; want wanneer dat vleeschelijke veel bewogen zal zijn, dat de apostel zonde noemt, als hij zegt: zoo doe ik dan nu dat niet meer, maar de zonde die in mij woont, welk deel des gemoeds ook de philo-sophen zeggen gebrekkig en verdorven te zijn, en dat het niet het verstand moet trekken, maar dat over hetzelve het verstand moet heerschen, en hetzelve door zijne reden alle ongeoorloofde werken moet bedwingen. Zoo wanneer dat deel bewogen of getergd zal zijn om iels kwaads te doen, alsdan, indien het rust en gehoorzaam zich voegt naar den apostel, zeggende : begeeft uwe leden niet ter zonde om wapenen der ongeregligheid te zijn, alsdan is het, dat dalzelfde deel, bedwongen en overwonnen zijnde, omgewend wordt tot het versland, zoodat de rede er over heerscht. En dit is hel, wat God geboden heeft aan dezen mensch, die met fakkelen des nijds ontstoken was legen zijnen broeder, en die hem, dien hij behoorde na te volgen, van de aarde begeerde weg te nemen. Heigeen tot Kaïn gesproken is van de zonde, of van de verdorvane begeerlijkheid des vleesches, dal wordt in het 16de vers van Gen. 3 gesproken van Eva, alwaar men te verslaan heeft, dat de man in het regeren van zijne vrouw evenzoo behoort te zijn als de ziel in het regeren van het vleesch. En derhalve zegt de apostel: die zijne eigene vrouw lief heeft, die heeft zich zei ven lief; want niemand heeft ook ooit zijn eigen vleesch gehaat. (Ephezen 5 vs. 28 en 29). Doch dit gebod

Gods heeft Kaïn als een overtreder ontvangen; derhalve door toeneming van de zonde der nijdigheid heeft hij zijn broeder lagen gelegd en gedood; zóódanig iemand was de stichter der aardsche stad. Nu, aangaande hoe Kaïn beduid heeft de Joden, van wie Christus, de herder der schapen, dat is: de herder der menschen, gedood is, dien Abel, de herder der schapen, dat is: de herder der beesten, tevoren afgebeeld heeft, zulks (aangezien het eene zaak is, die bestaat in eene profetische gelijkenis) laat ik tegenwoordig na te verhalen, des te meer, alzoo ik gedachtig ben, dat ik hiervan reeds eenige dingen tegen Faustus, den Manicheer, gesproken heb.

HOOFDSTUK VIII.

Wi aar om Kaïn in het begin van het mensche-lijk geslacht eene stad gebouwd heeft.

Maar opdat de Schrift niet ongeloofelijk schijne, dunkt mij nu goed, die historie te behandelen, die zegt, dat door één mensch gebouwd is eene zekere stad ten tijde, dat er op de aarde niet meer dan 3 mannen schijnen geweest te zijn (te weten, toen Kaïn zijnen broeder Abel gedood had) n.I. de eerste mensch, vader van allen, Kaïn zelf, en zijn zoon Hanoch, naarwien die stad genoemd is. Maar zij, die deze zwarigheid maken, bedenken niet, dat de schrijver van de heilige historie niet noodig had al de menschen te noemen, die er toen konden zijn, zoodat hij alleen die genoemd heefl, die zijn voorgenomen werk vereischte; want het voornemen van dezen schrijver, die dit door den Heiligen Geest verhandelde, is geweest, door vervolg van zekere geslachten, uit één mensch voortgekomen zijnde, te komen tot Abraham, en daarna voorts uit zijn zaad tot het volk Gods, teneinde in hetzelve, alzoo het altijd onderscheiden bleef van andere volken, voorgebeeld en voorzegd zouden worden al die dingen, welke aangaande die stad (welker rijk eeuwig zal zijn) en aangaande haar Koning en Opbouwer Christus, in den Geest voorzien werden, dat toekomstig zouden zijn, hetwelk alles zóó verhaald wordt, dat ondertusschen niet gezwegen wordt van het andere gezelschap der menschen, dat wij de aardsche stad noemen, sprekende daarvan zóóveel als dienstig was verhaald te worden, opdat De stad Gois.

121

alzoo de Stad Gods door vergelijking met hare tegen-stad des te klaarder bekend worde. Wanneer dan de Goddelijke Schrift, ter plaatse, waar zij het getal jaren, welke die menschen geleefd hebben, verhaalt, op deze wijze besluit, n.1. dat zij zegt van hen, van wie zij gesproken heeft „en hij gewon zonen en dochteren, en al de dagen van dezen of dien, welke hij geleefd heeft, zijn geweest zooveel jaren, en hij is gestorven. Naardien de Schrift hunne zonen en dochters niet noemt, zal men vanwege zulks niet noodig hebben te verstaan, dat binnen zoovele jaren, welke de menschen in de eerste eeuwen der wereld leefden, eene groote menigte menschen heeft kunnen geboren worden, door welker bijeenkomsten en vergaderingen zelfs vele steden konden gebouwd worden ? Maar het heeft God eigenlijk aangegaan, door Wiens inblazing deze dingen geschreven zijn, deze twee gezelschappen in hunne verscheiden geslachten allereerst te stellen en te onderscheiden, opdat alzoo afgezonderd op zich zelf aan de ééne zijde de geslachten der menschen, dat is: van hen die naar den mensch leven, en ook afgezonderd op zich zelve aan de andere zijde de geslachten der kinderen Gods, dat is: der menschen die naar God leven, beide in orde gesteld zouden worden tot den zondvloed toe, alwaar verhaald worden de afscheiding en zamenvoeging van beide geslachten ; want de afscheiding wordt aangewezen als de geslachten van beide elk bijzonder verhaald worden, n.1. aan de eene zijde van den broedermoorder Kaïn, en aan de andere zijde van Seth, want deze is ook geboren van Adam, in plaats van Abel, die door zijnen broeder gedood was. En de zamenvoeging wordt daar. mede aangewezen, alzoo de goeden tot erger zich gewend hadden, dat zij alle gelijkelijk zoodanig geworden zijn, dat zij met den zondvloed uitgeroeid zijn, uitgezonderd de eenige regtvaar-dige Noach en zijne huisvrouw en zijne 3 zonen met hunne vrouwen, welke 8 menschen in die uitroeijing aller sterfelijke menschen verwaardigd zijn door de arke te ontkomen. Zoodan, aan gaande hetgeen er geschreven is: en Kaïn bekende zijne huisvrouw, en zij werd bevrucht, en baarde Hanoch, en hij bouwde eene stad (^)

122 AUGUSTINUS

en noemde den naam derzelve naar den naam zijns zoons Hanoch; daaruit volgt niet, dat men hebbe te gelooven, dat hij dien zoon allereerst geteeld heeft, want men heeft zulks daaruit niet te denken, wanneer daar gezegd wordt, dat hij zijne huisvrouw bekend heeft, even alsof hij zich toen eerst door bij slapen met haar vermengd had; want zelfs van Adam is niet toen alleen dit gezegd, toen Kaïn ontvangen is geweest, dien hij tot zijn eerstgeboren zoon schijnt gehad te hebben; maar daarna zegt de Schrift ook: En Adam bekende wederom zijne huisvrouw, en zij baarde eenen zoon, en zij noemde zijnen naam Seth, waaruit men verstaat, dat de Schrift alzoo gewoon is te spreken (hoewel niet altijd) n.l. wanneer in dezelve gelezen wordt, dat de ontvangingen der menschen geschied zijn, zoodat bij zijne huisvrouw te bekennen niet alleen te verstaan is die tijd wanneer beide geslachten met elkander allereerst vermengd worden. En het is ook geen noodwendig bewijs, dat wij zullen meenen, dat Hanoch de alleerst geboren zoon zijns vaders is geweest, hoewel naar zijnen naam de stad genoemd is. Want het is niet zonder oorzaak geweest, dat om zekere reden de vader, daar hij meer kinderen had, dezen boven anderen bemind heeft, want ook Juda is de eerstgeborene niet geweest, naar wien het land Judea en het volk Judei, dat is; Joden, genaamd zijn; en al was het dat aan dezen stichter van die stad die zoon eerst geboren was, nogtans heeft men daarom niet te meenen, dat, toen hij geboren werd, deze nieuwgebouwde stad zijn naam gegeven is, want toen hij geboren werd, kon door één alleen geene stad gebouwd worden, dewijl eene stad niet anders is dan een menigte menschen, die door een zekeren band van onderling gezelschap zaamge-bonden zijn. Maar toen zijn geslacht met zulk een menigte toegenomen was, dat het de grootte van een volk had, toen heeft het kunnen genoemd is iran de Atheners, zijnde eerst genaamd Cecropia Strabo zegt, dat Phorones de eerste stad gebouwd heeft genaamd Argos, die Homerus Pelasgicon noemt; doch de Egypfenaren trekken al de eer der oudheid met hunne versierde jaarrekeningen aan zich, en zeggen dat des tad Dio-polis, welke is Thebe, in oudheid alle steden te boven gaat. Maar de stad Hanoch, door Josephus genaamd Ha-nochia, is van alle sleden de oudste, welke Kaïn, toen hij Abel gedood had, vol vreeze zijnde vanwege zijn kwaad gemoed, gebouwd en met muren omringd heeft, door welke tad Hieronipnus betuigt, dat des duivels stad beduid wordt

VlJFMS BOEK

schieden, dat hij eene stad geboüwii heeft, en dat hij deze stad den naam van zijn eerstgeboren zoon gegeven heeft; want het leven van die menschen is zoo lang geweest, dat van allen die daar genoemd worden, (welker jaren ook niet verzwegen zijn) de minste, die n.l. het kortst vóór den zondvloed geleefd heeft, tot 753 jaren gekomen is; want velen zijn ook boven de 900 jaren gekomen, hoewel er niemand tot de 1000 gekomen is. Wie zal dan twijfelen dat gedurende het leven (^#) van een mensch het men-schelijk geslacht zóózeer heeft kunnen vermenigvuldigd worden, dat men geene genoegzame stof zou gehad hebben om daarvan niet alleen ééne stad, maar zelfs meer steden te kunnen bouwen ? Dit kan ook ligtelijk daaruit bewezen worden, omdat van Abraham binnen den tijd van niet veel meer dan 400 jaren zulk eene groote menigte van het Hebreeuwsche volk voortgesproken is, dat in het uittrekken van dat volk uit Egypte verhaald worden geweest te zijn zesmaal honderd duizend menschen, strijdbare mannen, behalve het volk der Edomiten, die wij achterwege laten als niet behoorende tot het volk van Israël, het welk nogtans voortgeteeld heeft zijn broeder Esau, mede een neef, of zoonskind van Abraham, behalve meer andere volken, (-j-) die voortgesproten zijn uit het zaad van Abraham, hoewel niet gewonnen bij zijne huisvrouw Sara.

HOOFDSTUK IX.

Van het langdurig leven der menschen vóór den zondvloed, alsmede van de groote gestalte en lengte der menschelijke ligchamen.

Derhalve zal geen wijze oordeeler van zaken er aan twijfelen, dat Kaïn niet alleen eene stad, maar ook eene zeer groote stad heeft kunnen bouwen, naardien de menschen toen zeer oud werden, of het moest zijn dat iemand van de ongeloovigen ons tegensprak aangaande dat groot getal jaren dat de menschen toen ge-

(*) Lodovicus Vives verhaalt, dat ten tijde zijner voorouders een vlek^; in Spanje was van omtrent 100 huizen, welks inwonersjjallen voortgekomen waren v*n een zeker oud man, die toen nog leefde, zoodat hij geen naam van maagschap had met welken hij van de jongste kon genoeoid worden, wantjonze taal heeft geen naam boven overgrootvader.

(f) De Ismaëliten lijn afkomstig van Ismaël, dien Abraham bij Hagar^gewonnen heeft.

leeft hebben, zeggende dat men dal niet heeft te gelooven, zoodat zij ook niet gelooven, dat de gestalte der ligchamen veel grooter en zwaarder geweest zijn dan ze nu zijn. Maar hiertegen zegt hun allervermaardste poëet Vir-gilius van een grooten zwaren steen, stekende op de afpaling der landen in de aarde, dien een zeker allerkloekst man van dien tijd, vechtende uitgerukt heeft, en is daarmede weggeloopen, en heeft dien met geweld tegen zijn vijand aangedrukt en aangedreven; van dien steen zegt hij, dat naauwelijks 12 uitgelezen mannen dien op hunne schouderen zouden hebben kunnen nemen, ten aanzien van de gelegenheid der ligchamen van de menschen, die nu de aarde voortbrengt, gevende alzoo te kennen, dat de aarde toen veel grooter ligchamen voortbragt. Hoeveel te meer is dan zulks geschied in die allereerste tijden der wereld vóór dien vermaarden en wijd-beruchten zondvloed. Doch zij, die deze grootte der ligchamen niet willen gelooven, worden dikwijls overtuigd door de opening van eenige oude graven, die óf door oudheid, of door het geweld van de rivieren en wateren, óf door andere omstandigheden dikwijls ontbloot worden. want in dezelve hebben zich geopenbaard, of uit dezelve zijn gehaald zekere beenderen der doo-den van ongeloofelijke grootte. Ik zelf heb op den oever van ülica (^#) gezien (niet ik alleen, maar vele menschen met mij) een zekeren baktand van een mensch zóó groot, dat, zoo hij in kleine stukjes, van de grootte onzer tanden, van elkander gesneden ware geweest, hij 100 van onze tanden scheen te kunnen opleveren. Doch ik meen dat die tand van zekeren reus geweest is, want behalve dat de ligchamen van onze voorouders toen veel grooter waren dan onze ligchamen nu zijn, zoo is het dat de reuzen dezelve wederom in grootte verre overtroffen, gelijk ook later gezien is op andere tijden, en ook in onzen tijd, waarin wel weinig zoodanige reuzen geweest zijn, maar toch hebben zoodanige menschen schier nooit ontbroken, n.1. die de grootte van anderen verre te boven gingen. Piinius Secundus, een zeer geleerd man, betuigt dat, naarmate de loop der wereld meer en meer afloopt, dat de natuur naar die mate ook kleiner ligchamen voortbrengt, hetwelk hij ook verhaalt, dat Homerus dikwijls met zijne poëetische gedichten beklaagd heeft; welk zeggen van Homerus hij niet als poëetische gedichtselen bespot, maar veelmeer neemt hij, die een schrijver is van de natuurlijke wonderen, zulks aan tot bewijs zijner historie. Doch gelijk ik gezegd heb, de grootte van de oude ligchamen werd dikwijls vele eeuwen later ontdekt door de gevonden beenderen, alzoo die zeer langdurig zijn. Maar de menigte der jaren, die toen in ieder mensch geweest is, kan door geene zoodanige betuigingen of bewijzen lot proef gesteld worden, en evenwel moet men daarom deze Heilige historie haar geloof niet onttrekken, wier vertellingen wij zooveel te vrijmoediger gelooven naarmate wij bemerken dat hare voorzeggingen zekerder vervuld zijn. Nogtans zegt Plinius ook, dat er nog een zeker volk was, in hetwelk men 200 jaren leefde. Nu, indien men gelooft dat de plaatsen, die ons onbekend zijn, thans die lengte des menschelijken levens hebben, waarvan wij geheel geene bevinding hebben, waarom zal men dan ook mede niet gelooven, dat de vorige tijden, die ons onbekend zijn, dezelve mede gehad hebben? Of is het geloofelijk, dat, wat hier niet is, elders is? En is het ongeloofelijk, dat, wat nu niet is, te eeniger tijd geweest is?

HOOFDSTUK X.

Van het onderscheid, dat de getallen der jaren in den Hebreeuwschen bijbel en in den bijbel van de Latijnsche overzetting, ten tijde van Augustinus in gebruik zijnde, onderling schenen te hebben.

Derhalve al is 't, dat tusschen de Hebreeuw-sche en onze boeken aangaande het getal der jaren eenig onderscheid schijnt te zijn, dat ik niet weet hoe het ontstaan is, evenwel is dat zoo groot niet, dat zij verschillen aangaande die menschen, dat zij zoo lang geleefd hebben, want zelfs Adam, eer hij dien zoon kreeg die genaamd is Seth, wordt in onze boeken (^#) bevonden geleefd te hebben 230 jaren, en in de Hebreeuw-

(') Door onze boeken verstaat lüj die boeken, welke de gemeente of dc kerk toen in het Latijn had, die genomen waren uit de Grieksche overzetting van do 70, n.1. eer dc overzetting van Hieronyrnus in 't licht was. En door de Hebreouwsche boeken verstaat hij die, welke naar de 11e-breeuwsche schrift overgezet waren.

sche boeken wordt hij gezegd geleefd te hebben 130 jaren. Maar nadat hij hem geteeld had, wordt daar in onze boeken gelezen, dat hij 700 jaren geleefd heeft, en in de andere, dat hij 800 jaren geleefd heeft, zoodat de geheele som van jaren overeenkomt. En daarna in de volgende geslachten, eer die geboren werd, die gezegd wordt geboren te worden, wordt zijn vader in de Hebreeuwsche boeken gezegd 100 jaren minder geleefd te hebben, maar toen hij geboren was, worden dezelve in onze boeken 100 minder gevonden dan in de Hebreeuwsche, en alzoo is het dat van weêrszijden zoowel in het eene als in het andere de geheelheid des getals overeenkomt. Nu, in het zesde geslacht verschillen de boeken in geenen deele, maar in het zevende geslacht, alwaar hij die geboren is, genaamd Enoch, verteld wordt niet gestorven te zijn, maar, alzoo hij Gode behaagde, weggenomen te zijn, aldaar is hetzelfde verschil, dat in de voorgaande 5 geslachten is, aangaande de 100 jaren eer hem geboren werd die zoon, die daar genoemd is. En alzoo is aangaande het geheel ook gelijke overeenkomst, want hij heeft volgens beide boeken, eer hij weggenomen werd, geleefd 365 jaren. Het achtste geslacht heeft ook eenig verschil, maar kleiner dan de andere, en die gansch ongelijk; want Enoch, als hij voortteelde Methusalem, eer hij hem voortteelde, die in de orde volgt, heeft naar de Hebreeuwsche boeken niet 100 jaren minder, maar 20 meer geleefd, welke wederom in onze boeken, nadat hij hem geteeld had, gevonden worden bijgevoegd te zijn, en alzoo wordt in beide gelijke som van het getal jaren gevonden. Alleen in het negende geslacht, n.1. in de jaren van Lamech, de zoon van Methusalem, verschilt de som van het gansche getal, doch niet veel, want daar word in de Hebreeuwsche boeken bevonden, dat hij 24 jaren meer geleefd heeft dan in onze boeken staat. Want eer hij gewon zijn zoon, die Noach genaamd is, staat daar in de Hebreeuwsche boeken 6 minder dan in de onze, maar daarna als hij hem geboren was, staat in dezelve 30 meer dan in de onze; alzoo wanneer die 6 afgetrokken worden, blijven er 24 over, gelijk gezegd is.

HOOFDSTUK XI.

Fa» de jaren van Methusalem^ wiens leven ziek 14 jaren na de zondvloed schijnt uit te breiden.

Ter oorzake van deze verscheidenheid tus-schen de Hebreeuwsche en onze boeken spruit die allervermaardste vraag aangaande Methusalem, die berekend wordt 14 jaren na den zondvloed geleefd te hebben, daar nogtans de Schrift verhaalt, dat alleen 8 menschen in de arke het verderf van den zondvloed ontkomen zijn, onder wie Methusalem niet was. Want volgens onze boeken heeft Methusalem, eer hem zijn zoon Lamech geboren werd, geleefd 167 jaren, daarna heeft Lamech, eer hem Noach geboren werd, geleefd 188 jaren, die tezamen maken 355; hierbij worden nog 600 van Noach gevoegd, op welk jaar zijns levens de zondvloed kwam, hetwelk tezamen uitmaakt 955, te rekenen van den tijd af, dat Methusalem geboren werd tot het jaar van den zondvloed. Nu, al de jaren van Methusalem worden berekend te zijn 969, want als hij geleefd had 167 jaren, en hem een zoon geboren werd, die Lamech heette, heeft hij na dien tijd geleefd 802 jaren, welke jaren tezamen 969 bedragen. Wanneer men daarvan aftrekt 955, te rekenen van Methusalems geboorte tot den zondvloed, blijven er nog 14 jaren over, die men meent dat hij na den zondvloed geJeefd heeft. Derhalve zeggen eenigen, naardien hij op aarde niet kan geweest zijn, alwaar buiten allen twijfel alle vleesch, dat de natuur niet toelaat in het water te leven, vervoerd en gebragt is geworden, dat hij met zijn vader, die weggenomen was geweest, eene wijle tijds geweest is, en meenen dat hij aldaar zóólang geweest is tot de zondvloed voorbij was, want zij willen geenzins verminderen het geloof van deze boeken, die de kerk in eene bijzondere waarde opgenomen heeft, zoodat zij liever gelooven, dat in de boeken der Joden iets zou staan dat niet waar is, dan dat er iets onwaars in deze boeken zou staan, want zij willen niet toelaten, dat alhier eerder eene dwaling der overzelters heeft kunnen zijn, dan dat er iets valsch zou zijn in die taal, waaruit die schrift door de Grieksche overzetting in onze taal overgebragt is. Want zeggen zij, het is niet te gelooven, dat de 70 overzetters, die gelijktijdig en met éénen zin

hunne overzetting gedaan hebben, hebben kunnen dwalen, of ook, dat zij, in zaken waaraan niets gelegen was, zouden hebben willen liegen. Verder zeggen zij, dat de Joden, alzoo zij ons benijden en misgunnen, dat de Wet en de pro-pheten door overzetting tot ons gekomen zijn eenige dingen in hunne boeken veranderd hebben, opdat alzoo de waardigheid en het aanzien van onze boeken zou verminderd worden. Deze meening en dit bedenken neme een ieder, zooals hem goeddunkt, maar nogtans is het zeker, dat Methusalem niet geleefd heeft na den zondvloed, maar dat hij in hetzelfde jaar, waarin de zondvloed kwam, gestorven is, indien anders waar is, wat aangaande het getal der jaren in de Hebreeuwsche boeken gevonden wordt. En belangende die 70 overzetters, wat mij daarvan dunkt, zal ik te zijner plaatse naarstiger verhandelen, als wij tot het verhaal van die tijden, naar den eisch van de noodwendigheid van dit werk, door de hulpe des Heeren zullen gekomen zijn. Doch dit alles volgens beide boeken dient genoegzaam tot deze tegenwoordige vraag, n.1. hoe de menschen van die eeuwen zóó lang geleefd hebben, dat gedurende het leven van één, die allereerst geboren is van die ouders, welke toen alleen op aarde waren, het menschelijk geslacht zóó kon vermenigvuldigd worden, dat het voldoende was om eene stad te bouwen en die te bevolken.

HOOFDSTUK XII.

Van de mening dergenen, die niet geloooen, dat de menschen der eerste tijden zoolang geleefd hebben als er van hen geschreven is.

Ondertusschen heeft men geenzins hen te hoo-ren, die meenen dat te dien tijde de jaren op andere wijzen gerekend zijn, n.1. dat zij zoo kort geweest zijn, dat één jaar van ons geacht wordt te bevatten 10 van hunne jaren. Derhalve zeggen zij, wanneer iemand hoort of leest, dat een mensch 900 jaren geleefd heeft, de zoodanige moet daarbij verstaan 90, want hunne 10 jaren zijn één jaar van ons, en 10 van ons zijn gelijk 100 van hen geweest, en alzoo gelijk zij meenen is Adam oud geweest 23 jaar, n.1. toen hem zijn zoon Seth geboren werd, en Seth was dus 20 jaren en 6 maanden, toen zijn zoon Enoch geboren werd, die de

Schrift noemt 205 jaren. Want gelijk zij bedenken, welker meening wij alhier verklaren, zoo is het dat de ouden toen zulk een jaar, als wij nu hebben, deelden in 10 deelen, en die deelen noemden zy jaren. Derhalve ook Enoch, de zoon van Seth, ging in zijn 19de jaar toen zijn zoon Cainan geboren werd, welke jaren volgens de Schrift 190 zijn. En vervolgens door al de geslachten, waarin de jaren der menschen verhaald worden vóór den zondvloed, zoo is het, dat schier niemand in onze boeken, gevonden wordt, die geweest is 100 jaren of daar beneden, of ook 120, of anders een weinig meer. n.1. wanneer hij een zoon kreeg; maar zij, die allerjongst geteeld hebben, worden gezegd geweest te zijn van 100 jaren en ouder; want zeggen zij, geen mensch van 10 jaren kan kinderen teelen, welk getal 10 bij die menschen 100 heet. Maar op 16 jarigen leeftijd is er rijpe manschap en dus bekwaamheid om kinderen te teelen, die de tijden noemden 160 jaren. En opdat men 't niet ongeloofelijk houde, dat het jaar toen anders gerekend is, voegen zij daar bij wat bij vele historieschrijvers gevonden wordt, n.1. dal de Egyptenaren hun jaar hebben gehad van 4 maanden, de Acarnaners van 6 maanden en de Livanischen van 13 maanden. Plinius Secundus mede ook, als hij verhaald bad, dat er iemand geleefd had 152 jaren, en een ander nog 10 meer, en wederom sommige anderen, dat hun leven geweest was van 200 jaren, en sommigen van 300, 500, 600, ja eenigen zelfs van 800 jaren; dit alles verhaald hebbende, zeg ik, meent hij dat zulks gekomen is door onwetendheid van die tijden. Want sommigen, zegt hij, eindigden bet eene jaar met den zomer en het andere met den winter; weder anderen maakten van de 4 jaargetijden 4 jaren, zooals do Arcadischen, welke jaren van 3 maanden hadden. Ja, hij voegt er ook bij, dat op zekeren tijd de Egyptenaren, welker korte jaren wij gezegd hebben van 4 maanden geweest te zijn, ook hunne jaren geëindigd hebben met het einde van iedere maan; derhalve zegt hij, wordt ook bij hen verhaald, dat eenigen duizend jaar geleefd hebben. Deze als waarschijnlijke redenen, hebben sommigen zich zeiven voorgesteld, niet om de zekerheid en geloofwaardigheid dezer heilige historie te niet te doen, maar om die te versterken, opdat het niet ongeloof-

lijk schijne, dat de ouden zoovele jaren |geleefd hebben. Derhalve hebben zij door die redenen zich zeiven wijs gemaakt (want zij raeenen niet dat zij hierin onwijs raden) dat toen zoo klein begrip van tijd een jaar genoemd is, dal hunne 10 jaren zijn geweest één van onze jaren, en dat 10 van onze jaren zijn geweest 100 van hen. Maar dat dit een allervalscht bewijs is, kan zeer klaar aangetoond worden, doch eer ik zulks doe, meen ik niet te mogen verzwijgen, welke de geloofelijkste bedenking zou kunnen zijn. Voorwaar, wij zouden dit zeggen voldoende uit de Hebreeuwsche boeken kunnen wederleggen en van valschheid overtuigen, alwaar Adam bevonden wordt oud geweest te zijn, niet 130 jaren, toen zijn derde zoon geboren werd, welke jaren, indien zij 13 van de onze zijn, zoo heeft hij ongetwijfeld zijn eerster, zoon gekregen toen hij oud was 12 jaar of niet veel meer. Wie kan toch op dien leeftijd volgens de gewone wet der natuur kinderen leelen? Maar laat ons dezen mensch laten varen, die mogelijk, zoodra hij geschapen was, zulks vermogt; want het is niet geloofelijk, dat hij zoo klein zou geschapen zijn als onze jonggeboren kinderen zijn. Maar zijn zoon is niet geweest 205 jaren, gelijk wij in onze boeken lezen, maar 105 jaren toen zijn zoon Enoch geboren werd, en alzoo naar hun zeggen had hij nog niet den ouderdom van 11 jaren. Wat zal ik zeggen van Kenan, zijn zoon, die in onze boeken bevonden wordt 170 jaren oud geweest te zijn, maar in de Hebreeuwsche boeken wordt van hem gelezen dat hij oud geweest is toen hy gewon Mahalaleël. Maar wat mensch toch krijgt kinderen, oud zijnde 7 jaren, indien n.1. toen, wal 70 jaren genaamd werd, 7 jaren is.

HOOFDSTUK XIII.

Of men in het lellen der jaren meer heeft ie volgen den Ilehreenwschen hijhei, of die der 70 over zetters.

Maar wanneer ik dit zeg, zal straks daar tegen gezegd worden, dat zulks een leugen is der Joden, waarvan hier boven genoeg gehandeld is. Want aangaande de 70 overzetters, die zeer loffelijke geprezen mannen zijn geweest, zeggen zij, dat het niol (o gelooven is, dat die zouden hebben kunnen liegen. Maar indien ik hier vraag wat waarschijnlijker is, óf dat het volk der Joden, dat zoo wijd en breed verspreid was, door een eendragtigen geraeenen raad zou hebben kunnen zamenspannen om zulk een leugen te schrijven, en diens volgens dat zij, over mits zij anderen de geloofwaardigheid misgunden, zich zeiven de waarheid zouden benomen hebben, dan of die zeventig mannen, die zelf ook Joden waren, zijnde in ééne plaats gezet, (want Ptolemeus, de koning van Egypte, had hen tot dit werk ontboden) de waarheid aan de buitenvolken misgund en benijd hebben, en door overlegging van algemeenen raad dit toen gedaan hebben; wie ziet niet wat waarschijnlijker is en ligter om te gelooven? Maar het moet er verre van daan zijn, (^) dat eenig wijs man zou bedenken, dat of de Joden, van hoe groote verkeerdheid en boosheid zij ook geweest zijn, zulks zouden hebben kunnen teweeg brengen in zoovele boeken, en die zoo wijd en breed verspreid zijn,of dat ook die 70 vermaarde mannen zulk een eendragtigen raad met elkander zouden genomen hebben om den Heidenen de waarheid te onthouden en te misgunnen. Al-zoo zou iemand waarschijnlijker kunnen zeggen dat, toen die boeken allereerst uit de boekenkamer van Ptolomeus uitgeschreven werden, toen zoo iets heeft kunnen geschieden in één boek, n.1. dat allereerst daar uitgeschreven is, vanwaar het zich verder verbreid heeft; ja, aldaar heeft ook kunnen plaats hebben eene vergissing van den schrijver, en zulks is niet vreemd te vermoeden aangaande de vraag van het leven van Me-thusalem, en aangaande dien anderen, alwaar door het overschieten van 24 jaar, de som niet overeen komt. Maar belangende die plaatsen, in welke de gelijkenis van de fout vervolgt, zoo dat voor de voortteeling des zoons, die in de orde volgt, elders overblijven 100 jaren, elders te kort zijn. En na de geboorte de» zoons, waar zij te kort waren, wederom overschieten, en waar zij overschoten, wederom te kort zijn, opdat alzoo de som overeen kome, hetwelk gevonden wordt in het eerste, tweede, derde, vierde

(') Sommigen zeggen, dal do boeken dos üuden Testaments van de Ilebroön, en de boeken des Nieuwen Testaments van de Grieken vervalsclit en verdorven z.ijn, cn willen daarom niet, dat do -waariieid uit die eerste fonteinen zal gebaald worden.

vijfde en zevende geslacht. Deze fout, zeg ik, schijnt eenigzins, om zoo te spreken, eene zekere standvastigheid te hebben, en riekt niet naar toeval, maar naar voordacht. Derhalve, aangaande die verscheidenheid der getallen, welke anders staan in de Grieksche en Latijnsche boeken, en anders in de Hebreeuwsche boeken, in welke niet is aangaande die eerst bijgevoegde en later afgetrokken honderd jaren, door zoovele geslachten eene vervolgde eenparigheid en overeenstemming, dit alles heeft men noch aan de vroomheid der Joden, noch aan de naarstigheid en voorzichtigheid der 70 overzetters toe te schrijven, maar zulks moet men wijten, aan de dwaling van hem, die allereerst van de boekenkamer des genoemden konings het boek ontvangen heeft om uit te schrijven; want zelfs ook nu, daar de getallen niet dienen tot eenig oogmerk, dal ligtelijk kan verstaan worden, of dat blijkt dienstig te zijn om geweten te worden, aldaar worden zij zeer onachtzaam uitgeschreven, en worden nog veel onachtzamer verbeterd. Want wie is er, die meent dat hij behoort te weten hoeveel duizend menschen iedere stam Israels heeft kunnen opbrengen; want men meent dat zulks nergens dienstig voor is. En wie is er toch van de menschen, aan wien de diepte van het nut daarvan bekend is? Maar hier, waar door vervolg van zoovele geslachten 100 jaren bijgevoegd, elders afgenomen zijn, zoodat na den zoon, die geboren is, die jaren afblijven die er tevoren bijgevoegd zijn en wederom bijgevoegd worden die er tevoren afgehouden zijn opdat de som der jaren overeenkome; deze, zeg ik, die dat gedaan heeft, heeft willen aantoonen en den menschen wijsmaken, dat de ouden zooveel jaren geleefd hebben omdat zij zulke korte jaren hadden, hetwelk hij uit de rijpheid der mannen, uit kragt van welker bekwaamheid de kinderen geteeld worden, poogt te bewijzen. Alzoo poogt hij hiermede de ongeloovige menschen te onderrigten, dat in hunne 100 jaren 10 van de onze te verstaan zijn, opdat zij alzoo niet onwillig zouden zijn om te gelooven, dat de menschen toen zoolang geleefd hebben. En ter plaatse, waar hij bevonden heeft, dat hun ouderdom niet voldoende was om kinderen te tee-len, daar heeft hij 100 jaren bijgevoegd, die hij, toen de kinderen geboren waren, weder afgetrokken heeft, opdat alzoo de som der jaren zou overeekomen; want alzoo heeft hij de overeenkomst der jaren, geschikt zijnde om kinderen te teelen, geloofelijk willen maken, dat hij nog-tans den ganschen ouderdom van ieder die geleefd heeft, van zijn getal niet heeft willen verminderen. Nu, dat hij zulks in het zesde geslacht niet gedaan heeft, dit versterkt mij zooveel te meer, dat hij dit alles gedaan heeft, omdat n.l. die zaak, waarvan wij spreken, zulks vereischte dewijl hij hetzelve aldaar niet gedaan heeft, waar de zaak het niet vereischte, want in dit zelfde geslacht heeft hij bevonden in de Hebreeuwsche boeken, dat Jared eer hij Enoch teelde, geleefd heeft 162 jaren, welke naar die rekening van die korte jaren uitmaken 16 jaren en een weinig minder dan 2 maanden, welke ouderdom nu toereikend is om kinderen te krijgen, en alzoo is hier niet noodig geweest 100 korte jaren er bijte-voegen, dat 26 jaren van ons zou zijn. En zoo is ook niet noodig geweest, nadat Enoch geboren was, eenige jaren aftetrekken, alzoo hij die eer hij geboren was, niet bijgevoegd had: derhalve is het hierdoor gekomen, dat er tusschen deze boeken op deze plaats eenig verschil geweest is. Maar hier komt weder zwarigheid, n.l. waarom in het achtste geslacht, eer Methu-salem van Lamech geteeld werd, alzoo daar in de Hebreeuwsche boeken gelezen wordt 182 jaren, 20 minder in onze boeken gevonden worden alwaar veelmeer 100 in de onze plagten bijgevoegd te worden; en wederom daarna, als Lamech geboren was, zien wij dat zij hersteld worden tot aanvulling van de som der jaren, die in geen van beide boeken verschilt; want indien hij, vanwege de rijpheid der mannen, gewild heeft, dat nr.en bij de 170 jaren verstaan zou 17 jaren, zoo is het, gelijk hij niets behoefde bytevoegen, dat hij ook al zoo niet noodig had iets af te trekken, dewijl hij reeds zoodanigen ouderdom bevond, die geschikt was tot de kinderteeling, om wier wil hij in anderen, bij wien hij dien ouderdom niet bevond, 100 jaren bijgevoegd heeft. Doch dit, aangaande die 20 jaren, zouden wij met regt mogen achten geschiedt te zijn door eene ongelukkige vergissing, tenzij hij dezelfde jaren, gelijk hij die eerst afgetrokken had, daarna niet weder hersteld had, opdat alzoo de som der jaren zou overeenkomen. Of heeft men welligt te meenen, dat zulks uil loosheid geschied is, opdat alzoo zou bedekt worden zijne

voorbedachtzaamheid, door welke 100 jaren door hem plagten bijgevoegd — en daarna weder afgetrokken te worden, dewijl zelfs daar, waar het niet noodig was, iets dergelijks geschiedde, niet zooveel belangt 100 jaren, maar zelfs zooveel belangt een zeer klein getal, dat eerst afgetrokken is, en daarna weder in het geheel gesteld wordt. Maar hoe het ook genomen mag worden, hetzij dat men het gelooft dat het alzoo geschied is, hetzij dat men het niet gelooft, hetzij ook eindelijk dat het zoo is, hetzij dat het zoo niet is, wat mij betreft, ik meen buiten allen twijfel, dat men zeer wèl zal doen, dat wanneer er eenige verscheidenheid in beide boeken gevonden wordt, dewijl om de verhandelde zaak te gelooven, dat het beide niet waarachtig kan zijn, dat men alsdan veel liever die taal ge-loove (^#), uit welke de overzetting in eene andere taal door eenige overzetters geschied is. Want zelfs in eenige boeken, n.1. in drie Grieksche en een Latijnsch, en ook in een Syrisch, die alle tezamen in dezen overeenkomen, wordt Methu-salem bevonden gestorven te zijn 6 jaren vóór den zondvloed.

