EEN TEGENSTELLING NOORDiZUID
IN DE PRAETERITA EN PARTICIPIA
VAN DE STERKE WERKWOORDEN

EEN DIALECTGEOGRAFISCH HISTORISCH
ONDERZOEK

DOOR

A. R. HOL

ÈTi rgt;lt;»J

' y-- gt; 'V

.Si;

EEN TEGENSTELLING NOORD: ZUID IN DE PRAETERI-
TA EN PARTICIPIA VAN DE STERKE WERKWOORDEN

EEN DIALECTGEOGRAFISCH HISTORISCH ONDERZOEK

rijksuniversiteit utrecht

1290 2361

EEN TEGENSTELLING NOORD: ZUID
IN DE PRAETERITA EN PARTICIPIA
VAN DE STERKE WERKWOORDEN

EEN DIALECTGEOGRAFISCH HISTORISCH
ONDERZOEK

PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DE
GRAAD VAN DOCTOR IN DE LETTEREN EN
WIJSBEGEERTE AAN DE RIJKSUNIVERSITEIT
TE UTRECHT, OP GEZAG VAN DE RECTOR
MAGNIFICUS DR. W. E. RINGER, HOOGLERAAR
IN DE FACULTEIT DER GENEESKUNDE, TEGEN
DE BEDENKINGEN VAN DE FACULTEIT DER
LETTEREN EN WIJSBEGEERTE TE VERDEDI-
GEN OP VRIJDAG 19 FEBRUARI TE 4 UUR

DOOR

ADRIANA ROELANDINA HOL

GEBOREN TE INGEN

Dit proefschrift verschijnt tevens als deel VI van de Noord-
en Zuid- Nederlandsche Dialectbibliotheek onder leiding van Dr.
L. Grootaers en Dr. G. G. Kloeke.

Printed in Holland

AAN MIJN OUDERS

AAN MIJN ZUSTER EN ZWAGER

Bij de voltooiing van mijn proefschrift gevoel ik behoefte een
woord te spreken tot allen, die aan mijn academische vorming
hebben meegewerkt.

U, hooggeleerde De Vooys, hooggeachte promotor, die steeds
met grote belangstelling mijn onderzoek hebt gevolgd, hoewel gij
U niet zelf met hedendaags dialectonderzoek hebt beziggehouden,
en die mij bij de verwerking van de resultaten ervan wel geheel
hebt vrij gelaten, maar die mij toch menige wenk hebt gegeven
op verschillend gebied, breng ik mijn hartelijke dank voor de
welwillendheid, die ik steeds, zowel gedurende mijn studietijd, als
tijdens de bewerking van dit proefschrift van U heb mogen on-
dervinden.

Hooggeleerde Van Hamel, nu mijn studieveld voor een ge-
deelte blijkt te liggen in het oosten van ons land, hebt gij ge-
legenheid U er van te overtuigen, dat Uw onderricht in oud- en
middelhoogduits, alsmede Uw hulp bij mijn studie van oudsak-
sisch en middelnederduits als ook bij die van de oudste geschie-
denis van ons land geen vergeefse moeite is geweest. Ik dank U er
voor.

Hooggeleerde Kernkamp, ik beschouw het als een voorrecht,
dat ik van U nog geschiedenisonderwijs heb mogen ontvangen.
Hoezeer heb ik genoten van Uw glasheldere betoogtrant, maar
vooral van Uw humor.

Hoewel ik hooggeleerde Oppermann, slechts kort Uw lessen
heb gevolgd, is mijn inzicht in de geschiedenis der Middeleeuwen
daardoor toch verhelderd. Ik hoop, dat het historisch gedeelte
van deze studie daarvan getuigt.

Behalve tot mijn leermeesters aan de Utrechtsche universiteit
moet ik mij richten tot mijn mentor in de dialectgeografie, prof.
Kloeke uit Leiden, die mij met zijn rijke ervaring en uitgebreide
kennis op dit gebied theoretisch en practisch ter zijde heeft ge-
staan, zo vaak ik mij tot hem wendde. Ik hoop, dat hij zich door
het resultaat van dit onderzoek en andere studies die volgen,
voor zijn inspanning beloond zal voelen.

'9 . '

INHOUD

Blz.

BESCHRIJVING VAN HET ONDERZOEK..................1-4

GESCHIEDKUNDIG OVERZICHT........................5-53

A.nbsp;De bevolking van het noorden van ons land tot
±400n. Chr..................................5-19

B.nbsp;De bevolking v. h. noorden v. ons land v. ± 400 tot

± 800 n. Chr.................20-27

C.nbsp;De toestand in het noorden van ons land na 800 . .nbsp;28-53

Wereldlijke indeling.............28-36

Gouwindeling................28-33

Graafschappen...............33-34

Uitbreiding v. h. wereldlijk gezag v. d. bss. v.

