EEN BIJDRAGE TOT DE GESCHIEDENIS
EN DE GRAMMATICA VAN HET DIALECT
VAN LEEUWARDEN

ACADEMISCH PROEFSCHRIFT TER VER-
KRIJGING VAN DE GRAAD VAN DOCTOR
IN DE LETTEREN EN WIJSBEGEERTE AAN
DE RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT. OP
GEZAG VAN DEN RECTOR MAGNIFICUS
Dr. W. E. RINGER, HOOGLERAAR IN DE
FACULTEIT DER GENEESKUNDE, VOLGENS
BESLUIT VAN DE SENAAT DER UNIVERSI-
TEIT, IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN,
OP VRIJDAG 19 MAART 1937, DES NAMIDDAGS
TE 3 UUR

By it rékommen fen dit wirk, hwer 't myn akademyske stüdzje
mei ofsletten wirdt, tankje ik allegearre dy 't ta myn wittenskiplike
foarming meiwirke ha.

Dy tank jildt allerearst de heechleararen van Hamel, Kernkamp,
Opperman en De Vooys. Jimmer seil yn myn ünthald bliuwe de golle
en romhertige wize hwerop hja my helpen ha by myn stüdzje, dy 't ik
net op de gewoane manear folbringe koe.

In bysünder wird fen tank komt myn heechachte promotor ta,
professor Dr. C. G. N. de Vooys, fen hwaens ünderwiis ik al for 't
ik „studintquot; wie, profitearre ha. S5ni kritysk each en sjm waerm mei-
fiellend hert seil in foarbyld for my bliuwe.

Ik tankje Jo, professor, ior alles hwet Jo for my west ha, for Jins
oantrunjende wirden, dy 't jimmer ta wittenskiplik wirk oanfiteren,
for Jins altiten klear stean for my. Do 't ik Jo it ütstel die om it
stedsfrysk as ünderwirp fen myn dissertaesje to nimmen, hie dat
foartdaUk Jins goedkarring, en do 't ik Jo forsocht dit proefskrift
yn myn memmetael skriuwe to meijen, hiene Jo der gjin biswier tsjin.
Det dit net bard is, leit oan omstannichheden büten üs. Myn tank for
Jins tasizzing.

De heechleararen, ek professor Dr. P. Geyl, dy 't myn stellingen
bioardielden, siz ik tank for hjar goedkarring.

Professor Gosses en Lector Sipma tankje ik for de goede rie,
dy 't ik fen beiden krige ha by 't bistudearjen fen myn ünderwirp.

Det ik yn Amsterdam Jins ünderwiis yn it ald-frysk noch folgje
koe. Professor Gosses, is oan de biwirking fen dit proefskrift to
goede kommen.

Dr. wumkes, it ünderwirp det ik bihannele ha, hie as Fries jimmer
Jms bilangstelling. Ik tankje Jo derfoar, en ek for de help dy'tik krige
fen de Provinciale Bibleteek fen Fryslan, dy 't my tastie somUke
wirken sa lang to brüken.

By myn ündersikingen op it Ljouwerter archyf stie de archivaris
fen de sted Mr. A. van der Minne jimmer klear my to helpen; itselde
die op it Ryks-archyf Dr. A. L. Heerma de Voss; troch syn foarspraek
krige ik tagong ta de archiven fen it St. Anthony-Gasthüs. Dizze
hearen en it bistjür fen it Gasthüs myn tank.

Ik wol hjir ek bitankje al dy minsken mei hwa 't ik faken ürenlang
praten ha oer hjar stedstael.

a. Het taalgebruik van de geestehjkheid . .
h. De taal van de hoofdelingen en van de burgerij

Het Nederlands in de oorkonden
Oostelijke taal in Friesland
De gesproken taal ....

1—3

4—74
4—15
4—12
12—15
16—20

20—53

21—31
31—36
36—41
41-^6
46—49

49—50

50—51

51—53
53—60
60—64
64—74

Klankleer I. Overzicht
woordige toestand
De articulatiebasis ....
De klanken ....

75—80

75—76

76-80

80—146
80—131
80—101
80—86
86—90
90—93
93—101

Blok = P. J. Blok, Geschiedenis van het Nederlandsche Volk^ 4 dln.
Leiden 1923—'26.

Bogerman = T. J. de Boer, Reyner Bogerman's Friesche Rijm-
spreuken (De Vrije Fries 19, bl. 207—279).

Charterb. G. F. Baron thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg,
Groot Placaat en Charterboek van Vriesland 5 dln. Leeuwarden.
Dl. 1 1768.

Dialecticon = Johan Winkler, Algemeen Nederduitsch en Friesch
Dialecticon 2 dln. 's Gravenhage 1874.

E- = W. Eekhoff, Oorkonden der geschiedenis van het Sint Anthony-
gasthuis te Leeuwarden uit de 15® en 16® eeuw 2 dln. Niet in de
handel. 1876.

E- Gesch.beschr. = W. Eekhoff, Geschiedkundige beschrijving van
Leeuwarden. Leeuwarden 1846.

Eykman, Grouw = L. F. H. Eykman, Description phonétique des
sons de la langue frisonne parlée à Grouw, Haarlem 1907.

F. W. = Franck's Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche
Taal, tweede druk herzien door N. van Wijk. 's Gravenhage 1912.

g allée = Woordenboek van het Geldersch-Overijselsch dialect
door J. H. Gallée, 's-Gravenhage 1895.

Gosses = G. Gosses, De Friesche oorkonden uit het archief van het
St. Anthony-gasthuis te Leeuwarden L Een bijdrage tot de
kennis der historische grammatika van het westfriesch. Bolsward
1928.

Grdr.2 z= Theodor Siebs, Geschichte der Friesischen Sprache in
Hermann Paul's Grundriss der Germanischen Philologie I,
Zweite Auflage. Strassburg 1901.

G(ysbert) J(apicx) = Gysbert Japicx Wirken bisoarge fen J. H.
Brouwer, J. Haantjes en P. Sipma. Boalsert 1936.

Hilarides = J. Hilarides, Naamspooringen van het platte Friesch
zijnde de oude Friesche lantstaale in de oorsprongen opgezocht.
Handschrift van de Leeuwarder Stadsbibliotheek.

Kalff = G. Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde
7 din. Groningen 1906—12.

Kloeke = G. G. Kloeke, De Hollandsche Expansie in de zestiende
en zeventiende eeuw en haar weerspiegeling in de hedendaagsche
Nederlandsche dialecten. 's-Gravenhage 1927.

KI. = P. Kloosterman, Het vocalisme der beklemtoonde lettergrepen
van den Metslawierschen tongval. Groningen 1907.

Kluge = Friedrich Kluge, Etymologisch Wörterbuch der deutschen
Sprache 8. Auflage. Strassburg 1915.

L. S. = Het Leeuwarder Stadrecht in A. Telting, De Friesche
Stadrechten, bl. 216—275. 's-Gravenhage 1883.

Löfstedt = Ernst Löfstedt, Die nordfriesische Mundart des Dorfes
Ockholm und der Halligen 2 dln. Lund 1928, '31.

Loopstra = J. J. Loopstra, De assibilatie in de oudfriese oorkonden.
Haarlem 1935.

Van der Meer — M. J. van der Meer, Historische Grammatik der
Niederländischen Sprache. Heidelberg 1927.

Meilink = P. A. Meilink, De Nederlandsche Hanzesteden tot het
laatste kwartaal der XIV« eeuw. 's-Gravenhage 1912.

Phon. amp; Gr. = P. Sipma, Phonology amp; Grammar of modern West-
Frisian. Oxford 1913.

Rijpma = E. Rijpma, De ontwikkelingsgang van Kampen tot
omstreeks 1600. Groningen 1924.

Leeuwarden 1925.
Sch. = F. G. ScHURiNGA, Het dialect van de Veenkoloniën in verband
met de overige tongvallen in de. provincie Groningen. Groningen
1924.

Nederlands». Zutphen 1932.
Van Schothorst = W. van Schothorst, Het Dialect der Noord-

West-Veluwe. Utrecht 1904.
Si. I, II p. SiPMA, Oudfriesche Oorkonden 2 dln. 's-Gravenhage
1927. '33.

Leeuwarden. Leeuwarden 1893.
Steller = Walther Steller, Abriss der Altfriesischen Grammatik.

Ts. = Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde. Leiden.
De Vooys Gesch.^ = C. G. N. de Vooys. Geschiedenis van de
Nederlandse Taal. Groningen 1936.

van de Bommelerwaard. Utrecht 1904.
Van Weel = M. A. van Weel, Het dialect van West-Voorne.
Leiden 1904.

nwfri. = Nieuwwestfries d.i. de taal van het westerlauwers Friesland.
De overige afkortingen zijn de gewone.

Als klankschrift heb ik hoofdzakelijk gebruikt het systeem van
Zwaardemaker en Eykman, Leerboek der Phonetiek. Haarlem 1928.
Het nasaleringslangetje is echter door een ^ boven aan de klinker
vervangen; in de tekst, dus niet in het medeklinkerprisma, is de
|g| de stemhebbende velare explosief, de jg) is de zachte velare spirant,
de |t| is de klank van ned. katje. De |w| is de klank van ned. waar;
dit teken is ook gebruikt in de stijgende friese diftong |wa|, waar de
Iwl büabiaal is.

Het stadsbeeld van Leeuwarden wordt beheerst door de bekende
toren „De Oldehovequot;. Van friese baksteen opgetrokken rijst deze
kolossus stug en stoer uit de grond omhoog, maar geen spits bekroont
het werk. Half voltooid staat hij daar, alleen een steenromp. Een ver-
zakking, reeds tijdens de bouw begonnen, heeft de voltooiing ver-
hinderd. De schuld hiervan draagt de vreemde bouwmeester, die de
fundamenten maakte op een wijze, die niet geschikt was voor de friese
bodem i). Zo is deze toren het beeld van de friese beschaving in
Leeuwarden, die niet volgroeid is door de inmenging van de vreemde-
ling en door de geringe weerstand, die daartegen door de Friezen is
geboden.

Tot deze pijnlijke conclusie voerde mij de bestudering van het
onderwerp dat ik me tot taak had gesteld. Te pijnlijker is dit resultaat,
als men bedenkt dat de verdrijving van het Fries uit Leeuwarden
niet op zich zelf staat, maar een deel uitmaakt van een proces dat
in de Middeleeuwen zo vroeg begint, dat de aanvang er van zich aan
onze blikken onttrekt. Uit Noord-Holland, misschien ook uit Zuid-
Holland, uit de Ommelanden en uit Oost-Friesland is het Fries
door het Frankisch en Saksisch in de loop der tijden verdreven.
Midden-Friesland wist lang de vijand te keren, tot hij in de
vijftiende en zestiende eeuw ook deze burcht bmnendrong en zich
op de voornaamste plaatsen nestelde. Het doet de Fries, die zijn
r H ^ ^^^ ^^^^nbsp;^^ moeten constateren. Toch meende

Ik, dat in het belang van de friese taalwetenschap een bestudering
van deze aangetaste plekken niet achterwege mocht blijven om ons
inzicht in de aard van het verschijnsel te verhelderen.

Is zo dit vraagstuk vooral van belang voor de friese taalstudie,
toch heeft het ook zijn waarde voor de nederlandse, want in deze
taalstrijd is de nederlandse taal de aanvaller, die grote successen heeft
behaald: de verdringing van het Fries uit de steden is een nederlandse
expansie op fries gebied. G. G. Kloeke heeft in zijn bekende werk
De Hollandsche Expansie hier de aandacht al op gevestigd en de in
dit boek uitgesproken wens, dat het stadsfries eens nader onderzocht

W. C. A. Hofkamp, De toren „De Oldehovequot; te Leeuwarden en zijn geschie-
denis. Leeuwarden 1911.

zou worden, versterkte mijn reeds lang gekoesterd voornemen een
studie over het Leeuwarders te schrijven. Dat mijn werk gebleven is
onder het ideaal dat ik er mij van gevormd had, daar kan niemand
meer van overtuigd zijn als ik zelf. Behalve aan persoonlijke tekort-
komingen, ligt dit ook aan mijn bronnen, die niet rijk genoeg vloeiden
en, aan de beperking die ik mij moest opleggen.

Het doel van dit werk is dus de oorzaken en het verloop na te
gaan van de verdringing van het Fries uit de stad Leeuwarden, het
ontstane dialect nader te beschouwen en de herkomst er van, zo
mogelijk, te bepalen. Bij de beschouwing van het dialect heb ik mij
beperkt tot de klank- en vormleer; de woordvoorraad en de syntaxis,
die nog heel veel Fries bewaard hebben, heb ik laten rusten, omdat de
woorden in geografisch verband met het Nederlands en het Nederduits
moeten bezien worden, waar beter een aparte studie aan gewijd kan
worden, waarvoor de enquêtes van de Dialectencommissie overvloedig
materiaal zullen opleveren. Voor de syntaxis geldt enigszins hetzelfde;
hier komt nog de moeilijkheid bij dat een oud-friese zinsleer niet be-
staat, zodat een solied uitgangspunt nog ontbreekt. Te eer liet ik deze
onderdelen onbesproken, omdat ik vernam dat een ander lust gevoelde
dit werk aan te pakken, zodat waarschijnlijk na enige jaren een studie
hierover het licht zal zien.

Als grondslag voor de kennis van het Fries van Leeuwarden om-
streeks 1500 heb ik gebruikt G. Gosses: De Friesche Oorkonden
uit het archief van het St. Anthony-Gasthuis te Leeuwarden I, waarin de
schrijver juist van het Fries dat verdrongen werd, een klankleer geeft
van de korte khnkers; daarnaast bouwde ik op de werken van Van
Helten en Siebs. Uit de oorkonden van dezelfde stichting die Gosses
gebruikte voor zijn bijdrage tot de friese grammatica, maar nu uit de
niet-friese, die ver in de meerderheid zijn, trachtte ik een idee te krijgen
van de taalvermenging, die omstreeks 1500 een aanvang nam. Dit
lukte maar zeer ten dele, daar mij spoedig bleek, dat deze oorkonden
niet de schriftelijke weergave zijn van de taal die later het stadsfries
zal heten, omdat ze te zeer onder de invloed van in andere streken
geschreven taal staan. Een rechte lijn van het Fries uit de door Gosses
bestudeerde teksten naar het tegenwoordige stadsfries over de taal
van de oorkonden viel dan ook niet te trekken. Wel bevatten deze
stukken vormen die stadsfries geweest zijn, maar de zo zeer gewenste
mengtaal, die stap voor stap de verdringing van het Fries en het
ontstaan van het Leeuwarders laat zien, ontbreekt vrijwel. Dit geldt
ook van de andere tekst, die ik naast de bovengenoemde gebruikte,
het Leeuwarder stadrecht van 1537.

Toen het mij bleek dat ik uit de oorkonden het oudere stadsfries
met kon bereiken, ben ik van de tegenwoordige toestand uitgegaan.
Mijn kennis van het Leeuwarders heb ik gecontroleerd door onder-
vraging van oude geboren Leeuwarders. Zo verkreeg ik de taal van
± 1870, die ook Winkler in zijn Dialecticon weergeeft. Enkele mede-
dehngen van deze grondlegger der Nederlandse dialectstudie in
genoemd werk en in enkele andere studies van zijn hand, verschaften
nog weer ouder materiaal. Van betekenis was voor mij ook het werkje
van A. Jeltema: Het vermaak der Slagterij, geschreven in 1768, dat
een bewerking in het Leeuwarders is van Van Effen's Thijsbuurs Os.

De taal van Leeuwarden vergeleek ik met die van Dokkum, Franeker
Harhngen, Staveren, Bolsward, Sneek, Ballum (Ameland) en van
Het Bildt; op Heerenveen en Kollum na, de andere ontfrieste plaatsen
in Friesland. Het dialect van de steden komt in vele opzichten met
dat van Leeuwarden overeen, alleen is niet overal het Nederiands zo
sterk doorgedrongen. In het kleine Stavoren was heel moeilijk iemand
te vinden, die het stadsfries sprak: de taal was er of Nederiands, of
Fries. Hetzelfde geldt van Heerenveen. De taal op Ameland en op
Het Bildt wijkt in sommige opzichten nogal van het stadsfries af.

Het zo gevonden materiaal is gerangschikt op de klassieke wijze
van de historische grammatica, waarbij ik ben uitgegaan van de
westgermaanse taaltoestand. Er wordt dus vermeld hoe de west-
germaanse klanken zich thans in Leeuwarden vertonen. Ik ben er mij
volkomen bewust van, dat er hier geen sprake is van een rechtstreekse
ontwikkehng, maar het leek mij de minst omslachtige weg om de
gegevens te ordenen. Ik heb verder voortdurend besproken hoe deze
klankeri zich m het oud- en nieuwfries hebben ontwikkeld.

De klank- en vormleer wordt vooraf gegaan door een beschrijving
van de pohtieke, economische en sociale omstandigheden, die van
mvloed geweest zijn op het ontstaan van het stadsdialect. Dat ik
daarbij van studies van anderen dankbaar gebruik heb gemaakt zal
blijken.

De staatkundige toestand van Friesland ten westen van de Lauwers
levert in de vijftiende eeuw geen aantrekkelijk schouwspel op. We
zien een land zonder centraal gezag, waar de „delenquot;, de gouwen, die
bestuur en rechtspraak moeten uitoefenen, met elkaar over hoop liggen,
een land verscheurd door de twisten van de Schieringers en Vetkopers,
bedreigd door buitenlandse vijanden, die begerig zijn dit „Niemands-
landquot;, dat echter aan een volk behoort dat zijn vrijheid duur wü
verkopen, te bezetten.

Sedert het eerste kwart van de dertiende eeuw ontbreekt het
grafelijk gezag in Friesland en gelden de Friezen als vrij: „omni jugo
servitutis exutiquot; i). Het bestuur en de rechtspraak behoren, zonder
oppertoezicht, aan de grietman van het deel en aan de rechters van
de onderafdelingen, waarbij de regeringsrechten aan een kleine kring
zijn gekomen, die het noodzakehjk gezag en de macht om zijn wil
op te leggen mist. Het tijdelijk karakter van de functies maakt de
invloed van de gezagsdragers nog geringer, zodat een goede justitie
niet uitgeoefend kan worden, waardoor de eigenrechting, of wat de
belanghebbende partij er voor houdt, hand over hand toeneemt. Hoe
langer deze toestand duurt hoe verwarder ze wordt, en hoe moeilijker
het aan de goedwillende elementen valt de noodzakelijke veiligheid
en rechtsbediening te krijgen. We zuUen zien dat vooral in het laatst
der vijftiende eeuw telkens pogingen aangewend worden om gezamen-
lijk een eind aan de anarchie te maken, maar deze „verbondenquot; missen
de machtsmiddelen om de niet-willenden te dwingen, waardoor ze weer
uiteenspatten.

Daarbij komen de beruchte twisten tussen de Schieringers en Vet-
kopers, oorspronkelijk waarschijnlijk ruzies tussen de schiere monniken,
de Cisterciënsers, en de Premonstratensers, die zich meer op de vet-

weiding zouden toegelegd hebben twisten die later aan de hoof de-
lingen, een soort hereboeren met een kleine mihtaire macht gelegen-
heid geven hun veten uit te vechten en hun werkelijke of vermeende
rechten zelf te handhaven, of bewust onrecht te doen om eigen bezit
uit te breiden. Deze onderlinge oorlogen worden steeds heftiger, zodat
de haat tegen de tegenpartij dikwijls sterker is dan die tegen de
buitenlandse vijand. Gold aanvankelijk de regel, dat, zodra er gevaar
van buiten dreigde, de inlandse geschillen voor een tijd vergeten
werden, in de vijftiende eeuw gebeurt het meer dan eens dat een der
partijen óf zich aansluit bij de vijand óf buitenlandse hulp zoekt en de
vijand in het land haalt.

Die vijand is allereerst de hollandse graaf, die niet tevreden met
West-Friesland, ook Midden-Friesland zoekt te verwerven. De
pogingen daartoe zijn steeds mislukt: de hoUandse macht was te
gering om een langdurige en geografisch moeüijke expeditie vol te
houden en tot een goed einde te voeren. Pas wanneer de hollandse
graven met de bourgondische en oostenrijkse macht versterkt zijn,
worden ze gevaarlijk.

Een tweede, en in de vijftiende eeuw gevaarlijker vijand, ook al
omdat hij dichter bij ligt, is de stad Groningen, die steeds er op uit
is om de economische positie die het in de Ommelanden heeft ver-
worven, uit te breiden over Oostergo en Westergo, en daar sterke,
economische invloed zonder regeermacht in de Middeleeuwen niet
denkbaar is, ook dit laatste zoekt te verwerven.

De derde die in Friesland vaste voet tracht te krijgen, is de duitse
keizer: de naam vijand klinkt te hard voor hem die zijn oude, maar
lang verwaarloosde en vergeten rechten zoekt te herwinnen. Met hem
kunnen de Friezen 't nog wel eens worden; hij lijkt ook de minst
gevaarlijke. Gevaarlijk wordt hij pas als de rechten van de hollandse
graaf en de keizersmacht in één hand komen, dan is het met de zelf-
standige positie van Friesland gedaan.

In 't begin van de vijftiende eeuw zijn de tochten van Albrecht van
Beieren en zijn zoon Willem van Oostervant ®) vrijwel al mislukt.
Wel worden in 1400 de Friezen voor Stavoren, de enige bezitting die
Albrecht heeft weten te behouden, weggejaagd, maar de beraamde

I. H. Gosses, De Friesche hoofdeling. Amsterdam 1933.
_ ) E. Verwijs, De oorlogen van Hertog Albrecht van Beieren met de Friezen.
sGravenhage 1869.

expeditie in de volgende zomer heeft niet plaats. De Vetkopers, die
na de eerste tocht van Albrecht zich bij de vijand aangesloten hadden,
moesten het land ruimen. Onder hen was ook Gerryt Cammingha, een
Leeuwarder hoofdeling, door Albrecht in 1399 beleend met „onsen
stadt van Leeuwardenquot; i). Voor de geleden verliezen en om in zijn
onderhoud te kunnen voorzien, ontving Cammingha een toelage van
tweehonderd hollandse guldens die hij waarschijnlijk wel niet lang
zal genoten hebben, want bij de vrede van 1 October 1401 besloten
Albrecht en die van Oostergo en Westergo, dat „alle die ghene, die
wt Oestvrieslant gheruumt syn vry ende veylich weder sullen comen
op hoer goet, alse syt nu inder tyt vinden sullen Alleen Stavoren
bleef in de macht van de hollandse graaf en werd duchtig versterkt.
Deze vrede maakt nog geen eind aan de oorlog, want in 1406 wordt
op aanstichting van enkele hanzesteden, Lübeck, Hamburg, Dantzig,
Darpt in Lijfland, Stralsund en Wismar, die veel nadeel ondervonden
door de voortdurende twisten en roverijen, een nieuw verdrag ge-
sloten dat later herhaaldelijk wordt verlengd en vrijwel met dat
van 1401 overeenkomt.

Voorrechten gaf die vrede de hollandse graaf niet. Hij kon zich
moeilijk handhaven, zodat zijn enige bezitting Staveren weer verloren
ging in 1414 en de Schieringers in handen viel®). De twisten tussen de Vet-
kopers en Schieringers breidden zich ook over Groningen en de Omme-
landen uit; zo was Groningen in 1413 in handen van de Schieringers
geraakt en waren er vele Vetkopers gedood. In 1415 werden deze
weer de baas en bleef Groningen een vaste wijkplaats voor die partij.
Met deze stad zou in 't vervolg zeer ernstig rekening gehouden moeten
worden.

In dezelfde tijd kwam keizer Sigismund op een reis naar Engeland
door de Nederlanden en trachtte de dreigende macht van het bour-
gondische huis, sterk verbonden met het beierse, tegen te werken.
Hij ontving friese gezanten te Nijmegen en zond zijn „raadquot; Nicolaas
Buntzlow, kanseher van Breslau en Hendrik Clant, licentiaat in het
geestelijke recht en kanunnik te Keulen, een Groninger, om met de
Friezen te onderhandelen ®). WiUem VI verzette zich hier onmiddellijk

tegen en waarschuwde de Friezen de keizer geen hulde te doen; ook
sprak hij tegen de gezanten zijn verwondering over dit ondernemen
uit. 1) Deze waarschuwing en bedreiging verhinderden niet dat keizer
Sigismund in 1417 de friese vrijheden erkende, het land theoretisch
onder zijn bescherming nam en slechts een kleine schatting vroeg
Waarvoor een munt te Leeuwarden geslagen zou worden. Hij steunde
hier tegen Holland op de partij van de Schieringers, maar trachtte een
verzoening te bewerken tussen beide partijen, waar Buntzlow ge-
deeltelijk in slaagde de vrede was echter niet van lange duur.

Ondertussen was ook Jan van Beieren, door de Schieringers ge-
steund, als heer gehuldigd. In 1419 en 1420 konden zijn benden met
behulp van de Schieringers het toen door de oostfriese Vetkoper
Foeke Ukena overheerde Friesland ontzetten en de Schieringers weer
aan de macht helpen. In 1420 sloot men vrede te Groningen en huldigde
achtereenvolgens Jan van Beieren in verschillende delen van
Friesland, de Ommelanden en in een deel van Oost-Friesland; zijn
macht werd evenwel meer in schijn als in wezen erkend, want twee
laar later kwam een nieuwe vrede tot stand te Groningen (1422), door
vnjwel alle friese edelen, prelaten en steden aanvaard, ook door
Groningen en Oost-Friesland, buiten Jan van Beieren om, die er ook
slecht over te spreken was *). Zijn dood maakte een eind aan de
hoUandse invloed voor zover die gereikt had; voorlopig was dit
gevaar voorbij.

Voorzover wij kunnen waarnemen was het nu enige tijd rustig in
Friesland: de landdagen kwamen bijeen en namen besluiten over
mteme aangelegenheden. Zo wordt 't stadsgebied van Leeuwarden
uitgebreid, wat echter nogal enige tijd kostte. Het eerste mij bekende
besluit hierover valt in 1426: so habba wij ordineren ende set dat
Alda houwe ende al dat der bynna der sted grefft to Liowert is amp;nde
dien Hoek der to Liowert to tszierka heert scel waza onder een
stat riochte to Liowert ®). De uitbreiding kreeg zijn beslag in
1435 6). Hierdoor werd de positie van de in welvaart toenemende
stad versterkt.

geslacht der Harinxma's en 't vetkoperse van de Galama's, welke
strijd heel Friesland door woedde en Oostergo er toe bracht in 1444
een verbond met Groningen aan te gaan, waarbij een gemeenschappe-
lijke beroepsinstantie werd gevormd Westergo en de Zevenwouden
sloten zich er niet bij aan, maar verbonden zich onderiing 2). Zo kwam
Groningen meer en meer zich vestigen in het Westerlauwerse.

Maar ook de Bourgondiërs hielden een waakzaam oog op dit gebied
gericht, waar zij zich steeds heer van noemden; toen het gevaar dreigend
werd, sloot heel Westerlauwers Friesland zich aaneen en de deel-
nemers beloofden dat zij elkaar „fry ende Freeschquot; zouden beschermen
„myt lyf ende myt gued to jenst alle lands herew®). De krachtige
bepahngen in dit verdrag maken ons wel duidelijk dat „dhioe need van
butenquot; zeer groot was. Men wendde zich ook tot keizer Frederik III
en vroeg bij hem bescherming tegen de Bourgondiërs, en een verbod
om zich met Groningen te verbinden Voorlopig werd Friesland met
rust gelaten.

Karei de Stoute deed in 1469 een poging om zijn gezag in Friesland
te vestigen, maar men beriep zich op het bekend privilegie van Karei
de Grote, die immers bepaald had „dat gheen Heere over ons recht,
regiment of heerscapie hebben en salquot;. Karei eiste van de Friezen dat
ze, binnen een bepaalde tijd, een potestaat, die hem zou vertegen-
woordigen, zouden aanwijzen. Gebeurde dit niet, dan zou hij het zelf doen.
Ook deze bemoeienis had geen resultaat In 1473 wordt 't verbond
van 1457 tegen alle landsheren hernieuwd ®); andere zaken riepen
Karei, zodat de friese kwestie weer bleef rusten.

Na Kareis dood kwam men met Groningen overeen, dat gemeen-
schappelijke zaken berecht zouden worden door een gerecht van elf
mannen, van beide partijen vijf, en een voorzitter, 't ene jaar een
Groninger en 't andere jaar een Leeuwarder. Groningen beloofde
daarbij geen „delenquot; van Friesland, behalve KoUumerland, dat 't al
vast aan zich verbonden had, meer „tot hoeren verbonde ofte juris-
dictie te treckenquot; (1477) '). Zo scheen Groningen voorlopig terug-
gedrongen. De keizer was tevreden met een schatting, maar die werd

Si. II, 41; Charterb. I bl. 590.
«) Charterb. I bl. 592—596.
») Blok I bl. 505.
») Charterb. I bl. 653; Si. II, 73.
') Charterb. I bl. 669.

niet geregeld opgebracht, zodat Dr. Arnold van Loo met de Friezen
kwam onderhandelen. Men kwam in 1479 te Leeuwarden tot een
overeenkomst, waarbij de schatting werd vastgesteld en de griet-
mannen en rechters in hun ambt werden bevestigd i). Van Loo speelde
een dubbel spel, want hij ging naar Groningen en bood de stad het
potestaatschap over Friesland aan voor f 10.000.— 's jaars; de prijs
was echter te hoog.

De verwarring werd groter in Friesland, hoewel men poogde door
gaerlegers en verbonden de volkomen ontbinding tegen te gaan.
Leeuwarden is er vooral op uit de „delenquot; bijeen te houden % het
trachtte in het klein dezelfde rol te spelen als Groningen: vooral de
belemmeringen die de koopman ondervond in de omliggende gebieden,
moesten worden tegengegaan »). Het was echter niet sterk genoeg om
zich te handhaven: in 1487 werd het tengevolge van het bier-oproer,
uitgebroken doordat buitenlieden in de stad verboden haarlemmer
ler dronken, door de Schieringers ingenomen en gedeeltelijk verwoest.

eze verzwakking was gunstig voor Groningen, te meer daar in
Holland de kabeljauwse twisten weer begonnen waren en hollandse
hulp voor de Vetkopers niet te krijgen was. Het plaatste kasteleins
in Dokkum en Leeuwarden, waardoor het Oostergo beheerste en
Westergo bedreigde.

Nu kwam de keizer, Frederik III en later Maximihaan, weer in
actie om Groningen terug te dringen, en men dwong de Friezen, hoofd-
^kehjk de Schiermgers uit Westergo, een potestaat te kiezen. Juw
Dekama trof dit lot. Oostergo en de Vetkopers, opgestookt door
Gronmgen. erkenden hem niet. Ondertussen onderhandelde Groningen
met de keizer en kreeg voor 4000 gulden zijn heerschappij over Oostergo
erkend «). Het resultaat van al deze verwikkelingen was dat in 1494
Westergo en de Zevenwouden en in '95 Groningen en Oostergo de
keizer trouw zwoeren. Deze evenwichtstoestand duurde heel kort,
daar Groningen ook Westergo begeerde, en Albrecht van Saksen',
stadhouder van Maximihaan, en de oostfriese graaf Edzard beiden
l^nesland wilden veroveren, en daarom onderhandelden met de keizer-
ujke gezanten en de hoofden van de Schieringers. In 1495 vroegen
de steden Bolsward en Workum met een aantal Schieringers Albrecht
tiulp tegen Groningen. Zij boden hem ook het potestaatschap aan en

Albrecht ging niet direct op het aanbod in, maar zond wel hulp.
Zijn soldaten en de Groningers verwoestten de friese landen; pas in
1498 besloot Albrecht zijn gezag te vestigen, en toen hij in het voorjaar
van dat jaar een nieuw aanzoek kreeg, nam hij het aan. Met Westergo
was hij niet tevreden; in Mei werd Oostergo onderworpen en trokken
de vrijgekomen duitse benden naar Groningen, dat ze tot de terug-
tocht bewoog voor 32000 goudguldens.

Ondertussen onderhandelde Albrecht met Maximihaan als keizer
en met Filips de Schone als graaf van Holland om hun te bewegen
Friesland aan hem af te staan. Voor de grote schulden (250648 goud-
guldens) die Maximihaan bij Albrecht had, kreeg deze Friesland;
Filips behield zich echter het recht voor om tegen genoemde som,
vermeerderd met 100000 goudguldens, het land terug te nemend).
De 19de JuU 1498 landde Albrecht met zijn zoon Hendrik, voor wie
't land eigenlijk bestemd was, te Harlingen en werd achtereenvolgens
op verschiUende plaatsen gehuldigd i). Hiermee kreeg Friesland

Het is hier niet de plaats om alle moeilijkheden te bespreken die
't verder onderwerpen en het bestuur van het land hem bracht. Onze
aandacht moet speciaal vallen op het vreemde element dat hiermede
blijvend in Friesland gebracht werd. Het bestuur en de rechtspraak
hadden steeds bij Friezen berust. Nu werd 't althans voor 't opper-
bestuur anders. Na een voorlopige regeling kwam in 1504 onder
hertog George, de broer van Hendrik, die 't in Friesland niet had
kunnen bolwerken, de zogenaamde saksische ordonnantie tot stand.

Aan 't hoofd van 't gewest stond, uitgezonderd van 1504—1506
en in 1509, een stadhouder. Dit zijn vreemdelingen: Duitsers. De eerste
is Graaf Hugo von Leisnig 2), die van 1504 af te Leeuwarden resideerde.
Zijn opvolgers waren Hendrik van Stolberg (1506—1509) en Everwijn
van Bentheim (1509—1515). Toen er geen stadhouder was, had een
college van regenten zijn bevoegdheid; dit college bestond uit twee
Duitsers, twee Friezen en twee geleerden; de buitenlanders hadden
natuurlijk de macht

Naast de stadhouder stond een kanselier; hij was 't hoofd der
kanselarij, die het recht en de regeringszaken behartigde. Dit is ook

een Duitser; de eerste heette Cristofferus Koppener. Behalve de
kanselier had de stadhouder nog twee vreemde raden bij zich, van wie
O-a. bekend zijn Otto Pflug en Gunter von Bünaw. Naast deze waren
er drie friese raden. Later wordt hun taak enigszins gewijzigd, omdat
bestuur en rechtspraak gesplitst worden. Als rentmeester-generaal
Wordt aanvankelijk ook een vreemdeling aangewezen, Johan Rataller.

Het bezit van Friesland is de saksische hertogen geen onverdeeld
genoegen geweest. In het begin braken er herhaaldelijk opstanden uit;
Leeuwarden moest in 1498 twee maal worden belegerd; in 1500
ontstond een grote opstand tengevolge van de zware belastingen;
hertog Hendrik werd in Franeker ingesloten; zijn vader moest hem
komen verlossen. Daarop volgde de wraak; Leeuwarden o.a. werd
gebrandschat en velen vluchtten naar 't buitenland. Naderhand werd
de toestand in Friesland rustiger; de hertogen begeerden echter meer
dan het westerlauwerse, ze wilden ook Groningen en Oost-Friesland.
Deze begeerte werd hun val. De Groningers stookten in Friesland;
zo was er in 1512 een samenzwering met Groningen, die enkele friese
edelen te Leeuwarden op het schavot bracht. Toen Hertog George
enige tijd later 't beleg voor Groningen sloeg, riep de stad de hertog
Van Gelre te hulp; deze zond een legertje i). 't Westerlauwerse Friesland
leed onder de zware druk, „goud, zilver, tinwerk, potten en ketels
zelfs werden naar Leeuwarden gebracht om te worden geschat, ten
einde de verlangde som (belastingen) op te kunnen brengenquot; i).

De spanning brak en de Geldersen, door Jancko Douwama geleid,
^erden ook in Friesland als redders begroet. Alleen Leeuwarden,
raneker, en Harlingen waren nog in de saksische macht, maar hertog
eorge liet zijn heerschappij in de steek en vertrok naar zijn stamland,
an 19 Mei 1515 is de acte van afstand, waarbij Friesland wordt over-
gedragen aan Karei van Bourgondië, die het land dat door de Geldersen
oezet is, zal moeten veroveren. De partij die hem na enige aarzeling
steunt, bestaat uit de drie bovengenoemde steden en een zestigtal
oofdelingen. De aanhang van de tegenpartij is groter; hunleus: „Vrij,
nesck zonder schattinge ende excijsquot;^) vindt gretig ingang. Hun
ooldman is Jancko Douwama; hij begrijpt echter al spoedig dat de
gelderse hertog ook niet de ware man is, en dan onderhandelt hij met
e keizer. De stadhouder van Karei V is tegen deze onderhandelingen,
en daar Douwama's voorstellen de keizer te weinig rechten geven,
gaat deze er niet op in, maar wordt Douwama te Vilvoorde tot zijn

dood toe, onveroordeeld, gevangen gehouden. Friesland moest nu
veroverd worden en Jan van Wassenaar slaagt hierin (1523). In 1524
kwam het accoord met Karei V tot stand. Weer kreeg Friesland
een vreemde meester, en nu voorgoed, tot de Noordnederlandse
opstand.

Het bestuur berust bij vreemden. Aan 't hoofd staat weer een stad-
houder. Het zijn: Floris van Egmond (1515—1517), Willem van
Roggendorf (1517—1521), George Schenk van Tautenburg (1521—
1540), Maximiliaan van Egmond (1540—1548), Johan van Ligne,
graaf van Aremberg (1549—1567).

De stadhouder, die later niet alleen Friesland, maar ook Groningen
en Overijsel bestuurt, resideert als hij in Friesland is, te Leeuwarden
op het blokhuis. Op dat blokhuis is een maarschalk met 60 man steeds
aanwezig. Naast de stadhouder staat 't hof van Friesland als een
„raad tot regiment en justitiequot;. Hier spelen de vreemde raadsheren
de voornaamste rol. Als in 1527 een meer blijvende regeling wordt
getroffen, zijn er 6 Friezen en 6 vreemdelingen. Later stijgt 't getal
vreemdelingen, terwijl dat van de ingeborenen daalt Van 1555—1556
waren er 8 vreemdelingen en 5 Friezen. De toeleg is, het getal friese
raadsheren zo klein te houden als maar even doenlijk is Ook de
griffier, 't hoofd van het kanselarij-personeel, is een vreemdeling:
Michiel Hoyer (1517—1519).

Uit 't hier gegeven overzicht blijkt dat Friesland van 1400—1498
voortdurend in onderhandeHng en aanraking is met niet-friese
machten: de hollandse graaf, de stad Groningen, de Hanze-steden (een
enkele maal) en de keizer. Na 1491 vestigt 't vreemde element
(Groningen) zich in enkele steden; na 1498 komen de vreemde
overheersers en nemen 't opperbestuur van 't land in handen.

Aanraking met andere volken bracht ook de handel en scheepvaart.
De gegevens die van deze bedrijven ons ten dienste staan, zijn helaas
zeer onvolledig en geven geen inzicht in de omvang er van.

In de twaalfde, dertiende en veertiende eeuw vormden Friesland
en Groningen naast de IJsel- en de Waalsteden, het derde nederlandse
handelscentrum De muntslagen uit die tijd in plaatsen als Staveren,
Bolsward, Leeuwarden en Dokkum zijn bewijzen van een levendige
handel. De Friezen handelden langs de Rijn en de Eems, gingen over
de landwegen naar Keulen en Emden en kwamen ook naar Utrecht.
De vaart uit de zuidelijker gelegen landen naar het noorden ging door
de binnenwateren van deze streek: van Muiden over het Flevomeer
naar de friese kust en ter hoogte van Workum of Harlingen naar de
Middelzee via Leeuwarden naar 't noorden of naar de Lauwers.
De plaatsen langs deze weg profiteerden van het verkeer. Hoewel
ook vreemde kooplieden deze streken bezocht zullen hebben, was de
handel toch in hoofdzaak actief. Meilink constateert dat deze een
quot;Vrij machtige ontwikkelingquot; heeft gehad, maar sinds de 15de eeuw
te niet gegaan is, althans veel van zijn omvang heeft verloren. Tot
de streken waarmee men handelde, behoorde o.a. Deventer, waar veel
steen voor de kerkbouw werd vandaan gehaald; later in de 15de en 16de
eeuw ook laken, koeken, wijn, brandewijn, linnen en schoenmakers-
®ek 3). Men bracht er naar toe kanterkaas en boter.

Ook met Hamburg werden handelsbetrekkingen onderhouden:
namen van burgers uit de friese steden, ook uit Leeuwarden, komen
het stedelijk schuldboek voor

In Noorwegen, Engeland en Vlaanderen kon men friese kooplieden
3-antreffen, vooral uit Staveren. Leeuwarden had betrekkingen met
Lübeck, zoals uit een schrijven van 1342 blijkt s).

Naast de steden namen ook de grote kloosters deel aan 't verkeer,
hoofdzakelijk wel voor eigen in- en verkoop.

De artikelen die uitgevoerd werden, waren vermoedelijk riviervis,
^ zalm en paling, zeevis, vee, boter, kaas, haver en bonen. Ingevoerd
quot;berden o.a. wijn, steen, hout, ijzer, lood, koper, steenkool, lakens, was,
pelswerk, potas en zout; dit laatste uit Holland en Zeeland. Voor een
^oot deel zal de handel bestaan hebben in bemiddeling en doorvoer.
Deze omstandigheid verklaart ook de achteruitgang; toen de scheeps-

) Zie P. A. Meilink, De Nederl. Hanzesteden tot het laatste kwartaal der
■^IVe eeuw. 's Gravenhage 1912.

) Zie behalve Meilink en de daar genoemde bronnen, ook: Bijdragen
voor Vad. Gesch. en Oudheidk. VII. R. dl. VI. bl. 166.
) Rijpma bl. 71.
*) Meilink bl. 76.
Meilink bl. 80.

bouw zich verder ontwikkelde, zodat men rechtstreeks van Vlaanderen
naar de Oostzee kon varen, en de binnenwateren van Friesland mm
of meer dichtslibden, moest deze handel zich wel verplaatsen, en ver-
loren vooral de meer naar binnen gelegen steden als Leeuwarden,

Voor een deel ging de handel over naar het opkomende Amsterdam,
dat, nu de schepen beter en de Zuiderzee vermoedelijk wijder was ge-
worden, gunstig lag. En zo wordt Amsterdam voor een deel de erf-
genaam en later de concurrent van de friese handel en in de volgende
eeuwen ook van die van de IJselsteden. Behalve van de gunstige liggmg
profiteert Amsterdam van de steun van een machtig vorst, die de bloei
van deze stad bevorderde.

In de 15de en 16de eeuw is de friese handel met de bovengenoemde
streken voor een deel gebleven, de handel met Holland en van de
Hollanders in Friesland komt er bij. Albrecht van Beieren zegt aan
zijn steden, wanneer hij hun hulp vraagt tegen de „Oestvriesenquot;, dat
hij 't doet om „onse goede steden weder in neringe te brengenquot; i).
Hij maant de Hollanders die zich in Friesland gevestigd hebben aan,
er vandaan te gaan; er zijn bewijzen dat aan deze aanzegging gehoor
wordt gegeven Het besluit van Leeuwarden om geen Hollanders
als burgers aan te nemen 3), wijst behalve op haat tegen dit volk ook
op hun aanwezigheid. Bij de vrede die in 1401 tot stand komt, wordt
het handelsverkeer in beperkte mate toegelaten: Friezen mogen varen
tot Amsterdam, Hoorn, Enkhuizen en door Muiden «).

Uit Haarlem wordt, evenals uit Hamburg, bier aangevoerd, bhjkbaar
van een betere kwaliteit als 't inheems gebrouwene. Tengevolge van
't drinken van haarlemmer bier ontstaat in 1487 te Leeuwarden
het bieroproer; in 1494 schrijft „Hairlemquot; aan „Leeuwairdenquot; om 't
bier en koren accijnsvrij toe te laten, daar ook de Leeuwarders in hun

Op handel met Amsterdam wijst een stuk uit 't Leeuwarder archief
van 't jaar 1502, waarin „die stede van Aemstelredammequot; aan
„Lyowerdenquot; belooft dat zij die aldaar ossen of koeien verkopen hun

Bij de vereniging van Oldehove met Leeuwarden in 1435: Item neen Hol-
landera schilma ontfaen foer een burgher neen riocht to ferane ende neen aldenna«
mey to tziazane (Si. II, 20).

verkoop geregistreerd kunnen krijgen, waardoor ze zeker van de
ontvangst van de koopprijs zijn i).

Ook laken wordt uit Holland aangevoerd; herhaaldelijk leest men van
Leids en Hoorns laken, waarvan het eerste van fijner kwaliteit was.
Uit deze tijd moet 't volgende rijmpje zijn:

Dy Leytsse lape.
En Haerlemmer tape,
En schiere yel, (de Schieringers)
Bringt Vrieslandt ine wiel.

Dat de handel met Deventer bleef bestaan, vermeldde ik al. Her-
haaldehjk hebben er twisten plaats over de Deventer tol 3); in 1463
quot;^enst Filips van Bourgondië dat men Deventer wegens de hoge tollen
zal verlaten en in Holland, Zeeland en West-Friesland zal reizen
1532 komt ten slotte een regeling tot stand over deze zogenaamde
athentoll, waarbij een lijst van in- en uitgevoerde waren met de
rechten daarvan verschuldigd, wordt vastgesteld

Ook de handel op Emden, Bremen en Hamburg bestaat nog; er
, zelfs druk handelsverkeer Rogge, tarwe en bier werden uit
t ..Oostenquot; ingevoerd, boter en kaas geëxporteerd.

Een aardig overzicht van de streken waarmee de Leeuwarders
Omstreeks 1500 handelden, geeft de volgende plaats van een tijdgenoot,

iierongen in so wijde en menichfoldigen diverse landen niet; — dan
een de Hartoghe van Ghelre, de hoer belet mochten doen up de
' als se voer bij Hattum reisen, en met des he Zwol en Ghelmuden
'^eft; — oeck to Groningen so foerkeerden den van Lewerden wal;
• rf^.^ sochten se hoer nerongen nargent, dan in Hollant, Brabant,
Sticht van Vtrecht, en int Sgrawen landt van Oest Frieslantquot; ').
ehalve deze politieke en economische aanraking met de vreemdeling
p onden er ook culturele betrekkingen tussen Friezen en niet-
ijezen o.a. door het kloosterwezen en het onderwijs. Te zijner tijd
zuüen we daar nader op terugkomen.

meven tussen de jaren 1241—1532 (Singels bl. 107).
J Charterb. I bl. 605 en 606.
, Charterb. II bl. 617 vv.
) Theissen bl. 267.
Jancko Douwama's Geschriften. Leeuwarden 1849. bl. 436.

Leeuwarden is gebouwd aan een inham van de Middelzee, daar waar
enkele waterwegen er in uitmondden. Over de tijd en de wijze van 't
ontstaan van de plaats is niets bekend, wel is 't een oude nederzetting,
zoals uit de opgeworpen terp blijkt. Wanneer de plaats stadsrechten
heeft gekregen of genomen is ook niet meer vast te stellen. Wel weten
we dat 't in 1435 verenigd werd met de nabij gelegen buurtschappen
Oldehove en Hoek, en 't grondgebied van de plaats, die toen al een
stad was en dus eigen recht had, uitgebreid werd. Zoals uit het
voorgaande gebleken is, bezat 't in de elfde en twaalfde eeuw al enige
handel op 't buitenland.

De eerste bewoners in de historische tijd zijn wel friese boeren,
vissers en schippers geweest.

Buitenrust Hettema heeft de mening uitgesproken i) dat de
stichters van de friese steden geen Friezen, maar Nederduitsers,
Saksen en ook hollandse kooplui geweest zouden zijn. Zo wou hij
verklaren dat er in de steden geen Fries, maar Nederduits gesproken
werd en wordt. Hij wijst verder op de belangen die de saksische
kloosters, Corvey en Fulda, in Friesland en Leeuwarden hadden,
en dat saksische hertogen, de Brunonen, ongeveer 1050, rechten in
Friesland genoten hebben. Deze argumenten lijken mij voor de
uitgesproken mening niet voldoende. De bezittingen van de kloosters zijn
in de Middeleeuwen wijd verspreid; ze wijzen wel op betrekkingen,
maar nog niet op rechtstreekse invloed; 't klooster Fulda kreeg veel
schenkingen uit Friesland omdat Bonifatius er begraven lag. Dat de
Brunonen Friesland van de keizer kregen, zal niet het gevolg zijn ge-
weest van 't feit dat de Saksen hier economische belangen hadden
te verdedigen, maar eerder van politieke omstandigheden in de om-
geving van de duitse keizer, die een gunsteling of een helper moest
belonen. In Duitsland hadden zij hun eigenlijke bezittingen, en hun
invloed in Friesland is niet groot geweest: „weinig anders dan de
munten, die Bruno en de Egberts als graven van Friesland sloegen,
wordt in die streken van hen gevonden, maar in de friesche sage leeft
de herinnering aan hen voort.....quot;

Ook het schedelonderzoek wijst niet op een sterke vreemde invloed.
Zoals bekend, is de Fries in 't algemeen dolichocephaal; ook de

In een hs. dat op de prov. bibl. te Leeuwarden aanwezig is (pakket steden)
en in een brief aan C. B. van Haeringen, zie Ts. 42, 275.
2) Blok I bl. 114.

onderzochte schedels uit de steden zijn in meerderheid zo. D. J. H.
Nyessen heeft m een studie die schedels besproken en deelt mee dat
..the dolichocranic part of the old series is higher than the mesocranic
part. As the latter has increased, the modern series have become
relatively lower, i) quot;

Wei zijn er dus sporen van vreemde invloed in de steden, maar die
zijn niet zo menigvuldig als te verwachten was, wanneer vreemden
de stad gesticht hadden en de bewoners er van geweest waren. Op
bladzijde 233 van genoemd werk wordt nog verklaard: „yet the
allochtonic character of the townspeople should not be exaggeratedquot;.
Met Bolk en Zeeman is Nyessen van mening dat de brachycephalen
m hoofdzaak uit't oosten kwamen en niet uit het zuiden, hoewel hij
Bolk's mening dat 't Saksen waren, niet bewezen acht

Dat Friezen het hoofdelement van de bevolking van Leeuwarden
Vormden, wordt duidelijk bewezen door de taal van de oorkonden, zoals
beneden zal bhjken. Hoewel er hier en daar niet-friese invloed in aan
te wijzen is, neemt dit niet weg dat ze fries zijn.

Ten slotte blijkt 't friese karakter van de bevolking uit de namen van
de Leeuwarders. Aan de geldnood van de saksische regering danken we
een mooie verzameling van friese namen. In 1511 kwamen namelijk
de floreenregisters tot stand, waarin de eigenaars en de huurders van
quot;Uizen en landerijen zijn vermeld. Ook Leeuwarden is daarin opgenomen
en uit de namen blijkt dat Friezen verreweg 't grootste deel van de
evolking uitmaakten. Aan de hand van dit register schreef Johan
inkler een studie over „De namen der ingezetenen van Leeuwarden
jare 1511quot; Er zijn enkele vreemdelingen onder de ingeschrevenen:
Johannes Goch, Henrick Bylefelt, Thomas Schleyswick, Marten van
traesborch. Geert van Dorsten, Jan van Horen, Jan Hollander;
e zeer grote meerderheid draagt een friese naam. De beroepsnamen,
die de functie van eigennaam gekregen hebben, worden soms in 't Fries,
®onis in het Nederlands opgetekend: b.v. wagenmaker en weijnmaker;
®en bewijs van de overgangstoestand waarin men verkeerde.
^ In die dagen schijnt Leeuwarden een welvarende stad te zijn.

rouwens de uitbreiding in 1435 wijst op groei, eveneens de rol die het
®Peelt, of althans tracht te spelen, in het laatste van de 15de eeuw,

wanneer het de leiding neemt bij tal van verbonden en vergaderingen.
Als marktplaats had het ook een mooie hgging: wanneer de waterwegen
goed onderhouden werden, was 't uit alle delen gemakkelijk te bereiken;
het lag vrijwel op de grens van het veen- en zandgebied met het klei-
gebied, en was dus aangewezen voor de ruü van de verschillende
produkten. Het was dan ook niet toevallig dat Leeuwarden tot zetel
van de saksische en oostenrijkse regering werd gekozen; het was
toen al de belangrijkste stad. Als zetel van 't landsbestuur nam de wel-
vaart zeer toe; de rust die de nieuwe regermg had gebracht, bevorderde
eveneens de nijverheid en handel. Een bewijs van de vooruitgang van
de stad is het besluit om een nieuwe, grote toren te bouwen, de Oldehove
(1529); toen deze verzakte heeft men 't bouwwerk onvoltooid gelaten,
maar omstreeks 1540 werd een tweede toren begonnen, waarvan dé
bouw met meer succes ten einde gebracht werd.