HOOFDSTUK XIV.

Van de gelijkheid der jaren, die in vorige eeuwen emi lang waren als tegenwoordig.

Laat ons nu zien op welke wijze kennelijk kan aangetoond worden, dat de jaren toen geenzins 7.oo kort geweest zijn, dat n.1. hunne 10 jaren een van de onzen zouden geweest zijn, maar dat zij even lang als onze jaren nu zijn, in dat allerlangste leven van die menschen gerekend zijn. Want alzco is er geschreven, n.1. dat in het GOOste jaar des levens van Noach de zondvloed kwam; maar waarom wordt aldaar gelezen: en het water des zondvloeds kwam op de aarde in het OOOste jaar des levens van Noach, in de 2de maand, op den 17den dag j der maand, indien zoodanig allerkleinst jaar, van i hetwelk 10 een van onze jaren maken, 36 dagen | had ? Want zulk een klein jaar, indien het naar i de oude manier dezen naam had, datzelve had j óf geene maanden, uf iedere maand er van is ; van 3 dagen geweest, opdat het alzoo zou mo- i

i (') üo Pausen liuuden «cli alleen aan de Latijnsolio ! overzoltiiiij. 1 gen uitmaken 12 maanden. Maar hoe is hier dan gezegd: in het GOOste jaar in de 2de maand, op den 17den dag der maand? Anders nergens om, dan omdat de maanden toen zoo waren als ze nu zijn. Want hoe zou anders gezegd kunnen worden, dat de zondvloed begonnen is op den 17den dag der 2de maand? Daarna vervolgens in het einde van den zondvloed wordt aldus gelezen: en de arke rustte in de 7de maand, op den 17den dag der maand op het gebergte Ararot. En de wateren waren gaande en afnemende tot de 10de maand: in de 10de maand, op den eersten der maand, werden de toppen der bergen gezien, (Gen. 8 vs. 4 en 5). Nu, indien de maanden geweest zijn zooals wij nu hebben, zijn ook hunne jaren en onze jaren gelijk, want die maanden van 3 dagen, konden niet hebben 17 dagen. Of indien een 3Gste deel van drie dagen toen een dag genoemd werd opdat alles naar gelijkheid verminderd worde, zoo volgt daaruit dan, dat zulk een groote zondvloed naauwelijks 4 dagen naar onze tijdrekening geduurd heeft, die nogtans verteld wordt geduurd te hebben 40 dagen en 40 nachten. Wie zal deze ongerijmdheid kunnen verdragen? Derhalve laat geheel terzijde gesteld worden deze dwaling, welke door eene valsche bedenking de waarheid onzer Schrift alzoo wil vast maken, dat zij die aan een anderen kant wederom verbreekt; want de dag is toen even lang geweest als die nu is, welke geëindigd werd met 24 uren. Ook is iedere maand toen even lang geweest als nu; even zoo is ook ieder jaar geweest zooals nu. En diensvolgens hebben die ouden, die meer dan 900 jaren leefden, even zulke jaren geleefd als daarna Abraham geleefd heeft, levende 175 jaren, en na hem zijn zoon Izaak, levende 180 jaren en diens zoon Jakob, leefde bijna 150 jaren. Ja, zoo groote jaren, als door tusschen-stelling van eenige eeuwen, Mozes geleefd heeft, levende 120 jaren; en eindelijk zoo groote jaren als nu de menschen leven, die 70 of 80 jaren leven of niet veel meer, van wie mede gezegd is: en wat meer van hen is, dat is moeite en arbeid. Ondertusschen, die verscheidenheid van getallen, welke tusschen de Hebreeuwsche boeken en de onze gevonden wordt, verschilt van dit lange leven der ouden niet. En indien daar iets zoo verscheiden is, dat het beide niet waar kan zijn, al daar moet de zekerheid der ver

handelde zaken van die (aal vereischt worden, uit welke tot ons overgezet is hetgeen wij hebben, welk middel, hoewel het ieder die wil, overal genoeg bij de hand is, nogtans is het niet zonder reden en verborgenheid, dat niemand ooit de 70 overzetters uit de Hebreeuw-sche boeken heeft durven verbeteren in zoo vele dingen, die zij nogtans verschillend schijnen te zeggen, want die verscheidenheid is niet geacht voor eene fout, en ook ik meen niet, dat dezelve op eenigerlei wijze daarvoor te houden is. Derhalve waar geene fout des schrijvers is, maar waar een zin is, overeenkomende met de waarheid, en verkondigende de waarheid, daar moet men gelooven, dat zij iets anders door den Goddelijken Geest hebben willen spreken, niet naar de wijze der uitleggers en overzetters, maar naar de vrijheid van hen, die propheteerende zijn. Alzoo wordt bij de Apostolische waardigheid bevonden, wanneer zij getuigenissen uit de Schrift verhaalt, dat zij niet alleen de Hebreeuwsche boeken, maar ook deze boeken gebruikt heeft. Maar hiervan heb ik beloofd, dat ik op eene gelegener plaatse, indien God mij belieft te helpen, naarstiger zal spreken; alzoo zal ik nu verklaren, wat nog voorhanden is. Alzoo heeft men daaraan niet te twijfelen of van een mensch, die eerst van de eerste menschen voortgesproten is, heeft in dien tijd toen de menschen zoo lang leefden, kunnen gebouwd worden eene stad, n.1. eene aardsche stad, en niet die stad, die genoemd wordt de Stad Gods, en opdat wij daarover zouden schrijven, hebben wij de moeite en den arbeid van dit groote werk in handen genomen.

HOOFDSTUK XV.

Of het ook geloofelijk w, dat de mannen der eerste eeuwen zich onthouden hebben van alle bijslaping tot dien ouderdom toe, in welken zij gezegd worden, kinderen geteeld te hebben.

Maar iemand zou kunnen zeggen: is het wel te gelooven, dat een mensch die kinderen zal leelen, en die geen voornemen heeft van onthouding, dat zulk een mensch, zeg ik, honderd en ■neer jaren, of naar de Hebreeuwsche boeken weinig minder, n.1. 80, 70, 00 jaren zich van De Stad Gods, het werk der bijslaping zal onthouden hebben; of, indien hij zich niet onthouden heeft, dat hij evenwel geene kinderen zou hebben kunnen teelen? Deze vraag wordt op twee manieren beantwoord: want öf hunne manbaarheid is naar proportie of evenredigheid zooveel te later geweest naarmate hunne levensjaren te meer geweest zijn, óf (en dit acht ik geloofelijker) hier zijn niet juist de eerstgeboren zonen verhaald, maar zoodanige alleen, als n.1. de orde van het vervolg des geslachtregisters vereischte, opdat men mogt komen tot Noach, van wien wij daarna wederom zien, dat men gekomen is tot Abraham en van dien vervolgens tot een anderen bescheiden tijd, voor zooveel dienstig was om door het verhaal van al die geslachten te beduiden en te beteekenen den loop van de allerheerlijkste stad, die in deze wereld in vreemdelingschap is, en alzoo haar bovenste vaderland weder zoekt. Doch Kaïn, wat men niet ontkennen mag, is allereerst uit de zamenmenging van man en vrouw geboren want anders zou Adam, toen hij geboren was, niet gezegd hebben „ik heb gekregen een mensch door God,quot; tenware, dat deze mensch allereerst door zijne geboorte bij deze twee gevoegd ware. Na dezen is gevolgd Abel, dien de oudste broeder gedood heeft, en deze heeft allereerst door zich zeiven, als door eene zekere voorbeelding van de Stad Gods, die hier in vreemdelingschap is getoond, dat zij van de goddeloozen en van hen, die eenigzins van de aarde gesproten zijn^ dat is: die hun aardschen oorsprong beminnen en die zich in de aardsche gelukzaligheid der aardsche stad verheugen, allerlei onregtvaardige vervolgingen zal lijden. Maar hoe oud Adam was, toen hij Kaïn en Abel geteeld heeft, blijkt niet. Daarna worden voorgesteld aan de eene zijde de geslachten van Kaïn, en aan de andere zijde de geslachten van Seth, die na Abels dood en in zijne plaats geboren werd, want er staat geschreven „God heeft Adam een ander zaad verwekt voor Abel, dien Kaïn gedood heeft. Naardien van die 2 registers der geslachten, het eene van Seth en het andere van Kaïn, met onderscheiden orde te kennen geven deze 2 steden, waarover wij thans handelen, en van welke de eerste eene Hemelsche Stad is, zijnde op aarde in vreemdelingschap, en de andere eene aardsche stad, hakende alleen naar de aardsche blijdschap, even alsof er geene ande-

17

re was, zoo is het, dat aangaande het geslacht ■van Kaïn, wanneer het verhaald wordt, beginnende van Adam af te rekenen tot het achtste geslacht toe, dat daarvan niet één gezegd wordt, hoe oud hij was toen hij hem teelde, die na hem genoemd wordt. Want de Geest Gods heeft in de geslachten der aardsche stad niet willen aanteekenen de tijden vóór den zondvloed; maar in de geslachten van de Hemelsche Stad heeft de Geest Gods zulks liever gewild, als zijnde zoodanige, die om te gedenken en in 't geheugen te bewaren bij de nakomelingen waardiger zijn. Alzoo, toen Seth geboren was, zijn wel de jaren zijns vaders niet verzwegen, maar vroeger had deze reeds andere kinderen geteeld: en of hij alleen Kaïn en Abel geteeld heeft, wie zou zulks durven zeggen; want het volgt niet, overmits zij alleen genoemd zijn vanwege de orde der geslachten, die daar noodig waren verhaald te worden, dat men daaruit zou moeten besluiten, dat zij toen alleen geteeld zijn uit Adam. Want naardien met verzwijging der namen van al de anderen gelezen wordt, dat hij geteeld heeft zonen en dochters, wie zal bestaan te zeggen, indien hij de schuld van vermetelheid wil vermijden, het hoeveelste kind dit dan geweest is? Want Adam, toen Seth geboren was, heeft door Goddelijke ingeving vermaand zijnde, kunnen zeggen: God heeft mij een ander zaad verwekt voor Abel, ten aanzien, dat hij zulk een zou worden, die de heiligheid van hem vervullen, en niet ten aanzien, dat hij die is geweest, die in orde van tijd allereerst na hem geboren werd. Daarna aangaande wat er geschreven is: en Seth had geleefd 205 jaren, of (naar de Hebreeuwsche boeken) 105 jaren, en teelde Enoch. Wie zou hiervoor, tenzij hij gansch onverdacht ware, kunnen zeggen dat deze Enoch zijn eerstgeboren zoon geweest is, zoodat men daarover met regt verwonderd zou vragen, hoe het komt, dat hij zoovele jaren buiten het huwelijk geweest is zonder eenig voornemen van onthouding, of indien hij gehuwd geweest is, hoe het dan komt dat hij geene kinderen geteeld heeft, daar van hem gelezen wordt: en hij gewon zonen en dochteren. Zoo waren al de dagen van Seth 912 jaar, en hij stierf (Gen. 5 vs. 7 en 8). En alzoo vervolgens al diegenen, welker jaren verhaald worden, van hen wordt ook niet verzwegen, dat zij zonen en dochters gewonnen hebben, en alzoo blijkt daaruit gansch niet of zij, die daar genoemd wordt te zijn geboren, geweest is de eerstgeborene. Ja veel meer, daar het niet geloofelijk is, dat die vaderen in zoo hoogen ouderdom onmanbaar geweest zijn, of ook dat zij zonder vrouwen en kinderen geweest zijn, zoo is het ook niet geloofelijk, dat deze zonen hunne eerstgeborenen zijn geweest. Maar aangezien de schrijver van de heilige historie het oogmerk had om te komen met aan-teekening van eiken tijd door het ordelijk vervolg der geslachten tot de afkomst en het leven van Noach, in wiens tijd de zondvloed kwam, zoo is het dat hij alleen die geslachten verhaald heeft, niet die de eersten geweest zijn ieder van zijne ouderen, maar die in de orde der afkomst te bemerken kwamen. En b.v., op dat zulks te klaarder blijke, zoo zal ik ietstus-schen stellen, waardoor het geschieden zal, dat niemand zal hebben te twijfelen, dat heeft kunnen geschieden, wat ik zeg. De evangelist Mat-theus, willende beschrijven het geslacht en de afkomst van het vleesch onzes Heeren door ordelijk verhaal zijner ouderen, beginnende bij den vader Abraham, met zoodanig voornemen en oogmerk om allereerst tot David te komen, zegt aldus: Abraham gewon Izaak; waarom heeft hij niet gezegd ismaël, dien hij allereerst gewon? Nu, Izaak zegt hij, gewon Jakob; waarom heeft hij niet gezegd Ezau, die zijn eerstgeborene is geweest? Hierom, omdat hij door dien tot David niet kon komen. Daarna volgt daar: Jakob gewon Juda en zijne broeders; maar is Juda zijn eerstgeborene geweest, Juda, zegt hij: gewon Phares en Sara, van welke tweelingen geen van beide geweest is de eerstgeborene van Juda, want voor hen had hij reeds 3 kinderen. Alzoo in de orde der geslachten heeft hij alleen behouden die, door welke hij tot David, en van daar voorts tot hem, daar zijn oogmerk toe strekte, kon komen, waaruit men dan mede kon verstaan, dat in heit geslachtregister vóór den zondvloed die oude menschen zijn genoemd, niet die de eerstgeborenen waren, maar zij, door wie de orde van het vervolg der geslachten tot den Patriarch Noach kon gebragt worden, opdat wij alzoo niet gekweld noch vermoeid zouden worden met die duistere en onnoodige vraag van hunne laat aangekomene manbaarheid.

HOOFDSTUK XVI,

fan het regt der huwelijken, en hoe de eerste huwelijken verschilden van die, welke daarna gevolgd zijn.

Zoodan, als nu het menschelijk geslacht na de eerste zamenvoeging des mans, gemaakt zijnde uit het slijk, en zijner vrouw, gemaakt zijnde uit de zijde des mans, noodig had de vermenging der mannen en vrouwen, opdat het zou vermenigvuldigd worden, en naardien er geene andere menschen waren, dan die uit die 2 geboren waren, zoo is het dat de mannen hunne zusters tot vrouwen genomen hebben, en naar mate zulks door het hoog dringen des noods ouder is, naar die mate is het daarna door het verbod van de godsdienst des te gruwelijker geweest. En hoewel het in de eerste tijden van het menschelijk geslacht geoorloofd was zijne zuster ten huwelijk te nemen, is men daarvan later zoo afkeerig geworden, dat zulks thans als eene groote schande zou worden gerekend, en zelfs bij de wet verboden is. Want, indien het onbetamelijk is door begeerlijkheid de palen der landen over te treden, hoeveel te onbeta-melijker is het dan door eene kwade begeerlijkheid om te keeren en teniet te doen de palen der gewoonte of der goede manieren. Zoodan, de zamenvoeging van man en vrouw, zooveel het menschelijk geslacht aangaat, is eenigzins als een zaadhof der stad; maar de aardsche stad heeft alleen noodig de geboorte, doch de Hemelsche Stad heeft ook noodig de wedergeboorte, opdat zij de onzuiverheid der geboorte mag ontgaan. Nu, of vóór den zondvloed eenig teeken van wedergeboorte al of niet geweest is, en indien er eenig teeken geweest is, hoedanig dat geweest is, ligchamelijk en zigtbaar (gelijk de besnijdenis, daarna bevolen aan Abraham) dit verzwijgt de heilige historie. Nogtans, dat die alleroudste menschen ook Gode geofferd hebben, dat verzwijgt de Schrift niet, gelijk gebleken is in de 2 eerste broeders, en insgelijks wordt ook gelezen aangaande Noach, als hij na den zondvloed uit de arke gegaan was, dat hij Gode offeranden geofferd heeft, van welke zaak wij in de voorgaande boeken reeds gezegd hebben, dat de hoovaardige l.ichtgeesten en duivelen, die zich zelven de Goddelijkheid willen toegeschreven hebben en voor Goden willen geacht worden, om geene andere oorzaak de offeranden begeeren, en zich in die eere verheugen, dan omdat zij weten, dat de ware offerande den waren God toekomt.

HOOFDSTUK XVII.

Van die 2 vaders en Prinsen, door ééne vader voortgeteeld.

Zoodan, als Adam nu vader was van hem, wiens geslacht register behoort tot de aardsche stad, en van hem, wiens geslachtregister behoort tot de Hemelsche Stad, zoo is 't, na dat Abel gedood was en in zijne ombrenging een wonder Sacrament of verborgenheid voorgesteld was dat Kaïn en Seth van deze geslachten 2 vaders zijn geworden, in welks kinderen, die ook noodig waren verhaald te worden, klare teekenen van die 2 steden zijn begonnen in het geslacht der menschen te openbaren. Want Kaïn heeft geteeld Hanoch, in wiens naam hij eene aardsche stad gebouwd heeft, n.1. die in deze wereld niet in vreemdelingschap is, maar die in de tijdelijke vrede dezer wereld gerust is. Nu, Kaïn beteekent: bezitting; daarom is er ook gezegd, toen hij geboren was, hetzij van zijn vader, hetzij van zijne moeder: ik heb eenen man van den Heere verkregen. (Gen. 4 vs. 1.) Maar Hanoch beteekent: wijding; want alhier wordt de aardsche stad ingewijd, alwaar zij gebouwd wordt, want hier heeft zij haar einde, waarheen haar oogmerk strekt en dat zij begeert. Maar Seth beteekent verrijzenis, en Enos (zijn zoon) mensch, niet gelijk Adam, welke naam ook mensch beteekent, want deze naam wordt in de Hebreeuwsche taal geacht gemeen te zijn beide man en vrouw. Want alzoo is er geschreven; Hij heeft ze geschapen man en vrouw, en heeft hen gezegend, en noemde hun naam mensch. Maar Enos beteekent alzoo mensch, dat de geleerden van die taal verklaren, dat daarmede de vrouw niet kan genoemd worden, zoodat hij als een zoon der verrijzenis is, in wien men niet trouwen zal; want aldaar is geene geboorte, wanneer ons daar gebragt heeft de wedergeboorte. Derhalve meen ik ook, dat men niet te vergeefs heeft te bemerken, dat in deze geslachten, die voortgekomen zijn uit Seth, wan. neer er gezegd wordt, dat hij geteeld heeft

zonen en dochteren, geene vrouw met naam genoemd wordt, geteeld te zijn. Maar in de geslachten, die geteeld werden uit Kaïn, daar wordt op het einde, zoo verre zij zich n.1. uitstrekken, allerlaatst eene vrouw met name genoemd, die in het zelfde geslacht geteeld is; want wij lezen; „Methusael gewon Lamech, en Lamech nam 2 vrouwen, n.1. Ada en Zilla. En Ada baarde Jabal; deze is geweest een vader dergenen, die tenten bewoonden en veehadden. En de naam zijns broeders was Jubal. En Zilla baarde ïubalkaïn, en de zuster van deze was Naëma. Tot biertoe hebben zich uitgestrekt al de geslachten van Kaïn, die alle tezamen, van Adam af, acht in getal zijn, daaronder gerekend Adam zelf, n.1. 7 tot aan Lamech, die 2 vrouwen gehad heeft. En het 8ste geslacht bestaat in zijne kinderen, onder wie ook eene vrouw geboren is, zoodat aldaar met zulks zeer gepast beduid is, dat de aardsche stad tot haar einde toe vleeschelijke voortteelingen zal hebben, die daar geschieden door de zamenvoeging van mannen en vrouwen. Derhalve worden de vrouwen van dien mensch, die hier genoemd wordt als de laatste vader, met hare eigene namen genoemd, hetwelk, uitgezonderd Eva, vóór den zondvloed nergens gevonden wordt. Nu, gelijk Kaïn, welke naam bezitting beteekent, een bouwer zijnde van de aardsch stad, en zijn zoon, naar wien de stad genoemd is Hanoch, welke naam inwijding beteekent; gelijk zulks alles te kennen geeft, dat die stad een aardsch begin en einde heeft, zoodat in haar niet hooger noch meer gehoopt wordt, dan hetgeen in deze wereld kan gezien worden, alzoo beteekent Seth verrijzenis die, naardien hij is een vader van zulke geslachten, die op zich zelve verhaald worden, zoo hebben wij in te zien, wat deze heilige historie van zijnen zoon zegt.

HOOFDSTUK XVIII.

Wat er beduid is door Abel, Seth en Enos, alzoo blijkt, dat zij tot Christus en zijn ligchaam. dat is: tot de kerk behoeven.

En Seth, zegt hij, is een zoon geboren, en heeft zijn naam genoemd Enos: deze heeft gehoopt aan te roepen den naam des Heeren Gods (Gen. 4 vs. 26. Naar de overzetting van de

70). En voorwaar, zulks roept uit de betuiging der waarheid; derhalve op hoop leeft die mensch zijnde een zoon der verrijzenis; op hoop leeft ook die Stad Gods, die geboren wordt uit het geloof der verrijzenis van Christus, zoolang n.1. als zij hier in vreemdelingschap is. Ondertus-schen door Abel, welke naam droefheid beteekent, en door zijn broeder Seth wordt de dood van Christus en Zijn leven uit de dooden te kennen gegeven, uit welk geloof alhier geboren wordt de Stad Gods, n.1. die mensch, die gehoopt heeft aan te roepen den naam des Heeren Gods; want door hoop zijn wij zalig geworden zegt de apostel. Nu, de hoop die gezien wordt, is geene hoop, want dat iemand ziet, waarom zal hij het hopen; waar is het, dat wij hopen, wat wij niet zien, zoo verwachten wij het met lijdzaamheid. En wie zal meenen, dat zulks verschilt van de diepte eens Sacraments; want heeft ook niet Abel gehoopt, aan te roepen den naam des Heeren Gods, wiens offerande, volgens de Schrift Gode zoo aangenaam geweest is. Heeft ook zelfs niet Seth gehoopt aan te roepen den naam des Heeren Gods, van wien gezegd is: God heeft mij een ander zaad verwekt voor Abel. Waarom wordt dan dezen als eigen toegeschreven, betgeen men verstaat, dat aan alle godvruchtigen gemeen is? Hierom n.1., omdat in dien mensch, die allereerst genoemd wordt gesproken te zijn van een vader, die teelende was voor het vaderland der stad van hier boven, behoorde afgebeeld te worden wat niet leeft naar den mensch, in de bezitting der aardsche gelukzaligheid, maar wat naar God leeft in de hoop der eeuwige gelukzaligheid. En daar is niet gezegd: deze heeft gehoopt in den Heere zijnen God, of: deze heeft aangeroepen den naam des Heeren Gods, maar deze heeft gehoopt aan te roepen den naam des Heeren Gods. Wat wil dit toch zeggen, n.1. hij heeft gehoopt aan te roepen? Anders niet dan dat dit eene prophetie is, dat er een zeker volk zal komen, dat naar de verkiezing der genade aanroepen zou den naam des Heeren Gods. En dit is het, wat, door een ander propheet gezegd zijnde, de apostel verstaat van dit volk tot de genade Gods te be-hooren. En het zal geschieden, zoo wie de naam des Heeren zal aanroepen, die zal behouden wezen. Want dit zelfde wordt daarmede

gezegd. En hij heeft zijnen naam genoemd Enos, hetwelk te zeggen is mensck, en daarna wat er bijgevoegd wordt: deze heeft gehoopt aan te roepen den naam des Heeren Gods, daar-meê wordt genoeg betoond, dat de mensch zijne hoop in zich zeiven niet moet stellen, want vervloekt is een ieder, die zijne hoop stelt op den mensch, gelijk elders gelezen wordt, en alzoo mag hij ook niet hopen op zich zeiven, zoo hij een burger zal zijn van de Hemelsche Stad.

HOOFDSTUK XIX.

Want door de wegneming van Enoch wordt te kennen gegeven.

Ook dat volk, waarvan Seth de vader is, heeft mede een naam van inwijding in zijn geslacht, n,i. in dat geslacht, dat het 7de is van Adam, zijnde Adam daaronder begrepen; want de 7de van hem voortgeteeld, is Enoch geweest, maar deze is hij, die weggenomen is, die Gode behaagd heeft vanwege zoodanig uitstekend getal in de orde der geslachten, door hetwelk de Sabbath geheiligd is, zijnde n.1. de 7de van Adam. Maar ten aanzien van den vader der geslachten die onderscheiden worden van het geslacht Kaïns, n.1. van Seth af, is hij de 6de geweest, op welken dag de mensch geschapen is, en op welken dag God volbracht heeft al Zijne werken. Maar de wegneming van dezen Enoch is de voorbeduide uitstelling van onze inwijding, die nu reeds geschied is in Christus, die alzoo verrezen is dat hij niet meer sterft, en hij zelf is mede weggenomen. Ondertusschen blijft daar nog over eene inwijding van het gansche huis, waarvan Christus het fondament is, en dat opgeschort wordt tot het einde toe, wanneer er verrijzenis zijn zal van allen, die niet meer zullen sterven. Nu, hetzij dat daar ingewijd wordt het huis Gods, of de tempel Gods, of de Stad Gods, zulks is evenveel en op hetzelfde uitkomende, gelijk zulks ook niet vreemd is van de gewoonte der Latijnsche sprake; want Virgilius noemt die magtigste, heerschende stad het huis van Assa-racus, willende daarbij verstaan hebben de Romeinen, die van Asjaracus door de Trojanen hunnen oorsprong nemen; ook noemt hij dezelve het huis van Eneas, omdat van de Trojanen, die onder den veldoverste Eneas in Italië gekomen waren, de stad Rome gebouwd is. Want de poëet heeft daarin nagevolgd de Heilige Schrift, waarin het groote volk der Hebreën-genoemd wordt het huis Jakobs.

HOOFDSTUK XX.

Van hetgeen er gezegd wordt, dat het vervolg van de afkomst van Kaïn besloten wordt in 8 geslachten, van Adam af te rekenen; en dat onder de nakomelingen van Adam Noach de lüde is.