Utrecht..................34-36

Kerkelijke indeling.............36-42

Burgerlijke indeling in de tijd der Republiek . . .nbsp;42-44
Aardrijkskundige gesteldheid a. d. noord- en zuid-
grens ......................................44-47

Economische en culturele situatie aan noord- en

zuidgrens.................47-51

Woningtypen................51-53

ONDERZOEK VAN OUDE TEKSTEN...........54-88

ONDERZOEK VAN TEKSTEN UIT DE 19e EEUW......89-102

DE VOCALEN IN DE VORMEN VAN DE STERKE WERKWOOR-
DEN .....................103

DE GRENZEN VAN HET GEBIED MET UMLAUT......104-109

A.nbsp;Beschrijving van de noordgrens........104-105

B.nbsp;Beschrijving van de zuidgrens..........105-109

DE STERKE WERKWOORDSVORMEN VAN HET GRENSGE-
BIED ..........................................110-159

A.nbsp;Aan de noordgrens..............110-125

B.nbsp;Aan de zuidgrens...............125-156

C. De vormen van het centrum..........156-159

THEORIEËN OVER DE UMLAUT IN DE STERKE WERKWOOR-
DEN ..........................................160-183

HISTORISCHE BESCHOUWING OVER HET VERLOOP VAN DE

GRENSLIJNEN.................184-202

OVERZICHTSKAART; E

BESCHRIJVING VAN HET ONDERZOEK

Reeds lang stond het bij mij vast, dat een dialectgeografisch
onderzoek het onderwerp zou uitmaken van mijn proefschrift.
Prof. Kloeke's bespreking van enkele verschijnselen uit de Duitsche
„Sprachatlasquot; i), een paar weken voor mijn doctoraal examen,
deed mij de stof aan de hand: het onderzoek naar de zuidgrens
vanhetgebied met umlaut in de praet. en part. van de sterke ww..
Prof. Kloeke had in bovengenoemd artikel over het vermoedelijk
verloop van die zuidgrens gesproken.

De dialectencommissie van de Koninklijke Academie van We-
tenschappen stelde mij in staat met geringe kosten lijsten te ver-
spreiden, die mij nadere gegevens omtrent het zuidelijke grensge-
bied zouden verstrekken. 160 lijsten van sterke werkwoorden, 97
woorden tellend, werden verzonden naar plaatsen, waarvan ik
veronderstelde, dat ze dicht bij de grens lagen. Aan eventuele
medewerkers werd gevraagd van ieder dezer 97 werkwoorden op
te geven: de Ie en 3e persoon singularis van het praeterium, de Ie
en 3e persoon pluraUs, de 2e persoon singularis en pluralis en het
participium praeteriti. Van deze 160 lijsten kwamen er 55 ingevuld
terug. Deze 55 bleken van zeer verschillende kwaliteit te zijn.

Daar ik bemerkte,dat verschillende invuUers met enkele woorden
moeite hadden gehad en daar het me na een paar excursies duide-
lijk werd, dat deze woorden door de bevolking in het onderzochte
dialectgebied niet werden gebruikt, heb ik de lijst een weinig om-
gewerkt. Ik heb een paar woorden van de oorspronkelijke lijst
laten vervallen, heb enkele nieuwe opgenomen, zodat ik toen een
lijst kreeg van 100 sterke werkwoorden.

Van de ww. der Ie klasse waren opgenomen: blijven, glijden,
grijpen, krijgen, kijken, rijden, rijgen, smijten, schrijven, vrijen,
wrijven, wijzen, snijken en spijgen ») (A. B. Spuwen), van die

') Nieuwe Taalgids 26e Jrg, blz. 254-260.

') Een veel gebruikt ww. in deNeder-Betuwe.waarvanik gaarne het verspreidings-
gebied zou kennen. Ik meende door het op te nemen in mijn lijst daartoe misschien
gegevens te kunnen verkrijgen. Ik werd in mijn verwachtingen echter teleurgesteld.

') N. Bet. vorm spijgen. Het Woordenb. der Ned. Taal (XlVe deel 22ste afl.) geeft
als Mnl. vormen op: spién, spijen, mnd.: spien, spigen, spiggen.

Hol, Tegenstellingnbsp;1

van de Ile Klasse: bieden, bedriegen, genieten, gieten, kiezen,
liegen, schieten, verhezen, vliegen, vriezen, buigen, fluiten, kruien,
kruipen, ruiken, schuiven, snuiten, zuigen en zuipen; van die van
de Ille klasse: beginnen, binden, drinken, klimmen, krimpen,
springen, stinken, vinden, (ver)schrikken, winnen, zingen, bergen,
bersten, helpen, gelden, melken, mengen, schelden, schenken,
smelten, sterven, trekken, vechten, worden, zwellen, zwemmen;
van die van de IVe Klasse: bewegen, breken, komen, nemen,
scheren, spreken, steken, stelen, wegen en zweren; van die van de
Ve Klasse: eten, genezen, geven, lezen, liggen, meten, weven,
wezen (zijn), zitten; van die van de Vle Klasse: dragen, graven
jagen, slaan, staan, varen, wassen (groeien) en wassen (reinigen);
van de redupliceerende verba had ik er bij: van de groep met oor-
spronkelijk korte praesensvocaal: hangen, houden, vallen, van-
gen, gaan; van die met oorspronkelijke è \ blazen, braden, raden,
slapen, laten; van die met ó: lopen, stoten en roepen.