De groeiende stad oefent een aantrekkingskracht uit op de omgeving
en velen vestigen er zich. Voor 't grootste deel komen de nieuwe in-
woners uit Friesland, maar ook verder afgelegen streken leveren hun
contingent. Nauwkeurige gegevens over de eerste jaren na 1500 staan
ons helaas niet ten dienste, want het burgerboek begint pas om 1540,
zo althans had de archivaris Eekhoff 't aangegeven. Om nu een inzicht
in de groei van de stad en de herkomst van de bevolking te krijgen,
stelde ik een onderzoek in over de jaren 1540—1545, 1620—1625 en
1720—1725. Hierbij bleek dat 't aantal ingeschreven burgers in de
eerste vijf jaar zeer groot was nl. 475; in de periode van 1540—1650
kwamen er gemiddeld 21 per jaar binnen die een beroep opgaven; i)
in 1570 en 1604, jaren die in het burgerboek, dat niet geregeld is
bijgehouden, gemakkelijk na te gaan waren, achtereenvolgens zeven
en twintig en vijf en dertig, hieronder zijn ook die zonder beroep.
Van 1540—1545 had ik per jaar vijf en negentig namen. Dit verschü
kwam me te groot voor, en op een vraag aan de tegenwoordige
archivaris of weUicht de aanvang van het burgerboek te laat gesteld
was, deelde hij mij als zijn voorlopige mening mee, dat 't eerste
burgerboek omstreeks 1543 is aangelegd en dat het begint met in-
schrijvingen van omstreeks in 1536 aangenomen burgers. De eerste
groep omvat dus waarschijnlijk een periode van tien jaar, in plaats
van vijf.

In deze jaren zijn 475 namen genoteerd; bij ruim 100 staat geen
herkomst opgegeven. Uit de naam vermoed ik, dat van deze 100
vijf en dertig uit Friesland afkomstig zijn, van de overblijvende 375

komen 185 burgers van 't friese platteland, 46 uit de friese steden,
25 uit Holland, 25 uit Overijsel, 20 uit Groningen, 20 uit Duitsland
en de overigen uit Gelderland, Brabant, Utrecht en Engeland.

Uit Fries sprekende streken, wanneer we de steden en Collum daar
in 1540 nog bij mogen rekenen, komen dus 185 46 35 = 266
en uit niet-friese streken 220, waarbij echter 65 zijn, waarvan de her-
komst niet is opgegeven. Rekenen we dat de helft hiervan ook nog uit
Friesland komt, dan zijn de getallen voor de Fries sprekende immi-
granten en de andere 266 en 185.

De totale bevolking van Leeuwarden in 1564 wordt geschat op
12500 inwoners Het aantal niet-lriese immigranten is dus niet
verontrustend groot; wanneer we elke burger voorstellen als gehuwd
en met één kind, dan zijn er van 1537—1545 per jaar ± 60 personen
nit niet-friese streken binnen gekomen.

Van 1620—1625 zijn in totaal 165 personen als burger toegelaten.
Van 42 is de herkomst niet opgegeven, 21 van deze zijn ongetwijfeld
^it friese streken. Van de overige komen 69 van 't friese platteland,
22 uit de steden en 4 uit 't nu althans niet-friese gedeelte van de pro-
vincie. Van de „buitenlandersquot; komen 11 uit de steden, 2 van 't
platteland, 10 uit Duitsland en 4 uit Zuid-Nederland en 1 uit Londen,
terwijl 21 van onbekende herkomst zijn. Hier zijn de getallen voor de
Friezen en niet-Friezen, als we ze op dezelfde wijze groeperen als zo
pas, 126 en 39.

Van 1720—1725 is 't aantal immigranten al weer minder geworden;
in totaal zijn er 103 binnen gekomen, waarvan 26 uit de friese steden,

van 't friese platteland, 6 uit ontfrieste streken van de provincie,
^ uit de steden in Nederland, 3 van 't platteland van Nederland, 2 uit de
zmdelijke Nederlanden, 16 uit Duitsland, 1 uit Frankrijk; zonder op-
gegeven oorsprong staan 5 vermeld, waarvan 1 zeker uit Friesland
kwam.

Egt;e friese steden kunnen nu niet meer tot de Friessprekende delen
gerekend worden. Het aantal Fries sprekenden is nu ver in de minder-
heid: 37 van de 103.

Vergelijken we de drie steekproeven wat 't aantal betreft, en stellen
'^e de eerste periode op tien jaar, dan zijn omstreeks 1540 per jaar
acht en veertig burgers gearriveerd, in 1620 ongeveer twee en dertig
en m 1720 twintig. We zien hieruit hoe de ontwikkeling van de stad

J- C. Ramaer, Tijdschr. Aard. gen. 2e Serie XXXVIII — 1921, bl. 35.
^bl. 30 van dezelfde studie wordt de bevolking in 1512 zeer globaal begroot op

langzamerhand tot staan is gekomen. Dit blijkt ook uit 't aantal
der bewoners in 1712: 15690, 1744: 13460, 1796: 15500, 1811 16500,
1830: 20940, 1870: 20400, 1890: 30400, 1914: 39130 i), 1920: 42.624,
1930: 47.967,1934:50.598 2). In het laatst der 19de eeuw begint de stad
weer een nieuwe aantrekkingskracht uit te oefenen.

In de voorgaande hoofdstukken hebben we getracht de geschiedenis
van Leeuwarden, de handelsbetrekkingen en de herkomst van de be-
volkings enigszins na te gaan. We willen ons nu wenden naar het eigen-
lijke doel van deze studie namelijk de taal van de Leeuwarders en de
verandering die daar in de loop der jaren in heeft plaats gehad.

We kunnen hierbij alleen gebruik maken van schriftelijke gegevens
en daardoor valt van de veertiende, vijftiende en zestiende eeuw een
groot deel van de bevolking buiten onze waarneming, daar de grote
massa de kunst van schrijven niet machtig was, zoals dikwijls in de
„oorkondenquot; wordt aangegeven. Een deel van hen kon wel lezen,
anders hadden schriftelijke verklaringen of bevestigingen van trans-
acties weinig zin, maar vele anderen zullen genoegen hebben moeten
nemen met de voorlezing van een document dat hen raakte, door een
vertrouwde.

De handeldrijvende middenstand zal wel de schrijfkunst, voorzover
die voor dagelijks gebruik nodig was, machtig zijn geweest, zonder dat
men daarom vaardig met de pen was.

De voornaamste schrijvers zullen, naast enkele ambtenaren, de
kloosterlingen geweest zijn; het hanteren van de pen was hun dagehjks
werk en bij officiële stukken, zoals onze bronnen, zal hun hulp
dikwijls ingeroepen zijn.

Heel veel handelingen, zoals 't kopen en verkopen van vaste goederen,
waarbij nu van het schrift gebruik gemaakt wordt, werden vroeger
met getuigen afgedaan: „Men kan zich niet genoeg doordringen van de
waarheidquot;, zegt K. Heeringa in „Oorkonden en Zegelsquot; dat in

Deze cijfers zijn ontleend aan de gemeenteverslagen. Hierbij moet rekening
gehouden worden met de uitbreiding van het dorp Huizum, dat geheel met
Leeuwarden is samengegroeid en een economische eenheid er mee vormt, maar
niet tot de gemeente behoort. Voor ons doel zou 't laatste cijfer wel op ± 60.000
gesteld moeten worden.

de dertiende eeuw en nog lang daarna hier te lande weini ggebruik
gemaakt werd van geschreven bewijsstukken, van het schrift in het
algemeenquot;. Werd al het schrift gebruikt, dan schreef men in Friesland,
net als overal elders in West-Europa, Latijn. Toen evenwel de kunst
van lezen meer verbreid werd, en zij die geen Latijn kenden ook waarde
begonnen te hechten aan het bezit van geschreven bewijzen van wat
er gedaan of besloten was, werd het Latijn door de landstaal vervangen.
Frankrijk is daarin voorgegaan; hier begon men in het begin van de
dertiende eeuw officiële stukken in het Frans op te stellen i), in
Vlaanderen volgde men dit voorbeeld door ook 't Frans, maar ook wel
bet Nederlands te gebruiken, i) De eerste bekende zuid-nederlandse
oorkonde is van 1249, de schepenbrief van Boechoute, hollandse
oorkonden volgen in 1267, Utrecht volgt in 1279, Gelre en Zutfen
in 1287 2), Straatsburg gebruikt ± 1260 de landstaal, Lübeck ±
1340 3) en Friesland in 1329. De eigen taal wordt in de oorkonden dus
later gebruikt als in de litteratuur, en is ook jonger als de taal van de
friese wetten, die ons evenwel in latere afschriften overgeleverd zijn.
De eerste friese oorkonde, in Schotanus bewaard^), is zeer merkwaardig
omdat hij zo duidelijk de overgang van het Latijn naar het Fries
3-angeeft. De opstellers beginnen in het Latijn en zeggen, nadat de
betrokken personen genoemd zijn, dat het stuk is opgesteld „in materna
quot;igua causa facilioris intellectus et confusionis vitandaequot;. Het onder-
schrift is weer Latijn. De redenen waarom men in Leeuwarden de
landstaal ging gebruiken, kunnen geen andere geweest zijn, dan hier
genoemd worden.

Dm gemakkelijk inzicht te krijgen in het taalgebruik van de be-
volking van Leeuwarden trachtte ik na te speuren de taal van de
geestehjkheid, van de hoofdelingen, en van de burgerij. Deze indeling
is niet scherp, evenmin als de drie groepen in een kleine stad zelf scherp
gescheiden waren. De aanzienlijken uit de drie standen zullen veel
Omgang met elkaar gehad hebben; daarenboven heeft de geestelijkheid
ikwijls ook de andere stukken geschreven, en vaak had een oorkonde
e rekking op personen uit de drie groepen. Ondanks deze bezwaren,
omdat een andere groepering grote moeilijkheden en minstens

) P. Getl, Gesch. v. d. Ned. Stam I. Amsterdam 1930, bl. 117.
) de Voots, Gesch.2 bl. 47.

De geestelijkheid gaat als algemeen erkende eerste stand voorop.
De aanhef van menig verdrag erkent haar als de voornaamste: wij
prelaten, prouesten, deekenen, Greetmannen, haedhngen, nüchteren,
burghemaesteren, oelderman, scheppenen, reed ende Meena Meenta
der landen van Oestergoe ende Vestergoe. i) Deze voorrang is niet
alleen in overeenstemming met haar geestelijke en culturele betekenis,
maar ongetwijfeld ook met haar maatschappelijke; deze laatste ont-
leende ze vooral aan haar grondbezit. In Leeuwarderadeel behoorde
in 1511 43,9% van de grond aan de Kerk en de geestelijkheid, in
Ferwerderadeel 40,3% De kloosters hadden daarvan het grootste
deel, in bovengenoemde delen ± 25% en 29%, tegen de kerk 18% en
11% Voor 't bewerken van de landerijen die men in eigen gebruik
had, moesten de lekebroeders zorgen, die meteen goed voor de krijg
waren en 't klooster een aardig legertje verschaften. De andere gronden
werden verpacht, de pachters steunden ook hun grondeigenaren.
Door hun macht en hogere ontwikkeling waren de prelaten en dekenen
ook dikwijls de politieke leiders.

Bij het nemen van gewichtige beshssingen, 't opmaken van testa-
menten, 't beslechten van geschillen, verleende de geestehjkheid dik-
wijls haar hulp en advies. Hun houding op welk terrein ook, moet de
„lekenquot; beïnvloed hebben.

In of bij Leeuwarden bestonden voor 1500 drie kloosters: één
Dominicaner en twee Franciscaner. De twee laatste waren betrekkelijk
pas opgericht, 't eerste dateerde van 1245 in 1523 kwam er nog een
Dominicaner nonnenklooster bij. De archiefstukken van deze kloosters
zijn helaas zoek geraakt te Mechelen Op het rijksarchief te
Leeuwarden is alleen een afschrift van een lijst van stukken betreffende
het klooster van de Predikherinnen.

Over de taal die in de Leeuwarder kloosteradministratie gebruikt
werd, bestaan dus geen gegevens. Ik heb daarom de archieven onder-
zocht van drie andere kloosters en wel die van 't klooster Hospitaal
bij Sneek, van de Orde van St. Jan, van 't Franciscaner vrouwen-

R. P. Cleveringa, „Rechtstoestand van het Waalsche Kerkgebouw te
Leeuwarden Iquot; Themis 1922. no. 2, bl. 157 noot 2.

klooster Aalsum bij Akkrum, en dat van 't Cisterciënser klooster
Klaarkamp bij Sibrandahüs, een plaatsje ten westen van Dokkum
gelegen.

De inhoud van de bewaard gebleven stukken is van verschillende
aard; zij hebben meest betrekking op het kopen, 't ontvangen of
t ruilen van land of „rentenquot;, of staan met deze handelingen in verband;
soms zijn het testamenten, een andere keer uitspraken in geschillen,
of verzoeken om een dergelijke beslissing.

Het oudste stuk uit 't klooster van St. Jan bij Sneek is van 1400
en bevat een verklaring van Albrecht van Beieren, gegeven uit Den
Haag, waarbij hij aan 't klooster dezelfde rechten geeft als die van
St. Jan te Haarlem; de taal is nederlands i); naast dit bevat 't archief
tot 1450 nog 10 stukken, waarvan zes in 't Nederlands, twee in 't
Latijn en twee in 't Fries; de twee latijnse zijn van geestelijken af-
komstig en voor 't klooster bestemd; onder de nederlandse zijn er twee
Van de stad Sneek, één van enige burgers uit Sneek, één koopbrief van
een stuk land en een kwitantie van een burger uit Leeuwarden. Het
oudste friese stuk is van 1431 en betreft een ruil van goederen tussen
een broeder van 't klooster en een leek het tweede is een „wandelquot;
(ruil) tussen de hoof deling Bocka Harinxsma te Sneek en 't convent ®);
Vooral dit laatste stuk is nogal met Nederlands besmet, de aanhef en
het slot zijn bijna geheel Nederlands.

Van 1450—1498 zijn er 9 stukken, waaronder één in het Latijn,
een beroep op de paus, een in 't Nederlands, een verkoopbrief van
t convent aan 't klooster Thabor en zeven friese, waarvan twee be-
trekking hebben op Wijtia Harinxsma en het convent één het
testament van een Harinxsma is een ander een ruil tussen de
stad en 't convent betreft ®), waarbij dus 't convent in tegenstelling
niet vroeger het Fries gebruikt; bij de drie andere stukken is 't klooster
niet rechtstreeks betrokken

Van 1498, het beginjaar van de vreemde overheersing, tot 1526,
quot;et laatste jaar dat er een fries stuk voorkomt, zijn er 16 oorkonden
aanwezig. Hieronder volgt een staatje er van.

Uit het overzicht bhjkt dat 't klooster in de loop van de vijftiende
eeuw er toe overgaat het Fries te gebruiken in transacties met niet-
geestelijken; na 1498 tot 1527 komt 't Fries naast 't Nederlands voor;
^e officiële instanties bedienen zich al spoedig van 't Nederlands,
^a-ar het aantal stukken is te gering om 't verloop nauwkeurig na te
gaan. Wel blijkt — en dat is een positief gegeven — dat 't klooster bij
andeUngen met geestelijken of omgekeerd het Latijn of 't Nederlands
bezigt, niet het Fries.

Het oudste stuk in 't archief van het Aalsumer klooster is van 1425;
^an die tijd tot 1450 zijn er twee latijnse, vier nederlandse en acht
ï^ese oorkonden aanwezig, de nederlandse en ook de friese hebben
ni^ alle rechtstreeks betrekkmg op 't klooster.

an 1450—1498 bevat 't archief vijf latijnse, zes en veertig neder-
ig se en drie en vijftig friese stukken, die over de gehele periode

Van 1498 tot 1512 zijn alle stukken die er voor in aanmerking komen
fries; daarna is 't Fries, op enkele uitzonderingen na, verdwenen.

In 't geheel zijn er tot 1530 vijf en zestig oorkonden in het Neder-
lands naast zeven en veertig friese. Van de nederlandse zijn twee
en twintig stukken gewisseld tussen 't klooster en andere kloosters of
geestelijken, slechts één dergehjk stuk is fries (1506). Ook wanneer
men deze twee en twintig niet meetelt, blijven er nog drie en veertig
nederlandse stukken over; hiervan vallen er tien in de periode 1498—
1530; deze zijn toe te schrijven aan de oostenrijks-bourgondische
invloed. Telt men ook deze niet mee, dan bhjft er nog een vrij groot
getal (33) niet-friese stukken over, dat ik niet kan verklaren. Was de
leiding in dit Franciscaner vrouwenklooster in de regel in niet-friese
handen?

Het klooster Klaarkamp was door de Cisterciënser orde in 1165
gesticht, en werd een van de aanzienlijkste kloosters, een moeder-
klooster van onderscheiden mannen- en vrouwenconventen in het

noorden i). Het had grote bezittingen in land en huizen, maar van het
archief is niet veel bewaard.

Voor 1400 zijn er twee latijnse oorkonden, één van 1387 en een van
1389, die een nadere uitlegging van een overeenkomst over een water-
weg en zijl uit 't jaar 1314 bevat. Van 1400—1450 is één oorkonde in
t Nederlands, twee zijn er in 't Latijn en zes in 't Fries geschreven 2);
onder deze friese is ook een van een priester die land aan 't klooster
Verkoopt. De nederlandse is een koopbrief, waarbij Ubela Kammynga
tho Lewerd land aan Klaarkamp verkoopt; 't dorso is fries.

Van 1450—1498 zijn er twee latijnse, vijf nederlandse en negen
friese stukken aanwezig. Het eerste nederlandse bevat een verklaring
Van de abt voor een monnik van 't klooster, het tweede is een ruil
tussen 't convent Foswert en Claercamp en heeft naast enkele friese
termen het oostelijke „apenen brievequot;, in het derde maakt „her
Bouwaquot; „kondich en de apenbaer mit dissen apene brewequot; dat hij
tegenwoordig was bij een verkoop van land aan 't klooster, het vierde
een kwitantie en koopbrief van een leek voor Klaarkamp, en het
^Jfde een testament van Gerrit Midlerkerk, voogd over Sint Vitus
m Leeuwarden; Meijster Mamme, persoener, heeft het opgemaakt.

ler van de vijf nederlandse zijn weer van geestelijken, bij de friese
^yn geen oorkonden die alleen op geestelijken betrekking hebben
Van 1500—1527 zijn er slechts zes oorkonden aanwezig, waarvan
e laatste (1527) fries is; bij de vijf nederlandse zijn er twee die in
^^oeger tijden in het Fries geschreven zouden zijn; het zijn namelijk
oopbrieven gewisseld tussen „lekenquot; en het convent.

Uit het bovenstaande meen ik te mogen besluiten dat de geestelijk-
eid in de vijftiende eeuw het Latijn als schrijftaal in het verkeer met
'^iet-geestelijken heeft vervangen door Fries en Nederlands; dat de
Eerste taal het meest in gebruik is geweest, ongetwijfeld om de ver-
staanbaarheid van de oorkonde te bevorderen, en wellicht de enige
^dministratietaal zou zijn geworden, als er geen vreemde overheersers
quot;^aren gekomen. De geestelijkheid gebruikt in schriftelijke omgang
^derling geen fries, behalve een hoogst enkele maal, maar een
Nederlands dat Fries gekleurd is, of het Latijn.

De eerste dateert van 1402.
) Oud-reg. Klaarkamp, no. 16.
inh ¹ oud-reg. III afd. komt een zesde nederlands stuk voor, waar ik de
•^oud niet van genoteerd heb.

Als de saksische regering komt, worden de niet-friese oorkonden
menigvuldiger, en na de regeringsoverneming door Karei de Vijfde
verdwijnen de friese spoedig.

Behandelde ik in het voorgaande de houding van de reguliere
geestelijkheid tegenover het Fries, thans rest mij nog iets mee te delen
over die van de wereldse. De invloed van deze op het volk was minstens
even groot als die van de kloosterlingen. In het godsdienstig leven
hadden zij de leiding, maar ook met de politiek lieten zij zich ter dege in.
Theissen vertelt een interessant verhaal over een „personaquot; in
Gaasterland, die in zijn misboek schandelijke historiën van de
saksische en oostenrijkse vorsten geschreven had „ende den simpelen
folcke in de biechte en de sermonen altijt van de vrijheid der Vriesen
inculceert ende ingeblasen (had)quot; i). Ook in het maatschappelijk
leven werden zij vaak te hulp geroepen als getuigen of bezegelaars van
handelingen; in bijna geen oorkonde ontbreekt dan ook de „personaquot;,
de eigenlijke parochiepriester. Vele van de oorkonden zullen door hen
geschreven zijn; dit is echter moeilijk na te gaan. Ook zijn er geen
verzamehngen van oorkonden louter door wereldse geestelijken op-
gesteld; hun werk zit verscholen in de andere archieven. Uit enkele
aanwijzingen blijkt dat althans sommigen het Fries lang trouw bleven.
Een van de laatste friese oorkonden van het St. Anthony-Gasthuis
is het testament van heer Wabbo, vicarius te Lekkum. Het is van
't jaar 1535 Een ander bewijs is het volgende: in 1543 werden op last
van het oostenrijks bewind de beneviciaalboeken opgemaakt, die
een overzicht geven van de kerkelijke bezittingen en inkomsten. De
pastoors moesten zelf deze opgave maken en ondertekenen; de meesten
deden dit in het Nederlands; toch zijn er door Sipma nog enkele pagina's
met friese opgaven in aangetroffen ®); een enkele begint in het Neder-
lands om dan in 't Fries over te gaan.

Er waren echter ook andere, die het Fries spoediger heten varen.
Een zeer bekend man in Leeuwarden was Bernardus Bucho ab Aytta .
In 1465 was Bernardus te Zwichum, een dorpje ten zuiden van
Leeuwarden, geboren; zijn studie in de theologie en in de rechten vol-

bracht hij te Leuven waar hij een leerhng was van Florisz Adriaan,
de latere Paus Adriaan VI, met wie hij in vriendschapsbetrekking
stond. Wellicht is dit een van de redenen geweest die hem genoopt
hebben Karei V, ook een leerling van Florisz Adriaan, te steunen.
Na eerst pastoor in zijn geboorteplaats te zijn geweest, kwam hij te
eeuwarden, waar hij tijdens de saksische overheersing raad werd in
et friese hof; hij ging over in oostenrijkse dienst, kwam in 1520 in het
hof van Holland en overleed in 1528 te 's-Gravenhage. De bekende
ighus was zijn neef. Ik vond twee brieven door hem zelf geschreven;
een m het Fries i) en een in het Nederlands De friese is van om-
streeks 1512 en is gericht aan Gerrold thot Herama, een van de
nese hoofdelingen, hem heimelijk berichtend dat Bernardus in onder-
andeling is om het Sjaerdamahuus te Franeker aan Sicko Lyauckama
handen te leveren. De spelling, en de taal ook hier en daar, doen
luelijk de invloed van het Nederlands merken: vryond, huus, villet,
''^ow luttia, noed, woerdgang.

I^e nederlandse brief is van 1510 en gericht aan de heilige Sacra-
J^ents-voogden te Leeuwarden, de bestuurders van het St. Jacobs
asthuis. Het stuk vertoont in de spelling dezelfde eigenaardigheden
als de zo pas aangehaalde: worsch., renten, veder om, Goedis ville, hir
^oer-, ook friese invloed: dissen, disses, scroer, foegden, jollen, heb

Deze geleerde geestehjke vond het dus niet nodig aan de Leeuwarder
poogden in het Fries te schrijven, hoewel de administratietaai van
asthuis nog fries was, zoals uit 't dorso en uit andere stukken blijkt,
aan zijn adellijke vriend Herama deed hij dit wel. Hij hield dus
enmg met de personen waarvoor de brief bestemd was, en gebruikte
blijkbaar liever het Nederiands.

ta^^^ ^as niet mogelijk om een soortgelijk onderzoek als wij naar de
denbsp;geestelijkheid instelden, te doen naar het taalgebruik van

j^^^'^'^'^t'grondbezitters onder de leken. Wel zijn er enkele archieven
aard van oude hoof delingen-geslacht en, maar deze zijn niet uit-
g ven en bevatten bovendien tal van stukken die niet speciaal op

hoof delingen betrekking hebben. Daar een grafelijk of hertogelijk
bewind in Friesland ontbreekt en daardoor ook een ridderstand, is
bovendien een duidelijke grens tussen wat later de „adelquot; wordt en de
andere grondbezitters niet altijd te trekken; de standsafscheidmg is ook
niet scherp geweest Als grondbezitters staan ze in contact met de
andere grondbezitters en gebruikers, dus ook met de kerk en de stede-
lijke burgerij. Ook als grietman en rechter, of olderman en schepen in de
steden, komen ze met de derde stand en de geestelijkheid in aanraking.
Hun taalgebruik kan dan ook het best behandeld worden met dat van
de andere inwoners van Leeuwarden.

In Leeuwarden woonden op hun stinzen een groot getal hoofde-
lingen die hun bezittingen in de omstreken van de stad hadden.
Ook in de stad zelf hadden sommigen een vrij groot grondgebied, dat
ze bij de toeneming van de bevolking voordelig wisten te verpachten,
waardoor ze aanzienlijke inkomsten genoten. Een van hen was ge-
woonlijk olderman van het stadsbestuur

De burgerij oefende de gewone stadsbedrijven uit; menig burger
was ook nog boer, althans veehouder er bij. Uit verschillende acten
blijkt dat de burgers hun geld besteden voor 't kopen van land met
't doel om dit te verhuren, maar ook nog wel om het zelf te gebruiken.
Toch waren handel en nijverheid de hoofdmiddelen van bestaan.
Vandaar de pogingen om de veiligheid op de wegen te verzekeren
en tot economische heerschappij over het platteland te geraken

Voor de taal van de bewoners van Leeuwarden bezitten we een
hoofdbron in de archieven van het Sint Anthony-Gasthuis, een in-
stelhng die zich in de eerste plaats ten doel stelt „aan oude lieden van
een onbesproken levensgedrag huisvesting en verzorging of tegemoet-
koming te verstrekken, hetzij tegen betaling, hetzij kosteloosquot; ®);
verder tracht het ook op andere wijze armoede te voorkomen. Het
oude archief van deze stichting is door W. Eekhoff uitgegeven en
loopt van 1406—1600 «). Het bevat koopactes, consentbrieven, uit-
spraken in geschillen, testamenten, proefbrieven, rekeningen en
dergelijke stukken.

«) Over de stichting en de geschiedenis van het gasthuis zie men 't geciteerde
werk in noot 5 en de daar genoemde bronnen.

Ongetwijfeld is hier de taal gebruikt die in Leeuwarden in het
algemeen als administratietaai werd gebezigd. Dat de schrijvers van
de meeste stukken niet bekend zijn, is een groot bezwaar van deze
waardevolle verzameling. Slechts een enkele maal kon ik de ver-
vaardiger vaststellen. Vooral wanneer de oorkonde een afwijkende taal
heeft, zou men zo graag weten door wie ze is geschreven.

Van 1406—1450 zijn er zestien stukken bewaard; op één na zijn ze
alle fries. De uitzondering (bl. 53) is in een sterk fries gekleurd Neder-
lands opgesteld en houdt een consent in van het stadsbestuur op een
gift aan het Sint Anthony-gasthuis. Olderman was Doedo Albertzoon
Sierksma, die later als zodanig en als schepen friese oorkonden be-
zegelt 1) en zelf een friese koopbrief geeft Ook van de schepenen
die in 't stuk genoemd worden, komen friese oorkonden voor. De voogd
van het gasthuis, die voor 't huis optrad, was ywe, die schroeder, die
later een friese oorkonde ontvangt uit Tietjerksteradeel Het is mij
niet duidelijk waarom dit stuk niet in het Fries is. De enige bekende
stadssecretaris uit die tijd, Sicke Wybrenssen sted skriuer, heeft het
niet geschreven.

Van 1450—1498 telt de uitgave van Eekhoff 71 stukken, waarvan
er vier niet in het archief voorkomen, maar toch betrekking hebben
op het St. Anthony-Gasthuis en hier dus meegerekend kunnen worden.
Van deze 71 oorkonden is er een in het Latijn: een brief van Heer
Mammo aan David van Bourgondië 64 zijn in het Fries gesteld en
6 in het Nederlands.

Het eerste nederlandse stuk uit deze periode is een testament van
Amt van Suerhusum en HiUe van Zwolle ®), stichters van het St.-
Jacobsgasthuis. Het testament is gesloten in tegenwoordigheid van
Her Rippert toe Steens, Cureit ende en Keysers oerkene, een notaris
dus; van hem komt een fries stuk in Sipma's Oorkonden voor ®). Eén
Van de bezegelaars is de bovengenoemde Sicke, die echter de oorkonde
'^iet geschreven heeft. De taal vertoont verschillende frisismen in
Woordgebruik en buiging: der dat dienst doet als relativum; dem dat.
Plur.; luudene gen. plur. synt 3e p. plur.; afteluuden, buucwas, toe like
deelen, erfscip, oerkenen e.a.

moeten worden bij de testateurs. Beiden zijn geen geboren Leeuwarders;
de laatste twintig jaren van hun leven hebben zij er echter zeker door-
gebracht de vrouw is uit Zwolle afkomstig. Arent is vermoedelijk
koopman geweest, althans een uitdrukking in het testament die anders

in wat komenscip ofte lande, der dese guede ghelegen sijntquot;. Later kopen
Arent en HiUe in de omgeving van Leeuwarden veel land om hun geld
te beleggen. Bij die gelegenheden zijn voor hun meestal friese koop-
brieven geschreven maar zij zelf bedienen zich blijkbaar hever niet
van deze taal. Is Arent, die ook wel Arent van SwoUe wordt genoemd,
uit Surhuzum naar Zwolle getrokken, heeft hij daar zijn vrouw leren
kennen, en zich later in Leeuwarden gevestigd?

Het tweede nederlandse stuk is een rentebrief aan Aerend van
Zwolle ende Hilla ®); het vierde is een sterk fries gekleurde koopbrief
voor hen; het zesde is de fundatiebrief van het St. Jacobs-gasthuis,
gesticht door Hille. Het dorso van deze vier brieven is in het Fries.

Het derde niet-friese stuk ®) is van twee geestehjken en een leek;
het vertoont veel frisismen; het vijfde ') is de oudste proefbrief van het
St. Anthony-Gasthuis. Een van de voogden van het gasthuis was toen
Henrich van Zwol, broer van bovenvermelde Hille, die misschien
de oorzaak is van het niet-friese karakter van dit stuk. Het bevat enkele
„oostelijkequot; eigenaardigheden: afenne brieve, aenghenamen (aan-
genomen), Gaede (Gode), ghemende (gemeenschappelijke), see (zij), went,
heben (hebben), sollen, hoer (haer), daarnaast ook friese: neet(drofte)
(nooddruft), rier, neenter, wol (wil).

Van 1498—1515 — de saksische vorsten zijn nu meester van Fries-
land — zijn er 26 stukken aanwezig; één is er in 't Latijn: een brief van
de stadhouder aan de proost van St. Salvator te Utrecht; twintig zijn
fries en vijf zijn in 'tNederlands, te weten: een copie van een testament
van Gheryt Midlerkerck, foghet fan Sente Wyth in Lewerden ®); als
vervaardiger wordt genoemd meyster Mamme, personner. Was
Gheryt Midlerkerck geen Fries? De naam van de vervaardiger komt

1)nbsp;Hun eerste gepubliceerde testament is van 1459. Arent overleed ongeveer
1477, Hille ongeveer 1479.

dikwijls voor in friese stukken. Het volgende is een testament van
Anscke Johan Sybrands dochter, die een geestelijk leven aannam.
Het stuk is niet door de notaris en secretaris van de stad, Hemma
Odda zoen, die als getuige gefungeerd heeft, geschreven.

Het derde nederlandse stuk is een brief van Bernardus Bucho Aytta,
in beeden rechten Licentiatus, Pastor thot Oldehow aan de Heilighe
Sacramentes-foeghden in Lewerden. Deze bekende pastoor schreef
in dezelfde tijd ook nog wel Fries.

De vierde oorkonde is een ruilbrief van landen tussen Bernardus
Bucho c.s. en Hans van Grombach, een saksisch ambtenaar.

Het vijfde stuk bevat losse aantekeningen omtrent vorderingen die
de gasthuizen betwist worden. Eekhoff stelt het vragenderwijs op
1512.

Vooral uit 't derde stuk blijkt dat de positie van 't Fries enigszins
aangetast is, hoewel men niet moet vergeten dat de geestelijkheid,
zoals boven bleek, geneigd was de landstaal spoedig op te geven. Uit
't dorso, dat in 't Fries is, volgt dat in 't gasthuis het Fries nog ge-
bruikt werd.

Van 1515—1525 zijn er nog tien friese stukken, één latijns en twee
nederlandse; het ene is een brief waarbij het Predikherenklooster land
Verkoopt aan 't St. Anthony-Gasthuis, het andere een testament van
Albert Wilcke zoon.

Na 1525 zijn de friese stukken uitzondering. Verschillende neder-
landse zijn door Wilko Folkerts, de stadssecretaris, geschreven; voor
die tijd komt hij in de stukken van het St. Anthony-gasthuis niet
Voor 2). Deze schrijver bedient zich zelden van 't Fries, 't Eerste friese
stuk na 1525 is echter van zijn hand en heeft betrekking op de verkoop
Van een rente aan het Sint Anthony-gasthuis door iemand uit
Wanswerd; zeer waarschijnlijk heeft de Wanswerder het Nederlands
niet verstaan. Het tweede friese is een schenkingsbrief van een van de
friese hoofdelmgen (Groustins, Grovestins) aan de Sacramentsvoogden;
het is vermoedelijk door de schenker zelf geschreven, hij verklaart ten-
niinste: „schrijoun meij myn ghevoentlicke handquot;. Het derde stuk heeft
betrekking op Leeuwarder burgers; het is niet door Wilko Folkerts
geschreven, maar bevat wel een aantekening van hem in 't
Nederlands Het dorso van dit stuk is fries. Er volgen nu nog twee

Juist in deze tijd gaat het stadsbestuur zich met het gasthuis bemoeien.
2ie r. Visscher, De archieven van het St. Anthony Gasthuis. Leeuwarden 1921,
bl. 39 w.

friese stukken van Heer Wabbo, vicarius te Lekkum, één er van is zijn
testament i). Het laatste friese stuk in 't archief is uit het jaar 1541,
maar komt van 't gerecht van Idaarderadeel. De administrateurs van
't gasthuis hebben 't Fries ook al opgegeven, althans in meer officiële
stukken. Zo is er een contract tussen de voogden en Douwe Timmerman
uit 't jaar 1538 dat hoewel fries gekleurd, toch nederiands is; het
minder officiële dorso is nog fries.

Onder de niet-friese stukken is vooral van belang een eigenhandig
geschreven testament van Pieter Johanzoon Auckama ®), een ver-
mogend man, die van 1512—1522 burgemeester was van Leeuwarden
en ook als gedeputeerde van de staten van Friesland naar de gouver-
nante ging Deze Leeuwarder uit de voorname stand schrijft dus
geen Fries meer; wel bevat zijn taal nog verschillende frisismen:
ordineert heeft, coft heh, schijlden, zijnt, zal coert},e, heeterscif, yen, meck-
brieff e.a., daarnaast veel oostelijke vormen: borger, sesteen, zeelmissen,
dree, zolde.

Uit het bovenstaande volgt dat omstreeks 1525 het Fries als schrijf-
taal bij de burgerij in onbruik begint te raken. Het eerst bij de
ambtenaren (W. Folkerts), iets later bij de aanzienlijken. In die tijd
komen diegenen in bestuursfuncties of in het maatschappehjk leven,
die in hun jeugd al de vreemde (saksische en bourgondische) ambte-
naren in Leeuwarden leerden kennen.

Aan het hoofd van de stadsregering stond voor 1498 een olderman;
soms waren er twee, die dan wellicht bij beurte de functie waarnamen.
Deze olderman, meestal een van de hoofdelingen was voorzitter
van de stadsraad, die verder bestond uit schepenen en raad. Daar-
naast werden geraadpleegd de „menaTrettenenquot; (de gemene dertienen),
een soort vroedschap, en soms ook nog de gemene gemeente ®).

In de tijd van Karei V, na 1515, is in Leeuwarden de olderman
verdwenen en wordt zijn werk door de burgemeesters waargenomen

«) Noot bij E. I, bl. 261.
6) Theissen bl. 195 en 196.
8) Telting I, bl. 53—73.
') Theissen bl. 195, 196.

die misschien ook eertijds al bestonden, maar onder deze naam niet
voorkomen i). Zij worden blijkbaar meestal gekozen uit de „burgersquot;,
want de „gemeene Elinghenquot; beklagen zich over achteruitzetting door
de Raad, die de „adelquot; in niets meer heeft gekend, hoewel dit, volgens
de mening van de klagers, zeer nodig was geweest wegens de vele
verkeerde handelingen van het bestuur 2). Deze wijziging in het bestuur
doet ons zien dat de burgerij aan invloed heeft gewonnen, waardoor
de plaats dus een meer stedelijk karakter krijgt.

Alleen ingezetenen werden natuurlijk tot bestuursfuncties geroepen,
zodat ook 't archief van de stad Leeuwarden ons enige gegevens kan
verschaffen over 't taalgebruik van de Leeuwarders, en over de taal
die door anderen in hun correspondentie met de stad gebruikt werd.
Het archief is niet groot: tot 1515 bevat het ongeveer 140 nummers.
Hoe veel er wel verloren is gaan blijkt uit een register van brieven,
dat 26 Augustus 1486 begint en ongeveer vijf maanden omvat, in
welke tijd een honderdtal brieven en copieën geschreven zijn, die op
een enkele na alle verloren zijn gegaan, en waaronder waarschijnlijk
maar een nederlandse was

De oudste stukken zijn in 't Latijn gesteld. Uit de eerste helft van
de dertiende eeuw is er een brief van Liwerd aan de inwoners van
Lübeck 5); van 1299 een brief van Liowerth en Doeken aan Graaf Jan
van Hollands), van 1317 een verbond tussen Groningen en Leeuwarden')
'^an 1318 een brief aan Bremen ®).

) Enkele stukken die niet in 't archief voorkomen maar elders vermeld worden,
^yn ook opgenomen.

bekend is. Uit dat jaar zijn er twee oorkonden, die de vereniging van
Oldehove en Hoek met Leeuwarden vaststellen i).

Het nu volgende stuk van 1446 is een uitspraak vanKempaUnynga,
van stadswege gegeven in een geschil tussen verschillende hoofde-
lingen. Dit stuk is in het Nederlands, met enkele friese uitdrukkingen
{wrdelte dair Sipka schien sint, ende voirt van waldeda, onriucht, scand,
confuys....,). Kempa Unynga geeft later enkele „barenquot; (uitspraken
in geschillen) in het fries als schepen komt hij voor in een friese
oorkonde van het St. Anthony-Gasthuis Waarom het stuk van 1446
in het Nederlands is, is me niet duidelijk. Misschien om een verbond
dat Oostergo in 1444 met Groningen had aangegaan, waarbij de twee
contractanten een beroepsinstantie instelden«). Het is ook mogelijk
dat alleen de schrijver de schuld draagt van het onfriese stuk.

Er komen nu weer enkele friese stukken, waaronder een marktvrede
en brieven aan Dokkum.

In 1478 schrijven Leeuwarderadeel en Leeuwarden aan Lubbert,
gravetmeester ten Dam een brief in het Nederlands over 't slatten
van de Ee. Lubbert was waarschijnlijk geen Fries.

Er volgen nu verschillende friese stukken, tot we in 1482 ®) een
gildebrief voor de wevers van Lyowerden ontmoeten, die weer in het
Nederlands geschreven is. Stadsrechten werden dikwijls van andere
steden overgenomen, zo ook misschien deze brief. Mogelijk is ook
dat het Nederiands gebruikt is, omdat de wevers veel van buiten
Friesland kwamen.

Het eerstvolgende nederiandse stuk is een uitspraak van de stad
tussen de erven van Hendrik van Zwol en Willem Hertooch Alberts,
waarschijnlijk geen ingezetenen van Leeuwarden.

Enkele stukken aan Groningen gericht zijn, weer in het Nederlands.
Tegenover de zeven nederlandse stukken die hierboven genoemd zijn,
staan er ruim dertig friese.

Wij zijn nu het fatale jaar 1498 genaderd. De invloed van het
saksisch bewind doet zich gelden. Veel stukken zijn helaas niet be-
waard uit de eerstvolgende jaren. Met de Friezen handelt de stad nog
in 't Fries, maar met de Saksen ging dit niet. Zo zijn nog in het Fries

1) Singels 10, 11. Zie over deze oork.: A. van der Minne, De uitbreiding van
Leeuwarden in 1435. Leeuwarden 1435—1935. Leeuwarden 1935
Si. I, 150, Si. II, 84.
3) E. I, 15.
bl. 7.

de onderhandeUngen tussen de stad en de Kamstra's i), een register
van politieovertredingen uit de jaren 1503—1504, bevattende boeten
en straffen voor vreemdelingen en burgers van Leeuwarden 2), en
verder een aantekening over een boete aan Leeuwarden opgelegd
Maar niet fries zijn schuldbekentenissen aan de weduwe van Peter van
Uhns, een saksisch officier, te Leeuwarden gedood, aan de drost van
de graaf van Oost-Friesland en aan Jhr. Hans van Grumbach. Deze
stukken zijn oostelijk gekleurd: mit oren heyden kynderen, togesacht
syn, nae inhaÜ, itzelich termijn. Ook een schuldbekentenis aan Derich
Vercken, burger van Rinomunde (?), te Deventer aangegaan, is niet
fries.

De vraag van de stad aan Karei V en aan zijn stadhouder Floris
van Egmond om „privilegiën en de fryheidenquot; en de eed aan Karei
afgelegd, zijn ook nederlands.

In 1516 is het laatste friese stuk van de stad uitgegaan; 't is een
rentebrief voor een weeskind. De schrijver is de stadssecretaris Wilko
Folkert zoon *); het stuk bevat drie aantekeningen van hem. een
waarschijnlijk van 1516, de andere van 1522 en de derde van 1526;
alle drie zijn in 't Nederlands gesteld.

Het eerstvolgende stuk dat fries zou kunnen zijn, als de ver-
houdingen niet gewijzigd waren, is van 1526.

Deze stukken bestaan uit oorkonden van de landen Oostergo en
Westergo, van de grietmannen van enkele „delenquot;, van steden, of van
Particuhere personen in en buiten Leeuwarden. Enkele stukken zijn
copieën, wat voor het gebruik dat wij er hier van maken, geen
bezwaar is.

Het oudste friese stuk is van 1392 s); al spoedig volgt een stuk in
het Nederiands (1427). Het is een besluit van „Oesterga en Westergaquot;
vergaderd „toe Zneeckquot;, waarbij Leeuwarden de hoge rechtspraak
krijgt over 't gebied waarmee het uitgebreid was «). Waarom dit stuk

•) De laatste maal afgedrukt in „Leeuwarden 1435—1935quot;, bl. 4, ook in Charterb,
I, bl. 471.

nu weer nederiands is, terwijl het besluit van de uitbreiding een jaar
te voren genomen, in het Fries is opgetekend, is moeilijk te gissen.
Was dit stuk ook voor buitenlands gebruik bestemd of draagt de
schrijver alleen de schuld? Ik vermoed dat het laatste het geval is,
want een oorkonde in hoofdzaak voor Leeuwarderadeel bestemd, van
het jaar 1432 i), is ook nederiands. Tussen deze twee in ligt een friese 2)
ook van Oostergo en Westergo vergaderd te Sneek en enkele maanden
later als de eerste nederlandse geschreven.

Er volgt een reeks van stukken waarin 't Fries gebruikt wordt;
het Nederlands komt voor 't eerst weer voor in een brief van i486,'
waarin een zekere Claes Gerbrantz, die een doodslag had begaan te
Lewarden, bedankt voor de betoonde goedertierenheid s). Daar het
niet zeker is of Claes Gerbrantz burger van Leeuwarden was, valt
over dit stuk niet meer te zeggen.

Pas na 1500 worden de niet-friese stukken talrijker: van 1501 zijn
er twee brieven van geestelijken (de abt van Lidlum en van 't klooster
van Bergum); ook de saksische ambtenaren schrijven een meer of
minder hoogduits gekleurd taaltje {viertszygh gülden gerechent zwey
und zweytzigh styher, tzeytt «), u fruntscap weten to leisten Hertoghe
tzo Zussen, bis haer (tot hier), ghaer niet (gar nicht) wijr. «)

Het Fries ontbreekt echter nog niet. Leeuwarder burgers verkopen
m hun eigen taal een huis of geven kwitanties af (1504), beklagen zich
bij de stad wegens onrechtvaardige behandeling van stadswege onder-
gaan '), of vragen om bescherming tegen de vreemde steenbakkers »).
Daarna is het met 't Fries gedaan. Het eerstvolgende stuk dat men in
't Fries zou verwachten is van 1524.

Bij deze oorkonden zijn geen friese. Ze zijn o.a. afkomstig van de
abt van Corbey »), van de stad Lübeck, van Hertog Albrecht van
Beieren, van Keizer Sigismund, van Groningen, van Maximiliaan,

«) Singels 129. Uit een brief van Hertog George, de taal nadert overigens tot de
meer gebruikelijke Gepubliceerd in de Vrije Fries XII 215
') 1506 Si. I, 511
8) 1510 Si. II, 246.
») Ch. I, 76.

van Haarlem en van Amsterdam. Men gebruikt het Latijn, het Neder-
lands, het Hoog- of Nederduits; dat niet alleen het Latijn gebruikt
Wordt, bewijst dat de schrijvers weten, dat in Leeuwarden wel personen
aanwezig zijn die de gebezigde taal verstaan.

Uit 't vorenstaande volgt dat het Leeuwarder stadsbestuur tot
1516 het Fries gebruikte als administratietaai tegenover hen van wie
Verwacht kon worden dat ze deze taal verstonden, en dat omgekeerd
ook de inwoners van Leeuwarden en Friesland zich in de regel in die
taal tot de stad richtten; tegenover vreemdelingen gebruikte men in
later tijd het Nederlands, en dit bleef zo toen de vreemdeling meester
Werd in Friesland. Als na de opstand tegen het spaans bestuur de
regering van Friesland weer in handen komt van Friezen, is de onfriese
plooi al gelegd en blijft de toestand op taalgebied zoals die was, waar
Ongetwijfeld de band met de andere Nederlands sprekende delen, al
Was ze dan ook losser geworden, iets toe heeft bijgedragen.

De secretaris van de stad had, zoals te begrijpen is, veel invloed op
de taal van de uitgaande brieven. Nu zijn we slecht ingelicht over de
stadschrijver en zijn werk. Zijn hoofdwerk blijkt uit zijn naam. Het
stadsrecht van Leeuwarden i), waarschijnlijk tussen 1531 en 1537
Opgesteld 2), belast hem verder met 't registreren van sommige
schulden (art. 82) en met het verzegelen en ondertekenen van de
schriftelijke kennisgeving aan een vreemdeling op wiens goed arrest
gelegd was (art. 160). Hij had niet, zoals in Sneek, het recht al
de brieven te schrijven die de overheid uitgaf en bezegelde. ®)

Enkele namen van secretarissen uit de tijd voor 1500 zijn ons
bekend. Omstreeks 1460 bekleedde een zekere Sicke Scriwer het
ambt jjj jL499 een Paulus, scryver, notarius oft een oirken des
tteüighen Romerschen Ryxes ®). De naam van de eerste ontmoetten
ook in een oorkonde van het St. Anthony-Gasthuis ®), die hij echter
quot;iet heeft geschreven, zoals uit 't schrift bhjkt.

) Telting II, bl. 214—275.
) Telting II, bl. XI.
') Telting I, bl. 173.
*) Singels 24].

Meer weten we van de werkzaamheden van twee andere schrijvers,
waarvan de tweede Wilco Folkertszoon, onmiddellijk of in ieder geval
kort na de eerste, Hemma Oddazoon het ambt kreeg. Daar beiden
secretaris waren in de tijd dat 't Fries zijn plaats in de administratie
verloor, wil ik bij hen even stilstaan.

Hemma Oddazoon is na 1500 een belangrijk persoon in Leeuwarden.
Er kan weinig gebeuren of hij is er bij aanwezig in de een of andere
functie. Toch is het moeilijk om precies zijn positie te bepalen. Hij
was meester in de rechten en notaris; als secretaris komt hij voor in
1503 1), wellicht was hij 't al eerder, daar hij in 1501 als arbiter „van
ws steds weynaquot; voorkomt in de geschillen die de stad met de
Kamstra's had 2). Daar in 1499 nog Paulus als secretaris wordt
genoemd, is men geneigd te vermoeden dat deze kort daarna is over-
leden en door Hemma werd opgevolgd; in 1508 en 1510 was hij schepen
in Leeuwarden in 1511 forwarer (plaatsvervanger van de grietman)
in Leeuwarderadeel en Tietjerksteradeel ®) en in 1512 burgemeester
van Leeuwarden ®). In hoeverre deze functies met het secretariaat
waren te verenigen, is mij onbekend; een andere secretaris uit deze
tijd ken ik niet. In 1514 wordt zijn naam in het Register der Archieven
van het Witte Nonnenklooster nog genoemd bij de overdracht van
land. Kort daarna zal hij overleden zijn.

Zijn functies zijn in overeenstemming met zijn bezittingen. Uit
't register van den Aanbreng (1511) bhjkt dat hij eigenaar is van een
tiental „stedenquot; in Leeuwarden, welk aantal later door koop nog
vermeerdert. De meeste van deze bezittingen zijn aan een klooster
gekomen dat door Hemma's dochter gesticht Werd Hoewel hij niet
tot de rijksten behoorde, was hij toch een van de aanzienlijken van
Leeuwarden, die door zijn grondbezit omgang had met de „adelquot;.

Ook zijn opleiding tot meester in de rechten maakte hem zeer
geschikt voor zijn betrekkingen, vooral in een tijd als die van de
saksische overheersing, waar bekwame lieden die met de vreemdeling
konden omgaan, vereist werden. Bij de saksische regering was hij

Dit is niet geheel zeker. Paulus noemt zich schrijver (bl. 41), wat nog niet
hoeft in te sluiten dat hij secretaris was.

Si. II, 226 en Oudarchieven kast B. Laad I no. 24.
5) Si. II, 253, Singels 1386.
«) E. Gesch. beschr., bl. 319.
') E. Gesch. beschr. bl. 127 vv.

blijkbaar een gezien persoon. Jancko Douwama vermeldt zijn aan-
wezigheid in regeringskringen i).

Hoewel hij secretaris en notaris was, zijn er met zekerheid niet
Veel stukken aan te wijzen van zijn hand. De mededeling van Singels
bij no. 69, is waarschijnlijk onjuist; ook het testament dat in de
oorkonden van het St. Anthony-Gasthuis voorkomt met zijn naam
en dat Eekhoff aan hem toekent, heeft hij niet geschreven. Het is
althans een heel ander schrift dan de stukken die ongetwijfeld van
zijn hand zijn zijn drukke bezigheden hebben wellicht hem ver-
hinderd zelf veel te schrijven: hij heeft het laten doen.

Belangrijk voor ons onderzoek is nu hoe Hemma Oddazoon tegenover
het Fries stond. De stukken die van hem bekend zijn, zijn aUe fries.
Dit was de taal die hij bij voorkeur gebruikte, wat duidelijk blijkt uit
t volgende. In 1508 doet het saksisch bewind een uitspraak in een
geschil tussen Kollum aan de ene zijde en Uptwysel en Buitenpost
aan de andere zijde over 't graven van een vaart Deze uitspraak is
fiiet in het Fries, maar in het Nederlands. Hemma Oddazoon wordt
door de raad van de hertog tot gedeputeerde benoemd om de beslissing
hekend te maken. Hij doet dit vier dagen later in de kerk teKoUum,
en schrijft zijn oordeel in het Fries achter op het nederlandse stuk. De
nederlandse tekst heeft hem dus niet van zijn landstaal kunnen af-
brengen.

2ijn opvolger was vermoedelijk Wilco Folkertszoon. Hij komt het
eerst als secretaris voor in een rentebrief van 18 Juni 1516 Hij over-
leed volgens een aantekening in de recesboeken van Leeuwarderadeel
25 September 1537, en wordt daar genoemd „expertu homo nemine
charissimusquot; ®). Ook hij was notaris en enkele testamenten door hem
opgemaakt, zijn bewaard quot;gt;).

In 1511 had hij volgens 't register van den Aanbreng twee koegrasen
m huur en één huis in eigendom zonder de grond. Zijn bezittingen

,') O.a. 1528 dat van Dr. Tietema. (Charterb. II, 548) en in 1530 van iemand
uit Bergen op Zoom te Lw. overleden. (E. I, 125).

waren dus niet groot, en in tegenstelling met Hemma Oddazoon, zal
hij van zijn pen hebben moeten leven. Dit blijkt ook hieruit, dat de
meeste stukken waarin zijn naam genoemd wordt, door hem zelf
geschreven zijn.