Iemand zal mogen zeggen: maar indien het oogmerk van den schrijver dezer historie is geweest in het verhalen van de geslachten Adams door zijn zoon Seth, opdat hij door dezelve zou mogen komen tot Noach, onder wien de zondvloed kwam, en opdat voorts wederom van dezelve vervolgd zou worden de orde van hen, die later geboren zijn, om alzoo te komen tot Abraham, van wien Mattheus, de evangelist die geslachten begint, door welke hij gekomen is tot Christus, den eeuwigen Koning der Stad Gods: indien dit alles het oogmerk geweest is, wat oogmerk heeft hij dan gehad in de geslachten van Kaïn, en tot wien heeft hij dezelve willen brengen? Hierop wordt geantwoord: tot den zondvloed, waarin het geheele geslacht der aard-sche stad teniet gekomen is, doch alzoo, dat het daarna door de zonen van Noach weder vernieuwd is; want deze aardsche stad en dit aardsche gezelschap van hen, die naar den mensch leven, zal nimmer ontbreken zelfs tot het einde der wereld toe; van welke de Heere zegt „de kinderen dezer wereld teelen en worden geteeld. Maar de wedergeboorte brengt de Stad Gods, die in vreemdelingschap is, in deze wereld tot die andere wereld, wier kinderen noch teelen, noch geteeld worden. Maar hier op aarde is aan beide steden gemeen, geteeld te worden en te teelen, hoewel de Stad Gods hier vele duizenden burgers heeft, die zich onthouden van het werk der voortteeling. En niet alleen de Stad Gods, maar ook die andere stad heeft eenige burgers, die de anderen gelijk zijn quan-suis door navolging, maar evenwel gansch dooiende; want tot deze stad behooren ook zij, die afwijkende quot;an het geloof dezer stad, verscheiden ^ quot;•'quot;ht hebben; want zij

leven naar den mensch, en niet naar God. En insgelijks de geleerden der Indianen, Gymnoso-phisten genoemd, die gezegd worden naakt te philosopheren in de woestijnen van Indië, zijn ook burgers van die aardsche stad, en onthouden zich evenwel niettemin van voortteeling. Want onthouding is niet goed dan naar het geloof des hoogsten goeds, hetwelk God is. Dit nogtans wordt van niemand vermeld vóór den zondvloed; want zelfs ook Enoch, de zevende van Adam, die gezegd wordt weggenomen en niet gestorven te zijn, heeft zonen en dochters geteeld eer hij weggenomen werd, onder welke geweest is Methuzalem, door wien de orde der geslachten, die later verhaald worden, overspringt. Maar waarom wordt daar zulk een klein geslachtregister verhaald, voortgesproten zijnde van de geslachten uit Kaïn, indien het noodig was, dat zij tot den zondvloed toe moesten gebragt worden ? Want daar was geene groote menigte van jaren, komende voor hunnen mannelijken ouderdom, zoodat er 100 of meer jaren zouden doorgegaan zijn zonder kinderteeling. Want indien de schrijver van dit boek niet op iemand zijn oogmerk had, tot wien hij noodzakelijk wilde brengen diens geslachtregister, zooals zijn oogmerk geweest is in die geslachten, welke komen van Seth, n.1. door dezelve te komen tot Noach toe, opdat van dezelve weder eene andere noodwendige orde der geslachten zou volgen. Waarom is het dan noodig geweest voorbij te gaan de eerstgeboren zonen om te komen tot Lantech, in wiens zonen dat vervolg der geslachten eindigt, te welen van Adam af op het achtste geslacht, en van Kaïn op het zevende? even alsof daar voortaan nog eenige geslachten meê waren zamen te binden, om daardoor te komen, óf tot het Israëlitische volk, waarin het aardsche Jeruzalem ook een pro-phetisch voorbeeld vertoond heeft tot de Hemel-sche Godheid; 6f om te komen tot Christus naar het vleesch, die boven allen is geprezen in eeuwigheid, ja! die de Bouwer en Heerscher is van dat Jeruzalem hier boven, toen namelijk al het geslacht van Kaïn door den zondvloed uitgeroeid was; derhalve zou in dit zelfde geslachtregister mogen schijnen, dat in de orde daarvan de eerstgeborenen verhaald zijn. Maar waarom zijn daar zoo weiniir⁹ quot;^ant daar de vaderen in de ' stonden tot zij 100 jaar waren, hebben daar zoo weinig niet kunnen zijn, dewijl toen naar evenredigheid van hun lang leven geen zoo late jongemanschap was; want laat ze allen even gelijk 30 jaar oud geweest zijn toen zij kinderen begonnen te tee-len, zoo is 't, dat achtmaal 30 (want daar zijn 8 geslachten tezamen met Adam, mitsgaders met diegene die Lamech geteeld heeft) uitmakende 240 jaren. Nu zal men meenen, dat zij in den ganschen tijd daaraan volgende, tot den zondvloed toe, geene kinderen geteeld hebben. Of waarom heeft hij, die dit geschreven heeft, niet willen verhalen die geslachten, welke daar gevolgd zijn? Want van Adam tot den zondvloed worden berekend naar onze Latijnsche bijbels 2262 jaren, en naar de Hebreeuwsche bijbels 1650 jaren. Nu, genomen, dat wij meenen, dat het kleinste gelal het ware is, zoo laat dan van 1656 jaren 240 afgetrokken worden; zal het dan wel geloofelijk zijn, dat het geslacht Kaïns van voortteeling opgehouden heeft die gansche 1400 jaren, en die daar nog boven loopen alle tezamen overig zijnde lot den zondvloed toe? Maar zoo iemand over deze zaak bekommerd is, laat die bedenken, dat vroeger op 2 manieren die vraag beantwoord is, n.1. toen ik vroeg, of het ook te gelooven is, dat die oude men-schen zoo vele jaren hebben kunnen stil zijn van het voortteelen der kinderen; want zulks kan verstaan worden, óf ten aanzien van hunne late manbaarheid naar evenredigheid van hun lang leven, óf deze zelfde zonen, die in hun geslacht verteld worden, kunnen verstaan worden, niet eerstgeboren geweest te zijn, maar zoodanig, dat de schrijver van het boek door hen lot dien kon komen, op wien zijn oogmerk was, zooals met name lot Noach in de geslachten van Seth. Alzoo, indien er in de geslachten Kaïns geen persoon is, op wien men zijn oogmerk moest hebben, en tot wien men met voorbijgaan van de eerstgeborenen door zoodanige die verhaald zijn, moest komen, zoo blijft er te verstaan het late manschap, zoodat zij een weinig na de honderd jaren eerst manbaar geworden zijn en bekwaam om kinderen te leelen, zoodanig, dat de orde der geslachten door de eerstgeborenen geloopen is en daardoor tot den zondvloed is gekomen tol een gelal van zoovele jaren, hoewel het nogtans zijn kan, dat vanwege eene verborgene oorzaak, die mij onbekend is,

doze stad die wij noemen de aardsche stad, met een vervolgend verhaal van geslachten tot Lamech en zijne kinderen, verhaald is geworden, en dat daarna de schrijver van dit boek opgehouden heeft al de anderen te verhalen, die er tot den zondvloed geweest zijn. Insgelijks waarom de orde der geslachten niet vervolgd is door de eerstgeborenen, zoodat het dieshalve niet noodig is te gelooven, dat die menschen zulk eene late manbaarheid gehad hebben, daarvan kan ook de oorzaak zijn, dat die zelfde stad, welke Kaïn op den naam zijns zoons Hanoch gebouwd heeft, zeer uitgestrekt geheerscht heeft, en dat zij vele koningen gehad heeft, niet gelijktijdig, maar ieder gedurende de jaren zijns ouderdoms, zoodat allen, die in dezelve regeerden, hunne opvolgers geteeld hebben. Van deze koningen heeft Kaïn zelf de eerste kunnen zijn ; de tweede zijn zoon Hanoch, naar wien die stad genoemd werd; de derde Gaidad; de vierde Manihel; de vijfde Methusaël; de zesde Lamech. Nu, het was niet noodig, dat de eerstgeborenen zouden volgen in het Rijk na hunnen beerschon-den vader: maar zij volgden, in wie gevonden werd eenige bekwaamheid om te regeren, hetzij om eenige kloekheid en deugd, nuttig en dienstig zijnde voor de aardsche stad; hetzij omdat de vader dezen boven andere zonen beminde, opdat hij voornamelijk als door een zeker erfelijk regt van regeren den vader zou opvolgen. Verder kan het zijn, dat, toen Lamech nog regeerde, de zondvloed gekomen is, zoodat die alle menschen gevonden heeft om te verderven, uitgezonderd, die in de arke geweest zijn. En het is niet te verwonderen, dat door tusschenstel-ling van verscheiden getallen van jaren, in zoo langen tijd van Adam tot den zondvloed, beide deze afkomsten niet gehad hebben evenveel geslachten en getallen, want daar zijn door Kaïn 7, en door Seth 10; want de zevende, gelijk ik gezegd heb, van Adam is Lamech, en de tiende is Noach. En derhalve is er verhaald niet één zoon van Lamech, gelijk in de andere hierboven geschied is, maar daar worden vele zonen van Lamech verhaald, overmits het onzeker was, wie hem na zijn dood zou opvolgen, indien er nog eenige tijd van regeering tus-schen hem en den zondvloed overgebleven ware. Maar hoe het ook zij roet de orde van vervolgende geslachten uit Kaïn, n.1. hetzij dat zij is door de eerstgeborenen, óf dat zij is door koningen, dit dunkt mij, dat ik op geenerlei wijze behoor te verzwijgen, dat nadat Lamech de zevende van Adam gevonden was, nevens hem zoovele zijner kinderen daar ook verhaald worden tot het getal elf vervuld wordt, waarmede beduid wordt de zonde; want daar worden nog bijgevoegd 3 zonen en éérfe dochter. Nu, de vrouwen kunnen wat anders beduiden, en niet wat men nu heeft voor te stellen; want nu spreekt hij van de geslachten, maar aangaande hunne vrouwen, van wie zij afkomstig zijn, zulks is verzwegen. Maar, aangezien de Wet door het getal 10 gepredikt wordt, waarover ook die vermaarde 10 woorden zijn, zoo is het voorwaar, dat het getal elf, alzoo het overtreedt het getal 10, beduidt de overtreding der Wet, en alzoo: de zonde. En van hier komt het ook dat in den Tabernakel der getuigenis, die op de reize des volks Gods als een reistempel was, belast zijn te maken elf haren behangeselen; want in een haren kleed is de gedachtenis der zonden, van wege de bokken (^#) die ter linkerhand zullen staan; derhalve, wanneer wij onze belijdenis doen, vallen wij voor God neder in een haren kleed, even alsof wij zeiden, wat in den psalm staat: Mijne zonde is altijd voor mij. Nu, de afkomst van Adam door den boozen Kaïn wordt geëindigd en besloten met het getal elf, waardoor de Z07ide beduid wordt; en dit zelfde getal wordt besloten door eene vrouw, van wier geslacht het begin der zonde geschied is, door welke wij allen sterven. Nu, de zonde is alzoo bedreven, teneinde de wellust des vlee-sches, die den geest wederstaat, zoude volgen; want zelfs ook de dochter van Lamech, Noema, beteekent wellust. Maar door Seth, van Adam tot Noach, wordt te kennen gegeven een wettelijk getal van tien, waarbij gevoegd worden 3 zonen van Noach, van welke de eene alge-vallen zijnde, de 2 anderen door den vader gezegend worden, opdat (de verworpene afgezonderd zijnde) door het bijvoegen van de andere vromen tot het voorgaande getal, daarmede te kennen gegeven zou worden het getal twaalf, dat wel bekend en vermaard is in het getal patriarchen en apostelen. Naardien dan dit alles

zoo is, heb ik nog te bemerken en te verhalen, dat beide deze af komsten, welke door onderscheidene geslachten beduiden die twee steden, d.I. de eene van hen, die van de aarde geboren zijn, en de andere der wedergeborenen, dat, zeg ik, deze daarna onder elkander gemengd zijn geworden, zoodat het geheele menschelijk geslacht, behalve 8 menschen, waard is geworden door den zondvloed vernietigd te worden.

HOOFDSTUK XXI.

Waarom, nadat Hanoch (de zoon van Kaïn) verhaald is, er vervolgd is geworden het verhaal van zijn gansche geslacht tot aan den zondvloed, en daarentegen, nadat Enos, de zoon van Selh, verhaald is, dat men wedergekeerd is tot het begin der men-schelijke schepping.

Ondertusschen heeft men eerst in te zien, hoe, wanneer de geslachten van Kaïn verhaald worden, stellende boven al zijne nakomelingen Hanoch, naar wien de nieuwgebouwde stad genoemd is, vervolgens al de anderen daarbij gevoegd worden tot dat einde toe, n.1. tot dat gansche geslacht en die gansche afkomst verdelgd werd door den zondvloed. Maar wanneer er een zoon van Seth, n.1. Enos, verhaald is, zoo is het, dal, eer de anderen daar bijgevoegd worden tot den zondvloed toe, er eene zekere tusschenreden bijgedaan wordt, want daar wordt gezegd: Dit is het boek des menschen geslachts; ten dage toen God Adam schiep, maakte Hij hem naar de gelijkenis Gods, en schiep ze man en vrouw, en zegende ze en heeft hun naam genoemd Adam. Mij dunkt, dat dit tusschen gesteld is, opdat hier van Adam af weder zou beginnen een verhaal der tijden, hetwelk in het verhaal van de aardsche stad hij, die dit geschreven heeft, niet heeft willen doen, quansuis omdat God dezelve alzoo verhaalde, dat hij die niet berekende. Maar waarom toch geschiedde het, dat, nadat de zoon van Seth verhaald is, zijnde een mensch die gehoopt heeft aan te roepen den naam des Heeren Gods, dan aldaar eene wederkeering geschiedt tot het verhaal van de hoofdreden, n.1. omdat hel behoorlijk was die 2 sleden alzoo voor le stellen, ♦ . eene door een doodslager vervolgens

o o

tot een anderen doodslager toe, want Lamech belijdt aan zijne 2 vrouwen, dat hij een doodslag gedaan heeft: en de andere door hem, die gehoopt heeft aan te roepen den naam des Heeren Gods; want dit is in deze wereld bij de Stads Gods, in deze sterfelijkheid en vreemdelingschap zijn de de hoogste zaak die aan haar voorgesteld moest worden door een mensch, dien de verrijzenis des omgebrachten geteeld heeft, want die eene mensch is de eenigheid van de gansche Slad van hier boven, die wel niet vervuld is, maar die na het voorgaan van deze prophetische voorbeelding zou vervuld worden. Zoodan, de zoon van Kaïn, van welke zaak zal hij in de aardsche stad anders een naam hebben, dan van de aardsche stad, die in zijn naam gebouwd is? Want hij is van hen, van wie gezongen wordt: zij zullen hunne namen aanroepen in hunne landen. Derhalve volgt hen achterna, wat in een andere psalm geschreven is : Heere! in Uwe Stad zult Gij hunne beeldtenis teniet doen. Nu, de zoon van Seth; dat is te zeggen de zoon der verrijzenis, laat die hopen aan le roepen den naam des Heeren Gods, want hij is een beeld van dat gezelschap der menschen hetwelk zegt: en ik, als een vrucht, bare olijfboom in het huis Gods, heb gehoopt op de barmhartigheid Gods. En laat hij niet slaan naar de ijdele eer van een groote naam op d'aarde; want gelukzalig is die man, wiens hoop de naam des Heeren is, en die niet gezien heeft op de ijdelheden en op de valsche razer-nijen. Zoodan, naardien wij nu voorgesteld hebben die 2 steden, de eene beslaande in de goederen dezer wereld, en de andere in de hoop Gods, die beide voortgekomen zijn uit eene ge-meene deur der sterfelijkheid die geopend is in Adam, opdat zij van daar zouden voortloopen tot haar eigen afgescheiden en behoorlijke einden, zoo begint dan daarna het verhaal der tijden, in welke nog andere geslachten bijgevoegd worden, met een verhaal van het hoofdbegln van Adam, uil wiens verdoemden oorsprong als uit eene zoodanige massa, die tot de verdiende verdoemenis overgegeven was. God eenige vaten des toorns ter oneere gemaakt heeft, en eenige vaten der barmhartigheid ter eere, gevende aan de eersten wat hen toekomt in straffe, en gevende dan dezen, wal hen niet toekomt, in genade; opdat alzoo uit de vergelijking der vaten des toorns de Hemelsche Slad, die op aarde

in vreemdelingschap is, leere niet te steunen noch te staan op de vrijheid huns wils, maar dat zij hopen aan te roepen den naam des Heelt; ren; want de wil in die natuur, in wié hij uit niet goed geschapen is door den goeden God, doch veranderlijk van den onveranderlijken, kan afwijken van God om kwaad te doen, hetwelk geschiedt door den vrijen wil, en kan van het kwade afwijken om goed te doen, hetwelk niet geschiedt zonder de hulp van God.

HOOFDSTUK XXII.

Van den val der kinderen Gods, bevangen zijnde met de liefde der vreemde vrouwen, waarover zij ook allen, uitgezonderd 8 personen, verdiend hebben, door den zondvloed verdelgd te worden.

Derhalve als het menschelijk geslacht nu voortging en toenam, is door middel van deze zelfde vrije goeddunkendheid des wils eene vermenging geschied van deze beide steden, zoodat door mededeeling van de ongerechtigheid gevolgd is eene zekere ongeregelde en verwarde gemeenschap zonder eenig onderscheid, welk kwaad wederom zijne oorzaak genomen heeft van het vrouwelijk geslacht, doch niet op zoodanige wijze als van den beginne; want die vrouwen zijn niet eerst verleid door bedriegerijen toen geschiedende, waardoor zij den mannen die zonde zouden aangeraden hebben, maar deze vrouwen, die van den beginne aan kwade manieren geoefend hadden in de aardsche stad dat is: in het gezelschap van hen, die van de aarde zijn; dezen zijn bemind geworden van de kinderen Gods, n.l. van de burgers der Hemelsche Stad, hetwelk geschiedt is om de schoonheid hunner iigchamen, welke wel eene goede gave van God is, doch ondertusschen daarom geeft Hij die mede aan de kwaden, opdat het geen groot goed schijne te zijn den goeden. Zoo dan met verlating van het groote goed, den goeden eigen zijnde, is de val geschied tot het minste goed, den goeden niet eigen zijnde, maar den goeden en kwaden gemeen zijnde. En alzoo zijn de kinderen Gods bevangen geworden met de liefde van de dochters der menschen, en opdat zij die tot vrouwen zouden mogen hebben, zijn zij afgevallen tot de liefde des gezelschaps, dat van De Stad Gods.

de aarde, is, met verlating van de godsvrucht» die zij in het heilig gezelschap te voren bewaarden en onderhielden. Alzoo de schoonheid des ligchaams is een goed van God wel gemaakt zijnde, maar is een tijdelijk, vleeschelijk en een allerlaagst goed, en alzoo wordt het kwalijk bemind, met terug te stellen den eeuwigen God, die het inwendig en eeuwig goed is. Derhalve gelijk met verlating der geregtigheid het goud bemind wordt van den gierigen, niet bij eenige schuld des gouds, maar bij schuld van den mensch, alzoo staat het ook met alle schepselen₎ want zij zijn goed en kunnen wel bemind worden en ook kwalijk bemind worden, n.l. tvel met onderhouding van de orde, en kwalijk met verstoring van de orde, hetwelk een schrijver kort met zekere gedichtkens op den lof des Scheppers aldus gezegd heeft, deze dingen zijn U, en ze zijn goed, overmits gij, die goed zijt, dezelve geschapen hebt. En in dezelve is niets dat ons is, anders dan dat we zondigen, beminnende met verstoring van de behoorlijke orde, in plaats van ü, hetgeen van U geschapen is. Maar indien het gebeurt, dat de Schepper waarlijk en opregt bemind wordt, dat is: indien Hij, en niet wat anders bemind wordt, kan hij niet kwalijk bemind worden; want zelfs de liefde moet ook met orde bemind worden, opdat wel bemind worde wat men beminnen zal, en opdat in ons zij zoodanige deugd, door welke men wèl mag leven. Derhalve dunkt mij, dat dit eene korte en ware beschrijving der deugd is, n.l. dat ze is eene orde der liefde, waarover ook in dat heilige Lied der Liederen de bruid van Christus (de Stad Gods) zingt: breng de liefde in mij tot eene orde. Zoodan, met verstoring van de orde der liefde hebben de kinderen Gods hunnen God ter zijde gesteld, en hebben bemind de dochters der menschen. Door deze 2 namen worden beide steden genoeg onderscheiden, want zijlieden waren niet zóó, dat zij geene kinderen der menschen waren door hunne natuur, maar zij hadden een anderen naam ontvangen en verkregen door de genade, want in die zelfde schriftuur, ter plaatse waar de kinderen Gods gezegd worden bemind te hebben de dochters der menschen, worden zij ook genoemd engelen Gods, zoodat ook velen gemeend hebben, dat zij geene menschen zijn geweest, maar engelen.

HOOFDSTUK XXIII.

Of men ook te gelooven heeft, dat de engelen, zijnde van geestelijk wezen, bevangen zijn gemest met de liefde der schoone vrouwen, en dat zij huwelijken met haar aangegaan hebben, waaruit reuzen zouden voortgekomen zijn.

Deze vraag hebben wij in het 3de boek van dit werk onbeantwoord gelaten, n.I.: of de engelen, alzoo ze geesten zijn, ligchatnelijk met vrouwen kunnen te zamen komen en te doen hebben; want er is geschreven „die Zijne engelen maakt geesten,'' dat is; die van nature geesten zijn, worden Zijne engelen gemaakt, daar Hij hen oplegt het ambt van te boodschappen; want Hij, die in 't Grieksch genoemd wordt ag-gelos, welke naam naar de Latijnsche uitspraak angelus genoemd wordt, wordt in de Latijnsche taal gezegd nuncius, dat is: bode. Maar of Hij bijgevolg hunne ligchamen daarbij gevoegd heeft, zeggende: en Zijne dienaren maakt vlammen des vuurs, dan of Hij daarmeé heeft willen zeggen, dat Zijne dienaren door Zijne liefde moeten branden even als door een geestelijk vuur, dit is gansch twijfelachtig. Nogtans betuigt die zelfde allerwaarachtigste schriftuur,quot; dat de engelen den merischen in zulke ligchamen verschenen zijn, zoodat ze niet alleen gezien, maar ook getast en gevoeld konden worden. En daar het doorgaans overal een zeer gemeen gerucht is, en velen ook durven zeggen, óf dat ze het zelf bevonden hetben, óf dat ze het van anderen gehoord hebben, aan wier geloofwaardigheid men niet heeft te twijfelen, dat de bosch- en veldgoden, welke zij gewoonlijk opzitters noemen, dikwijls de vrouwen moeijelijk en lastig geweest zijn, en dat ze bare bijslapingen begeerd en ook volbracht hebben: en voorts daar zij ook zeggen, dat eenige duivelen tot zulke onreinheid gestadig aanleggen en die ook oefenen. En zulks te willen ontkennen, wat zoo velen van ben zeggen, schijnt eene onbeschaamdheid te zijn, daarom durf ik niet ligtvaardig iets daarvan zeggen, n.1. of eenige geesten van het element der lucht eenig ligchaam ontvangen hebbende (want dit element, wanneer het met een waaijer bewogen wordt, kan gevoeld worden) aan dezen vleeschelijken lust kunnen onderworpen zijn, zoodat zij, zooveel als zij kunnen, met de vrouwen, zulks merkelijk gevoelende, zouden vermengd worden. Maar aangaande de heilige engelen Gods, in geen geval kan ik gelooven, dat zij te dien tijde alzoo hebben kunnen vallen, en kan ook niet bedenken, dat de apostel Petrus van dezen gesproken heeft, toen hij zeide „is 't, dat God de engelen, als zij gezondigd hadden, niet gespaard heeft, maar heeft hen met ketenen der duisternis in de hel geworpen en overgegeven tot het oordeel te bewaren: maar dat hij veel liever van hen gesproken heeft, die allereerst afwijkende van God, le zamen met den duivel, hun overste, gevallen zijn, welke den eersten mensch m et zijne serpen-tische listigheid uit nijd bedrogen heeft. Maar dat de menschen mede engelen Gods genoemd zijn, daarvan geeft de H. S. ons een duidelijk bewijs, want daar is ook van Johannes geschreven „ziet, ik wil mijnen engel zenden, die voor mij den weg bereiden zal.quot; En Maliachi, de propheet, is door zijne eigene genade een engel genaamd. Maar dit is het, wat de zwarigheid met sommigen maakt, n.1. dat uit hen, die genaamd zijn engelen Gods, en uit die vrouwen die zij bemind hebben, dat wij lezen, dat uit die voortgesproten zijn, niet menschen van ons geslacht, maar reuzen; even als of zulke groote ligchamen van menschen, onze maat verre te boven gaande, in onzen tijd ook niet geboren waren. Is het niet geschied, toen de verwoesting der Stad Rome door de Golhen geschied is, dat er binnen Home eene zekere vrouw was te zamen met haar ouders, die eenigzins met een reuzenligchaam verre boven anderen in lengte uitstak? Om deze vrouw te bezien, kwam van alle kanten een groote en wonderbare toeloop; en zulks was meest te verwonderen, omdat hare ouders naauwelijks zulke groote menschen waren als wij van de langste meest al gewoon zijn te zien. Zoo hebben daar dan reuzen kunnen geboren worden, en zelfs ook voorheen, eer de kinderen Gods, die ook engelen Gods genaamd zijn, met de dochters der menschen vermengd zijn geweest, n. 1. de kinderen van Seth met de dochters van Kaïn, want ook de Canonieke schrift spreekt alzoo in dat boek waarin wij deze dingen lezen, want deszelfs woorden luiden aldus „en het is geschiedt, als de menschen begonnen te vermenigvuldigen op aarde, en hen dochters geboren werden : toequot;¹

zagen de engelen Gods, dat de dochters der nienschen schoon waren, en namen tot vrouwen uit allen diegenen, welke zij verkozen. En de Heere God sprak: mijn geest zal in deze men-schen in eewigheid niet blijven, omdat zij vleesch zijn; doch hunne dagen zullen zijn 120 jaren. Nu, daar waren reuzen in die dagen op de aarde, en daarna, loen de kinderen Gods ingingen tot de dochters der menschen, en zich zelve kinderen teelden, zoo zijn die menschen van oude lijden af reuzen genoemd.quot; Deze woorden van het goddelijk boek geven genoeg te kennen, dat in die dagen reuzen op aarde geweest zijn, n.1. loen de kinderen Gods de dochters der menschen tot vrouwen namen, en toen zij haar beminden als goed en hupsch, dat is: schoon; want de gewoonte van deze schriftuur is ook diegene, die schoon van ligchaam zijn, goed te noemen. Maar ook nadat dit geschied was, zijn er reuzen geboren; want alzoo zegt de Schrift „en daar waren reuzen in die dagen op de aarde, en daarna, toen de kinderen Gods ingingen tot de dochters der menschen; zoo zijn ze dan in die dagen te voren geweest, en ook daarna. En dat hij zegt „en zij teelen zich kinderen, dit bewijst genoeg, eer de kinderen Gods alzoo vielen, dat zij Gode kinderen teelden, en niet zich zeiven, en wel om te vermeerderen de burgers der stad Gods, opdat zij aan die als engelen Gods zouden verkondigen, dat zij hunne hoop zouden stellen in God, zijnde gelijk hij, die geboren is van Seth, n.1. die zoon der verrijzenis, die gehoopt heeft aan te roepen den naam des Heeren Gods, en mitsdien opdat zij in die zelfde hoop met hunne nakomelingen mede erfgenamen zouden zijn van het eeuwige goed, en voorts onder God den Vader, broeders van hunne kinderen, doch dat zij niet op zoodanige wijze engelen Gods geweest zijn, dat zij geene menschen geweest zijn gelijk sommigen meenen: maar daarentegen, dat zij buiten allen twijfe[ menschen geweest zijn, zulks verklaart dezelfde Schrift zonder eenigen twijfel, want als er voorheen gezegd is „dat de engelen Gods zagen, dat de dochters der menschen goed, d. i., schoon waren, en dat zij die namen tot vrouwen uit al degenen die zij verkozen; en daarna is er bijgevoegd : en de Heere God sprak: Mijn geest zal in deze menschen in eeuwigheid niet blijven, omdat zij vleesch zijn,quot; want door den geost

Gods waren zij geworden engelen en kinderen Gods, maar afdalende tot de laagste dingen? worden zij menschen genoemd met een andere naam der natuur, en niet der genade; ja deze geesten, die God verlaten hebben, en daardoor zelf verlaten zijn, worden ook vleesch genoemd _? en de 70 overzetters hebben hen genoemd engelen Gods, en ook kinderen Gods, hetwelk nogtans al de boeken alzoo niet hebben, want sommigen hebben anders niets dan kinderen Gods. En Aquila (^#j, welken overzetter de Joden boven alle anderen hoogachten, heeft dit overgezet, niet engelen Gods, of kinderen Gods, maar kinderen der goden. Nu, beide is hel waar; want zy waren kinderen Gods, en zij waren kinderen der goden, omdat zij van de goden voorlgeteeld waren, met wie zij te zamen ook Goden waren, volgens die spreuk des psalms: ik heb gezegd, gij zijt goden en alle te zamen kinderen des hoogsten, want met regt wordt van de 70 overzetters geloofd, dal zij den prophelischen geest ontvangen hebben, zoodat het geschiedt is door zijne autoriteit en magt, wanneer zij iets veranderd hebben, of anders iets gezegd hebben dan dat was, wat zij overzetteden. En derhalve heeft men niet te twijfelen of dit is mede door Gods ingeven alzoo gesproken, niettegenstaande het in het Hebreeuwsch twijfelachtig schijnt te zijn, zoodat men het kan uitleggen beide, de kinderen Gods, en de kinderen der goden. Laat ons alzoo laten varen al de fabelen van die schriftuur, die apocryf (f j, dat is: eerbar gen genaamd worden, dewijl haar oorsprong, verborgen zijnde, niet klaar genoeg gebleken is voor die vaderen, van wie de aulhoriteit en waardigheid der ware schriflure door een zeker vervolg tol ons gekomen is. Nu, in deze apocryfe boeken, al is 't dat er gevonden wordt eenige waarheid, nogtans hebben ze geene Canonieke aulhoriteit of waardigheid van wege do vele valschheden. Want dat Enoch, de 7de van Adam, eenige dingen geschreven heeft, kunnen wij niet ontkennen, naardien de apostel Judas zulks zegt

in zijn Canonieke brief; maar het is niet te vergeefsch, dat die niet bevonden zijn geschreven te zijn in dien Canon of lijst, die in den tempel van het Hebreeuwsche volk bewaard werd door de naarstigheid der priesters, die achter elkander in dien staat volgden. Doch zulks is alleen geweest, omdat zij vanwege hunne oudheid geoordeeld zijn van verdacht geloof, zoodat men ook niet kon bevinden of dit die zelfde dingen waren, die hij geschreven had, des te meer omdat men geene zoodanige mannen kon voortbrengen, die bevonden werden dezelve bewaard te hebben bij eenige orde van opvolging. Derhalve die dingen, die onder zijn naam omgedragen worden, bevattende die fabelen van de reuzen, dat zij geene menschen tot vaders gehad hebben, worden met regt van de wijzen geoordeeld, dat het zijne schriften niet zijn, en dat men die alzoo niet heeft te geloo-ven, gelijk daar veel meer andere dingen zijn, welke onder de namen van andere propheten, en ook eenige die nog jonger zijn, welke onder de namen der apostelen van de zetters omgedragen worden, die alle te zamen onder den naam van apocryfen, na naarstig onderzoek van de Canonieke authoriteit en waardigheid, geweerd zijn; derhalve volgens de Canonieke schrifturen, beide der Hebreën en der Christenen is er niet aan te twijfelen dat er voor den zondvloed vele reuzen geweest zijn, en dat die burgers waren van het gezelschap der menschen, zijnde van de aarde. En daarbenevens, dat de kinderen Gods, die naar het vleesch van Seth voortgeteeld zijn door verlating der geregtigheid tot dit gezelschap afgeweken zijn. En het is niet te verwonderen, dat ook van hen reuzen geboren zijn, want zij zijn niet allen toen reuzen geweest, maar er zijn toen veel meer reuzen geweest dan op andere tijden na den zondvloed, welke reuzen door den Schepper geschapen zijn, opdat ook hieruit zou mogen betoond worden, dat niet alleen de schoonheid, maar ook de grootte en sterkte der ligchamen weinig ten achter zijn voor een wijs man, alzoo zulk een door geestelijke en onsterfelijke en veel beter en vaster goederen, eigen zijnde den goeden, en niet gemeen zijnde den goeden en kwaden beide, heerlijk en gelukzalig gemaakt wordt. Baruch, deze zaak aanprijzende, zegt „En aldaar zijn reuzen ook geweest, welke van begin aan menschen van groote lengte zijn geweest, bekwaam zijnde ten strijde. Dezen heeft de Heere niet verkoren, en ook heeft Hij hen den weg der wetenschap niet gegeven; daarom zijn zij omgekomen, dewijl zij geene wijsheid gehad hebben; en zij zijn vergaan vanwege hunne onbedachtzaamheid.

HOOFDSTUK XXIV.

Hoe men te verstaan heeft, hetgeen de Heere gezegd heeft aan hen, die door den zondvloed zouden verdelgd worden, n.l. „En hunne dagen zullen zijn 120 jaren.''''

Gods woorden; „En hunne dagen zullen zijn 120 jarenquot; moet men niet opvatten, alsof daarmede voorzegd was, dat de menschen voortaan niet langer zouden leven dan 120 jaren (*), want zelfs ook na den zondvloed bevinden wij, dat eenigen ook gekomen zijn boven de 500 jaren; maar men moet daardoor verstaan, dat God zulks gezegd heeft toen Noach omtrent aan het einde was van zijne 500 jaren, n.l. toen hij 480 jaren oud was, welke de Schrift naar hare wijze 500 noemt, verstaande in 't algemeen door den naam des geheels het grootste deel; want in het 600ste jaar des levens van Noach aan de tweede maand is de zondvloed gekomen, en alzoo zijn daar 120 jaren voorzegd van het aanstaande leven der menschen, die verdelgd zouden worden, want na verloop daarvan zouden zij door den zondvloed uitgeroeid worden. En niet zonder reden wordt daar geloofd, dat de zondvloed plaats had toen er geene op aarde gevonden werden, die niet waardig waren te ondergaan zulk een dood, als die, waarmede de goddeloo-zen gestraft zijn. Doch niet, dat zulk een dood den goeden, die eenmaal mede alzoo zouden sterven, iets aanbrengt, dat het hen kon schaden na den dood; maar nogtans is niemand van hen door den zondvloed gestorven, welke de Heilige Schrift verhaalt voortgesproten te zijn van het zaad van Seth. Derhalve wordt de oorzaak van dezen goddelijken zondvloed aldus

(quot;) Hieronymus meent, dat de 120 jaren, waarvan in dit hoofdstuk gesproken wordt, beduiden, dat de menschen i20 jaren zullen hebben om boete te doen; derhalve is het menschelijk leven niet verminderd of ingekrompen tot ISO jaren, zooals velen ten onregte meenen; want na den zondvloed heeft Abraham geleefd 175 jaren, en sommigen meer dan 200 of 300 jaren.

vsrhaald: Toen nu God de Heere zag, zegt hij, dat der menschen boosheden vermenigvuldigd waren op de aarde, en hunne harten hoe langer hoe boozer waren, toen dacht God hoe hij den mensch gemaakt had op aarde en heeft overlegd en gezegd : „ik zal den mensch, dien ik geschapen heb, verdelgen van de aarde, van de menschen af lot op het vee, en van het kruipende gewormte af tot op de vogelen des Hemelsch toe; want ik ben vergramd overmits ik hen gemaakt heb.quot; (Naar de overzetting van de 70)

HOOFDSTUK XXV.

Van de gramschap Gods, welke door geene ontsteking Zijne onveranderlijke gerustheid ventooort of beroert.

De gramschap Gods is geene ontroering of verstoring Zijns gemoeds, maar een' oordeel, waardoor straf aangedaan wordt aan de zonde. En Zijne bedenking en wederbedenking is Zijne onveranderlijke reden en orde in die dingen, die veranderd zullen worden; want God heeft geen berouw, evenals een mensch van eenige daad, want Zijn raad is van alle dingen zoo vast als Zijne voorwetenschap zeker is. Doch indien de Schrift zulke woorden niet gebruikt, zou zij niet op eenigerlei manieren gemeenzaam genoeg aan allerlei soorten van menschen zich verklaren, welke zij nogtans wil, dat alleszins gediend zullen zijn, opdat zij alzoo verschrikke de hoog-moedigen, en opwekke de onachtzamen en oefene de zoekenden, en voede degenen die het verstaan, hetwelk dezelve niet zou doen, indien zij zich niet eerst nederwaarts tot ons boog en eenigzins nederdaalde tot hen, die daar liggen. En aangaande, dat hij alle dieren, zoowel aard-sche als vliegende, het verderf aanzegt, daarmeê verklaart hij de grootte van de toekomstige straf, maar geenzins dreigt hij daarmeé het verderf der dieren, die zonder rede zijn, even alsof zij mede gezondigd hadden.