Gewapend met deze lijst ben ik in het voorjaar van 1933 mijn
excursies begonnen. Inmiddels had Prof. Kloeke, vanuit de verte,
mij enkele wenken gegeven betreffende de practijk van het dialec-
onderzoek en had hij mij tevens een paar plaatsen genoemd, tus-
sen welke deze umlautsgrens doorUep. Mijn onderzoek wees uit,
dat zijn aanwijzingen juist waren, een feit van belang, als men de
eerste dagen op dialectonderzoek is.

Gedurende het voorjaar en de zomer van 1933 en het voorjaar
van 1934 (in het najaar van 1935 heb ik mijn onderzoek nog uitge-
breid in Noord-Twente) is de zuidgrens van de umlaut in de voca-
len der praet. en part. van de sterke ww. vastgesteld.

Honderden kilometers zijn per fiets afgelegd om dit resultaat te
bereiken, ik heb daarbij intens genoten van het landschap, zowel
bij mild voorjaarsweer, als bij warme zomerdagen. Ik heb daarbij
vaak de grote wegen moeten verlaten, heb gefietst langs aardige
bospaadjes, langs smalle wegjes door de korenvelden, soms mod-
derig en vuil, en ook wel dwars door de weilanden heen. Ik heb
genoten van de schoonheid der kleine dorpjes en der oude hoeven,
die tussen forse bomen verscholen verspreid liggen over het wijde
Twentse land. Ik heb mijn proefpersonen moeten opdiepen in
plaatsen, die als toeristenoorden totaal van karakter warer ver-
anderd, waarin het dialect nog maar door enkelen gekend werd en
ook in grote fabriekssteden, waar de streekspraak nog wel meer
in ere was, maar waar het moeite kostte personen, die belangstel-

üng hadden voor taalonderzoek uit te vinden. Ik heb mij gevoeld
als een ontdekkingsreiziger: wat zou de volgende plaats mij leren,
zou ik mensen kunnen vinden, die lust hadden mij te woord te
staan en zou ik de vormen, die ik nodig had te horen krijgen ?

Gedrongen voel ik mij een woord van dank te brengen aan al
die ongenoemde helpers, die het mij hebben mogelijk gemaakt
deze studie ten einde te brengen, die mij in de regel gastvrij heb-
ben ontvangen, die hun werkzaamheieden een paar uren hebben
gestaakt om mij behulpzaam te zijn.

Van Prof. Kloeke vernam ik, dat de door mij nagespeurde um-
laut niet tot in Noord-Groningen toe voorkwam. Toen ik dus de
zuidgrens op papier had, en zo langzamerhand al heel wat vaar-
digheid had verkregen in het laten zeggen van mijn werkwoords-
vormen, vond ik het wel jammer niet de noordgrens van dit ver-
schijnsel vast te stellen. In het najaar van 1934 ben ik daartoe
naar Noord-Drente getrokken. De onwennigheid in deze nieuwe
omgeving was spoedig voorbij en opgewekt zocht ik mijn weg over
de grote vlakten, soms duchtig tegengewerkt door de reeds gure
en krachtige najaarswind.

Het bepalen van deze noordgrens bleek meer werk dan de af-
stand west-oost had doen vermoeden, telkens moest ik weer ver-
der trekken naar een volgend dorp of gehucht om enkele hard-
nekkige vormen te achterhalen. Te anderer plaatse zal hierover
uitvoeriger gesproken worden.

Lang niet gemakkelij k viel het van sommige helpers de verlangde
vormen te horen. De participia werden in den regel vrij spoedig
aangewend, maar de praeterita vormden het struikelblok. Bijna
zou ik op grond van mijn ervaringen geneigd zijn te beweren: hoe
minder ontwikkeld de proefpersoon is, des te minder praeterita
gebruikt hij in het spreken. Vaak maakten proefpersonen de op-
merking, als ik, niet tevreden over het bereikte resultaat, een be-
paalde vorm, door omschrijving natuurlijk, wilde achterhalen:
„Ja ik weet wel, wat U bedoelt, maar dat zeggen we hier niet.quot;
Een opmerking, die men op de juiste waarde weet te schatten, als
men soms even later de gewenste vorm in het gewone gesprek
hoort.

114 maal heb ik aan de zuidgrens met meer of minder succes
mijn lijst afgewerkt, 23 keer aan de noordgrens. Naar mijn mening
had ik toen genoeg materiaal verzameld om mijn verhandeling
over de werkwoordsvormen aan zuid- en noordgrens op te stellen.

De phonetische tekens, die bij het weergeven der gehoorde klan-
ken zijn aangewend, zijn die, welke door Zwaardemaker en Eik-
man zijn gebruikt in hun Leerboek der Phonetiek (1928). Ik ben
mij er van bewust, dat ook door het gebruik maken van dit
systeem niet alle fijnere klanknuances worden weergegeven, maar
ik geloof, dat het verwaarlozen hiervan voor mijn onderzoek geen
nadelige gevolgen behoeft te hebben.