Van zijn hand zijn twee friese stukken: de bovengenoemde rente-
brief, die hij als stadssecretaris schreef, en een stuk uit 't archief van
het St. Anthony-Gasthuis i); het eerste is van 1516 en het tweede van
1530; dan is er nog een copie van 1519, die ons hier niet van dienst
kan zijn.

In het Nederlands zijn vele stukken uit 't stadsarchief en uit
't archief van 't St. Anthony-Gasthuis Wilco Folkertsz. schreef
dus zowel Fries als Nederlands, maar de laatste taal is voor hem de
administratietaai. Maakte zijn voorganger bij een nederiands stuk
een aantekening in 't Fries, hij doet omgekeerd 4): bij de rentebrief
van 1516 zet hij enkele jaren later opmerkingen in het Nederlands,
zo ook bij een andere friese rentebrief evenzo bij de volgende e)

Ook in zijn testamenten doet hij zich kennen als de man van de
nieuwe zwier: In die naeme Goedis, amen. In den Jaer onses Herenn
Jhesu Christi geboerte dusennt vijfhondert ende dertich, op ten sess
ende twintichsten dach des maents Martij, omtrent negen wren voer-
middage, ter derder indictien, der pontificatiën onsers alderhellichsten
vaeders in Christo en de Heren, Herenn Clemens, nae der godhker
voersienicheit die soeuennde Pawes, in zijn achste jaer, regnierende
die alderdoerluchtistenn, groetmachtichsten, victorioesten en de
glorioestenn fursten en de Heren Charles, erwelter romischer Koeninck
en de Keijser, in syn twaelffte jaer, heeft .... enz. ').

Men vergelijke daarmee een fries testament: In den namme Godis,
amen, Int jeer ws Herens m. vc ende een, op Palma-jond, so hab ick
Sibbel, enz. 8).

Mogen wij Wilco Folkertsz. niet beschouwen als de ambtenaar en
de dienaar van de nieuwe toestand waarin de derde stand in
Leeuwarden het gezag in handen kreeg? Is hij, de eenvoudige maar

*) Het dorso van E. I, 123 dat fries is, is niet van de hand van Wilco Folkerts,
zoals men uit de opmerking van Eekhoff zou kunnen afleiden.

knappe burger, daarom in 1516 secretaris geworden? We herinneren
ons dat sedert 1515 de „adelquot; niet meer het oldermanschap bekleedde;
ook later is er strijd tussen de grondbezittende adel in Leeuwarden
en de bouwgrond behoevende burgerij, zodat Karei V aan de inwoners
van Leeuwarden het recht geeft de grondprachten op hun huizen
liggende, te aUen tijde met de 20ste penning af te kopen^). Te bewijzen
IS het bovenstaande niet; waarschijnlijk lijkt het me wel.

Wellicht kan ik hier 't best de aandacht vestigen op een eigen-
aardigheid van Wilco Folkertsz.' spelling, die misschien later nog eens
een spoor doet vinden van de invloed waaronder hij staat. Bij geen
Van de schrijvers is de verdubbeling van de consonanten zo sterk als
bij hem: onss, nakomennde, ffoeck, segell, onnsse; ook in zijn friese
stukken is deze gewoonte doorgedrongen, hoewel het verschijnsel
daar toch zeldzaam blijft. Ik vermoed dat hier hoog- en nederduitse
mvloed werkt. In de stukken van de saksische regering (hoogduits)
komt deze medeklinkersophoping ook voor, die 't middelnederduits
ook kent ®).

Ik heb mij de vraag gesteld of wellicht voor meer intern gebruik
Wüco Folkertsz zich nog van het Fries bediende. Een ontkennend
antwoord gaf een archiefstuk van 1535 Dit is een uitspraak tussen
de stadsregering en de eigenaar van een huis dat moest worden af-
gebroken. Aanwezig is het concept en het getekende origineel. Het
Concept is niet frieser dan het eigenlijke stuk. Wel wijzen de af-
^jkingen op de variërende spelling bij eenzelfde persoon, de s en de
^sselen, de dubbele klinkerspelling verdwijnt of verschijnt, af-
stortingen worden opgelost. Om enig inzicht te geven in de spelling
Van Wilco Folkerts laat ik de voornaamste varianten hieronder volgen:
Conceptnbsp;Het authentieke stuk

De opvolgers van Wilconbsp;Folkerts waren Johan Rommerts of
Rommarts, die van 1537—1540 het secretariaat waarnam, en Matthijs
Rommarts 1540—1571 (?).

Uit het behandelde bleek dat de verschillende groepen van de be-
volking tegenover het gebruik van het Fries in geschreven stukken
niet gelijk stonden. De geestehjkheid is in onderhng verkeer niet aan
het Fries toegekomen, van het Latijn heeft ze zich onmiddeUijk
gewend tot een oostelijk en fries-gekleurd Nederlands; als de vreemde-
hngen meester geworden zijn, laat ze het Fries ook tegenover de leken
spoedig glippen. Nu vormde de geestelijkheid geen gesloten fries
milieu; de monnikenorden stonden in verband met die uit de om-
ringende landen en onderhielden daar gemeenschap mee, waarbij de
friese taal niet als middel kon gebruikt worden. Geregeld werden de
kloosters bezocht door de oversten van de orden; monniken uit andere
streken werden naar friese kloosters overgeplaatst en omgekeerd.
Het Dominikaner klooster i) in Leeuwarden b.v. behoorde aan-
vankelijk tot de „Duitse provinciequot;,evenals alle Nederiandse kloosters;
later kwam het bij de saksische, waarover meester Eckehart een tijd-
lang het bestuur had. Studenten uit het klooster trokken naar Keulen
en Erfurt. De prior bezocht de provinciale kapittels en ontving ook
het kapittel, o.a. in de jaren 1327 en '75. Bijna een eeuw later ging het
Leeuwarder klooster na enig verzet over naar de hollandse con-
gregatie. Deze was opgekomen op aansporing van Philips en Karei van
Bourgondië, wat de genegenheid van 't friese klooster om zich bij deze
congregatie aan te sluiten niet zal vergroot hebben. Het opleidingshuis
voor deze provincie was Rostock, zodat de Friezen bleven doorgaan
in Rostock te studeren.

1) T. Brandsma, De Greate Tsjerke en de bünte Papen. Frysk Tinkboek
Ljouwert 1435—1935, bl. 78 en w.

Vreemde priors staan soms aan 't hoofd van het klooster. Zo vind
ik in 1484 vermeld als prior van de Jacopinen (Dominicanen) Dirk
Symonszoon van Haarlem en als supprior Johan Duker van Leyden i)
en in 1502 als prior en supprior Gerrit van der Grave (plechtiger
Gerardus van Graeff) ®) en broer Frans van Leyden

Onder Karei V werden de kloosters zelfs min of meer ontfriest.
..De kloosters, met hun bonte bevolking leden van internationale
stichtingen als ze waren, konden er mogelijk toe meewerken de Friezen
quot;Wat te ont-friesen. Maar zelden komen in Karel's tijd inwoners van
het gewest van huis uit aan het hoofd der inrichtingen voor. Het is
een Theodoricus Hattum, een Petrus Purmeranus, Bernardus Eist,
Cornehus Enchusanus, Theodoricus Oetmersum, etc. Ook de klooster-
hngen schijnen niet overwegend Friezen meer te zijn geweest.quot; ®)
Het vermelde in dit citaat kan niet van invloed geweest zijn op het
Verlaten van 't Fries als schrijftaal tegenover de leken, want dat feit
had toen zijn beslag al gekregen, echter kan en zal 't wel meegewerkt
hebben om 't Fries uit het mondeling verkeer van de hogere standen
te verdringen.

De meer ontwikkelde kloosterlingen kenden dus naast het Fries
ook een nederlandse taal, natuurlijk min of meer gewestelijk gekleurd;
daardoor was maar een kleine stoot nodig om de geestelijkheid geheel
Van het schriftehjk gebruik van 't Fries te doen afzien, en toen er een
forse stoot kwam van de zijde van vreemde overheersers, was het met
het Fries in de administratie van het klooster gedaan.

Hoe ver is men in Friesland dan verwijderd van de tijd dat de be-
woners van Bolsward een uit Utrecht gezonden rector van de kerk
Peigerden te ontvangen omdat hij geen Fries was (1327) ®), en dat
de Bolswarder deken ,,fry ende Frieschquot; moet zijn (1455) en geen
'■Tyoesch prester ner diaken of subdiaken deer Tyoesch see moetten
foersprecka wessa, meer dan in hiara selvis claegaquot; (a.b.).

) Abten van Klaarkamp waren o.a.: 1478—94 Johannes van Goch; 1524,
Joh. V. Hoechstraten; 1528,1533 Albertus Zwollis; 1537—1539 Joh. v. Delden;
5 5--1550 Ger. v. Sutfen 1554—1558 Theodorus Leovardie; 1560—1565 Eyso
lUinck van Dwingelo; 1572—1580 Gerardus J. Leovardiensis. Zie Dr. Botke,
® gritenij Dantumadiel, Dokkum 1932, bl. 201.
) Theissen bl. 278 en 279.
) Kalff Gesch. Ned. Letterk. I. 34.
) Si. II, 38.

De „adelquot; had in de stad ook grote belangen; in Leeuwarden stonden
in de 16e eeuw ongeveer 40 huizen, door geslachten bewoond, die men
tot de „adelquot; kan rekenen, en in de nabije omstreken van de stad nog
10 1). Toch hadden de „edehngenquot; meer omgang met het platteland als
de industriële en handeldrijvende middenstand. Daar hadden ze hun
bezittingen en woonden hun pachters, daar ook woonden vele familie-
leden. Zij huwden meest met friese geslachten, soms met groningse,
zelden met hollandse. Niettemin kwamen ze ook met het buitenland
in aanraking door studie en reizen; ook nemen ze deel aan de regering,
zodat zij dan met de vreemdeling in connectie komen. Uit de stukken
valt niet te bewijzen dat de adel veel langer aan 't Fries als schrijftaal
heeft vastgehouden als de burgerij. Men kan dit vermoeden en daarbij
enigszins steunen op de brief van Bucho ab Aytta aan Gerrold thot
Herama die in 't Fries is (1512), hoewel een brief van dezelfde,
twee jaar eerder geschreven, aan het St. Anthony-Gasthuis, al neder-
iands was. Ook uit latere jaren zijn nog enkele friese brieven bewaard
maar daar hier geen vergelijking met nederlandse te maken is, en
de verhouding van 't gebruik van 't Fries tegenover 't Nederlands
dus niet bepaald kan worden, kunnen ze ons hier niet dienen. Dergelijke
brieven van „burgersquot; ontbreken echter, en dit negatieve bewijs zegt
toch wel iets. Ook voor het spreken van het Fries door adellijke
personen naast het gebruiken van Leeuwarders of Nederlands door
ambtenaren hebben we een gegeven

De burgerij was door handel en bedrijf afgescheiden van het platte-
land. De scheiding was wel niet zo streng als ze later meer en meer zou
worden, want verschillende ingezetenen van de stad oefenen het
veehoudersbedrijf nog als nevenberoep uit en behoren dus mee tot de
sociale kring van de boeren. Het merendeel van de stedehngen vindt
echter zijn bestaan in handel en nijverheid. De handel brengt hen ook
in aanraking met de plattelandsbewoners van wie gekocht of aan wie
verkocht moet worden, maar voert toch ook buiten de eigen grenzen,
zoals we zagen Tweetaligheid zal dus bij deze kooplieden voorge-
komen zijn.

Ook studeerden burgerszonen buiten de friese grenzen, en die terug-
kwamen verdwenen niet alle in de kloosters, maar sommigen er van

oefenden een vrij beroep uit. Zij vormden ook een deel van de
ambtenaren. Ook deze waren tweetalig.

Hierbij komen nu de vreemdelingen die uit naam van een niet-
friese regering het land besturen. Soms bleven deze in de stad en werden
Friezen, maar vooral de hoge bestuurders vertoefden ongaarne in het
noorden en bleven de banden met de zuidelijker streken aanhouden,
waarheen ze gewoonlijk na enige jaren weer verdwenen, om door
andere vervangen te worden. Behalve ambtenaren vestigden, zoals
we zagen, ook particulieren uit vreemde streken zich in de stad. Hun
aantal mag niet groot geweest zijn, zij versterkten het niet-friese
element, dat door de regeringsteun al zo'n voorsprong kreeg.

Over het onderwijs in Leeuwarden is zeer weinig bekend; bij sommige
kloosters zullen kloosterscholen geweest zijn i). Een enkele naam is
bewaard gebleven: een testament van 1499 noemt als getuige een
broer Gysbert fan Boelzwerd lesmaester in Lyoewerd. In de stichtings-
brief van het Old-Burger-Weeshuis, die echter al uit 1534 is, wordt
ook over 't onderwijs aan de weeskinderen gesproken de stichtster
wil dat de kinderen „toe schole gan (om die geboden Godis, die gelof
ende dat vader onse) toe leren, ende schriuen, die dar toe geschicket
synt, ende laeten se doch niet over die strate lopen, holter een gude
scarpe mede byquot;. In 1525 werd door de stadhouder te Leeuwarden
een particuhere school opgericht, waarop vooral Latijn onderwezen
werd; in 1541 kwam er nog een bij, aan 't hoofd hiervan kwam Mr.
Comehus Colebertus van 's Hertogenbosch te staan. Enige jaren later
werd 't onderwijs opnieuw georganiseerd.

Helaas is mij niet bekend in welke taal het onderwijs gegeven werd.
Ik kan alleen vermoeden dat in de friese periode het Fries de voertaal
was, dat misschien wel eens door een fries-nederiandse mengtaal ver-
vangen werd. Op de latijnse scholen zal die fries-nederlandse meng-
taal ook na 1525 gesproken zijn om langzamerhand voor het Neder-
lands te wijken. Dat iemand uit den Bosch hier naar toe geroepen
Werd, wijst daar wel op.

Om hoger onderwijs te ontvangen moesten de Friezen buitenslands
reizen. Vooral de universiteiten van Rostock, Keulen en Leuven werden

E. Gesch. beschr. I, bl. 149. In E. I, 19, jr. 1456 wordt een school genoemd,
waar die is, wordt niet gezegd.

bezocht. In het matrikel van Rostock staan van 1425 tot 1508 een
kleine 50 Leeuwarders opgetekend; tot 1705 volgden dan nog 46; dat van
Keulen bevat een vijftigtal friese namen. Van Leuven stonden mij geen
gegevens ten dienste. In deze plaatsen maakten de Friezen ook kennis
met de volkstaal, zoals van zelf spreekt. Onder bourgondische en
oostenrijkse invloed zocht men ook de franse universiteiten op. Jancko
Douwama vindt dat althans voor zijn kinderen om twee redenen
wenselijk, zoals hij uit de gevangenis in de „instructie an syn wijffquot;
meedeelt, waarvan ik hier een gedeelte laat volgen:

,,Off dw sterweste, foer dat vnse kijnderen tot hoer jaren coemen,
dat al mogelijcken is, so wilt also spreken met dijne Curatoers, dat se
foer al vnse jungesten kijnderen holden bij der schoeien; en soe froe
als se daer to bequaem sint, datmen se dan scicke in Franckrijck, to
Parijs, often to Orliens, ende niet in dese uniuersiteiten, als Colen,
Lowen, often Rostock. De oersaecke is dubbelt: in dese Nederlande-
schen uniuersiteiten worden fast alle den Frieschen studenten ghe-
bracht, om dattz wal gelegen is, hoer to bestellen, tgene hoer noet is
to hebben; de studenten foersellen hoer bij en ander, ende leren beth
drincken, spoelen en ander sulcke dingen, dan tgene, waerom se daer
gesant sint; en wel dat niet mede doen wil, den wordt foeracht ende

lijck to drincken, alst in dese Nederlanden wal is; wij, Friesen, plagen
den roep to hebben, dat wij drunckers weren; dan in anderen, vnse
bij gelegen, landen weten se oeck wal, meer dan hoer noet weren, daer
fan to spreken, etc.] en het meesten, se leren daer mede de Walschen
spraecke, dat hoer wal groetlijcken in staeden mochten comen i).

Wanneer in het laatst van de 15de eeuw de ontwikkeling toeneemt
en de vraag naar allerhande wetenschap groter wordt, komt de boek-
drukkunst de copiisten te hulp en verschaft aan de lezers de begeerde
kennis. Heeft deze uitvinding ook invloed gehad op het verdwijnen
van het Fries uit de steden? Ongetwijfeld werd het gemakkelijker
nederlandse werken te lezen wanneer daar behoefte aan bestond, en
wanneer straks dan ook de Hervorming komt, worden de geschriften
voor en tegen de Reformatie ook hier gelezen en ze zullen ongetwijfeld
de kennis van het Nederlands, al of niet oostelijk gekleurd, bevorderd
hebben. Maar dan is de ontfriesing al gekomen, zodat deze geschriften

niet als de oorzaak kunnen beschouwd worden. Bovendien de drukker
en boekhandelaar richt zich naar de vraag van zijn kopers, en als er
behoefte was geweest aan fries werk, dan zou dat ongetwijfeld ver-
schenen zijn.

Toch lijkt het me gewenst het weinige wat mij uit deze tijd bekend
is over de boekdrukkunst en het Fries, hier mee te delen. Er is een
friese incunabel, een verzameling van friese wetten, gedrukt omstreeks
1470. Waar het werk gedrukt is, is niet met zekerheid te zeggen;
sommigen vermoeden in het Dominicaner klooster te Leeuwarden,
anderen te Keulen of te Leuven i). Mocht het al in Leeuwarden gedrukt
zijn, dan is deze drukkerij vrij spoedig weer verdwenen. Het duurt
dan een hele tijd voor er weer sprake is van een boekdrukker in
Leeuwarden. In ± 1557 wordt een zekere Johannes Petreus als zo-
danig genoemd, maar van zijn werkzaamheid valt niet veel te zeggen.
In 1573 vindt men dan weer een boekdrukker namelijk Isebrant
ter Steghe 2). Na die tijd gaat de boekdrukkunst te Leeuwarden goed
vooruit. Dat dan het Fries uit 't schriftelijk gebruik verdwenen is,
hoeft geen betoog meer.

Het eerste aan mij bekende friese gedrukte werk, na de boven-
genoemde incunabel, is een huwelijkssamenspreking van 1609 met de
nederlandse titel: Een tsamensprekinghe van Wouter ende Tialle
Ook nu blijkt dus, dat wanneer het verlangen of de behoefte naar fries
Werk er is, de boekdrukker het wel wil leveren. In een tijd dat het
drukwerk in verhouding wel veel goedkoper geweest moet zijn dan
nu, kan ook de betrekkelijk geringe omvang van het taalgebied geen
grote hindernis zijn geweest. Dat er zo weinig in het Fries gedrukt werd,
%t dan ook aan de schrijvers en lezers, die het belang van een htteratuur
in eigen taal niet inzagen, en niet aan de drukkers en boekverkopers.

Uit het voorgaande is gebleken dat het Fries onder de saksische
en Oostenrijkse regeringen als administratietaai is verdwenen; vooral
onder het oostenrijkse bestuur neemt 't gebruik van 't Fries snel af.
Het is de vraag of hier nog bijzondere redenen voor aanwezig zijn
geweest. Het saksisch intermezzo heeft zeer kort geduurd (1498—1515),

W. Eekhoff, Cat. der Stedelijke Bibliotheek van Leeuwarden. Leeuwarden
1870 bl. 410 v.v.

Opnieuw uitgegeven in: Drei friesische Hochzeitsgedichte aus dem 17.
Jahrhundert von J. Haantjes und G. G. Kloeke. Hamburg 1929.

en het was niet te verwachten dat in die korte tijd het Fries zou be-
zwijken; maar toch dunkt 't me mogehjk dat het Fries zich beter kon
handhaven tegen het Hoog- en Nederduits van de saksische ambtenaren,
als tegen het Nederlands van de oostenrijkse regering. De eerste talen,'
vooral 't Hoogduits, waren toch minder bekend als het Nederlands,'
waardoor het Fries ook de taal bleef van hen die wel 't Nederlands
ten dele beheersten, maar niet het Duits. Dan had de saksische
regering geen andere Nederlands sprekende gewesten te besturen en
Friesland was dus staatkundig nog niet opgenomen in een Nederlands
sprekend gebied. Onder Karei V wordt dat anders. Friesland wordt
een onderdeel van de Nederlanden, komt in nauwer contact met
Nederlands sprekende gebieden, en wordt van Brussel uit bestuurd.
Het lijkt mij toe dat deze omstandigheden mee van invloed geweest
zijn op de snelle teruggang van het Fries onder Kareis bewmd.

Ons rest nog te onderzoeken of de vreemde regeringen door „taal-
besluitenquot; het Fries teruggedrongen hebben. Geen enkel dergelijk
besluit is mij bekend; ook geen verzoek van de Friezen om in de
administratie hun moedertaal te gebruiken. Beide partijen schijnen
geen behoefte aan bijzondere maatregelen gehad te hebben. Verboden
was het Fries dus niet. Bij het hoogste gerecht, het hofgerecht, kon
men m de saksische tijd wel met friese stukken terecht. Een Leeuwarder
burger die zich door de stad benadeeld voelt, zegt „dat ick appelleerij
ende byroep van da byswieringhe foersn aen ws g.h. van Zassen
regenten ende hoffgheriucht yn Frieslantquot;, hij vraagt nu aan de stad
„apostelen ende seindelbrieven mey welcke ick my mey presenteerya
ws allerg. ffurste van Zassenquot; i). Helaas blijkt niet welke stukken hij
meegekregen heeft, als hij tenminste iets heeft ontvangen. In Pingjum
heeft men in 1504 een fries dijkrecht gemaakt dat bij de saksische
regering is ingeleverd, zoals uit het opschrift „Ordenung der Inteichequot;
blijkt. Dit opschrift is met een andere hand geschreven als het stuk
zelf, zoals Sipma meedeelt Friese koopbrieven worden door de
saksische regering bevestigd, evenwel niet in het Fries.

Ook onder de regering van Karei V wordt 't Fries door de griet-
mannen bij rechtshandelingen nog gebruikt

Dat de invloed van de taal die de regering gebruikte, toch zeer groot
was, bhjkt duidelijk uit het Leeuwarder archief: uit de jaren 1515—

1) Si. I, 511. Zie over deze „apostelenquot;, enz. de Saks. Ord. van 1504, art. 37.

1525 zijn er veertien stukken bewaard gebleven die tussen de stad en
de regering gewisseld zijn. Slechts één Fries stuk ging in die tijd van de
stad uit, niet naar de regering, maar naar een particulier (1516).

In het hiervoor gegeven overzicht zijn de oorkonden ter wille van
de groepering verdeeld in friese en niet-friese; de scheiding is echter
niet altijd zo scherp als de indeling zou doen vermoeden. Wel zal
niemand de oorkonden die ik boven fries genoemd heb, anders be-
oordelen, maar toch is er bijna geen friese oorkonde waar niet even
vreemde invloed om de hoek komt gluren, evenals er geen niet-friese
IS, waarin friese invloed ontbreekt.

De derde en vierde groep is klein; hierboven zijn ze bij de neder-
landse gerekend.

Om de nederlandse invloed te laten zien geef ik hieronder de eerste
nederlandse oorkonde uit het St. Anthony-archief, naast een friese;
beide houden een bevestiging door het gerecht van een koop of
schenking van onroerend goed in.

Alle da iene der diit breeff
sciat iefta heret lezen so dwa wij
beneko syuxzama aldermaw to
lewert en.de da mena schepenen
kùid 2)

Ook afgedrukt in Si. I, 63.
kuid. De aanduiding van de lengte
van de klinker, die in het ofri. niet aan-
gegeven was, door i of e is ws. aan het
^ederlands ontleend. Zie Kloeke,
Teuthonista 8, 139, maar ook Gosses
§ 147 w.

Wy doedo allert zoen olderman
ende die mene scheepne« to
lewarden doen kündich en de
oppenbaer mit desen openen ®)
breue dat ywe die schroeder
quaw in onse stadrmcht ende
boed op en steed vaw sinte

ende vppew bere i) mit deze 2)
opena 2) brewe. det buwa hay-
thuwmawa kom in vze sted riucht
ende baed vp fan sunte anthonius
weghena da stadden, aldeer
blankenborch vppa stenzen had.
ende den nesta steyd vp det
west. aldeer kampo abbama jowen
had to da jesthus. ende owers
da Staden al deer joweke burmaw-
ninggha wteka jellema ende
frowcke mynnama destelika tyda
jesthus jowen habbet. twiska
beneko hus syuxzama ende jella
steyt sipkama. ende furd aen
steyt twiska jella steyd ende
jelteko wigghama steyd. an dey
ende den owera ende tredda ende
a noch.

ende al da jene al dert on ging
dam wart nogheUk kundeghet
alzo der nema da bode weer

De schrijver heeft het verband
tussen de twee woorden uppenbere en
opena niet gevoeld; open komt slechts
hier en in de voorg. oork. van het
St. Anth. Gasthuis (E. I, 6) voor, en is
ws. overgenomen. Gosses § 126.

Uppenbere kan klankwettig zijn,
maar ook heel goed overgenomen. De
vraag is wanneer 't voor 't eerst voor-
komt. Ook epenber komt voor.

Van kundigia bekend maken. Dit
vb. zal wel ontleend zijn, of gevormd
naar 't ontleende kundig. Het Fries
heeft vormen zonder n, zie de derde
oork.: keda.

AnthoniMs ende wande gasthuse
wegene aldaer i) kampa abbama
sinte anthonius gaf ende die
gasthuse daer i) focka op die
waerd plach op to wonen daer
die ene eynde gaet an die straet
op de waerd ende die ander
eynde mit der noerdwesterhorne
an sinte Anthoniws hof, daer
huusma^) heihge« en stede hebben
by die wester egh daer kawpa
abbama oeck gheuen heuet by
de oester eg onse Ueue vrowe to
nyewhoue en stede daer kampa
voers gheuew 3) ^evet daer
beenka syuxsma van nyenhoef-
ster koft 3) heuet daer ywe voers
op boed heeft een warf ander
warf ende dardwarf ende dicke
noech

ende die Erfnamew ende die
vrendew worde« noechlic ont-
boden ende om dessen ») wille

®) Warf zou ook Fries kunnen zijn
zie Si. I, 18; meestal wordt in 't Fries
een andere vorm gebruikt.
®) 't Prefix ge- ontbreekt.
') 't Prefix ontbreekt, fri. voort-
zetting met gewijzigde betekenis: noflik.

sette neer weder spreeck i) owers
den dij prior to jacopinem. ende
dij tande een ald breeff fan da
eena steyd. alze dat dij prior
Ward reed lauweth i) ende set
lauweth.

ende wij bij fulla deghem ende
mit riuchta riucht habbet sunte
anthonius jesthus ferddebon deen
vp deze vors Staden.

ende wij bij fallet alla handem
bij da masta felliwgghem aldeer
wij bij falla moghen dat himmew
newma wald neer vnrincht dwe
in deze vors, stadem

Weer sette betekent tegen op-
komen, bezwaar maken tegen. Moei-
lijker is te beslissen welk werkwoord dit
IS. In deze betekenis komen voor:
with sette (Si. I, 9, 109), wir sette
(Si. I, 18, 60, 66), wr sette (Si. I, 101),
ipn soth (Si. I, 151), ende disse boda
nymma werseth ner wer setta wolda
(Si. I, 56), nemma wersset ner wer-
spreke (Si. I, 59), wedersprecka of
weder setta wolde (Si. I, 43).

Ze kunnen teruggebracht worden tot
^ee werkwoorden: wersia (ohd. wirsón,
^•W. i.V. wars), en with-, wither-
weder-, wer- setta tegenstellen.

Wellicht was er aanvankehjk enig
onderscheid in betekenis. Moest bij
wedersetta een pand gesteld worden?
Later begon wersia vermoedehjk te
verouderen, en werd 't meer en meer
vervangen door weersetta. Hier is ws.
weersetta gebruikt.

dat dese boede niemant wederset
noch weerspreek soe hebben
wy olderman ende scheepne«

by volle daghen ende bij volle
xiuchï sinte AnthoniMs, die gast-
huse ende die armen ghegenew
freedban;

ende wy biuelent alle handew
dat by die meeste vellinge
daer wy byedew moghew dat
hem neymant weit noch on-
recht en doe dese voers steed
ende latew hem rustelikew ende
mit Vreden brnken

1)nbsp;Deze formule is uit 't Fries over-
genomen, zie fri. oork. bl. 55 noot 1.

2)nbsp;Een mengvorm tussen de friese
en de nederlandse vervoeging. De t
begon echter in het Fries al te ver-
dwijnen, vooral bij enclitisch gebruik
v. 't pron. Zie fri. oork.: habba wy.

in een i) orkund 2) der werheit
so habba wij vors diit breeff bij
segelet mit vze stad s) secreet
^nde vm een marra festicheit so
habba wij beneko vors ende
henneko thadiwggha jacop wika-
ma schepenen diit breeff mede
bij segelet mit vze segelem int
jeer vsw Herens «) M CCCC ende
XXXin des wernesdeys efter
sunte andreas den appostel

Orkund is ws. wel geen Fries. De
fri. vorm is orkenda, orken getuige.
Het is me niet bekend of dit woord in
deze formule voorkomt, wel betekent
het een persoonlijke getuige. Friese
formules zijn: in een werheit disses
brevis, in en ticuch, in en festicheit.

Een mnl. vorm, zie § 112, die in
de oorkonden, waarvan 't slot meest
zeer door 't ned. geïnfecteerd is, veel
voorkomt, zelfs wanneer in de tekst de
fri. vorm hera wordt gebruikt, zie
E. 1,4 (Si. 1,50); in E. 1,16 jr. 1450 (Si. I,
113) beide vormen naast elkaar: int
jeer ons Herens M.CCCC. ende fijftich
des fredes ney ws hera himelfirdes
achtenda.

In en orkond der waerheit soe
heb ick doedo allert zoen voers
ende sipko mennama ende beenko
syuxma scheepne« onse segelen
hiir byneden an dessen breef ghe-
hangew ^nde om en marre i)
vasticheit deses breuis soe hebbe«
wy voers bynamede rechteren 2)
onsestadsecreet hiir bynedew mede
an ghehangen. Ghescreuen Int
Jaer ons h.eren dusent veer-
hondert twe ende veertich, des
vryendaghis nae sinte Mathias-
dach apostel.

') Eekhoff las marre. De plaats is
onduidelijk: waar 't eerste deel van de a
moet staan zit een motgaatje.

Ik laat hier nu nog een friese oorkonde met een zelfde rechts-
handehng volgen; deze is vijftig jaren later als de nederlandse
geschreven.

Wy Auldermanwew Scheppenen en^^e Reed der Sted lyouwerd
bykannit exvie bytiogit mey dit jenwirdich breeff hoe dat toe ferra
WS als foer riucht is kommen Tyerck douwa zoen ful machtich fan her
bena wegena toe wirdum brochte toe boduw ende baed op in
wse standena bnurspreeck fan her bena wegena forsquot; den steed ther
klocka mitta eeffter Steeden ende kame^-en deer op dan steed staed
lidzende op der selff hima alsma wther haga streta gheet oppa waerd
remka ende beatris syn wyff nest leggeren oppit swd mey al syn to
byheer ^nde dae nest leggeren toe iggen ende toe aeyndem ende aeck
dae jen deerma wist deer disse boed an gaen mochten weren nowlike
layd als Tierck foer riucht jechte, op disse layenga soe hat tierck
fors° dissen fornaemda steed mey dae kameren baeden eens oersta
tredda tyd fierda tijd ende aenoeg en^^e hat den riuchta aeyndom fan
her bena wegena deer fan byset Ende wy mey dae riucht aesken
foerd eens orsta ende tredda tiid off tierckis boed emmen wolde
schudda ®) jeffta syn pand metha

Ent?e om datter newmen hat wessen deer disse boed habbit schut
jeffta tierckzs pand met alsma ney riucht syd ende pliga ws sted
riuchtis schieldich heden wessen toe dwaen soe sint wy Auldermannen
Sceppenen ende Reed forsquot; toe ghensen mey byredena reed ney
riuchta riucht ende by fulla degew ende habbit her bena jeff tierck
fan syner wegena kloppit ende deen in wysinga ende ful ferdban ende
aeyndom op dissen forsquot; steed ende kameren mey hira toe byheer
Entie byfelht alla handew by dae hagista fellinga deer wy fan ws sted
riuchtis ende aeck forbondis leda ende keda mogen dat nemmen her
benen wield ner onriucht dwe in dissen fornaemda steed ende kameren
forsn soe lang als dy wynd fan dae wolkenen waeyt en^^e dioe wrald
®teet sonder allerhanda faehkant In een weerhe^'t diss« breuis ende
ferdbannis forsquot; soe habbit wy Aldermannen scheppnen ende Reed
forsquot; WS sted secreet op dit breef heten setten Enie ick master Remren
J^rgis zoen want disse boed sint schyn int pand myns aulderschyps
®oe hab ick toe mera festicheyt myn sigel mey op dit bree/ tracht int
jeer ws heren M CCCC trye en^^e tnyogentich op den monnadey ferra
sawcie Andreas dey appostoh

quot;) Layd is het part. praet. van lathia uitnodigen. Verg. het subst. layenga.

Schudda is vermoedelijk geen fries (Gosses § 129 en F. W.). In het mnl.
•^omt echter bijna uitsluitend beschudden voor.

In deze oorkonde vindt men nog enkele allitererende, assonerende
en volrijmende formules, waaraan het oudfriese recht rijk was

De nederlandse oorkonde komt in opstelling en woordkeuze vrijwel
overeen met de friese. Men krijgt de indruk dat een friese, die op zijn
beurt sporen van ned. invloed kan hebben vertoond, als voorbeeld
heeft gediend, en dat de schrijver de friese klanken woord voor woord
heeft overgebracht en neergeschreven. Zo gaat het nog wanneer een
Fries, die het Nederlands ten dele beheerst, deze laatste taal gaat
spreken. Enkele friese uitdrukkingen (telwoorden, landmaten en
rechtstermen) blijven onvertaald, zoals dit vaker voorkomt: b.v. in
een oorkonde van 't Klaarkampster convent (6 December 1465)

dat een stuk is fyor jerde ende daar is naest liggende bocka to aeste ende
to weste ende dat ander stuck is fyorde half jerde, ende dair leijt naesten
Claercampera selve to westen, ende thyalle doynghe to oesten, ende aan

rynsche gulden reeds geldsquot; dat men coeper ende seller gaer wisen
souden, (Bolswarder arch. 1501), dattet in der verryd soe is (id. 1496),
aefter gelaeten ende lauwighet, somme jeldes, caper ende seller te gaeder
wyst (id. 1467).

Een ander voorbeeld van een mengtaal waaronder we het gesproken
fries nog voelen, is een deel van een testament van Anna Broers-
dochter te Menaldum 3). Wanneer deze vrouw toegekomen is aan de
verdehng van de goederen heeft zij het over: „dije groste tin peteele
en dije melste ketelquot;, even later: ick bijspreck Jetzo, mijn heelsester,
t' Oesterbierum voer een legaet weerbij joe my sal moegen bijtinse,
myn greste ten petele ende mijn mijlste stzettel. Item ick byspreek Jel,
myn heelsusters bern .....quot; om dan in het Nederlands verder te gaan.

Toch is de schrijver van de boven afgedrukte oorkonde goed van
de nederlandse spelling op de hoogte geweest: een wisseling tussen
/ en V, of w komt, zoals later, bij hem niet voor.

De derde oorkonde, de friese, is zuiverder van taal dan de eerste
friese, hoewel zij zestig jaar later is geschreven. Er is dus althans
schriftelijk, geen voortgaande vernederlandsing te constateren: ook

de laatste friese oorkonden vertonen wel sporen van nederlandse
invloed, maar toch slechts in beperkte mate. De ontfriesing van de
taal, zoals we die schriftelijk weergegeven vinden is geen voortgaand
proces: tussen de friese stukken en de nederlandse ligt een breuk.
Dit betekent dat de schrijvers van die oorkonden zo goed het Neder-
lands beheersten, dat ze het althans schriftelijk vrij zuiver wisten te
gebruiken.

Minder officiële stukken, losse aantekeningen van weinig geoefende
scribenten, zouden wellicht de overgangstaal duidelijker aangeven,
maar zulke stukken zijn, zoals te begrijpen is, niet ruim voorhanden^).
Een enkel stuk i) geeft dergelijke aantekeningen, die het Leeuwarder
stadsfries hier en daar al doen kennen: vouden: voogden, ook jouden
gespeld, douwüe: dewijl, ook dewylle en deuielle, laesten lasten, darde,
Pielsteigh, nu Pijlsteeg in officiële taal. Het stuk is slechts een bladzij
druks, derhalve is het te klein om ons veel te leren; bovendien bevat
't naast echte volkstaal ook andere vormen.

De ontfriesing van de taal is een individuele kwestie, bij de ene
schrijver is ze verder gevorderd dan bij de andere; een traditie bestaat
'liet. Sterke nederlandse invloed ziet men in twee brieven van Bucho
Aytta, door hem zelf geschreven, die boven reeds genoemd zijn
en die ik hieronder laat volgen.

Het eerste is een nederlandse brief aan de Sacramentes-foeghden
te Leeuwarden 2).

Jc Bernardus Bucho jn beede« rechte« licewtiatus pastor thot
oldehow jn leuerde« bikenne mits dissew breeff Dat ic hebthoe ghesecht
ende owerdrage« den heilighe sacramewtes foeghdew jn leuerden vijff
iiiguldew renten jaerlixe rente« sancte marten i« novewbri wt my«
goed thot Aeghuw jn ydaerderadeel daer peter siricks zoen nw op
woendt jaerhxc the boren durende my« of pauels scroer leve« lang
als pauels scroer of ic starff soe sulle« de worsch rente« overmits
den doedt va« pauels an mij veder om falle« of starff ic eer pauels
soe sulle« die worsch renten veder om an my« erwen falle« hir woer
^nde meest om goedis ville soe hebbe« die foegden vorsch mij gheloft
pauels alle noedtruffticheit sij« lenen langh durende gelick als andere
Provenaers in behoerhke maneer the besorghen Ende Alle dat pauels
'iw heef ft of hir naemaels mach e«nighe wijs anfalle« dat sulle« die

foegden hebben nae pauels doed ende niet pauels erwen alles trowelick
ende sonder bidroch a.ctum den vj dach maij anno XV decimo Orknnd
disses heb ic Bucho dit met mijn selves hand screuen ende selves
segel besegelt actMw nisupranbsp;Bucho st

Myn viüighe tyenst al tyd byreid Liane vryond ic jow joo jnt
hemelick the kennen dat ic bin in handlinch met fabian van draechs-
dorff om dat huus jn sicko lyaukawa handen the Ijrweren by consent
van gruwbach bid joe y villet dat beste rede jn deem fabian jo dy
hand linghi the kennen joe of y van oerlyoed voerstonden bisonder-
linghe soe ij vytta Dat hessel martna auentuurlick is: ack weer dat
yo ennighe noed aen foei deer god woerhode soe seilt joe al tyd een
eepen huus vassa deer y joe opbergia maga Ack soe jo met wrow
luttia voerdragen bin dat dy jonga Franz dij fyarda partt des huuses
seil tho standich vassa villet deer om om fryondena villa ende bisonder-
linge Frans menrnma helpa reden dat dyo seek een woerdgang habba
God almachtich byfeUen screun tot lyowerd den XXIJ dey maij.

De ligging van Friesland bracht ook aanraking met het oostelijke
Nederlands of het Saksisch mee. De Saksen waren de naaste buren,
en de twee volken zuUen elkaar wederzijds beïnvloed hebben. Van
400—± 650 hebben de Saksen en Angelsaksen invloed op de friese
beschaving gehad: de opgravingen in de terpen hebben daarvoor het
bewijs geleverd

2)nbsp;P. C. J. A. Boeles, Friesland tot de elfde eeuw. 's Gravenhage 1927, bl.
120—154.

In de voorgaande hoofdstukken over de politieke geschiedenis en
de handel van de Friezen in later tijd is op verschillende plaatsen op
contact met het oosten gewezen. Men kwam in politieke aanraking
met Groningen, een saksische stad, met de heren van Oost-Friesland,
en in 't laatst van de 15de eeuw met Albrecht van Saksen. Handel
werd gedreven met Groningen, met de IJselsteden en de havens langs
de Oostzee, in welke gebieden overal de saksische nederduitse taal
gebruikt werd. Friezen studeerden o.a. te Rostock en te Keulen i);
de Dominicaner kloosters hoorden een tijdlang tot de saksische
provincie 2); later stichtten de Windesheimers enkele kloosters en
scholen in Friesland. Onder de abten van 't klooster Klaarkamp
zijn er uit Goch, Zwolle, Delden, Zutfen en Dwingelo.

Ook is er litteraire invloed geweest. Bolhuis van Zeeburgh, die de
vroegere friese geschiedschrijving aan een scherpe kritiek onderwierp,
wijst er op. Hij zegt: „De boekjes, waaruit die Friesche schrijvers
vóór de zestiende eeuw berichten over het verleden van hun volks-
stam hebben genomen, zijn weinig in getal. Het zijn heiligenlevens, de
bisschopskroniek van Beka, eenmaal Josephus, de Bijbel, de Historia
scolastica {?), de Saksenspiegel, boeken over 't Romeinsch recht, door
hen keizerrecht genoemd, en vooral nedersaksische kronieken

Wanneer we dit alles bedenken, hoeft 't niet te verwonderen dat ook
de oosterse taal in Friesland gelezen en ook wel geschreven werd.
Verschillende oorkonden wijzen daarop. Hoe groot de invloed op de
gesproken taal is geweest, is op 't ogenblik nog moeilijk uit te maken.
Afgaande op wat er nu nog is overgebleven, sla ik die niet hoog aan.
Ik wil hier op enkele oorkonden wijzen die onder oosterse invloed
staan. — In het archief van Zutfen worden twee gelijktijdige copieën
bewaard van oorkonden, die betrekking hebben op de ooriog tussen
de Friezen en Albrecht van Beieren. Ze zijn door Verwijs openbaar
gemaakt In de eerste (3 Augustus 1399) vragen enkele delen van
Friesland hulp in hun strijd met de Hertog aan de Vitaliebroeders.
Oostelijke vormen daar in zijn: de die, zee zij, mechtich machtig,
want, harnsche harnas, geslede „gestadequot; vorgenante zake, unde\
en de tweede, waarin de twee burgers van Bolsward, die de opdracht

Dr. j. Bolhuis van Zeeburgh, Kritiek der Friesche geschiedschrijving,
ï^eel I. 's Gravenhage 1873, bl. 77.

E. Verwijs, De oorlogen van Hertog Albrecht van Beieren met de Fnezen.
Utrecht 1869, bl. 337 en 338.

hadden 't verdrag tot stand te brengen, het slagen van hun zending
meedelen, bevat: witlik unde openbaer, oren medehulpers, met sik (zich),
scolen gheven.

Ook het eerste deel van het Charterboek bevat sterk oosters ge-
kleurde stukken, zoals de vrede in 1406 met Willem van Beieren
gesloten en in 1407 verlengd, waarbij enkele duitse Hanzesteden hun
bemiddeling hadden verlèend, wat op de taal wellicht invloed gehad
zal hebben. De eerste vrede is te Sneek en de tweede te Leeuwarden
geschreven Hetzelfde karakter vertoont de vrede met Jacoba van
Beieren gesloten 2), die in Leeuwarden is opgesteld, en oorspronkelijk is.
Enkele stukken die uit de Chron. van Oostvrieslant door Egg.
Beninga geschreven, genomen zijn, kunnen hier beter buiten be-
schouwing blijven ®). Wel mag hier genoemd worden een brief van de
abt van Ludingakerk, ten zuidwesten van Franeker, aan Hertog Jan
van Beieren, waarin hij om hulp vraagt. Het antwoord doet duidelijk
het verschil in taal zien De verdragen met Groningen gesloten zijn
ook licht oostelijk van taal.

De Olde Friesche cronike, die vermoedelijk uit 't laatst der vijftiende
eeuw dagtekent, is meer hollands, maar bevat toch nog enkele ooste-
lijke vormen.

Vóór de komst van de saksische hertogen, die zelf het hoogduits
gebruiken, vindt men dus al de nederduitse invloed. Door de komst
van hertog Albrecht en zijn zonen met hun duitse ambtenaren is de
oostelijke invloed iets versterkt. De saksische ordonnantie van 1504
bevat o.a. de navolgende nederduitse vormen: e voor ie', de, deen, deeff,
beer, deer, veer, seen', enkele umlautsvormen: aldergnedichsten, ontemelyck;
-ol- vormen: beholden, wolde, soldt, ook daarentegen -OM^?-vormen;
de woorden sick, zolve, well wie, yeedt iet, nicht niet, oenghefaerdelyck
in de betekenis van ongeveer en oenghefaerlyck in den zin van trouwe-
lijk, waarmee het verbonden voorkomt hillyghen, woe hoe, irledyghen
en regerungh.

In de zestiende eeuw wint het oosters in litterair gebruik in Friesland,
naar het schijnt, terrein. VoR der Hake heeft de aandacht al op deze
litteraire schrijftaal gevestigd ®), en een enkele proeve uit Friesland

van Menno Simons meegedeeld i). Ook de geschriften van Jancko
Douwama zijn in deze taal geschreven, evenals het Landboek van
Hessel Martena 2); in dit laatste werk zijn de oostelijke vormen
minder opvallend.

Het bevreemdt dus niet dat ook de Leeuwarder oorkonden oostelijke
Vormen vertonen. Ik heb daar al op gewezen en geef hier de eerste
Proefbrief van het St. Anthony-gasthuis, die enkele oostelijke eigen-
aardigheden heeft.

Wy Henrick va« zwol Johan ghertzoen ende Johan myddeler
fochdew va« sancte awthonis hws toe lewerden belyen ende bekennen
'ned desse apenne brieve voer ons ende onsse naecomers hoe dat wy
eendrachtelic aenghenamen hebben benne Jacobs te noerdermer te
besorghen In lieve ende siele nae der ghewoente onses gaesthwses ende
heben hoer ontheyten voer ons ende ons naecomers te besorghen
In cost ende in clederen ende schoen ende fweerringhe ende in alle
saecken daer seet behoef is of mach vaerden up dat leste al soe dat
^y dat becant moghen staen voer gaede ende guede Iwden nae voer-
quot;loghynghe ende woenste ons gaesthwses Ende benne nijt toe ver-
bonden te wesen tot enich syecken te verwaren noch tot enich werck
te doen meer dan haer Iwste te doen of doen se vermach ende dat salse
doen voer dat ghemende hws ofte orber went see alle hoer noetdrefte
heben sal vanden hwse als voersz is Ende dar benne voersz nyt wonen
quot;^ach in die stede die wy med die foeghde wtghewesen hebben soe
sollen wy hoer een ander camer doen te woenen ende te wesen. Item
^oer alle desse voersz puinten soe heuet ons benne weder ghegeven iij
kwen j rijer ij bedden ende iij ponsmeden roghe ende hauer soedanich
als nu ter tijt wassen is up den lande ende dat hws ende al hoer guet
als tylber guet soedanich als nu is ende als hoer dat goet verlenet
hevet. Ende nek bekennen med dessen bref dat wy dijt voersz guet
^aw benne voersz guedertijerlijc ende fol ende al ontfanghen hebben
ende wy voersz foechde hebben bennen daer af qwyt ghescholden ende
hoer daer nijt bet aef te manen noch nijment van onser weghe of meer
^e eessen mer hoer aUe foruerden te holden als voersz is In oerkunde
vent wy voersz foeghde neenter ghen seghel bruckende

J- Vor der Hake, Proeve van zestiende-eeuws Oosters Nederlands.
lt;^roningen 1919.
Charterb. dl. II
bl. 34.

sijn up des tijt soe heben wy eendrachtehc ghebedew Jonghe her
Jelle te lewerdew te oldehof dat hee dyt brief wol beseghelen om onser
bede wil alsic her Jelle ghedaen heb om hewrich van zwol ende Johan
ghertzoen ende Johan middeler bede wil Item Int Jaer dat me scref
M cccc ende lxxvij) In octave laurencij mar.

Een ander stuk vertoont zowel in de taalvormen als in het schrift
duitse invloed unsers Heren, und, solichs, Gott, gyfftung. Vormen
als deenst, de, geleeuen, anseen, dorch, mit sampfkomen in verschillende
stukken, hoewel niet dikwijls, voor.

Ook in de zeventiende eeuw worden woorden uit het Duits ontleend,
die wij nu niet meer gebruiken. Dit gebeurde niet alleen in Friesland,
maar ook in Holland o.a. door Coornhert, Vondel, Brederode en
Hooft 2).

Ik wil dit onderzoek besluiten met enkele woorden en vormen te
vermelden die ik aantekende uit de tweede druk van Petrus Baardt's
Deugden spoor in de ondeughden des werelts aff gebeeldt (1645), een
nederlandse bewerking van Flitner's Nebulo Nebulonum. Petrus
Baardt was een friese dokter die te Workum, Bolsward, Franeker
en Leeuwarden heeft gewoond ®) en het fries goed kende zoals uit
zijn friese Boere-praktica blijkt «). Hij gebruikt: gerade, geset (wet),
geschach, geweder, hoerensmuk, hoerenweyffel, knakenhouwer, linder-
lycker (zachtjes), omsons, samptelijcken, schnabels, stotzen, versmitste
breijn vatters-kindt, weidt (wereld); duits-gevormde afleidingen: bar-
barische en uytlandische, ook buigingsvormen: dat liever Geldt, een jonger
Heidt s).

Uit de schriftelijke stukken zullen we ons een voorstelling moeten
maken van de taal die in het mondeling verkeer is gebruikt. Daar,
zoals boven bleek, in de stads-administratie, voorzover die op Friezen
en Friesland betrekking had, vrijwel zonder uitzondering tot 1516 het

C. G. N. DE VooYS, Nedersaksische en Hoogduitse invloeden op de Neder-
landse woordvoorraad. Amsterdam 1936.

Fries is gebruikt, en daar hetzelfde geldt voor de administratie van
het St. Anthony-gasthuis, dat door vooraanstaande Leeuwarder
burgers bestuurd werd, kan men aannemen, dat tot die tijd in friese
kringen de moedertaal de omgangstaal is geweest. Toch was, zoals
ook boven uiteengezet is, en uit de bovenbedoelde en hiervoor be-
handelde stukken bleek, kennis van andere talen aanwezig. Friezen
die buitenslands hadden gestudeerd of door hun bedrijf in aanraking
kwamen met niet-Friezen, zullen min of meer tweetalig zijn geweest.
De vrij spoedige overgang na de komst van de vreemdelingen wijst
ook daarop.

Aanvankelijk was alleen de landsregering niet fries meer; met de
Saksische raden zullen de Friezen die aan de regering deelnamen en
die er mee in aanraking kwamen, een duitsgekleurd Nederlands ge-
sproken hebben. Zij hebben zich aangepast aan de taal van de vreemde-
lingen, want deze verstonden vermoedelijk het Fries aanvankelijk
niet. Als ambtenaren zal de saksische regering wel lieden gebruikt
hebben, die het Nederduits of Nederlands althans zo beheersten,
dat ze zich verstaanbaar konden uitdrukken.

In de kloosters zal 't Fries ook naast 't Latijn en 't Nederlands
gebruikt zijn; voor de omgang met 't volk en de conversen was dit
absoluut nodig. De vreemde abten zullen na enige tijd het Fries
verstaan hebben en ook, al was het dan niet zuiver en met Nederlands
of Nederduits vermengd, gesproken hebben.

Ook buiten het regeringsverband zal men met de vreemdelingen
geen Fries gesproken hebben. Besef om eigen taal te handhaven is
niet aanwezig geweest.

Toen de stadsregering, die voortdurend met het landsbestuur in
eontact stond, onder de Oostenrijkers, die het Nederlands gebruikten,
er toe overging om tegen de eigen burgers het Fries niet meer in
geschrifte te bezigen, heeft men waarschijnlijk ook het Fries laten
Varen in 't mondeling verkeer, en werd er eerst tussen de ambtenaren
en de regeerders en later ook met de burgerij een vernederlandst Fries

De aanzienlijke burgerij die omgang had met de stadhouders (bl. 11)
zijn „hofquot;, met de officieren van de bezetting en de hogere ambte-
naren van het gewest, zal zich aangepast hebben aan het Nederlands
van deze Heden. Daar velen van hun enige kennis hadden van deze
taal, moet hun dat niet te zwaar gevallen zijn.

Naast de stadhouder en de stadsregering was ook het Hof van
Friesland (rechts- en bestuurslichaam) een centrum van onfriese
invloed, daar de meerderheid van dit hchaam uit vreemdelingen

bestond^). Hierbij kwamen dan nog de ambtenaren van dit college,
en zij die 't toezicht hadden op de financiën.

Kennis van het Nederlands was dus vereist voor allen, die in stad
of gewest, regerings- of ambtenaren-posities begeerden.