HOOFDSTUK XXVI.

Hoe de arke, die aan Noach belast is te maken, in alles Christus en Zijne kerk beduidt.

Aangaande Noach, den regtvaardigen mensch en welke (gelijk van hem de waarheid sprekende Schrift betuigt) in zijn geslacht volkomen was, niet zóó als de burgers der Stad Gods zullen zijn in die onsterfelijkheid, in welke zij den engelen Gods gelijk zullen zijn, maar zóó volkomen als de burgers der Stad Gods op aarde kunnen zijn. Nu, aan dien Noach heeft God belast, dat hij eene arke zou maken, waarin hij met de zijnen, alsmede de dieren, die op bevel van God bij hem in de arke gegaan zijn, van het verderf des zondvloeds zou verschoond blijven; zulks is zeker een figuurlijk voorbeeld geweest van de Stad Gods, zijnde in vreemdelingschap in deze wereld, welke daar is de gemeente Gods, die zalig en behouden wordt door het hout, waaraan gehangen heeft „de Middelaar Gods en der menschen, de mensch Chrisgt; tus Jezus.quot; Want zelfs de maten van de lengte diepte en wijdte der arke beteckenen het men-schelijk ligchaam, in wiens waarheid Hij, die aan de menschen voorzegd was, zou komen, en nu gekomen is. Want de lengte van het mensche-lijk ligchaam van het hoofd tot de voeten bedraagt zesmaal zooveel als de wijdie of breedte^ welke is van de eene zijde tot de andere: en heeft tienmaal zooveel als de diepte, waarvan de maat is in de zijde van den rug tot den buik, even alsof men een mensch mat, die op zijn rug of buik lag. En de mensch is tienmaal zoo diep, als hij hoog is boven de aarde. Derhalve: de arke is gemaakt 300 ellen in de lengte, 50 ellen in de wijdie en 30 in de diepte. En aangaande, dat zij eene deur in de zijde gekregen heeft, dit is voorwaar die wonde, toen namelijk „de zijde des gekruislen Christus met eene speer doorboord is geweest,quot; want allen die tot Hem komen, gaan hierdoor in, want hier van daan zijn uitgevloeid die Sacramenten, door welke de geloovigen ingewijd en ingelijfd worden. En belangende, dat gelast werd de arke te maken van vierkante houten, zulks beduidt van alle kanten een vast en gestadig leven der heiligen; want hoe men een vierkant keert of wendt, het blijft vast staan. En voorts zoo zijn alle

andere dingen, welke van het opbouwen der arke verhaald worden, teekenen (^#) van kerkelijke zaken. Maar dit alles m te verhalen, zou te lang zijn, en zulks hebben wij reeds gedaan in 't werk, dat wij tegen Faustus den Manicheer geschreven hebben, die niet geloofde, dat er iets in de boeken der Hebreen van Christus ge-propheteerd was. En het kan ook gebeuren, dat er iemand beter dan wij, en de een ook bekwamer dan de ander, deze dingen verklaart; maar nogtans heeft men toe te zien, dat alles, wat er gezegd wordt, strekken moet tot de Stad Gods, van welke wij hier spreken, en die in deze booze wereld, even als in een zondvloed, in vreemdelingschap is. Hierop heeft men te letten, zeg ik, indien hij, die dit verklaart, niet wijd wil afwijken van den zin van hem, die dit alles beschreven heeft. Als b.v.: iedien inmand aangaande hetgeen hier geschreven is „het onderste zult gij 2 zolderingen maken, en 3 zolderingen zult gij makenquot; (niet dat ik in dat werk iets daarvan geschreven heb) daarmeé verstaan wil hebben, dat de gemeente uit alle volkeren vergaderd wordt, en dat er van 2 zolderingen gesproken is, overmits 2 geslachten van menschen, n.I. de besnijdenis en de voorhuid, die de apostel op eene andere wijze noemt Joden en Grieken; evenzoo dat dezelve van 3 zolderingen is geweest, omdat alle volkeren weder opgerigt zijn na den zondvloed van de 3 zonen van No-ach. En of ook iemand iets wat anders zeide, dat tegen den regel des geloofs niet strijdt; want naardien hij gewild heeft, dat de arke niet alleen in het benedenste hare kamers zou hebben, maar ook in het bovenste of middelste, dat hij gezegd heeft van 2 kamers te zijn: en daar-benevens ook in het opperste boven het bovenste, dat hij gezegd heeft van 3 kamers te zijn, zoodat te rekenen van beneden naar boven tot het opperste toe 3 woningen zijn geweest. Uaar-meê kunnen verstaan worden die 3 dingen, welke de apostel aanprijst, n.I. geloof, hoop en liefde. Insgelijks veel bekwamer kunnen daarbij verstaan worden die 3 evangelische vruchtbaarheden, n.I. 30, 60 en 100, zoodat in 't benedenste woont de huwelijks reinheid, boven de weduwen reinheid en daarboven de maagdelijke reinheid- Of voorts, indien daar iets beters naar het geloof vau deze stad zou mogen verstaan en gezegd worden. En zulks zou ik ook mogen zeggen van alle andere dingen, die men hier zou kunnen verklaren; want al is 't, dal zij op niet eene wijze verhandeld worden, nogtans moeten dezelve uitgestrekt worden tot eene en dezelfde eendragtigheid des algemeenen Christelij-ken geloofs.

HOOFDSTUK XXVII.

Dat men, aangaande de arke en den zondvloed, niet hen moet toestaan, die alleen de historie aannemeM zonder de geestelijke beduidenis; en aan de andere zijde ook niet moet toestaan hen, die alleen de geestelijke beduidingen en figuren aannemen, verwerpende ondertussehen de historische waarheid.

Nogtans moet niemand meenen, dat deze dingen óf te vergeefs beschreven zijn, óf dat men alhier alleen de waarheid van de gebeurde zaken zonder eenige geestelijke beduidingen zal zoeken; of daarentegen zal meenen, dat deze dingen niet geschied zijn, maar dat zij alleen figuren en beduidingen van woorden zijn, of ook hetzelfde dat het is, dat zulks geenzins behoor¹ tot eene prophelie van de gemeente. Want wie is er, tenzij hij verkeerd zij van gemoed, welke beweert, dat die boeken ijdelijk geschreven zijn, die met zulk een grooten eerbied en met zulk eene naarstige onderhouding van eene ordelijke successie bewaard zijn? Of welke daar zegt, dat men alleen de gebeurde zaken aldaar moet inzien? alwaar zeker te bemerken slaat om andere dingen voorbij te gaan, indien het overmits de menigte der dieren noodig was, dat er zoodanige grootte en ruimte in de arke zou gemaakt worden; wat is er noodig geweest, dat er 2 en 2 onreine dieren, en 7 en 7 reine in do arke zouden gelalen worden, daar zij beide konden behouden worden door gelijk ge-

tal? Of heeft God, die dezelve belastte te bewaren, om daaruit het geslacht weder op te rigten, niet vermogt dezelve weder te herstellen op die zelfde wijze, gelijk Hij die ingesteld had? Nu, zij, die drijven, dat dit geene gebeurde zaken zijn, maar alleen figuren en voorbeelden der zaken, die beteekend werden, die eerst meenen, dat er zulk een groote watervloed niet heeft kunnen komen, n.l. dat het water zóó hoog zou gestegen zijn, dat het 15 ellen boven de hoogste bergen zou gestaan hebben. Ten tweeden zeggen zij ook, dat de arke niet groot genoeg was, om zoo vele soorten van dieren te bevatten in beide geslachten, n.l. 2 paar onreinen en 7 paar van de reinen. Maar mij dunkt, dat zulke menschen anders geene rekening maken dan op de 300 ellen lengte, op de 50 ellen wijdte en op de 30 ellen diepte, zoodat zij niet eens bedenken, dat er nog eens zooveel ruimte was in het bovenste deel, en tevens ook nog eens zooveel ruimte in het opperste boven het bovenste, en alzoo, dat die ellen, driemaal verdubbeld zijnde, 900 maken in de lengte, 150 in de wijdte en 90 in de diepte. En zoo wij overleggen, wat ürigenes niet ongepast aangemerkt heeft, dat Mozes, de man Gods, geleerd is geweest, zooals er geschreven slaat, in al de wijsheid der Egyptenaren, die de kunst der landmeters beminden, en alzoo dat hier der landmeters ellen bedoeld konden worden, van welke zij zeggen, dat ééne zooveel is als 6 van ons zijn, wie ziet niet welk eene overvloedige menigte van dingen die groote arke heeft kunnen bevatten? En aangaande, ten derden, dat zij durven zeggen, dat er zulk een groote arke niet kon getimmerd worden, zulks is een plompe en onbeschaamde lastering, daar zij weten, dat er toen we! zeer groote steden gebouwd werden. Ook overleggen zij niet, dat er 100 jaar tijd geweest is om die arke (e bouwen. Want ik meen immers niet, dat zij willen zeggen, dat alleen door de kalk de eene steen op de andere geschikt zijnde, kan zamenhangen, zoodat er een muur van vele mijlen in 't ronde kan gewrocht worden, zóódanig, dat zij daarentegen zouden willen ontkennen, dat het eene hout met het andere door houvasten, pennen, spijkers, en door lijming van hars en pek niet zou kunnen te zamenhangen, zoodat daarvan gebouwd zou worden eene arke, zijnde zeer verre en lang uitgestrekt, niet met kromme maar met regte houten, en welke arke in de zee kruipt niet met eenige moeite of arbeid van menschen, maar welke het water, wanneer het komt, door hare natuurlijke orde van gewigt opligt, en die, op het water drijvende, om geen schipbreuk te lijden meer door de Goddelijke voorzienigheid, dan door de menschelijke wijsheid wordt bestuurd. En zij, die vragen, of muizen, hagedissen, sprinkhanen, schallebijters, vliegen en vlooijen niet in grooter getal in de arke geweest zijn dan van God bepaald is toen Hij zulks gelastte; de zoodanigen moeten eerst gewaarschuwd zijn, dat die reden alzoo moet genomen worden in welke gezegd is „en hetgeen dat op de aarde kruipt,quot; namelijk, dat het niet noodig was in de arke te bewaren die dieren, welke in het water kunnen leven, zooals visschen en sommige vogels. Daarna, als er gezegd wordt „manneken en wijfken zullen daar zijn,quot; zoo verstaan wij voorwaar, dat zulks gezegd wordt om het geslacht weder te herstellen. En derhalve is het niet noodig geweest, dat die dieren daar zouden, zijn, welke zonder vermenging uit allerlei dingen, of verderf der dingen groeijen; of, zoo die dieren daar geweest zijn, dat zij dan daar mede zonder eenig bepaald getal hebben kunnen zijn, even als zij gewoonlijk in de huizen zijn. Of, indien die allerheiligste verborgenheid, die daar verhandeld werd, en die figuur of dat voorbeeld van de allergrootste zaak in waarheid niet anders heeft kunnen vervuld worden dan daarmede, dat alle dieren daar waren in een zeker getal, n.l. zoodanige, welke niet door belet der natuur in de wateren kunnen leven, zoo is dat geweest eene bezorging, niet van dien mensch of van die menschen, maar van God; want Noach bragt de dieren niet gevangen in de arke, maar daar zij zelve kwamen en ingingen, liet hij ze toe; want daartoe dient, wat er gezegd is, n.l.: zij zullen tot u ingaan, niet door eenige daad der menschen, maar door de beschikking Gods, zoodat hot ook te gelooven is, dat die dieren daar niet geweest zijn, welke zonder onderscheid van mannetje of wijfje zijn; want er is bevolen en bepaald „dat er manneken en wijfken zullen zijn. „Nu, er zijn eenige dieren, die van allerlei dingen, zonder zamen-komst alzoo groeijen, dat zij daarna zamenko-men en teelen, gelijk de vliegen en eenige dieren, in wie geen mannelijks of vrouwelijk is, zooals de bijen. Nu, die dieren, die alzoo het

onderscheid van geslacht hebben, dat zij nogtans geene vruchten hebben, gelijk de muilezels en muildieren, daaraan twijfel ik of zij daar geweest zijn, en of het niet veel liever genoeg geweest is, dat hunne ouders daar geweest zijn, n.l. de paarden en ezels,- en evenzoo met alle andere dieren, die door zamenmenging van verscheidene soorten eene andere soort voortbrengen. Maar indien zulks behoorde lot de verborgenheid, zoo zijn zij daar geweest, want deze soort heeft ook tweederlei geslacht. Ook plagt het sommigen te bekommeren, welke manier van spijzen de dieren aldaar konden hebben, welke geacht worden anders niet dan vleescb te eten, óf n.l. boven het getal aldaar eenige andere dieren geweest zijn, welke de noodzakelijkheid aldaar gedrongen had op te sluiten, als tot voorraad tot voeding voor anderen; dan of daar behalve het vleesch (hetwelk men veel liever hebbe te gelooven) eenige andere spijzen geweest zijn, welke voor allen dienden. Want wij weten hoe-vele dieren er zijn, welker spijs vleesch is, die ook boomvruchten en appelen eten, en vooral vijgen en kastanjes; wat wonder is het dan in dien wijzen en regtvaardige man, en die ook van God onderwezen was welke spijs ieder paste zonder vleesch zoodanige spijze bereid en opgelegd heeft, die voor ieder dier geschikt was ? En wat is er niet, dat zij, door den honger gedrongen, hebben moeten eten, en wat is er, dat God niet zoet en gezond kon maken, die door Zijne Goddelijke goedheid hen ook kon geven, dat zij zonder spijs zouden leven, tenzij zulks dat zij met spijs leefden ook diende en voegde tot vervulling van de figuur en het voorbeeld van zoodanige verborgenheid. Nu, dat zoo velerlei teekenen der gebeurde zaken niet zouden behooren tot voorbeelding van de kerk, daaraan behoort niemand, tenzij hij twistgierig wil zijn, in het minst te twijfelen. Want als nu hebben de heidenen alzoo de kerk vervuld, beide reinen en onreinen tot dat men tot een zeker einde komt. En alzoo is het, dat zij met een band van de eonigheid derzelve zamengebonden worden, dat men ter oorzake van dit allerklaarste niet heeft te twijfelen aan alle andere dingen, welke eenigzins duister gesproken zijn, en zeer moeijelijk kunnen hekend worden, en daar dit zoo is, en alzoo niemand, hoe hard bij ook is, zou durven zeggen dat die dingen te vergeefs of ijdel beschreven zijn, en daarbenevens, dat zij niet zouden beduiden, alhoewel ze geschied zijn; en verder, indien ook niet gezegd kan worden, dat alleen die dingen, die niet geschied zijn, beduidelijk zijn, en daarbenevens ook niet gezegd kan worden, dat die dingen vreemd van de kerk zijn, die eenigzins waarschijnlijk kunnen gezegd worden eenige beduidenis te hebben; zoo is het dat men daarentegen meer heeft te gelooven, dat die dingen zeer wijselijk in geschrift gesteld en ook gebeurd zijn, en daarbenevens, dat zij ook iets tevoren beduiden, en dat zulks als het is, ook behoort lot de kerken om een voorbeduiding voor die te zijn.

HOOFDSTUK I.

Of na den zondvloed, van Noach tot Abraham, eenige geslachten naar God geleefd hebben.

Of daar altijd eenige merkbare overblijfselen van deze heilige stad in haren voortloop gebleven zijn, dan of zij geheel ondergegaan zijn door het tusschenloopen van de tijden der goddeloosheid, zoodat er geen mensch te vinden was, die een dienaar was van den waren God; dit gansch klaar uit de woorden der schrift te bewijzen, is eene zware en zeer moeijelijke zaak, omdat wij in de Canonieke heilige boeken na Noach (die met de zijnen verwaardigd werd door de arke van de verwoesting des zondvloods bevrijd te worden) niemand vinden tot aan Abra. ham, wiens godvrucht door eene klare goddelijke stem goed gekend en geprezen is geweest, zoodat wij niet anders hebben, dan dat Noach zijne 2 zonen, Sem en Japhet door eene zekere prophetische zegening ons aanprijst, ziende en voorziende op datgene, wat lang daarna zou geschieden, zoodat het ook gebeurd is, dat hij zijn 2den zoon, die tegen hem misdaan had_? vervloekt heeft, niet in hem zelf, maar in dien zoon, zijnen neef, met deze woorden: „vervloekt zij het kind Canaan, en het zij een knecht aller Isnechten onder zijne broederen.quot; Nu. Canaiin De Stad Gods-is geboren uit Cham, welke de naaktheid zijns vaders niet bedekt, maar veel meer ontdekt heeft. Doch wederom van de andere kinderen verstaan hebbende, heeft hij daar bijgevoegd de zegening van zijne 2 zonen, n.1. van de oudste en de jongste, zeggende: geloofd zij God de Heere van Sern, en Canaan zal zijn knecht zijn. God verheuge Japhet, en late hem wonen in de hutten van Sem.quot; Al deze dingen te zamen, alsmede de planting van den wijnstok door Noach, en zijne dronkenschap van die vrucht, alsmede de ontblooting van hem toen hij sliep, en wat aldaar meer gebeurd en geschreven is, dat alles is vol van prophetischen zin en bekleed met prophetische verborgenheden.

HOOFDSTUK II.

Wat er prophetischerwijze te voren voor geheeld of aangeduid is in de kinderen vav Noach.

Maar aangezien wij nu de daad en werking der dingen in de nakomelingen bekomen hebben, zoo is het, dat datgene, wat te voren bedekt was, nu genoegzaam ontdekt is. Want wie is er, die, dit alzoo naarstig en verstandig aanmerkende, zulks niet bekent, te zijn in Christus?

19

Want Sem, uit wiens zaad Christus naar het vleesch geboren is, wordt uitgelegd genoemd: en nu, wie is er meer genoemd dan Christus, wiens naam nu overal zijn reuk van zich geeft, zoodat hij in het lied dor liederen en mede in een te voren gezongen prophetie vergeleken wordt bij eene uitgestorte zalf, in welker hutten, dat is, gemeenten, woont de breedte of ruimte der heidenen; want Japhet wordt uitgelegd breedte of ruimte. Maar Cham, die uitgelegd wordt heet, is de 2de zoon van Noach, als van beiden zich zeiven afscheidende en tusschen beiden ook blijvende staan, zoodat hij niet is in de eerstelingen der Israëlieten, noch in de volheid der heidenen. En wat beteekent dit anders, dan het heete geslacht der ketters, welke heet zijn, niet door den geest der wijsheid; maar door den geest der listige schalksheid, waardoor de ingewanden der ketters in 't algemeen verhit zijn; doch evenwel deze zelfde dingen strekken ten gebruike van hen, die dagelijks toenemen en vorderen, volgens die spreuk des apostels,, daar moeten ook sekten onder u zijn, opdat zij, die regtzinnig zijn onder u openbaar worden.quot; Daarom is er ook geschreven „een geleerde zoon zal wijs zijn, maar hij zal eenen onwijzen dienaar gebruiken.quot; Want daar zijn vele dingen, beboerende tot bet algemeen Christengeloof, die, als zij door de heete ongerustheid der ketters omgeroerd worden, bij ons niet dan des te naar-stiger om dezelve tegen de ketters te beter te mogen verweeren, aangemerkt worden; voorts ook des te klaarder verstaan en des te ijveriger gepredikt worden, zoodat het geschil, door de wederpartij verwekt zijnde, de regie gelegenheid en oorzaak wordt van te leeren. Hoewel on-dertusschen met dezen zoon niet alleen die beduid worden, welke openbaar afgezonden zijn, maar met dezen zelfden middelsten zoon van Noach mogen ook niet te onregte afgebeeld worden allen, die met den Christennaam roemen en evenwel goddeloos leven, want zoodanigen verkondigen met hunne belijdenis aan de eene zijde het leven van Christus, die beteekend is door de ontblooting van dezen mensch, en aan de andere zijde onteeren zij Hem met kwaad te doen en verkeerd te handelen. Van zulken is derhalve gezegd „uit hunne vruchten zult gij ze kennen.quot; (Matth. 7 vs. 20). En alzoo is Cham ook vervloekt in zijn zoon, even als in zijne vrucht, dat is: in zijn werk; daarom wordt ook zelfs zijn zoon Canaan zeer bekwaam uitgelegd hunlieder beweging. Nu, aangaande Sem en Japhet, zij zijn even als de besnijdenis en de voorhuid, of gelijk de apostel hen op eene andere wijze noemt. Joden en Grieken, maar wèl verstaande, geroepen en geregtvaardigd; want zij, eenigzins bekennende de naaktheid huns vaders, door welke beduid werd het lijden des Verlossers, hebben een kleed genomen, en dat gelegd op hunne ruggen en hebben bedekt de naaktheid huns vaders, en hebben niet gezien, wat zij met eerbied bedekten. Want in het lijden van Christus eeren wij eenigzins aan de eene zijde, wat van ons geschied is, en aan de andere zijde verfoeijen wij de afgrijselijke wreedheid der Joden. Het kleed beduidt het Sacrement, en de ruggen de gedachtenissen der verleden dingen, uit oorzaak dat de kerk te dien tijde dat Japhet woont in de hutten van Sem, en de booze broeder in het midden derzelve, het lijden van Christus, nu volbracht zijnde, verkondigt, en niet aanschouwt als nog toekomstig. Maar de booze broeder is in zijn zoon, dat is: in zijn werk, een knecht, dat is een dienaar van zijne goede broeders, dewijl de goeden óf tot oefening der lijdzaamheid, óf tot toeneming der wijsheid de kwaden met goede wetenschap gebruiken, want deze kwaden zijn zoodanig naar het getuigenis des apostels „die Christus verkondigen niet opregtelijk; maar hetzij dat Christus (zegt hij) bij gelegenheid of in waarheid verkondigd wordt, ik verblijd mij daarin, en zal mij daarin verblijden.quot; Want Hij is diegene, die Zijnen wijngaard geplant heeft, van welke de propheet zegt „de wijngaard des Heeren Zebaoth is het huis Israëls, en hij drinkt van zijnen wijnhetzij dat hier verstaan wordt die beker, waarvan hij zegt „kunt gij drinken den drinkbeker, dien ik drinken zal?quot; En „Vader! indien het mogelijk is, laat van mij dezen drinkbeker gaan,quot; waarmee hij zonder twijfel zijn lijden bedoelt; of aangezien de wijn eene vrucht is van den wijnstok, zoo is veel meer dit daarmede bedoeld, dat hij uit den wijnstok zelf, dat is uit het geslacht der Israëlieten, vleesch en bloed voor ons aangenomen heeft, om daarin te mogen lijden, en dat hij dronken geworden is, dat is: geleden heeft en naakt geworden is; want aldaar is naakt geworden of verschenen zijne zwakheid, van

wien de apostel zegt „en indien hij gekruist is naar zijne zwakheid,quot; waarover ook dezelfde zegt „de zwakheid Gods is sterker dan de men-schen zijn, en de dwaasheid Gods wijzer dan de menschen zijn.quot; Nu aangaande hetgeen de Schrift, wanneer daar gezegd is „hij is ontbloot geworden,quot; daar bijvoegt, in zijne hulte, daarmee wordt zeer klaar betoond, dat hij van het volk zijns vleesches en van de huisgenoten zijns bloeds, n.l. van de Joden het kruis en den dood zou lijden. Dit lijden van Christus verkondigen de verworpenen uitwendig alleen in het geluid der stem, want zij verstaan niet wat zij verkondigen; maar de vromen hebben in den inwendigen mensch zoo groote verborgenheid als zij inwendig in het hart het kranke en het dwaze Gods eeren, want hetzelve is sterker en wijzer dan de menschen zijn. Van deze zaak is Cham een voorbeeld toen hij uitgaande, zulks buiten verkondigd heeft^ maar Sem en Japhet cm zulks te bedenken, dat is, te eeren, zijn binnengegaan, dat is, hebben inwendig dit gedaan. Deze geheimenissen der Goddelijke Schrift onderzoeken wij zooveel wij kunnen, n.l. de eene meer gevoegelijk en beier, en de ander minder gevoegelijk, maar nogtans alle tezamen getrouw, houdende, dat al deze dingen te zamen voorzeker niet gebeurd en beschreven zijn zonder eenige beduidenis of voor-beelding der toekomstige dingen, en dat zij alleen gestrekt hebben tot Christus en Zijne kerk, welke de Stad Gods is, welke Stad van af het begin des menschelijken geslachts geene prediking ontbroken heeft, die wij nu in alles zien vervuld worden. Zoo dan, nadat Noach gezegend had zijne 2 zonen, en nadat hij Cham vervloekt had, is er vervolgens van dien tijd af tot Abraham toe, belangende het register en het verhaal van eenige regtvaardigen, die God den Heere godvruchtig gediend hebben, een geheel stilzwijgen van de historie derzelve, gedurende meer dan duizend jaren. Ondertusschen kan ik nimmer gelooven, dat er geene regtvaardigen zouden geweest zijn, maar dit meen ik, dat, zoo men ze alle verhaald had, dat zulks te lang zou geweest zijn. En zulks zou meer eene historische naarstigheid, dan eene prophetische voorzienigheid geweest zijn. Ondertusschen, die schrijver der Heilige Schrift, of veel liever die Geest Gocfs verhaalt door hem zulke dingen, die niet alleen strekken om verleden dingen te vertellen, maar

147

ook om toekomstige te voorzeggen, voor zooveel namelijk als al zulks dient tot de Stad Gods, want zelfs alles wat hier gezegd wordt van die menschen, welke geene burgers van die Stad zijn, wordt te dien einde gezegd, opdat de Stad Gods uit de vergelijking van haar tegendeel óf toeneme, óf boven hetzelve uitsteke. En voorwaar, niet al die dingen, die verteld worden gebeurd te zijn, moeten geacht worden iets te beduiden, maar men moet weten, dat om die dingen, welke iels beduiden, ook bijgevoegd worden zulke dingen, die niels beduiden. Want alleen met het ploegijzer wordt de aarde geploegd, maar opdat zulks mag geschieden, zijn oo k alle andere deelen van den ploeg noodig. Alzoo ook in de prophetische historie, worden sommige dingen gezegd, die niets beduiden of figuurlijk te kennen geven, maar zijn zamengevoegd met die dingen, die hunne voorheduiding hebben, en eenigzins met die zamengebonden zijn.

HOOFDSTUK III.

Van de geslachten der 3 zonen van Noach.

Vervolgens moeten wij inzien de geslachten der zonen van Noach, en wal ik daar van meen te moeten zeggen, is noodig dat ik dat ook voeg bij dit werk, waarin van tijd tot tijd de voortgang van de aardsche en de Hemelsche Sstad bewezen wordt. Voor 't eerst zijn hetzelve begonnen verhaald te worden van Japhet, van wien 8 zonen genoemd worden, en 7 zoons kinderen van 2 zijner zonen, n.l. 3 van den eenen en 4 van den anderen, en worden alzoo alle te zamen 15. De zonen van Cham zijn 4 in getal, en daarbij 5 zoons kinderen van 1 van zijne zonen, en 2 kinds-kinder-kinderen uit 1 van zijn zoons kinderen, hetwelk tezamen 11 is, hetwelk verhaald hebbende, zoo geschiedt daar een wederkeer als lol het Iste hoofd, en daar wordt gezegd: Chus gewon Nimrod ; deze begon geweldig te zijn op aarde. Hij was een geweldig jager voor het aangezigl des Heeren: daarom wordt gezegd: „gelijk Nimrod een geweldig jager voor het aangezigt des Heeren.quot; En het begin zijns Rijks was Babel, en Orech, en Archa^ en Calne in het land Sinear (^ü).quot; Uit dit land

148 AUGUSTINU8

is Assur uitgegaan, en heeft gebouwd Ninevè (^#), en andere steden. Deze Chus, vader van Nimrod, is allereerst genoemd onder de kinderen van Gham, wiens 5 zonen nu aireede gesteld waren, alsmede zijne 2 zoons kinderen. Maar het kan zijn, dat deze Chus Nimrod gewonnen heeft of na zijn zoons kinderen, of hetwelk ge-loofelijker is, de Schriftuur heeft op zich zelve van hem willen spreken, overmits zijne uitstekendheid, daarom dat ook zijn koningrijk verhaald wordt, welks begin is geweest de aller-vermaardste stad Babyion en al de andere steden of landschappen, die daarbij verhaald staan. En aangaande hetgeen er gezegd wordt, n.1. dat Assur gekomen is uit het land Sinear, dat behoorde tot het koningrijk van Nimrod, en dat hij gebouwd heeft Ninevè en eenige andere steden, die hij daar bijvoegt, zulks is veel later geschied. Ondertusschen als bij gelegenheid, heeft hij dit willen aanroeren vanwege de vermaardheid van het koningrijk Assyrië, dat zeer wonderbaar en uitnemend uitgebreid en vergroot heeft Ninus, de zoon van Belus, stichter van de groote stad Ninevè, welke stad naar hem genoemd is. Nu, Assur, van wien de Assyriërs hunnen oorsprong hebben, is niet geweest onder de kinderen van Cham, maar wordt gevonden onder de kinderen van Sem. Daaruit blijkt dan, dat zij van 't geslacht Sem voortgekomen zijn, die daarna bezeten hebben het Rijk van Nimrod, zoodat van daar af het Rijk uitgebreid is, dewijl zij verscheidene sleden gebouwd hebben, van welke de 1ste en voornaamste was Ninevè. Van daar maakt de Schrift haren wederkeer tot den anderen zoon van Cham, die Mitzraim heette, en aldaar worden allen verhaald die hij voortge-teeld heeft, niet als elks zijnde bijzondere mannen, maar als zijnde 7 natiën van de 6de natie, even als van een 6de zoon wordt verhaald, dat er een volk voortgekomen is, dat genoemd werd Philistijnen, hetwelk 8 tezamen uitmaakt. Van daar weder geschiedt een wederkeer tot Canaan, in welken zoon Cham vervloekt is, en die van hem geboren zijn, worden 11 in getal genoemd. Daarna verhaald hebbende eenige steden, wordt

ZESDE BOEK

daar gezegd tot wat einde zij gekomen zijn, en diensvolgens berekend hebbende al de zonen zoons kinderen, wordt daar verhaald, dat er van het geslacht van Cham voortgesproten zijn 31; blijft nog over te verhalen alzoo de zonen van Sem, want allengs bij trappen zoo is het dat het verhaal van al die geslachten, van denjong-sten begonnen zijnde, tot hem opklimt. Maar ter plaatse, waar de zonen van Sem beginnen verhaald te worden, is eenige duisterheid, welke door verklaring moet verlicht worden, dewijl het zeer veel behoort tot die zaak, welke wij ver-eischen, want aldus wordt daar gelezen: en aan Sem is geboren, die een vader is aller kinderen, Heber, die de oudste broeder is van Japhet. De orde der woorden is deze: en aan Sem is geboren Heber, welke Sem de vader is van al de kinderen. Zoodan, Sem heeft hij willen verstaan als een aartsvader of hoofdvader van allen, die van zijn geslacht afkomstig zijn, die hij n.1. hier zou verhalen, hetzij dat zij zijn, zijne zonen of kindskinderen of achterkleinkinderen, en die vervolgens daarvan voortgesproten zijn; want voorwaar, Sem heeft dien Heber niet geteeld, maar wordt in de orde van hen, die van hem geteeld zijn, de 5de gevonden. Want Sem onder andere zijner zonen heeft geteeld Arpharat, en Arpharat Cainan, en deze Sela, en Sela Heber. En niet te vergeefs is hij allereerst genoemd, in het geslacht komende van Sem, en niet te vergeefs is hij gesteld voor de zonen, ofschoon hij is de 5de tak in zijn geslacht, want zulks geschiedt omdat waarachtig is hetgeen men zegt, dat de Hebreën naar hem genoemd zijn evenals Hebereën, niettegenstaande er ook eene andere bedenking zou kunnen zijn, n.1. dat zij van Abraham evenals Abraheen schijnen genoemd te zijn; maar evenwel zulks is waar, n.1. dat zij naar Heber zijn genoemd Heberen, en daarna, met weglating van eene letter. Hebreen, (^#) welke taal alleen heeft kunnen behouden het volk Israëls, in hetwelk de Stad Gods, mitsgaders in den heiligen in vreemdelingschap geweest is, die ook in allen door een Sacrement afgebeeld is. Zoo-

(*) Eenigen van hen, die de Hebreeuwsche taal verstaan, meenen dat de Hebreën genoemd lijn even als vreemdelingen, en dat dit de beteekenis van het woord is. En voorwaar aangaande deze ztak, indien het woord Hebreën zulks medebrengt, dit voegt hen niet kwalijk; want wie weet niet, dat zij vreemdelingen in Kanaan en in Egypte geweest zijn.

dan, van de kinderen Sem's worden daar eerst 6 genoemd, daarna zijn uit 1 van dezen geboren 4 kindskinderen. Insgelijks een andere van de zonen van Sem gewon een kindskind voor Sem, waaruit wederom voortgekomen is een andere nakomeling en daarna weder een verder nakomeling, welke is geweest Heber. Deze Heber kreeg 2 zonen, waarvan hij den eenen genoemd heeft Phalec, hetwelk uitgelegd wordt deelende, waarover de Schriftuur voortvarende, en reden van dezen naam gevende, aldus zegt: overmits dat te zijnen tijde de aarde gedeeld was. Nu, wat zulks is, zal later blijken. En aangaande den anderen, die ook uit Heber geboren is, die zelfde heeft gehad 12 zonen, en diensvolgens worden allen, die geboren zijn van Sem, 27 in getal. In 't kort, allen die voortgesproten zijn van de 3 zonen van Noach, n.1. 15 van Japhet, 31 van Cham en 27 van Sem, maken uit in getal 73. Daarna vervolgt de Schrift en zegt: dat zijn de kinderen van Sem in hunne geslachten, spraken, landen en lieden. En insgelijks van allen: dat zijn nu de nakomelingen der kinderen van Noach, in hunne geslachten en lieden; van die zijn uitgebreid de eilanden der volken op de aarde na den zondvloed, waaruit dan besloten word, dat 73, of veel liever, hetwelk namaals zal bewezen worden. 72 volkeren toen geweest zijn, en niet 72 mensehen; want ook voorheen 'toen daar verhaald waren de zonen van Phalec, is er aldus besloten: van dezen zijn afgedeeld de eilanden der heidenen in hunne landen, een iegelijk naar zijne spraak, naar zijn geslacht en naar do lieden. Nu, in de zonen van Cham zijn op eene zekere plaats nog veel klaarder de volken genoemd, gelijk ik hier boven betoond heb, want Mitzraim heeft geteeld diegenen, die genoemd worden Ludim, en alzoo voorts op dezelfde wijze al die andere volken lot 7 toe. En dezelve alle tezamen verhaald hebbende, zegt de Schrift daarna besluitende aldus: dat zijn de kinderen van Cham in hunne geslachten, spraken, landen en lieden. Derhalve zijn de kinderen van velen niet verhaald, omdat zij voortspruitende bij andere volkeren zamen-gevoegd zijn, want zelfs hebben zij geene volkeren kunnen maken. Want waarom geschiedt het anders, wanneer de 8 zonen van Japhet verhaald worden, dat er dan alleen verhaald worden die kinderen, die uit 2 van dezelve geboren zijn ? En alzoo daar 4 zonen van Cham genoemd worden, dat er alleen zoodanige bijgevoegd worden, die uit de 3 afkomstig zijn, en ook, alzoo daar 6 zonen van Sem genoemd worden, dat er alleen bijgevoegd worden de nakomelingen van twee? Zijn de anderen dan geheel zonder kinderen gebleven ? Dat zij verre, dat men zulks zal gelooven; maar zij hebben geene volken gemaakt, om welke zij waardig waren verhaald te worden, want gelijk zij geboren werden, alzoo werden zij ook gevoegd bij andere volken.