GESCHIEDKUNDIG OVERZICHT

A. DE BEVOLKING VAN HET NOORDEN VAN ONS LAND
TOT ± 400 N. CHR.

Wel heeft de beoefeniBg van de dialectgeografie in de naburige
landen duidelijk laten zien, dat de gebieden, waarin bepaalde taal-
verschijnselen in de tegenwoordige tijd voorkomen, bijna nimmer
dezelfde zijn als de streken door de verschiUende stammen in de
eeuwen voor en in de eerste eeuwen na onze jaartelling ingeno-
men 1), maar tevens heeft deze aan het licht gebracht, dat de ver-
spreiding van ieder taalverschijnsel te verklaren is uit politieke,
kerkelijke en sociale verhoudingen in de loop der tijden.

Daar echter de mogelijkheid blijft bestaan, dat in ons land de
toestand in dat grijs verleden van groot belang is geweest voor
taalkundige verschillen van later tijd en daar tevens de dialect-
onderzoekers van de 19e eeuw [de weinige, die zich verwaardigd
hebben een wetenschappelijk onderzoek naar onze streektalen in
te steUen] zonder enige aarzeling een indeling van onze dialecten
op deze basis hebben gegeven, is het gewenst na te gaan, wat de
geschiedenis ons meedeelt over de bewoners van het noordelijk
gedeelte van ons land in die eeuwen. Een ander tijdstip als begin-
punt voor een dergelijke bespreking te kiezen zou a priori vrij
willekeurig gehandeld zijn.

Over de taal van de oerbevolking van ons land is niets bekend,
een reden om over die bevolking zelf te zwijgen.

Volgens J. de Vries zijn uit het zuidoosten Keltische stammen
naar deze streken gekomen, uit het noordoosten Germaanse
Aan de Neder-Rijn ontmoetten de beide volksgroepen elkaar. De

Polemiek F. Wrede-0. Bremer. Ethnografie und Dialektwissenschaft {Hist-
Zeitschrift 88er. Band.Neue Folge 52er. Band, S. 22 flg.).Politische Geschichte und
Sprachgeschichte (Mist. Vierteljahrsheft V, S. 315 fig).

») J. de Vries: De hypothese van het Keltisch substraat. Ts. voor Ned. taal en
letterk. 50e deel, blz. 210. De Vries noemt Germanen de volken, die van het Oosten
naar de Rijn opdringen. Eigenlijk is in deze tijd nog niet van Germanen te spreken
(blz. 197).

oudere bevolking behield zijn woonplaats, de nieuwe werd de
heersende stand. De invloed van de Keltische stammen, als zijnde
de meest beschaafde, was groter dan die van de Germaanse. Of de
taal dezer Kelten invloed heeft uitgeoefend op de vorming van
onze taal is zeer dubieus i).

± 100 jaar voor Chr. is een groot gedeelte van België door nieu-
we Germanenstammen van over de Rijn bezet. De Keltisch-Ger-
maanse bevolking 2), die er woonde, werd opgedreven en zo kwam
een gedeelte, de Menapii, tijdelijk in de Rijndelta terecht.

De eerste poging om de bevolking van deze streken in te delen
vinden we bij Romeinse schrijvers van de eerste eeuw na Chr..
Tacitus onderscheidt: Ingaevones, Herminones en Istaevones
(Germ. 2). Deze indeUng, die ook al bij Plinius in iets uitgebreider
vorm voorkomt (Nat. Hist. IV, 99) s), was in de tijd toen genoem-
de auteurs het neerschreven reeds verouderd .

Waarschijnlijk worden hier groepen van stammen genoemd, die
eenmaal dezelfde eredienst hebben gehad ®). Of gelijkheid van ere-
dienst een gevolg was van gelijkheid van cultuur, of van afstam-
ming, of van beide? Karsten meent, dat deze „Kultverbändequot;
wel politieke betekenis hebben gekregen ®).

Volgens Tacitus waren de Ingaevones „proximi Oceanoquot;,
Phnius geeft hun woonplaats niet op, de Herminones zijn „mediiquot;
bij T., „mediterraneiquot; bij Pl. '), over de woonplaatsen van de
Istaevones licht T. ons niet in, Phnius' Istiaeones waren „proximi
Rhenoquot; ®). Plinius noemt: Kimbren, Teutonen en stammen van
Chauken als delen van de Inguaeones. Stammen, die op grond van
mededelingen van verschillende schrijvers aan de zeekusten wor-
den geplaatst. Van de Istiaeones vermeldt hij alleen de Cimbri of

Zie bovengen, art. van De Vries, blz. 209.

Keltisch-Germaans omdat er reeds een vermenging plaats gehad had tussen de
Kelten en de Germanen, die ± 250 v. Chr. over de Rijn waren gekomen.

Plinius spreekt van Inguaeones, Hermiones en Istiaeones.

') Pomponius Mela noemt ook de Hermiones (Mela III, 32). Ofschoon de overge-
leverde schrijfwijzen tot een vorm Hermiones zouden doen besluiten, neemt men
toch op grond van de etymologie de schrijfwijze Herminones als juist aan (M. Schön-
feld: Wörterbuch der altgermanischen Personen- und Völkernamen, S. 134.).

quot;) Schönfeld: Wörterbuch S. 147.

«; F. E. Karsten: Die Germanen, S. 235.

') „ Ultimi Germaniaequot; by Mela.