Buiten de stedelijke regeringskringen bleef 't Fries in schriftelijk
gebruik iets langer stand houden, zoals de oorkonden van het gasthuis
ons leerden. In dit milieu zal 't Fries ook langer gesproken zijn. Een
oorkonde over een vertimmering van een kapel laat de friese om-
gangstaal nog duidelijk voelen. Het dorso is nog fries. Maar ook
hier is de tweetaligheid gekomen en daarna heeft 't Nederlands
't Fries verdrongen als heersende taal. Uit de kring der aanzienlijke
burgers is het Nederlands in „lagerequot; groepen doorgedrongen. Deze
groepen, die niet door studie of handel met vreemden in aanraking
kwamen, zullen zich naar de taal van de „hogerequot; Leeuwarder burgerij
hebben gericht. Deze ontfriesing zal langer geduurd hebben dan die
van de ambtenaren en van het regeringsmilieu, daar de noodzakelijk-
heid niet zo sterk drong, omdat de geboren Leeuwarders het Fries
heel goed konden verstaan. Het aanleren van het Nederlands ging voor
deze mensen ook moeilijker.

Het Fries sprekende element van de bevolking werd voortdurend
versterkt door nieuw ingekomen burgers, maar werd desondanks
steeds zwakker, doordat van boven af het Nederlands met Fries
gemengd doorsijperde en ook de nieuwe burgers deel gingen nemen
aan maatschappelijke kringen waaruit 't Fries verdrongen was. Zij
die veel connecties hadden met 't platteland, de hoofdelingen b.v. door
hun grondbezit, bleven met 't Fries 't best bekend.

De ontfriesing van de stedelijke taal is dus begonnen onder de
saksische hertogen, maar pas krachtig voortgezet onder de Oosten-
rijkers. Een enkele uitlating van een tijdgenoot, Conrad Gesner,
bevestigt dit. Wel was deze geen Leeuwarder of Fries en daardoor
verliest zijn uitlating enigszins aan betekenis, maar wat hij verder
in zijn boekje over 't Fries mededeelt is grotendeels juist, zodat
hij blijkbaar goed is ingelicht. Conrad Gesner schrijft in zijn
Mithridates over het Fries: Frisii quondam planè pecuHari, dura,
et multüm a vicinis distante dialecto usi sunt: qua contractus omnes
et negotia transigere et describere solebant. Hodie autem occidentales
Frisii, in civitatibus praecipuè, ad Brabanticum et Hollandicum

3)nbsp;Mithridates. De differentiis Linguarum tum veterum tum quae hodie apud
diversas nationes in toto orbe terrarum in usu sunt. Zürich 1555, bl. 39, 40.

sermonemproximè accedunt, cum propter Hollandorum negotiatorum
commercia, tum quod Caesar ibi principatum obtinens in summa
eorum Curia Brabantos plerunque constituit: qui sua lingua et ms
dicunt, et res controversas contractusque omnes plebi conscribunt.
Gesne'r noemt hier ongetwijfeld de twee hoofdoorzaken die tot de
vernederlandsing geleid hebben: de handel en de regering, waarvan
hij dan speciaal het hof noemt. Zijn mededeling dat er verscheiden
Brabanders in het hof aangesteld werden, is niet geheel juist, tenzij
men de personen die door de Brusselse regering naar Friesland werden
gezonden in 't algemeen als Brabanders beschouwd heeft. Het waren
ambtenaren uit onderscheiden streken geboortig, die door de Oosten-
rijkers ook in verschiUende gewesten werden gebruikt. Wel kwamen
zij voor het grootste gedeelte uit de zuidelijke Nederlanden i).

Of de brabantse en de hollandse taal of een van beiden, zijn in-
gevoerd, zal in de grammatica nader onderzocht worden.

GesnÉr's uitlating heeft zowel op de gesproken, als geschreven taal
betrekking- het is inderdaad zeer waarschijnlijk dat de bovenlaag m
Leeuwarden in de pubheke omgang toen {± 1550) al een verneder-
landst Fries gebruikte. Het geslacht dat bij zijn optreden in het
publieke leven daar de vreemdeling en de vreemde taal had aan-
getroffen, had zijn rol uitgespeeld, en was aan 't afsterven. De door
deze opgevoede generatie, die gewoon was aan 't gebruik van het
Nederlands, nam de leeggekomen plaatsen in. Dit wil niet zeggen
dat het Fries nooit meer gesproken werd; voor velen zal het nog
de huistaal geweest zijn. Het is mij niet gelukt vele bewijzen te vinden
voor het gebruik en de kennis van het Fries. Ik heb daarvoor twee
delen informatieboeken van het nedergerecht doorgezien, maar de
verhoren van de getuigen zijn in de regel niet letterlijk opgetekend,
zodat ik dit tijdrovende onderzoek heb gestaakt. Misschien is hier nog
wel iets te vinden, dan blijft echter nog de moeilijkheid kwaMeit en
herkomst van de persoon die 't Fries bezigt, vast te stellen. Ook nu

Uit de Naamrol tekende ik o.a. aan; Bartolff van Aken geboortig uit Leuven,
Gerard Mulaerdt ws. te Utrecht uit een Overijsels geslacht geboren, Joost Sasbout
geb. te Delft, Maarten van Naarden, Everaerdt Nicolai, een Middelburger, zijn
vader was voorzitter van 't Hof van Holland, hij zelf was advocaat in Den Haag
geweest toen raad in 't Friese hof, daarna te Mechelen, vervolgens tweede voor-
zitter in de raad van Friesland, Karei van Nitzem geboren t6 Maastricht, François
van Alphen Jacob van Staavele uit Vlaanderen, Jacob van Rousel of Ronssel
uit Henegouwen, Hippolitus Perzijn, eerst raad in Den Haag, Boudewijn van Loo,
Jan Charles geboren te Antwerpen en Antonis del Vaille.

nog wordt voor t kantongerecht en de rechtbank wel Fries gesproken
hoewe de rechters dit ten onrechte trachten tegen te gaan^^^rzou
onjmst zyn daar de conclusie uit te trekken L het Fries nog de
heersende taal is in Leeuwardennbsp;^

Generael m den Landtschappij van Vrieslandtquot; ter zake van een
woordenwassehng, die op „Meye-avondquot; 1587 te Leeuwarderplaats
vond. tussen de „Eedele ende Eerentvhestequot; Wilcko van Holdfnghl

Friesland en Lodewick Fox, notaris pubhcus De eerstgenoemde
behoorde tot een adellijk geslacht dat in het noorden vaSknd
zyn bezittingen had; een van zijn voorouders was tenminste ^ tman

Hij behoorde dus tot de aanzienlijke friese regenten. Op bovenge-
noemde Meye-avond passeerden de twee heren het huis van de no arTs
die in zijn deur stond. Holdinga vroeg hem, volgens het getuiren s'

den Copie hebben? ghy hebtet ons beloeft al over een dach ofte twi
toe leueren; Waerop Lodowick antwoorde: Wie soude jemme wat
koenen leueren daer wy geconfinieert worden ende op den Landsdlch

^er Magisteit gesproecken heft, sonder emants the designeren
Waerdeur Hoihngha vergrampt is geweest, seggende daerop nae des
deposan s best ontholden. Dat mochstu pracher seiners wesen waerop
I^o^Fox seyde. Du biste een geck ende een Narre, Waerop

Hollingha antwoorde Ick mocht habbe dat ick dy idt hert aeff stieck,
Twelck hy getuyge hoorende, heft den voorsz. HoUingha gebeden,
om met hem van daer the gaen, om meerder moyte the schuwen,
ende is Holdinge alsoe metten deponent wech gegaen, en int gaen,
heft hy Deposant den voorsz. Holdinga getracht. Wie moet Fox daer
mede meenen, dat hy eerloes seide, daerop Holdinga antwoorde,
Daer mient hy Wytie Kammingha met, Daerop die Deponent seyde
O. O. Foxius mocht dat wel wat minder gemaect hebben.quot;

Vorenstaand verslag maakt de indruk van vrij nauwkeurig de
gebruikte woorden weer te geven. Als dat zo is, dan bhjkt er uit dat
Holdinga in het Nederlands het gesprek begint; de notaris gebruikt
in zijn antwoord het friese en het „stadsfriesequot; pronomen jemme) hier
mag uit afgeleid worden dat ook 't overige deel van zijn antwoord
stadsfrieser is geweest als de getuige het weergegeven heeft, of althans,
als het opgeschreven is. De werkwoorden zullen de slot -n wel gemist
hebben; de volgorde van 't hulpwerkwoord en de infinitief is nu in 'tstads-
fries en in 't Fries juist anders als hier, maar in het oudfries komt de
hier gebruikte orde ook voor, zodat we wel moeten aannemen, zolang
deze kwestie niet opgelost is, dat dit goed is. Holdinga wordt „ver-
gramdquot; en gebruikt nu het friese du in plaats van ghy, waarmee hij
quot;Was begonnen. Fox antwoordt op dezelfde wijze; zijn antwoord kan
heel goed Leeuwarders zijn; het is het nu nog. Holdinga is nu helemaal
m toom ontstoken en de taal waarin het gemoed zich het best uit, de
moedertaal, komt vlot van zijn lippen. Voor de veiligheid van Fox
is het gelukkig dat Teethlem zijn vriend meeneemt, voor het taal-
onderzoek is het te betreuren, want we zouden graag meer gehoord
hebben. Als de advocaat in het Nederlands vraagt wat de bedoeling
Van de notaris is geweest, antwoordt Holdinga, die zijn kalmte nog
niet herwonnen heeft, in het Fries. Wel komen de woorden die hij
gebruikt, ook elders voor, maar naast het „mede meenenquot; van de
advocaat, klinkt het „mient metquot; fries; ook de spelling daer kan heel
goed het friese dèr weergeven. Het gehele gesprek geeft een taai-
toneeltje weer, zoals men dat nog dagelijks in Leeuwarden, maar niet
meer van de Heren van het Hof van Justitie, kan horen.

Dat het Fries in Leeuwarden nog niet in alle kringen verdwenen was
Uit het dagelijks gebruik, bhjkt ook uit het werk van Starter. Komen-
de uit Amsterdam, vestigde hij zich in 1614 te Leeuwarden, trouwde
hetzelfde jaar met een Leeuwarder meisje en schreef vier jaar later

voor de rederijkerskamer: „Och, mocht het rysen!quot; het Blyeyndich
Truyrspel van Timbre de Cardone ende Fenicie van Messine, waarin
als komisch tussenspel de „vermaeklijcke Sotte-Clucht van een
Advocaet ende een boer op 't plat Frieschquot; voorkomt. Alleen de boer
spreekt Fries en heeft veel last van de latijnse rechtstermen, die hij
raar toetakelt, wat de lachlust moest opwekken. Starter heeft dus
in deze vier jaar Fries geleerd te Leeuwarden en hij zal dat geleerd
hebben door het te horen spreken; hij had 't misschien ook kunnen
lezen, want in 1609 was de eerste druk van het bruiloftsgedicht:
„Tsamensprekinghe van Wouter ende Tiallequot; te Leeuwarden ver-
schenen; het is echter mogelijk dat deze eerste druk niet in de handel
is geweest^). Starter's spelling staat niet onder invloed van dit werkje.

In zijn Friesche Lusthof (1621) geeft Starter nog een Friesch Pastorel
en een fries couplet van een soldatenlied „Aansporing tot de strijdquot;,
waarin Spanjaarden, Italianen, Fransen, Friezen, Engelsen, Hoog-
duitsers, Nederlanders en Latinisten elk in een couplet doorspekt
met woorden aan de verschillende talen ontleend, hun vreugde over
de oorlog uiten.

Dat Starter te Leeuwarden Fries geleerd heeft, is een bewijs dat
het nog gesproken werd; verdere conclusies laat dit feit niet toe. Ook
nu nog is 't heel wel mogelijk in Leeuwarden Fries te leren. Misschien
heeft zijn vrouw hem wel onderwezen. De advocaat spreekt geen Fries
en dit wijst er wel op dat dergelijke personen het in Starter's tijd in
de uitoefening van hun bedrijf niet meer deden. Dat een boer het
Fries in de mond gelegd wordt, is ongetwijfeld ook in overeenstemming
met de werkelijkheid. Deze taal wordt hier niet bespottelijk gemaakt;
de strekking van het stuk is juist de geleerde advocatentaal aan de
kaak te stellen, zoals in dergelijke stukken in die tijd vaker gebeurde.
De advocaat draagt de naam van Roemer Warnar, wellicht pleit zijn
achternaam nu juist niet voor de achting die Starter de advocaten-
stand toedroeg. Het „blij-eindendquot; spel is in het Nederlands en dat was
de taal die als de gewone voor dergelijke stukken werd beschouwd.

Gegevens om vast te stellen wanneer de ontfriesing van de taal van de
bevolking van Leeuwarden, behalve natuurlijk van de nieuw ingekomen
Friezen, zijn beslag heeft gekregen, en dus tot stadsfries is overgegaan,
ontbreken. Wel deelt Winkler in het Dialecticon mee dat „zelfs nog in
het laatst der vorige eeuw (de 18de) er te Leeuwarden onder de laagste
standen der samenleving nog wel Friesch gesproken werdquot; maar

1)nbsp;J. Haantjes und G. G. Kloeke, Drei fries. Hochzeitsgedichte aus dem
17. Jahrhundert. Hamburg 1929, bl. V. en VI.

een bewijs geeft hij daar niet voor. Als zijn mededeling juist is, wat
ik niet wil ontkennen, dan is 't nog de vraag of deze mensen oud-
Leeuwarders waren, of nieuw ingekomen Friezen, die hun taal bleven
spreken, zoals ook nu nog gebeurt. In het algemeen was de ontfriesmg
ook van de laagste standen, eerder afgelopen, zoals ik concludeer uit
een paar zinnen die ik in de IJlster Almanak van 1671 vond. Het is
het oudste mij bekende „stadsfriesquot;. Hieruit blijkt dat het proces
dan is afgelopen. Het verhaal is m het nederiands, alleen het gesprek,
dat door de aard van het verhaal zeer kort is, is in stadstaal weer-
gegeven.

De gebeurtenis vindt plaats in de laagste kringen; de taal is geen
IJlster dialect, zoals men zou kunnen denken afgaande op de titel
van de almanak, want daar spreekt men nu nog Fries. De geschiedenis
is aldus: een „huysmanquot; is met zijn vrouw naar bed gegaan, maar
komt dan tot de ontdekking dat de deur nog open is. De man, noch
de vrouw heeft lust op te staan om die te sluiten. Zij maken de af-
spraak dat wie 't eerste spreekt, het vervelende karwei zal doen.
Een voorbijkomend student treedt binnen en vraagt de weg naar
Aken. Niemand zegt iets, aUeen de vrouw lacht hem aan, zodat hij
in bed klimt, daar enige tijd blijft en dan weer vertrekt. Nu wordt
het de vrouw te machtig en zij zegt verwijtend: „du Geck lijdtste dat
een ander bij my op het bed komt, daerstu selfs by my leyste om
schildwacht te houden.quot; De man roept triomfantelijk uit: „staet op,

Wel is dit gesprek nog niet volkomen natuurgetrouw weergegeven,
maar het komt toch o.a. door het gebruik van du en de koppeling
daerste dicht bij de gesproken taal.

Ongeveer in dezelfde tijd dringt tot de Leeuwarder burgers door,
dat de taal die zij gebruiken wanneer ze Nederlands spreken, afwijkt
van het Hollands, dat meer en meer in de Nederlanden het model
wordt. Nu wordt er althans tegen geageerd door Johannes
Hilarides i) in zijn „Naader ontdekkinge van Niewe Taalgrondenquot;,
hoofdzakelijk tegen D. v. Hoogstraten gericht: „En alsoff de ge-
meene Neerlaatsche taaie, die geene niet en was, die oover alle zeeven
landen gangbaar is; maar eeven ofse juyst alleen in Holland be-
paald moet weezenquot;. „Zoo hebben ook onze Friesche gewoonten
haere reden ujt de Nederduytsche taal: welke hier, van 't Braabantsche

Zie over deze merkwaardige persoon Bodders bl. 293—309 en de daar
gegeven litteratuur; over zijn taalbeschouwing C. G. N. de Vooys, Verzamelde
opstellen. Groningen 1924, I bl. 367 en K. Kooiman, Ts. 36, bl. 309 en vv.

hoff, door Kaarel de 5 op het raadhoff en rechtbank, is ingevoerd: en
niet uit Holland gekoomen, zooals iemand mocht meenenquot; i).

Ook de predikant Joh. Stinstra laat zich in dezelfde geest uit, als
hij in de voorrede van zijn vertaling van Richardson's Clarissa (1752)
na verschoning verzocht te hebben voor enkele friese opmerkingen
vervolgt: „hoewel ik nog geen blijk wete, waarom het gemeene volk
in de eene provintie van Nederland voorregt zou hebben boven de
andere om der tale de wet te stellenquot; 2).

Een sterker anti-hoUandse geest spreekt uit het „Vermaak der
Slagteryquot; van A. Jeltema, geschreven „m eene platte Leeuwarder
taalquot; (1768), waarin de hoofdpersoon van iemand zegt: „ik loof dattet
en Hollander waar, an zien misliek praat te hoorenquot;. Hoe deze ver-
schillen tussen het Hollands en de Leeuwarder taal te verklaren zijn
zal later worden onderzocht.

Hier moet nog iets gezegd worden over de maatschappelijke kringen
waarin het stadsfries gesproken werd en wordt. Voorop moet de op-
merking gaan dat men eigenlijk niet kan spreken van het stadsfries,
omdat deze taal geen afgesloten eenheid was en is. Het kan min of
meer het Nederlands naderen of ook het Fries en toch stads genoemd
worden; van elk verschijnsel moet uitgemaakt worden of het Neder-
lands of stadsfries is en deze beoordeling verandert natuurlijk met de
wijziging van de talen. De oude lange i bijv. is in gesloten syllaben
nu in Leeuwarden een |i| en dit is nu stadsfries; toen evenwel het
Leeuwarders zich vormde was het niet alleen Fries, maar ook „gemeen-
landsquot;. Zowel de taal waar de Leeuwarders zich naar richten (het
Nederlands), als de taal waaruit het stadsfries is ontstaan (het Fries),
hebben veranderingen ondergaan; het Leeuwarders heeft die
wijzigingen ten dele gevolgd. De beïnvloeding is echter minder sterk
geworden, toen het stadsdialect zich gevormd had, door de burgerij
aanvaard was, en de stad een vrij gesloten eenheid was geworden.

Van de tweede helft van de 17de eeuw tot 1870 staat de stads-
uitbreiding ongeveer stil. Gedurende die tijd is door de litteratuur,
de scholen en de kerken wel de kennis van het Nederlands verbreid,
maar men voelde die taal als een andere dan de eigen gesproken
stadsfriese, en de invloed was niet zo groot dat belangrijke ver-
anderingen optraden. In het laatst van de 19de eeuw is de trek naar

2)nbsp;L. Knappert, Het zedelijk leven onzer vaderen in de achttiende eeuw.
Haarlem 1910, bl. 102 noot.

de stad opnieuw begonnen; door de pers en door het verplicht lager
onderwijs is de kennis van het algemeen beschaafd algemener ge-
Worden, en raakt het stadsfries in miscrediet, waardoor het geen
sterke weerstand kan bieden aan het opdringende Nederlands. De
trek naar de stad bracht echter vooral Fries sprekende plattelanders
binnen en buiten de grachten, die deels het Fries handhaven uit
nationale overwegingen, deels overgaan naar het stadsfries, wanneer
het stadse milieu waartoe ze behoren dat spreekt, en deels naar het
Nederlands, als dat de gebruikelijke taal van hun omgeving is.

Zoals we zagen i) is het stadsfries ontstaan in de kringen van
regeringspersonen, ambtenaren en burgers die met de vreemdelingen
m aanraking kwamen. Deze zullen zo goed mogelijk de taal van die
Vreemdelingen, of van die welke ze bij hun verblijf buiten Friesland
hebben leren kennen, nagevolgd hebben; toen later de nederlandse
taal zich wijzigde, zullen alweer de hogere kringen zich daar ge-
deelt ehjk bij aangepast hebben. Gedeeltelijk — zoals blijkt uit een
gesprek, een twist tussen Ds. Wiersma, een Jelsumer predikant, met
de grietman van West-Dongeradeel, de heer van Aylva, en een andere
commissaris voor de kerkelijke zaken, over Ds. Stinstra (±1740).
De Heer Van Aylva gebruikt daar o.a. het friese en Leeuwarder jimme,
niaar ook 't nederlandse of hollandse jouluy: „Toen kwam, zo vertelt
Ds. Wiersma, „het discours op het boekje En hij: „ „Heb je dat
boekje wel eens deeg gelezen? Weet je wel eens wat sociniaansch is?
So wat praatjes van Fennema overgenomen, omdat die het seit,
daarom zeggen jimme 't ook. Jouluy bint een hoop weetnieten,
bloeden, die 't boekje niet eens verstaanquot; quot;. Enige maanden later
Zegt Jhr. Epo Sjuck van Burmania bij een nader onderhoud met de
predikant: „Het hout hem nogal kout, domineequot;, wat ook vrij Fries
klinkt. Ds. Wiersma zelf schrijft regtuut, wiesende; zijn vader, een
oud officier, zegt o.a. „Dat sel my nieuw doenquot;. De gesprekken zijn
echter niet helemaal juist weergegeven. De schrijver zegt er ten minste

en samensprekingen so net en correct a verbo ad verbum is ter neer
gesteltquot;. Dit neemt toch niet weg dat Ds. Wiersma de aard van de
taal wel goed getroffen zal hebben.

quot;) Dr. L. Knappert, De Vrije Fries 25. bl. 1—31.
) De vijf predikatiën van Ds. Stinstra.

standen aan het Nederlands ontstond er weer verschil in het stads-
fries: een meer „beschaafdquot; en een „platterquot;. Bhjkbaar bedoelt Jeltema
in zijn reeds eerder genoemd boekje dit platte stadsfries, wanneer
hij spreekt over „eene platte Leeuwarder taalquot;, en in zijn voorbericht
meedeelt dat men „zommige woordenquot; van de Leeuwarder taal „niet
zuiver kan spellen, zoodanig als ze door het gemeene volk dezer stad
worden uitgesprokenquot;. „Het gemeene volkquot; verduidelijkt hij in een
noot aldus: „want beschaafde burgers, en in zonderheid Lieden van
rang spreeken hier het Nederduitsch zoo goed als in eenige andere
Provincie, zelfs beterquot;. Deze mededeling moet in overeenstemming
gebracht worden met wat Johan Winkler 1874) zegt: „On-
gekunsteld en zoetvloeiend is het zoogenaamde stadfriesch bijzonder;
vooral in den mond der vrouwen uit den beschaafden stand klinkt
het bevallig en aangenaam. Van daar ook dat het nog zoo algemeen,
ook onder de hoogste standen der samenleving in de friesche steden,
door den edelman, den hooggeplaatsten ambtenaar en den groot-
handelaar, voor zooverre ze Friezen zijn, wordt gesprokenquot; ...... „van

daar ook dat zoo menig onbevooroordeelde Hollander, die zich te
Leeuwarden of in een andere friesche stad vestigt, na langer of korter
tijd tracht om met meer of minder goed gevolg, den tongval van zijn
nieuwe stadgenooten te spreken i).quot;

Ondanks dit mooie getuigenis moet Winkler toch toegeven dat
de stadstongval begint te kwijnen.

Hoe kunnen we beide citaten, die ogenschijnlijk met elkaar in strijd
zijn en toch beide wel juist zullen zijn, mits goed opgevat, met elkaar
rijmen? Jeltema's toevoeging „en inzonderheid Lieden van rangquot;
doet vermoeden dat „de beschaafde burgersquot; zich gewoonlijk van het
stadsfries bediend hebben, wel iets verschillend in accent en woord-
keus van dat der lagere standen, maar toch geen „nederduitsquot;. Dan
heeft Jeltema waarschijnlijk ook een officiëler of althans minder
huiselijke omgang op het oog, waarbij dan het Nederlands gesproken
wordt, en bedoelt Winkler de huiselijke famihare omgangstaal.

Nadat Winkler het bovenstaande schreef zijn zestig jaar verlopen
en is het stadsfries meer teruggedrongen. Toch is het onder de kleine
burgerstand nog de taal, en wordt het door de jeugd vrij algemeen
gesproken. In de omgang met hun schoolmakkers leren ook de van
huis uit Fries of Hollands sprekende kinderen het Leeuwarders, dat
een deel van hen later weer door het Fries of Nederlands zal
vervangen.

§ 1. De articulatiebasis van het Leeuwarders komt in vele opzichten
overeen met die van het Fries van Grouw, zoals ze beschreven is
door L. P. H. Eykman in zijn Descriftion fhonétique des sons de la
langue frisonne parlée cL Grouw Ook op de niet-Fries maken de stads-
dialecten een friese indruk, wat uit de naam stadsfries blijkt, die niet
door de Fries en ook niet door de Leeuwarder wordt gebruikt. Deels
is dit te danken aan de woordenschat en aan van het Nederlands
afwijkende klanken, maar toch ook aan de algemene indruk die de
spreektrant maakt.

De articulatiebewegingen zijn niet energiek, echter iets krachtiger
als in de kleine steden en op het platteland; daardoor zijn er minder
tweeklanken en zijn de heldere en doffe klinkers minder gerekt als in
het Fries. Toch ontstaat er door slappe articulatie bij verschillende
lange klinkers het overgangsgeluid |9| voor dentale consonanten,
Waardoor deze klinkers een diftongisch karakter krijgen.

De hppenbeweging is gering: ook bij de geronde klinkers worden
ze weinig vooruitgestoken.

De tong is weinig actief, waardoor de r voor s, z, t, d en. n
Verdwijnt, evenals in het Fries, en de n voor s en s-verbindingen
gevocahseerd wordt met nasalering van de voorgaande khnker: ons
^ !o:'is|, venster = |f£:''st9r|. Daarentegen is de r voor een klinker
hij velen een gerolde tongpunt-r; de gebrouwde-/ komt echter ook
Voor. Deze ontbreekt in het Fries, wordt daar althans als een
spraakfout beschouwd.

De |t, d, 1 en n| worden vlak achter de boventanden gevormd, de 11|
is neutraal.

De |v, z en gl komen niet aan het begin van een woord voor;
iJl en I3I ontstaan in een enkel geval door assimilatie, maar zijn
dan zeer hcht gepalataliseerd en hebben niets van de franse klanken,
■^an 't begin van een woord b.v. in sjouwe is sj |sj|.

Een groot verschil met 't Fries is het ontbreken van de vele com-
binaties met ƒ, die in de laatste taal veelvuldig voorkomen.

De |b| en de |d| zijn aan 't eind van een woord minder scherp
(„losserquot;) als in het Nederlands; de |g| komt aan 't begin van een woord
voor, de |x| niet, aan 't eind is hij scherp („losquot;).

§ 2. Het dynamisch accent is vrijwel als in het Nederlands. Bij enkele
woorden ligt het wel eens op een andere syllabe als in het A.B., dat
trouwens ook variaties kent: skusjemdntel, rookvlees.

De klemtoonverspringing in tweeklanken (breking), die het Fries
kent, heeft in de stadsdialecten slechts enkele sporen nagelaten.

§ 3. Een uitvoerige phonetische beschrijving van de klanken van
het Leeuwarder dialect ligt buiten het bestek van dit boek. Toch
meende ik een, waarschijnlijk voorlopige, indehng volgens het foneem-
principe te moeten geven. Ik sluit mij daarbij in hoofdzaak aan bij de
indehng van de nederlandse klanken gegeven door A. W. de Groot
in de Nieuwe Taalgids 25, bl. 225—243.

§ 4. De doffe klinkers kunnen als volgt gegroepeerd worden (zie
nevenstaand schema I):

De doffe klinkers kunnen meer of minder gerekt zijn, zo is b.v. de
|£| in bed vrij sterk gerekt en zo ook de |o| in |o:| af.

Wanneer de klinker door een n gevolgd wordt, die voor een s staat,
wordt de vocaal genasaleerd.

*) Hier is de plaats van de |o:| boat; maar deze klank staat alleen
auslautend en voor dentalen. In deze posities komt nooit een |o.| voor.

Een groot verschil met het oud- en nwfri. is het ontbreken van
de stijgende twee- en drieklanken i).

§ 6. Gerangschikt volgens het medeklinkerprisma levert het Lw.
de onderstaande figuur, waarbij de fonemen die een kenmerk gemeen
hebben, in hetzelfde vlak zijn gebracht.

Ik aarzel om de |v, z en g] fonemen te noemen, hoewel ze in-
lautend voorkomen; bovendien is de klank die in 't ned. door v
voorgesteld wordt, in het Lw.'inlautend, vrijwel een spirantische |w|,
althans in mijn uitspraak, zodat 't onderscheid tussen |v| en |w|
voor mij moeilijk te horen is. De |t, J en 3I hebben, als ze één klank

zijn, toch maar een heel hcht palataal karakter. Meest zijn het twee
klanken, die een combinatie vormen.

Het medeklinkersysteem stemt overeen met het friese; het gebruik,
en de frequentie van de fonemen is echter verschillend. De combinatie
van een cons. met j bijv., die in het Fries zeer veel voorkomt, ontbreekt,
op een enkele na, in het Lw.

1.nbsp;bakke hakken (ohd. bacchan, ags. bacan), klapt geklapt (ofri.
biclappia), skad schaduw (fri. skaed), skatte schatten (ohd. scazzón);

2.nbsp;acht acht (ofri. achta), tachtig tecMg (os. antahtoda), nacht wacÄ^
(ofri. nacht), laster laster (ofri. laster, mnl. lachter), flas vlas (ofri. flax)
pacht pacht (lat. pactum, pactus);

3.nbsp;al al (ofri. all), as als (ofri. als), falie vallen (ofri. falla), half Äa//
(ofri. half), behalve behalve (ofri. bi-halva), hals hals (ofri. hals), stal
stal (ofri. stall), kalf kalf (ags. cealf), kalk kalk (ags. cealc), fals vals
(ofri. falsk; lat. falsus of uit mnl., mnd.);

4.nbsp;an aan, (ofri. ana), brand brand (owfri. brand), fan van (owfri.
fan), han hand (owfri. hand), man man (owfri. mann), dam dam
(owfri. damm), hammer hamer (ohd. hamar, oofr. homer), lam lam
(adj.) (owfri. lam), skammel schraag (os. skamel), ankel enkel (ohd.
anchal), angst angst (owfri. angost), drank drank (owfri. drank),
lang lang (owfri. lang);

5.nbsp;arm arm (ofri. arm, erm), armoede armoede {owiri. asmoed),
swat zwart (ofri. swart), gras gras (owfri. gers), had hard (ofri. herd,
hard), fladde lap, vod, (oofri. flarde), h^iXgvarken (ohd. barug, os. barug),
arbeid arbeid (owfri. arbeyd, mnd. arbeit), mattelaar wartóaar (mnl.
martelare), pat part (fra. part);

6.nbsp;achter achter (ofri. efter, os. ohd. aftar), gracht gracht, (ofri.
greft), blad blad (ofri. bied), dag dag (ofri. dei), fast vast (ofri. fest),
glad glad (ofri. gled), smal smal (ofri. smel), wakker wakker, (ofri.
wekker).

De wgerm. a was in 't ofri., behalve in bepaalde omstandigheden,
door palatalisatie tot e geworden i); in andere gevallen waar vocalen

in de volgende syllabe, consonanten of consonantverbindingen de
overgang verhinderden of belemmerden, was de a gebleven. Van deze
gevallen zijn hier boven voorbeelden gegeven onder de nummers
1 t/m 5; ik hield me hier aan de voorstelling die Gosses geeft in de

Onder 1 hebben we de a voor velaar vocahsme i), onder 2 voor
c/i-verbindingen onder 3 voor Z-verbindingen onder 4 voor
nasaal onder 5 voor r-verbindingen

Ogenschijnlijk zou de Lw. |a| dus in deze gevallen kunnen teruggaan
op de owfri. a. Toch is dit niet voor alle posities juist, daar de a in het
owfri., omstreeks 1500, toen zich langzamerhand het stadsfries vormde,
niet meer overal de |a|-klank voorstelde. Heel duidelijk blijkt dit bij
de a voor n uit de al vroeg (± 1430) voorkomende spellingen met o «);
ook in het nwfri. geldt hier de |o|-kwaliteit; voor de andere nasalen
bleef de a-kwahteit behouden en gaat de Lw. a dus op het owfri. terug.

voorbeelden in Gosses § 63, 1° gegeven: olde, olderman, Oldahow,
holden, inholden, zijn in tegenstelhng met wat Gosses opmerkt, m.i.
geen bewijs voor een gewijzigde kwaliteit van de a in deze positie.
Hoewel ze op één na voor de saksische overheersing voorkomen, kunnen
ze heel goed navolgingen van saksische schrijversgewoonten zijn.
Het Nederlands dat men in Friesland schreef, droeg vaak een oostelijk
karakter'), en in het oosten komen deze spellingen voor®); van uit dit
oostelijke Nederlands konden ze gemakkelijk in fri. teksten dringen, daar
de schrijvers van deze stukken dikwijls ook dit Nederlands geschreven
of althans gelezen zullen hebben. Ook in de niet in 't fri. geschreven
oorkonden komen de oM-spelhngen voor, die later de concurrentie
ondervinden van de owti-spelling. Zo vinden we in E. I, bl. 493 en 492,
(1562) in één stuk, opgemaakt door de klerk van de stadssecretaris,
OMdi en olde, zelfs gehouden tonderholden (bl. 460), owii-spellingen dus, die
wijzen op de invloed van niet oostelijke streken. Wel vindt men in
het fri. vormen als aud oud en dit wijst op een rekking en een weg-

') Lasch § 93 en A. Lasch, Aus alten niederd. Stadtbüchern. Dortmund 1925,
blz. 158.

vallen van de l) een kwaliteitsverandering moet er ook geweest zijn,
daar de nwfri. voortzetting ongeveer een |o:|-klank is en geen |e:| uit
gerekte a. Op grond van 't voorkomen van deze spelling, van de
nwfri. voortzetting en van de |o| voor de andere dentalen in 't nwfri.,
is het zeer waarschijnlijk dat de overgang in |o| voor l en Z-verbindingen
plaats vond of al had plaatsgehad.

Daar in Lw. voor de n en Z een |a| staat en al-\-d{t) oud geworden
is (§ 13), kunnen deze klanken niet op het fri. teruggaan, maar moeten
ze aan een niet-fries dialect ontleend zijn.

Voor r-verbindingen komen in 't owfri. vormen met en zonder a
voor 1), in het nwfri. won de e-kwaliteit de strijd, uitgezonderd waar
een w voorafging: swart, waerm.

In Lw. nam men de a over uit het ned., zoals uit de gegeven voor-
beelden blijkt.

Voor cA-verbindingen bleef in 't nwfri. de |a|; het Lw. heeft daar
ook |a|, die dus op 't owfri. kan teruggaan.

In de voorbeelden onder 6 vindt men in het fri. de gepalataliseerde
a \s\] in Lw., in overeenstemming met het ned., de |a|.

Uit het bovenstaande blijkt, dat alleen daar waar de owfri. klank
overeenstemde met de ingevoerde, het Lw. dialect de owfri. klank
heeft behouden.

In de Oork. v. h. St. Anthony-Gasthuis vindt men meest de w.
dat, stadriucht, gaf, Mathiasdag, buucwas (fri. buckwesta) huwbaar-
heid, fan, affter, achten, stal hebben, stand; met gepalataliseerde a,
dus e, noteerde ik: to neste naast, efter, festicheit, herthouwer, meck-
brief huwelijksbrief bij makia, berns ofte huwelixe wtghifte, scern
mest, die aan 't fri. ontleend zijn. Deghen dagen (Oork. 42) is in het
handschrift niet duidelijk. Het er door Eekhoff voorgezette twa^i»ee
staat er niet, er staat een cijfer. Ook komt e naast a voorin: mer maar,
nyment niemand, went want.wa.'ax hij wellicht uit de bijtoon ontstaan is.

§ 8. De wgerm. a is gerekt tot |a:| in open syllaben: aker putemmer
(verm. lt; lat. aquarium F.W.), bate baten (ofri. batia), baar vergelijk
(vero.), saak zaak (owfri. sake), skade schade (owfri. schade), state
woonplaats (owfri. statha), to gare samen (owfri. (to) gaera); hale halen
(nwfri. helje), betale betalen (owfri. bitaUia, nwfri. bitelje), ia.é.ev vader
(owfri. feder).

2)nbsp;Met de uitdrukking oorkonden bedoel ik steeds, wanneer het tegendeel niet
aangegeven is, de niet-friese.

De Lw. vorm stemt dus overeen met de ned., is in zo verre de voort-
zetting van 't owfri. als deze aan de ned. gelijk was. Uit de teksten die
Gosses onderzocht, blijkt niet of de |a:l omstreeks 1500 al de neiging
had over te gaan tot 1e:|, zoals in het nwfri. in bepaalde, hier niet
nader besproken, gevallen Toch vermoedt Gosses dat de |a:| al
aangetast was, daar bij Gysbert Japicx de overgang zich al voltrokken
heeft. Inderdaad uit vormen in Sipma's Oorkonden: scheed schade
(nwfri. skea) naast schaed, grete grote, (ofri. grät uit germ. au,
nwfri. great) e.a. blijkt dat de overgang begonnen was; de «e-spellingen
blijven echter, tot het laatst toe, ver in de meerderheid.

De gerekte a is in Lw. samengevallen met de oorspronkelijke lange ä.
Zie over de klankwaarde er van bij de behandeling van die ä (§ 51).

Een restant van de nwfri. ontwikkehng tot |e:| hebben we in Lw.
near naar, uit nare (lt;*narwa) benauwd, eng-, near op it bust aam-
borstig, near drukkend en bealich huik uit bähch balg (ohd. balg,
ofri. balg (adj.) vaginatus).

Gaar gereed (lt;*garwa) en to gare behielden of kregen hun |a:| weer,
nwfri.: gear en to gearre.

Uit de oudere bronnen noteerde ik ae-vormen: baersluijden, claeck-
loes, daegen, schomaecker, zaenen manen; twee ned.-fri. mengvormen:
haelie halen (nwfri. helje), toe bitalien (owfri. bitallia, nwfri. bitelje);
vormen met ai: daigen en ghemaickt, ook lainck lang.

§ 9. De wgerm. a is in Lw. voor oorspr. -nd en -nt |a|, dus niet gerekt:
Voor -ns ontstond |a:°| met wegvalling van de n: glans, krans, mans,
gans geheel, en gans gans.

De kleine steden hebben naast deze ook rekking voor -nd en -nt:
han, bran, lan(t), san, pantsje, schoteltje, krant met |a:|; ik vermoed
dat deze rekking in Lw. ook bestaan heeft, maar onder invloed van
het A.B. dat in Lw., als de grootste stad, de meeste invloed had, weer
verdrongen is.

Deze rekking komt ook in het nwfri. voor, waar het resultaat echter
|o:| is: hän, brän, san. Omstreeks 1500 bestond ze waarschijnlijk al®).

Opm.: Voor / en s vond ik in Harlingen man, wal met |a:|, in Bo. käs kast,
®a. (Am.) fäl, ik val, stal, stal, darm, äm. Ook deze rekkingen zijn fries, behalve
ïn darm (nwfri. term).

In de oude bronnen noteerde ik: glaesvensters, glaesmaecker,
haelff, staedt, gaesthuys, singelvael, hoewael hoewel, woorden die in
't fri. gerekt zijn, behalve hoewael, dat niet meer voorkomt. Het is ook
mogelijk dat de ae hier een |e:| weergeeft, behalve in vael en hoewael.

§ 10. De wgerm. a werd gerekt tot |a:| en |e:| voor r dentaal
in: spekswaad zwoerd (ofri. swarde, nwfri. swae(r)d, swa(r)d). Dit
woord noteerde ik met |a:| in Lw. Do. Fra. Ha. en St., in Bo.: swade.
Daarnaast ook met [e:! in Lw. Fra. Ha. Sn. en Bi.; Ba. (Am) heeft
swood.

Ook aad karakter (os. ard) heeft |a:|, evenals maas aars (ohd. ars,
ofr.: ers-knop stuitbeen, nwfri. maers en ears); beide zijn wellicht leen-
woorden.

Beed baard (ohd. bart, ofri. berd, bird, nwfri. |büd|) heeft |e:| waar
naast in Lw. als nieuwe verhollandste vorm baad. Het stadsfri. beed
is ws. een rekking van berd of bird.

Een |e:| hebben ook geren garen (ohd. garn, ofri. iern, nwfri jern
maar bij G.J. jearn), in Bo. gee.n, met wegval van de r de g uit een niet-
fries dialect), beas baars (os. bars, nfri. bears), kees kaars (ohd. cherza,
charza), nwfri. |k£s|. Eernawolde (plaatsnaam) met als eerste deel
earn arend) (ohd., os arn, nwfri. earn) en Weerd straatnaam in Lw.
(ohd. warid, werid (zie F.W. waard III) kunnen hier ook bijgebracht
worden.

Deze |e:|-vormen zijn ook Noordhollands, benoorden het IJ i). Gron.
heeft |o:| 2).

In het owfri. hebben ws. gerekte en ongerekte vormen naast elkaar
gestaan, waarvan in Lw. de gerekte zijn gebleven, wellicht gesteund
door de |e:|-vormen uit wgerm. e r dent. (§ 18).

In de oork. komen voor met ae: paert deel, vaerden worden (E 1, 53)
ws. duitse invloed, aernsgulden, swaerte, vaerdt, straatnaam; met a:
part, forwardt; met e: foruerden, gerssingen, Leuwerden; met ee:
Weerdt.

§ 12. De wgerm. a is lo:| in ó (f) af, in de oudere bronnen oef, off;
ook af, uit 't ned. komt voor. Het is echter de vraag of aan 't eerste
woord'korte a ten grondslag ligt. Siebs i) en Van Helten ontkennen
het; Franck denkt aan inwerking van de labiaal.

Slop |o| „slapquot; is volgens F.W. een jongere vorm naast slap. Rot rat
is de enige vorm in Lw. |o|, zo ook in het nwfri., maar daar met rekking.
Volgens F.W. ws. een oude ablautsvorm naast rat. De vorm is zeer
verbreid.

§ 13. De wgerm. a voor -ld, It vertoont zich in Lw. als ou [oul:
houwe houden (ofri. haldan), koud koud (ofri. kald), oud oud (ofri. ald),

In de oorkonden staan veel vormen met -old- naast -oud-] ook
gewalt zeggenschap en stadthalder.

In het fri. was de a in gesloten en open syllaben tot e geworden,
tenzij bepaalde omstandigheden (§ 7) het verhinderden of belemmer-
den. In Lw. vindt men daarom nog terp terp (og.*barpa), del neer,
waarvan bidelte laagte, ledder (fri. l(j)edder) ladder (ladder met «uit a
lt; ai), lef flauw (ofri. lef), sel zal dat tot sil werd, maar nu meestal,
althans m Lw., door sal is vervangen; in een woord werd de tot !e.|:
eker akker.

Misschien tot ö |o:| in soa, zwak betoond ls9|, (nwfri. soa en sa, vgl.
Gosses § 3 en 4).

Opm.: Erg, (ofri. erg, arch), merg, skerp, (ofri. skerp, skarp), sterk (os. stark,
ofri. sterk) kunnen in 't ofri. reeds zijn ontstaan en dus een gepalatahseerde e
hewaren. Naast merch ook margh, morch, murch.

ende, got. andeis), erven erfgenamen (got. arbja), erflijk erfelijk de helt
ook helft; fennebloemke madeliefje (got. fani), respen oogsten (vero)'
(ags. hrespan, nwfri. rispje), swetten (vero.) grenzen (germ. *swat)jon)!
sette zetten, hewwe hehben (nwfri. hawwe, habbe).

Daar in 't fri. de ?(;gt;umlaut werkte na de spontane palatahsering i)
waren onderscheiden « 's door dit laatste verschijnsel al tot e over-
gegaan; slechts daar waar factoren de overgang verhinderden, hief
de ï-umlaut soms deze hindernis op. Het Ned. dat 't Leeuwarder Fries
beïnvloedde, had echter e 's door umlaut verkregen, die in 't fri. door
spontane palatahsering waren ontstaan. In het Lw. dialect bleven
die e 's door palatahsering ontstaan, behouden, doordat ze overeen-
kwamen met de umlaut-e 's van de influencerende taal. Zo vinden we
in Lw. b.v. el- in ellende, bed, mes, die een palataliserings-e hadden
bewaard door de umlauts-e in het ingevoerde dialect 2).

Uit de fri. oork. noteerde ik de volgende vormen met e: welt macht
stede, stedthuyer, leste, mechtich, naast machtich, huerwere bezit (ohd'
giweri), egh kant, mennich.

Opm. Hewwe of he zal een mengvorm zijn van fri. hawwe en ned. hebben Wel
\^oi^themweookin't fri. voor, maar om Leeuwarden vindt met de a-klank
zodat de Lw. vorm niet uit 't fri. kan verklaard worden.

§ 16. De wgerm. e uit « door umlaut ontstaan, en de oude wgerm e
vertonen zich in gesloten syllabe als |£|. Voor voorb. van de umlauts-e
zie men § 15.

De oude e staat in: berg berg (os. berg), helpe helfen {o^. helpan),
melke melken (ags. melcan), ses ^es (os. sehs); merser {veto.) marskramer,
pelser (vero.) felswerker, merk markt (lat. mercatus, ofri. merked,
merket).

§ 17. De wgerm. e en de umlauts-e worden in open syllaben gerekt
tot !e:|: breke breken (os. brekan), in 'e weech in de weg, uit de verbogen
vorm, regen regen (os. regan, ofri. nwfri. rein), ete eten (os etan)
mete meten (os. metan), beter beter (os. betera, got batiza), eek azijn
(lat acetum, mnl. edic), ketel ketel (got. katils), -stee plaats (os. stedi)
in heedstee en bedstee, plur. steden roven v. wonden.

§ 18. De wgerm. e en de umlauts-e worden gerekt tot |e:| voor
r dentalen: eerde aarie (ofri. erthe, ohd. erda), dit woord komt voor
in de samensteUing eerpel aardappel en eerbei aardbei, heed haard
(ohd. herd, os. herth), steet staart (ofri. stert, stirt, mhd. stert),weed
waard (adj.) (ohd. werd, os. werth), lanteern (lt; fra. lanterna), pees
paars (lt; fra. pers), peed paard (ohd. parafrid, os. perid, ofri. (Holth.)
perd), sweed zwaard v.e. schip (os. swerd), feedig, ook rechtfeedig

Deze e heeft dezelfde ontwikkeling meegemaakt als de a in beed,
beas (§ 10), maar wijkt af van de e in merth, mird (§ 14) en werda
■worden (§ 22).

Noord-HoUand benoorden het IJ heeft dezelfde klank i), Gronmgen
ook, Zuid-Holland een lae| Westvoorne heeft ae (fra. chair)
Van Schothorst noteert voor de Noord-West-Veluwe m deze ge-
vallen de ae van fr. père ®), Van de Water «) geeft ook deze klank voor
't oosten van de Bommelerwaard.

Ho. Di. bl. 80 en 72 w.
Sch. § 79 en 80.
Ho. Di. bl. 80 en 72 vv.
*) Van Weel § 51.

In de oork. noteerde ik: forwerden, eerweerdighe (in dezelfde oork
eerwaerdighe), eerdfast, rechtveerdig, gelooffweerdig, geerne, peerden
eerdtwerck. neersticheyt (L.S. 17), van weerden wesen (L S 143)
eemstige (L.S. 182).nbsp;quot;

De vraag of het Lw. de ofri. toestand voortzet, een ontwikkeling
er van is, of berust op overneming van woorden van elders, is moeüijk
te beantwoorden. De datering van de nwfri. overgang a gt; i gt; |ü|
staat nog niet vast. Bogerman schrijft stirt: hirt, herd en hyrd
swyrd, swird en swirden. Nu zegt deze speUing niet alles, maar als hij
een |e:| had gesproken, had hij aUicht ee gespeld, zoals in het ned in
t algemeen de gewoonte was. Wanneer de fri. klank ongeveer gelijk
was geweest aan de ned. zou men in de oorkonden van het St. Anthony-
Gasthuis ook wel enkele malen de fri. speUing gebruikt hebben. Die
spellmg met i of y heb ik niet aangetroffen.

de gemeene taal is dat alles: met ee- peerd veerdig, maar in 't Friesch is
't feerdigquot; i).

Wanneer ± 1500 in het Fries de ongerekte e of i nog bestond zal
men m Lw. de ee-klank, die buiten Friesland algemeen was en die in
het schnft meest door ee werd weergegeven, hebben overgenomen.
Dat het Fnes juist in enkele overgenomen woorden [fears en lantearne)
de gerekte klank heeft, wijst, dunkt me, ook op overneming.

§ 19. De wgerm. e en de umlauts-e worden tot |a| voor r -f- dentaal
in de woorden: baste harsten (ofri. bersta, nwfri. baste) hat hart
(ofn. herte, nwfri. hat en het ), dwas dwars (ofri. thwer(e)s nwfri
dwers en dwars), fandel vierde deel. Smette ofen. wond zijn behield
de e, nwfri. smertlape huidwond.
Gras (nwfri. gers) is in Ba. (Am.) gas.

Dezelfde wijzigingen ondergingen woorden met oude ^ r (§ 31).
1) Naast dit feerdig ook firdich met jü|.
§ iVdnbsp;^an en in 't nwfri. S. en H. bl. 15 en KI.

§ 20. De wgerm. e en de umlauts-e worden tot 1e| voor nasalen:
ellindeling ellendeling, sint cent, bringe i) brengen, dinke denken, hingst
hengst (vgl. hincxstvoel E. II, 204), nimme nemen (ohd., os. neman,
nwfri. nimme), skinke schenken, evenzo in 't nwfri. Hier naast in Lw.

§ 21. De wgerm. e en de a-umlaut worden voor ns gerekt met nasale-
ring van de khnker en wegval van de n in: mens (ofri. manniska) dat
voorkomt als |mE:°s|, |m£:°s|, en |me:°s|, fenster venster, wens

§ 22. De wgerm. e wordt over i tot |ü| m: guster gister (ohd. gestaron,
nwfri. jister met |ül) door de -st, nust en nusje aUeen in de betekenis
van hoeveelheid (ohd. nest, mnd. nest).

Vergl. blussen lt; belesschen, dit laatste is de samenvalling van twee
Woorden die in 't os. leskan en a-leskian zijn.

Daarentegen bleef e\e\in gest gist, evenals in 't nwfri., soms heeft
't ook de ned. klank.

De wgerm. e is ook |ü| in: wud wordt, wudde plur. praes. en inf.
(ofri. wertha). Ook in 't nwfri. bestaat deze overgang.

§ 23. De e uit a in legge en segge leggen en zeggen is zeer gerekt en
Open |£:| In het nwfri. hebben de woorden lizze en sizze ook rekking.
Vgl. ook de fri. woorden wégge brood, brêgge brug, rédde redden, kêdde
^it, bêd bed.

Liggen is in Lw. ook legge. In 't fri. zijn de twee ww. klankwettig
samen gevallen tot hzze, in het Hollands ws. tot leggen ®).

§ 24. De wgerm. e wordt joj in dolle delven (ohd. bi-telban, ofri. delva,
delà, nwfri. ook dolle, Ameland dulve, Bi. grave); |ol in otten erwten

Bringa heeft ws. een oude wgerm. » (F. W. i. v.).
Zie ook Karsten § 5.
») Ho. Di. 13.

ws. uit 't Hollands, waar ort ontstaan was naast art voor erwt i).
Orten komt ook in de oork. voor naast erweten. 't Fri. heeft ert of
art gerekt tot eart en daarna gebroken in de pluralis tot jetten.

§ 25. De wgerm. e wordt gerekt en gerond tot |0| in sweuvel zwavel
(ohd. sweval .

§ 26. De wgerm. e of umlauls-e werd ei \ooT-nd{ty. h.exne vangen
(ofri. handa, henda (Nauta) ). Vergl. nwfri. ein.
In de oork. feint knecht.

§ 27. De wgerm. i is in Lw. |e| in gesloten syllaben: binnen binnen
(ofri. binna), bidde bidden (owfri. bidda), ik ik, tille tillen (ofri. tiUia),
fis vis (ofri. fisk), tille vaste brug (owfri. tille), winter winter (ofri!
winter), glibbere glijden (nwfri. glibberje, ws. jong zie F.W.), ik bin
ik ben.

In de oork. worden als tekens gebruikt: i: in, dicke, scild, sibste;
y. tymmer, mit kynde, tylber, byschdoms;

if. lijnnen, kijnden, mijts, tuijsschen, vijsch, enijghe, bijnnen, zonder
dat men een klankverschil kan vermoeden. Waarschijnlijk zijn de
tekens y en i] om grafische redenen in bepaalde omstandigheden in
gebruik gekomen (voor « en w b.v.) en hebben van die positie uit
terrein veroverd.