HOOFDSTUK IV.

Van de verscheidenheid der talen en van het begin van Babyion.

Hoewel deze volken gezegd worden elk in zijne taal geweest te zijn, nogtans keert de verhaler van dit alles zich weer tot dien tijd, waarin geweest is ééne sprake van allen en vandaar verklaart hij voorts, wat daar gebeurd is, dat er voortgekomen is zulk eene verscheidenheid van talen ; want hij zegt: al de wereld had eene tong en sprake. En het is geschied, toen zij optogen van het Oosten, vonden zij een veld in den lande Sinear, en woonde aldaar. En de eene mensch sprak tot den anderen: komt, laat ons tiKchelsteenen maken en die met vuur bak-ken. En de tigchelsteenen hebben hun gediend tot steenen, en leem was hun tot kalk, en hebben gezegd: „Komt Iaat ons eene stad en toren bouwen, wiens oppervlakte tot aan den hemel reikt, en laat ons eenen naam maken eer wij perstrooid worden over alle landen der aarde. Toen kwam de Heere neder, zoodat hij zag die stad en dien toren, welke de kinderen der men-schen bouwden. En de Heere zeide: ziet! het is eenerlei volk en eenerlei sprake onder allen, en hebben dat begonnen te doen: zij zullen niet aflaten van allen, dat zij voorgenomen hebben te doen: komt, laat ons nedervaren en hunne spraak aldaar verwarren, dat niemand des anderen spraak versta. En de Heere heeft hen vandaar verstrooid in alle landen, zoodat zij ophielden de stad en den toren te bouwen. Daarvan is haar naam Verwarring genoemd, omdat de Heere aldaar verward had aller landen sprake en de Heere God hen vandaar verstrooid had in alle landen. Deze stad, die genaamd is Ver-

warring, is Babyion, wiens wonderbaar gebouw de historie der heidenen zeer hoog roemt; want Babyion wordt uitgelegd verwarring te betee-kenen, waaruit te besluiten is, dat Nimrod de bouwer dezer stad geweest is, zooals vroeger kortelijk te kennen is gegeven; want als de Schrift van hem spreekt, zegt zij aldus: Het begin zijns koningrijks is geweest Babyion, dat n.1. zoodanige stad was, die liet oppergebied had, over alle andere sleden, en waar evenals 'n de hoofdstad de woonstede zijns Rijks wasj hoewel die niet in zulke mate volmaakt was als zijne hoogmoedige goddeloosheid zulks wel be dacht; want hij bedacht eene al te groote hoogheid, welke gezegd wordt tot den Hemel toe voorgenomen te zijn, hetzij van een eenigen toren, dien zij als de voornaamste wilden hebben, dat boven alle anderen zou uitsteken. Maar wat zou hier doen de menschelijke en ijdele vermetelheid? Wat werk, en hoe groot wilde zij tot den Hemel verheffen tegen God? En wanneer zouden zij met hun werk geklommen zijn boven alle gebergten? En wanneer zouden zij gekomen zijn boven de zoldering van zijne nevelachtige lucht? En wat zou toch Gode kunnen beschadigen eenige verheffing, hoe hoog die ook zij_? hetzij geestelijk of ligchamelijk ? Maar de nederigheid maakt een zekeren en waren weg tot den Hemel, verheffende opwaarts het harte tot den Heere, en niet tegen den Heere gelijk van Nimrod gezegd is „jagende tegen den Heere.quot; Sommigen, die dit niet verstonden, zijn door een twijfelachtig Grieksch woord bedrogen geworden, zoodat zij dat uitgelegd hebben, niet tegen den Heere, maar voor den Heere; want nantion beteekent voor en tegen. Want dit woord is ook in een zekeren psalm : laat ons zuchten voor den Heere, die ons gemaakt heeft. En ditzelfde woord is ook in het boek Job, alwaar geschreven is: „gij zijt in razernij uitgebarsten tegen den Heere. En alzoo moet men ook verstaan Nimrod (¹) die jagende was tegen den Heere. Nu, wat wordt daar bij dien naam verstaan dat hij jagende, of een jager is geweest, n.1. een bedrieger, overvaller en moordenaar der aardsche dieren? Zoodan, hij richtte met zijne volken een toren op tegen den Heere, waardoor beteekend is zijne goddelooze hoo-vaardigheid. Nu, met recht wordt gestraft de kwade genegenheid en den kwaden wil, al is het, dat niet tot uitkomst komt de kwade daden of werking. Ondertusschen, hoedanig is de manier van straf geweest? Voorwaar, aangezien de heerschappij van den heerscher in de tong is, zoo is aldaar ook geoordeeld en gestraft de hoovaardigheid, zoodat hij die niet heeft willen verstaan, dat hij Gode in zijne bevelen moest gehoorzamen, ook niet verstaan werd in zijne bevelen, die hij aan de menschen deed. En alzoo is hunne zamenspanning gebroken geworden, dewijl een ieder van hen, die hij niet verstond, afweek; want hij kon zich bij niemand aansluiten, dan bij hen, met wie hij kon spreken. En alzoo zijn de volken verdeeld geworden door de talen, en zijn verstrooid geworden over de aarde, even gelijk het Gode behaagd heeft, die zulks gedaan heeft door verborgene en voor ons onbegrijpelijke middelen.

HOOFDSTUK V.

Van het nederdalen des Heer en, om de taal te ontwarren van hen, die den toren bouwden.

Nu aangaande hetgeen er geschreven is, en de Heere daalde neder, om te zien de stad en den toren, die de kinderen der menschen bouwden, dat is: welke bouwden niet de kinderen Gods, maar zij, die leefden naar den mensch, en hetwelk wij noemen de aardsche stad; zoo zeggen wij, dat God, die altijd overal geheel is, geene beweging is onderworpen van de eene plaats naar de andere. Maar evenwel wordt Hij dan gezegd neder te dalen, wanneer hij iets op aarde doet, dat, alzoo het wonderlijk is en buiten den gewonen loop der natuur, dieshalve eenigzins Zijne tegenwoordigheid te kennen geeft. En insgelijks Hij, aan wien nimmer iets onbekend kan zijn, diezelfde leert niets in eenigen tijd doorzien, maar te eenigen tijd wordt Hij ge. zegd iets te zien en te bekennen, omdat Hij

maakt, dat het gezien en bekend wordt; want die stad werd eerst zoo zeer niet gezien als God gemaakt heeft dat ze gezien werd toen Hij betoonde hoezeer dezelve hem mishaagde; hoewel ook op deze wijze God zou kunnen verstaan worden tot die stad nedergedaald te zijn, overmits Zijne engelen, in welke hij woont, nedergedaald zijn, zoodat, wat daarbij gevoegd is „en God de Heere zeide: ziet het is eenerlei volk, en eenerlei sprake onder hen allen,quot; en hetgeen voorts volgt. Verder hetgeen daarna bijgevoegd is „komt. Iaat ons nederdalen en hunne spraak aldaar verwarrenquot; als een wederverhaal is van het voorgaande, betoonende op welke wijze zulks geschied was, aangaande hetgeen er gezegd was „en de Heere daalde neder.quot; Want indien hij nu nedergedaald was, wat is dan zulks te zeggen „komt, laat ons nederdalen en hunne spraak aldaar verwarren ?quot; Hetwelk verstaan wordt tot de engelen gezegd te zijn, overmits Hij door de engelen nederdaalde, die in de nederdalende engelen was. En het is ook zeer wel, dat Hij niet zegt „komt, en nederdalende verwart, maar laat ons verwarren hunne taal,quot; betoonende, dat Hij alzoo werkt door Zijne dienaars, dat zij te zamen ook medewerkers Gods zijn, gelijk de apostel zegt „want wij zijn Gods medewerkers.

HOOFDSTUK VI.

Hoe de spraak te verstaan is, door welke God tot de engelen spreekt.

Insgelijks kon ook datzelfde van de engelen verstaan worden, als er gezegd werd, toen de mensch gemaakt werd „laat ons den mensch makenquot;, dewijl hij niet gezegd heeft „ik zal den mensch maken.quot; Maar alzoo daar volgt „naar ons evenbeeldquot;, zoo is het ons niet geoorloofd te gelooven, dat de mensch gemaakt is naar het evenbeeld der engelen; of ook dat het evenbeeld der engelen en dat van God een en hetzelfde is, en derhalve, zoo wordt aldaar met regt verstaan de meerderheid der drievuldigheid. Welke drievuldigheid nogtans, de eenige God alzoo is, zoo wanneer ze gezegd had „laat ons makenquot;, ook gezegd heeft „en God maakte den mensch naar Zijn evenbeeldquot;; Hij zij niet „en de goden maakten''' of ook „tot het evenbeeld der goden.quot; Alzoo kon hiermede verstaan worden, diezelfde drievuldigheid, even alsof de Vader gezegd had tot den Zoon en de H. Geest „komt, en nederdalende Iaat ons aldaar hunne taal verwarrenquot;, n.l. indien daar iels was, dat ons belette de engelen te mogen verstaan, aan wie voornamelijk toekomt tot God te komen door heilige bewegingen, dat is door godvruchtige gedachten, met welke bij hen aangesproken en gevraagd wordt die onveranderlijke waarheid, even als eene eeuwige wet in hun raadhuis van hier boven.; want zij zijn zich zeiven geene waarheid, maar zij zijn aan de scheppende waarheid deelachtig, tot welke hunne genegenheid strekt als tot de fontein des levens, opdat zij alzoo uit de waarheid mogen ontvangen, wat zij uit zich zeiven niet hebben. En derhalve is hunne beweging standvastig, door welke zij komen, die niet afwijken. En God spreekt niet tot de engelen gelijk wij tot elkander spreken, of tot God of tot de engelen, of de engelen tot ons, of God door hen tot ons, maar Hij spreekt tot hen op Zijne eigene wijze, doch ons wordt zulks op onze wijze ontdekt en te kennen gegeven, want Gods hooge spreking voor Zijne daad is Gods onveranderlijke reden van Zijne daad, welke reden geen klinkend of voorbijgaand geluid heeft, maar welke een altijdblijvende kracht heeft, en evenwel tijdelijk werkt. Met deze reden spreekt God tot Zijne heilige engelen, maar tot ons anders, als van verre gesteld zijnde. Nu, wanneer wij eenige dergelijke spraak door onze inwendige ooren ontvangen, naderen wij do engelen. Derhalve, opdat ik niet noodig heb altijd reden te geven in dit tegenwoordige werk van de sprekingen Gods, zoo is het dat de onveranderlijke waarheid öf door zich zelve op eene onuitsprekelijke wijze spreekt in de gemoederen der redelijke schepselen, öl ook door een veranderlijk schepsel spreekt, hetzij in onzen geest door geestelijke beeidtenissen, of in den zin on-zes ligchaams door ligchamelijke stemmen. En aangaande hetgeen er gezegd wordt „en nu zullen zij niet aflaten van alles dat zij voorgenomen hebben te doenquot;, dit is niet gezegd bij wijze van verklaring, maar als bij manier van vraging, gelijk in 't gemeen van den dreigenden plagt gezegd te worden, n.l. op die wijze, gelijk een zegt: zullen zij niet bereiden hunne wapenen, en hem uit de gansche stad navolgen? Op zoodanige wijze moet men het verstaan, als of Hij gezegd had „zullen zij dan niet aflatan

van alles dat zij voorgenomen hebben, te doen,quot; n.l. nonne in plaats van non. En al is quot;t, dat er ook gezegd wordt non, evenwel geeft zulks uitdrukkelijk genoeg te kennen, dat hij dreigt. Maar vanwege den slechten en eenvoudigen hebben wij daar bij gedaan het bijvoegseltje ne zoodat wij zeggen nonne, uit oorzaak, dat wij de beweging van de stem des uitsprekers anders niet kunnen schrijven. Zoodan, uit die 3 menscben, t.w. de zonen van Noach, zijn 72 volken en evenzoovele talen over d' aarde verspreid. Doch het getal der volken is veel meer vermeerderd dan het getal der talen, want zelfs in Afrika kennen wij vele volken van eene taal. En wie is er, die er aan twijfelt, dat de menschen door vermeerdering van hun geslacht te scheep naar de eilanden zijn gevaren om die te bewonen ?

HOOFDSTUK VII.

Of zelfs de eilanden, die het verst van het vasteland gelegen zijn, hebben kunnen ontvangen allerlei geslachten van dieren uit dat getal, dat ten tijde van den zondvloed in de arke behouden is.

Maar er is nog eene vraag aangaande allerlei zoodanig .geslacht van dieren (welke onder de zorg der menschen niet zijn, en die nogtans niet groeijen evenals de vorschen uit de aarde, maar die alleen door de vermenging der geslachten ontslaan, zooals de wolven en meer andere) hoe zij, alzoo zij na den zondvloed, waardoor al die dieren, die niet in de arke waren, verdelgd zijn, op de eilanden hebben kunnen komen, met name indien zij op geen andere wijze hersteld zijn dan uit die dieren, welker verscheiden soorten van beide geslachten de arke behouden heeft. Het is waar, men zou kunnen gelooven dat eenige bieren met zwemmen op de eilanden zijn gekomen, maar zulks is geweest op de naaste eilanden. Maar er zijn eenige, eilanden die zoover van het vasteland gelegen zijn, dat het schijnt dat er geene dieren zijn, die er naar toe hebben kunnen zwemmen; doch indien men zegt, dat de menschen die gevangen met zich overgebragt, en alzoo ter plaatse waar zij woonden, verscheiden soorten van dieren (^) geplant hebben, zulks

(quot;) Ons is bekend dat op de Canarische eilanden, op liet eiland St. Ilolcna en ook op verscheidene andere eilanden, die door de Hollanders ontdekt nijn, verscheidene dieren zijn ingevoerd, die aldaar vroeger 'niet waren.

is neit ongeloofelijk, dat door de begeerte van de weiderij en de jagt heeft kunnen geschieden, hoewel men ook niet te ontkennen heeft, dat zij door den dienst der engelen, uit bevel of door toelating Gods, hebben kunnen overgebragt worden. Doch indien het zoo is, dat zij uit den aarde voortgekomen zijn, volgens de wijze van hun eersten oorsprong, toen God zeide: laat de aarde voortbrengen levende dieren, zoo blijkt daaruit nog veel klaarder, dat allerlei dieren in de arke geweest zijn, niet zoo zeer om door voorteeling allerlei geslachten van dieren weder te herstellen, als wel omdat het was een Sacre-ment der kerk, dienende tot vóórbeelding van allerlei verscheiden heidenen en volken, n.l. indien het alzoo is, dat de aarde vele dieren voort-gebragt heeft op de eilanden, waar zij niet naar toe konden reizen.

HOOFDSTUK VIII.

Of er ook zeldzame soorten van menschen zijn voortgekomen uit de afkomst van Adam, of van de kinderen van Noach.

Er wordt ook gevraagd of men te gelooven heeft, dat er zekere zeldzame soorten van menschen, waarvan de historie der Heidenen veel verhaalt, uit de zonen van Noach, of veel liever uit dien eenigen mensch, van wien zij zeiven ook afkomstig waren, voortgesproten zijn. Maar al die soorten van menschen, die men zegt, dat er zijn, behoeft men niet te gelooven, dat er zijn. Nogtans, wanneer ergens een mensch geboren wordt met een vreemdsoortig ligchaam, of die door geluid, kleur, kracht of iets anders van de gewone menschen zeer veel afwijkt of verschilt, zal niemand van de geloovigen durven betwijfelen, dat hij zijn oorsprong heeft van den eersten mensch. En nogtans blijkt het, wat de natuur in velen teweeg brengt, en wat er onder ons wonderlijk is door de zeldzaamheid. Nu, zoodanige reden als er gegeven wordt van de wanschapen geboorte der menschen onder ons, zoodanige reden kan er ook gegeven worden van de vreemdsoortige en wanstaltige volkeren, want God is de Schepper van allen en Hij weet het best, waar, wanneer en hoe iets behoort geschapen te worden; want Hij weet allerbest met welke gelijkheid of verscheidenheid van

deelen Hij de schoonheid der wereld zal opschikken of versieren. Ondertusschen, hij, die het geheel niet kan aanschouwen, krijgt ligt aanstoot door de leelijkheid van eenig deel, omdat hij niet weet, waar hot bij past of waartoe het moet dienen. Wij weten, dat er menschen geboren worden met meer dan 5 vingers aan hunne handen en voelen, en hoewel, dit een kleiner verschil is dan het voorgaande, moet het toch verre van ons zijn te denken of te gelooven, dat de Schepper zich vergist heeft in 't getal van quot;s menscben vingeren, daar de kortzigtige mensch niet weet, waarom God zulks gedaan heeft. Derhalve, al is 't, dat er ook meer verscheidenheid bestaat dan wij met ons beperkt verstand wenschelijk en goed achten, toch weet Hij, Wiens werken niemand regtvaardig bestraffen kan, wat Hij gedaan heeft, en waarom, hoewel dit laatste meestal met een ondoordring-baren sluijer voor ons bedekt en verborgen is. Bij de stad Hippo in Afrika is een mensch geboren met voeten als een halve maan, en waaraan slechts 2 teenen; zijne banden waren op dezelfde wijze gevormd en alzoo van gelijke gestaltenis. Zullen wij hierom durven loochenen of ontkennen, dat hij voortgesproten is uit dien eenigen, die eerst geschapen is? En wie zou al die menschelijke vruchten kunnen verhalen, die geheel ongelijk zijn aan die, uit welke zij geboren zijn ? Nu, gelijk deze niet kunnen ontkend worden uit dien eersten mensch haren oorsprong te hebben genomen, alzoo ook al die volken, van wie gezegd wordt, dat zij afgeweken zijn in de verscheidenheden der ligchamen van den gewonen loop der natuur, die de meeste menschen, ja bijna allen hebben, indien zij besloten worden onder zóódanige beschrijving, dat zij vernuftige dieren en sterfelijk zijn. Alzoo is het, dat men aangaande hen moet belijden, dat zij hunne afkomst hebben van den eenigen eersten vader van allen, n.l. indien het waar is, wat men vertelt van die verscheidenheid der volken, alsmede van het groot verschil, dat er is tusschen hen en ons. Want er zijn ook Simmen, Apen, Meerkatten en Bavianen, welke, zoo wij niet zeker wisten, dat zij geene menschen waren, maar dieren; voorwaar! die historieschrijvers, welke dus van hun naarstig onderzoek roemen, zouden ons daarvan een stouten leugen kunnen verdichten, even alsof die dieren De Stad Gods.

volken en geslachten van menschen waren. Doch indien het alzoo is, dat zij menschen zijn, van wie die wonderlijke dingen verhaald worden en beschreven zijn, zou men mogen zeggen. En of God eenige volken alzoo heeft willen scheppen, opdat wij niet zouden meenen, dat in die wanschapen vruchten de wijsheid van Hem, die de natuur maakt, ooit gefaald heeft, zooals in de kunst van ieder onvolkomen werkmeester het geval is, daar alle menschenwerk onvolmaakt en gebrekkig is. Want het moet ons niet vreemd voorkomen, gelijk er onder alle volken eenige misvormde menschen zijn, dat ook alzoo onder het gansche menschengeslacht eenige wanstaltige schepselen gevonden worden; doch hoe veel de menschen onderling ook van elkander verschillen in gedaante, kleur of stem, of in eenig ander opzigt, toch zijn zij allen afkomstig van den eersten mensch Adam.

HOOFDSTUK IX.

Van het geslacht van Sem, in wiens afkomst de orde der Stad Gods voortloopt en tot Abraham toe bestuurd wordt.

Ondertusschen heeft men te houden de orde van de geslachten, afkomstig zijnde van Sem, opdat zij ook na den zondvloed ons aanwijze de Stad Gods, op gelijke wijze als de orde der geslachten, afkomstig zijnde van Seth, ons zulks bewezen heeft vóór den zondvloed. Alzoo is het, dat de Goddelijke Schriftuur, wanneer zij de aardsche stad in Babyion, dat is; in de verwarring, aangewezen heeft, weder keert met een verhaal van het voorgaande tot den Patriarch Sem. En van daar begint zij voorts een verhaal van geslachten tot aan Abraham, met een verhaal ook van het getal jaren, waarop ieder zijn zoon, tot dit geslacht behoorende, geteeld heeft, en ook tevens hoe lang hij geleefd heeft, alwaar men zeker heeft te bekennen, wat ik hier voor toegezegd heb, opdat alzoo mag blijken, waarom van de zonen van Heber gezegd is op den naam van eenen Phalec: Daarom, dat in zijne dagen de aarde gedeeld was. Want wat zal men hiermede, n.l. dat de aarde gedeeld is, anders verstaan dan de verscheidenheid der spraken ? Zoodan nalatende al die andere zonen van Sem, die tot deze zaak niet behooren, laat, die

20

alleen in de orde of het register der geslachten gesteld worden, door welke men kan komen tot Abraham, gelijk vóór den zondvloed zij bij elkander gesteld werden, door wie men kon komen tot Noach, n.1. met verhaal van die geslachten welke voortgeteeld zijn uit dien zoon Adams, die Seth genoemd wordt. Het verhaal der geslachten aldaar begint aldus: En dit zijn de geslachten van Sem. Sem, de zoon van Noach, was 100 jaren oud en teelde Arphaxat in het tweede jaar na den zondvloed.- En Sem heeft geleefd, nadat hij Arphaxat geteeld had, 500 jaren, en teelde zonen en dochteren, en is gestorven. En zoo verhaalt hij ook alle anderen ^ zeggende op welken leeftijd ieder zijn zoon geteeld heeft, behoorende tot die orde der geslachten, welke zich uitbreiden tot aan Abraham, en voorts ook hoeveel jaren hij geleefd heeft, gevende te kennen, dat hij zonen en dochteren gewon, opdat wij alzoo mogen verstaan, waardoor de volken hebben kunnen aanwassen, opdat wij niet kinderlijkerwijze blijven staan haperen over weinige menschen, die aldaar verhaald worden, bedenkende bij ons zeiven, hoe en op welke wijze zulke groote landen en koningrijken vervuld hebben kunnen worden uit het geslacht van Sem, bijzonder ten opzichte van het koningrijk Assyrië, vanwaar Ninus, de overwinnaar der Oostersche volken, met grooten voorspoed zijne heerschappij genomen heeft en een zeer uitgebreid en magtig rijk, dat lang kon duren, aan zijne nakomelingen heeft overgegeven. Maar opdat wij hierbij niet langer blijven staan dan noodig is, zullen wij in dit register der geslachten niet verhalen hoeveel jaren ieder geleefd — maar in welk jaar zijns levens hij zijn zoon geteeld heeft, en zulks stellen wij alleen, omdat het behoorlijk is dit met orde te verhalen, opdat wij alzoo het getal jaren na den zondvloed tot aan Abraham mogen berekenen, en ook omdat wij boven die dingen, bij welke de nood ons dwingt te blijven staan, nog andere zaken kort en als terloops mogen aanroeren. Zoodan, in het tweede jaar na den zondvloed, toen Sem honderd jaar oud was, heeft hij geteeld Arphaxat, en deze heeft geteeld, toen hij 135 jaren oud was, Tainan, die, toen hij 130 jaar oud was, Sala geteeld heeft. En Sala was ook 130 jaar toen. hij Heber teelde; doch Heber was 134 jaren toen hij Phalec teelde, in wiens dagen de aarde gedeeld werd. Nu, Phalec heeft geleefd 130 jaren en heeft geteeld Ragau. En Ragau was oud 132 jaren en heeft geteeld Ze-ruch. En Zeruch was oud 130 jaren en heeft geteeld Nachor. En Nachor was oud 79 jaren en heeft geteeld Thara. En Thara was 70 jaren en heeft geteeld Abram, dien God daarna Abraham genoemd heeft. Zoodan, van de zondvloed tot aan Abraham worden berekend 1072 jaren, n.1. naar de gewone overzetting, dat is: van de 72 overzetters. Doch in de Hebreeuwsche bijbels verhalen eenigen, dat er veel minder jaren gevonden worden, van welke zij óf geene — óf eene zeer duistere berekening geven. Onder-tusschen als wij in die 72 volken de Stad Gods zoeken, kunnen wij niet zeggen, dat, toen de menschen eenerlei tong of spraak hadden, het gansche menschengeslacbt vervreemd zou geweest zijn van de dienst des waren Gods, zoodat de ware godsdienstigheid alleen in die geslachten zou gebleven zijn, welke nederwaars dalen van het zaad Sems door Arphaxat, en alzoo voortloopen tot aan Abraham; maar in die hoovaardigheid van het bouwen des torens tol den Hemel, waardoor de goddelooze verheffing te kennen gegeven wordt, is openbaar gebleken die aardsche stad, dat is: het gezelschap der goddeloozen. Nu, of deze aardsche stad tevoren niet geweest is, dan of zij verborgen geweest is, dan of zij beide gebleven zijn, n.1. de godvruchtige stad in de 2 zonen van Noach, die gezegend zijn, alsmede in hunne nakomelingen; en de ongodvruchtige stad in hem, die vervloekt is, alsmede in diens nakomelingen, uit welke ook voortgekomen is „die Reus, zijnde een jager tegen den Heere,quot; daarvan kan men niet ligt iets zeggen of er over oordeelen; want mogelijk (hetwelk voorwaar veel geloofelijker is) zijn zelfs ook onder de kinderen van die 2, vóór de bouwing van Babyion eenige verachters van God geweest, en onder de kinderen van Cham eenige dienstknechten Gods. Evenwel heeft men nimmermeer te gelooven, dat beide soorten van menschen ooit op aarde ontbroken hebben. Want zelfs wanneer er gezegd is „zij zijn allen afgeweken, en zij zijn te zanten onnut geworden; daar is niemand, die goed doet, ook niet één:'' in beide die psalmen (Ps. 14 vs. 3 en Ps. 53 vs. 4) worden ook deze redenen gelezen, n.1.: Moeten zij niet alle zulks bekennen, die de boosheid werken, en die mijn

volk verslinden in de spijze des broods? Zoo was er dan toen ook een volk Gods; derhalve, aangaande hetgeen er gezegd is, n.l.: Daar is niemand, die goed doet, ook niet één, zulks is gesproken van de kinderen der menschen, en niet van de kinderen Gods. Want er gaat vooraf „God heeft van den Hemel nederwaarts gezien op de kinderen der menschen, om te zien of iemand verstandig was en naar Hem vroeg. En daarna zijn al die dingen bijgevoegd, welke bewijzen, dat alle kinderen der menschen n.l. tot die stad behooren, die naar den mensch leeft, en niet naar God, en allen te zamen zijn verworpen.

HOOFDSTUK X.

Hoe die taal allereerst in gebruik geweest is onder de menschen, welke later naar Heber de Hebreeuwsche genoemd is; en voorts in wiens geslacht zij gebleven is toen de verscheidenheid der spraken of talen opgekomen is.