'j De juistheid van deze geografische aanduidingen is wel in twijfel getrokken, zo
door F. R. Schröder: Germanentum und Alteuropa. (Germ.-Rom. Monatschr. XXII
Heft Mai-Juni). Julius Soünus, een schrijver van de derde eeuw, die echter voor het
geografische gedeelte van zijn werk Plinius' Nat. Hist. heeft gebruikt, noemt ook
Inguaeones (Jul. Sol. 95,19).

Cymbri, waarvoor wel de lezing Sicambi voorgesteld is i). „Medi-
terraneiquot; zijn volgens hem: Snebi, Hermnnduri, Chatti en Che-
rusci.

Nadat T. deze drie groepen genoemd heeft, vervolgt hij: „Qui-
dam (n.l. auteurs) pluris deoortos (als zonen van Mannus, de zoon
van Tuisco) plurisque appellationes. Marsos, Gambrivios, Suebos,
Vandilios adfirmantquot; en dit, verzekert ons T., zijn „vera et anti-
qua nominaquot;. Alleen de Marsi komen bij het nagaan van de bevol-
king van ons land ter sprake.

Veel is duister in deze groeperingen. Echter blijkt er uit, dat de
stammen, die de kuststreek bewoonden, tot de Inguaeones behoor-
den, dat de Herminones verder landwaarts in, maar ver van aan
de Romeinen bekende streken, getuige het „ultimi Germaniaequot;
van Mela, gevestigd waren. De groep der Istaeones is voor ons van
groot belang. Echter teveel waarde kan men aan de plaatsbepa-
lingen van de klassieke schrijvers, zelfs aan die van de betrouw-
baarste onder hen, niet toekennen. „Even at the time, when the
Romans were best informed on northers countries, however they
fell far short of accurate discrimination between the various
nationsquot;, waarschuwt Schütte

Andere wijzen van groepering van de bevolking in deze streken
zijn ons uit de klassieke schrijvers niet bekend. De tegenwoordig
gebruikelijke indeling in twee of drie grote groepen is in de 19e
eeuw op linguïstische gronden tot stand gekomen.

Met een bespreking van de afzonderlijke stammen kan men het
eenvoudigst aan de kust beginnen.

Friezen. In de eerste plaats moeten dan de Friezen genoemd
worden. Over hun afkomst verkeert men in het onzekere Taci-
tus plaatst hen over de Rijn (Annales IV, 72; Hist. 15) langs de

önbsp;geschiedkundig overzicht

zee. in een gewest, waarin grote meren liggen i), doch niet aUeen
ten noorden van die meren

Maar wat te verstaan onder over de Rijn en ten noorden van
welke Rijnmond was dat ? Waarschij nlij k ten noorden van de „modi-
cum alveumquot; met de „medium osquot; van Phnius (Nat. Hist. IV, 104).

T. verdeelt hen in „Frisios majores et minoresquot; en wél „ex
modo viriumquot; (Germ. 34.) 3). De Frisios minores zijn de Frisiavo-
nes van Plinius (o.a. Nat. Hist. IV, 106). Als woonplaats van deze
wordt aangenomen de streek tussen Helinium en Flevum, tussen
de Maasmond, tegelijkertijd de mond van de zuidelijke Rijntak
en het Vlie.

Het Vlie was destijds de enige vrij smalle zeearm, waardoor het
meer Flevo in verbinding stond met de zee

Men beschouwt de Frisios majores, die Ptolomaeus — hij al-
leen geeft de oostgrens van de Friezen op — tot aan de Eems
plaatst (Ptol. II § 7) — als de kern van de stam, de Frisios minores
als de emigranten. Maar het staat niet vast, dat de Eems de oost-
grens van het door Friezen bewoonde gebied is geweest (zie hier-
over bij de Chauken).

Dat de Friezen tot de oudste laag van stammen behoren, die zich
in ons land gevestigd hebben, blijkt uit hun naam, die niet door
samenstelling is gevormd. De stamnamen van hun oostelijke bu-
ren 5), de Chauchi en de Saksen, zijn van hetzelfde type «). Het
woord Fries is niet bevredigend verklaard, men heeft overeen-
komst gezocht met het adjectief ¹fnsisias, waarvan de stam ook
voorkomt in het Franse werkwoord friser. De Friezen zouden dan
hun naam te danken hebben aan een bepaalde haardracht, die
onder hen gebruikelijk was Echter zijn ook verschillende andere
verklaringen voorgesteld.

1nbsp;Ook Plinius spreekt van meren. (Nat. Hist. IV, 98). Pomponius Mela, die bij
de samenstellmg van zijn werk uit verschillende schrijvers heeft geput, van een in-
gens lacus, Flevo diciturquot; (Mela III, 24).

Tacitus drukt zich aldus uit: „Utraeque nationes (n.1. van de Friezen).... am-
biunt immensos super lacusquot; (Germ. 34). Zie Much in Hoops' Reallexicon des Germa-
nischen Altertumskunde Tl. II S. 99, § 1, Art. Friezen.