§ 28. De wgerm. i verschijnt als |e:| in open syllaben: bleven gebleven
(nfri. bleaun), deeg xeer (mnl. deghe, nwfri. tige), kregen gekregen
(ofri. krige), dreven gedreven (oofri. driven), slede, sleedsje slede
(os. slido, nwfri. shde), week week (ofri. nwfri. wike).
De klinker stemt hier overeen met het Ned., 't Fries, heeft de i |i| 2).
Opm. In verschillende woorden wordt het meervoud gevormd als in het fri.:
skippen schepen, smitten smeden, ook 't verkleinw. skipke.

In onderscheiden woorden is echter de |i| in Lw. gebleven: biet 3)
beet (ofri. bite, ohd. biz), anhise aanhitsen (nwfri. oanhysje), iel eelt
(ofri. ile, nwfri. iel), kiedele kittelen (nwfri. kidelje), linich lenig (nwfri.
linich), nieten neten (ohd. hniz, mnd. nête, nit), sinen zenen (plur.

van seen, ofri.: sini, nwfri. sinen, ook nog voor zenuw in 't fri., niet
in 't Lw.), skimeravond schemeravond, skimerich schemerig (os.
scimeringe, ags. scimrian), stikel stekel (ohd. stikkel, ags. sticel, nwfri.
stikel), spliterig ruw van handen (ned. spleet, mnd. splête), swipe
zweep (ags. swipe, -u, nwfri. swipe), tipele, jongensspel waarbij een
stokje wordt weggeslagen (nwfri. tipelje bij tip, verwant met tepel,
zie F.W.), wilich, verwelkt, voos (van ofri. wilia, waarnaast welia,
ohd. wilhên, waarnaast welhên).

Deze woorden kwamen blijkbaar minder voor in de „hogere taalquot;
en behielden daardoor hun fri. vocalisme.

§ 29. De wgerm. i is in de pron. mi, di mij, jou in zwak betoond
enclytisch gebruik, |i| 'k saldi, hij gaf mi.

§ 30. De wgerm. i voor -nd is gerekt tot |i|, evenals in het nwfri.:
biene binden (os. bindan, ofri. binda, nwfr. bine), blien blind (ofri. blind),
fine vinden (ofri. finda, nwfri. fine), kien kind (ofri. kind), sline snoepen
quot;Verslinden (ohd. (far)-slintan), wien wind (ofri. wind), wine winden
(os. ags. windan).

Omstreeks 1500 was de i in het owfri. waarschijnlijk gerekt voor
heterosyllabische consonantverbinding

Opm. Het fri. heeft ook rekking voor -nt: spynt spinde en -ld: wyld wild', in het
Lw. is deze rekking weer verdwenen.

In de oork. komen vormen met y, ij vóór -nd, -nt voor: kijnden,
spijnthiens. Het is niet zeker of de ij hier |i| voorstelt, daar ij ook |e|
kan weergeven, maar de i was in deze positie in de gesproken taal wel
gerekt, zoals blijkt uit vormen met ie\ boeckbiendershuys \ ook voor
quot;W: schield, schild, geldstuk.

Kiestemaker kistemaker, en biennen binnen^) die eenmaal voorkomen,
laten geen spoor na in de gesproken taal en zijn wellicht verschrijvingen.

§ 31. De wgerm. i r consonant is |£| r cons.: berk berk
(os. birka, nfri. bjirk), beskerme beschermen (os. biskirmian, ofri.
biskirma, nwfri. met e en i), kerk kerk (os. kirika, nwfri. tsjerke).

Over |ê| is de i tot |a| geworden voor r dentaal: fas vers (adj.)
(owfri. fersk, ohd. frisc, nwfri. farsk) Sneek: hanne voor herne hoek.
Hasses hersenen (ohd. hirne, nwfri. hassens), algemeen.

In de steden Do. Fra. Bo. en Ba. (Am.), hoort men nog darde,
dattien, dattig, derde, dertien, dertig, kastiid kerstmis, kastwêge kerst-
brood. Deze woorden hebben ook in de andere steden bestaan, zoals
ouderen nog wel weten. Een enkele maal hoort men 't ook daar nog.

In de naam van de gemeente Achtkarspelen vinden we ook deze
overgang. In het fri. heette ze Achtzespel.

Opm. Het Bi. heeft fondel, forse, kosstiet, wel darde, enz. Zie voor andere o-vor-
men Ho. Di. bl. 81.

In de oork. noteerde ik e vóór r dentaal in Mersemawech, nu
Marsumerweg, Herlingen nu Harhngen, (fri. Harns met a), berm-
herticheit, verndeel, in welke woorden nu een a-klank voorkomt.

Met a vóór r -f lab. of gutturaal: arfgenamen, arven, marck,
warck, warpen. (L.S. 20 e.a.) garste (88), marcken merken, kark, warden i).
Deze woorden hebben nu een |£|, uitgez. 't laatste dat wudde is.

De overgang van er, ook uit ir, voor dentalen is ook een nwfri.
verschijnsel % in 't Lw. bestond dus de neiging tot deze ontwikkeling.
Bovenstaande woorden, die in het HoUands quot;) en in het Gron. ook een
a-klank hadden, konden zich aansluiten bij de bestaande neiging.
Voor andere medekhnkers ontwikkelt 't fries in de regel geen -ar--,
ook in 't Lw. bleef, ondanks het Hollands en 't Gron. in die positie
de overgang uit. In de oork. komt deze overgang, zoals boven ver-
meld, wel een enkele maal voor

§ 32. De wgerm. i is tot |ü| geworden in: spul s-pel (os. spil, nwfri.
spul), lutske en lus (fra. hce), sulwer zilver (met i uit silubra, volgens
Kluge, of met ë volgens F.W.).

§ 33. De wgerm. i is gerond en gerekt tot |0| in leune, leunen (os.
hlinon), speule spelen (os. spilon), seuven zeven (ohd. sibun, ofri. sigun,
owfri. sowen, sawen, sawn), seuventig zeventig, reus reus (ohd. riso),
feul veel (os. filo, filu, nwfri. folie).

De ronding kan veroorzaakt zijn door o-umlaut bij sommige
woorden i); bij de andere zal de / en w hebben meegewerkt.

Het fri. heeft een andere klankontwikkeling, zodat deze woorden
zijn overgenomen.

§ 34. De wgerm. i verschijnt als |ü| in: suster zuster (ohd. schwester,
ofri. swestor, suster, sister, vgl. Gosses § 115 en de daar genoemde pl.),
tussen (ofri. twisk, twiska, nfri. tusken).

Opm. 1: Hoek heeft misschien een |u| uit *hwi-lik, got. hwileiks. (Gosses § 115).

Opm. 2: Tubak voor twiebak in Ba. (Am.), is wel onder invloed van de bijtoon
'Ontstaan.

§ 35. De wgerm. i is voor -ns gerekt en genasaleerd |e:°| glinstere
glinsteren.

§ 36. De wgerm. o was ontstaan uit u voor a (deels ook voor e, ö)
der volgende syllabe; de u was gebleven voor nasaal en consonant en
Wanneer een j voor de a stond

|ö| in: bok bok (ohd. bock, mnd. bock, buck, nwfri. lbók|), wol wol
(ofri. ulle, woUe, ags. wull, mnd. wuUe, woUe), lobbes lobbes (bij mnd.

') R.C. Boer, Oergerm. Handboek, Haarlem 1918. § 65 w. en A.G.van Hamel,
^tisch Handboek. Haarlem 1923, § 34.
') Gosses § 118 Opm. 1.
*) Van der Meer § 33.

lobbe, lubbe, fri. lobben kraag, zie F.W.), mol mol (mnd. mol, mul,
ofri. moll, nwfri. |möl|), tobbe wastobbe (mnd. tubbe, tobbe, nwfri
|tób9|).

§ 37. De wgerm. u is |ó| in: bocht bocht (mnd. bucht), bolle stier
(ags. bulluc), bonke been (ofri. bunke), dom, dom (os. dumb, ofri.
dumb), gesont gezond (os. gisund, ofri. sund), gloppe slop (van ¹glup-),
klomp klomp (mnd. klumpe), mosk, moskje mus (mnd. musche,
nwfri. mosk), pong beurs (ags. pung, mnd. punge), stobbe stronk (mnd.
stubbe, nwfri. stobbe), e.a. Het nwfri. heeft in deze woorden ook |ö|.

Ik volgde bij het bovenstaande in hoofdzaak de voorstelling die
Van der Meer ®) van het ontstaan der io| en |ö| geeft; Schöneeld
(§ 69) wijst op de invloed van consonanten. In het fri. is de verdehng
anders als in het A.B. en het Lw. wijkt nu eens af van het fri. en dan
weer van het A.B.

§ 38. De wgerm. o en u zijn in open syllaben voor dentaal gerekt
tot |o:9|: boade bode (ohd. bode, owfri. boda, nwfri. boade), poatich
potig (ofri. pote hoofd en poot been), skoal school vis (ags. sc(e)olu),
skoatel grendel (nwfri. skoattel), soal vaarweg door het ijs (ohd. sola
lt; lat. sol(e)a, zie F.W.); woane wonen (ohd. wonen, os. wunon, ofri.
wunia, wonia), gewoan gewoon (ohd. giwon, os. giwono, giwuno),
hoaning honing (ook heuning) (ohd. honag, os. huneg, honeg).

Voor andere medeklinkers als dentalen zijn ze |o.|; boog boog (ofri.
boga), hope hopen (ofri. hopia), smoke smoken (ags. smocian), boven
boven (ohd. obana, ags. ufan), roof roof (ohd. hruf), ixoom vroom (adj.)
(ohd. fruma subst.).

§ 39. In het ofri. was de u in open syllabe gerekt tot ü en samen-
gevallen met Aeü^). In Lw. is deze toestand niet bewaard gebleven,

maar de hoUandse klank overgenomen, behalve in enkele gevallen.
Een u heeft koegel kogel en glazen knikker, ook in N.-Holland heeft
dit woord een |u|

De wgerm. u werd in het fri. gerekt voor m heterosyllabische
homorgane zachte consonant tot |u:| y, die weer verkort werd tot |u|.
Waaruit op een deel van het taal |ö| ontstond.

In Lw. bleven twee woorden met |u| bewaard: koem kom (ags. cumb,
mnd. kumme) en kroem krom (ohd. chrumb, ofri krumb). De grens
tussen nwfri. krom en kroem, kom en koem valt thans samen met
de zg. Noordklei- en Woudisoglosse Uit de bijgevoegde kaart blijkt
dat de steden liggen in het fri. gebied dat krom en kom heeft. Het
oosten van Friesland heeft koem, kroem. Of de loop van de isoglosse
..oudquot; is, valt niet vast te stellen, wel dat Gysbert Japicx geen -um-
vormen gebruikte zodat in zijn taal de oude u reeds was verkort
en overgegaan tot |ö|.

§ 40. Aan het eind van een woord met de hoofdtoon werd de wgerm. u
gerekt en gediftongeerd in: nou nu, nou (ofri., os., ags. nu) en dou jij
(ofri. thu, ohd. du, ags. 8u), dat in de enchse weer verzwakte tot |3|.

§ 41. In de oorkonden wisselt de o dikwijls met de u, evenals in het
ofri. 6). Van dezelfde hand en in hetzelfde stuk vinden we dikwijls
beide spellingen. Voor nasaal-verbindingen staat meest u: bysunder,
forbunden, hundert, munck, sund gezond, under, untfanghen; in het
nwfri.heeft deze m zich vaak ontwikkeld tot |o.u|;forbounwerèo«im,soun
gezond', in up dat naast op voorkomt is de u geheel verdwenen, ook in
het fri., zo ook in um om. Gedurende de tijd van de oork. verdwijnen
deze vormen al. Butter met |ü| boter komt naast botter voor en is nu
in het Lw. de enige vorm.

Sommige M-vormen zullen onder invloed van het nederduits in
gebruik gekomen zijn, zoals uns dat naast ons wordt geschreven bv.
onse gueden, der uns God verhenighet haeth «). Ook in de fri. oork.
komt uns wel voor, maar vrijwel alleen in de slotformule uns Heren,
Waar ook wel ons gevonden wordt'). Deze vorm is niet fri. en ook niet

ilo. Ui. bl. 88.
Gosses § 172, KI. § 55.
') Hof Fri. Dg., bl. 38 en 14a.
*) Hof t.a.p. bl. 41.

ned. Ik vermoed dat of de gewoonte om voor n u te gebruiken de
schrijvers tot deze spelling heeft gebracht, of, en dit lijkt mij waar-
schijnlijker, dat uns aan oostelijke geschriften is ontleend. Oostelijke
vormen vindt men b.v. in E. I, 135: unsers, Gott, und, gyfftung en in
het slot van 136, geschreven door Henrick Ludolphi, pastor: und,
deenstmaget] van deze woorden was und al uit de friese spelling ver-
dwenen. Als de ned. invloed sterker wordt, verdwijnt ook uns spoedig,
evenals het zeldzame und uit de niet-friese oork.

Ook borger en borge(r)meyster, die naast de vormen met u voor-
komen, verdwijnen, hoewel ze langer als uns in gebruik zijn. In het
nwfri. vinden ze hun voortzetting in boarger en boargemaster. Deze
vormen zijn ook nederd.; sollen i) voor sullen is duits. In dezelfde
oork.: apenne, aenghenamen, Gaede voor open, aangenomen, Gode,
die ook oostelijk zijn 2).

§ 42. De wgerm. 0 verschijnt gerekt tot |o:9| voor -rn en-rlt;i:boad
boord (ohd. bort, ofri. bord), koats koorts (mnd. korts), noad noord
(ohd. nord, ofri. north), oade (ohd. ort); met ontwikkehng van een
svarabhakti-vocaal: doaren doorn (ohd. dorn, ofri. thorn), hoaren
hoorn (ohd. horn, ofri. horn), e.a.

§ 43. De wgerm. 0 enu worden voor r dentaal, als ze niet gerekt
zijn, tot |ü| (de r verdween § 94): burrel borrel (nwfri. boarrel), bussel
borstel (nwfri. boarstel), bust borst (ohd. brust, de owfri. vormen met o
zijn jong in onferskillich busje een onverschillige borst, hij dust niet
hij durfde niet (nwfri. hij doarst net, dust dorst (ohd. durst, nwfri.
toarst), fut voort, weg (owfri. furd, ford), hutsje poosje (nwfri. hoartsje,
zie F.W. hort), kust korst (ohd. krusta lt; lat. crusta), ku(r)t kort,
(vero. Jeltema kent het wel) (ofri. kort, kurt, ohd. churt, churz
lt; lat. curtus), wellicht ook nutske halve cent (uit een ortske een oortje,
nwfri. oartsen), pusje portie (nwfri. poarsje), skustien schoorsteen
(nwfri. skoarstien), stutte storten (ww.) (ofri. stirta, storta, nwfri.
stoarte), wust worst (ohd. wurst), wuttel wortel (nwfri. woartel en
wirtel met |ü| (Zuidwesthoek) ).

o, u wordt |g.1, deze wordt gediftongeerd tot lo.8|, waarna het tweede
element de klemtoon krijgt en |wa| wordt, geschreven oa. Deze ver-
andering is waarschijnlijk in of kort na de zeventiende eeuw ontstaan;
bij G. J. ontbreken de bewijzen er voor, wat echter aan Zuidwesthoekse
invloed toegeschreven kan worden

Geen lü| hebben borre kater (nwfri. boarre), knorre stuk, klomp,
hoeveelheid (nwfri. knoarre, mnd. knorre), snorre snorren (nwfri.
snoarje). Voor vorst (vriezend weer), dat nu fost luidt geeft
Halbertsma in de Rimen en Teltsjes fu'st. Bij de eerste drie woorden
wordt de r niet gesteund door een andere dentaal, misschien heeft dit
invloed gehad.

Voor r andere consonanten dan dentalen komt |ü| ook een enkele
maal voor: furke vork (ofri. forke, furke, lat. furca, nwfri. foarke). In
het fri. komt ook furke voor en wel in het zuidoosten de loop van
isoglosse doet denken aan Drentse invloed; het zuidwesten heeft forke,
maar daar ontbreekt de oa helemaal »). Korf is bij sommigen kurf
(nwfri. koer), turf turf (ofri. turf, os. turf) luidt steeds turf.

Wurm, wurmen en wurgen zullen door de Leeuwarders zijn over-
genomen'uit dialecten waar de u door umlaut ontstaan was; in het fri.
hebben deze woorden ook een umlautsvorm: wjirm, wjirmen; wiergje,
wirgje.

Een andere groep vormen de werkwoorden van de derde klasse,
afd. c, die in het praet. en in het part. perf. een u hebben; hier heeft
de analogie een grote rol gespeeld (§ 159).

De |o| staat in: borge borgen (ohd. borgên, ofri. borgia, burgia,
nwfri. boargje), dorp dorp (ohd. dorf, ofri. thorp, nwfri. doarp), form
■quot;orm (lat. forma, nwfri. foarm), korrel korrel (nwfri. korel, koarrel;
Do. heeft korel in de bet. van beetje), morren naast morgen (ofri.
morn, nwfri. moam met |o:9|, moarntiid met lwa|), sorch zorg (os.
sorga, nwfri. soarch), storm storm (ohd. sturm, nwfri. stoarm).

De verklaring van deze r dentaal-umlaut wordt bemoeilijkt door
de omstandigheid dat er geen of althans bijna geen oude vormen zijn;
de oudste plaatsen zijn uit de achttiende eeuw (Jeltema) en betreffen

maar enkele woorden (w.o. ku(r)t); verder vond ik in een stuk van het
vleeshouwersgüde uit het Lw. archief kurperaals (1750). Het is dus
mogelijk dat de toestand, zoals die hierboven is weergegeven, al be-
ïnvloed is door het A.B. en dat eens de r gevolgd door labialen en

De vraag is of we hier aan een eigen phonetische ontwikkeling moeten
denken of aan overneming uit naburige dialecten; het Drechterlands i)
en het Gronings verschillen echter van het Leeuwarders. Ik vermoed
dat een friese articulatiegewoonte die ook de breking (zie boven)
veroorzaakte hier heeft gewerkt. De o werd gerekt voor de r dentaal
tot |o:9|, de r verdween; de|9|,die ook voor dentalen als „gleitlautquot;
zich steeds ontwikkelt (§ 1), werd sterker en assimileerde de |o:|,
waarna voor de consonantgroep weer een verkorting ontstond. Bij
de labialen en gutturalen was de verbinding met r niet innig genoeg,
zodat een svarabhakti-vocaal tussen r en volgende consonant schoof,'
waardoor vóór deze r geen |9| kwam. Deze verklaring lost echter niet
alle moeilijkheden op.

§ 44. De wgerm. verbinding -ol- voor d of t vertoont zich als ou |ou|:
hout hout (ofri. holt), goud goud (ofri. gold), skouder schouder (ofri
sculdere).

In het nwfri. luiden deze woorden ook zo. Hindelopen heeft een
gerekte o en behoudt de l. Siebs neemt voor hout en goud ontlening
aan Kloosterman en Gosses «) wijzen dit af. Dat skouder
souder zolder, moudich stoffig en monde ook dezelfde ontwikkehng
hebben, woorden die toch niet zo gemakkelijk ontleend worden als
namen voor de handelsproducten hout en goud, maakt autochthone
wijziging wel waarschijnlijk. De speUing met l in de oorkonden zal
wel onder oostelijke invloed staan.

Uit het fri. zijn in Lw. overgenomen en omgevormd suden en wuden
zoiiden en wilden. Het owfri. had: sculde, schulde, skolde, skoede,
skoe en wolde, in welke woorden de / waarschijnlijk onder inwerking
van het systeem langer bleef als in de vier boven genoemde. De o
werd gerekt tot |o.| en ging tot |u:| over, evenals de ó (§ 59); de l,
die door zijn M-achtige bijklank de overgang wel zal hebben bevo'rderd,'

verdween. Zo ontstonden lsu:d8nt en |wu:d9n!, die men in Lw. ver-
vormde tot |syd9n| en |wyd9nl (§ 64).

§ 45. De wgerm. u gevolgd door een umlautsfactor is in gesloten
syllabe |ü|: brug(ge) hrug (nwfri. brêgge), kruk kruk (ags. crycc,
nwfri. in het no. krik, zie Fri. Wbk), knuppel knuppel (nwfri. kneppel,
wat ook in Lw. wel wordt gezegd), mug vlieg (os. muggia, nwfri. mich),
put put (ohd. pfuzzi, nwfri. pet poel), mg rug (ohd. hruchi, ofri. hreg,
nwfri. rêch), stuk stuk (nwfri. stik).

Ik heb hier bijeen gesteld de bekende Noord- en Zuidhollandse
ontrondingsvormen die nu nog hier en daar voorkomen, en in de
middeleeuwen zeer algemeen waren. Het is opmerkelijk dat ze in Lw.,
ook in de oudere bronnen, vrijwel geheel ontbreken (alleen stik komt
voor bij Jeltema), hoewel ze door het fri. gesteund werden. De invloed
van de hollandse dialecten is in dit geval niet sterk geweest.

De M-vormen komen wel voor in Groningen op de Noordwest
Veluwe in Utrecht en in Brabant.

Opm. De ontronding heeft wel plaats gehad en stand gehouden in de woorden
sküpad schelpenpad. Skilkampen bnurtnaam, indien althans schulp de grondvorm
is (F. W.) en schulp niet uit schelp is ontstaan^).

Behalve in de bovengenoemde, ook hollandse ontrondingsvormen,
bezit het fri. nog vele andere woorden met i of e, waar umlaut heeft
plaats gevonden; het Lw. heeft dan weer de |ü|: druppe druppen
(ags. dryppan, nwfri. drippe), dun dun (ags. thynne, nwfri. tin),
kussen slaapkussen (ohd. chussin, nwfri. kessen), lusse lusten (os.
lustian, nwfri. léste), e.a.

In de oork. komen enkele van deze door umlaut ontstane e's voor:
feUinge boete (os., ohd. fullian), noetdreft nooddruft naast noetdrufft
(os. nodthurft) en met gerekte e\ ensen een landmaat (lat. uncia); deze e
gaat voor n over in ei: eynssen ®).

Naast bovenstaande woorden met u komen ook nog andere voor die
in het Hollands een o hebben en in het A.B. een u. De verhouding
tussen de M en O is niet duidelijk; men heeft aan vormen met en zonder

umlaut gedacht, maar voor het Hollands schijnt deze verklaring niet
op te gaan i). Kloeke vermoedt dat een streven naar beschaafde taal
de oorzaak is van het terugdringen van de o-vormen Deze o-woorden
komen in het Lw. voor met u (behalve mosk), hoewel het fri. een o
heeft: Lw. lucht, fri. loft, Lw. druk, nwfri. drok, Lw. geluk, nwfri. lok,
Lw. bus, fri. bos. In het nwfri. zou men umlaut verwachten, behalve
bij het eerste. Het ontbreken er van doet vermoeden dat de woorden
ontleend zijn; het consonantisme van drok en bos maakt dit voor
deze twee woorden zeker. Zijn het vroege ontleningen uit het Hollands?

Door gebrek aan gegevens is niet na te gaan wanneer de verdringing
uit Lw. heeft plaats gehad.

§ 46. In het Lw. komen tal van woorden, die op een wgerm. u in
open lettergreep teruggaan, voor met een eu |0|. Soms hebben ver-
wante dialecten een umlautsfactor, soms ontbreekt die. Het fri. heeft bij
umlaut een e of een daaruit ontstane vocaal. Een eu hebben: deur deur
(subst.), deur door (prep.), feugel, heuning, keuning, (vero.), leugen,
neut, peulen, sleutel, seun, seumer, teugen, smeule, skeuke; in het
nwfri.: doar, troch, fügel, huning, kening, ofri. leyne, nwfri. Ijeagen,
nut, pülen, kaei, soan, simmer, tsjin, smeule, skeuke.

Tegenover hollandse vormen met eu staan in Lw. soms andere die
aan het fri. ontleend of beter in Lw. niet verdrongen zijn: dunk deuk
(nwfri. dük met een lange ü), joeke jeuken (nwfri. jükje, jokje) joekte
jeukte (nwfri. jükte, jokte, zie F.W.), skoat melk scheut (nwfr. skoat),
rook geur in rook noch smaak.

In de oork. nog vool veulen, in Bo. nog, als in het nwfri., foltsje.
Rekking bleef achterwege, of werd weer gevolgd door verkorting in:
muilen molen met een zwak gearticuleerde |ü|, in de oork. moUen
(ofri. mole, nwfri. mole en moune), butter boter (ofri. butere, nwfri.
büter, met gerekte en daarna weer verkorte ü), skuddelwasse de vaat
doen, skuldoek vaatdoek, skuttels schotels, ook met d (ohd. scuzzila,
maar os. zonder umlautsfactor skutala, nwfri. sküdels). Beide laatste
woorden zijn ook hollands ®).

§ 47. De wgerm. u voor nasaal en scherpe spirant werd in het ofri u
met wegval van de nasaal: got. uns is nwfri. üs. In Lw. werden de ned.

G. Kloeke, Deftige en Gemeenzame Taal. Groningen 1934, bl. 10—14.
3) Ho. Di. kaart 15 en de tekst o.a. op bl. 87 vv.

vormen overgenomen, waar deze de n missen ontbreekt die ook in het
Lw.; derhalve snud (ags. süth, ohd. snnd). Ook het nwfri. heeft suud
overgenomen, althans de ü vervangen door |y|. Ned. ons is in Lw. ook
ons, waarin de nasaal weer is weggevallen met nasalering van de voor-
gaande vocaal (§ 4).

Een oude w-loze vorm is bewaard in dunst herg op het hoofd (ags.
düst stof, nhd. Dunst, Kil. donst, donse lanugo)] in het nwfri. ook
in de betekenis van stuifmeel (Fri. Wbk.).

§ 47. De wgerm. ä of ae is |a:|: ader ader (ohd. ädara, ofri. êdd(e)re,
nwfri.: ier), blaar blaar (ohd. blatara, ags. btedre, nwfri. blier),
blaze blazen (ohd. blasan, nwfri. blieze), brade braden (ohd. brätan,
ofri. brêda, nwfri. briede), jaar jaar (ohd. jär, ofri. jer, nwfri. jier),
raad raad (ofri. rêd, ohd. rät, nwfri. ried), enz.

De wgerm. ä of ae is het ofri. in de regel tot een é-klank geworden i),
en in het nwfri. |i:a|. In de zestiende eeuw naderde deze é-klank al
de |i:|, althans in enkele gevallen, zoals uit sommige spellingen blijkt:
byswiert Clircamp Klaercamp. Zie ook Kl. § 22.

Opm. 1. Een oude vorm bleef in Lw. als rechtsterm lang bewaard: niaer-recht,
-koop, (het recht van bloedverwanten of naast-leggers om verkochte percelen
over te nemen) uit niar (os. nahor), welks eerste syllabe een d bevat, die over
ê tot t en daarna tot i werd. ¹)

Opm. 2. Ook bestaat nog de boerenvakterm jarre gier (ofri. jêre, nwfri. jarre).

De woorden daar en waar luiden in Lw. thans met de |a: |-klank: dare
ook daar, ware ook waar. In de andere steden nog met le:|. Jeltema
geeft in zijn tekst dar en darom.

of th met u,ö oio der volgende syllaben bleef in het ofri. de d i), later
ging deze deels over in een |E:|-klank 2): ofri. quad kwaad, nfri. kwea,
Lw. kwaad; ofri. blauw blauw, nfri. blau, Lw. blau, ofri. saegen zagen,
nwfri. seachen, Lw. sagen, wapen wapen, Lw. id., ofri. pal paal, nwfri.'
peal, Lw. paal.

In 't Lw. vindt men de |a:| die dus op 't ofri. terug kan gaan, maar
zijn behoud dankt aan het ned.; uit d voor w ontwikkelde zich een
|ou|-klank. Zie § 82.

§ 49. Voor een korte nasaal ging in 't ofri. de oude d over m ó,
wanneer de volgende syllabe geen umlautsfactor bezat: mona maan,
monad maand] deze klank werd in het nwfri. |wa|: moanne. In Lw.'
werd weer de d uit het ned. overgenomen.

Opm.: Het Lw. brommerbeien (braambessen) zal wel een oostehjke ontlening
zijn en geen oude fri. ó bevatten. Do. heeft tombeien uit 't fri. toarnbeien (lett.
doornbessen).

§ 50. De wgerm. d vertoont zich in sommige woorden als |e:|: geef
gaaf (ofri. jêve, nwfri. geef), kees kaas (ohd. chasi, os. kesi, owfri. zise,
nwfri. tsiis), leeg laag, leegte laagte (ofri. lech);

als |e:| in hering haring (ohd. harinc, owfri. hêreng, zieF.W.) nwfri.
hearring,) skeer schaar (ofri. skêre, nfri. skjirre), bere ophef maken
(os. gibarian, ags. geboeran, maar ohd. gibarên, -ón).

Voorzover deze ê op de friese klinker teruggaat (in de laatste vier
woorden lijkt mij dit zeer wel mogelijk), hoeft de umlautsfactor geen
mvloed gehad te hebben, daar immers de oude d klankwettig tot ê
werd (§ 47).

In de oork. vindt men: ae: daer, jaer, bloedlaeter, jaer, maedland,
raeden, scaepen, enz.; ai: jairlix, raiden.

Met ee komen voor: meeden (ook mede en maden), nwfri. mieden
hooilanden. Leegh laag, kees, kezen kaas.

Maaien heeft soms ey: meyland, verder sayen, nayen. Misschien
staat meyland onder invloed van de fri. vorm mia maaien met als
3e pers. praes. mêth, nwfri. meane; ook nederd. invloed is echter
mogelijk.

§ 51. De gerekte a (§ 8) en de lange zijn in Lw. dus in de regel samen-
gevallen tot één klank: |a:|. Een la:| die m.i. iets schraler, meer palataal
is dan de ned. Winkler i) zegt, dat „de Leeuwarders de a zoo zuiver
mogelijk uitspreken, juist het midden houdende tusschen de ae der
Harhngers en Franekers en de oa der Groningers, dus nauwkeurig
als de italian a der Engelschenquot; 2).

Volgens mijn uitspraak is hij toch iets schraler, zoals de Friezen
m 't algemeen, wanneer zij ned. spreken neiging hebben de a een tikje
te palatiseren. Echter zijn er ook in Lw. in de lagere standen, die over-
gaan tot de oa. In Winkler's tijd was dit misschien nog niet 't geval,
hij zwijgt er tenminste over.

Harhngen heeft nu nog de «e-uitspraak. Winkler deelt al mede:
„De Harlingers en de inwoners van de naburige stad Franeker niet
minder, onderscheiden zich verder van andere friesche stedehngen
door de uitspraak der volkomene a als ae, evenals dit ook in veel
hollandsche tongvallen wordt gehoordquot;.

Ik noteerde deze ae te Harlingen zowel voor de oude d als voor de a i)
b.v. in blaren, swager, klaar, laten, slapen, gaan, staan, jaar, jaren,
haar, schaap, draad, avond, kraam, straat, daar, na, praam, rade,
blazê, paas (paschen); dagen, slagen, saak, lade, skade, drage, frage,
fare, mekaar. Echter niet in aal, fader (met a:) en in naaie, maaie,
saaie, kraaie (met oai), skaad schaduw, (eerder ö-achtig), glazen.

Wel is de toestand aan 't veranderen en wint de |a:| terrein. Een
geboren Harlinger, die ik er naar vroeg, ontkende het voorkomen van
deze ae zelfs, maar deelde wel mee dat men in Lw. zei: „faoder der
leit een soldoat in het woaterquot;, waaruit blijkt dat de Lw. |a.| als
minder palataal wordt gehoord. Ook de lijsten van het Ned. Aardr.
Gen. bevatten niet de ae, hoewel hij bestond, zoals Te Winkel op
gezag van Winkler aanneemt

jespersen, Lehrbuch der Phonetic^ Leipzig und Berlin 1913, 162:
„Die gebildete englische Sprache hat nur einen a-Laut, nämlich den neutralen;
er findet sich lang z.B. in father {= farther) |f A.Ö3|;quot; voor het Italiaans geeft
Jespersen, t.a.p. 164 ook de |A|, „das sich jedoch dem |a| nähertquot;, de |a| „ist
ein helles klarer a, mit Annäherung an jae) (t.a.p. 162).
®) t.a.p. 476.

Dit is dus in tegenstelling met wat Kloeke opmerkt over de gerekte en lange a
in de dialecten rond de Zuiderzee, waar dit samenvallen niet heeft plaats gehad.
(De Amsterdamsche volkstaal voorheen en thans, Meded. d. Kon. Ak. v. W. afd.
letterk. dl. 77, serie A. no. 1, bl. 12).

Een klaar bewijs voor de «e-uitspraak vindt men nog in het „sechjequot;
om het Harlinger dialect bespottelijk te maken: „Fêder, der leit en
soldêt in 't wêter; geef my en hêk, den sel 'k em der ût hélequot; i). Het-
zelfde rijmpje in het Lw. dialect luidt: „Faaider der leit en soldaait
in 't waaiter; geef my in haaik, den sal 'k'em er ût haailequot; i). Welke
«a-klank hier bedoeld wordt is niet duidelijk, de i dient wel eens om
een enigszins gepalataliseerde klank aan te geven, maar of dit hier
het geval is? De oa, die ik in Lw. opmerkte, kan dunkt me niet bedoeld
zijn, daar hier wel een duidelijker afbeelding voor beschikbaar was.
Misschien de a zoals Winkler die van Dokkum beschrijft: (bl. 477)
„terwijl de Sneekers en Dokkummers de a een weinig te zwaar, te
volmondig nemen, en de laatsten bovendien dezen klank in sommige
woorden eenigszins als aai uitspreken, b.v. laaiken, saaik, raaike,
maaike, graaig, blaaiker (de aai-klank, vooral niet te lang aanhouden)'
voor laken, zaak, raken, maken, graag, blaker, enz.quot;

Ik heb in Dokkum deze klank bij mijn „zegsmanquot; niet waar-
genomen; volgens oud-Dokkumers is Winkler's opmerking echter
juist.

Ook voor Franeker, voor Bolsward, iets minder è-achtig als in Ha.,
en voor Het Bildt geeft Winkler de «e-uitspraak aan voor de „vol-
komenquot; a. In Franeker heb ik deze kwahteit niet meer kunnen vinden;
ik vermoed dat hij sedert Winkler's tijd verdwenen is. Voor het Bildt
en voor Bolsward kloppen mijn aantekeningen met de opmerkingen
van Winkler. Dat is ook het geval met Sneek, waar ik ook een zware
\oa\ hoorde, evenals hij

De |a:i's van verschillende afkomst, zowel de gerekte a, als de oor-
spronkelijke lange, en de uit tweeklanken ontstane, hebben in het
fries in de regel een wijziging naar de ee of ie ondergaan ®). Waar een
aa gebleven is, klinkt die volgens S. en H. bl. 14: „helderder dan, of
althans ruim zo helder als de Nederiandsche a (aa)quot;. Hoewel dit niet
geheel overeenstemt met wat Eykman opmerkt «): „et Ie son de a:
concorde presque toujours avec celui du français âme et de l'allemand
Vater, mais non avec l'a palatal du hollandais vaderquot;, en Sipma ®):
„Many speakers retract |a| and |a:| to the open back positionquot;, welk

1)nbsp;'n Bloemlezing uit Paulus Scheltema's Twaalfduizend Friesche Spreekwoorden
enz., door J. H. Heerenveen. Vgl. een dergeHjk zinnetje bij Kloeke: „De Tong-
vallen langs de Zuiderzeekust en op de eilandenquot; bladz 149 en NTquot;28 76

Description Phon. de la langue fris. parlée à Grouw, bl. 32
») Phon. amp; Gr. bl. 10.

verschil voort kan komen uit de mdividuele nuances, uit de grote
variabihteit van de a-klanken en uit de enigszins vage betekenis van
„helderderquot;, blijkt uit de historische ontwikkeling van de |a:l de
neiging naar palatalisatie.

Die neiging is m.i. bij de Nederlands lerende Friezen blijven bestaan,
zodat naar ik vermoed aanvankelijk, in alle steden de a min of meer
è-achtig klonk, een uitspraak in Nederlandse, speciaal westelijke tong-
vallen, niet ongewoon, althans voor de oude d. De |e:| is dus een
poging van een „friese mondquot; om de |a.| weer te geven. Langzamer-
hand is het aantal a-sprekers toegenomen, allereerst in Lw. later ook
in enkele andere steden (Fra. Do.), terwijl Ha., Bo. en 't Bi. de ae-
klank nog behouden hebben. Sneek heeft de oa, (na de |a:| of dadelijk
ai?) gevormd.

Restanten van de |e:l vindt men nog in der en wer, wat men ook nog
in Lw., hoewel niet dikwijls, kan horen, maar in de andere steden nog
normaal is. Lw. staat hier 't sterkst onder invloed van het A.B.N.

Een bezwaar tegen deze voorstelling schijnt dat ook woorden waar
het fri. een o-klank had ontwikkeld, als moanne i) de ae hebber.
Maeaen geeft Winkler b.v. op voor maan. Toch is't mogelijk dat men
ook hier een ned. a wilde zeggen en die met friese palatahsering sprak.

Ontlening uit een hollands dialect lijkt me moeilijk aannemelijk te
maken, omdat de noordholl. dial. en ook 't Amst. de d en a, vroeger
althans, (deze toevoeging geldt speciaal 't Amst.), onderscheidden

§ 52. De wgerm. ai is in Lw. |ai|: draaie draaien (os. thraian, ags.
t^rawan), kraaie kraaien (mnd. kreien), maaie maaien (ohd. maen, mnd.
meien, meigen, megen), naaie naaien (ohd. najan, mnd. neien), saaie
zaaien en werpen (ohd. saen, os. saian), waaie waaien (ohd. waen, mnd.
Weien, owfri. waya), taai taai (ohd. zahi, mnd. ta, teie).

Het nwfri. heeft dezelfde vormen, behalve voor maaien, waarvoor
meane wordt gebruikt. Over de vraag in hoeverre de fri. vormen
klankwettig zijn, heerst verschil van mening ®).

§ 53. De wgerm. dw wordt |ou|; blou hlauw (os. blao, ofri. blau),
flou flauw (mnd. flau), grou grauw (ohd. grao, owfri. grê), klou klauw
(owfri. klêwa), lou lauw (ohd. lao).

Deze woorden zijn in Lw. bewaard gebleven of overgenomen; daar
de klankwettigheid van de nwfri. vormen, die gelijk zijn aan boven-

staande, niet vaststaat, is het onmogelijk te beslissen wat 't geval is
Wanneer er verschil is tussen de fri. vorm en de ned., heeft het Lw.
de laatste overgenomen, zoals in naaf en navel (nwfri. nouwe en naule).

Opm.: Voor lauw wordt lou en lij gebruikt; voor luw en luwte alleen lij en lijte
{ofri. hli, een ablautsvorm bij lauw).

§ 54. De z.g. e^ is in Lw. |i|, voor de r |i:9|: hier hier (ohd. hiar, ags.
ofri. hir, zie F.W., nwfri. met jonge breking hjir(re) ), en in de leen-
woorden uit het latijn: biet biet (lat. bèta, ags. bèta), brief brief (lat.
brev-, ofri. brêf, nwfri. brief met |i:9|), priester priester (ofri. prester),
spiegel spiegel (lat. speculum, ofri. spegel); |i:9| in riem riem (lat. remus,
ofri. rêm).

Het nwfri. heeft soms de e bewaard: spegel, soms deze tot |i:9|
ontwikkeld: brief, waarnaast door breking brjifke. De hchte dif-
tongering, die aan de breking vooraf is gegaan, vindt men ook nog in
de steden, behalve in Lw.

De lat. ê verschijnt ook als germ. i, die in Lw. |i| was en samenviel
met de |i| in biet en brief en de |i| van andere oorsprong; kriet krijt
(lat. crêta), pine pijn (lat. pêna), side zijde stofn. (vuig. lat. sêta),
siepel ui (lat. caepulla, cêpulla).

§ 55. De wgerm. i blijft voor een consonant lij: bile bijl (ohd. bihal,
bial), bite bijten (ofri. bita), bhed blij (ohd. blidi), bhke blijken (ofri.
blika), drive drijven (ofri. driva, nwfri. driuwe), fhbe speeksel (nwfri.
flibe, m.i. verwant met nd. flipen: flemen, saures gesicht machen en
flip breiten mund mit hängenden Lippen, Folk und Torp Norw.-
Dän. Etym. Wörterbuch), griemen morsen (vgl. gronings graimen,
griemen en eng. grime roet, ook mnl. grimen en daarom wel niet met
ó i gries grijs (os. gris), lief lijf (ofri. lif), hekdoorn likdoorn
(os. lik), hekefeul evenveel (mnd. lik), liem lijm (os. lim), hpe huilen
(mnl. lipen), mien mijn (ofri. min), pylk pijl (os. pil), piep pijp (os.
pipa), riwe rijgen (nwfri. riuwe, bij mnd. riven?), stiech'e gezwelletje
op het ooglid (nwfri. stiich), stief stijf (mnd. stif), skrive schrijven (ofri.
skriva, nwfri. skriuwe), enz.

In de oork.: ij, y, ii, i: mijn wijf, mynre, wyff, siin, wi, crighen.
Ook een enkele maal ie: lieve lijf.

Voor de r ontwikkelde zich een |i:e|- klier klier (oostfri. klire), mier
»lier (mnd. mire), rier vaars (lt; hrither lt; hrinfier).

In het nwfri. vinden we een verkorting van de i op grote schaal, die
al in het owfri. is begonnen. Er zijn moeilijk regels voor te geven in
Welke gevallen de verkorting intrad of uitbleef

In Lw. is de |i:| ook in die gevallen, waar hij in 't fri. is gebleven,
|i| geworden.

§ 56. Aan het eind van een woord en in de hiaat is de wgerm. i
gediftongeerd tot Ifij: brij hrij (mnd. bri), bij bij (praep.) (os. ofri.
ags. bi), dij jou (ofri. thi), hij hij (ofri. hi), wij wij (ofri. wi); sneie
sneeuwen, waarnaast in Lw. sneeuwe en sneejage (ags. sniwan, mnd.
snien); en na het wegvallen van een intervocahsche g en th: krije
knjgen (ofri. kriga, krigia, krija), lije lijden (ags. IVpan, ofri. htha),
lïiije mijden (ofri. mitha, os. mithan), snije snijden (ofri. snitha).

Enkele woorden zijn later met de \ei\ overgenomen: |f£in| in de
betekenis van heerlijk; in de zin van vroom en klein heeft het \i\; al
eerder het telwoord fijf, waarnaast fieftien en fieftig met |i|. Fijf is
Volgens Te Winkel onder invloed van het telonderwijs in de school
Overgenomen. Hilarides deelt in zijn Naamspooringen van het platte
Priesch 1678 mee: „fiev d.i. vijv, de Liewarders zeggen fejv, in de
steeden fijv; fievde d.i. vijvde, in de steeden de fiefte (de ie kort)quot;.

Hieruit blijkt dat Lw. in 1678 al de diftong in het telwoord had;
Wat Hilarides bedoelt met zijn speUing fijv „in de steedenquot; (behalve
Lw.) is niet geheel duidelijk, ik vermoed van een |i|, zoals de andere
ook zijn.

Opm.: De ofri. ( in fiif was ontstaan uit i voor m, die wegviel voor scherpe
spirant; in nij nieuw uit niwi; in frij en fijand uit i f (germ. frija en got. fijan.)

§ 57. De wgerm. i is verkort tot [e] voor -cht: dicht dicht (mhd.
dihte), hcht niet zwaar (ohd. liht, os. liht), hchem lichaam (ofri. likoma,
likkoma). Ook in list lijst (ags. hste).

Het nwfri. heeft deze verkorting ook; dicht is echter ticht, zodat de
Lw. vorm, wat de aanvangscons. betreft, niet uit het fri. is.

§ 58. Johan Winkler geeft vande |£i| deze omschrijving; „is de 17 de
laatste letter van een woord (of lettergreep in sommige gevallen) dan
klinkt hij als eene doffe nederl. ij, duidelijk onderscheiden van den
tweeklank ei in scheiden = skeidequot;; in Taalgids IX 216 schreef hij
al vroeger: „dezen klank krijgt men door den mond iets meer te openen
dan voor de uitspraak der i noodig is. Deze klank heeft geen gelijk-
luidende in het Hollandsch en is alzoo moeielijk met Hollandsche
letter-waarde te schrijven. Ze houdt nagenoeg het midden tusschen
de ee van het Hollandsche zee en de Hollandsche ei. De Leeuwarders
hebben een zeer zuiver gehoor voor ij en ei en onderscheiden die zeer
nauwkeurig in de uitspraakquot; i).

Voor mij is het onderscheid niet zo duidelijk tussen de twee ei's;
bij zeer nauwkeurig luisteren is misschien de ei iets meer open als de ij,
maar het grote verschil dat Winkler nog opmerkte is thans ver-
dwenen. De klanken zijn elkaar genaderd zoals ook elders het geval is.
In het fri. is het verschil nog groot: de ei heeft de waarde van een klank
„die tusschen ai en Nederlandsch ei inligt, en dit wordt gewoonlijk
als de standaarduitspraak aangemerkt. Doch in de Kleistreken luidt
hij wel als ai, in sommige woorden zelfs als aei. In de Dongeradeelen
en de Wouden daarentegen is de hoofdklank óf een helderkorte e, of
zelfs wel bijna een helderlange e {ee).quot; Van de fri. ij zeggen deze
schrijvers dat zij „klinkt bijna als die in het Nederlandsch; de hoofd-
klank zweemt, althans in sommige streken, iets meer naar de dof korte
iquot; 3).

EyKMAN geeft de fri. ij in wij (pron.) weer met |£i| en de ei in seis
(zes) met |ai|.

In Lw. zal de toestand ook zo geweest zijn, met in Winkler's tijd
wellicht iets minder verschil. Nu zou ik zowel de ij, als de ei weer-
geven met |£i|.

Het ontstaan van de diftongering in het ned. is in de laatste jaren
veel besproken. Het gaat daarbij vooral om de kwestie of de difton-
gering in Noord- en Zuid-Holland en misschien elders uit het Zuiden
is ingevoerd of autochthoon ontstaan is. Te Winkel en Kloeke zijn
van de eerste mening, J. H. Kern en Van der Meer ontkennen dit.
Ook voor het fri. en Lw. moet de vraag overwogen worden of de jei|-

klank weUicht aan hoUandse expansie te danken is. Waar hier fo-
netische omstandigheden de tot standkoming beheersen, namelijk het
voorkomen van de t aan het eind van een woord, of voor een klinker,
zou men moeten aannemen dat de influencerende taal juist omstreeks
1500 dat stadium had bereikt en daarna verder voortgegaan was op
de weg der diftongering, maar de beïnvloede taal haar daarop niet was
gevolgd. Dit komt mij onwaarschijnlijk voor, omdat volgens de
Twe-Spraack in 1584 te Amsterdam de i nog niet gediftongeerd was.
Spieghel's bekende omschrijving: „de i komt wat grijnzende voort,
de tong aan de bovenste backtanden roerende: hoort na mij in yzer,
ypen, yver, my, dyquot; bewijst dit wel. Een onderscheid tussen de i
aan 't woordeind en die voor een consonant heeft blijkens deze voor-
beelden ook niet bestaan. In het begin van de zeventiende eeuw is
echter de diftongering in Amsterdam al begonnen i), evenals in
Den Haag

In Brabant is, naar het vermoeden van Te Winkel, de diftongermg
in de vijftiende eeuw heersende geworden, omdat in het midden van
de zestiende al een aei of gos ontstaan, zoals blijkt uit het Brabantse

spelboek van Antonius Sexagius De Ortographia linguae Belgicae.
^laar ook hier wordt niet gerept over een verschillende behandeling
naar gelang van de positie waarin de i voorkomt. Uit Brabant of
Holland zullen de ei'i dan ook niet in Friesland gekomen zijn.

Het fri. diftongeringsgebied staat apart van het Brabants-Hollandse
en sluit zich aan bij dat van vrijwel geheel oostelijk Nederland, zoals
de kaart van Te Winkel aanwijst; aUeen de noordelijke Wouden
(in Friesland) diftongeren niet de pronomina en bi hij (praep. en
adv.) 3), en de provincie Groningen, behalve het uiterste Westen, heeft
alleen een diftong voor klinkers.

De datering van het verschijnsel geeft voor het fri. ook moeilijk-
heden, daar de spelling dikwijls geen uitsluitsel geeft. Ook nu nog
Wordt de et-klank met ij en y aangegeven. Een van de eerste woorden

') Het niet-diftongeren van de pronomina en van hi hangt welHcht samen met
liet accent. Vermoedelijk hebben in het niet-diftongerende deel en het overige
Friesland gediftongeerde en niet-gediftongeerde vormen naast elkaar gestaan al
naar gelang ze wel of niet het accent hadden; later werden in het eerstgenoemde
gebied de ongediftongeerde vormen algemeen, in het overige de gediftongeerde.
Hetzelfde is wellicht met het pronomen ofri. thu (du) het geval, dat respectieveüjk
en dou luidt. Zie over dit dou\ G. Gosses, Korrespondenzblatt des Vereins

waarbij de ey-spelling, die wel een |£i|-klank zal weergeven, wordt
gebruikt is mey mede dat later herhaaldelijk voorkomt. In dezelfde
oork. staat meide riuchteren. Nu is de etymologie van mey niet zeker;
SiEBS 2) wil het afleiden uit mi lt; mithi, wat onwaarschijnlijk is daar
het nwfri. een |ai| heeft, en i nooit |ai| wordt. Omdat van zo'n vroege
ontwikkehng t gt; ei elders niet blijkt, wijst Gosses deze verklaring
af en vraagt hij of mei welhcht uit mëde via mêi is ontstaan. Geheel
duidelijk is dit niet: bedoelt de schrijver mëde gt; mee gt; mêi of méde

gt;nbsp;meide gt; mëi? Ik vermoed, ook door de vorm meide riuchteren dat
ik toevallig eenmaal vond, dat de ê voor de d tot ei was overgegaan,
een ontwikkeling die het fri. ook kent: greede gt; greide weiland, breed

gt;nbsp;breid bruid. De tweede syllabe moet dan afgevallen zijn, evenals
soms bij gree lt; greede 4). Gaat mey dus op mede terug, dan vervalt
dit woord als bewijs van een vroege »-diftongering; dat de e tot ei
en later tot ei werd, was bekend uit ney na, naar Ook de eigennaam
Ouwe Gleien (met |fi|), reeds in de zestiende eeuw 01de Galeijen uit
Galileeën, toont dezelfde overgang.

In Si. I, 293 (jr. 1478) vond ik de vorm treija rynscha goudena rent
en treya r.g. (dezelfde oork. heeft ook de vormen mey, meij, neij, echter
ook frija, frij), waar vermoedelijk een diftongische klank bedoeld is.
Gosses vond treija in zijn materiaal veel later (1517). Het dorso van
bovengenoemde oork. heeft weer de speUing trya, die gebruikelijker
was. Bij dit woord kan geen sprake zijn van een Hollandse of Brabantse
invloed, evenmin als bv. bij ki koeien dat tot kij werd. In het fri. heeft
dus een autochthone ontwikkelijng van i tot jei] plaats gevonden,
die door Heinertz ») verklaard wordt als een dissimilatie uit een
gediftongeerde t {i gt; ij gt; ei).

In sommige werkwoorden stond de t voor een vocaal, die toonloos
werd bv. snien sneeuwen, in andere verdween eerst een oude th of g
voordat de i voor een vocaal kwam te staan: lien lijden, mien mijden',
krien krijgen. In deze drie gevallen ontwikkelde zich in sommige
werkw. vormen een ƒ, en ontstond dus de tweeklank tj, die door
dissimilatie tot ëi werd, en vervolgens tot ei overging. Wanneer deze
ontwikkeling zijn voorlopig eindstadium heeft bereikt, is moeilijk te
bepalen. Bij Gysbert Japicx komen rijmen van oorspronkelijk lange i

op mey en ney niet voor, daar deze klanken niet gelijk waren, ook
y : ie komt niet voor. Ik vond een rijm, waaruit m.i. blijkt dat de i
al gediftongeerd was: frejen (freegje) vragen: lijen lijden i).

Uit de beperkte diftongering in het Lw. blijkt ook dat het ned.,
dat daar omstreeks 1500 het fri. beïnvloedde, niet diftongeerde, daar
anders de Leeuwarders zich er wel bij aangesloten zouden hebben; in
enkele woorden bleef de fri. diftong behouden. Men maakte er verder
de fri. diftongering mee, waarbij men zich niet van het latere ned.
verwijderde.