Derhalve heeft het ook aan geene kinderen des verderfs ontbroken toen alle menschen slechts ééne spraak hadden; want vóór den zondvloed was er maar ééne spraak of taal, en evenwel zijn alle menschen, behalve het huis van den regtvaardigen Noach, waard geweest door den zondvloed verdelgd te worden. Alzoo mede ook toen de volken met verscheidenheid der spraken door de verdienste van hunne hoovaardige goddeloosheid gestraft en verdeeld zijn, en toen de stad der goddeloozen den naam van verwarring ontvangen had, dat is: Babyion genoemd werd, toen heeft daar niet ontbroken het huis van Heber (^#) waarin die spraak, die vroeger aan allen gemeen was, gebleven is. Derhalve, gelijk

155

ik hier boven aangewezen heb, toen de kinderen van Sem begonnen verhaald te worden, die elk een volk voortgeteeld hebben, is allereerst verhaald geworden Heber, hoewel hij bevonden wordt een achternakomeling te zijn, dat is: de vijfde van hem voortgesproten. Nu, aangezien toen alle andere volken elk in zijne taal verdeeld waren, deze spraak gebleven is in het huis van Heber, zoo is het, dat deze zelfde, die niet ten onregte geloofd wordt eerst onder het gansche menschengeslacht algemeen geweest te zijn, voortaan vanwege zulks de Hebreeuwsche sprake genoemd is. Want toen was het noodig dat zij onderscheiden zou worden van andere talen met haar eigen naam, gelijk ook al de anderen met hare eigene namen genoemd zijn. Maar toen er slechts ééne spraak was, werd zij niet anders dan eene menschelijke taal of spraak genoemd, daar het menschelijk geslacht overal slechts deze taal sprak. Maar men zal zeggen : Indien in de dagen van Phalec, de zoon van Heber, de aarde gedeeld is geworden door de talen, verstaande door de aarde de menschen die toen op aarde waren, zoo is 't, dat de spraak, die vroeger aan allen gemeen was, meer naar zijnen naam behoorde genoemd te worden. Maar hier moet men verstaan en weten, dat Heber zijn zoon Phalec genoemd heeft, omdat dit woord verdeeling beteekent, dewijl deze zoon hem geboren werd toen de aarde verdeeld is geworden door de talen, n.l. te dien tijde volgens hetgeen er gezegd is, te weten: „In zijne dagen is de aarde verdeeld geworden.quot; Want, tenware Heber nog geleefd had toen die menigte talen ontstond, zoo zou die taal, die bij hem kon blijven, naar hem geen naam ontvangen hebben. En daarbenevens moet men gelooven, dat deze taal de eerste algemeene taal geweest is, uit oorzaak, dat de vermenigvuldiging en verandering der talen uit de straf is voortgekomen. Nu, buiten deze straf moest het volk Gods zijn. En het is ook niet zonder oorzaak, dat hij die taal, n.l. diegene die Abraham gehouden heeft, ook niet heeft kunnen overzetten over al zijne kinderen maar alleen over die, welke voortgeteeld zijn door Jakob, n.l. over hen, die daar kennelijkst en merkelijkst bij elkander vergaderende tot een volk Gods, de Testamenten Gods en de afkomst van Christus hebben kunnen. Ja zelfs Heber heeft deze zelfde taal niet overgezet op zijn

gansche geslacht, maar alleen op dat geslacht, welks afkomsten gebragt worden tot Abraham. Derhalve al is er niet merkelijk uitgedrukt, dat er eenig godvruchtig geslacht onder de menschen geweest is toen Babyion door de goddeloozen gebouwd werd, zoo is 't, dat deze duisterheid daartoe niet gestrekt heeft, opdat de goede begeerte van hem, die zoekt, zou verkort worden, maar veelmeer, opdat zij zou geoefend worden. Want naardien er gelezen wordt, dat er in het eerst ééne spraak geweest is voor allen, en naardien Heber geprezen wordt boven alle kinderen van Sem, hoewel hij de vijfde van hem afkomstig is. En verder, daar ook de Hebreeuw-sche taal die genoemd wordt, welke de hoogheid en de waardigheid der Patriarchen en pro-pheten, niet alleen in hare predikingen en de dagelijksche sprekingen, maar ook in de heilige Schrifturen behouden heeft; voorwaar dan, wanneer er gevraagd wordt in die verdeeling der talen, waar die spraak heeft kunnen blijven, die vroeger algemeen was (en gewis, waar die gebleven is, daar is buiten allen twijfel die straf niet geweest, welke geschied is door de verandering der talen; wat komt ons anders voor, dan dat zij gebleven is in hel geslacht van hem, naar wien zij haren naam ontvangen heeft? En insgelijks komt ons ook voor, dal hier door geen klein merkteeken van de geregligheid dezes volks gebleken is, dat, naardien alle andere volken gestraft werden mei de verandering der talen, dal zoodanige straf lot dit volk niet overgekomen is. Maar dit maakt nog eenige bedenkelijkheid n.1. hoe Heber en zijn zoon Phalec ieder een bijzonder volk hebben kunnen maken, indien eenerlei taal bij beiden gebleven is? En zeker, er is een Hebreeuwsch volk voortgekomen uit Heber tot aan Abraham, en daardoor zoo ver, tot daaruit ontstond hel groole volk Israels. Maar hoe hebben dan al die kinderen van Noach drie zonen, die vroeger verhaald zijn, elk hunne volken gemaakt, zoo Heber en Phalec ieder geen volk gemaakt hebben? Doch hel is waarschijnlijkst, dal de reus Nimroth ook zelfs zijn volk gemaakt heeft, maar evenwel vanwege de uitstekendheid zijner heerschappij en de grootte van zijn ligchaam is hij ook uitstekende boven anderen op zich zeiven alleen genoemd, opdat alzoo het getal blijve van de 72 volken en spraken. Maar Phalec is genoemd geworden, omdat in zijne dagen de aarde gedeeld is geworden. En hier behoeft men ook niet te vragen, hoe Nimroth heeft kunnen komen lot dien tijd, waarop Babyion gebouwd en die verwarring der talen ontstaan is en daardoor die verdeeling der volken. Want dat geeft geene reden, daar Heber de zesde is van Noach, en de andere de vierde, dat die niet te zamen op één tijd hebben kunnen komen in hun leven; want toen er minder geslachten waren, leefden de menschen langer dan toen er meer geslachten waren. Voorwaar! men moet verstaan, wanneer de aarde gedeeld is geweest, dal toen niet alleen geboren waren de andere kinderen vanNoach's zonen, die verhaald worden vaders der volken te zijn geweest, maar dal zij toen ook van zulk een ouderdom geweest zijn, dat zij zulke groole en talrijke geslachten hadden, die waardig zijn geweest de namen van gansche volken te dragen. Derhalve heeft men geenzins te meenen dal zij in die orde geteeld zijn als zij verhaald

worden. Anderzins: de 12 kinderen van Jectan,

_t %■

die de andere zoon van Heber was, en alzoo de broeder van Phalec; hoe hebben die nu aireede hunne volken kunnen maken, indien Jectan na zijn broeder Phalec geboren is, even als hij ook na hem verhaald wordt; dewijl, toen Phalec geboren was, de aarde verdeeld is geweest P Dus moei men hel zóó verslaan, dal Phalec wel eerst genoemd is, maar dat hij lang na zijn broeder Jeclan geboren is, zoodal de 12 kinderen van Jectan aireede zóó groole geslachten hadden, dat zij in eigene talen konden verdeeld worden; want alzoo heeft hij, die hel laatst geboren was, eerst verhaald kunnen worden evenals onder hen, die van Noach's zonen voortgesproten zijn, eerst verhaald zijn de kinderen van Japhei, die de jongste van allen was, en daarna de kinderen van Cham, die de middelste was, en ten laatste de kinderen van Sem, die de eerste en oudste was. Nu, de namen van die volken zijn eensdeels gebleven, zoodat hel nog heden blijkt, vanwaar die gekomen zijn, zooals van Assier de Assyriërs, en van Heber de Hebreen; anderdeels zijn zij door verloop van lijd veranderd, zoodat de allergeleerdste menschen, die de oudste historiën naarstig onderzoeken, naauvvelijks uit dezelve het begin of den oorsprong van de volken noch van allen, noch van eenigen hebben kunnen vinden. Want dat

de Egytenaars (^#) uit den zoon van Cfiatn, die Misraim genaamd werd, zouden gesproten zijn, daarvan geeft de oorsprong des woords tegenwoordig gansch geeno overeenkomst of weerklank; gelijk ook niet van de Ethiopiërs, van wie gezegd wordt, dat zij behooren tot dien zoon van Cham, die Chus (-f) genaamd werd. En indien alles wel aangemerkt wordt, zal daar duidelijk blijken, dat er meer namen veranderd dan gebleven zijn.

HOOFDSTUK XI.

Van dien tijd in Abraham, van welken eene nieuwe orde van hel vervolg des heiligen ges lachts aangevangen en gesteld wordt.

Maar laat ons nu de vordering en den voort' gang van de Stad Gods zien, zelfs van dat punt destijds af, dat geworden is in den vader Abraham, van welken tijd af de kennis veel klaarder wordt, en waar veel klaarder beloften Gods gelezen worden, die wij nu in Christus vervuld zien, want aldus hebben wij door aanwijzing der Heilige Schrift geleerd. Abraham is geboren in hel land der Chaldeën (Chaldéa), welk land behoorde tot het Rijk der Assyriërs. Nu, bij de Chaldeën hadden de goddelooste superstitiën en afgoderijen toen de overhand, even als bij de andere volken het geval was. Doch in het huis van Thara, waarvan Abraham afkomstig is, was de godsdienst of de vereering van den eenigen waren God overgebleven^ alsmede alleen do Hebreeuwsche taal, hoewel hij volgens het verhaal van Jezu Nave, even als het openbare volk Gods in Egypte, in Mesopotamië de vreemde goden gediend heeft. En middelerwijl zijn alle anderen uit de afkomst van Heber allengs tot andere talen en tot andere volken vervallen. Derhalve, gelijk door den zondvloed der wateren het eenige huis van Noach overgebleven was om het mensche-lijk geslacht te herstellen, alzoo in den zondvloed van vele superstitiën en afgoderijen door de gansche wereld was het eenige huis van Thara (Thera) overgebleven, waarin bewaard is de planting van de Stad Gods. Voorts, gelijk

(¹) Hieronymus zegt, dat Egypte door de Hebreen Mis. i'aim genoemd werd.

( ) Ethiopië werd bij de Hebreen Chus genaamd.

aldaar te voren verhaald zijn de geslachten van Adam tot aan Noach, te zamen met de getal-'en der jaren; en gelijk ook vóór God lot Noach begon te spreken van het bouwen der Arke, gezegd wordt: Dit zijn de geslachten van Noach alzoo is het, dat hier eerst verhaald zijn de geslachten, afkomstig zijnde van Sem tot aan Abraquot; ham. En daarna wordt daar ook een bijzonder uitstekend lid des tijds gesteld; want daar wordt gezegd: Dit zijn de geslachten van Thara. Thara teelde Abram, Nachor en Aram. En Aram teelde Loth. En Aram is gestorven in tegenwoordigheid van zijn vader Thera, in hel land, waarin hij geboren is, n.1. in Chaldéa. En Abram en Nahor hebben zich zeiven huisvrouwen genomen. Nu, de naam van Abram's vrouw was Sara, en de naam van Nahor's vrouw was Mel-cha, de dochter van Aram. Die Aram was ook de vader van Jesca, welke Jesca gemeend wordt Sara te zijn, de huisvrouw van Abraham.

HOOFDSTUK XII.

Waardoor het schijnt gekomen te zijn, dat in de verhuizing van Thera, door welke hij Chaldéa verlaten heeft en ocergetrokken is in Mesopotamië, geen vermaan geschied is van zijnen zoon Nahor.

Daarna wordt verteld, dat Thera met de zijnen Chaldéa verlaten heeft en dat hij gekomen is in Mesopotamië (^#) en aldaar gewoond heeft in Charram. Nu, daar wordt gezwegen van Nahor, even alsof hij dien niet met zich genomen had, want daar wordt gezegd „en Thera nam met zich zijn zoon Abram, en Lot, de zoon van Aram, en zijne zwagerin Sara, de vrouw van Abraham, en heeft hen gevoerd uit Chaldéa in hel land Kanaan, en is gekomen in Charram en heeft daar gewoond.quot; Nergens wordt hier genoemd Nahor en zijne huisvrouw Melcha; maar daarna vinden wij, als Abraham zijn knecht zond om voor zijn zoon Izaak een huisvrouw te nemen, dal er aldus geschreven is, „en de knecht natn 10 kameelen van de kameelen zijns heeren, en nam ook met zich van al de goederen zijns heeren, en maakte zich op en toog naar Mesopotamië tot de stad Nahor.quot; Door dat^Tgetui.

genis, alsmede door andere getuigenissen der heilige historie wordt bewezen, dat Nahor, Abraham's broeder, uitgegaan is uit Chaldea en dat hij zijne woonplaats gesteld heeft in Mesopotamië, waar Abraham gewoond heeft met zijn vader. Maar waarom heeft de Schrift hem niet verhaald, toen Thera met de zijnen uit Chaldea getogen is en in Mesopotamië gewoond heeft, waar niet alleen zijn zoon Abraham, maar ook zijne zwa-gerin Sara, en zijn neef Lot verhaald worden, dat hij hen met zich genomen heeft? Waarom meenen wij zulks geschied te zijn? Misschien daarom, dat hij van de godsvrucht van zijn vader en broeder afgeweken was en aangehangen had de afgoderij der Ghaldeën, doch dat hij daarna, hetzij berouw hebbende, hetzij vervolging lijdende (dewijl hij verdacht was) ook vandaar zelfs vertrokken is. Want in het boek Judith, als Holo-fernis den vijand der Israëlieten vraagde wat dat voor een volk was, en of men tegen hen zou oorlogen of niet, heeft Achior, de vorst der Amomnieten geantwoord: „Onze heer wil een woord uit den mond zijns knecht hooren, en ik zal u de waarheid vertellen van dat volk, hetwelk omtrent deze gebergten woont, en daar zal geen leugen uit den mond uws knechts komen. Dit volk is een geslacht des volks van Chaldeën, en heeft eertijds gewoond in Mesopotamië, overmits zij niet wilden volgen de Goden hunner vaderen, welke geëerd waren in Chaldea, maar zijn afgeweken van den weg hunner vaderen en hebben aangebeden den God des hemels, dien zij bekend hebben. En zij hebben hen verworpen van het aangezicht hunner Goden en zijn daarna gevlugt in Mesopotamië en hebben aldaar vele dagen gewoond. En God heeft hen gezegd, dat zij uitgaan zouden uit hunne woning en dat zij heen gaan zouden in het land Kanaan, en hebben aldaar gewoond.quot; En meer andere dingen, die Achior aldaar verhaalt, waaruit blijkt, dat het huis van Thera vervolging geleden heeft van de Chaldeën, vanwege de godsvrucht en d_e godsdienst, door welke de eenige ware God door hen geëerd werd.

HOOFDSTUK XIII.

Van de jaren van Thera, die in de stad diana den tijd zijn levens vervuld heeft.

Als nu Thera gestorven was in Mesopotamië,

alwaar van hem gezegd wordt, dat hij 205 jaar geleefd heeft, zoo beginnen daar verklaard te worden beloften Gods, gedaan aan Abraham. Doch hetzelve is aldus beschreven: „En de dagen van Thera in Charra zijn geweest 205 jaar, en hij is gestorven in Charra. Dit moet men niet nemen alsof hij al die dagen daar geleefd heeft, maar dat hij al de dagen zijns levens daar teneinde gebragt heeft, welke in getal zijn geweest 205 jaren, want anders zou men niet weten, hoeveel jaren Thera geleefd had, daar men niet leest in welk jaar zijns levens hij gekomen is in Charra. Nu, het ware vreemd te meenen, dat in die orde der geslachten, waar naarstig verhaald wordt, hoeveel jaren ieder geleefd heeft, de jaren des levens van dezen alleen niet zou beschreven zijn. Want, dat de jaren verzwegen worden van eenigen, welke de Schrift verhaalt, die zijn niet in die orde, waarin het verhaal der tijden door 't afgaan der vaderen en door het aankomen der kinderen bijeen gesteld wordt. Nu, die orde, welke gestrekt wordt van Adam tot Noach, en van daar weder tot aan Abraham, die bevat niet één, zonder het getal van de jaren zijns leven.

HOOFDSTUK XIV.

Van den tijd der belofte Abraham's, uit kracht van welke hij volgens Gods bevel gegaan is uit Charra.

En aangaande, dat er na het verhaal van den dood van Abraham's vader Thera vervolgens verhaald wordt: En de Heere sprak tot Abram gaat uit uw vaderland, en uit uwe maagschap, en uit uws vaders huis enz., daarvan moet men niet meenen overmits dat volgt in het vervolg van de reden des boeks, dat het ook alzoo volgt in het vervolg van den tijd der verhandelde dingen; want indien zulks zoo is, zal daaruit eene vraag volgen, die men niet zal kunnen beantwoorden. Want na deze woorden Gods, die tot Abraham geschied zijn, spreekt de Schrift aldus; En Abram is uitgegaan gelijk hem de Heere gezegd had, en Loth toog met hem. Nu, Abram was 75 jaren, toen hij uitloog van Charra. Hoe kan zulks waar zijn, indien hij na den dood zijns vaders uitgegaan is uit Charra ? Want daar Thera 70 jaren was, toen hij Abram teelde,

gelijk hier boven aangewezen is, zoo is 't, wanneer men bij dat getal voegt 75 jaren, welke Abraham oud was, toen hij gegaan is uit Charra^ dat zulks te zatnen bedraagt 145 jaren. Alzoo zooveel jaren was Thera oud, toen Abraham uitgegaan is uit die stad van Mesopotamië, want hij was 75 jaren, en alzoo was zijn vader, die in het 70ste jaar zijns levens hem geteeld had, 145 jaren. Zoo is hij dan vandaar niet uitgetogen na den dood zijns vaders, n.1. na 205 jaren, welke zijn vader geleefd heeft, maar aangezien het jaar zijner reis geweest is het 75ste jaar, zoo wordt uit die plaats builen allen twijfel besloten, hoe dat het 145ste jaar zijns vaders is geweest, alzoo hij hem gewonnen had in het 70ste jaar zijns levens. En alzoo moet men hieruit verstaan, dat de Schrift naar hare gewone wijze wederkeert tot dien tijd, die hel voorgaande verhaal voorbijgegaan was, gelijk hier boven, toen hij verhaald had de kinderen van Noach's alstoen heeft hij gezegd, dat zij waren

zoneni

in hunne volken en talen. En evenwel daarna, even of zulks in de orde der lijden volgde, zegt hij: En de geheele aarde had eene taal, en allen hadden zij eene sprake. Maar hoe konden zij zijn in hunne volken en talen, indien zij allen eene taal hadden, tenzij, dal de reden wederkeert met eene hervatting lol hetgeen zij tevoren voorbijgegaan was. Alzoo ook hier, wanneer er gezegd is: „En de dagen van Thera zijn in Charra geweest 245 jaren, en Thera is gestorven in Charra.quot; Daarna, de Schrift wederkee-rende tot hetgeen zij daarom voorbijgegaan was, opdat eerst van Thera, hetgeen begonnen was, zou volbragt worden, aldus later zegt: En de Heere zeide lot Abram: „Ga uit uw vaderland, enz.quot; na welke woorden Gods daarna bijgevoegd wordt: „En Abram is uitgegaan, gelijk hem de Heere gezegd had, en Loth toog met hem.quot; Nu, Abram was 75 jaren, toen hij uittoog uit Charra, hetwelk derhalve geschied is, toen zijn vader ging in het 145ste jaar zijns levens, want datzelfde is geweest het 75ste van Abram. Insgelijks wordt deze vraag ook op eene andere wijze beantwoord, zoodat de 75 jaren van Abram, op welke hij uilgetogen is van Charra, van dien tijd af berekend worden, toen hij van het land der Chaldeën is verlost geweest, en niet van dien tijd af, toen hij) geboren werd. Maar de heilige Stefanus in de handelingen der apostelen, wan

159

neer hij dit verhaalt, zegt aldus: „de God der heerlijkheid wordt gezien van onzen vader Abraham, als hij van Mesopotamië was, eer hij woonde in Charra.quot; En hij zeide tot hem: „Ga uil uw land, en uit uwe maagschap, en kom in het land dal ik u wijzen zal,quot; volgens welke woorden van Stephanus de God Abrahanis lot hem gesproken heeft, niet na den dood zijns vaders, die gestorven is in Charra, alwaar tezamen met hem ook' zijn zoon gewoond heeft, maar vóór hij woonde in diezelfde stad, n.I. als hij was in Mesopotamië, want toen was hij reeds verf rokken uit Chaldea. Nu, aangaande dat Slephanus daar bijvoegt „als toen is Abraham uitgegaan uit het land der Chaldeën en woonde in Charra,quot; zulks betoont niet, wat er gedaan is, nadat God lol hem gesproken heeft; want hij is na die woorden Gods niet uitgegaan uit het land der Chaldeën, wanneer hij zegt, dat God tot hem gesproken heeft in Mesopotamië, maar datzelfde behoort tot dien ganschen tijd, dien hij noemt alstoen, d. i. nadat hij uitgegaan is uit Chaldea en gewoond heeft in Charra. Insgelijks hetgeen er volgt „en vandaar, nadat zijn vader gestorven was, heefl hij hem gebragt in dit land, waarin gij lieden nu woont en uwe vaders;quot; hij zegt niet: Nadat zijn vader gestorven was, is hij uitgelegen van Charra ; maar hij zegt „van daar nadat zijn vader gestorven was, heefl hij hem alhier gebragt.quot; Zoo moet men dan verstaan, dat God gesproken heeft met Abraham, toen hij was in Mesopotamië, eer hij woonde in Charraj doch dal hij in Charra gekomen is met zijn vader, behoudende bij zich het bevel Gods, en dal hij van daar uitgegaan is in het 75sle jaar zijns levens, en in het 145ste zijns vaders. Nu, de ligging zijns vaders heeft hij gezegd le zijn in het land Kanaan, maar geenzins zegt hij dat zijne reis geschied is van Charra na den dood zijns vaders. Want zijn vader was reeds gestorven toen hij het land gekocht heeft, waarvan hij, evenals van zijn eigen goed, bezitter begon te worden. Nu, aangaande dat God tot hem gezegd heeft, toen hij in Mesopotamië woonde, n.1. toen hij uitgetogen was uit Chaldea Ga uit uw land, en uit uwe maagschap en uit uws vaders huis,quot; dal wordt alzoo gezegd, niet omdat hij zijn ligchaam van daar zou doen vertrekken, dat hij aireede gedaan had, maar opdat hij zijne ziel van daar zou aftrekken,

want hij was van daar niet uitgetogen met zijne ziel zoolang hij met hoop en verlangen van wederkomst gedreven werd, welk hopen en verlangen volgens Gods bevel gehoorzaamlijk door zijne hulp moest afgesneden worden. En voorwaar, niet buiten geloofelijkheid heeft men te meenen, dat, toen namaals Nahor zijn vader volgde, dat Abraham toen het bevel des Heeren vervuld heeft, zoodat hij met Sara, zijne huisvrouw, en met Loth, zijns broeders zoon, uitging uit Charra.

HOOFDSTUK XV.

Van de orde en hoedanigheid der beloften Gods, die aan Abraham gedaan zijn.

Maar nu voortaan heeft men te bemerken de beloften Gods, die aan Abraham gedaan zijn; want onder deze zijn begonnen te openbaren veel klaarder prophetieën onzes Heeren Jezus Christus, dat is: des waren Gods, aangaande het volk der godvruchtigen, hetwelk de pro-phetische waarheid voorzegd heeft. Van de eerste belofte wordt onder anderen aldus gelezen: En de Heere sprak tot A bram: „Ga uit uw land en de maagschap, en uit het huis uws vaders, en ga in het land, dat Ik u wijzen zal. En Ik wil u tot een groot volk maken, en Ik wil u zegenen, en u een grooten naam maken en gij zult gezegend zijn. Ik wil zegenen, die u zogenen, en vervloeken, die u vervloeken, en in u zullen gezegend worden alle geslachten op aarde.quot; (Gen. 12) Hier heeft men te bemerken, dat er aan Abraham 2 dingen beloofd zijn, n.I. eerst, dat zijn zaad zou bezitten het land Kanaan, hetwelk te kennen gegeven wordt met de woorden „Ga in het land, dat Ik u wijzen zal. En Ik wil u tot een groot volk maken.quot; En ten tweeden, wat verre het beste is, sprekende niet van zijn vleeschelijk, maar van zijn geestelijk zaad, waardoor hij een vader zou zijn niet alleen van het Israëlitische volk, maar van alle volken, die de voetstappen zijns geloofs zouden navolgen, hetwelk begonnen is beloofd te worden door deze woorden „En in u zullen gezegend worden alle geslachten der aarde.quot; Volgens de meening van Eusebius is deze belofte gedaan in het Töste levensjaar van Abraham, even alsof Abraham hierna dadelijk uit Charra was gegaan; want men mag de Schriftuur niet tegenspreken, waar gelezen wordt „En Abraham was 75 jaren toen hij uit Charra loog.quot; Maar zoo in dat jaar die beloften gedaan zijn, woonde Abraham reeds met zijn vader in Charra; want hij kon er niet uitgaan, ten zij hij daar vroeger woonde. Maar weder spreekt men dan Stephanus niet, die zegt „De God der heerlijkheid wordt gezien van onzen vader Abraham, als hij in Mesopotamië was eer hij woonde in Charra?quot; Maar men moet verstaan, dat in dat jaar al deze dingen geschied zijn, n.1.: de belofte Gods eer Abraham woonde in Charra, en zijn wonen in Charra en ook zijn vertrek van daar; niet alleen omdat Eusebius in zijne kronieken en tijdrekeningen den uitgang uit Egypte van dit jaar der belofte berekent, betoonende, dat men uit Egypte gegaan is na 430 jaren, toen n.I. de Wet gegeven werd; maar ook, omdat de apostel Paulus zulks mede alzoo verhaalt. (Paulus verhaalt, dat de Wet 430 jaren na de belofte, aan Abra-gedaan, gegeven is. Zie Galaten 3 vers 17).

HOOFDSTUK XVI.

Van de 3 alleruitnemendste Koningrijken der volken, van welke het Rijk der Assyriërs, waaronder Abraham geboren is, het uit-nemendste en heerlijkste geweest is.

Ten zelfden tijde waren er eenige uitstekende Rijken der volken, in welke zeer heerlijk uitstak de stad der aardsche menschen, dat is: het gezelschap der menschen, levende naar den mensch onder de heerschappij der afgeweken engelen. Deze Rijken zijn 3 geweest, n.I.: dat der Cicyoniërs, (^#) der Egyptenaars en der Assyriërs. Maar het Assyrische Rijk was verre het magtigste en aanzienlijkste; want koning Ninus, de zoon van Delus, had, behalve Indië, alle volken van Azië onder zijn geweld gebragt. (Ik noem Azië niet dat gedeelte, dat alleen een provincie is van het groote Azië, maar ik versta door Azië, wat sommigen genomen hebben voor een deel van de 2 deelen (f) der wereld,

en dat anderen gesteld hebben voor het derde deel der wereld, zoodat al de deelen zijn Azië, Europa en Afrika; hetwelk zij aldus gesteld hebben niet met eene gelijke verdeeling; want het deel, dat Azië genoemd wordt, begint van het Zuiden en loopt door het Oosten naar het Noorden; maar Europa begint van het Noorden en loopt tot het Westen. En van daar Afrika van het Westen tot het Zuiden; zoodat die 2 deelen, n.1. Europa en Afrika, de halve wereld schijnen te bevatten en Azië de andere heift. Maar evenwel zijn er 2 deelen van gemaakt, omdat tusschen deze twee een zee van den oceaan inloopt, n.1. dat water, dat midden door deze landen heenstroomt, vanwaar het eene groote zee maakt. Derhalve, indien gij de wereld deelt in 2 deelen, n.1. in het Oosten en Westen, is Azië in het Oosten- en zijn Europa en Afrika in het Westen gelegen. Derhalve één van die 3 rijken, welke toen boven anderen uitstaken, n.1. het rijk der Sicyoniërs, is niet geweest onder de Assyriërs, omdat het in Europa was. Ook het rijk der Egyptenaren was hun mede niet onderworpen, alzoo door hen gansch Azië ingehouden werd, uitgezonderd alleen Indië, gelijk men zegt. Zoo had dan in Assyrië de heerschappij der goddelooze stad de overhand. En het hoofd hiervan was dat Babyion, hetwelk voorwaar de allergeschiktste naam is van de aardsche stad; want Babyion beteekent verwarring. Nu, aldaar heeft Ninus geheerscht na den dood zijns vaders (Belus), die allereerst daar geheerscht had 65 jaren. Doch zijn zoon Ninus, die na den dood zijns vaders hem opgevolgd is in het rijk, heeft 52 jaren geheerscht, en had in zijn rijk geheerscht 40 jaren toen Abraham geboren werd, hetwelk was omtrent het 1200ste jaar vóór de stichting van Bome, hetwelk was als een ander Babylon in het Westen.

HOOFDSTUK XVII.

Van de tweede aanspraak Gods tot Abraham, door welke hem en zijn zaad beloofd werd het land Kanaiin.

Abraham is heengetrokken van Charra in het 75ste jaar zijns levens en in het 145sfe jaar zijns vaders, en is uitgetogen te zamen met Loth, de zoon zijns broeders, en met zijne huisvrouw De Stad Gods.

Sara, en is gereisd naar het land Kanaan en is aldaar gekomen tot aan Sichem toe, waar hij weder een Goddelijk antwoord ontvangen heeft, waarvan aldus geschreven is: „m de Heere verscheen Abram, en zeide tot hem: uw zaad zal Ik dit land geven.quot; Niets is hem daar beloofd van dat zaad, in hetwelk hij een vader geworden is van alle volkeren, maar van dat zaad is hem alleen beloofd, van hetwelk hij een vader is des Israëlitischen volks; want van dit zaad is dat land bezeten en bewoond geweest.

HOOFDSTUK XVIII.

Hoe de kuisheid van Sara in Egypte door den Heere bewaard is geworden, welke Abraham gezegd had niet zijne huisvrouw maar zijne zuster te zijn.

Daarna is Abraham, nadat hij een altaar ge bouwd en God aangeroepen had, van daar getogen, en heeft gewoond in de woestijn, van waar hij door hongersnood gedrongen is geweest naar Egypte te vertrekken, alwaar hij gezegd heeft, dat zijne huisvrouw Sara zijne zuster was, zonder onwaarheid te spreken, want zij was zulks omdat zij hem zeer na was bestaande, gelijk ook Loth vanwege dergelijke namaagschap genoemd is geweest zijn broeder, daar hij was de zoon zijns broeders. Alzoo heeft hij verzwegen dat zij zijne huisvrouw was, en niet ontkend, bevelende aan de eene zijde Gode, de eerbaarheid zijner vrouw te bewaren, en aan de andere zijde als een mensch zich wachtende voor men-schelijke verraderijen; want indien hij zich voor het perykel niet gewacht had, voor zoo veel hij zich wachten kon, zou hij meer God getergd hebben dan hij in God zou gehoopt hebben, van welke zaak wij veel gesproken hebben tegen den lasterenden Manicheïschen Faustum. En eindelijk zoo is er ook geschied, wat Abraham van den Heere vertrouwd heeft. Want Pharao de koning van Egypte, die dezelve tot zijne huisvrouw genomen had, is zeer zwaar gestraft geworden, en heeft die haren man wedergegeven. Alhier moet verre van ons zijn, dat wij zouden meenen, dat zij door de bijslaping van een ander bevlekt zou zijn geweest, (^#) want het is

(*) Hieronyraus bewijst uit Hester, dat de vrouwen niet ten eersten tot don koning ingebragt zijn, maar dat zij om-

21

veel geloofelijker, dat door de grqote plagen don Pharaö niet toegelaten is geweest zulks te doen.

HOOFDSTUK XIX.

Van die gewillige wijking, die Loth en Abraham elkander deden, welke hun beidenmet behoud van de liefde behaagd heeft.

Als Abraham nu wedergekeerd was uit Egypte in die plaats, uit welke hij gekomen was, is Loth, de zoon van zijn broeder, met behoud van de liefde van hem gescheiden en getrokken naar het land der Sodemieters; want zij waren rijk geworden en hielden vele veeherders, doch daar deze onder elkander begonnen te twisten, zoo hebben zij op die wijze vermeden den strijd en de tweedragt hunner huisgezinnen. Want daardoor, gelijk de menschelijke zaken gewoonlijk loopen, kon ook tweedragt ontstaan zijn tusschen hun zelf. Derhalve om dit te voorkomen, spreekt Abraham tot zijn neef Loth „Laat er geen twist zijn tusschen mij en u, en tusschen mijne en uwe herders, want wij zijn mannen broeders. Ziet! is niet het geheele land voor u open ? Scheid u af van mij; wilt gij ter linker hand, ik zal wijken ter regterhand; of wilt gij ter regterhand, ik zal ter linkerhand.'' En voorwaar, hierdoor is mogelijk eertijds de vreedzame vriendschap gemaakt tusschen de men-schen, zoodat, wanneer men iets van aardsche dingen wilde schiften en scheiden, dat dan de meeste deelde en de minste koos. (De meeste of rijkste broeder deelde, en de minste of minder bedeelde koos.)

HOOFDSTUK XX,

Van de derde belofte Gods, door welke Hij het land Kanaan belooft aan Abraham en aan zijn zaad in eeuwigheid.

Toen Abraham en Loth van elkander geweken waren en Abraham in het land Kanaan- en

trent den tijd van 12 maanden opgehouden werden en on-dertusschen versierd en opgemaakt, om waardiglijk bij den koning te verschijnen. En alzoo, dat Pharaö intusschen met ziekte kan geslagen geweest zijn en alzoo ongeschonden aan hare mannen wedergegeven heeft.

Loth in Sodom woonde, heeft de Heere ten derdenmale door een goddelijk antwoord tot Abraham gesproken, n.l.: „Hef uw oogen op en zie van de plaats, waar gij nu zijt, naar het Noorden, Zuiden, Oosten en de zee; want al het land, dat gij ziet, zal ik u geven en uw zaad. En ik zal uw zaad maken even als het zand der aarde. Want kan ook iemand op aarde dat tellen, zoo zal ook uw zaad geteld worden. Daarom, maak u op en doorwandel het land in de lengte en de breedte, want ik zal het u geven.quot; Of in deze belofte ook die begrepen is, door welke hij een vader is geworden van alle volken, blijkt niet klaar genoeg; want het kan schijnen daartoe te behooren, als hij zegt „En ik zal uw zaad maken evenals het zand der aarde,quot; dewijl door die spreekwijze even zulks gezegd is, wat de Grieken hyperbolen noemen, dat is zoodanige manier van spreken, die van ruimer uitmeting is, en welke in een figuurlijken zin moet opgevat worden. Nu, die figuur, dat is: die manier van spreken, geschiedt, wanneer hetgeen gezegd wordt, veel ruimer is dan hetgeen door dat zeggen wordt te kennen gegeven. Want wie ziet niet, dat het getal zandkorreltjes veel grooter is dan het getal menschen, beginnende van Adam tot aan het einde der wereld; hoe veel te meer is het grooter dan ooit het zaad van Abraham, niet alleen dat behoort tot het Israëlitische volk, maar dat ook is en zijn zal ten aanzien van de navolging zijns geloofs door de gansche wereld in alle volken, welk zaad in vergelijking van de vele goddeloozen voorwaar onder weinigen is, hoewel deze weinigen hunne eigene ontelbare menigte maken, die naar de manier van spreken, genaamd hij' perbole, beteekend is door het zand der aarde. En voorwaar, die menigte, die aan Abraham beloofd werd, is niet ontelbaar geweest voor God, maar voor de menschen, want voor God is niets ontelbaar. Derhalve, aangezien niet alleen het Israëlitische volk, maar het gansche zaad Abrahams, ter plaatse, daar uitgedrukt, is de belofte van vele kinderen, niet naar het vleesch, maar naar den geest, zeer gepast vergeleken wordt bij de menigte zandkorreltjes, zoo kan hieruit verstaan worden, dat er eene belofte van beide zaken gedaan is. Maar evenwel hebben wij daarom gezegd, dat het niet klaar genoeg blijkt, overmits die menigte van dat eenige

volk, dat naar het vieesch geboren is uit Abraham door zijn kleinzoon Jacob, zoo sterk aangewassen en toegenomen is, dat het bijna alle deelen der wereld vervuld heeft. En derhalve heeft dat volk ook kunnen vergeleken worden bij de menigte zandkorreltjes, want deze menigte is ontelbaar voor de menschen. Wat het land aangaat, er is niemand of hij stelt buiten allen twijfel, dat daarmede alleen het land Kanaan belee-kend is. Maar betreffende hetgeen er gezegd is, n.l.: Ik zal hetzelve u geven en uw zaad, tot in eeuwe, dit zal mogelijk eenigen bekommeren zoo zij door de woorden „tot in eeuwequot; zooveel verstaan als „tot in eeuwigheid.quot; Maar indien zij het woordje eeuwe op deze plaats zoo nemen, gelijk wij door opregt geloof hetzelve vast houden, n.l.; dat het begin der toekomstige eeuw bij het einde der tegenwoordige begint» alsdan zal het hun geene bekommering baren; want al is 't, dat de Israëlieten verdreven zijn geweest van Jeruzalem, evenwel blijven zij in de andere sleden van het land Kanaan en zullen ook tot het einde toe daar blijven. En datgan-sche land is ook zelf het zaad Abrahams als het bewoond wordt door de Christenen.