») Niet aldus L. Schmidt /Gesch. der deutsch. St. S. 74) Hij plaatst de Frisiavones
m Belgie m de buurt van de Tungri, Sunuci en Baetasi. Wel acht Schmidt de Frisia-
vones een gedeelte van de Friezen, maar dit gedeelte heeft zich al vroeg afgescheiden
(4e eeuw v.Chr.).

') ,1. C. Ramaer: Het hart van Nederland in vroeger eeuwen. (Ts. Aard. Gen. Jrg.
1913, blz. 279—300).

«) Dat dit de oosterburen van de Friezen waren, wordt hierna besproken.

«) G.Schütte:OurForefathers.TheGothonicNations. Vol. II5 227 229
') Schönfeld: Wörterbuch S. 95.

Naast de sterke vorm Frisii bestond de zwakke in Frisiavones.
De sterke vorm is de oudste en meest gebruikte. Het suffix -clv- in
de naam Frisiavones komt eveneens voor in de namen Chamavi
en Batavi. Ook van deze afleiding bestaat de sterke vorm Frisiavi
naast de zwakke Frisiavones.

In 12 voor Chr. heeft Drusus een verbond gesloten met de Frie-
zen en Friezen hebben hem geholpen in zijn strijd tegen de Chau-
chen (Dio Cassius LIV 32, 3). Echter schijnt de stam der Friezen
in deze tijd nog niet belangrijk geweest te zijn: hij treedt geen
ogenbhk op de voorgrond

In 28 komen de Friezen tegen het Romeinse gezag in opstand,
maar zij worden in 47 weer door Corbulo onderworpen (Tac. Ann.
XI, 19). Kort na dit jaar schijnt een gedeelte zich gevestigd te
hebben tusschen Rijn en Boven-IJsel (Zie hieronder).

Chauchen. Reeds Strabo spreekt van Kauxot, die volgens hem
TCpè? Tw wxEKvw wonen. (Strabo 7, 1, 3 p. 291), Ptolomaeus ver-
meldt grote en kleine Chauchen, grote in de streek tussen Elbe en
Wezer, kleine ten westen van de Weser (Geographica II 11,7).
Men heeft verondersteld tot in het gebied Hugmerke, het tegen-
woordige Humsterland, toe. De naam Hugmerke toch wordt ver-
klaard als grensgebied tegen de Chauchen. De oostgrens der Frie-
zen zou dan de Lauwers zijn geweest

Nyèssen, die een onderzoek heeft ingesteld naar de bouw van de
schedels, gevonden in de Friese en Groningse terpen, komt op
grord daarvan tot de conclusie, dat er reeds in de tijd, toen de
terpen werden opgeworpen, evenals in de tegenwoordige tijd, ver-
schil bestond tusschen de bewoners van beide streken. De „Friter-
piansquot; waren dolichocephaal, de „Groterpiansquot; mesocephaal. De
schedeUengte nam naar het Oosten af. N. vermoedt dan ook, dat
de Groningse terpbewoners geen Friezen waren, doch Chauchen
Reeds Phnius heeft ons de terpen der Chauchen geschilderd (Nat.
Hist. XVI 2-5). Hoewel de stamnaam nergens in de vorm Chauchi
voorkomt, is het aannemen van deze grondvorm niet te ge-
waagd

Met de Hugas van de Beowulf (vs. 2502) schijnen de Chauchi
minores te zijn bedoeld. Tussen de namen Chauchi en Hugas is
hetzelfde verschil als tussen het Hoogduitse hügel en het Goti-
sche hauhs (klankwisseling en grammatische wisseling). Over de
betekenis van de naam Chauk zijn verschillende veronderstelhn-
gen gemaakt, die echter geen van aUe algemeen worden aan-
vaard 1). Dat Drusus in het jaar 12 v. Chr. gestreden heeft tegen
de Chauken, is reeds vermeld. Na de nederlaag van Varus schijnt
hun land Romeins garnizoen te hebben gekregen (Tac. Ann. I,
38). Chauchi verschaften hulptroepen aan het leger van Germani-
cus, dat in het jaar 15 optrok tegen Arminius (Tac. Ann. I, 60).

Reeds in deze eeuw ondernamen de Chauchen de strooptochten,
waardoor zij later berucht geworden zijn. In de jaren 41 en 47 heb-
ben zij hun slag geslagen in de Romeinse provincie Belgica (Tac.
Ann. XI, 18; Suetonius Claud., 24); misschien hebben zij zich toen
gevestigd op de eilanden ten westen van het Vlie onder een Friese
bevolking. Plinius noemt ten minste na het „nobihssima Batavo-
rum insula et Cannenefatiumquot; in de Rijnmond „ahae Frisionim,

Chaucorum, Frisiavonum----quae sternuntur inter Helinium et

Flevumquot; (Nat. Hist. IV, 101) en er bestaat geen reden om aan de
juistheid van deze opgave te twijfelen

Keizer Claudius neemt in 47 het besluit de Romeinse troepen
tot de Rijn terug te trekken (Tac. Ann. XI, 19), doch de Friezen
zijn na dit jaar aan Rome onderworpen gebleven.

De Chauchen schijnen niet tevreden geweest te zijn met roof-
tochten alleen: zij hebben ook hun gebied trachten uit te breiden.
Zo drijven zij in 58 de Amsivarii uit de Eemsgouw (Tac. Ann.
XIII, 55) en waarschijnlijk de Chasvarii») uit de Hasegouw.