§ 59. De wgerm. ó is in Lw. voor dentalen, uitgezonderd s, |u9|, voor
andere consonanten |u|:

|u| in: bloed bloed (ofri. blód), hoed hoed (ofri. hod), goed goed (adj.)
(ofri. gód), spoele spoelen (ags. spêlan, nwfri. spiele, spjille), soet zoet
(os. suóti, ofri. swête, nwfri. swiet), stoel stoel (ofri. stöl), groen groen
(os. gróni, ofri. grêne, nwfri. grien), doen doen (os. düan, dón, ofri.
dua(n), nwfri. dwaen), floer vloer (ags. flor, nwfri. fher);

voor s staat |u|: hoeste hoesten (ohd. huostón, ags. hwóstan), oest
kwast in 't hout (ags. óst);

|u| in: boek hoek (ofri. bok), bloem bloem (os. blómo, nwfri. blom),
doek doek (ofri. dok), hoef hoef (ofri. hóf), hoepel hoepel (ofri. hóp),
moeke moeder (ofri. móder), kloek zuinig (mnd. klók), ploeg ploeg
(ofri. plóg), roepe roepen (ofri. hrópa, nwfri. roppe), soeke zoeken
(ofri. sêka, nwfri. sykje).

In het nwfri. is de ó, die in het oudwfri. al een gesloten klank had
in het algemeen ook in |u| en |ua| overgegaan. Wanneer hij |u| is,
dus in 't algemeen voor een gutturaal, is hij iets langer als in Lw.

In de oork. komen de volgende spellingen voor: o, oe, oi, oo, ue
en OU. Aanvankelijk (± 1450) overheerst in open lettergrepen de o.
in gesloten de oe: blodes, broderen, voergenomet, onwerropelic, doen,
noechhc; later komt de oe meer voor.

De oude fri. spelling was o »), al spoedig komt oe op, dit wijst op een
indringen van ned. spellinggebruiken. Van het begin af wordt goed en

goederen ook met ue geschreven, ook moeder komt voor als muer en
mueder, evenzo een enkele maal bueck boek. De reden van de zovele
malen voorkomende schrijfwijze gued is niet bekend i). Schó(n)maecker
heeft nog lang de o. Oisen hozen heeft oi. Dubbele o staat o.a. in
Woonsdagen, genoompt en behoofte, dit laatste komt ook met ou
voor: behouff, zo ook bijgevoucht en geloucht geplaatst, naast dit
laatste hoijlueger.

Aelmissen, dat verschijnt naast aelmosen, zal ontstaan zijn door
bijgedachte aan missen en door de bijtoon.

§ 60. Verschillende woorden hebben in het fri. umlaut van de lange ó,
bv. flier, grien, spiele en swiet (§ 59). In Lw. zijn deze woorden door
de ned. vervangen, maar werd de eigen |ua| gesubstitueerd.

Eén umlautsvorm bleef bewaard: deen gedaan (ofri. dên lt; doin 2);
ags. -dón, deen In deen bleef de ee behouden in Lw., in het fri.
werd hij ie, zoals andere ee's] behield deen de ee onder invloed van het
praet. deden?

§ 61. De wgerm. ó is in enkele woorden gebleven: ropen geroepen
(ofri. -hropen en hrepen, nwfri. roppen) boasem boezem van de
schoorsteen in Do. en Fra.

§ 62. De wgerm. ó is verkort tot io| in: socht zocht vgl. brocht, docht
met oorspr. germ. d die in 't ofri. 6 was en al vroeg verkort werd tot 0;
tot |ó| in: nocht genoegen, (vroeger ook nochhk, nwfri. noflik), wos
en wossen praet. van wassen, reinigen, zo ook in de zeventiende eeuw
in Holland ®), (nwfri. wosk en wosken), wrotte wroeten (nwfri. wrotte),
grom ingewand van vissen, ston stond (os. stuond, nwfri. een andere
vorm), brods broeds (nwfri. brodsk).

Niet verkort is de ó in bloem bloem (nwfri. blom), floeke vloeken
(nwfri. flokke), daarentegen weer wel in ferdomme (nwfri. id.).

§ 63. De wgerm. ó is verkort en gewijzigd in |ü| in: ik mut, dou
must, enz., het praesens van moeten, het praet. ik must, dou must, enz.

5)nbsp;Ook in Zuid-Holland in deze betekenis en in die van waterbergplaats nog
met 00.

6)nbsp;Het part. praet. luidde tenminste in Amsterdam ghewossen (de Vooys,
Gesch.2, bl. 83).

en het part. praet. mutten. Deze klank komt in alle steden voor; het Bi.
en Ba. (Am.) hebben mot en most met |ö|. Het nwfri. heeft hier, naast
andere, de vormen ik moat, dou moast, ik moast, enz. uit praes.
nmót en praet. moste i). De ó werd waarschijnlijk eerst verkort voor -st,
dit stond achter de klmker in de tweede pers. sg. praes. en in alle vormen
van het praet., later werd de klank weer gerekt tot |o:9|, waaruitin
het nwfri. |wa| ontstond en in Lw. met gedeeltelijke assimilatie |ü|
(vgl. § 43). De ontstane klank werd later algemeen in 't ww. Het is
ook mogelijk dat de ó onmiddellijk voor de -st tot |ül werd, waarbij
dan 't geringe accent invloed kan gehad hebben.

Opm.; Mot komt voor in het fri. bruiloftsgedicht Wouter en Tialle 1609:
mot: Godt; het praet. moost in Ansck en Houck 1639.

Friese parallellen voor deze overgang zijn: de eigennaam Sjoerdsje
gt; Sjudsje, roast gt; rust roest, roaster gt; ruster rooster.

§ 64. De wgerm. d is in Lw. |y| in: guud goed (subst.), gudens
sommigen, futen voeten, skunen schoenen, skuunpuutsesguud schoen-
smeer. Een enkele maal hoort men huudsje hoedje, huuste hoesten.

Ook de woorden suden en wuden zouden en wouden, waarin een
secundaire ó stond (§ 44), die in het fri. lu:| werd, komen in Lw. voor
als |syd9n| en |wyd9n| en |syl en |wy|.

Skunen schoenen komt voor in Lw. en Sn.; Do. had een zeer korte |u|
eigenlijk een klank tussen |u| en |y| in, althans bij mijn zegsman;
daarnaast komen in Do. ook |skyn»i| en |fyt»i voor, maar deze be-
horen tot een „hogerequot; stand, waar men ook jstyp] hoort voor stoep.
Bo. een zeer korte |u|.

Het nwfri. heeft: guod, guon(t), fuotp, skuon, een gebroken |u|
derhalve, die tot een stijgende diftong werd.

De oudste mij bekende tekst in het Lw. dialect, het boekje van
Jeltema (1769), heeft in de vierde druk i); goed, schoenen, suden,
wuden en Inden lieden. Het is nu de vraag hoe veel waarde men aan
deze vormen mag toekennen. Het boekje maakt in de weergave van
het Lw. een betrouwbare indruk, ondanks enkele vaststaande onjuist-
heden. Jeltema spelt zellit en schoenen, hoewel hij een s en sk en
geen z en sch bedoelt, maar hier volgt hij een algemene gewoonte
(§101). Als hij het in zijn voorwoord over de uu heeft, zegt hij: „huis,
uit = alleen u nooit i, maar dit was moeilijk te verhelpen tenzij men
huus, uut gespeld had, dan zou echter toch verkeerd gelezen zijn
Wat is de betekenis van het gecursiveerde? Waarom is J. bevreesd,
dat de uu een verkeerde uitspraak zou oproepen? De vrees kan dunkt
mij alleen een Fries gelden, die misschien neiging zou hebben uu als
|u| te lezen. Ondanks het bezwaar, dat J. tegen de w-spelhng heeft,
schrijft hij toch suden, wuden en buten. Had hij nu |skynw| en |gyd|
gezegd, dan had hij ook schunen kunnen schrijven. Het is dus mogelijk
dat J. inderdaad nog een |u|-klank sprak. Toen Johan Winkler het
Dialecticon samenstelde (1874) had Lw. futen, guud en skunen, voor
Do. geeft hij op goUud, skoenen en foeten, voor Bo. goUd, skoenen en
foeten, ook wel skounen en foUten. Daar nu de kleine steden dikwijls
een taaltoestand bewaren, die in Lw. al verdwenen is, wat in overeen-
stemming is met de feiten die de dialectgeografie elders heeft ge-
vonden, vermoed ik dat de toestand in Lw. ± 1750 zo is geweest als
nu in Do., Bo. of Fra., en dat deze |u|-achtige klank door J. terecht
met oe is weergegeven. Het was een |u|-klank, die hcht aangetast was
door de fri. breking, die zich soms ook bij andere klinkers vertoont in
de stadsdialecten (§ 78). De |y| zou dus in deze woorden betrekkelijk
laat zijn ontstaan.

Kloeke betoogt in de Hollandsche Expansie dat bovenbesproken
Lw. vormen door hypercorrectie zijn ontstaan: toen de |u| uit germ. ü
in de steden onder invloed van het ned. door |y| werd vervangen,
zouden ook andere |u|'s zijn meegegaan (bl. 86). De Vries meent dat
er ook bij deze woorden met oorspr. d een mogelijkheid van fonetische
ontwikkeling is Wilkeshuis denkt dat de |y| een gepalataliseerde
|u'| lt; |u:9| is % Hof vermoedt dat de oorzaak in hypercorrectie
is gelegen, die echter is bevorderd door de verkorting van de khnker.

3)nbsp;W. de Vries, Palatalizering van ü in 't westerlauwers Fries; Groningen 1931.

Daar wuden en suden in alle ontfrieste steden voorkomen, en bij
Jeltema, zijn deze woorden wel de oudste van bovengenoemde. In
het nwfri'. is de ó hier, onder invloed van de l, eerder tot |u| overgegaan
dan in gevallen waar de consonant de overgang niet begunstigde. Toen
dan ook door ned. invloed de |u| tot ly| werd in de steden (§ 73),
gingen deze woorden mee. De ned. vorm oefende geen invloed uit,

De woorden futen, guud en skunen zullen aanvankelijk hun waar-
schijnlijk nog o-achtige juj-klank bewaard hebben, ook in Lw., daar
zowel het fri. als het ned. die klank hadden. Toen echter in het fri.
de breking kwam, vermoedelijk in de tweede helft van de zeven-
tiende eeuw (§ 43), misten ze de steun van de fri. |u|-klank, en hebben
ze wellicht naar analogie van andere gebroken ju |-klanken een |y| ge-
kregen: nwfri. fuotn: Lw. fuutn = nwfri. muorre: Lw. en ned. muur.
Uit het meerv. futen en skunen werd dan het enk. gevormd. Deze
overgang hoeft niet onmiddeUijk bij het ontstaan van de fri. breking
plaats gevonden te hebben, daar elke Fries sprekende in Lw., ook de
nieuw ingekomene, zijn taal moest aanpassen.

Het ontbreken van de lu| m het fri. bij deze woorden heeft er toe
geleid dat ze zo vast zijn geworden. Het adj. goed, dat in het fri. de |u|
heeft behouden, heeft ook in Lw. deze klank bewaard; huudsje, dat
een enkele maal voorkomt (nwfri. huodsje) staat naast hoed (nwfri.
|hud|). Skuunpuutsesguud heeft de middelste |yl misschien te danken
aan de voorgaande en volgende.

Bovenstaande verklaring houdt rekening met het algemeen voor-
komen van wuden en suden, het beperkte gebruik van guud, futen
en skunen, en is in overeenstemming met de gegevens die Jeltema
verschaft.

§ 65. Een zeer merkwaardige vorm is het in Bo., Do. en Fra. voor-
komende uiske en uizen oogje en ogen (oog waarin een haak past).
Het fri. heeft oes met |u:| en uis, uizen met |oei|. Löfstedt I, 87 brengt
het met Falk und Torp, Norw.-dan. etym. Wörterbuch (1423) tot *ans
gt; ofri. *ós gt; oes. (lat. crepidae ansae). Oezen is derhalve de klank-
wettige fri. vorm; is uizen een omvorming van het door duitse
manufacturiers (fri. lapkepoepen) gebruikte ösen? Maar ook als
paardentuigterm is het uizen en oezen.

Dezelfde overgang van ó tot ui komt ook voor bij het in 't Lw.
stadr. voorkomende oesdroopten, verg. mnl. ose, oose, ovese; ofri.
ovese, got. ubizwa (Holth. Altfri. Wb.), ags. efes, naast yfes. Staat
uizen hier voor 't mnl. eusendrop?

§ 66. De wgerm. ôi is in Lw. |uj|: bloeie bloeien (ofri. blôia, ags.
blôwan, nwfri. bloeie), groeie groeien (ofri. grôia, nwfri. groeie),
bemoeie bemoeien (ofri. môia, nwfri. bimoeie), roeie roeien (ags. rôwian),
enz.

§ 67. Voor owfri. kû, nwfri. |ko.u| wordt in Lw. en Sn. koei gezegd
met de j uit het ned. meerv.; de andere steden hebben |ku9|; 't meervoud
is overal koeies (nwfri. kij).

§ 68. De ofri. d, die ontstaan was uit germ. nas. m mona, monad
maan en maand is in het Lw. verdwenen; deze woorden zijn vervangen
door de ned.; zo ook gôs en ôder, gans en ander, die dus gaa°s en ander
zijn.

a.nbsp;In woorden, waar zowel een fri. als ned. vorm naast staat: bruke
gebruiken (ofri. brûka, nwfri. brûke), bruun bruin (ofri. brûn, nwfri.
brun), buge buigen (ags. bûgan), buuk buik (ofri. bûk, nwfri. bûk),
druuf druif (os. thrûbo), duke duiken (ofri. dûka), duuf duif (os. dûba,
nwfri. dou), duzend duizend (ofri. thûsend), gruus gruis (mnl. gruus),
huud huid (ofri. hêd, nwfri. hûd, uit het saksisch?), kluut kluit (ags.
dût, mnd. klûte), kule kuil (mnd. kûle), luns luis (mnd., ags. lûs), enz.

b.nbsp;In woorden, waar, nu althans, alleen een fri. aequivalent naast
staat: belune slinken, vooral van groenten bij het koken (nwfri. bilune,
afl.?), bude buil (nwfri. bûde. Kil. buye, buyde fris. holl. j. pestkole),
buse zak, buusdoek zakdoek (nwfri. bûse, bij buis, wambuis), gule
huilen (nwfri. gûle), klune met schaatsen onder lopen over een dam, hrug
of over land, muzels mazelen (nwfri. mûzels, ontstaan onder bijgedachte
aan mûs muisl (vgl. rode hond), muuthon zeelt (nwfri. mûdhoun, in
het Bi. muulhon, volgens mijn zegsman), rugele rollen (nwfri. rûchelje),
sluuf linnen of leren omhulsel voor een gewonde vinger (nwfri. slûfke),
suup karnemelk (nwfri. sûpe).

a.nbsp;In woorden waar het ned. ook |u| heeft: boer, roezich, skroef,
sloere, soes, stroef.

b.nbsp;In woorden waar het ned. een andere klank heeft of die er ont-
breken: foek fuik (owfri. fûcke), foest, fuust vuist (ofri. fest, os. fûst,
nwfri. fûst), joeke, juke jeuken (nwfri. jükje, jokje), knoest knuust
knuist (mnd. knûst, nwfri. knûst), kroemel, krumel kruimel (mnl.

crûme), poekel pukkel (nwfri. poekel), poest puist (mnd. pûst), poeste
en hime hlazen en hijgen, poestetrapper orgeltrapper (mnd. pusten,
vgl. assepoester), bij de roes op de gis, sloech slaperig aUeen m Lw.,
Bo. en Do., de andere plaatsen hebben sluuch (nwfri. slûch), smoek
knus (mnd. smuk, Teuth. smuck mooi, netjes (nwfri. smoek), soech
sufferd (os. suga, nwfri. sûch zeug en sufferd).

§ 71. De wgerm. û voor r is |y|: dure duren (ofri. dûria, uit fra. durer,
nwfri. dûrje), muur muur (ofri. mûre lt; lat. murus, nwfri. mûrre),
skuur schuur (ohd. scûra, ofri. skûre, zie F.W.), enz.

De Lw. klank stemt overeen met het ned.; het fri. heeft een |u|-
klank, al of niet gebroken.

§ 72 De wgerm. û is |o.ul in po(t)strou een soort meelspijs (mnl.
struve, strouue, mnd. strûve), nou nw, en voor in: bouwe houwen
(ofri. bûwa), douwe duwen (ohd. dûhen), trouwe trouwen (mhd. truwen).

§ 73. In het fri. hebben de meeste van de woorden uit § 69, 70 en 71
nog een û ju], sommige echter een |y|, zo voor de n: brun, tün. Ook
enkele woorden, waarvan de etymologie niet duidelijk is, hune honen,
büune slinken) verder nuver vreemd, suwel zuivel, suwer zmver, e.a.
Voor de verbreiding van deze en andere jyj-woorden in het fri., zie men

In Lw. is de |y| regel, ook waar het fri. de |u| bewaard heeft. Deze
|y| zal uit het ned., dat het fri. in Lw. omstreeks 1500 beïnvloedde,
zijn overgenomen. Dat had toen nog in de regel de |y|-klank. Duidelijk
blijkt dit ook uit het Bi., dat ook een |y| heeft; waar een d is weg-
gevallen b V.: kroiwagen, hoien en soien, heeft het een diftong, zodat
het hollands dat het Bi. heeft doen ontstaan, in deze positie blijkbaar

Naast elkaar stonden aanvankelijk in Lw. dus de fri. |u| en de ned.
Iy| bv. bÛge en buge(n), de laatste vorm behaalde de overwinning,
en door systeemdwang gingen nu ook lu|'s in lyl over, waar geen ned.
aequivalent mee in concurrentie stond. Tal van fri. ju I's werden zo-
doende door lyl vervangen, zo in de woorden: pude, buse, gule,
niuuthon.

Ook andere |u|-klanken krijgen een |y|: doublé werd duublé; soetelen
(uit het Duits, maar al bij Kil. met een oe) en suterich slordig, naar
niijn mening hiermee verwant, vertonen zich met |y|, evenals in het fri.
Daar de verbreiding van deze woorden niet bekend is, kan ik met
nagaan of de overgang |u| gt; |y| in het Lw. dialect of in het fri. heeft

Of er in Lw. voor 1500 door autotochthone ontwikkeling al |y|'s
ontstaan waren, is een vraag, die door Gosses voor sommige
woorden bevestigend wordt beantwoord. Hij grondt zijn mening op
de talrijkheid van de spellingen met ui, uy, waarin hij aan de na-
geschreven i, y een kwalitatieve waarde toeschrijft. Deze mening
is door Kloeke bestreden, vooral in „Die Aussprache des germ. ü
im Altwestfriesischenquot; 2). Gosses overschat m.i. de waarde van de
spelhng; de schrijvers van de fri. stukken zullen ongetwijfeld ook ned.
teksten onder de ogen gehad hebben en zij kunnen uit die teksten, die
zij naar gelang van hun actieve kennis van het ned. met |y| of |u|
lazen, de spelling ui of uy voor de fri. |u|-klank hebben overgenomen,
(hetzelfde deden ze ook met de sch voor ongetwijfeld sk)-, al hoeven
ze dit niet konsekwent gedaan te hebben, wat trouwens van een
middeleeuwse schrijver niet te verwachten is. In de zestiende eeuw
lijkt mij dan ook een autochthone ontwikkeling van de |u| gt; |y|
niet bewezen. Dat deze later, veroorzaakt door bepaalde consonanten
(dentalen) en zwaktonigheid niet mogelijk is geweest, wil ik niet ont-
kennen, maar deze kwestie is hier niet aan de orde.

In de oork. komen voor de oude m tal van spellingen voor, waaraan
men onmogelijk steeds een verschillende klankwaarde kan toekennen.
In het ofri. was de enkele u regel, later komen andere spelhngen op ®).
In de niet-fri. geschriften vindt men b.v. hus, huse, hues, huus,
hws, -hwses, (ook kwen koeien), huws, huys, koey hoeys; voor uut:
wt, vuyt, vuijt, wut, wijt, wuyt; brukende, bruckende, bruijcker;
bueren, bwrroept (L.S.), fweerringhe brandstof) in huyer, verhuijerdt
naast verhuyre vindt men in de e waarschijnlijk een poging om de
overgangsklank aan te duiden.

Conclusies over de klank laten deze spellingen niet toe. Wanneer
men b.v. de eigennaam Juijcke (die nu |u|, |o.u| of |ou| heeft naast huijs
ziet gebruiken, kan men geen gelijkheid van klank aannemen, evenmin
wanneer hus naast ghenuch voorkomt. Een vaste traditie bestaat
aanvankelijk, wanneer men geen fri. schrijft, niet.

S 74 De ontwikkeling van de wgerm. ai in het ofri. is, evenals in
het ned., nog niet volkomen opgehelderd. N. O. Heinertz i), neemt
aan dat ze aanvankelijk parallel loopt met die in het ags.: uit at ont-
staat een a^. die later in een op ä lijkende ^-klank overgaat, waaruit
voor verkortende consonant-verbinding een ^ met een op a lijkende
klank ontstaat, die tot « wordt. De lange open « had neiging tot «
te worden, en is deze neiging gevolgd, wanneer er geen verhinderende
invloeden waren; voor „erhöhende Faktorenquot; ontstond een e. Als
zodanig komen in aanmerking: de i. j in een volgende syUabe, de
zuivere dentalen d. t, l, n, r. s, (de th werd verschillend gesproken al
naar gelang een helle of donkere vocaal volgde, en ook de r en s schijnen
door de volgende vocaal beïnvloed te zijn) en de absolute aus aut.
Wanneer op een dentaal een labiale of gutturale consonant volgde
ontstond een wanneer een lab. of gutt. consonant door een dentaal

NaLt de vormen met ä en é heeft het wfri. en soms ook het oostfri.
enkele met ey: arbeyd (wegens de h ws. een leenwoord) «), feylich,
heyl leid leed- breid, deil naast brêd, dêl, heiden naast hethen, -heid,
-heit naast hêd, reysia, tweintich, die misschien onder invloed van de
dentaal zijn ontstaan % in teiken teken en weigeria weigeren zal
men een dergelijke invloed van de beginklank versterkt door de «
ende ri moeten aannemen. Aan ontlening uit het ned. kan bi] al
deze woorden niet gedacht worden: ook fri. vormen als brêd bruid

In het ofri waren dus ontstaan: ä (bij verkorting «), e en ey. Dea
ging in het nwfri. meestal over in e« Ie:], en de J tot |i:9l, de ey tot lai|

|a.|: klaver klaver (ags. claefre, clafre, nwfri. klaver); en verbonden
met een i lt; g: faai (in gevaar verkerend) veeg (ags. fäh, fag).

Löfstedt I 108 109, 110 noemt enkele woorden in het noordfn. die »
gehad moeten hebben voor /. m, k en g zonder dat er pal. factoren waren.

De overige ned. a-woorden zijn niet in gebruik.
|a|: ladder naast ledder ladder (ofri. bladder, nwfri. l(j)edder),
fracht vracht (germ. ¹fra-aixti, zie F.W.), mandelig gemeenschappelijk.
ook vroeger en nog wel eens mandemuur, -steeg (verwant met got.
pmains). Deze ä ging in het nwfri. in |E:i over; met deze klank komen
in Lw. voor: heas hees (ags. bas, nwfri. heas, germ. haisa); it heart mi
in 'e keel, waar ook voor gezegd wordt: it hearst mi in 'e keel d.i.
het prikkelt me in mijn keel. Het Fri. Wbk. geef alleen heare. Het is
mogehjk dat in Lw. heas het werkwoord heare heeft beïnvloed, waar-
schijnlijker acht ik het, dat hea(r)se inderdaad teruggaat op een vorm
met r, die ook bij heas voorkomt als bijvorm in andere dialecten;
Kil. heeft heersch, het eng. hoarse i). Verder nog mear en meast
meer en meest (ofri. mara en mast, ags. id., got. maiza en maists).
Het eerste woord kan het behoud van de [e:] te danken hebben aan de
r, immers ook de |e.| zou voor r |e:| worden; meast is ws. door mear
gesteund.

Opm.: Ook earst eerst hoort hier; in het ofri. komen van dit woord ê en d-vormen
voor, die beide in het nwfri. de |e:|-klank opleveren, die echter ook ned. is. De
eigennaam Waeze (met |s:|, nwfri. weaze, slijk, modder (on. weisa) heeft ms.
oude fri. ä uit ai (Heinertz, Ind. Forsch, dl. 30, Gramm. § 22). Als het ned.
waas hiermee verwant is, rijst twijfel aan deze afleiding (F.W. en F.W.S.).

In de oork. komt met a voor: afteluuden echtelieden, marre meerder,
aerste eerste, welke woorden fri. zijn. Ledder heeft in het L.S. al dé
tegenwoordige vorm.

§ 76. De wgerm. ai is |e.| in: bleek hleek (ohd. bleih, ags. blac, nwfri.
bleek), bleke Ueken (ofri. blacia, nwfri. blikke), breed breed (ofri. brêd,
ags. bräd), kleed vloerkleed (ofri. klêth, klath, nwfri. kleed, waarnaast
voor gewaad kleed, klaed, klean (plur.), klaeiing), seep zeep (ohd.
seifa, ags. sap, nwfri. sjippe lt; siepe, wegens de ie uit ê voor p ws.
een leenwoord), sleef pollepel (Kil. sleef. sax. fris.; mnd. slêf, sleif,
ws. een leenwoord uit het mnd.), snees Do. snies snees (ags. sn^es,
snas, nwfri. snies), see zee (ofri. sê, ags. sse), teken teken (ofri. téken,
ags. tac(e) n, nwfri. teiken), heel niet stuk (ofri. hêl, ags. hal) waar-
naast hieltyt telkens.

In de oork. hebben e of ee: beeden beiden, eedt iets, ement.eemen
iemand, een een. deel ^^ee/,ewighe eeuwig, hamp;lig ÄeÄg,gestehke geestelijke.
deen klein, leen leen, cleedinghe kleding, mene gemene, merre meerder.

ghemende hws gemeenschappelijk huis, onrenhjckheyt (L.S.), onrein-
heid, schorsteenen schoorstenen, sele, zele ziel (ofri. sela, ws. ontleend),
wtleedinghe klein kamertje.

§ 77. De wgerm. ai is |i:9| in: allienig alleen (mhd. al-eine, ofri. al-êna,
nwfri. allinne, allinnich), gien geen (uit nihaina, nwfri. gjin), giesele
geselen (ohd. geis(i)la gesel, nwfri. giselje), giseltou dun dicht gedraaid
touw o.a. hij het touwspringen in gebruik, in 'e gies nimme kinderspel,
waarhij een rei kinderen tegenkomende personen omsingelt, in hele giesel
een heel eind lopen, griepe vork greep (of ohd. grif of greifa, nwfri.
Igri.pl en |grjEp| ikeboom, ikenhout, ikel, eik, eikenhout, eikel
(ofri. êk, nwfri. ekenbeam, ikenbeam, ekenhout, ikel en ekkel
ags. ac; het fri. woord is overgegaan in de vrouwelijke ï-flectie, van-
daar de ê voor k iwich eeuwig (ofri. êwich gt; jowich, joech), liene
lenen (ofri. lêna, ags. Isenan), miene menen (ofri. mêna, ags. misnan),
stien steen (ofri. stén), tieze verwarren, in 'e ties in de war, tizeboel
warreboel (mnl. tesen, ags. tsesan, nwfri. tieze, tiizje).

Met verkorting swit zweet en switte zweten (nwfri. swit, switte,
ofri. swêt); deze vormen zijn vermoedelijk ontstaan in de 2de en 3de ps.
sing. praes. en het praet., waar verkortende consonantverbindingen
voorkwamen. Lelijk is lilk en betekent, evenals in het fri. boos en
niet mooi (nwfri. lilk en luik). Evenals in het A.B. is de ie verkort in
twintig en twinter.

In de oork. hebben ws. |i|: yrsten eersten, yen een, hiele hele (L.S.),
hen leen gehendt geleend, verlieniget verleent, onthieten beloven, stien
steen, twie twee, sie- en meervisch zee- en meervisch, ziele, siele, ziel;

In de kleine steden komen nog voor: ien en twiea een en twee, die
vroeger ook in Lw. inheems waren maar thans, behalve misschien
nog bij een enkele oudere, door een en twee zijn vervangen. Ha. heeft
bij het teUen een, maar nog ien in andere verbindingen: d'r was mar
ien, een moaien ien, gienien. In Lw. is ienigst kien nog vrij algemeen.

Het Bi. heeft een en twee, ook eenigst, mooien een, mene, aUenmg,
gemeen (in Bo., Do. en St. gemien), eens (elders iens), benen, steen,
stenen, sweet, swete, echter wel hiete, liene, liem, leem, schoastien,
gieneen. Ook in Winkler's werk 5) komen deze ee-vormen voor (gien-

een is er geeneen); ze zijn daar dus ouder als in de steden en hebben
daar ws. nooit ie gehad.

Zoals uit het bovenstaande blijkt zijn er in het stadsfries vrij veel
te-vormen bewaard, hoewel ze worden teruggedrongen. Het fri. heeft
er meer, ook de oude Lw. teksten vertonen nog enkele, die nu uit het
Lw. en ook uit het fri. verdwenen zijn, ten dele niet bestaan hebben.
Zo hiel heel, diel deel zie ^ee, waarnaast ook ee-vormen voorkomen.
In de geïsoleerde verbindingen blijven ze nog wel eens hangen b.v.
hieltyt, dat, voorzover mij bekend, over heel Friesland wordt ge-
bruikt; heel daarentegen komt over een groot gebied van Friesland
voor 1). Hof beschouwt heel in het fri. als een oud é-rehct dat door
steun van het ned. weer terrein gewonnen heeft en wint. Inderdaad
doet de geografische verbreiding van andere ê-woorden vermoeden,
dat de overgang van e tot ie zich nog niet helemaal heeft voltrokken:
|se:p| zeep komt nog in het uiterste noorden voor, verder is het siepe
(Hindeloopen en Makkum), waaruit over het grootste deel van Fries-
land sjippe is ontstaan. Mocht dit woord als betrekkelijk jong leen-
woord verdacht zijn, dan blijkt uit reke reiken, dat alleen in het
noordoosten en Hindeloopen voorkomt, tegenover rikke in het overige
Friesland, dat de ê-vormen niet alle onder ned. invloed staan en dat
de overgang é gt; ie zich nog niet over het hele fri. gebied heeft vol-
trokken.

In hieltyt waar een concurrerende ned. vorm ontbrak, heeft de ie
de strijd dan over het hele terrein gewonnen, welhcht gesteund door
de tweede |i|-klank, terwijl het fri. heel versterking kreeg van de ned.
vorm.

De te-vormen uit germ. ai komen ook in Noord- en Zuid-Holland
voor; in de Middeleeuwen waren ze zeer verbreid later zijn ze terug-
gedrongen. Ook 't Westvlaams vertoont ze, zowel in de m.e. als nu
nog het noordfri. heeft ook ie ®). In de friese oork. vertonen ze
zich vrij laat ± 1460 en alleen voor enkele woorden (onthieta, diel)
en nog niet geregeld. De overgang zal samen hangen met de wijziging
van d gt; ea, die ook in deze tijd begon (§ 47).

komt: stien: stjinnen is in Lw. niet ontstaan of al bi] het eerste op-
treden weer verdrongen. De kleine steden Do., Fra. en Bo. vertonen
er lichte sporen van. Zo kent Do. naast stien het meerv. stmnen,
waarbij dus het eerste element van de ontstane tweeklank weer ver-
dwenen is, ook stintsje, vgl. het nwfri. stjintsje, naast twie komt twidde
twikear voor, naast ien inentwintig, vgl. nwfri. jmmtwemtich ).
In Fra. noteerde ik stünnen en küppen, in Bo.: stiinnen; dartnn,
dertien en fieftUn vijftien.

§ 79. De wgerm. ai is |£i| in: arbeid arbeid, feihch veilig, heil heil,
reizen reizen, weigere weigeren. Deze woorden kunnen autochthoon
zijn ontstaan (§ 74), maar dan danken ze toch hun behoud aan de ned.
vorm die er vrij wel gelijkluidend mee was. Verder komen m Lw.
vormen voor die, omdat ze ontbreken in het nwfri., wel ontleend zullen
zijn- klein (ofri. klêne, nwfri. klien, gewoonlijk wordt lyts gebrmkt),
leide leiden (nwfri liede), skeide scheiden (nwfri. skiede), ferspreide

Met ei kwam in Lw. vroeger ook voor fleis vlees, dat het fri. flesk,
flaesk verdrong. In de gildestukken van het slagersgilde (± 1750)
is de vorm steeds vlees. Johan Winkler kent echter nog fleis, al is
■t bijna geheel verdrongen, zoals hij meedeelt Nu vond ik fleis nog
in Ba (Am ), 't Bi., Do. en Sta.; in Bo. heb ik het niet gevraagd. Fleis
ook flais heeft over een groot deel van Friesland flesk verdrongen %
deels vanuit de steden. Zeer oude mensen gebruikten enkele jaren
geleden in Wirdum (Skmtenz. vanLw.) nogflesk, nu komt het nog slechts

Deze l^rbeelden uit Gosses, It stedsfrysk en Yetris it stedsk. It Heitelan
1929 en 1933.
') Heinertz t.a.p. bl. 334.

*) De Lw. tongval en het Lw. taaleigen. Taalgids IX (1867).
®) Fri. Dg., 100 w.

voor in het noorden. Ook van het saksische oosten uit is fleis op-
gedrongen; ook Holland kende vleis-vormen. Heeroma vermoedt
dat vlees van Brabant uit in Amsterdam is geïmporteerd en zo in het
A.B. is opgenomen i).

Opm.: Het achtervoegsel -heid is in Lw. -heid of met weinig klemtoon -iet,
met zeer korte (ij; in de oork. -heed en heit.

In de oork. hebben ei\ beide, fleis, heylig, eygendom, cleyn naast
deen, gesceyden, teycken.

§ 80. De wgerm. ai is |o:9| voor dentalen en |o.| voor andere conso-
nanten in: moat moot (zie F.W.), toan teen (ofri. tane, nwfri. tean),
roop (vero.) touw, of uit stro gedraaid touw (ofri. rap, ags. rap, nwfri.
reap), roof een knot garen (nwfri. reaf, reau, oostfri. roof). Uit de oork.
hoort hier nog bij oeghe ik hezit, praet. plur. ochten (ofri. aga hebben,
got. aigan).

Ik heb deze woorden hier ondergebracht, hoewel de etymologie niet
vaststaat en de verklaring grote moeilijkheden biedt. Toon komt voor
in Noord-Holland Groningen, behalve op sommige plaatsen teune,
en Oost-Friesland; Noord-Friesland heeft tüaen en tun, ook uit ó ®).
De vormen in het ned., eng. en hoogd. wijzen op een germ. ai en die
moet men dan ook wel ten grondslag leggen aan toon

Roop komt voor in JuNius' Nomenclator en bij Kiliaan, die het
holl. fri. noemt, verder nu nog, althans in het laatst van de vorige
eeuw, in Noord-Holland en Groningen, eveneens in Friesland, wanneer
men A.B.N. schrijft ook Saterland, Wangeroog en SyLT hebben
roop, het noordfri. -rup.

Roof heeft ongeveer dezelfde verbreiding; het komt bovendien in
het Overijsels voor (Gallée). Het Oostzweeds wijst op een germ. at«).

Ter verklaring van deze vormen lijkt mij nog het meest aannemelijk
de veronderstelling dat de d in deze woorden, ontstaan uit germ. ai

(een fri. overgang), door Ó werd vervangen, toen door het opdringende
frankisch en saksisch de fri. fl's (ontstaan uit germ. au) door de o
werden verdreven.

§ 81. De wgerm. au is in Lw.: lo:9| voor dentalen: bloat bloot (ofri.
blat, ags. blêat, nwfri. bleat), boan boon (ofri. bäne, nwfri. beane),
groat groat (ofri. grät, nwfri. great, greut), loan loon (ofri. lan, nwfri.
lean), sloat sloot (ofri. slat, nwfri. sleat), enz.

|o I voor de overige medeklinkers: boom boom (ofri. bäm, nwfri.
beam), hoofd hoofd (ofri. haved, häfd, häd, nwfri. haed), hoop hoof
(ofri. hap, nwfri. heap), knoop knoop (nwfri. knoop, ontleend: ofri.
knap in samenst. F.W.), sloop sloop (ohd. slouf, nwfri. sloop, ontleend,

In het ofri was de westg. au overgegaan in « i), die later, even-
als andere a's tot een lE:|-achtige klank werd, welke wijzigmg m het
laatst van de vijftiende en het begin van de zestiende eeuw plaats
vond De overgang heeft zich nog niet over het hele gebied voltrokken:
Hmdeloopen en Schiermonnikoog bewaren de min of meer gewijzigde
a-klank, ook andere streken kennen d-rehcten.
Lw heeft de ó-klank overgenomen uit het ned.
Een verkorte d uit westg. au is bewaard in slatte sloten graven en
uüdiepen (ofri. slatia, nwfri. slatte |o|, het Bi. heeft slote), vgl. voor
de verkorting switte § 77; misschien in huuskelak huislook) het fri.
heeft volgens het Fri. Wbk. hüslok en dat maakt de etymologie on-
zeker Ook in daeie uithouden, vooral van warmte, is de d-klank bewaard
of beter weer ontstaan door dissimilatie uit dêia (ags. adogian, owfri.

Een merkwaardige vorm is oek |ukl ook; dit woord komt voor m
Lw. en Ha.; de andere steden hebben ok, het nwfri. ek (gt; ofn. ak). De
geringe klemtoon heeft vermoedelijk de overgang ook gt; oek veroor-
zaakt. In de oork. komt eenmaal nek voor »), waaraan ik met veel
Waarde hecht.

Een fri. umlautsvorm van de germ. au was bekend m Fra. en Ha.:
indippe indopen (ofri. dêpa, os. dópian); in Lw. en elders: instippe

(Kil. stippen, sax. fris. j. in-doopen. Intingere); ook komt nog voor
tieme het hooi door middel van een tieme paal op een hoop brengen
(uitvoerig behandeld in het Fri. Wbk. i.v. tieme en tiemje). In de
oork. luidt het theemen. Kil. heeft teem. j. boy-teem. Perticafoenaria.;
het nwfri. tiemje of tymje. Dit woord komt van het subst. tieme, time.
De afleiding is niet zeker; Löfstedt I, 104 geeft als grondvorm
taumjan, dat in het ofri. têma zou moeten zijn, maar is de vorm van
Kil. daartegen geen bezwaar?

Bleu en sneu zijn overgenomen uit andere dan fri. dialecten. Ook
hooi en strooi hebben de ned. klank, het fri. heeft hea en strie. In
Lw. uit 't fri. instruierke („instrooiingquot;) buitenkansje in geld, nwfri.
struie strooien, (got. straujan).

§ 82. De wgerm. auw is in Lw. |ou|, evenals in het ned. en fri.: dou
dauw (ofri. dâw, ags. dêaw), houe houwen (ofri. hâwa, hâuwa, hauwa,
ags. hêawan), frou vrouw (owfri. frowe, ontleend, oorspr. hoogduits, zie
F.W.).

§ 83. De wgerm. eo, die ontstaan was uit germ. eu, behalve voor
i.jenu'^) is in Lw. evenals in het ned. |i|, uitgezonderd voor dentalen
en m, waar de klank nog licht diftongisch en iets langer is |i:9]: be-
driege bedriegen (ofri. bidriâga, nwfri. bidrage, ohd. bitriogan), biede
bieden (ofri. biâda, nwfri. biede met |i:9l als in Lw., ohd. biotan),
dief dief (ofri. thiâf, nwfri. tsjeaf, dat verouderd is en vervangen is
door het ned. woord met |i:8|, ohd. diob), diene dienen (ofri. thiânia,
nwfri. tsjinje, ohd. dionon), giete gieten (ofri. giâta, nwfri., jitte, ohd.
giozan), riem (leren) riem (ohd. rioma, ags. rêoma, nwfri. riem).

Vroeger was ook in andere gevallen de ie diftongisch. Johan
Winkler deelt tenminste mee: „de tweeklank ie wordt zeer duidelijk
uitgesproken, en trekt, vroeger echter meer dan thans, enigszins
naar ia, bv. niat voor niet, liad, lied, enz. Het is nagenoeg dezelfde
klank van holl. bier 2).

De toestand in Lw. wijkt geheel af van die in het fri., die nogal
samengesteld is. In het ofri. was ia ontstaan, dat misschien drie

Opm.: Een verkorting van de wgerm. .0 in lieht feW (niet donker) (ofn.
hâ^t. ohd. licht, nwfri. Ijocht) en niks (Jeltema); misschien m lisken hezen

In de oork. is de eo meest ie: heve, niemant; ook ij of y. nijt, nyt;
ije: sijecken; en ee; dree, deenen, voerlees, mitsdeen.

§ 84 De wgerm. iu, ontstaan uit germ. eu voor i. j en u, is in Lw.
|y|- bedude beduiden (ofri. bi-thiûda, bi-thiôda, nwfri.bitsjutte),
dudelijk duidelijk, duuts duits (ofri. tyoesch), fluus vhes (ofn.
fUus, nwfri. fluus (met jy:!), luden, nu lui (ofri. liôde, hude, nwfri. l]ue ,
froulie, froUu in de kleine steden, 't Bi. frohe (nwfri. frôlje), enz. Ook
voor r bleef de |yl: fuur vuur (ofri. fior, fiûr, nwfri. fjûr). sture sturen

In de oork is de iu: u, ue, uu, w: luden, luuden, Iwden, bijtueghe.
In het ofri. was de germ. eu voor i, j en voor w tot tu geworden,
die in het owfri. soms lang, soms kort was In het nwfri. ontwikkelde

§ 85 De wgerm. euu en iuu is in Lw. |oul: trou trouw (ofri. triûwe,
owfri trouwe, nwfri. trou), broue brouwen (ofri. briûwa, nwfri. broue),
rou rouw (ags. hrêow, nwfri. rou), jou (pron. pers. en poss.) (ofn. m,
io, poss. iuwe, iowe, nwfri. jo).

§ 86 De z g ned. ui^ ®) is in Lw. gewoonlijk |œi|: bui, duit, fluite,
kuiere, lui, ruile, spui sfuug. spuite; ook het friese bluisterich weeldertg
(afl.?) is bewaard; een |y| heeft puun puin (dit had welhcht een u)

en puuk fuik. Pui komt in een van de oork. voor als pey-(doren), in
het nwfri. pei-(keamer).

Het nwfri. heeft in de bovenstaande woorden ook een tweeklank,
varierend van |oi|, |o:i| tot |oei|; puin heeft een |y| en puik een |u|
en |y|.

§ 87. De vocalen in lettergrepen die de hoofdtoon niet hebben, ont-
wikkelen zich anders als die in de beklemtoonde lettergrepen. Lange
vocalen worden verkort, wijzigen zich in |9| of verdwijnen geheel,
korte klinkers worden tot |3| of verdwijnen.

Deze ontwikkeling is algemeen in de wgerm. talen; in de wemig
geschreven talen, zoals het stadsfries en het fries, is de verkorting
verder gegaan dan in die welke meer geschreven worden, daar men in
het schrift de langer en vollediger vormen de voorkeur geeft.

§ 88. Wanneer de samenstellende delen niet meer als afzonderlijke
woorden worden gevoeld, staan ze aan vervorming bloot: ankgmg lt;
aankomende toekomende, buufra lt; buurvrouw, dabij lt; daarbij,
fand9l lt; ferendeel, gromke lt; grootmoeke, navent lt; goeden avond,
skuldoek vaatdoek lt; skuddeldoek, skolk schort lt; schorteldoek;
skusjemantel lt; schoorsteenmantel.

Vooral ook de plaatsnamen en eigennamen zijn door de accent-
verhoudingen sterk gewijzigd, dikwijls tot onkenbaar wordens toe:
serivestraatsje lt; 's Here(n) Ivo straatje; Oosjestraat lt; Oosterstraat;
Tenooifeld lt; Tournooiveld; Trien lt; Catharina; Griet lt;
Margaretha; Miene lt; Hermina, enz.

§ 89. Het wgerm. bi- is in 't ofri. bi- naast be--, in 't owfri. in de meeste
gevallen bi-, het nwfri. heeft gewoonlijk |b9|, hier en daar nog bi.
Als voorzetsel is in de Wouden bi in gebruik, in de overige delen bij
|bn|.

De niet-friese oorkonden hebben bi of bij naast be: bikenninghe,
bistedt, besunder, bifelen, bijdient.

Het wgerm. gi- werd in 't ofri. ji- en komt in 't oofri. zeer zelden
voor als i- i), in 't owfri. is het verdwenen, alleen na un- is soms een
-«- bewaard gebleven. In 't nwfri. is het grotendeels verdwenen: bij
het part. perf. geheel, bij subst. komt het nog voor: gebiddel, geflean
gebed, gebrûk. In deze gevallen staat het gebruik onder ned. invloed.

In Lw. ontbreekt in de regel ge- bij het part. perf.: wij he fut weest
^ij zijn uit geweest. Wanneer het part. perf. als adjectief wordt gevoeld
staat ge- wel: gelee(r)d, geskikt, gerust, ongerust. Deze woorden
zullen wel onder invloed van het ned. in gebruik gekomen zijn

Bij de adj., subst. en infinitieven staat ge- meest wel, soms is de ja]
verdwenen, soms ook ge-. Ge- staat o.a. in: geduld, gemak, gesicht,
gesond, gelukkig, gefheg, gesanik, gebeure, gelowe (ook glowe en love);
ge- ontbreekt in: liek: wij bin liek: wij zijn quitte, lowe, makkelijk, wis;
hruke gebruiken (fri. brûke). Jeltema heeft nog: zond gezond, nwfri.
soun, thans in Lw. gezond.

Opmerking verdient gebeuren, dat in holl. dialecten beuren is.
In Lw. is 't altijd gebeure, in het nwfri. barre. Beure heeft in Lw.
de betekenis van geld ontvangen. Gebeuren kan dus niet uit het
Hollands zijn, het Gron. kent 't wel, maar hier is 't, gezien 't ontbreken
Van ge- in vele gevallen, waarschijnlijk ook ingevoerd. Het moet wel
aan de ned. schrijftaal ontleend zijn.

In de oork. komt het part. perf. met en zonder ge- voor, gi- heb ik
'liet genoteerd; ook bij de subst. en adjectieven ontbreekt het wel,
hoewel niet zo vaak als bij 't part. Beide vormen staan soms in dezelfde
^in: erhiamen erfgenamen, wassen is gegroeid is, hebben gebraght,
hebben brocht, both gebod, reed geld gereed geld.

Het wgerm. to- komt voor in 't owfri. als to- en te-, ti-. In het nwfri.
is het te- zowel in de zin van het hd. zur als in die van zer, in Lw. is
't ook te-: tevreden, teugen, trug terug; tefreten, tebeten, teskeurd.

De oork. hebben nog wel de vorm toe: toevreeden; als voorzetsel
dikwijls toe: toe geghens, toe wetene; ook te, the.

Het wgerm. far, fir, for is in 't owfri. for, in 't nwfri. |f9r|. In Lw.
is het |f8r|. Wanneer het grondwoord met een klinker begint of l,
verdwijnt de vocaal van 't voorvoegsel gewoonlijk; voor consonanten
verdwijnt de r. frandere, fleden, fekouden, fegeten, f(e)liese verliezen.

In de oork. komt het voorvoegsel in verschillende vormen voor:
foerarmit, forbnnden, voerleeniget, vercoft.

§ 90. De suffixen werden gedeeltelijk zwak betoond, gedeeltelijk
behielden zij een zware bijtoon. Deze behandeling had invloed op de
vorm. Het suffix wgerm. -laria is in 't ofri. bër, in het nwfri. |b9r|.
en -bier. In Lw. -her. eetber, dankber.

Het ofri. -hêd{é) is nwfri. -heid en met minder toon -yt, in 't Lw.
evenzo -heid en -iet.

Het ofri. -skip{ï), owfri. skip^i), nwfri. -skip: selskip. In Lw. is dit
achtervoegsel verdrongen door het frankische -skap. In de oork.
komt naast -scip en -schap ook, maar zelden, -schop voor. In de Middel-
eeuwen was -scip nog hollands, ook Brederode gebruikt 't nog; scop
zou oostelijk zijn: het is algemeen nederduits i) en -schap Brabants
Het Lw. -skap zal dus uit de schrijftaal gekomen zijn en later door
't A.B.N. zijn gesteund.

't Nwfri. -sum, -som, ned. -zaam schijnt ofri. niet opgetekend te zijn.
In Lw. is het ls9m|: streksum, groeisum.

Het nwfri. -nis, ned. -nis is in Lw. ook |-wes|: begraffenis, na de
hoofdtoon |-n9s|: fonnis, vonnis.

Het nwfri. -lik, ned. -lijk is in Lw. |-l9kl evenals in 't fri., soms -Ik:
makkelk, aeklk, lilk leelijk. De oork. spellen -lick, lijk.

De uitgang -^is: goedens, rooiens komt in Lw. evenals in 't fri. en in
't Gronings voor.

'^'in de oork.: bekenninghe, pennyng, ook, onder duitse invloed, -mg.
Het achtervoegsel -ig is in Lw. |9x|: buiig, machtig. iwerig.
In de oork.: -ig, -ighe, -ijge, -ichg(h)e.

S 91 De zwakbetoonde vocaal, die nu door e wordt weergegeven,
komt in de oork. voor als e, i en y. Soms wisselen e, i en y, maar er zijn
ook gevallen, waar volgens mijn notities e ontbreekt en andere waar
i V regel is 't Voorvoegsel ge- heb ik niet met i aangetroffen en -tg
en -mg niet met e. In be- staan be-, U-, by- naast elkaar, de eerste
vorm wint terrein. Verschil in uitspraak is hier mogelijk. Ook m de
uitgangen wisselt t met e: Godis, Godes, ook Goeds, vnjendaghis, -es,

Met O werd herhaaldelijk porchelen ferceelen gespeld.
Jeltema spelt deze vocaal ook nog dikwijls met i: it at. m an, ns
eem, lekkertjis. botjis, ootjis. Ongetwijfeld maakte de vocaal een

Evenals in 't fri. en in 't ned. wordt in 't Lw. dikwijls een jaj m-
gevoegd tussen hetero-organische consonanten, vooral wanneer éen

De zwak betoonde eindvocaal is in de Ie pers. sg. van het praesens
afgevallen: ik loop, in het meervoud is hij gebleven: wij lope^ In het
nwfri. is de toestand evenzo, alleen de zwakke ww. van de klasse

Bij enkele substantieven is de -e- nog gebleven. Ook het nwfri.
heeft grotendeels de -e opgegeven. Siebs i) geeft als regel „dass jedes
im reiLn Auslaute stehende afries. -e abfällt, hingegen, alle afnes.
-ader Endsilbe zu geschwächt erscheinenquot;. Het Lw. heeft deze-e s
gewoonlijk geapocopeerd: nwfri. moanne Lw. maan, nwfri. tume
Lw. duum, nwfri. hoanne Lw. haan, nwfri. mage Lw. mage, maag.
Bewaard bleef een -e in: balke, brugge, helte, karre, kiste, mage, pine,
stoepe, tange, tonne. Sommigen gebruiken ook de geapocopeerde

§ 92. De wgerm. w is |w| i), dus een labiodentale explosief, aan het
begin van een woord voor vocalen: wasse wassen, water water, woane
wonen, wolk wolk.

Voor een r is de ze» enigszins spirantisch, maar wordt geen |v|:
wreed wreed, wrive wrijven, wrotte wroeten.

Na consonanten voor een vocaal is de w ook enigszins spirantisch:
dwile ijlen, dwinge dwingen, kwiek vlug, swaar zwaar, twaalf twaalf.

1.nbsp;na sommige consonanten voor vocalen: hoe (lt; *hwo), hoek
(lt; hoelyk), hoeste (ags. hwöstan), so (got. swa), suk (swa-leiks),suster,
tussen;

4.nbsp;aan 't eind van een woord na een lange klinker: snee sneeuw (fri.
snie, Do. id.), see zee.

In het midden van woord na |ou| en voor |9| is de w bilabiaal:
douwe duwen, trouwe trouwen.

Voor de w van we of wij assimileert de medeklinker van de stam:
salie we gt; sawwe zullen we, late we gt; lawwe laten we\ verder is de w
geassimileerd in frommes vrouw. Swaluw zwaluw heeft spelling-
uitspraak met een duidelijk hoorbare bilabiale slot-w.

In de oork. staat dikwijls v voor w en omgekeerd, welke verwisseling
bevorderd zal zijn doordat de v in het fries ontbrak. Eigenaardige
spellingen zijn: besuvaert, tuvaliff.

§ 93. De wgerm. i is |j| voor vocalen aan 't begin van een woord:
jaar, jong, jage, jagen. In andere posities is de i verdwenen.

De ö-verba, die in 't fries nog de uitgang -je hebben, b.v. fiskje
vissen missen die in het Lw. dialect: fisse vissen.

In de fri. oork. staat soms g voor ƒ: bysiggelgen voor bisegeljen
bezegelen, tha gene voor tha jene degene, genwardagha voor jen- i),
tegenwoordige, gheyja, jeyjen, jagen, beide vormen in een oork. ).
Ghi, gi voor y, jij, güd voor jild geld 3).