HOOFDSTUK XXI.

Hoe de vijanden der Sodomieters door Abraham overwonnen zijn, toen hij Loth uit de gevangenis verlost heeft, en hoe hij door den 'priester Melchizèdek gezegend is.

Als Abraham deze belofte ontvangen had, is hij vertrokken, en heeft gewoond in eene andere plaats van hetzelfde land, n.l. bij den eik Mambre, welke was in Hebron. Daarna, als er 5 koningen tegen 4 oorloogden, en Loth van de vijanden, die Sodom overrompeld hadden nadat de Sodomieters overwonnen waren, ook gevangen genomen was, heeft Abraham hem verlost, brengende ten strijde 318 van hen, die in zijn huis geboren waren, en heeft de overwinning behaald vanwege de koningen der Sodomieters, doch heeft niets van de buit willen nemen, hoewel de koning, tot wiens dienst hij de overwinning behaald had, hem zulks aanbood. Maar toen voorwaar is hij gezegend geworden van Melchizèdek, die een priester was van den allerhoogsten God, en van wien in den brief aan de Hebreen (velen zeggen, dat dit een zendbrief van den apostel

Paulus is, doch anderen ontkennen dit) vele en groote dingen beschreven zijn. Want aldaar heeft zich allereerst vertoond die offerande (^#),

(') Onze voorvaderen, de eerste Christenen, weten in t minst niet van de Mis; Augustinus vermaant in dit gehetle werk daarvan nergens, maar hij vermaant van het avondmaal, noemende het meermalen met den naam van offerande. Hiertoe schijnt hij, gelijk ook sommige Oudvaderen, eenige redenen gehad te hebben ten beste en tot voordeel van de kerk. Doch dit woord is daarna jammerlijk misbruikt geweest, want zoodanig is de listigheid des Satans geweest, dat hij het goede voornemen en de naarstigheid der godvruchtige menschen ten ergste gekeerd heeft, zoodat de menschen daardoor in schrikkelijke dwalingen en deerlijke afgodische superstitiën vervallen zijn; want naardien de naam offerande in die oude tijden zeer eerwaardig en heilig gehouden werd, zoowel bij de heidenen als bij de Joden, zoodat daarover in 't algemeen geacht werd, dat de ware godsdienst zonder offerande niet kon bestaan, waarom ook de Christenen bij hen, met wie zij meest te doen hadden, gehaat waren en in minachting stonden, omdat zij alle uiterlijke offeranden weggenomen hadden. Om hierin te voorzien, heeft het onzen voorouderen goed gedacht, dat zij wèl zouden doen indien zij betuigeen, dat ook de Christenkerk niet zonder offerande was, dewijl zij de eenige en al-lervolkomendste offerande van Christus, volbracht zijnde aan het kruishout, welker kracht altijddurend en eeuwig is, waren genietende. Nu, daar in de verborgenheid van het heilige Avondmaal gedachtenis gehouden wordt van de allerheiligste offerhande, zoo is het daardoor tot eene gewoonte gekomen, dat het Avondmaal des Ileerea eene offerande genoemd is, opdat alzoo de Ouden te kennen zouden geven, dat er geene reden was, waarom de Joden of Heidenen zich afkeerig zouden houden van de Christenkerk, even alsof zij geheel zonder eenige offerande ware, daar zij nogtans veel meer op de allerbeste offeranden gebouwd is. Want naardien deze zelfde kerk gedachtenis hield van de eenige offerande, eenmaal voor ons aan het kruis vol-bragt, en naardien zij ook hadden eene geestelijke offerande des lofs en der dankzegging, en daarenboven, aangezien zij zich geheel door Christus Gode opofferden, zoo is het, dat het gansch onbehoorlijk en onbillijk was tegen te werpen; dat er geene offeranden waren in de Christenkerk dewijl dezelve gewend was door Ghiistus Gode te offeren hare offeranden, welke, gelijk zij geestelijk waren, alzoo ook allergevoegelijkst waren voor de tijden des Nieuwen Testaments. En dat zulks de meening onzer voorouders geweest is, blijkt genoegzaam zoo uit de Apologiën en verantwoordingen der ouden op de naam der Christenen, als ook uit andere schriften der vaderen. Maar gelijk de natuur der menschen van geestelijke dingen door hare aan-geborene genegenheid ligt afgetrokken wordt tot uiterlijke en grove dingen, bijzonder wanneer door aanwas van dwaling de superstitie toeneemt en daarentegen de zuivere leer allengs afneemt, zoo is het, dat de zaak eindelijk daartoe gekomen is, dat het H. Avondmaal des Heeren in eene uiterlijke offerande der Mis veranderd is; de Herders, die de Gemeente leerden, in offerpriesters; de verkondiging van het Woord Gods in heimelijke prevelingen van mommelende Priesters; de tafelen des Heeren in altaren; de gemeenschap des Avondmaals in do handeling van een eenigen Priester. En voorts, opdat er in deze gansche transformatie niets zou ontbreken, heeft men ook in dezelve verdicht eene ïrans-substantiatio om te kennen te geven, dat nevens do

die nu Gode van de Christenen door de gansche wereld geofferd wordt. En daar wordt vervuld, wat lang na deze geschiedenis door den propheet gezegd wordt tot Christus, die zou komen in het vleesch, n.1. „Gij zijt een priester in der eeuwigheid naar de ordening van Melchizédek,quot; te weten, niet naar de ordening van Aaron, welke ordening weggenomen zou worden, wanneer die dingen aan den dag zouden komen, welke door die schaduwen tevoren beduid werden.

HOOFDSTUK XXII.

Van het woord des Heeren tot Abraham^ waardoor hem de vermeerdering van zijn geslacht zoo groot als de menigte der sterren beloofd wordt, hetwelk hij geloovende geregtvaardigd is geworden, ten tijde zelfs, toen hij nog in de voorhuid was.

En na dezen is ook het woord des Heeren tot Abraham geschied in een gezigt; want alzoo Hij hem zijne beschutting en eene zeer groote belooning beloofde, en hij evenwel zeer bekommerd was om eenige nakomelingen te hebben, zoodat hij Eliëzer, een knecht in zijn huis geboren, tot zijn toekomstigen erfgenaam stelde, zoo is 't daarover geschied, dat hem dadelijk een erfgenaam beloofd werd; niet die knecht, in zijn huis geboren, maar die van Abraham zelf afkomstig zou zijn. En weer is hem een ontelbaar zaad beloofd, niet gelijk het zand der zee, maar gelijk de sterren des Hemels; alwaar hem, dunkt mij, meer beloofd zijn zulke nakomelingen, welke door de gelukzaligheid des Hemels zou-

verandering van alles tegen de instelling van Christus ook do substantiën der dingen zelfs veranderd worden. Doch, dat Augustinus deze verandering of Trans-substantiatie niet toegestaan heeft, geelt hij genoegzaam te kennen als hij zegt lOvcral wordt geofferd onder den Priesters Christus hetgeen Melchizédek voortgobragt hoeft.quot; (Stad Gods, Boek 17, Hoofdstuk 17). En alhier zegt hij »dat zich toen vertoond heeft die offerande, welke nu Gode van do Christenen door de gansche wereld geofferd wordt,quot; hetwelk hij te dien aanzien zend, overmits in het Avondmaal dos Heeren, even als bij Melchizédek geschiedt, brood en wijn vo orgesteld worden tot een Sacrament van het ligchaam en bloed des Heeren. Daarom zegt ook Cyprianus »In den Priester Melchizédek zien wij tevoren afgebeeld te zijn hot Sacrament van de offerande des Heeren,quot; hetwelk zoor veel verschilt van de Mis en van de versierde Trans-substantiatie, dewijl hier geene verandering is, maar volgens het voorbeeld van Melchizédek's voortbrenging van brood en wijn tot een Sacrament van het lichaam en bloed des Heeren.

den verheven zijn; want zooveel belangt de menigte, wat zijn de sterren des Hemels te vergelijken bij het zand der aarde P Of het moest zijn, dat iemand die gelijkenis daarin gelijk zegt te zijn voor zooveel de sterren ook niet kunnen geteld worden; want zulks heeft men ook daarvan te gelooven, dat zij niet alle kunnen gezien worden ; want naarmate men scherper ziet, naar die mate ontdekt men ook meer sterren, zoodat er ook met regt gemeend wordt, dat er eenige sterren verborgen zijn, ook zelfs voor hen, die allerscherpst naar dezelve zien. Alzoo zij, die geroemd worden begrepen en beschreven te hebben alle sterren, gelijk Aratus, of Eudoxus of wie ook meer, deze allen te zamen worden verachtelijk gesteld door de hooge geloofwaardigheid dezes hoeks. En alhier voorwaar wordt die spreuk gesteld, waarvan de apostel vermaant om de genade Gods aan te prijzen en te verheffen, zeggende: Abraham geloofde God, en het is hem gerekend tot geregtigheid, (Rom. 4 vs. 3) hetwelk hij brengt, teneinde de besnedenen niet zouden roemen, en alzoo de onbesneden Heidenen niet zou willen toelaten tot het geloof in Christus; want toen zulks geschiedde, n.1. dat den geloo-vigen Abraham het geloof toegerekend werd tot geregtigheid, was hij nog niet besneden.

HOOFDSTUK XXIII.

Van de beduiding der offerande, welke Abraham bevolen is te offeren toen hij ver-eisehte, dat hij zou mogen onderwezen worden van hetgeen hij geloofde.

In dat zelfde gezigt als God tot hem sprak, heeft Hij ook dit tot hem gezegd: „Ik ben die God die u uitgevoerd heb uit het land der Chaldeën opdat ik u dit land geve, teneinde gij erfgenaam daarvan zijt. En als Abraham daarover gevraagd had, hoe hij zou kunnen weten, dat hij erfgenaam daarvan zou zijn, heeft God tot hem gezegd: „Breng mij eene driejarige koe, en een driejarige geit, en een driejarigen ram, en eene tortelduif en eene duif.quot; En hij bragt Hem zulks alles, en hij deelde het midden van elkander, en lei het eene deel tegen het andere over , doch de vogelen deelde hij niet. En de vogelen (gelijk geschreven is) daalden nederwaarts, en zaten op de ligchamen, welke gedeeld wa-

ren: en Abraham zat op dezelve. Nu, omtrent den ondergang der zon is er verschrikking op Abraham gevallen, en ziet! eene groote vrees kwam hem over, en daar is gezegd tot Abraham : Dat zult gij weten, dat uw zaad vreemdeling zal zijn in een land, dat niet zijn eigen is, en daór zal men ze dwingen te dienen, cn plagen 430 jaren ; doch het volk, dat zij dienen zullen, zal ik regten. Daarna zullen zij uittrekken met veel huisraad. En gij zult varen tot uwe vaderen, met vrede opgevoed zijnde in een goeden ouderdom. En zij zullen in het vierde geslacht zich zei ven wederom hier naar toe wenden, want de zonden der Ammorriters zijn nog niet vervuld. En als nu de zon tol den ondergang was, kwam daar eene vlam, en ziet! daar was een rookende oven en vlammen vuurs, welke heenvoeren door het midden van die gedeelde stukken. Aan dien dag maakte de Heere God een verbond met Abraham, zeggende- uw zaad wil ik dit land geven van de rivier van Egypte tot aan de groote rivier de Euphraat. Al deze dingen zijn geschied in een gezigt van God, en zijn zoodanig, dat het te lang zou zijn van ieder meer te spreken, en dit is ook buiten de meening van dit werk. Hetgeen dan hier noodig is, dat moeten wij weten; alzoo, nadat er gezegd is, dat Abraham God geloofd heeft, en dat het hem gerekend is tot geregtigheid, moeten wij weten, dat hij niet bezweken is in dat geloof, als hij n.1. zeide; „Gij heerschende Heere! waarbij zal ik weten dat ik erfgenaam van dit land zal zijn?quot; Want het erfgenaamschap van dit land was hem beloofd; want hij zegt niet „waaruit zal ik dat weten,quot; evenals of hij niet geloofde; maar hij zegt „waarbij zal ik zulks weten,quot; opdat al-zoo tot die zaak, die hij geloofd had, eenige gelijkenis zou bijgevoegd worden, door welke hij de wijze kon bekennen, gelijk het ook geen ongeloof is van de maagd Maria, als zij zegt: „Hoe zal zulks geschieden, dewijl ik geen man beken?quot; Want daar zij verzekerd was, dat het zou geschieden, daarom vroeg zij naar de wijze, waarop het zou geschieden. En als zij zulks gevraagd had, heeft zij gehoord: „de Heilige Geest zal over u komen, en de kracht des Al-lerhoogsten zal u omschaduwen.quot; Ook is hier eene gelijkenis gegeven van 3 viervoetige dieren en 2 vogelen, n.1.: eene koe, eene geit, een ^ram, eene tortelduif en eene duif, opdat hij hierbij zou weten, dat geschieden zou, wat hij reeds vast geloofde, dal geschieden zou. Hetzij dan, dat door de koe bekend is geweest het volk, gesteld zijnde onder hel juk der wet; door de geil hetzelfde volk voor zooveel als het zondig zou zijn, en door den ram hetzelfde volk voor zooveel als het heerschen zou. Deze dieren zijn driejarig genoemd, omdat er 3 bijzondere afgedeelde tijden zijn, n.1. van Adam tol Noach, van Noach tol Abraham en van Abraham tot David (die na het verwerpen van Saul allereerst in hel koningrijk des Israëlitischen volks donr den wil des Heeren bevestigd is geweesl); of omdat er iels anders is, dal zij gevoegelijker zouden mogen beleekenen. Onderlusschen op geenerlei wijze twijfel ik er aan, of in hetzelve zijn de geestelijke inenschen beduid geweest door het bijvoegsel van de tortelduif en de duif. En derhalve zoo is er gezegd „doch de vogelen deelde hij niet,quot; want de vleeschelijken worden onder elkander gedeeld, maar de geestelijken op geenerlei wijze, hetzij dat zij zich van den koophandelschen omgang der menschen afzonderen, gelijk de tortelduif, of hetzij dat zij in hel midden van dezelve leven, gelijk de duif; nogtans beide die vogelen zijn eenvoudig en onnoozel. En alzoo beduiden zij, hoe de menschen in het Israëlitische volk, aan hetwelk dat land zou gegeven worden, zouden zijn ondeelbare kinderen der belofte, en dat zij erfgenamen des koningrijks in de eeuwige gelukzaligheid zouden blijven. Nu, de vogelen, nederdalende op de ligchamen, die gedeeld waren, beleekenen niet wat goeds, maar beduiden de geesten der lucht; welke hunne spijze zoeken van de deeling der vleeschelijken. En belangende, dat Abraham op dezelve gezeten heeft, zulks beduidt, dat midden onder die deelingen der vleeschelijken de ware geloovigen tot aan het einde der wereld zullen volharden. En aangaande, dal omtrent den ondergang der zon verschrikking op Abraham gevallen is, alsmede een groole vrees, zulks beduidt, dal omtrent hel einde dezer wereld eene groote ontroering, vervolging en verdrukking der geloovigen zijn zal, vanwelke de Heere in hel Evangelie gezegd heeft: „Want dan zal groote verdrukking wezen, zooals er niet geweest is van den beginne der wereld af tol aan nu toe.quot; En aangaande hetgeen er gezegd is tot Abraham: „Dal zult

gij weten, dat uw zaad vreemdeling zai zijn in een land, dat niet uw eigen is, en daar zal men ze dwingen te dienen en 400 jaren plagen,¹' dit is gansch kennelijk gepropheteerd van het volk Israels, dat in Egypte zou die nen. Niet, dat dit volk in die dienstbaarheid onder de Egyptenaren, die hen zouden plagen, zouden te leven hebben 400 jaren; maar dit is voorzegd, n.1.: dat zulks in die 400 jaren zou geschieden, evenals er geschreven is van Thera, de vader van Abraham, n.l. „En de dagen van Thera waren in Charra 250 jaren,quot; niet omdat al die dagon daar geleefd zijn, maar omdat zij aldaar vervuld zijn. Alzoo is ook hier daarom dit tusschen gesteld, n.l.: En daar zal men ze dwingen te dienen, en 400 jaren plagen overmits n.l. dat getal in die verdrukking vervuld is, en niet, overmits het geheele getal der jaren aldaar in dienstbaarheid doorgebragt is. En voorwaar 400 jaren werden ze genoemd overmits de effene volheid des getals, niettegenstaande de jaren een weinig meer zijn, hetzij, dat zij berekend worden van af dien tijd, waarop dit alles aan Abraham beloofd werd, óf hetzij, dat zij berekend worden van dien tijd, dat Isaak geboren is, vanwege n.l. het zaad Abrahams, waarvan die dingen voorzegd werden. Wan¹ deze jaren worden berekend van het 75ste jaar Abrahams (op welken tijd hen de eerste belofte gedaan werd) tot den uitgang van Israël uit Egypte te zijn 430 jaren, van welke jaren ook de apostel even alzoo vermaant. En dit zeg ik (zegt hij) het verbond, dat tevoren van God bevestigd is, wordt door de Wet (die na 430 jaren kwam) niet krachteloos gemaakt om de belofte teniet te doen. Zoodan, die 430 jaren konden ook 400 genoemd worden, daar zij niet veel meer waren. En hoeveel te meer konden zij 400 genoemd worden, wanneer nu eenige jaren van dat getal aireede verloopen waren, n.l. óf toen deze dingen in een gezigt aan Abraham aangewezen en gezegd werden, óf toen Isaak geboren werd ten tijde, dat zijn vader oud was honderd jaren, hetwelk is na verloop van 25 jaren, te rekenen van de eerste belofte af, zoodat er van de 430 niet meer overbleven dan 405, welke God 400 heeft willen noemen. En aangaande verder al die andere dingen, die daar volgen in de woorden des voorzeggenden Gods, daaraan behoeft niemand te twijfelen of zulks behoort tot het Israëlitische volk. En aangaande het bijgevoegde „En als nu de zon tot den ondergang was, zoo kwam daar eene vlam voort, en ziet! daar was een rookende oven, en daar waren vlammen vuurs, welke heenvoeren door het midden van die gedeelde stukken,quot; zulks beduidt, dat in het einde der wereld de vleeschelijken zullen geoordeeld worden door het vuur; want gelijk de verdrukking der Stad Gods, die zoodanig zijn zal, dat zij nooit te voren zulks geweest is, n.l. welke verwacht wordt, dat onder de Antichrist zal geschieden, beduid wordt door die duistere vrees van Abraham omtrent den ondergang der zon, dat is: omtrent de nadering van het einde der wereld, alzoo mede ook als de zon nu tot den ondergang is, dat is: als de wereld nu ten einde is, wordt daar beteekend door dat vuur de dag des oordeels, scheidende de vleeschelijken, die door het vuur zullen behouden zijn en in het vuur zullen veroordeeld zijn. Daarna, het ver* bond, gemaakt met Abraham, ontdekt ons eigenlijk het land Kanaan en noemt in dat land elf volkeren van de rivier van Egypte af tot aan de groote rivier de Euphraat. Alzoo, niet van de groote rivier van Egypte af, dat is: van den Nijl, maar van de kleine rivier af, welke eene afdeeling maakt tusschen Egypte en het land Palestina, alwaar de stad Rhinocorura gelegen is.

HOOFDSTUK XXIV.

Van Ha gar, de dienstmaagd van Sara, welke Sara gewild heeft, dat eene bijslaap zou zijn van Abraham.

Nu volgen voorts de tijden van de zonen Abrahams, n.l. des eenen van de dienstmaagd Hagar, en des anderen van de vrije Sara, van wie wij in het voorgaande boek reeds gesproken hebben. Maar zooveel belangt de geschiede zaak, alhier moet men geenzins vanwege dit bijwijf, aan Abraham eenig brandmerk van schandelijke onreinheid doen. Want hij heeft haar gebruikt tot voortteeling van een kind, en niet tot vervulling van een onkuischen lust. En hij heeft zulks gedaan, niet verachtende zijne huisvrouw, maar veel meer haar daarin gehoorzamende, alzoo zij meende, dat het eene verkwikking van hare onvruchtbaarheid zou zijn, indien zij den vruchtbaren buik

van hare dienstmaagd, ten aanzien van haren wil en hare genegenheid (alzoo zij ten aanzien van hare natuur zulks niet vermogt) eenig-zins als haar eigen maakte. En dlzoo nu dat regt, waarvan de apostel zegt: Insgelijks de man heeft geene magt zijns eigen lig-chaams, maar de vrouw, dit heeft deze vrouw willen gebruiken om te baren door een ander, hetgeen zij niet vermogt door haar zelve. Hier is geene begeerte noch lust tot vleeschelijke dartelheid, en ook geene schandelijkheid van eenige boosheid. Want om een kind te teelen, werd de dienstmaagd door de huisvrouw aan den man overgeleverd, en om een kind te teelen, werd de dienstmaagd door den man van de vronw ontvangen. Alzoo door geen van beiden werd gezocht eenige vuile oneerlijkheid, maar eene vrucht der natuur. Voorts ook, als het daarna geschiedde, dat de dienstmaagd, zwanger zijnde, hare onvruchtbare vrouw hoovaardig verachtte) en Sara door vrouwelijk nadenken zulks bijzonder den man weet, toen heeft ook Abraham aldaar betoond, dat hij niet was een dienstbaar minnaar, maar een vrij vruchtteeler, en dat hij in Hagar voor zijne huisvrouw Sara de reinheid bewaard had, en dat hij niet zijn lust, maar hare wil volbragt had. En verder, dat hij haar 07it. vangen en niet begeerd had, en dat zij hem genaderd was, maar niet aangehangen had, en dat hij haar bevrucht, maar niet met lust bemint had; want hij zegt „Ziet, uwe maagd is onder uw geweld, doe met haar zooals het u behaagt.quot; O! een man, die mannelijk gebruikte de vrouwen, n.l.: matig zijne huisvrouw en gehoorzaam hare dienstmaagd maar evenwel geen van beiden onkuisch.

HOOFDSTUK XXV.

Van de betuiging aan Abraham, door welke God aan hem, zijnde een oud man, beloofd heeft eenen zoon, en hem gesteld heeft tot een vader der volkeren. Insgelijks wordt de verzekering der belofte verzegeld door het Sacrament der besnijdenis.

Daarna is Ismaël geboren uit Hagar, in wien nien zou mogen meenen vervuld te zijn, wat hem beloofd was toen hij zijn knecht, in zijn huis geboren, tot een zoon wilde aannemen, toen hem ⁿ-l. God daarop zeide „Deze zal uw erfgenaam niet zijn, maar hij, die uit u zal komen, die zal uw erfgenaam zijn.quot; Maar opdat hij niet zou meenen, dat die belofte vervuld was in den zoon der dienstmaagd verscheen God hem toen hij

99 jaar oud was, en zeide tot hem „Ik ben uw God, behaag Mij in Mijn aanschouwen, en zijt zonder morring; want Ik zal een verbond tus-schen Mij en u stellen en wil u zeer vermenigvuldigen. En Abraham viel op zijn aangezigt, en God sprak tot hem zeggende: Ziet! Ik ben het, en heb Mijn verbond met u, en gij zult een vader zijn van een menigte volkeren, en uw naam zal niet meer zijn Abram, maar Abraham; want Ik heb u gemaakt tot een vader van vele volken, en zal u zeer vermeerderen, en zal u volken maken, en koningen zullen van u komen. En Ik zal Mijn verbond maken tus-schen Mij en u en uw zaad na u, bij hunne nakomelingen, dat het een eeuwig verbond zij, alzoo dat Ik uw God zij en die van uw zaad na u. En Ik zal u en uw zaad na u, geven het land, in hetwelk gij een vreemdeling zijt, n.l. het gansche land Kanaan tot eeuwige bezitting, en Ik zal hun God zijn. En God sprak verder tot Abraham: zoo zult gij nu Mijn verbond houden, en uw zaad na u bij hunne nakomelingen. En dit is Mijn verbond, dat gij houden zult tusschen Mij en u en uw zaad na u bij hunne nakomelingen. Alles wat mannelijk is onder u, zal besneden worden, en gij zult aan de voorhuid van uw vleesch besneden worden. En dat zal een teeken des verbonds zijn tusschen Mij en u. En ieder jongsken, dat acht dagen oud is, zal onder u besneden worden, alles zeg Ik dat mannelijk is onder uwe nakomelingen. De knecht, in uw huis geboren, of gekocht van vreemden, die niet van uw zaad zijn, zal besneden worden, en het zal een eeuwig verbond zijn. En die niet besneden zal zijn, diens ziel zal uitgeroeid worden uit zijn geslacht, omdat hel Mijn verbond in den wind geslagen heeft. En God sprak lot Abraham: Sarai, uwe huisvrouw, zal niet meer heeten Sarai, maar Sara zal haar naam zijn; want Ik wil haar zegenen, en Ik zal u uit haar een zoon geven, en Ik zal hen zegenen en zal van hem volkeren maken, en koningen zullen uit hem voortkomen. En Abraham viel op zijn aangezicht en lachte, en sprak in zijn harte, zeggende: zal mij, die

100 jaren oud is, een kind geboren worden,

en zal Sara, die 90 jaren oud is, baren? En Abraham sprak tot God : och! dat Ismaël leven zoude voor u! Maar God sprak tot Abraham: a, ziet! Sara uwe huisvrouw, zal een zoon baren, en gij zult zijn naam noemen Izatik, en ik zal mijn verbond met hemquot; maken tot een eeuwig verbond, en ik zal zijn God zijn en de God van zijn zaad na hem. Van Ismaël ook, ziet heb ik u gehoord; ziet, ik heb hem gezegend en wil hem vruchtbaar maken en zeer vermeerderen; 12 volkeren zal hij voortteelen, en ik zal hem tot een groot volk maken. Dan nog wil ik mijn verbond oprigten met Izaak, dien Sara u baren zal omtrent dezen tijd in het volgende jaar.quot; (Gen. 17.) Hier zijn openlijker en kennelijker beloften van de roeping der Heidenen in Izaiik, dat is in den zoon der belofte, door wien beduid wordt de genade, en niet de natuur, want van een oud man en van een onvruchtbare oude vrouw wordt een zoon beloofd. Want al is 't, dat God ook de natuurlijke voortlooping der vruchtteeling werkt, nog-tans waar een kennelijk werk Gods is vanwege eene natuur, die ophoudende is, en daarbenevens gebrekkig, daar wordt des te duidelijker verstaan de genade. En aangezien zulks geschieden zoude niet door de geboorte, maar door de wedergeboorte is de besnijdenis bevolen ten tijde dat een zoon aan Abraham beloofd werd van Sara. En aangaande c'at allen, niet alleen de zonen, maar ook de knechten, in het huis geboren, en daarbenevens gekocht, gelast werd besneden te worden, dat betuigt, dat tot allen die genade behoort. Want wat beduidt de besnijdenis anders dan eene natuur, die door uittrekking van hare oudheid vernieuwd wordt? En wat beduidt de 8ste dag anders dan Christus, die na vervulling van de week, dat is na den Sabbath verrezen is? Daarenboven worden haar andere namen gegeven als de ouderen, en alles geeft weerklank van nieuwheid. En Insgelijks in het oude testament werd afgebeeld het nieuwe. Want wat is het oude testament anders dan eene verberging van het nieuwe? En wat is het nieuwe testament anders dan eene openbaring van het oude? Voorts is het lagchen van Abraham eene verheuging van hem, die zich zei ven geluk wenscht, en niet eene bespotting van hem, die wantrouwend is. Daarenboven die woorden, die hij in zijn harte spreekt „zal mij, die 100 jaren oud is, een kind geboren worden, en zal Sara die 00 jaren oud is, baren?quot; Dit zijn geene woorden van iemand, die twijfelt, maar het zijn woorden van iemand, die zich verwondert. En indien iemand eenige bedenking neemt over hetgeen er gezegd is, „en ik zal u, en uw zaad na u het land geven, waarin gij een vreemdeling zijt, n.I. het gansche land Kanaiin tot eeuwige bezitting,quot; hoe zulks genomen wordt vervuld te zijn, of nog verwacht wordt vervuld te zullen worden, dewijl geene aardsche bezitting voor eenig volk eeuwig kan zijn, die zal weten, dat alsdan aeternum, dat is eeuwig, van de Latijn-schen uitgelegd wordt, zoo wanneer de Grieken noemen ajomon, dat zijn naam heeft van secuhm dat is eeuwe, of tijd van 100 jaren; want het Grieksche woord ajon wordt seculum genaamd. Derhalve dit woord ajonion hebben de Latijn-schen niet durven noemen seculare_} opdat zij alzoo den zin niet tot wat anders zouden afleiden, want vele dingen worden secularia genaamd omdat in hocseculo, dat is: in deze eeuw of wereld zij alzoo verhandeld worden, dat zij binnen korten tijd ook teniet gaan. Maar hetgeen ajonion genaamd wordt, dat heeft óf geen einde óf het strekt zich uit tot het einde dezer eeuw of wereld.

HOOFDSTUK XXVI.

Van het jongsken, wiens ziel teniet komt, indien het ten achtsten dageniet besneden werd, overmits hij het verbond Gods verbroken heeft.

Insgelijks kan het ook eenige bedenking geven, hoe men te verstaan heeft wat alhier gezegd is, n.I.: „wat jongsken niet besneden zal worden aan het vleesch van zijn voorhuid ten achtsten dage, diens ziel zal uitgeroeid worden uit zijn geslacht, overmits hij mijn verbond verbroken heeft.quot; Aangezien hier geene schuld is van dit kleine kind, wiens ziel hij gezegd heeft, dat verloren zal gaan, en daarbenevens aangezien het ook niet verbroken heeft het verbond Gods, maar zijne ouders, die hem niet hebben laten besnijden, tenzij, dat men de kinderkens wilde aanzien, niet naar de eigenschap huns levens, maar naar den gemeenen oorsprong des men-schelijken geslachts; want allen hebben zij in dien éénen het Testament of verbond Gods ver-

broken in wien zij allen gezondigd hebben. En behalve die 2 groote Testamenten, het Oude en het Nieuwe, worden daar vele Testamenten of Verbonden Gods genaamd. Want hét eerste Testament of Verbond, dat geschied is tot den eersten mensch, is voorwaar dit, n.l.: „Ten dage als gij daarvan eet, zult gij den dood sterven.quot; Daarom is er ook geschreven „Alle vleesch zal als een kleed verouden. Het is een Testament of Verbond van den beginne, dat zij sterven, die de geboden Gods overtreden.quot; Want naardien de wet daarna veel klaarder gegeven is, en de apostel zegt „Daar geene wet is, daar is geene overtreding,quot; hoe is het dan waai\ hetgeen gelezen wordt in Psalm 119, n.l.: „Ik heb alle zondaren der aarde voor overtreders gehouden ? Om geene andere oorzaak, dan omdat allen aan overtreding der wet schuldig zijn, die vanwege eenige zonde vast en overtuigd gehouden worden.quot; Derhalve, indien ook de jonge kinderen, gelijk het ware geloof vasthoudt, zondaars geboren worden, niet naar eigenschap huns levens, maar oorspronkelijk, zoodat wij daarover belijden, dat hun de genade van de vergiffenis der zonden noodig is, zoo volgt daaruit, dat op die wijze, dat zij zondaars zijn, zij ook bekend worden overtreders te zijn van de wet, die gegeven is in het Paradijs; zoodat het beide waar is, wat er geschreven is, n.l.: „Ik heb alle zondaars der aarde voor overtreders gehoudenquot;. En: „Daar geene wet is, daar is geene overtreding.quot; En derhalve, daar de besnijdenis een teeken is geweest der wedergeboorte, zal niet zonder reden om de oorspronkelijke zonde of erfzonde, door welke het eerste Verbond Gods verbroken is, de geboorte het jonge kind ten verderve brengen, tenzij de wedergeboorte hem verlosse. Alzoo zijn deze goddelijke woorden te verstaan even alsof er gezegd was: „Die niet wedergeboren zal zijn, diens ziel zal uitgeroeid worden uit zijn geslacht, omdat hij Mijn Verbond verbroken heeft, wanneer hij in Adam te zamen met allen ook zelf mede gezondigd heeftwant indien Hij gezegd had, overmits hij dit Mijn Verbond verbroken heeft, zouden wij geperst worden om het alleen van de besnijdenis te verslaan. Maar nu, daar Hij niet uitgedrukt heeft hoedanig Verbond het jonge kind verbroken heeft, is het ons vrij te verstaan, hoe het gesproken is van dat Verbond, welks verbreking tot het De Siad Gods.