Misschien is hun trek (n.l. die van de Ch.) de oorzaak geweest
van de poging der Friezen, die bestuurd werden door Verritus en
Malorix om zich te vestigen in de „agros vacuos et müitum usui
sepositosquot; een poging, die door het verzet van Rome mislukte
(Tac. Ann. XIII, 54). Men weet, dat dit Romeinse étappe-gebied
zich aan de rechter Rijnoever ten noorden van de Lippe uitstrek-

te, misschien tot aan het begin van de Rijndelta mogelijk nog
verder naar het Westen. Over het algemeen heeft er echter een
vriendschapppelijke verhouding bestaan tussen beide stammen. In
de Batavenopstand was de „flagrantissima cohortium suarum (n.1.
van Claudius Civilis)quot; die van Friezen en Chauchen (Tac. Hist.
IV, 79).

Een van de vier berichten uit de tweede eeuw, waarin over de
bevolking van ons land gesproken wordt, vertelt van een inval
van Chauchen, die bij de Elbe wonen, in de provincie Belgica
(170) (Spartianus: Vita Didii Juliani I, 6).

Aan het einde der derde eeuw, in 289, horen we van Chauio-
nes die Maximianus tezamen met de Eruli uit Gallië terugdrijft
(Mamertinus Paneg. Maximiano 5, Genethl. Maxim. 7).

Op de tab. Peutingeriana staat boven de „fluvium Rhenumquot;
het meest boven aan het blad Haci, wat gelezen moet worden als
Hauci. Weliswaar staat iets meer naar links nog het woord vapii.
In 400 wordt er voor het laatst melding gemaakt van Chauchen
(Claudianus: De consulatu Stilichonis I, 21).

Alle schrijvers spreken van de Chauchen als van een krachtig
volk, alleen Plinius is te zeer getroffen door hun, van de Itahaanse
geheel verschiUende, levenswijze, zodat hij slechts weet te vertel-
len van hun grote armoede. Ook wordt de Chauk door alle gete-
kend als iemand van grote gestalte.

Saksen. Ptolemaeus plaatst de later zo bekend geworden Sak-
senstam „èto tov au^éva t^i; xijjißpixt]? xspaóvtjcjou (Geograph. II § 7
en 16), dat is in westelijk Holstein.

Aan de naam Saks heeft men van oudsher de betekenis „mes-
dragerquot; gehecht. Het on. sax, ags. seax, ohd. sahs is immers kort
zwaard .

De Saksen blijven uit de Romeinse gezichtskring tot het jaar
286 toe. Dan ondernemen zij samen met de Franken rooftochten

in het Kanaal. (Eutropius IX 21). Om het Rijk te beveiligen tegen
die rovers wordt er langs het „Utus Saxonicumquot;, aan beide zijden
van het Kanaal een kustwacht ingesteld i). Waarschijnlijk had-
den deze Kanaalkusten reeds meerdere malen van een dergelijke
inval te lijden gehad, anders had men deze maatregel niet ge-
troffen.

De Saksen hebben al voor het midden van de 4e eeuw de Sali-
sche Franken opgejaagd in de richting van de Rijndelta (Zosimus
III § 6. 2). Wat uit de tijd van Julianus de Afvallige omtrent ons
land is overgeleverd, is van belang. De Saksen zijn dan al in het
bezit van SaUand en de Saksische stam der KoudcSoi valt de Sali-
sche Franken aan, die zich reeds vroeger in de Rijndelta hadden
gevestigd (Zosimus III § 6) 3). De Saksen worden wel uit de Rijn-
delta verdreven, maar vermoedelijk voor korte tijd, immers in 370
verontrusten zij de Saliërs al weer «).

Saliërs. Omtrent de door de Saksen opgedreven Saliërs horen
we voor die tijd niets. Zij worden tot de Franken gerekend (Am-
mianus XVII 8 § 1). Hun naam, die niet door samenstelling is
ontstaan, wijst er op, dat zij tot de oudste laag van stammen beho-
ren. Lang schijnen zij in de naar hen genoemde gouw Salo, thans
Salland, gewoond te hebben«). ± 300 doen de Saliërs verschillende
pogingen om zich in de Rijndelta te vestigen; herhaaldelijk wor-
den zij teruggeslagen, maar het gelukt hun ten slotte toch. Juha-
nus staat in 358 aan een gedeelte van de Saliërs toe daar te blijven

wonen (Zosimus III § 6). Een ander deel bevindt zich dan in het
zuiden van Toxandrië (Ammianus XVII 8 § 2). JuUanus laat hen
daar ten slotte met rust.

Korte tijd daarna hebben de Sahërs de leiding verkregen in de
Frankenbond. VerschiUende stammen zijn dan echter in deze
Salii opgegaan.