Van Helten neemt m.i. ten onrechte aan dat „der semivoc. hier
eine zwischen j und dem spirant g-laut Hegende Qualität hattequot;.

Ook in de niet-friese oork. komt dit verschijnsel voor Aengummer
Anjummer, Aergens voor Arjens, Reintgens voor Reintjens, peygen
plur. van pei (pui) vergl. Fri. Wbk. peikeamer, scuteferger schipper
(Lw. burgerboek), Adge voor Adie, zoals een bekende Lw. burge-
meester zijn naam schrijft.

Het mnd. en mnl. kennen deze wisseling ook. Muller ») en Franck «)
verklaren deze g als orthographische aanduiding van de j voor i, een
gebruik dat uit de romaanse (westfrankische) spelling is overgenomen.
Later kan de g althans een enkele maal voor andere als palatale
klinkers gebruikt zijn: Aengummer.

De |r| of 1R| komt voor aan het begin van een woord, ook na mede-
klinkers, voor vocalen, en intervocalisch: rood rood, droom droom,
gras gras, oren oren, grawe graven; in 't midden van een woord en na
vocalen: roer roer, deur door, erwen erven, in een zwak betoonde silbe is
hij sonantisch: seumer zomer, solder zolder, gekker gekker, finger vinger.

Voor d, t en s is de r uitgevallen beed baard, had hard, hat hart,
otten erwten, skustien schoorsteen, steet staart, fa(r)s vers (adj.), he(r)st
herfst. In 't fri. bovendien voor de w; in Lw. staat tussen de r en « een
overgangsklank: geran garen, toran toren; is dat niet 't geval, na korte
klmker, dan valt de r weg: fandel verrel, hanne horne (Sn.). Jeltema
heeft ook too.n toren; voor de l verdween de r in ee(r)lijk eerlijk,
hee(r)lijk heerlijk, wee(r)licht weerlicht; in zwak betoonde lettergrepen

1) Si. I, 17, jr. 1410.
') Si. I, 326, jr. 1483.
») Si. I, 160, jr. 1460.
«) Gramm. §92.

ook voor m, n en b: damet daarmee, fenoemd lt; vernoemd, debij
daarbij-, bij sandhi ook nog voor andere cons.: da komt ie.

In de oork. komt een enkele vorm zonder r voor: swatte Amds
zwarte Arend (1534) Achtkaspell (jr. 1581), maar het verdwijnen kan
al eerder plaats gehad hebben; het zal echter jonger moeten zijn dan
de overgang er gt; ar, als deze woorden tenminste niet zijn overgenomen
met -a{r)-.

§ 95. De wgerm. l is bewaard gebleven aan 't begin van een woord
en na consonanten: lang lang, lief lijf, bliwe blijven) in 't midden en
aan 't eind: speule spelen, dele delen, stal stal, melk melk, feugel vogel,
sleutel sleutel. In de laatste twee gevallen is de l sonantisch.

De donkere l die in 't fri., hoewel niet steeds, voorkomt heb ik
in Lw. niet waargenomen. Hij is neutraal.

De l is verdwenen in hoek en suk, wat voor en zulk, eveneens in sa'k
en zal ik, wi'k wil ik, sawwe zullen we, dou sast je zult, as als.

In de oork. heeft dikwijls een louter grafische verdubbeling van de l
plaats, speciaal na klinkers: al heell, geilden, sall (bl. 45).

§ 96. De wgerm. m is aan 't begin, in 't midden en aan 't eind be-
waard: man man, moeke moeder, smaak smaak] kroem krom, arm arm.

In 't oudfri. was m voor spirant reeds weggevallen, hij ontbreekt
ook in 't Lw.: feif vijf (got. fimf, hd. fünf), sacht zacht (ohd. semfti,
samfto).

§ 97. De wgerm. n is voor een vocaal, ook na een consonant, inter-
vocalisch en na een vol betoonde vocaal op enkele uitzonderingen na

De n is voor s opnieuw verdwenen onder nasalering van de voor-
gaande vocaal: o:'^s lt; ons, ook in 't subst. ons,nbsp;..ns^r, m.: s

In het ofri was de n van de onverbogen zuivere mfmitief verdwenen.
Deze komt ook niet voor in het Lw. dialect: fisse vissen, ^ope hpen
De eensübige verba hebben de -n wel: doen, gaan, staan, sien (§
Het pron. men is dikwijls me, evenals in 't oud- en nwfri. »).
Het part perf heeft de w bewaard, nawordt die \rn:\\oopm gelopen.
De n als meervoudsuitgang bij de substantieven is gebleven en
sonantisch geworden. In de meervouden van woorden op m, b en p,
wordt de w m- boomm bomen, bloemm bloemen, krobm pissebedden,
raapm rapen, skip« schepen, tobm tobben. Beide verschijnselen zijn

In het oudfri. was de- n ook afgevallen bij de adv. en preposities:
binna, üta, büta, uppa, binitha e.a. (ags. inan, binnan, utan, buta,
beneoöan) «). In het Lw. dialect en in 't nwfri. komen ze vaak me n
voor- binnen, buten, boven, beneden, altiten altijd, die wel een ^ zullen
gekregen hebben van adv. waar de n bewaard was: morgen, of weer

^ EeiT» was ook weggevallen in 't ofri. in de plnr. praes. Het Lw. heeft
die w-loze vormen nog (§155).
2) Lasch § 26.
») Gramm. § 107.
«) S. en H. bl. 59.
') Vgl. Gramm. § 107.

hersteld: tussen. De overneming van de n uit de geschreven of ge-
sproken taal (sommige adv. zijn uit het ned. overgenomen: beneden
en boven) is ook mogelijk, maar, daar wij die invloed bij de verba
niet zien, is 't wel onwaarschijnlijk, hoewel de werkw. uitg. meer
bestand tegen een derg. beïnvloeding geweest zullen zijn als de adv.,
zodat 't bewijs niet geheel overtuigend is.

Opmerkelijk is in de oork. bij de n de grafische verdubbeüng in
't midden en aan 't eind van een woord: woennen, ennigte, inn by
wessenn, onns, alderdoerluchtistenn.

§ 99. De wgerm. p komt als |p| in de drie posities voor: pad pad,
penning penning] open open, slape slapen, helpe helpen] skerp scherp.

De fri. vorm kapet (praet. en perf. praet.) die in de fri. oork. tot
het eind toe voorkomt, is in de niet-friese door 't frank, of nederd.
koft vervangen, dat thans in 't fri. wordt gebruikt, maar in Lw. weer
door kocht is verdreven.

In de oork. vindt men vormen als compt, genoempt waar de p de
overgangsklank aanduidt, die in 't Lw. zeer vaak gehoord wordt.

§ 100. De wgerm. t komt als |t| in de drie posities voor: tien tien, toom
toom, tong tong, stien steen] hiete heete, sitte zitten] ha(r)t hart, fuut
voet, groat groot.

In de verbindings-is^ assimileert de eerste t aan de s: best best,
laast laatst, dou must jij moet, groaste grootste, ko(r)ste kortste, na een
korte klinker blijft bij adj. op t deze ook wel bewaard: kotste, fetste
vetste.

De t voor s blijft meestal bewaard, maar valt weg in anhiese aan-
hitsen, echter muts, puts.

De t is afgevallen in gebak gehakt, krek correct, dit laatste komt ook
met t voor; beide woorden zijn ook hollands.

Met aangevoegde t komen voor: knikke(r)t knikker, kikke(r)t kikker.
Bovenstaande wijzigingen zijn ook fri.

Evenals in het owfri. i), in het mnl. een enkele maal 2) en in het
nederduits staat ook in de niet-friese oork., hoewel niet zo algemeen
als m de fri., soms th voor t of voor d in auslaut. Dit gebruik ver-
mmdert in de loop der zestiende eeuw; het langst komt voor thoe te,
dat nu nog in eigennamen staat. In de niet-fri. oork. is 't een friese

Deze th kan een overblijfsel zijn van de ofri. th, die tot t werd en m
de spelhng nog werd geschreven, van deze positie uit kan hij ook daar
gekomen zijn, waar oudtijds een t stond, en verder ook voor een ausl. d

§ 101. De wgerm. k komt als |k| voor in drie posities: kan kan.
kieze kiezen, kien kind, knibbel knie, kwast kwast, klok klok] breke
breken, make maken] boek boek, buuk buik.

De k is in 't ofri. in bepaalde gevallen in an-, in- en auslaut geassi-
bileerd. i) In Lw. is van deze friese wijziging weinig meer overgebleven;
ze komt nog voor in enkele op zich zelf staande woorden: muntsje-
muurstraat monnikenmuurstraat en maits made en in de verklein-
woorden op -tsje (§ 122).

In de oork. wisselt de c met de k in de anlaut voor de a, o, u, ook
voor de / en r is de c gebruikelijk (voor de n ontbreken mij de bewijzen);
becant, coepman, Cuper, deen, clederen, craeck, daarnaast vormen
met k. In de in- en auslaut is de ck zeer gewoon: schicken, onbreecke-
lijk, versaeck wij, lijck, oeck, ick. Vormen met k zijn in de minderheid.
Voor ks wordt meestgebruikt: jaerhxe, ook desghelijcx; voor kwqu:
qwijt, quam. Soms staat ch in de auslaut: onfoerbrechelyc, replich
ende onreplich (E. I. 135, E. I bl. 277 jaerhch). Deze twee laatste
oorkonden staan onder duitse invloed, zoals blijkt uit solichs, gyfftung.
In het fri. komt deze spelling ook voor 2). Het zijn geen verschrijvingen
zoals SiEBS veronderstelt, maar verzwaringen van de c met h, waar-
voor de h in meer gevallen gebruikt werd In de anlaut vond ik
dit verschijnsel in E. II 189« en b\ chrachtte, geschreven door Jacob
Reiners, administrateur van het gasthuis, later ook burgemeester
van Lw., die nogal voor verdubbeling en verzwaring voelt, bv.
vhoogden

§ 101. De wgerm. k is in de verbinding sk aan 't begin van een woord
gebleven: skame schamen, skere scheren, skimmel schimmel, skriwe
schrijven, skrieme huilen.

In het midden is de k in de regel verdwenen: fisse vissen, wasse wassen)
hij staat nog in: lisken liezen) bovendien in: biskop bisschop, meskien
misschien, waarskuwe (waarskouwe) waarschuwen, en in 't suffix -skap'.
boadskap boodschap, geselskap gezelschap. Het behoud van de k is
in de laatste vier gevallen te danken aan het relatief sterke accent
van de volgende syllabe.

Ook aan 't eind van het woord is de k verdwenen: mens mens,
fis vis, flees vlees. Enkele woorden bewaren de k nog: mosk en moskje

1)nbsp;Gramm. § 133, 134, Grdr.2 § 128 en J. J. Loopstra, De assibilatie in de
oudfri. oork. Haarlem 1935.

Het fri heeft de sk in deze drie gevallen bewaard.
In Lw is de bovenstaande toestand betrekkelijk jong. Winkler
deelt mee i): „De sch op het einde en in 't midden der vormen werd
vroeger wel als sk uitgesproken evenwel meest in 't geheel niet gehoord;
.... „ofschoon bij oude lieden de sk in deze woorden (mens, fissen)

Met deze mededeling is in overeenstemming dat ik de sk nog
hoorde te Dokkum in: to fisken te vissen, tusken tussen, wasken
wassen-, in Ba. (Am.) hoorde ik behalve deze woorden ook nog Paask

Jeltema (1768) schrijft aan 't begin van een woord steeds sch.
Ongetwijfeld sprak men sk. Hij sluit zich aan bij de gemeenlandse
speUing Ook in 't nwfri. spelde men gewoonlijk in de anlaut sch, zo deed
Gysbert Japicx en de dichter van Ansk en Houck-, ook owfri. en
oudoostfri. komt deze schrijfwijze voor. In de inlaut schrijft Jeltema:
minsken en winsten wensten (waar de k uitgevallen zal zijn m de
verbinding -nskt) en aan 't eind van een woord: varsk vers dat nog fri. is,
(in Lw. nu: fas), overdwaalsche en vleis vlees. Dit laatste woord is

Uit 't bovenstaande mag men besluiten, dat in de niet overgenomen
woorden in de drie posities als regel sk gesproken werd. Het verschil
in speUing tussen sch in anlaut en sk in de andere posities komt
vermoedelijk hierdoor dat Gysbert Japicx en ook Jeltema, wanneer
ze gemeenlandsquot; spraken of lazen, in de anlaut sk heten horen, maar in
de'in- en auslaut s, omdat de verbinding |sxl hun moedertaal vreemd
was De speUing sch = sk kon dus in de anlaut blijven in het fri.,
maar sch = s in de inlaut en auslaut bevredigde met Daarbij
komt dat niet alleen de Friezen sk spraken in de anlaut, maar ook
waarschijnlijk de Noord- en Zuid-HoUanders «).

De k zal 't eerst verdwenen zijn aan 't eind van onverbuigbare
of in de regel niet verbogen woorden, ook in 't fries is hij m die positie
soms verdwenen «), daarna ook in verbuigbare woorden in de auslaut
(b.v. Lw. mins tegenover 't fri. minske), vervolgens bij die woorden
ook in de inlaut.

2)nbsp;Een enkele sch in de inlaut bij G. Japicx tast deze redenering met aan.
») Kloeke: De Amsterdamsche volkstaal voorheen en thans. Amsterdam 1934,

In de oork. staat dikwijls nog sc naast sch: scicken, scerpste, scroeder,
gescreven (meest afgekort), bewascken, Pasce., ook sck komt nog voor
aan 't eind van een woord: fleysck, eysck, wasckhuys, versck vleysz,
Hondebosck. Tussen heeft de volgende spellingen: tuysschen, twisgen,
tusschen, tusken. Ook sk komt een enkele maal voor: fisker.

§ 102. De wgerm. b is |b| aan het begin van een woord, en in het
midden: bine binden, buuk buik, brei brij, bhed blij] tobbe tobbe,
krobbe pissebed.

Hebben, dat in 't ofri. nog met bb voorkomt is in 't nwfri.: hawwe,
in Lw. hewwe, dat, wat de consonant betreft, ontstaan zal zijn naar
de 2. 3. p. sing. praesens: dou hest, hy het, owfri. hast; hat havit,
heweth, heth, waar de b in de 2. 3. pers. sing. niet ontstaan was,
naar analogie waarvan ook de Ie pers. sing. en de plur. zijn |b| verloor.

In de oork. komt een enkele maal -bp- voor: Jacobpinen, een combi-
natie van in- en auslautspelling i).

§ 103. De wgerm. d is aan 't begin van een woord bewaard als |d|:
duuk deuk, doue duwen, drive drijven.

Intervocalisch is de d in de regel gebleven: bloede bloeden, biede
bieden, brade braden, breide, breien, ride rijden, soade zode. Ook in
't fri. bleef hij in dit geval.

Opm.: Edik is eek, overgenomen uit frankische dialecten; 't fri. heeft een vorm
met tt, evenals Twente en een deel van Drente en Groningen (F.W.).

De d is na een klinker met een volgende l en r, die sonantisch waren
geworden, geassimileerd: aar ader, boel boedel (ofri. bodel), foer voer,
faar vader, te gare te gader, samen, skuldoek lt; skuddeldoek vaatdoek,
dalik dadelijk, moer (ongebruikelijk) moeder.

Ook het late ofri. en het nwfri. kent de vormen zonder d. Het
eerste heeft daarnaast vormen met d, zo: ferlike vaderlijke^) naast
feder vader De vormen zonder d zijn ook „deftigquot;, zo komt de
formule: Ffeeren Soon en halghe Gaest voor. In Lw. is in fader de d
weer hersteld onder invloed van 't beschaafd.

In de frankische dialecten is de d in dit geval ook verdwenen »).
Soms is in Lw. de silbe -de in zijn geheel afgevallen, evenals in 't
nwfri., soms alleen de -e: bedstee, bedsteed, bedstede, bhed bki
(met 'd lt; th), laad lade (id.) moed moe (id.), slaad salade (uit

Het Lw. dialect kent in 't algemeen, behalve in bovenbehandelde
gevaUen, niet de wegval van d tussen klinkers en 't invoegen van de
overgangs-klank j. Alleen enkele woorden, blijkbaar onder invloed
van 't Hollands opgekomen, hebben j: goeie, kwaaie, rooie en dooie.
In 't fri. hebben deze een d. behalve 't eerste dat ook met j voorkomt %
De Lw. vormen zijn nog niet oud; Winkler deelt er over mee®):
„rooije bloemen zegt men thans waar oude lieden ook nu nog steeds
roode bloemen zeggen; roode beyen = aalbessen hoort men echter nog

De d na ou. is niet regelmatig verdwenen; hi] is m t fri. (waar
al- en ol- niet samenvielen als in Lw.,) bewaard en in Lw. m de regel
ook: gouden gouden, ferkouden verkouden, skouder schouder, daarnaast
echter houwe houden, echter praet. houden hielden en part. praet.
houden gehouden, kouwe koude, ouwe oude. De n steunt bhjkbaar de d.
zodat deze in de genoemde vormen niet wegvalt.

en vri] losquot; (lenis): brood brood, beed baard, peed faard. Soms is
hij verscherpt tot |tl en dan wordt deze wel in de verlengde vorm
overgebracht: altiten altijd; Bo. peerten faarden.

Aan 't eind van een woord viel de d in 't nwfri. soms af: brea brood.
sie zaad die daad. Ook vormen met d komen voor. Dit proces m 't fri.

Si. I, 9 jr. 1402.
Si. I, 19 jr. 1415.
') Zie C. B. V. Haeringen Ts. 46.
') Zie S. en H. bl. 49.

is nog niet voldoende opgehelderd. Bogerman ± 1540 heeft: quaed,
bereed, tsoed, reed: seed.

Na de -n is de d (ook d lt; th) dikwijls afgevallen of geassimileerd:
han hand, hon hond, kien kind, mon mond, pon pond, wien wind;
in de kleine steden komen hier meer vormen van voor als in Lw.,
terwijl daar de voorg. klinker gerekt wordt: bran hrand, tan tand.
Het fri. kent deze assimilatie en rekking ook. Ze is vermoedelijk
ontstaan in de verlengde vormen hand« gt; han». Een enkel woord dat
in Lw. in 't enk. de d heeft, mist die in 't mv.: bannen banden, lannen
landen.

Ook enkele teg. deelw., die niet meer als zodanig gevoeld worden,
missen in 't Lw. de d\ mijen, hoeden, razenen, bedeesd, behoedzaam en
razende, evenals in 't nwfri.

Bij Sipma trof ik in de fri. oork. zonder d aan: ponemeta pondemaat i),
kynenkinderen^), fijngueden vondgoederen^). De vormen zonder d zijn
ver in de minderheid en ik vermoed dat bovengenoemde mee van de
eerste zijn.

Na / en r wordt voor de r dikwijls een d „ingevoegdquot;: daalder
daalder, skoonder schoner, duu(r)der duurder.

§ 104. De wgerm. g is aan h^ begin van een woord stemhebbend
en explosief |g|: guud goed, gaan gaan, gewe geven. In het fri. is dit
in het algemeen ook zo; men zou geneigd zijn deze uitspraak ook voor
het owfri. aan te nemen, waartegen enkele bezwaren zijn Ook in
samengestelde of afgeleide woorden behoudt de g zijn explosief
karakter, weggaan |wfga:n| weggaan, deu(r)gewe doorgeven.

oorspronkelijk palatale vocalen i), in j over. In het Lw. dialect zyn
deze woorden bijna alle door niet-friese vervangen: Lw. geld, nwfri.
jild, gift nwfri. jefte, Lw. geren garen, nwfri. jern, Lw. gnster gtsteren.
nwfri. jister; uitgezonderd: Lw. jarre gter; nwfri. jarre.

In 't midden van een woord staat de stemhebbende spirant lg|
en aan 't eind de Ixj. Ook in de eerste positie heeft 't oud- en nwfri. een
eigen ontwikkeling, dikwijls bestaande in een palataHsering en
assibilering, in bepaalde, hier niet besproken gevallen In Lw. zijn de

Enkele vormen met i in afwijking van de nederiandse, zijn daeie
mthouden. ags. adógian (§ 81), faai^eeg (§ 79), krije krijgen (ofn. krige,
krigia) (§56).

§ 105 De wgerm. b heeft zich in 't owfri. in de regel tot lt| ontwik-
keldquot; tsjinje dienen (ofri. thiania), tank dank (ofri. thonk), twinge
dwingen (ofri. twinga). In Lw. zijn deze woorden door met-fnese
vervangen: diene, dank, dwinge. Alleen enkele bleven bewaard:
terp treeft 3) duve-til, til(le) brug en uuttine uitzetten (ags. bmdan).

In de zwakbetoonde pronomina, in 't bepaald artikel en m de
adverbia, ther, than, thus, enz. neemt Siebsquot;) een stemhebbende
spirant aan, die „vielleicht schon für die altfries. Zeitquot; in d overging.
In 't nwfri. vertonen ze dan ook een d. zo ook in 't Lw. dialect: dou,
dinen, die, daar, dus, enz.; ze komen ook overeen met de frankische

De d of welhcht de th van het artikel assimileerde zich met de pre-
positie die voorafging: oppa op de. zo ook thans ipg: op'e kop, mette

Grdr.2 § 130 en 131 en Loopstra.
») Tenzij het uit 't lat. is. Zie Suppl. F.W. i.v.
*) Grdr.2, 1280.

pet op, ondere tafel. De th van dou bleef scherp en werd tot t in ver-
bindingen waar een s of t voorafging: ast it doeste als je het doet.

In het late owfri. staat inlautend voor th willekeurig th en d en ook
voor d dikwijls th. Siebs zegt: „Mit Sicherheit kann für das 15. Jahrh.
das intervokalische th als blosse orthographische Tradition für die
Aussprache d oder für den — sicherlich schon im 15. Jahrh. beginnen-
den — Ausfall des Dentals betrachtet werden.quot; i) Ik vermoed echter
dat inlautend th niet gelijk geworden is aan d, maar zijn spirantische
karakter bewaarde, stemhebbend werd en later wegviel. Dit blijkt
uit de verschillende behandeling die de th en de d intervocalisch
hebben ondergaan. De d bleef, maar de th verdween en er ontstond als er
geen t volgde een overgangsklank die met de voorgaande klinker tot
een tweeklank werd.

Men vergelijke Lw. snije snijden (met ei) fri. snije (ofri. snitha, ags
sniöan) met Lw. ride rijden, nwfri. ride, ofri. rida (ags. ridan); zó ook
baaije baden, nwfri. baaie (ohd. badon, ags. baöian), lije lijden
nwfri. lije (ofri. litha), mije mijden, nwfri. mije (ofri. mitha, ags.
miöan), roaije rooien, nwfri. roaije (ofri. rothia).

Vormen waarin het Lw. dialect een d heeft zijn overgenomen uit
„'t gemeenlandsquot;: skade (owfri. skatha, ska, nwfri. skea), medeliden,
fri. meUijen; het kerkwoord behdenis; 't nwfri. heeft dit woord ook
overgenomen.

Intervocalisch voor een sonantische r, m, assimileerde de th zich
aan de consonant evenals de d (§ 103). Hier ontstond dus overeen-
stemming met het ned..

Gegemineerde thth wordt nwfri. tt gt; |t|: smitte dat ook in Lw.
lang gebruikt werd en swette grens, dat als eigennaam nog voorkomt.

Aan het emd van een woord is de th in de regel in het ofri. bewaard,
in het nwfri. deels d geworden en deels afgevallen evenals de d'.
De omstandigheden en de oorzaken van deze wijziging zijn nog niet
voldoende opgehelderd; in het Lw. dialect komt deze th afval niet voor,
behalve in de 1,2 en 3 pers. pl. praesens waar de uitgang th in het fri'
was verdwenen «) en dan ook in het Lw. dialect niet voorkomtquot;
wij, jimme, sij lope (§ 155).

§ 106. De wgerm. S is in het midden van een woord tussen vocalen
|w| (zie § 6), maar spirantisch gesproken: drawe draven, lewe leven,
büwe blijven, bowen boven', ook na consonant {I en r) heeft hij deze
klank: ferwer verver, sturwen gestorven, silwer zilver.

Aan 't eind van een woord is de S tot |f| geworden: kalf kalf, ferf verf',
ook voor stemloze consonanten wordt de S verscherpt: blieft blijft.

In het fri. is de |5| geabsorbeerd door de voorgaande vocaal: nwfri.
oer over, Lw. ower, of weggevallen: nwfri. stjert sterft, Lw. sterft,
nwfri. heal half, Lw. half. Oer is, althans in het schrift, ouder dan de
andere gevallen, die toch ook ± 1500 al ontstaan waren: hala stedde
halve stede.

In Lw. is deze overgang weer opgeheven door vreemde invloed;
bewaard is alleen dolle delven.

§ 107. De wgerm. / is |f| voor vocalen en consonanten: fis vis,
feif vijf, fieftich vijftig, fet vet, frieze vriezen, freemd vreemd, frei vrij,
flooi vloo, flees vlees', ook inlautend na consonanten: skrift schrift.

Aan 't eind van een woord staat de /: hof hof', ook |6| is auslautend /
(§106). Inlautend wordt / tot iv| of |w|: wolven.

De verbinding -ft komt m Lw. zelden meer voor; m bijna alle gevallen
staat de frankische -cht, uitgezonderd natuurlijk waar 't ned. ook -p
heeft. Lw. heeft ook nog -ft in luftich fris.

In de oorkonden wisselt -ft met -cht', roemhaftich, voircocht, affter-
stallige, achterfolgen.

In de oork. staat / aan 't begin naast v. foer, voer voor, fleishouwer,
vleys vlees, faUkant falikant, veerdich, feerdich vaardig. De v wijst
op ned. of nederd. invloed. Ook w staat voor gesproken /: worsch
voorsch{reven)

De grafische verdubbehng vindt men m 't begin: ffeen, ffoegden.
ffopka (eigennaam); aan 't eind, en vóór k fyff, daraff, breeff; heefft,
crafft, grafftwal.

§ 108. De wgerm. s is in Lw. |s|: aan 't begin van een woord voor
vocalen en consonanten: saaie zaaien, siek ziek, soeke zoeken; swa(r)t
zwart, spiker spijker; in een woord voor cons.: he(r)fst herfst, du(r)st
dorst; aan 't eind van een woord: wis gewis, gras gras.

Inlautend na een lange vocaal en voor een vocaal of sonantische
n, m. / IS de s stemhebbend geworden: leze lezen, raze razen, huuz«
hmzen, muuzls mazelen, beezm bezem, aazij» adem.
^ De verbinding sj in sjoue, Sjoerdsje is |sj| en geen |J|, evenals in
t fri., waar de combinatie echter veel vaker voorkomt.
De bovenstaande ontwikkeling is ook fries.
In de oorkonden wisselen in de anlaut de s en de 2: sahcheed onser
zielen; ziel, zeel heeft meestal, tegen de uitspraak, ^ ongetwijfeld onder
kerkelijke invloed; zuster staat naast suster, enz.

Inlautend komt dikwijls s voor: gesond. lesen, besegeleth; soms
verdubbeld: gansse, gansze (L.S.); auslautend staat ook meest de s,
(ss)m:iss,huyss, wassdrayster, echter desz; een 2 staat in overmitz'
des maentz; wellicht is deze te wijten aan de gewoonte 2 te schrijven
voor |s|.

§ 109. De wgerm. h is anlautend in Lw. |h|. De toestand in het Lw
dialect komt verder overeen met die m het A.B. en wijkt op enkele
punten af van 't fries; ik wijs hier op germ. hs die tot ks werd, maar
m 't frankisch tot ss |s|: fri. waechsdom Lw. wasdom, fri. sechstjm
Lw. sestien.

Soms valt de ch aan 't emd weg: ik sê 't niet, ik sa 't niet, ik zeg,
zag 't niet, no niet, nog niet.

In de oork. staat de h meest nog in hlijen bekennen, ook wel eens
m blast last. evenals in 't ofri. De h staat niet in ut te oisen. uü te
hozen, nwfri. eazgje.

§ 110. Het verschil tussen oudtijds mannelijke en vrouwelijke
substantieven is door het verdwijnen van de flectie bij de substantieven
en bij de begeleidende woorden in het Lw., evenals in het fri. en in het
noordned., verdwenen.

In de pronominale aanduiding wordt nog verschil gemaakt tussen
niannen en vrouwen; bij mannen gebruikt men hij, enclitisch ie,
soms er, bij vrouwen sij of se als pron. pers., met de daarbij horende
andere vormen en pronomina. Ook bij onz. woorden voor mannen of
vrouwen worden deze pron. gebruikt.

Ter aanduiding van dieren wordt meest hij, enz. gebezigd; voor
stoffen, die een niet-onzijdige naam hebben, gebruikt men it, 't,
en ook wel se: van thee b.v.: is se al trokken? is 't al trokken? van turf:
it is op.

Het onzijdige lidwoord is it, 't. Er is bij sommige woorden verschil
in het gebruik van de en it tussen het Lw. en het fri., soms ook tussen
het Lw. en het ned. Overeenstemming met het fri. en verschil met het
A.B.N. is er b.v. bij de volgende woorden:

Hilarides vestigt in zijn „Niewe Taalgronden der Neederd. Taalquot;
en vooral m zijn „Naader ontdekkinge van Niewe Taalgrondenquot; op
dit verschijnsel al de aandacht.nbsp;^

Ook de tijdsbepalingen: fan 't seumer. fan 't herst, fan 't winter
hebben it, evenals in het fri. en gronings i).

§ 112. Evenals het fri. en het ned. heeft ook het stadsfri. in het
algemeen de germaanse casusaanduidingen opgegeven bij de sub-
stantieven en onderscheidt het alleen nog een enkel- en meervoud.
De genitiefbetrekkingen worden meest omschreven door het voorzetsel

Een nog levende genitief op -5 komt voor bij verwantschapsnamen
en aanspreekvormen: faders piep vaders pijp, moekes stoof rrtoeders
stoof, mxen dochters man, meesters hoed. Deze betrekking wordt ook
omschreven door het poss. pron., of door een voorzetsel: meester sien
hoed de hoed fan meester. Ook komt de genitief predicatief voor

^e is dat kopke? Dat is moekes en dit is mienen. Van wie is dat kopje^
Dat ts moeders en dit is van mij.

De zwakke genitkf, die in het fri. nog gebruikt wordt bij verwant-
schapsnamen en bij eenlettergrepige eigennamen 2). komt in het

In vaste uitdrukkingen zijn nog restanten van de vroegere naam-
vallen in gebruik: adv. gen.: smorres, saves, nachts, seumers; datief-
vormen: in 'e weech in de weg, üt 'e weech, te goede houwe, te lande
komme, te rechte komme, bist in 'e huus? hen je in huis? In 't laatste
geval blijkt de datief niet uit het subst., maar uit het lidwoord.

In de oork. vindt men fri. naast ned. vormen gebruikt: van mijner
wegena, Huusma heiligen. De dat. op -e wordt ook nog aangetroffen:
oppen Nyenjaeresdaeghe, binnen derselven stede, die gasthuse, in
den gasthuysse.

Woorden die oorspronkelijk vrouwelijk waren, krijgen evenals in
in het 16de eeuws ned. soms een s.

Een merkwaardige dubbelvorm is ons herens (bl. 56), dat vaak
voorkomt aan het slot van een oork. Fries is us hera. Dergelijke dubbele
genitieven komen ook in het mnl. voor: sijns bodens, des herens i),
ook o.a. bij Vondel: hertens 2).

§ 114. Het meerv. op n komt het meest voor. De n is sonantisch
bankn hanken, stoeln stoelen, en assimileert, geheel of gedeeltelijk,
aan de m, h, p\ boomm, tobm, raapm (§ 97), na de k en ch ontstaat
dikvirijls een q: koekij koeken) de s en / van het enkelv. worden stem-
hebbend huuzn, kouzn, duuvn. De woorden op-e krijgen ook kedden
hitten, karren.

In het ofri. komen klankwettig in de nom. en acc. pl. geen vormen
op n voor, ook niet bij de w-declinatie. Deze had in de gen. pl. een vorm
niet -n- (skeltena) en in de datief pl. een op -m (skeltum). De m kon
later tot n worden en van deze twee vormen uit komen in de nom.
en acc. pl. w-vormen in gebruik, vooral in het oudwfri. De zwakke
gen. pl. drong ook in andere klassen door, die ook een dat. op -m
hadden en zo kon ook in die klassen een meerv. op n ontstaan. Of
Vreemde invloeden hier nog mee gewerkt hebben, is bij het ontbreken
van gegevens niet te zeggen. In de oorkonden van het St. Anthony-
Gasthuis zijn de «-vormen al bijna zonder uitzondering in gebruik.

§ 115. De s staat meest na een zwak betoonde syllabe, evenals
in het ned.: appels, bloesems, dekens, hammers, spiegels, stinkerts;
boomkes, hontsjes; herings, leunings, echter ferandermgen. Seun zoon
heeft seuns en seunen (nwfri. soannen).

De s kwam aanvankelijk in het ofri., althans voorzover het bekend
is, niet voor. Vermoedelijk is deze uitgang onder invloed van het
saksisch of ned. in het nwfri. (en het Wangeroogs) ingedrongen i).
Het late owfri. heeft enkele meerv. op s b.v.: klinkerts muntnaam.
In de niet fri. oork. zijn de vormen op s talrijker, maar er worden
nog veel met en gebezigd, die nu s hebben: borgheren, naastlegeren,
stuveren (ook stuvers), broeren, susteren, dekenen, kussenen, guldenen
(ook s), schepenen (een enkele maal s), lepelen, e.a.

§ 116. Enkele woorden hebben een dubbelvorm -ns: flaktens,
learsens, pokkens^).

§ 117. Het meerv. op -eren of -ers is in het nwfri. onbekend, in
het oofri. komt -er voor®), in het owfri. is het zeldzaam. In Lw.
komen voor kleren, eie(r)s en kiende(r)s. Kalf en lam hebben kalwen
en lammen, als in het nwfri.; ook eien wordt gebruikt.

In de oork. staat een enkele maal goederen, meest echter goeden
en eens goeders; kynden naast kynderen, ook in het owfri. komt
kyndera (gen. plur.) voor*).

§ 118. De onregelmatige meervoudsvormen die in het fries voor-
komen ontbreken in het Lw., voorzover ze geen ned. zijn.

Het meerv. van man is mannen, van frou meest frouen, waarnaast
ook froUie. Samenstellingen met man als timmerman hebben -lui,
vroeger ook -luden.

§ 119. In het A.B. hebben sommige meervoudsvormen een gerekte
klmker naast de korte in het enkelvoud. In het fri. en in het Lw.
is in de regel de korte vocaal uit het enkelvoud gebleven: blad bladden,
dak dakken, fat fatten, rad radden, skip skippen, smid smidden,
lot lotten, slot slotten. Maar dagen, steden, wegen, in het nwfri.
dagen, stêdden, wegen.

De breking die bij vele woorden in het nwfri. optreedt in verlengde
vorm en dus ook in meerv., komt in Lw. niet voor. InFra.iszeenipzins
te merken in kiipen kippen en stiinnen stenen, de i is er echter lichter
als in het nwfri. (§ 78).

§ 120. Evenals in het A.B.N. en het fri. behouden verschillende
substantieven, die hoeveelheden, maten, gewichten en munten noemen
de enkelv. vorm: drie snees eies, fijf pon suker, twintig gulden, seuven
jaar. Echter: drie smten, fijf stuwers, drie kwatsjes, twee weken,
twee maanden leden.

§ 121. In het Lw. zijn ook verschillende substantieven die alleen
in het meerv. voorkomen, bv. muzels mazelen, pokkens pokken, hassens
hersenen.

§ 122. Hoewel de vorming van de deminutiva strikt genomen bij
de woordvorming behoort, die in dit werk niet besproken wordt,
meende ik om de belangstelling die deze woorden de laatste tijd
genieten, ze te moeten behandelen.

-ke na een klinker, na een tweeklank en naw, p, [b), f, s en r: eike
eitje, leike leitje, buike buitje, moeke moedertje] boomke boompje
popke popje, tobke tobbetje, wiefke wijfje, doaske doosje, broerke,
broertje]

tsje (vaak -tse met licht palataal bijklankje) na /, n, t {d): steeltsje
steeltje, pantsje schoteltje, tuutsje kusje, boadsje boordje. Met wegval
van dé t: kasje kastje. Dit -tse gaat vooral in het meerv. licht over
|t s e s|. Jeltema spelt dan ook lekkertjis (adv.) botjis een munt,

-k komt nog voor in pielk pijl, evenals in het nwfri.
Opm.: Kammeraatske vriendin, zonder verkleinende betekenis, heeft in Lw.
het onfriese -ske-, waarschijnlijk is het afgeleid van kammeraatsje vriendje,
waar-je uit geabstraheerd is en vervangen door het „liefelijkerquot; -ke.

In het nwfri. komt -ke een enkele maal nog voor achter l en w.
„holke naast holtsje, bernke naast berntsje, waarbij kan worden

opgemerkt, dat -ke in dit geval dient om iets liefs of bevalligs te
kenmerkenquot; vgl. een soortgelijke mededeling over de verklein-
woorden op -ke (andere dan bovengenoemde) uit Groot-Schermer
door Heeroma . Bij Gysbert Japicx en in de Rimen en Teltsjes
komt -ke ook nog wel na de t voor. In Lw. is dit ongetwijfeld ook zo
geweest, want Winkler deelt mee: „Het is moeilijk om een regel
op te geven, waar naar de woorden met je en tsje en ke tot verklein-
woorden worden gevormd, want er zijn zeer vele uitzonderingen, en
voor eenige woorden zijn ook beide verkleiningsvormen in gebruik,
b.v. kiinke en kiintje, kindjequot;.

§ 123. Ter vergelijking geef ik hier ook de verkleinwoorden van een
ander fries mengdialect, het Bildts. Hier zijn de deminutiva heel
anders:

-tsi na een tweeklank en na m, l, n, t, {d) en r. aeitsi, laeitsi, boitsi,
boomtsi, sleuteltsi, mantsi, boatsi, broertsi;

-echi in enkele woorden: tobbechi, stoepechi, soms ook kinnechi
kinnetje) vroeger zal de uitgang wel algemener geweest zijn; mijn
zegsman geeft tenminste bij tobbechi op dat sommigen toppi zeggen,
maar dat 't eerste woord de oudere vorm is. Merkwaardig is het totale
verdwijnen van -ke en het voorkomen van i of ie, dat in het stadsfri.
geheel ontbreekt. Men zie verder over de Büdtse verkleinwoorden
W. de Vries m Ts. 46, 202—206. Er is enig verschil in de vormen;
mijn opgaven berusten op persoonlijke waarnemingen, die later nog
door schriftelijke navraag gecontroleerd zijn; mijn zegslieden waren
oude mensen.

§ 124. De adjectieven die niet voor een onzijdig substantief staan,
hebben de buigingsuitgang e, in het enkelvoud: Fan een ouwe man
en een ouwe frou kanne je niet anders ferwachte. Wanneer het adj.
voor een onz. substantief staat en er een onbepaald woord of niets
voorafgaat, krijgt het geen e: een groat ongeluk, skoan water; een
oud pak, gien groat peed; na het hdwoord en 't aanw. vnw. wordt 't adj.

meest verbogen: 't groate Rusland, na het bez. voornw. komen beide
vormen voor: mien nij(e) pak, mien oud (ouwe) horloge, waarbij
de e vormen minder gewoon en dus nadrukkelijker zijn.

Zelfstandig gebruikte adjectieven krijgen in het enk. meest |9n| uit
een ontstaan achter zich: „Dou bist m moaienquot;, ook „m moaienienquot;, zo
ook in het nwfri. Ook Bredero kent deze vormen. In het meerv.
hebben de zelfst. gebr. adj. steeds een n\ „De sieken en de kleine
kienders mutte it belije: de zieken en de kleine kinderen ondervinden
't nadeel.

In vaste uitdrukkingen komen bij zelfst. gebruikte adjectieven nog
genitiefvormen voor: niet feul goeds, wat moais.

§ 125. De trappen van vergelijking worden in het Lw. gevormd
als in het fri. en 't ned.: de comparatief op -er, de superlatief op
-st{e)\ groat. groater, groa(t)st.

Na r,lenn wordt meest een d ingevoegd bij de comparatief: skoan
skoander, duur duurder, kaal kaalder.

§ 126. De Stoff, bijv. nw. behouden de n, die sonantisch is: goudn,
sulwern. Zij kunnen wel de buigingsuitgang krijgen, evenals het
verleden deelw.: bradene kiep.

§ 127. In het ofri. had het adj. een sterke en zwakke buiging; een
vorm met n kwam alleen voor in de sterke buiging masc. sing, acc.:
gódne. -en; deze vorm drong ook m de zwakke buiging 2).

Het mnl. en het nederd. kenden daarentegen verschillende vormen
met -n »). In de niet-friese oork. ziet men nu de friese buiging, naast
de M-vormen die echter dikwijls verkeerd gebruikt worden: mit desen
openen breue fri. mith disse epena breue; bij volle daghen. fri.
bij fuUa deghem; mit dese opene breue (1511); mijnen naeckten ziele;
aUen anderen swaren lasten ende bordden (L.S.) acc. pl.; anderen
borgeren (L.S.) nom. pl.; de lesten penninck mitten eersten (acc.s.)

In het Lw. zullen de «-vormen reeds van 't oudfries af, behalve
in de acc. s. m. niet in gebruik zijn geweest.

De pro- en enclitische vorm van de eerste pers. sing. is |k|: kloop
even met, 'k loop even mee\ wik it even foor di doen?: wil ik het even
voor je doen? Uit dit laatste voorbeeld blijkt bovendien dat de vooraf-
gaande medeklinker, de slotmedeklinker van 't hulpwerkw.,wegvalt.
Ikke heeft de volle nadruk.

In de acc. staat dikwijls mi |i| zonder nadruk: Hij het mi sien,
hij heeft me gezien.

De vormen komen met de algemeen-nwfri. en ook met de ned.
overeen, behalve mi, dat geen ned. meer is.

Ook in de pluralisvorm valt de persoonsuitgang e en soms ook de
voorgaande consonant weg, wanneer 't werkw. weinig accent heeft:
sawwe zullen we, lawwe laten we.

Voor ons heeft 't fri. üs; de ned. vorm is dus in Lw. overgenomen
en genasaleerd.

De gemeenzame vorm is dou (ofri. thu, nwfri. dü, dou): Dou must
it sêgge: ]ij moet 't segge-, enclitisch met de oorspronkelijke uitgang
van het werkwoord samengesmolten -stou: hoo(r)stou it wel? Hoor
je 't wel.!' Met minder accent: de must it sêgge en hoorstet wel?

De nominatief wordt ook gebruikt in de uitroep: dou stinkert
jij deugniet^). Jeltema: dou rekel deste biste. Ook tegen dieren:
fut tou weg jij.

Als beleefde vorm wordt met klemtoon jou gebruikt, in het nwfri. jo.
Deze vorm is de acc. -dat.-vorm van de pluralis: iu, io, joe, die de nom.

plur. i, y. lt; ji heeft verdrongen. Hij kan in de nom. zijn gekomen
mede ónder invloed van het possessivnm: owfri.: jowe, joen.

In de fri. brieven uit de vijftiende eeuwwordt de beleefdheidsvorm t, y
steeds gebruikt. Jo vond ik slechts eenmaal in een brief van Maester
Bucho uit 1511 (bl. 60) als nom.: Ack soe jo met wrow luttia
voerdrage« bm dat dy jonga Franz dy fyarda partt des huuses scil

In deze brief gebruikt Meester Bucho overigens steeds y in de nom.
en m de dat.-acc. joo, jo, joe. Het is gevaarlijk om uit deze ene plaats
conclusies te trekken, te meer daar in de zeventiende eeuw y in de
nom. gewoon is. Men zou aan hollandse invloed kunnen denken bij
deze geestelijke, die een voorname plaats mnam in regeringskringen;
maar m het middelned., is deze vorm al even zeldzaam als in het
fries 1), wat niet wegneemt, dat hij kan bestaan hebben, maar dat geldt

wel y en ij Hij kan verscholen zitten in deze spelhngen en in ghi gi
waarin g{h) voor j staat, b.v. in Si. I: 160 (jaar 1460), waarin ook
gild = jild voorkomt Zie ook § 93.

Naast deze geaccentueerde vorm wordt je gebruikt als onbeklem-
toond pronomen. Beide worden gebezigd met de meervoudsvorm
van 't werkwoord: Jou loope diskant mar uut, dan komme je der
fansels.

Als beleefde vorm wordt ook de derde persoon gebruikt, zowel het
pronomen, de eigennaam, als een andere aanspreekvorm (titel):
Het hy him seer deen, jonkje?
Douwe, het Douwe de top al weer fonnen?
Baas, weet de baas oek hoe laat it is?

1)nbsp;Zie Kloeke, Deftige en Gemeenzame Taal. Gron. 1934, bl. 10 en 21,
noot 15.

2)nbsp;Ook siebs mening schijnt zo te wezen Grdr.^, 1352.nbsp;'
») S en H bl 108 vermoeden dat het afkomstig is van een zelfstandig

naamwoord, „als hoedanig het ook nog voorkomt: Hij is in goeden ju. Vergelijk
het ned. „jogquot;). Zie ook Phon. amp; Gr. 127.

Het eerste wordt door Sipma opgelost in jenna, 't tweede in jemma.
Was voor 't eerste jemna beter geweest?

Enclitisch wordt in Lw. voor het masculinum meest ie gebruikt,
vroeger en wellicht nog bij een enkele er (r) i); zoals nog in de kleine
steden en in het fri.: Da gaat er hene. Siebs vermoedt dat het ontstaan
is uit een versmelting van hi met enclitisch ther] soortgelijke versmel-
tingen zijn in het ofri. niet zeldzaam2), van Helten®) verklaart het
als een i-stam. Een bezwaar hiertegen is dat r-vormen in het os. ags.
en nederfrankisch ontbreken.

In het onzijdig wordt soms als objektvorm hem gebruikt, vooral
als wederkerend voornw.: It hontsje het em seis in 'e poat beten.

In het femininum is se als objectvorm het meest gebruikelijk, daar
naast komen voor hur en r, oorspronkelijk de oude dat.. Het nwfri.
(h)ja en hju (nom. sing.) komen in de stadsdialecten niet meer voor,
ook in de acc. ontbreekt de /-vorm. Do. heeft nog har, nwfri. h(j)ar.

In de plur. nom. wordt se het meest gebruikt, het friese (h)ja
ontbreekt; ook in de dat.-acc. is se vrijwel algemeen. Hur, har, hurren,
vroeger ook hoor *) werd voor alle geslachten, althans bij personen,
gebruikt. Jeltema heeft ook hoor en ons heiten horis (zie ben.).
Thans voor 't masc. wel hun. Het nwfri. heeft als objectvorm h(j)ar
en h(j)arren en se.

§ 131. Het wederkerend voornaamwoord ontbreekt, men gebruikt,
als in 't fri., de pers. voornw. daarvoor.

1)nbsp;In het L.S. 53: soe wie dattet alsoe gelegen is datter zijn dong ofte schem —

§ 132. Het meest gebruikte wederkerig voornaamwoord is mekar
|m9kar|, daar naast elkar.

§ 133. Ter versterking van het pron. pers. wordt het vaak met seis
verbonden, dat onverbogen bhjft.

§ 134. De eigenaardige persoonsaanwijzing die in 't fri. voorkomt
en bestaat in een persoons- of verwantschapsnaam, gevolgd door een
pers. of aanwijzend voornaamw. komt in Lw. in de laatste vorm ook
voor: Wij gaan naar Dirk en dy: Wij gaan naar Dirk en zijn gezin.
De vorm met 't pers. voornaamw. is, naar 't me voorkomt, minder
gebruikelijk. Jeltema heeft als bezitter-aanduiding: heiten horis
van vader en die er bij horen.

§ 135. In de oork. komt als dat. plur. voor: hem, maar ook hemmen,
van hymmen, heemen vormen die ook ofri. waren ook hennluyden
en hemluyden.

§ 136. De bezittelijke voornaamwoorden zijn: mien, dien, jou, sien,
hur; oquot;s, jimme, hun, hur.

Hun is een nieuw ingedrongen vorm, waarnaast ook hur, althans
in de kleine steden, nog gebruikt wordt.

Bijvoegelijk gebruikt blijven ze onverbogen, ook in het meervoud:
mien boek, dien fader, jou moeke, sien skunen, hur jurk, ons kiendes,
jimme angels, hur kiepen, hun knienen.

Zelfstandig gebruikt krijgen ze geen hdwoord, en achter de stam
-en of -es: Dit is mienen, dienen, joues, sienen, hurres, onses, jimmes,
hurres, hunnes. In het nwfri. komen mines en minen, dinen, dines,

§ 137. In de oork. vallen vooral op de vele vormen voor „haarquot;
in gebruik: hoire, hoer, haer, hueren, heur, her, die voor alle geslachten
in de plur. gelden.

Disse komt bij enkele substantieven zonder e voor: dis kant,
dis kear, om dis tied, deze kant, deze keer, om deze tijd. Hier kunnen
oudere vormen bewaard zijn. Het ofri. kende ook in de nom. sing.
vormen zonder e (this, vgl. ags. pes).

Bij zelfstandig gebruik krijgen dit en dat, wanneer ze 't accent
hebben, dikwijls een -e\ Wat must hewwe, ditte of datte?

Andere demonstrativa zijn: de-, die-, it- en datselde dezelfde, enz.,
suk(ke) zulke, son, sonnen zo'n.

Sukke wordt in het enkelvoud alleen voor stofnamen gebruikt;
het onzijdig is suk. Voor soortnamen gebruikt men son zo'n, en zelf-
standig sonnen, soms sonnen-een. Gee mij oek sonnen. Geef mi] d'r
ook zo eentje.

§ 139. Het vragend voornaamwoord is voor personen: wie, voor
niet-personen: wat, watte.

De „tweede naamvalquot; wordt door het bez. voornw. of door een
voorz. omschreven.

Het nwfri. heeft voor personen hwa, dat in Lw. verdrongen is;
wie maakt ook in 't fri. vorderingen.

§ 140. Andere vragende voornaamwoorden zijn: bijvoegelijk gebruikt:
hoen, zelfst. meest hoenen, uit hoe een, met herhaalde aanzetting
van een: hoenen een, hoek en hoeke uit hoelyc, (nwfri. hok) dat
ook in andere streken gebruikt wordt o.a. in de Zaanstreek, in Gro-
ningen, Vlaanderen en Antwerpen ®); watfoor en watfoor'n.

§ 141. Betrekkelijke voornaamwoorden zijn: die, dat en wat.
De genitief wordt omschreven met het bez. voornaamwoord:

Achter het betr. voornw., de voornw. en de bijw. die zinnen verbinden,
komt vaak een t, een restant van de conjunctie det dat mar gien ien
die 't er hhn wat fan gaf; doe't ie dat seid had. Ook in de oork. trof

§ 142. Het ofri. kende geen relativum; het gebruikte vormen van thi,
en het relatief bijwoord ther, der. Deze laatste vorm komt in de niet-
friese oorkonden nog herhaaldelijk voor: „den Heiligen Heer Sinte
Jacob, daer saelighe Arents apostel was i), .... en de die gueden,
daer sy m 't gasthuys in haer kamer brenghen 2), mit die gewalt

Ook dat wordt een enkele maal gebruikt bij niet-onzijdige woorden:
en wandel off beter en afflosinge van renten dat ewigh sal duren
onsen kamer, dat wy nu ter tytt in woenen

§ 143. Als onbepaalde voornaamwoorden komen voor: één, in de
kleine steden ien, (nwfri. ien), iemand, menichien, mennicheen
(nwfri. mannichien), gien een, gienien niemand (nwfri. gjmien),
gien mens (nwfri. gjin minske) geen mens, wat (nwfri. hwat), niks
(bij Jeltema al) (nwfri. neat, dat door niks verdrongen wordt),
iedereen, ieder, elk en een, iedereen, men men, se ze, güdens, guunt,
in de klême steden ook goezzen, (nwfri. güds, güdden, guon, guont)
sommigen, alle alle, allemaal, allegaar allen.

§ 144. Het lidwoord van bepaaldheid is evenals in het nwfri. de
voor het oudtijds mannelijk, vrouwelijk en het meervoud, en it
voor 't onzijdig.

In enkele vaste uitdrukkingen is nog iets van een verbuiging
overgebleven: in 'e huus, uut 'e huns, (dat. neutr.) ten end versleten,
op 'n duur. Overigens kent het artikel geen buigingsvormen meer.

In sommige constructies blijft het lidwoord, evenals in 't fri., weg:
op, na bed, beide naar bed, in kerk, na stad, op solder.

Dikwijls heeft de d zich geassimileerd met het voorzetsel: oppe bank,
overe deur, op de bank, over de deur. (§ 105).