169

jonge kind kon behooren. Doch zoo er iemand is, die wil beweeren, dat dit van die besnijdenis gesproken is, daar in dezelve het jonge kind, dat niet besneden is, het Verbond Gods verbroken heeft; hij, die dit beweert, zoeke dan mede eenige manier van spreken, waardoor buiten alle ongerijmdheid kan verstaan worden, dat hij het Verbond verbroken heeft, omdat het, hoewel niet door hem, nogtans in hem verbroken is. Maar evenwel heeft men op deze wijze mede te bemerken, dat de ziel van het onbesneden kind door geen verzuim of geene verbreking in zich zeiven regtvaardig verloren gaat dan alleen door de verbindtenis van de schuld der oorspronkelijke zonde.

HOOFDSTUK XXVII.

Van de verandering der namen Abram en Sar ai, die (alzoo zij geene kinderen konden teelen, zoo ten aanzien van de onvruchtbaarheid des eenen als ten aanzien van den ouderdom van beiden) de gave der vruchtbaarheid verkregen hebben.

Als er nu zulk eene groote en klare belofte tot Abraham gedaan was, aan wien uitdrukkelijk was gezegd: „Ik heb u gesteld tot een vader van vele volken, en Ik zal u zeer vermeerderen, en zal van u volkeren maken, en koningen zullen van u komen. En Ik zal u uit Sarai een zoon geven, en Ik zal hem zegenen, en Ik zal van hem volkeren maken, en koningen der volkeren zullen uit hem voortkomen.quot; Deze belofte zien wij nu in Christus vervuld. Van dien tijd af zijn die gehuwde lieden in de Schriftuur niet meer genoemd Abram en Sarai, maar gelijk wij ze doorgaans van den beginne genoemd hebben, omdat ze nu voortaan alzoo van ieder genoemd worden, n.l.: Abraham en Sara. Nu, waarom de naam Abram in Abraham veranderd is, daarvan is reden gegeven, n.l. omdat God hem gesteld heeft tot een vader van vele volkeren. Derhalve moet men verstaan, dat de naam Abraham dit beduidt. Maar Abram beteekent: verheven vader. Doch van de verandering van Sarai in Sara wordt geene reden gegeven, maar gelijk zij zeggen, die de verklaringen van de Hebreeuw -sche namen geschreven hebben, die in de Heilige Schrift bevat zijn, beteekent Sarai: mijne

22

vrouw; maar Sara beteekent: kracht. Daarom is ook in den brief aan de Hebreën geschreven; „Door het geloof heeft ook Sara kracht ontvangen om zaad te geven.quot; Nu, beide waren zij oud, gelijk de Schrift betuigt, en zij was daarenboven ook onvruchtbaar en verlaten van het maandstondige bloed, zoodat zij daarom niet kon baren, al was zij te voren ook niet onvruchtbaar geweest. En verder kan het wel geschieden, indien eene vrouw is van zulk een welgestelden ouderdom, dat zij de maandstonden nog heeft, dat zij van een jongen man wel ontvangen en baren kan; maar van een ouden man kan zij niet baren, niettegenstaande die oude man bij een jong meisje wel kinderen zou kunnen teelen, gelijk Abraham na den dood van Sara bij Ketura wel konde, want bij bevond aan haar eene krachtige, levendige jeugd. Derhalve dit is het, wat de apostel als iets wonderlijks verheft, en daartoe dient wat hij zegt, dat het ligchaam van Abraham verstorven was, overmits hij in dien ouderdom geene kinderen kon teelen bij alle zoodanige vrouwen, die nog op het laatst een alleruitersten tijd van baren hebben; want zijn verstorven ligchaam moeten wij in eenig aanzien verstaan, en niet ten allen aanzien; want indien men verstaat ten aanzien van allen, zoo was het niet een ouderdom eens levenden, maar een lijk van eenen doode; hoewel deze vraag aangaande Abraham, dat hij daarna bij Ketura kinderen gewonnen heeft, ook op deze wijze plagt beantwoord te worden, n.1 : dewijl die gave van kinderen te teelen, die hij van den Heere ont. vangen had, ook bij hem gebleven was zelfs na den dood van zijne huisvrouw. Maar die beantwoording van deze vraag, die wij gevolgd hebben, behoort men, dunkt mij, meer aan te nemen, omdat een man van honderd jaren nu bij geene vrouw eenige kinderen kan verwekken, maar in dien tijd, toen zij zoo lang leefden, dat 100 jaren geenzins een stokoud man maakten, kon zulks wel geschieden.

HOOFDSTUK XXVIII.

Van de 3 mannen of engelen, in wie bij den eik Mambre verklaard wordt, dat de Heere aan Abraham verschenen is.

Insgelijks is God aan Abraham verschenen hij den eik Mambre in 3 mannen, die ongetwijfeld engelen geweest zijn, hoewel sommigen meenen, dat één van hen de Heere Christus is geweest, zeggende daarbij, dat Christus ook voor de aanneming van het vleesch zigthaar is geweest. Het is wel waar, het is in het vermogen van de Goddelijke magt, en van de onzigtbare, onlig-chamelijke en onveranderlijke natuur, zonder eenige verandering van zich zelf, zigthaar voor het sterfelijke aanschouwen te verschijnen, wèl verstaande, niet door hetgeen hij is, maar door iets dat hem onderworpen is. Nu, wat is hem niet onderworpen? Doch zoo zij zeggen, dat één van die 3 Christus geweest is, omdat er geschreven is: En ziet! 3 mannen stonden tegenover hem, en hen ziende, liep hij hen tegemoet van de deure zijner hut, en aanbad nedervallende op de aarde, en zeide: „Heere! indien ik genade gevonden heb voor ü, enz.quot; Maar waarom bemerken zij niet, dat 2 van hen gekomen zijn, opdat de Sodomiters uitgeroeid zouden worden, toen Abraham nogtans als nog tot éénen sprak. Hem noemende Heere, en Hem biddende, dat Hij den regtvaardigen te zamen met den goddeloozen niet zou ombrengen. Nu, die 2 heeft Loth alzoo ontvangen, dat hij ook zelfs in zijne zamenspre-king met hen in het getal van éénen Heere gezegd heeft; want als hij eerst in het getal van velen gezegd had „Ziet, Heeren! komt toch in ten huize van uwen knecht,quot; en voorts wat daar meer gezegd wordt, zoo wordt nogtans daarna aldus gelezen: „En de engelen grepen zijne hand, en de hand zijner huisvrouw, en de handen van zijne 2 dochters, daarom dat de Heere zijner verschoonde; en het is daarna geschied, als zij hem buiten gebracht hadden, dat zij zeiden ; „behoud uwe ziel en ziet niet terug en staat niet in dit gansche land, doch op den berg, behoud u, opdat gij niet omkomt.quot; Toen sprak hij tot hen: „ik bid u, Heere! dewijl uw knecht genade gevonden heeft voor uwe oogen,quot; en hetgeen daar verder volgt. Voorts, na die woorden heeft de Heere in het getal van éénen hem geantwoord, daar Hij nogtans was in 2 engelen, zeggende: „ziet! Ik heb uw aanschijn in dezen ontfermd.quot; Derhalve is best geloofelijk, dat Abraham in 3 en Loth in 2 mannen den Heere bekenden, tot wien zij in het getal van 1 spraken, zelfs ook daar zij meenden, dat zij menschen waren; want om geene andere oorzaak is het, dat zij hen alzoo ontvangen hebben, zoodat zij hen even

als sterfelijke menschen, die de menschelijke v er. kwikkiag noodig hadden, gediend hebben; maar voorwaar, er is iets in hen geweest, waardoor zij zoo uitstaken boven anderen, hoewei zij evenals menschen waren, zoodat zij, die deze herberging aan hen betoonden, niet hadden te twijfelen of in hen de Heere was even als in de propheten plagt te geschieden, en derhalve noemden zij hen soms in het getal van velen als Heeren, en soms spraken zij hen aan in het getal van 1 en noemden in hen den Heere. Voorts, dat zij engelen geweest zijn, betuigt de Schrift niet alleen in het boek Genesis, alwaar deze geschiedenissen verhaald worden, maar ook in den brief aan de Hebreen, alwaar, als de herberging geprezen wordt, daarover aldus gezegd wordt „door deze herberging hebben sommigen onwetend engelen geherbergd.quot; Middelerwijl door die drie mannen alzoo weder aan Abraham beloofd werd een zoon van Sara, zoo is daarbij ook van God dusdanig antwoord gegeven, zoodat tot Abraham gezegd werd; „gij zult een groot en magtig volk worden, en alle volken op aarde zullen in u gezegend worden.quot; En hier zijn die 2 allerkortst en allervolkomenst beloofd, n.I. het volk Israels naar het vleesch, en alle volkeren naar het geloof.

171

welk wij, wedergeboren door de genade, uitgetrokken worden, indien wij bedenken en voornemen, om het laatste oordeel te ontvlieden. Voorts: de huisvrouw van Loth is blijven staan toen zij achterom zag, en zij is in een zoutsteen veranderd, zoodat zij den geloovigen menschen als eene saus gegeven heeft, om daarmede zulks te proeven, waardoor zij mogen vermijden haar voorbeeld. Daarna heeft Abraham in Gerar bij Abimélech, den koning van die stad, weder het zelfde aangaande Sara gedaan, wat hij vroeger in Egypte gedaan had, en Sara is hem aldaar ook weder ongeschonden teruggegeven, alwaar Abraham, bestraft zijnde van den koning waarom hij gezwegen had en waarom hij zijne huisvrouw zijne zuster genoemd had, ontdekt heeft, wat hij gevreesd had, en heeft dit ook daar bijgevoegd: waarlijk! zij is mijne zuster van mijns vaders wege, maar niot vanwege mijne moeder,quot; want van zijns vaders wege was zij de zuster van Abraham, dewijl zij vanwege dien zijne nicht was. Ondertusschen was zij toen zóó schoon, dat men zelfs in dien haren hoogen ouderdom op haar verliefd kon worden.

HOOFDSTUK XXIX.

Hoe Loth uit Sodom verlost is, en hoe de Sodemieters door het Hemelvuur verteerd zijn. Insgelijks van Abimélech, wiens begeerlijke lust geene beschadiging heeft kunnen doen aan de reinheid van Sara.

Na deze belofte als Loth verlost was van Sodom, en als door het overkomen van een vurigen regen van den Hemel dat gansche land van dat goddelooze burgerschap tot asch omgekeerd was, alwaar de gruwelijke vuiligheden met de mannen tot zulk eene algemeene gewoonte zóó sterk toegenomen waren als ooit andere daden, van welke de wetten eene algemeene vrijheid gaven, toegenomen zijn. Maar middelerwijl is deze hunne straf eene proef en een voorbeeld geweest van het toekomstig oordeel Gods. Want waartoe dient het, dat hen, die verlost werden, door de engelen verboden werd achterom te zien? Alleen, omdat men met het gemoed niet moet wederkeeren lot het oude leven, van het

HOOFDSTUK XXX.

Van Isaak, die na de belofte geboren is, en hoe hem dien naam gegeven is vanwege het la ge hen zijner ouders.

Na dezen tijd is aan Abraham, naar de belofte Gods, een zoon geboren van Sara, en dien zoon heeft hij genoemd Isaak, welke naam be-teekent lagching; want Abraham had gelagchen toen die zoon hem beloofd werd; dit was het gevolg van zijne verwondering en groote blijdschap. Insgelijks had ook Isaak's moeder gelagchen, toen hij door die 3 mannen wederom beloofd werd, twijfelende n.1. bij zich zelve in blijdschap; want hoewel volgens de bestraffing des engels dat lagchen van blijdschap was, nog-tans is het van geen volkomen geloof geweest; doch daarna is zij door denzelfden engel in haar geloof bevestigd en versterkt geworden. Zoodan, vanwege dit lagchen heeft het kind zijn naam ontvangen; want dat het lagchen niet uit smaad geschiedde, maar tot verheffing van blijdschap behoorde, zulks heeft Sara nadat Isaak geboren en met dien naam genoemd was, metterdaad

betoond; want zij zegt: God heeft ihij een lag-chen toegerigt; want wie het hooren zal, die die zal zich met mij verheugen. Doch na eeni-gen tijd werd de dienstmaagd met haren zoon uit het huis gestooten, en daarmede worden, volgens het zeggen van den apostel, twee Testamenten beduid, n.1.: het Oude en het Nieuwe, alwaar Sara het beeld draagt van het Jeruzalem van hier boven, dat is: van do Stad Gods.

HOOFDSTUK XXXI.

Van de gehoorzaamheid en het geloof Abrahams, aangaande welke hij beproefd is door de opoffering van zijnen zoon, dien hij tot eene offerande zou gegeven hebben. Voorts: van den dood van Sara.

Abraham dan werd verzocht om zijn aller-liefsten zoon Isaak op te offeren, opdat alzoo zijne godvruchtige gehoorzaamheid zou beproefd worden, n.1.: om die tot kennis te brengen voor de eeuwen, en niet voor God. En voorwaar, niet alle verzoeking is verwerpelijk, want door welke de beproeving geschiedt, die is met verheuging aannemelijk. Want het menschelijk gemoed kan doorgaans zich zeiven niet bekend worden, tenzij zijne krachten eenigzins gevraagd worden niet door het woord, maar door de beproeving, n.1.: door de verzoeking, en dat hij dan zie, hoe hij zich zeiven hebbe te antwoorden. En voorwaar alsdan, indien hij Gods gave bekent, zoo is hij alsdan godvruchtigheid en wordt dan gesterkt door de kracht der genade, en dan wordt hij niet opgeblazen door ijdelheid van roem. Voorwaar! nooit zou Abraham hebben kunnen gelooven, dat God behagen had in menschenoffers, hoewel men, wanneer het goddelijk bevel klaar uitgesproken wordt, behoort Ie gehoorzamen en niet met menschelijk vernuft mag tegenspreken. Maar daar Abraham zich bereid toonde, om zijn zoon te offeren, zoo is hij ongetwijfeld te prijzen geweest, bijzonder omdat hij geloofde, dat hij verrijzen zou. Want God had tot hem gezegd, dat hij den wil zijner huisvrouw niet wilde nakomen, om de dienstmaagd en haren zoon niet meer bij zich in huis te houden. „In Isaak zal u het zaad genoemd worden.quot; En aldaar volgt verder „ook wil ik den zoon der maagd tot een groot volk maken, omdat hij uw zaad is.quot; Maar waarom is er dan gezegd ,,In Isaak zal u het zaad genoemd worden ?quot; Want God heeft ook Jsmaël zijn zaad genoemd. Maar de «postel, quot;verklarende wat het is „In Isaak zal u het zaad genoemd wordenquot; zegt aldus: Dat is , niet die naar het vleesch kinderen zijn, zijn Gods kinderen, maar de kinderen der belofte worden in 't zaad gerekend. En derhalve, de kinderen der belofte, opdat zij het zaad Abrahams zijn, worden in Isaak genoemd, dat is: worden in Christus door de roepende genade vergaderd. Derhalve, die godvruchtige vader, deze belofte met een vast geloof houdende, n.1. dat zij door dezen, dien God beval te dooden, moest vervuld worden, zoo heeft hij niet getwijfeld dat hij, die opgeofferd moest worden, hem weder gegeven kon worden, alzoo die hem gegeven was, die niet gehoopt was. Alzoo is het ook te verstaan in den brief aan de Hebreen, en alzoo is het mede verklaard. Door het geloof is Abraham voor henen gegaan; in Isaak werd hij verzocht, en hij, die de belofte ontvangen had, heeft zijn eenig geboren zoon geofferd; hij, tot wien gezegd was: In Isaak zal u het zaad genoemd worden, bedenkende, dat God magtig was, ook uit de dooden te verwekken. En derhalve heeft hij ook daar bijgevoegd: „waaruit hij hem ook naar gelijkenis weder gebragt heeft namelijk naar de gelijkenis weder gebracht heeft n.1. naar de gelijkenis van Hem, van Wien dezelfde apostel zegt: Die zijn eigen Zoon niet gespaard heeft, maar heeft Hem voor ons allen overgegeven. Derhalve, gelijk de Heere zijn kruis gedragen heeft, zoo heeft ook Isaak het hout waarop hij gelegd zou worden, naar de plaats zijner opoffering zelf gedragen. Eindelijk, aangezien Isaak toen zijn vader verboden werd hem te slaan, niet moest gedood worden; wie is dan die ram geweest, door wiens opoffering de offerande door een voorgebeeld bloed vervuld is ? Namelijk die ram, welken Abraham gezien heeft, die daar hing met zijne hoornen in het bosch. Hierdoor is voorgebeeld Jezus Christus, zijnde met Jood-sche doornen gekroond eer hij opgeofferd werd. Maar laat ons liever de goddelijke woorden, door den engel gesproken zijnde, hooren: want de Schrift zegt aldus: En Abraham strekte zijne hand uit om het slagtmes te nemen, opdat hij zijnen zoon zou dooden. Toen riep hem de engel des Heeren van den Hemel en zeide: „Abraham!quot; En hij zeide: „Ziet ik!quot; „Toen sprak de

engel: „Leg uwe hand niet aan den jongen, en doe hem niet; want nu weet ik, dat gij vreest uwen God, en gij hebt uwen lieven zoon niet verschoond, om mijnent wil.quot; Nu weet ik, zegt bij, dat is: nu heb ik gemaakt, dat geweten kan worden: want God was toen niet onwetend van zulks. Daarna, als die ram, in plaats van Isaak geslagt was, heeft Abraham, gelijk er gelezen wordt, de naam van die plaats genoemd „de Heere heeft gezienquot; zoodat zij nog heden zeggen: de Heere is op den berg verschenen. Nu, gelijk er gezegd is „Nu weet ik,quot; in plaats van : „Nu heb ik gemaakt, dat geweten kan worden,quot; alzoo ook hier „de Heere heeft gezienquot; in plaats van: „De Heere is verschenen,quot; dat is; heeft gemaakt, dat hij gezien werd. „En de engel des Heeren riep Abraham ten tweeden male van den Hemel, zeggende: Ik heb bij Mij zeiven gezworen, spreekt de Heere: Dewijl gij dit woord gedaan hebt, en uw lieven zoon niet verschoond hebt, om Mijnentwil, zoo zal Ik u zegenen en uw zaad vermeerderen gelijk de sterren des Hemels en gelijk het zand, dat aan den oever der zee is. En uw zaad zal in erfenis bezitten de steden zijner vijanden. En in uw zaad zullen alle volkeren der aarde gezegend worden, omdat gij Mijne stem gehoorzaam geweest zijt.quot; En op deze wijze is na het brandoffer, waardoor Christus beduid is, die belofte van de roeping der Heidenen bevestigd, zelfs door het eed zweren Gods; want vaak had Hij wel beloofd, maar nooit had Hij gezworen. Nu wat is het eed zweren van God anders dan cene bevestiging der belofte, en als eene zekere bestraffing der ongeloovigen? Hierna is Sara gestorven in het 127ste jaar haars levens, toen haar man 137 jaar oud was; want hij was tien jaar ouder dan zij. Toen heeft Abraham een akker gekocht, waarin hij zijne huisvrouw begraven heeft. En naar het verhaal van Stepha-nus is hij toen in dat land gesteld; want hij is daar een eigenaar en bezitter des lands geworden na den dood zijns vaders, die berekend wordt 2 jaren te voren gestorven te zijn.

HOOFDSTUK XXXII.

Van Rebecca, de nicht van Nahor, welke Isaük tol eene huisvrouw genomen heeft

Toen Isaak 40 jaren oud was, heeft hij Rebecca, de nicht van Nahor (zijn oom) tot eene huisvrouw genomen, n.1. in het 140ste jaap van het leven zijns vaders, 3 jaren na den dood zijner moeder. Nu, opdat hij haar tot vrouw zou nemen, zoo is door zijn vader diens knecht in Mesopotanië gezonden. En wat is daarmede anders betoond, toen Abraham tot dienzelfden knecht zeide: „Leg uwe hand onder mijne heup, en ik zal u bezwoeren bij den Heere God des Hemels en bij den Heere der aarde, dat gij voor mijnen zoon geene vrouw neemt van de dochters der Kananiteren,quot; dan dat de Heere God des Hemels en der aarde in dat vleesch, dat zijn oorsprong uit die heupe had, zou komen? Zijn dit dan kleine bewijzen van de vroeger verkondigde waarheid, welke wij in Christus vervuld zien worden?

HOOFDSTUK XXXIII.

Wat er mede te verstaan is, dat Abraham, na den dood van Sara, tot vrouw genomen heeft Ketura.

Voorwaar! het moet verre van ons zijn, dat wij in hem zouden vermoeden eenigen vleesche-lijken onbedwongen lust, bijzonder in dien hoo-gen ouderdom en in die heiligheid des geloofs. Maar arbeidde hij dan nog om kinderen te tee-len, daar hij vanwege de belofte Gods met een allerbeproefdst geloof zich verzekerd hield van de vermenigvuldiging zijner kinderen uit Isaak, evenals de sterren des Hemels en als het zand der aarde? Maar voorwaar, indien Hagar en Ismaël volgens de leering des apostels beleekend hebben de vleeschelijken in het Oude Testament, waarom zullen ook niet Ketura en hare kinderen beteekenen de vleeschelijken, welke zich zeiven laten voorstaan, dat zij tot het Nieuwe Testament behooren? Want beide zijn zij de vrouwen van Abraham genoemd, en ook de bijwijven Abrahams; maar Sara is nooit zijn bijwijf genoemd, maar alleen zijne vrouw; want toen Hagar aan Abraham gegeven is, is er geschreven: „Toen nam Sarai, Abrahams wijf, hare Egyptische maagd Hagar, 10 jaren nadat Abraham gewoond had in het land Kanaan, en gaf ze Abraham, haren man, tot wijf. (Gen. 16 vs. 3). Nu, aangaande Ketura, die hij genomen heeft na den dood van Sara, wordt aldus gëlezen:

„Abraham heeft nog een ander wijf genomen, welks naam was Ketura.quot; Ziet, beide worden zij wijven van Abraham genoemd, en beiden worden zij ook bevonden zijne bijwijven geweest ^e zijn, dewijl de Schrift zegt: „en Abraham gaf al zijn goed aan zijnen zoon Isaak; daarentegen gaf Abraham den kinderen, die hij bij de bijwijven had, geschenken, en liet ze van zijnen zoon Isaak trekken, terwijl hij nog leefde, tegen den opgang der zon in het Oostenland.quot;' Zoo hebben dan de kinderen der bijwijven eenige geschenken, maar zij komen niet tot het beloofde Rijk, noch ketters, noch vleeschelijke Joden, want niemand anders dan Isaak is erfgenaam, en niet zij, die naar het vleesch kinderen zijn, zijn Gods kinderen, maar de kinderen der belofte worden in 't zaad gerekend, van hetwelk gezegd is: „in Isaak zal u dat zaad genaamd worden.quot; En ik zie ook geene reden, waarom Ketura, die na den dood zijns wijfs genomen is, een bijwijf genaamd is, dan om deze verborgenheids wille. Maar zoo iemand dit niet in die beduidingen wil aannemen, die lastere evenwel Abraham niet, want met dit exempel is mogelijk tevoren voorzien tegen die toekomstige ketters, (^#) die vijanden zouden zijn van het 2de huwelijk, teneinde aan hen zelfs in den Vader van vele volkeren zou betoond worden, dat het geene zonde is, na den dood zijner huisvrouw, weder te huwen. En Abraham is gestorven toen hij oud was 175 jaren. Alzoo heeft hij zijnen zoon Isaak, dien hij in zijn 100ste jaar verwekt heeft, achtergelaten, oud zijnde 75 jaren.

HOOFDSTUK XXXIV.

Waf het goddelijk antwoord te kennen gegeven heeft van de tweelingen, die nog in den buik van hunne moeder Rebecca besloten waren.

Van het eerste jaar des levens van Isaak tot zijn zestigste jaar, op hetwelk hem zijne zonen geboren zijn, is bijzonder opmerkelijk, dat, als hij God bad, dat zijne huisvrouw mogt baren, welke onvruchtbaar was, en de Heere hem daaromtrent gegeven had, wat bij begeerde, zoodat zij ontvangen heeft, zoo gebeurde het, dat de twee. lingvruchten, die nog in den buik der moeder waren, elkander stieten. Daar zij hierover beducht was, vroeg zij den Heere, en kreeg daarover van Hem tot antwoord: „Twee volken- zijn in uwen buik, en 2 natiën zullen zich uit uw ingewanden van een scheiden, en het eene volk zal sterker zijn dan het andere, en de meerdere zal den mindere dienen (Gen. 25 vs. 23). Dit wil de apos-stel verstaan hebben als een groot en kennelijk bewijs der genade. „Want als do kinderen nog niet geboren waren, nog iets goeds of kwaads gedaan hadden,quot; wordt zonder eenige verdiensten de kleinste verkozen en de grootste verworpen; want ongetwijfeld zooveel belangt de erfzonde of oorspronkelijke zonde, beide waren zij gelijk, maar zooveel belangt de dadelijke zonde van hun eigen en bijzonder leven, van beiden was daar geene. Maar biervan nu breedvoerig te spreken, laat de reden van ons voor genomen werk niet toe, doch daarvan hebben wij reeds veel gezegd in andere boeken. Maar aangaande het zeggen, „de meerdere zal den mindere dienen,quot; er is bijna niemand van ons, die dat anders verslaan heeft, dan dat het meeste volk der Joden het minste volk der Christenen zal dienen. En waarlijk, al is 't, dat in het volk der Edomiters, dat afkomstig is van den grootsten, die 2 namen had (want hij werd Esau genaamd en ook Edom, naar wien de Edomiters genoemd zijn) zulks mogt schijnen vervuld te zijn, uit oorzaak, dat dit volk daarna te boven gegaan zou worden van het volk, dat gesproten is uit den kleinsten, n.L. het Israëlitische volk, zoodat dat zelfde volk onderdanig zou worden dengenen, die zelfs te voren onderdanig geweest was; nogtans is het, dat men gevoegelij-ker gelooft, dat die prophetie op iets meerders gezien heeft, door welke gezegd is: „het eene volk zal sterker zijn dan het andere volk; en de meerdere zal den mindere dienen.quot; En wat is dat anders, dan hetgeen in de Joden en in de Christenen kennelijk vervuld wordt?

HOOFDSTUK XXXV.

Van het Goddelijk antwoord en de zegening, die haak, zijnde zijn vader in godsvrucht gelijk, ook niet minder dan zijn vader ontvangen heeft.

Insgelijks heeft ook Isaak zoodanig Goddelijk antwoord ontvangen als zijn vader meermalen ontvangen had, van welk goddelijk antwoord geschreven is: „En er was honger in dat land; behalve den eersten honger, die in de dagen van Abraham geweest was; daarom loog Isaak tot Abimélech, den koning der Filistijnen, naar Gerar.quot; En de Heere verscheen hem en zeide: „trek niet af naar Egypte; woon in het land, dat Ik u aanzeggen zal; woon als vreemdeling in dit land, en Ik zal met u zijn, en zal u zegenen; want u en uw zaad zal Ik deze landen geven; en Ik zal den eed bevestigen, dien Ik Abraham, uwen vader, gezworen heb. En ik zal uw zaad vermenigvulgen als de sterren des Hemels, en zal uw zaad al deze landen geven, en in uw zaad zullen gezegend worden alle volken der aarde: daarom, dat Abraham Mijne stern ge. hoorzaam geweest is, en heeft onderhouden Mijn bevel. Mijne geboden, Mijne inzettingen en Mijne wetten.quot; Deze patriarch heeft geen ander wijf en ook geen bijwijf gehad, maar is tevreden geweest met de nakomelingschap van zijne tweelingen. Doch hij heeft mede gevreesd voor 't gevaar vanwege de schoonheid zijner huisvrouw toen hij woonde onder de vreemden, onder wie bij hetzelfde gedaan heeft, wat zijn vader gedaan had, n.1. dat hij van zijne vrouw zeide, dat zij zijne zuster was, en verzweeg dat ze zijne huisvrouw was; want zij was zijne nicht, zoowel van vaders als van moeders zijde; maar zij is ook van vreemden ongeschonden gebleven zoodra bekend werd, dat zij zijne huisvrouw was. En evenwel moeten wij hem daarom niet hooger stellen dan zijn vader, overmits hij geene andere vrouw dan zijn eenige huisvrouw bekend heeft. Want de deugdelijkheden van zijns vaders geloof en gehoorzaamheid zijn ongetwijfeld zeer prijselijk en aangenaam geweest, zoodat God tot dezen ook zegt, dat hij om zijnentwil het goed, dat hij hem doet, gedaan heeft. En, zegt hij in uw zaad zullen gezegend worden alle volken der aarde, daarom, dat Abraham Mijne stem gehoorzaam geweest is, en heeft onderhouden

Mijn bevel, Mijne geboden, Mijne inzettingen en Mijne wetten. En in een ander antwoord zegt Hij, „Ik ben de God Abrahams uws vaders; vreest niet, want Ik ben met u; en Ik zal u zegenen, en uw zaad vermenigvuldigen, om Abrahams Mijns knechts wil,quot; opdat wij hieruit zouden mogen verstaan hoe kuisch Abraham gedaan heeft, wat hij bij de onkuische menschen en allen, die verschooning van hunne boosheid uit de Schrifturen zoeken, uit onreine vleeschelijke lust schijnt gedaan te hebben. Daarna dient het ons ook daartoe, opdat wij zouden mogen welen, dat wij de menschen onder elkander niet hebben te vergelijken alleen in aanmerking van eenig goed, maar dat wij in ieder moeten bemerken al het goede. Want het kan zijn, dat iemand iets bijzonders heeft in zijn leven en zijne manieren, waardoor hij een ander te boven gaat, en dat zulks zeer veel beter is dan dat waarin hij door een ander te boven gegaan wordt, en dus, hoewel naar het gezonde en ware oordeel de onthouding gesteld wordt boven het huwelijk, nogtans is een geloovig gehuwd mensch beter dan een ongeloovig mensch (^#) die zich onthoudt. Want een ongeloovig mensch, die zich onthoudt, is niet alleen minder prijselijk, omdat hij zich onthoudt, daar hij nogtans niet gelooft, maar is veel meer te misprijzen, omdat hij niet gelooft, daar hij zich nogtans onthoudt. Laat ons dan zulke personen stellen, die beide goed zijn, zoo zal dan evenwel voorwaar op dezelfde wijze een gehuwd mensch, die allergrootst van geloof is, en die Gode allergehoorzaamst is, beter zijn dan een, die zich onthoudt, zijnde van kleiner geloof en van minder gehoorzaamheid. Maar indien alle andere dingen gelijk zijn, wie zal er aan twijfelen, dat hij, die zich onthoudt, behoort gesteld te worden voor hem, die gehuwd is?

HOOFDSTUK XXXVI.

Van die dingen, welke in Es au en Jacob geestelijker wijze afgebeeld worden.

Zoodan, de beide zonen van Isaak, Esau en Jacob wassen te zamen op, en het eerstelingschap des oudsten wordt overgezet op den jong-sten door een onderling verdrag tusschen hun

beiden, want daar de oudste met eene onmatige begeerte belust was naar een zeker linsen geregtj dat de jongste bereid had, zoo heeft hij aan zijn broeder zijn eerstgeboorteregt met tusschenstelling van eed verkocht, al waar wij zeggen, dat de mensch te bestraffen is, niet in het eten van eenige spijs, maar in de onmatige vraatgierigheid. Ondertusschen wordt Isaak oud, en het gezigt wordt door ouderdom van zijne oogen weggenomen. Hij wil zijn oudste zoon zegenen, en in plaats van dien zegent hij onwetend den jongsten zoon, die in plaats van zijn oudsten broeder, die ruig en harig was, zich zelf te tasten stelt onder de handen zijns vaders zijnde bekleed met eenige bokkenvellekens, die voor hem tot zulks bereid en geschikt gemaakt waren, en dragende alzoo quansuis daarmede eens anders zonden. Nu, opdat deze behendigheid (^#) Jacobs voor geen arglistig bedrog zou gehouden worden, en mitsdien daarin geene verborgenheid van eenige groole zaak zou gezocht worden, zoo heeft de schriftuur hier boven gezegd : „en Esau was een man verstandig in het jagen en wild, en Jacob was eenvoudig wonende bij huis.quot; Hetwelk eenigen uitgelegd hebben zonder schalkschheid of bedrog. Nu, hetzij hij gezegd wordt zonder bedrog geweest te zijn, of eenvoudig, of veel liever vroom en zonder eenige veinzing of verdichting (hetwelk in 't Grieksch genoemd wordt aplastos), wat beduidt hetbsdrog dan in dien wensch zonder bedrog, in het ontvangen van die zegening? Ja! wat beduidt het bedrog des eenvoudigen ? En wat is de verdichting van den niet liegende ? Niet anders dan eene diepe verborgenheid der waarheid. Maar hoedanig is de zegening zelve V „Ziet, (zegt hij) de reuk mijns zoons is als de reuk des velds, hetwelk de Heere gezegend heeft. Zoo geve u dan God van den daauw des Hemels, en de vettigheden der aarde, en menigte van tarwe, en most. Volken zullen u dienen, en natiën zullen zich voor u nederbuigen: wees heer over uwe broederen, en de zonen uwer moeder zullen zich voor u nederbuigen; vervloekt moet hij zijn, wie u vervloekt; en wie u zegent, zij gezegend.quot; De zegening van Jacob dan, is de prediking van Christus onder alle volken. Zulks geschiedt daar, zulks wordt daar verhandeld:

(quot;) Er is twoodcrlei behendigheid, n.1. goede en kwade.