Eigenaardig is het gebruik van 't lidwoord 't in: fan 't winter, fan 't
seumer, fan 't herst in deze winter, enz. die in ander gebruik de voor
zich hebben; ws. navolgingen van: fan 't jaar lt; van dit jaar.

Het lidwoord staat wel in: in 't leven blieve in leven blijven, op
't heden niet, WM mei 1). Deze uitdrukkingen hebben in 't fri. ook
het lidwoord, ook in het Gronings. 2)

§ 146. In het ofri. had alleen de acc. masc. sing. een vorm met n,
de dat. sing. en plur. was, op enkele uitzonderingen na die een -m
hadden, tha

In een later stadium is dus alleen een n te verwachten in de acc.
masc. sing. die door functieverlies en onbetoondheid zich daar niet
kan handhaven, zoals uit het nwfri. blijkt. Het middelned. had drie
vormen met n (masc. en neutr. dat. sing., acc. masc. sing. en dat. plur.).
Ook deze n verdwijnt dikwijlsquot;), maar wordt in geschreven taal weer
ingevoerd.

In de niet-friese oork. vindt men vormen met en zonder n door
elkaar gebruikt, ook bij woorden die vrouwelijk waren in oudere taal:
oppen Nijenjaars daeghe, met consent van den eerbaren Borger-
meisteren, tvysschen .... ende den armen, den voerseide renten, met
den voerseide summe gelts, in den kamer, in den Hoechstraete,
Lyoets den wedue, den voerscr. Alydt, Gott dem Almachtige ®) den

frunden (dat.), naast elkaar: op ten Saterdach voer die derde Sondach.
Deze «-vormen zullen wel aUeen schriftelijk gebruikt zijn.

1
2

8
9

10
11
12

20
30

Het numerale.

§ 147. De hoofdtelwoorden zijn:

Lw. ± 1870 (thans nog
in de kl. steden)

De telwoorden in Lw. zijn thans vrijwel gelijk aan de ned.; ze
worden blijkbaar gemakkelijk overgenomen. In het handelsverkeer
vormen zij de woorden waarop het zeer speciaal aankomt; 't onder-
wijs hamert deze woorden er vrij vast in.

Het ofri. kende an voor het masc. en ên voor het fem. en neutr.
ïn het wfri. werd ên tot ien (§ 77) en deze vorm drong ook in het
manlijk door, waarschijnlijk onder invloed van de getalverbinding
Waarin de neutrale vorm gebruikt werd. i)

Het stadsfri. kreeg ook ien, dat gesteund werd door het hollands;
geschreven heb ik 't in de niet-fri. oork. maar eenmaal aangetroffen:

yen groote sulver lepel De oorzaak dat het zo weinig in de volle
vorm voorkomt zal wel zijn, dat het meest lidwoord is, in welke
functie het zwak betoond wordt.

Voor Lw. geeft Johan Winkler nog ien op, in Dokkum is 't dat
nog, in Lw. en Ha. is het als telw. één, maar in andere verbindingen
als dou bist in moaienien nog ien, ook in ienichst kyn is de oude
klank bewaard. Het Bi. heeft: een.

't Oudfri. had in 't mann. nom. twên, in 't fem. en 't neutr. twa.
Ook hier werd de neutr. vorm in getalverbindingen gebruikt en al-
gemeen. In Lw. ontstond ws. onder hollandse invloed twiea, dat
gemakkelijk kon indringen daar ook de fri. genitief voor alle geslachten
en de nom. acc. masc. ze-vormen hadden. Twie komt in de oork.
veel voor. Lw. Ha. en Sn. hebben nu twee, de andere steden twiea.
Het Bi. heeft ook twee. Ba. (Am.) heeft vocahsering van de ze' in:
tubakken twiebakken beschuiten, dat in Lw. niet meer gebruikt wordt,
daar beskuten. Do. o.a. nog twiebakken, het nwfri. meest bakken.

De vormen voor drie zijn in 't oudfri. thrê masc., thria fem. en thriu,
thria neutr. Ook hier is de neutr. vorm algemeen geworden: trije.
In Lw. en in de andere steden bezigt men de hollandse vorm drie.

Voor feif is de hollandse vorm al vroeg in gebruik gekomen (§ 56),
in fieftien en fieftich bleef de i, maar werd verkort.

Voor zeven komt in de oork. voor: soewen, soeuen, soven, seven,
zeven. By tsestich en tsoeventich o.a. staat nog een t lt; ant-.

De overige telwoorden geven geen aanleiding tot opmerkingen; overal
is de fri. vorm verdwenen.

§ 148. De ranggetallen komen met de nederlandse overeen; alleen
darde heeft ar (§ 32).

§ 149. Breuken worden gevormd door achtervoeging van half aan
't telwoord dat 't niet volledige getal aangeeft: achtehalf = Dit
gebruik verdwijnt uit de steden.

In de fri. oork. komt de vorm met -deel voor: owfri. thrimdel:
het derde deel. Hiervan bleef bewaard fandel, ferendeel, ferdendeel,
het vierde deel; ook part is in gebruik: in fierde patsje roggebroad.

§ 150. Getaladverbia worden nu gevormd met het nederl. keer:
driekeer, ook met maal, maar dit is minder gebruikelijk.

Op.,: De uitdrukking helte groater betekent in Lw., evenals in het fri.; tweemaal
zo groot. Ontstaan uit helte kleiner?

§ 151 Een enkel adverbium gaat nog op een e uit; hij is rare dwas,
hij woant hier dichtebij, it is mij hekefeul evenveel. Ook de plaats-
adverbia: hiere, dare, ware, bene hebben dikwijls een e.

§ 152 Adverbia en preposities als beneden, binnen, buten, boven
hebben een n. die ze in het ofri. en owfri., en ook in het nwfri. nog wel
eens missen. De n kan in sommige vormen uit de dat. meerv. zijn
ontstaan (in het nwfri. komt ze vooral na prep. voor), en vandaar mt
zich verbreid hebben. Bij andere bv. beneden (ofri. bmya) en boven
(ofri. bova) kan ontlening uit 't geschreven of gesproken ned. plaats
gehad hebben. Beneden komt nwfri. niet voor, boven alleen m t oosten
v. Friesland; Hof houdt 't voor een hollandisme i).

§ 154. Over de voorzetzels is weinig afwijkends mee te delen: het
gebruik stemt vrijwel overeen met het ned.

Het voorz. toe komt nog nu en dan voor: hij komt toe de huus uut,
ik bring dy an huus toe. Dit gebruik komt overeen met het fri.

§ 155. Het ofri. kende twee klassen van zwakke werkwoorden: de
eerste, de zogenaamde jo-klasse (ofri. sella verkopen, os. seUian, got.
saljan) en de tweede, de -o/a-klasse (ofri. wakia waken, os. wakoian en

wakon, ags. wacian). Deze klasse is in het nwfri. bewaard: easkje eisen,
maar in Lw. verloren gegaan.

Eenlettergrepige werkw. hebben in de 1. pers. sing. een n, ze horen
bij de mi-verba: ik doen ik doe. In de 2. pers. sing. is de oorspronkelijke
uitgang -is vergroeid met de th van het pronomen thu. Voor de -st
vallen de /, d,tenr uit: dou geest, braast, swist, roest, je geeft, braadt,
zweet, roert. Bij de beleefde vorm jou, die oorspronkelijk pluralis is,
staat ook het ww. in het meerv.

In het mv. is de ofri. th weggevallen, de eenlettergrepige ww. hebben
een n, dikwijls wordt er -e achter geplaatst: wij doene, jimme doene,
sij doene.

De 2. pers. sing is bij zwakke ww. vrijwel gelijk aan die van het
praesens; de beleefde vorm heeft weer de meervoudsuitgang. De n
van het meervoud is sonantisch en wordt m achter m en p, en tot |ii|
achter ng, k en g {ch) van de stam: jimme naemw, hepw, keekij.
kreechi^. Bij duidelijke articulatie n.

Pluralisvormen komen niet meer voor. De zwakke tweede klasse
heeft in het nwfri. een eigen vorm: keapje Lw. koop.

De verbogen vorm van de infinitief (het gerundium) gaat in het
ofri. op -anne, -an uit, in het nwfri. op n en zo ook in het Lw. Wij waren
te swemmen. Deze vorm met -n wordt ook gebruikt, wanneer de
infinitief substantief is, en in de constructie met een accusatief:
Swemmen is gesond. Ik sach dy lopen. In het eerste geval kan ook de
Vorm zonder n gebruikt worden.

In het ofri. hadden part. praes. en gerundium, door de assimilatie
van de d aan de n, soms dezelfde uitgang.

Het tegenw. deelw. eindigt in het ofri. op -and(e), in het nwfn. op
-ende en zo ook in het Lw. De eenlettergrepige verba krijgen -de. In
het fri. is soms de d afgevallen, ook in de niet-fri. oorkonden komt dit
voor. Ook het Lw. kent nog mijen, hoeden {§ 103).

In het nwfri. en het Lw. heeft het verleden deelwoord geen prefix
nieer: ik he een heel ent lopen (§ 89). In het ofri. ontbreekt het ook
meestal; een enkele maal staat er gi-, i- of e- i).

Zwak gevormde participia komen in het nwfri. en in het Lw.
dikwijls voor bij sterke ww. en omgekeerd.

In de oorkonden vindt men hier en daar invloed van de fri. flectie.
De 1. pers. sing. praes. komt herhaaldelijk voor met -e, wat ook mnl.
Was; in de plur. trof ik een vorm aan op -nt, die als een mengvorm
van de fri. en ned. kan beschouwd worden: wij bevelent alle handen....
fri. wij bijfaUet alla handem (bl. 55). Een andere verklaring van deze
vorm is mogelijk. De wegval van de th{t) komt ook in fri. stukken al
voor, hoewel zelden en het eerst, naar mijn vermoeden, wanneer het pro-
nomen achter het werkwoord staat: habba wij. Ook in niet-fri. stukken
ontbreekt een enkele maal de -«: hebbe wy 2) ook versaeck wy. heb wy

De infinitief zonder -n is zeldzaam; zal men neme, zal coeme, zal
bijwaere een gerundium van een zwakke tweede klasse werkw.:
is: toe bitalien

Het tegenw. deelw. zonder -d is niet zo zeldzaam: omdat wij snif
ghene segel op desser tijt bruken siin onder sitten is *).

§ 156. De vocaalwisseling is gedeeltelijk bewaard gebleven; de twee
vormen van het praeteritum hebben echter meest dezelfde klinker,
die ook vaak gelijk is aan het part. perf.

Zo worden vervoegd: bite hijten, smite smijten; het verl. deelw.
met i ontbreekt vaak, zo bij: bliwe hlijven, driwe drijven, kike kijken,
like lijken, prize prijzen, ride rijden, slipe slijpen, slite slijten, stride
strijden, wriwe wrijven, wize wijzen.

Een afwijkende praesensvocaal hebben: krije krijgen, lije lijden,
snije snijden en mije mijden, dat zwak is geworden. Zie voor de vocaal
(§ 56).

Strike strijken heeft de vormen strook, stroken, stroken. Spuie
spuwen is geheel zwak; eveneens stiwe stijven van linnen en stollen
V. vet. Zwakke nevenvormen hebben: knipe knijpen, wike wijken.

De werkwoorden van deze klasse wijken vrij wat af van den wfri.,
waarvoor ik na de bestaande grammatica's verwijs.

Zo worden vervoegd: bedriege bedriegen, fliege vliegen, frieze vriezen,
ferHeze verliezen (de laatste twee hebben nog de grammatische wisse-
ling) kieze.

De oa lo:9| komt alleen voor dentalen (§ 38 en 81).
De aorist-praesentia hebben in het praesens ofri. ü, nwfn. ü mnl n,
Lw.n |y|. Voorb. buge, boog, bogen, bogen. Zo gaan: krupe krmpen,

Verschillende werkwoorden hebben afwijkingen: snute snuüen,
snuutte, snuutten, snuten, sprute spruiten, spruutte spruutten,
spruten; gewoonlijk zijn zwak: duke duiken,

ruiken skule schuilen, snuwe snuiven, stuwe stmven, strupe st mpen
Sterke vormen komen ook voor. In het nwfri. zijn deze ww. ook meest

UsT Tot de derde klasse behoren de werkwoorden op nasaal of
hquida consonant. Daar deze consonantgroepen de voorafgaande
vocaal op verschülende wijze beïnvloed hebben, ontstaan de onder-
staande onderafdelingen.

dringe dringen, fine vinden, kringe dringen, opwme opwinden,
singe zingen, sinke zinken, skinke schenken, stinke stinken, wnnge
wringen. Ook swemme zwemmen. Sline [verslinden) snoepen M
aUeen in het praesens voor. Van het fri. rinne lopen wordt de inf. en
het praesens niet gebruikt, daarvoor bezigt men de vormen van lopen.

Zo worden vervoegd: gelde gelden, melke melken, skelle schelden,
smelte smelten, swelle zwellen-, treffe treffen, trekke trekken, fechte
vechten, flechte vlechten.

Zo worden vervoegd: berge bergen, erwe erven (ook zwak), merke
merken, werwe werven. Deze vormen komen vrijwel met de fri. overeen.
Bederwe bederven, en sterwe sterven gaan in Lw. net zo, maar hebben
doordat de v in het fri. weggevallen is, daar andere vormen. Worden
heeft ook in de infinitief en het praesens een |ü|, het praeteritum is
zwak; het luidt dus: wudde wudde wudden wudden. In het nwfri.
bestaan naast deze ook vormen met a in de verleden tijd. Baste bersten
heeft een zwak praeteritum, het part. is basten. Kerwe kerven is zwak.

Door de ofri. palatalisatie (brek), de assibilatie en umlaut (bretzen)
wijken de fri. vormen sterk af van de wgerm. en van de mnl. Het Lw.
dialect heeft de ned. overgenomen, behoudens enkele afwijkingen.
Als breke gaan: spreke spreken en steke steken-, nimme wijkt m
het praesens af (§ 20) en heeft geen o-vormen in het praet. Stelen

heeft: stele, stoal, stoalen stoalen; komen: komme, kwam, kwammen,
komen. Skere scheren is zwak, het verl. deelw. ook sterk.

Zo worden vervoegd: ete eten, frete vreten, gewe geven, fergete
vergeten, mete meten] een i in het praesens hebben bidde bidden en
sitte zitten] het eerste is in het praet. meest zwak, de verl. dw. zijn bidden
en sitten. Sien zien wordt vervoegd: ik sien, dou siest, hij siet; wij,
jimme, sij sien; verl. deelw. sien. Weze wezen heeft in het praeteritum:
waar, waren of was-wassen (het fri. heeft de r-vorm algemeen gemaakt)
het verl. deelw. is weest.

Zo worden vervoegd: grawe graven. De andere ww. vertonen alle
afwijkingen: drage dragen, droech, droegen, droegen (draagd), frage
vragen, froech, froegen, fraagd, jage jagen, jaagde, jaagd, slaan, slaan
sloech, sloegen, slagen.

Wassen (schoonmaken) heeft wasse wos wossen wossen |ö|, de
vormen met k zijn in Lw. en de meeste steden verouderd, in Do. en
in Ba. (Am.) komen ze nog voor; het fri. heeft waskje |o|, wosk,
wosken, wosken, met |ö|.

Bakke bakken is zwak, ook het part. perf.; zo ook lache lachen]
sommigen die hun taal naar het ned. gaan vervormen, spreken van:
wat he'k lachen wat heb ik gelachen.

§ 163. Bij de „reduphcerendequot; verba is van een reduplicatie-silbe
reeds in het ofri. niets meer te merken, evenmin als in het mnl.; ook

lesa	les	lêson	lesen.
lêze	hes	liezen	lézen.
lezen	las	lazen	gelezen.
leze	las	lassen	lezen.

in het Lw. is die dus niet te verwachten. Ze onderscheiden zich door
een |i|-vorm in het praeteritum; sommige zijn naar de ablautende
verba overgegaan, andere zijn zwak geworden; dit zijn echter geen
speciale Lw. verschijnselen.

Door deze verschijnselen, waarbij nog de ned. invloed komt, is een
bevredigende indeling van de Lw. werkwoorden niet te geven. Hier-
onder worden de verba besproken, die vanouds reduplicerend waren.

Voor de ofri. infinitief met n zie men Loopstra bl. 55 noot 1; het
part. perf. zonder assibilatie kan onder vreemde invloed zijn ontstaan,
maar ook oorspronkelijk zijn i). Als dit het geval is, kan de infinitief
fange uit het part. ontwikkeld zijn naar analogie van andere redupM-
cerende verba, waarbij de infinitief en het part. dezelfde klinker
hebben. Een andere mogelijkheid is, dat een zwak werkwoord fangia
heeft meegewerkt; het bestaan van dit werkwoord is echter twijfel-
achtig; de plaatsen uit de negentiende eeuw, die Loopstra noemt
(bl. 53 noot) hebben geen bewijskracht, omdat ze te jong zijn. De
praeteritum-vormen met o zijn ook laat-mnl. en komen nu nog over
een groot gebied voor. Vermoedelijk zijn ze het eerst ontstaan bij
gaan naar analogie van staan; staan: ston(g)d = gaan : gong ®);
is dit zo dan zullen de Lw. en ook de nwfri. aan ned. dialecten ontleend
zijn, zie gaan (bl. 171). Het praet. heeft daarna het werkwoord gebracht
onder de inwerking van de 3de klasse, en zo is het nieuwe deelwoord
fongen gevormd. Vormen met o staan in de oork. in de zestiende eeuw:
ontfongen hebbende, sal ontfongen *).

h(w)eng

hinge
hong

hinc (hong)
hong

De ofri. vorm is uit het nwfri. geheel verdwenen; het werkwoord
is vervangen door het zwakke, oorspronkelijk transitieve hangia, dat
dus ook intr. betekenis heeft aangenomen en zijn voortzetting vindt
in hingje, hinge, hinge. De tweede en derde persoon van het praesens
enkelvoud (dou hingest, hy hinget) heeft misschien het verbum onder
invloed gebracht van de 3de klasse (kringe, krong. krongen) en zo
de vormen hong hongen doen ontstaan, die meer gebruikt worden
dan de oorspronkelijke. In Lw. is hangia hange geworden of is deze
vorm uit het hollands overgenomen; ook de overige vormen kunnen
overgenomen zijn, en dan zo ook in het fri. zijn gekomen; door gebrek
aan oudere gegevens is het moeilijk te beslissen, maar hier is een
mogelijkheid van een eigen, zij het dan ook analogische, ontwikkeling.

De vormen van staan, een werkwoord dat dikwijls gaan beïnvloedde
en er door beïnvloed werd, waren in het ofri. *standa *st6th-stödon
stenden (stén), daarnaast staan met de bijvorm stén. Uit deze vormen
bhjkt dat het praet. van gaan de o niet aan 't fri. praet. wan staan
kan ontleend hebben. In het nwfri. luidt staan\ stean, stie, stieden,
stien; dit nwfri. praet. is waarschijnlijk uit het part. perf. gevormd
Ook uit het nwfri. kunnen de o-vormen van gaan dus niet verklaard
worden, zodat ze wel ontleend moeten zijn. Het deelwoord is naar
analogie van de 3de klasse ontstaan (zie fange, bl. 170).

In de kleine steden komen de nwfri. vormen van het praet. nog
wel voor; in Fra. trof ik foei aan; Lw. heeft de hollandse vorm over-
genomen. In het fri. is het ww. blijkbaar onder invloed van de 6de
klasse gekomen.

De Lw. vormen zijn klankwettig uit het fri. te verklaren, maar ze
komen ook overeen met de hollandse.

Skeide scheiden heeft skeide -skeidde -skeiden; de nwfri. vormen zijn
skiede-skaette-skaet (ook skieden).

In het oosten van Friesland komen als praeteritum-vormen voor
hold-holden i); dit zijn ook de vormen waar hond-houden klank-
wettig op teruggaan; de e is dus waarschijnlijk naar analogie van de
3de klasse verdrongen. Merkwaardig is dat in Lw. alleen in de

infinitief de d is verdwenen en niet uit het verl. deelwoord, misschien
doordat hij hier gesteund werd door de in het praeteritum bleef hij
mede bewaard, omdat hij daar de verleden tijd moest uitdrukken.

9.nbsp;Lope lopen gaat zoals in het hollands; het ofri. hlapa is ver-
dwenen uit het Lw.; het nwfri. heeft nog leappe springen.

In Lw. heeft het participium de ó bewaard; op Ba. (Am.) luidt het
^oft, een vorm die ook op Terschelling voorkomt.

Brade braden, rade raden en stoaten stoten hebben een zwak praet.,
maar een sterk verleden deelwoord.

§ 164. In § 155 is al meegedeeld dat de tweede klasse van zwakke
Verba, die in het ofri. nog bestond en in het nwfri. bewaard gebleven is,
in het Lw. opgelost is in de eerste.

Het praeteritum wordt gevormd door -de of -te achter de praesens-
stam te plaatsen; het eerste komt na vocalen stemhebbende conso-
nanten en het tweede na stemloze; een verbindingsvocaal ontbreekt;
in het ofri. kwam die in hoofdzaak nog alleen voor bij de tweede klasse,
die nu in het nwfri. alleen e heeft zowel in het praet. als in het part.
perf.: fiskje, fiske, ik ha fiske vissen, viste, ik heb gevist.

Het verleden deelwoord gaat uit op een t{d). Sommige deelwoorden
hebben bijvormen op en, evenals soms in het nwfri. i): ik he met hem
praten, wij he hem redden, wij he daar arbeiden, mien finger het
hloeden ik heb met hem gepraat, wij hebben hem gered, wij hebben daar
gearbeid, mijn vinger heeft gebloed; ook bij oorspronkelijk sterke ww.
komt deze en voor (§ 158). Deze „sterkequot; verl. deelw. komen alleen
voor wanneer de stam op d of ^ uitgaat: vgl. ruken ruiken, ruukte,
ruukt, snute snuiten, snuutte, snuten. S. en H. vermoeden dat de
bl achtergevoegd is, omdat anders het karakter van verl. deelw.
niet als voldoende aangegeven wordt gevoeld. Ook analogie naar

oorspr. sterke ww. als braden braden, braadde, braden, laden laden,
laadde, laden (vgl. lachen lachte lacht) kan meegewerkt hebben.

Sommige werkwoorden hebben een afwijkende praeteritumstam;
het zijn die welke in het germ. al de verbindingsvocaal misten: bringe
brengen, brocht, brocht, dinke denken, docht, docht, kope kopen,
kocht, kocht, soeke zoeken, socht, socht.

In de oorkonden komen van bringe ook voor bracht en gebracht,
gebracht, vormen die waarschijnlijk alleen geschreven zijn; soms
staan ze in dezelfde zin met brocht; in het Lw. zijn ze nog niet door-
gedrongen. Bringe wordt steeds brengen geschreven. Kocht heeft nog
dikwijls koft naast zich, dat nu nog in het nwfri. naast kocht voor-
komt, evenals een nog oudere vorm keape, die teruggaat op het ofri.
kaped [t, th), zowel voor het praet. als het part. perf.; dit is ook de
vorm die tot in het laatst van de fri. oorkonden het meest gebruikt
wordt; koft is dan ook onder vreemde invloed ontstaan.

Lêgge (nwfri. lizze) gaat net zo; het wordt voor liggen en leggen
gebruikt. In Lw. komt de palatahsatie van de g niet meer voor; de
vormen met g (gg) zijn onder vreemde invloed ontstaan.

§ 166. Het praesens van deze werkwoorden is naar de vorm een
praeteritum; een nieuw zwak praeteritum is er bij gevormd, ook het

Zie voor de verdeling van de twee nwfri. vormen met i en y Fri. Dg.
bl. 52. De uitgangen in het nwfri. en in het Lw. zijn die van het
praesens.

In de oorkonden komen enkele vormen voor van ogen bezitten
ofri. *aga, dat ook in deze klasse hoort i), maar in het nwfri. en Lw.

1) Grdr.2, 1327.

Lw.

weet
weest

wete
wist
weten.

Lw.

dooch
doocht
doochst
doge

doogde

doogd.

In het owfri. komt dooch reeds voor in de Rechtsquellen dit en de
nwfri. vormen zijn waarschijnlijk aan het ned. ontleend.
In Lw. wordt ook deuge gebruikt, dat dan geheel zwak is.

De nwfri. vorm met i wijst op umlaut (uit de tweede pers. sg.
algemeen geworden?), of is ontstaan uit kenne kennen, twee werk-

woorden die dikwijls invloed op elkaar hadden en hebben; G. J. ge-
bruikt voor beide in het praesens bovengenoemde vormen, S. en H.
(bl. 158) geven nog kenne voor kennen, maar voegen er aan toe: „ook
de mfinitieven, tegenwoordige tijdsvormen en verleden deelwoorden
van kinne en kenne worden vaak dooreengemengd in de spreektaal,
doch in de schrijftaal worden ze gewoonlijk uiteen gehoudenquot; i).
Het praeteritum is dat van kinne kunnen. In Lw. worden voor beide
werkwoorden bovenstaande vormen gebruikt; het part. perf. is
ongewoon.

In het ofri. bestonden evenals in het mnl. twee werkwoorden die
elkaar beïnvloedden nl. praes. pl. thurvon, owfri. dikwijls thoren nodig
hebben en pl. *dur(r)on wagen. Het praeteritum van het eerste had de
st van het tweede al overgenomen. Klankwettig naderden de werk-
woorden elkaar nog meer doordat de / {v) na r af- of uitviel. In het
nwfri. zijn de ^-vormen {th werd immers in betoonde syllaben tot t)
geheel verdwenen en luidt wagen nu: praes. sg. 1, 2, 3 doar, doarst,
doar; pl. doare; praet. sg. doarst, pl. doarsten (doarst = |dwast|)
part. perf. doaren (doarst). In Lw. worden in het praesens dikwijls
de vormen van durven gebruikt, maar daarnaast ook ik dur, dou
du(r)st, hij du(r)t, wij durre; het praet. luidt du(r)st, du(r)sten; het
part. wordt niet gebruikt. Het praet. gaat klankwettig terug op dorst
(§ 43) het praesens kan zowel uit durfst, als uit dorren verklaard
worden. Do. heeft deuren, het gron. duur'n

Vgl. Phon. amp; Gr., 74: Although the written forms of this verb (kenne) differ
from those of kinne, the pronunciation is the same.
2) Sch. § 210.

De ofri. vormen zijn een bloemlezing uit de vele die voorkomen;
voor een volledig overzicht verwijs ik naar Siebs De nwfri. hebben
een etymologische c: alle vormen beginnen met s en niet met sk; in
het owfri. komt deze s al op, die dikwijls als uit het hollands overgenomen
wordt beschouwd; het nederduits heeft echter ook vormen met en
zonder ch in oudere periode zelfs over een uitgebreid gebied zonder
ch. De Ä-loze vormen in het ned. en het ohd. zijn nog niet voldoende ver-
klaard Zou de oorzaak niet gelegen zijn in de weinige klemtoon die het
woord krijgt, waardoor een begin met een dubbele consonant niet ver-
dragen wordt ? Geen der andere praet. -praesentia heeft een zo zwaar begin.

De i in het fri. kan analogie zijn naar wil de a bleef klankwettig
in de tweede persoon (§ 7), maar kon naar analogie van de andere
vormen met e verdwijnen. In Lw. werd vroeger ook sei gebruikt,
zoals Winkler ®) meedeelt; Jeltema heeft dit dan ook naast zü]
volgens mijn aantekeningen komt sil nog voor in Do., Fra., Bo., Bi.
en Ba. (Am.). De l valt bij enchtisch gebruik van het pronomen
dikwijls uit: sa'k, sawwe, si'k, siwwe zal ik, zullen we. Het praet. in
Lw. is ontstaan uit het nwfri. scoede(n), waarvan de |u| tot |y| is
geworden onder invloed van de vele friese |u|'s, die in het ned. als
|y| voorkwamen (§ 73). De ü was in het fri. ontstaan uit ó, die door
rekking uit s(c)olde was voortgekomen; in het laatst van de ofri.
periode komen al vormen zonder l voor, evenals bij woe (§ 172).

De tweede persoon praes. sg. suust staat onder invloed van het praet.;
beide vormen zijn dikwijls gelijk (§ 155). Zo ook bij willen.

Lw.

mag

magst (mast)

mag

magge

mocht

De Lw. vormen zijn onder ned. invloed ontstaan; de fri. klank-
overgang eg gt; ei, ai komt in Lw. niet voor.

In het nwfri. heeft breking plaats gevonden (§ 63); in Lw. ont-
stond de u waarschijnlijk m de 2de pers. sing. praes. en in het praet.
(§ 63).

§ 172. Wille willen. De indicatief van dit werkwoord is in het germ.
uit een optatief ontstaan en daardoor vertoont het veel overeenkomst
met de praet.-praes.

wollennbsp;willen

Het ofri. heeft nog meer vormen dan hier gegeven zijn. Men zie daarvoor de
ofri. grammatica's.

De Lw. praesensvormen zullen wel niet uit de oudere friese zijn
ontstaan, want heel Friesland, behalve Schiermonnikoog heeft de o
die al bij Bogerman (1550) voorkomt. Ook Gosses (§ 113) wijst op
het voorkomen van wol, hoewel het in zijn materiaal niet wordt aan-
getroffen. In de ned. oorkonden vond ik eenmaal wol De o wordt
verklaard uit de inwerking van de ze» en Z en de invloed van het prae-
teritum, dat door dezelfde phonetische oorzaken een o kan gekregen
hebben, wellicht heeft hier ook scolde invloed uitgeoefend; een derde
mogelijkheid is, dat wolde uit een andere ablautstrap is ontstaan.
Daar de oudste vormen niet vaststaan, is het moeilijk te beslissen.
In het nwfri. is de o gerekt en tot |u:| geworden, welke in Lw. |y| werd
(§ 64). De 2de pers. sing. praes. wuust staat onder invloed van het
praet.

De oorzaak, dat de fri. vormen zich bij deze werkwoorden (suden
en wuden) in Lw. hebben gehandhaafd, ligt misschien in het veelvuldig
voorkomen er van; ook is het mogelijk, dat de geschreven taal hier
geen invloed kon hebben, daar althans wolden zeer algemeen was en
niet op enige afwijking met het fries attent maakte, zodat de fri. vorm
geen afbreuk van de geschreven taal ondervond.

dee

deest

deden

deen

De Lw. vormen wijken geheel af van de nwfri. en komen met de
ned. overeen, behalve de enigszins gerekte |u|-klank, die door een
naslagje wordt gevolgd (§ 59). De «in de eerste persoon praes. was ook

in het ned. zeer gewoon, men zie hiervoor J. H. Kern i). Het wegvallen
van de d in deed en het blijven in deden is in overeenstemming met
het fries (§ 103). Merkwaardig is het blijven van de ofri. vorm deen
in het deelwoord; klankwettig is dit niet te verklaren: het ofri. heeft
in het begin van de zestiende eeuw op de meeste plaatsen al ie, zo
komt het althans in de teksten een enkele maal voor. Men zou aan
noordhollandse invloed kunnen denken; waarschijnlijker lijkt mij
echter dat de ee hier gehandhaafd werd onder de invloed van de
praeteritum-vormen deden, die uit 't ned. zijn. Thans wordt ook daan
wel gebruikt, in navolging van het A.B.

Beide werkwoorden hebben in de eerste pers. praes. sg. een n
evenals doen. De andere vormen van gaan zijn al besproken in § 163;
staan heeft dezelfde vormen als in het ned., ze wijken af van de fri.
(§ 163) en luiden staan, staast, staat, staan{e); ston, stonst, ston,
stonnen; staan.

In de niet-fri. oorkonden komen naast zijn herhaaldelijk de oude
pluralis-vormen voor: sint, zynt, ook sijnnen. In het fri. is de klinker
van het praet. pl. overgegaan naar de sing.; in Lw. was dit ook het
geval, maar de klinker in de plur. was aan het ned. ontleend. Winkler
gebruikt deze vormen (waar-waren) nog in het Dialecticon; ook thans
hoort men in Lw. ze nog wel, daarnaast echter de ned. was, waren

Het werkwoord wordt zowel met hebben als met zijn vervoegd.
1) Over de taal van de brieven van Huygens' zusters en D. v. Dorp, Ts. 48, 102.

§ 176. Wanneer we de gevonden verschijnselen samenvatten,
dan zien we dat het Leeuwarder dialect in de behandeling van de
wgerm. a de friese ontwikkehng heeft verlaten. Palatahsering van
a tot e (fri. bied lt; blad) komt in Lw. nog in enkele woorden voor,
die van 't fries overgebleven zijn, maar is er geen systeem. Slechts de
|a| voor oudtijds velaar vocahsme, voor c/ï-verbindingen en voor
andere nasalen dan w, is in overeenstemming met het fries, maar is
ook nederiands. Met het opgeven van de palatahsering van de a
heeft het Lw. een van de karakteristieke friese klankontwikkelingen
verloren.

Wel is fries de rekking voor -ni en andere dentalen, die in sommige
steden, echter niet meer in Lw., nog voorkomt. Deze rekkingen
komen in Noord-Nederland o.a. in Holland, Groningen en Utrecht
voor, al zijn de gevallen niet overal gelijk. Gebleven is ook de rekking
voor -ns waarbij de n uitviel en de a genasaleerd werd. De gerekte a
in open lettergrepen is niet gelijk aan de nwfri., behalve weer in enkele
relicten. Hij valt samen met de a (§8).

Voor r -f- dentaal werd in het nwfri. de a soms gerekt tot |e:|;
dit verschijnsel kent ook het Lw. Ook Noord-Holland heeft deze
rekking i). Het is mogelijk dat door deze steun de vormen in Lw. niet
verdwenen zijn (§ 10).

§ 177. De behandehng van de e en de umlauts-e komt grotendeels
overeen met de friese.

De rekking -er, -ir voor dentaal tot |e:| was in de Middeleeuwen
vrij algemeen, alleen was het resultaat in 't noorden (Noord-Holland
en Groningen) een meer gesloten klank dan in de Zuidelijke streken.
Het*nwfri. heeft in deze gevallen een |ü| (§ 18).

De ook hollandse overgang -er, -ir, gt; ar voor dentalen komt in
Lw. voor, maar is voor verschillende woorden ook fries.

Voor labialen en gutturalen is de er bewaard; het fri. kent de over-
gang, behalve in een enkel woord, ook niet (§ 31).

de er die ook later A. B. was; waarschijnlijk komen deze A.B.-vormen
oorspronkelijk uit Utrecht of Brabant i).

Legge en segge zijn gerekt, evenals in het fri. hzze en sizze. Deze
gerekte vormen komen ook in Drechterland voor (§ 23).

Fries is de overgang van e tot |e| voor nasalen, en tot |ü| in guster
en andere woorden (§ 20 en 22).

§ 178. In 't algemeen wordt de i in open syllaben tot |e:| gerekt
in tegenstelling met 't fries dat |il heeft. Er zijn echter een groot aantal
woorden waar de [i] bewaard bleef. (§ 28).

Algemeen verbreid was in de Middeleeuwen de rekking van i
voor -nd het fri. kent deze rekking ook en het Lw. heeft ze bewaard.

Rekking en ronding tot |0| komt in Lw., in tegenstelling met het fri.,
voor in leune, speule, fetd, seuwen e.a. woorden. Ook dit verschijnsel

De breking van i door w en u van de volgende silbe die ofri. was
en nog in 't nwfri. zijn voortzetting vindt (sjonge zingen) is in Lw.
ten gunste van de ned. vocaal opgeheven.

De wgerm. or en ur voor dentaal zijn in Lw. |ü| geworden. Dergelijke
verschijnselen van r-umlaut vindt men ook elders, echter niet onder
dezelfde omstandigheden als in Lw. Het is mogelijk dat hier een
autochthone ontwikkeling plaats vond van or, dat gerekt werd, en een
diftong ontwikkelde lo.a|, die in 't nwfri. tot |wa| brak, en in het Lw.

Wgerm. ol voor i en / is in Lw. evenals in 't fri. en m het ned.
|ou| § 44), behalve in wuden en suden, waar een eigen ontwikkeling

In Lw. komen niet voor de algemeen hollandse ontrondmgsvormen
(breg, enz.), hoewel 't fries wel bijna gelijkluidende vormen had. De
oorzaak zal wel zijn dat de ingevoerde taal deze speciale hollandismen
miste, die ook in de geschreven taal in de zestiende eeuw buiten
Holland zeldzaam zijn (§ 45).

verdrongen {drok gt; druk). Alleen mosk bewaart de o. Het fri. en het
hollands hebben nog een o bewaard (§ 45).

In tegenstelling met het fri. heeft het Lw. voor een wgerm. u in
open lettergrepen soms een eu. Deze eu is vrij algemeen o.a. hollands
en gronings (§ 46).

§ 180. De wgerm. d is in Lw. in het algemeen |a:| en wijkt dus sterk
af van de ofri. klank die è was en tot |i:| werd (§ 47). Of de over-
genomen |a:| in Lw. vroeger meer palataal was, is alleen te vermoeden.
(§ 51).

Het hollands kende algemeen gesproken de |e: en £:| i); tegenover
de oostelijke |o:| staat het Lw. afwerend.

De ofri. ó uit wgerm. d voor nasalen, die in 't nwfri. |wa| werd,
is in Lw. verdreven (§ 49).

Of in de vormen leeg, kees umlaut van de lange d voorkomt, is
twijfelachtig (§ 50); deze vormen zijn in de Middeleeuwen „oostelijkquot;

§ 181. De wgerm. i is in Lw. |i|, in de hiaat en aan 't eind van een
woord |£i|. Deze diftongering is ook fries en verschüt van de hollandse.
De friese is phonetisch te verklaren en 't Lw. heeft de friese ontwikke-
ling gevolgd (§ 58).

§ 182. De wgerm. ó is in Lw. voor dentalen |u:9l, voor andere
consonanten |u|. Deze toestand is ook fries. In Lw. ontbreekt de
umlaut van de lange ó (§60).

§ 183. De wgerm. ü is in Lw. in de regel |y|, die wel aan 't hollands
en aan 't utrechts ontleend zal zijn. Verschillende woorden bewaren
nog de |u|. De umlaut van de ü (ofri. ê, nwfri. ie) ontbreekt in 't Lw.
Wel zijn er verschillende eu-vovmen ontstaan (§ 69 vv.).

§ 184. De wgerm. ai leverde in het Lw. enkele woorden op met
|e:| uit d, dus een friese ontwikkeling. Ook ontstond een |e:| evenals
in het fries en het ned.; in andere gevallen verengde deze |e:| tot |i.3|.
Deze laatste overgang is fries, noord- en zuidhollands. Het ver-
schijnsel zal in Lw. onder friese tendenzen zijn ontstaan en, daar de
vormen gedeeltelijk overeen kwamen met de nederlandse, zullen ze
zich gehandhaafd hebben (§ 74 vv.).

Enkele woorden hebben nog een afwijkende vorm waarjan de
grondvorm welhcht aan het fries is ontleend: toon. roof. roop {§ 80).

S 185 De wgerm. au heeft in 't fries een d opgeleverd, die in 't
nwfri Ie- I werd. In Lw. is deze sterk afwijkende vocaal vervangen dooi-
de algemeen ned. ó voor dentalen |o:9l, voor andere consonanten |o.|
(§ 81). Enkele woorden hebben oudere vormen bewaard.

§ 186. De westg. eo heeft ongeveer dezelfde ontwikkeling als in het
ned.; het fri. heeft totaal andere vormen (§ 83).

§ 187. De wgerm. iu heeft in Lw. |yi opgeleverd, evenals in het
gronings en in het oudere nederiands (§ 84).

8 188 Het M. consonantisme is in Lw. slechts gedeeltelijk bewaard.
Gebleven zijn de /, de s, de sfe en de lg| aan 't begm van een woord;
de sk is pas laat aan 't eind en in 't midden van een woord s geworden.
Fries is ook de wegval van de r voor dentalen en de uitval van de oude
th tussen vocalen, evenals de assimilatie van d aan r en l: faar. boel.
Verder werd de n in vele gevaUen sonantisch en viel dus met af,
zoals in het hoUands; eveneens handhaafde de d zich tussen vocalen,
behalve in enkele woorden (rooie, goeie, kwaaie). De verbmding m

Daar tegenover staan gevallen waar 't fri. consonantisme werd
veriaten. De assibilering van de g en ^ is opgegeven, uitgezonderd
in een enkel woord; de friese t uit ofri. th verdween ook grotendeels;
en de n die voor s en th was uitgevallen, werd weer hersteld. De over-
gang van wgerm. g tot ? voor een palatale klinker komt vrijwel met
meer voor. De verbinding ks (waechsdom) is m Lw. s.

het ontstaan van de combinatie consonant j {nj. èj, l]. enz.) die m
't Lw. weer is verdwenen, doordat de bedoelde twee- en drieklanken
door de ned. vocaal werden vervangen.

S 189 Uit het gegeven overzicht volgt, dat het fries in Lw. groten-
deels verdrongen is, maar dat verschillende friese tendenties die
samenhangen met de articulatiebasis (rekkmgen. diftongermgen en
assimüatie-verschijnselen) zijn gebleven. Ook de consonanten bleven,
wanneer ze niet te zeer afweken.

Men kan niet zeggen dat het Lw., wat de klanken betreft een speciaal
hollands karakter heeft gekregen. Een moeilijkheid hierbij is dat
enkele hollands lijkende verschijnselen uit het fries verklaard kunnen
worden; speciale hollandismen (stark, reg, stik, bied) vertoont het
niet; voor die woorden zijn vormen in gebruik die o.a. Utrechts en
Brabants waren, en die in de zestiende eeuw in de schrijftaal algemeen
gebruikt werden. Toch zijn ook specifiek brabantse vormen (de
d-uitval en de diftongering van i en uu) niet overgenomen, misschien
doordat de schrijftaal die niet duidelijk aangaf, waarschijnlijker door-
dat ze m de zestiende eeuw nog niet algemeen waren. Bovendien ver-
onderstel ik, dat de gesproken taal van de ambtenaren en van de
Friezen die het Nederlands hadden leren kennen, die immers niet aUeen
met Holland in aanraking kwamen, al te opvallende dialectismen had
afgelegd, zodat die niet werden ingevoerd. Er zal in de zestiende eeuw
in ambtenaars- en onderwijskringen een soort „gemeenlandsquot; ontstaan
zijn met vrij veel variatie, maar ook van sterke dialectismen gezuiverd.
Als in de zeventiende eeuw de hollandse invloed sterker wordt, is de
Leeuwarder volkstaal gevormd, en begint een zeer langzame ver-
hollandsing die nu nog voortduurt.

§ 190. Overzien we de vormleer, dan valt ons op dat de friese
deflectie, die ook hollands is, zich heeft gehandhaafd.

De meervouds-w is bewaard gebleven doordat hij sonantisch werd;
de s is, evenals in 't fries, ingevoerd, de uitgang-erm komt vrijwel niet
voor (§ 113 vv.).

De buigingsuitgangen komen overeen met de fri.: de infinitief en
het praes. mv. missen de n, het praet. heeft die bewaard, evenals
part. praet. (§ 155).

De hoofdvormen der werkw. staan sterk onder invloed van de
analogie. De onregelmatige werkw. gaan soms op fri., soms op ned.
vormen terug.

Het voornw. van de 2e pers. sg. bleef het fri. dou; als beleefdheids-
vorm wordt jou gebruikt (nwfri. jo); meervoud is jimme, als in het fri.
Het fri. üs kon zich daarentegen niet handhaven.

De telwoorden, de bijwoorden en de voorzetsels zijn grotendeels
aan het ned. ontleend.

Het is niet waarschijnlijk dat de germaanse in het angelsaksisch
en fries eerst « werd, en daarna weer een palataal karakter kreeg.

Het tweede bestanddeel van het eerste Hd van de plaatsnaam
Wymbrüzeradeel is het geassibileerde owfri.nbsp;een achtervoegse

als -ijer of -ster hoeft daarbij niet aangenomen te worden. (Siebs
in Grundrisse I bl. 1299.)

Het woord kien = klein in het owfri. mag niet als een hollandisme
beschouwd worden. (J. J. Loopstra, De assibilatie m de oudfnese

De woorden roof, roof en toon zijn geen leenwoorden uit het oostfries.
(E. Löfstedt, Die nordfries. Mundart des Dorfes Ockholm und der

Het woord cleedrijfte (Oork. St. Anthony-Gasthuis II, 835) betekent:
het recht om vee te drijven over iemands land.

(GysbStTapicx Wirken. Boalsert 1936, 232) betekent puwll met poe
ISrEMA) en ook niet strik (Dr. W. de Vries Palatahzenng van u
in het Westerlauwers Fries, blz. 21).

O l^eave santpn wordt in het Friesch Woordenboek ten onrechte
met sant = heüige m verband gebracht.

In de uitgave van Vondels Lucifer door Dr. N. A. Cramer en B. H.
Molkenboer (Zwolle 1935) 115 en 116 wordt de verklaring van het
Ned. Woordenboek van bondig (regel 341) ten onrechte als „volkomen
ondichterlijk, en Vondel geheel onwaardigquot; verworpen.

In de opzet van Karei ende Elegast zit geen humor. (F. E. J.
Malherbe, Humor in die algemeen en sy uiting in die afrikaanse
letterkunde, 47.)

De argumenten voor Dr. J. F. M. Sterck's mening dat in de
„oorspronkelijke Gijsbrechtquot; een misviering of een vermelding er van
zou gestaan hebben, zijn niet overtuigend. (Vondel W.B.-uitgave III,
515 vv. en Dr. W. A. P. Smit, Nieuwe Taalgids 29).

De mededehng van Dr. P. J. Blok dat Leeuwarden in het laatst
van de vijftiende eeuw „zich een wapen met den dubbelen rijksadelaar
aanschaftequot;, is niet voldoende gefundeerd. (Geschiedenis van het
Nederlandsche Volk» I, 508).

De voorstelling van Dr. H. W. E. Moller, dat „de allerdroevigste
scheidingquot; — tussen Zuid en Noord — „vooral werd bewerkt door
de inhalige zelfzucht en starre onverdraagzaamheid van het grote
gewest Holland, dat middelpunt zou worden van de nieuwe staat met
nauwelijks een derde van het Nederlandse volk, de onverdraagzaamheid
en zelfzucht ook van Zeeland en Jan van Nassauquot;, is in strijd met de
feiten. („Het Zuid-Nederlands nationaliteitsbesefquot; in Volkseenheid
bl. 58).

Het is onjuist dat de aanhangers van het Réveil meer naar het
verleden dan naar de toekomst keken. (Dr. N. Japikse in „Het Réveil
in Nederlandquot; door M. Elisabeth Kluit, bl. VIII.)

Het opleven van het nationaal gevoel in Nederland kan een ver-
sterking, ni3,a,r ook ccn g6V3.3,r voor dc Friese Beweging zijn

In art. 26 lid 3 van het Academisch statuut behoort naast het
Nederlands ook het Fries genoemd te worden.

Het onderwijs in de Nederlandse taal op de Middelbare scholen
mag zich niet beperken tot lezen, spreken, en stellen, maar moet ook
taalkundige kennis bijbrengen.

Het vaststeUen van een standaard-uitspraak van het Nederlands
is voor Noord-Nederland onnodig en ongewenst.



. t-	S


V f

Jaar	Taal	Inhoud	Uitgave of nummer in 't Archief
1506	fri	koopbrief tussen „lekenquot;, heeft op 't klooster niet recht- streeks betrekking	Si. I. 508
1506 a\b	ned	acten van de verkoop van een rentebrief	Oud.reg. I. no.l2a/è
1508	ned	overeenkomst over verschil- lende vsrateren en zijlen	no. 13
1508	lat	verklaring dat 't klooster een koegang van Lutthie Harinxs- ma krijgt	no. 14
1511	fri	een burger van Sneek ver- koopt land aan 't klooster	Si. II, 255
1511 of 1512	fri	ruil tussen 't klooster en Roedmer Dowe zn	„ 263
1512	fri	de grietman van Baerderadeel geeft „ferdbanquot; op deze ruü	„ 264
voor 9 Aug. 1513	ned	brief van een pastoor te Sneek aan de Commendeur van 't hospitaal	Oud. reg. II. no. 10
1513	ned	Low Donye ambtman te Sneek verklaart dat hij land heeft verkocht aan 't hospi- taal	„ Dorso no. 10
1520	ned	koopbrief	„ I no. 18

Jaar	Taal	Inhoud	Uitgave of nummer in het Archief
1499	fri m. veel ned	testament van de Heer Foppe	Si. 1,443
1503	fri	overdracht van renten en goed aan 't klooster	468
1504	fri	schenking aan 't convent	„ 486
1506	fri	pater en zusters te Nazareth wisselen land met Aalsum	„ 519
1508	ned	pastoor van Irnsum vermaakt zijn bezittingen aan 't convent	Chb. II, bl. 254
1508	lat	aflaat voor de strijd tegen de Ruthenen en Tertaren	fiche no. 123
1509	fri	uitspraak in een geschil tussen 't klooster en een Akkrumer	Si. II, 231
1510	fri	schenking aan 't convent	237
1510	fri	schenking aan 't convent	Si. II, 243
1511 1511	ned fri	verklaring van heer Heijden- rick V. Bevervoorde over 't kopen van steen	Chb. II bl. 273 (Zie Vrije Fries XXVII bl. 78) Si. II, 251
1511	fri	een landverkoop aan 't klooster	„ 252
1511 1	fri 1	de kwitantie bij bovenstaande koop	„ 256

Jaar	Taal	Inhoud	Uitgave of nummer in het Archief
1512	fri	een landverkoop aan 't klooster	Si. II, 260
1512	M	schenkmg aan 't klooster	262
1512	ned	idem	fiche no. 133
1513	ned	iemand zal twee eenj. ossen van 't convent onderhouden	„ „ 134
1515	fri	een huis aan 't klooster ver- kocht	Si. II, 278
1516	ned	Broeder Dominicus van Leeuwarden heeft voor Aal- sum een overeenkomst met een metselaar gesloten	fiche no. 136
1516	ned	testament door een notaris opgemaakt	Chb. II. bl. 338
1518	ned	van de bevelhebber en de raad van de hertog van Gelre	fiche no. 138
1518	ned	testament	„ 139
1518	ned	Heer Gerrit vicaris te Grouw verklaart een geschil geëin- digd; niet door hem zelf opge- maakt	„ .. 140
1518	ned	een schenking aan 't convent	Chb. II. 372
1524	ned	verklaring van paters over goederen die 't convent toe- komen	fiche no. 142

ned.	ofri.	nwfri.	Lw.
haard	herd, hird	\|hüd\|	\|hE:dl
staart	stert, stirt	\|stüt\|	\|stE:t\|
waard adj.	werd, wird.	lwürx\|	\|wE:d\|
waard adj.			lwE:d3x\|
Vaardig	ferdich, firdich	\|-fürd9x\|	\|fE:dix\|
zwaard	swerd	\|swüd\|	\|swE:d\|
paard	perd	—	\|pE:dl
laars	ohd. lederhosa	11e:s\|	id.
paars	ofra. pers	\|PE:s\|	id.
lantaarn	ofra. lanterne	\|-tE:n9\|	\|-tE:rn\|
ver		\|fi:r\|	\|fE:r\|

Lw.	Fri.	Ned.
it ankel	it ankel	de enkel
it (meest de) beerd	it bird	de baard
it kin	it kin	de kin
it skouder	it skouder	de schouder
it wang	it wang	de wang
it febryk	it febryk	de fabriek
it lei	it laei	de lei
it slaad	it slaad	de sla
it laad	it laed	de la
it sop	it sop	de soep
de snotte	de snotte	het snot (neusvocht)

Ofri.	helpa	halp	huipon	hulpen.
Nwfri.	helpe	holp	holpen	holpen.
Mnl.	helpen	halp	holpen	geholpen
Lw.	helpe	holp	holpen	holpen.

6.	Late laten.
	Ofri. lêta	lét (lit)	lêten.
	Nwfri. litte	liet	litten.
	Mnl. laten	het	ghelaten.
	Lw. late	het	laten.
7.	Slape slapen.
	Ofri. slêpa	slêp,* slip	slépen.
	Nwfri. sliepe	sljipte, slepte	slept, sljipt, sliepen.
	Mnl. slapen	sliep	gheslapen.
	Lw. slape	shep	slapen.
De	WW. late en slape	hebben hun vormen	aan het hollands ont
leend.
8.	houe houden.

Ofri.	Nwfri.	Lw.
Praesens
Sg. I skel, schil	SCÜ	sal
2 scaltu, sceltu	sci(l)st	sast suust
3 seel, schü	seil	sal
Pl. seen, schellet (h)	scille	salle
Praeteritum
Sg. skulde, skoe	scoe, (pl. scoeden, -ne)	su(de), suden
Part. perf.
_	sciUen	Sailen

Ofri.	Nwfri.	Lw.
Praesens Sg. 1 bim, bin 2 —	bin bist	bin bist
3 is Pl. send, sind(t)	is binne	is binne
Praeteritum Sg. was Pkl. wêron, wéren	wie(r) wieren	was (waar) waren (wassen)
Part. perf.