Chamaven. Niet ver van de zee (Strabo VII, 1) als men er
Strabo's XaOpot onder heeft te verstaan, ten zuiden van de Frie-
zen (Tac. Germ. 34) i), ook ten zuiden van de Saliërs tot de moe-
rassen van de Bructeren toe meent men, dat deze stam oorspron-
kelijk gewoond heeft. Maar noordelijker dan het beginpunt van de
Rijndelta

De naam Chamavi is niet bevredigend verklaard, het suffix -av- ®)
vindt men ook in de namen van hun noorder- en zuiderburen:
Frisiavi (zwakke vorm Frisiavones) en Batavi *).

In de eerste eeuw voor Chr. hebben de Chamaven een tijdperk
van macht gekend. Tijdelijk zijn zij in het bezit geweest van een
streek, die later door de Tubanten, Usipii, Friezen en Amsivarii is
ingenomen en die daarna de „agros vacuos et militum usui sepo-
sitosquot; van de Romeinen heeft gevormd (Tac. Ann. XIII, 55, zie
hierover ook bij de Chauchen).

In de beschrijving van Tiberius' tocht van het jaar 4 worden
de Chamaven niet genoemd (Velleius II, 105). Waarschijnlijk
heeft deze stam — zeker het gedeelte ervan, dat over de IJsel
woonde — in 47 zijn zelfstandigheid teruggekregen.

± 97 veroveren Chamavi, tezamen met de Angrivarii, het weste-
lijk deel van het land der Bructeren (Tac. Germ. 33) ®).

In 294 of 295 hebben Chamaven met Friezen een inval gedaan
in Batua. Deze mislukte echter; een aantal van hen werd naar af-

gelegen plaatsen in Gallië overgebracht (Paneg. Constantio 9).
Ook Constantijn de Grote heeft gestreden tegen Chamaven (Naza-
rii Paneg. Constantino 18).

Keizer Julianus vergunt in 358 de Chamaven, die in het Romein-
se Rijk waren gevallen, niet in het Rijk te blijven, iets wat hij de
Saliërs wel toestaat (Ammianus XVII, 8, 5, Juhanus ep. ad
Athenienses p. 360). De Chamaven woonden in deze tijd aan de
Rijntakken, immers van hen hing het vóór het optreden van Ju-
lianus af, of de korentoevoer uit Brittannië geregeld kon plaats
hebben (Eunapius frg. 12) i). Julianus' veldtocht heeft de Cha-
maven slechts tijdelijk afgeschrikt; in 368 of 369 doen zij, opge-
dreven door de Saksen, opnieuw een inval; in 392 heeft er weer
een expeditie plaats in hun gebied. Uitdrukkelijk wordt er dan

gezegd, dat zij over de rivier wonen: „----transgressus Rhenum,

Bricteros ripae proximos, pagum etiam quem Chamavi incolunt,
depopulatus estquot; (Gregorius Turonensis Historia Francorum II, 9)

Ook van de tabula Peuting. 2) is af te lezen, dat de Chamavi in
de tweede helft der 4e eeuw nog ten noorden van de Rijn woonden.
De woorden „Chamavi qui el pranciquot;, die zoals algemeen wordt
aangenomen, gelezen moeten worden als „Chamavi quietFranciquot;,
staan met enkele andere in de kleine ruimte boven de „fluvium
Rhenumquot;, direct bij de mond. Van de andere daar geplaatste woor-
den is alleen Haci duidelijk. Maar bij welke Rijntak staat „fluvius
Rhenusquot; ? De rivier, die Patabus heet, wordt voor de Maas gehou-
den Daar deze Maasmond tevens de mond is van de zuidelijke
Rijntak, blijven er van de monden, die Plinius noemt twee over
(Nat. Hist. IV 101), maar de drie van Ptolemaeus (Geograph. II
9,~1). Aan de oostelijke Rijntak schijnt men, gezien de wegen en
plaatsen, die geïdentificeerd zijn, niet te moeten denken. De keus
blijft tussen tó Suafitxov cttó[xa van Ptolemaeus en tó [lécrov (jtó[jia.
Plinius zegt van de middelste Rijntak, dat er is „medio inter haec
ore modicum nomini suo custodiens alveumquot;. tó Suapiixov (ttÓ[j.ix
ligt vlak bij AouyoSouvov Boctouwv, dat men veilig voor de Britten-
burg mag houden, waarvan men tot 1795 de ruïnes bij Katwijk in
zee heeft gezien Als hgging van deze sterkte wordt opgegeven:

26° 30' en 53° 20'en van de Rijnmond 26° 45' en 53° 20'. Een op-
gave, die als zodanig niet juist is, wat hij met andere plaatsbepa-
lingen in deze buurt gemeen heeft. Misschien mag onderlinge ver-
gelijking ons hier wat leeren. Lugdunum Batavorum ligt op dezelf-
de breedte als de westelijke Rijnmond, de lengte verschilt 15'.
Het lijkt mij dan ook niet te gewaagd de Rijntak, die op de tab.
Peuting. staat afgebeeld, te houden voor de tak, die bij Katwijk in
zee liep i). Wel liggen er tussen de tijd, toen Ptolemaeus zijn werk
samenstelde en het verschijnen van onze oudste kaart bijna twee
eeuwen, doch deze kaart had zijn oudere voorbeelden.

Uit de aangehaalde plaatsen uit de htteratuur tezamen met de
tab. Peuting. blijkt wel, dat de Chamaven in de 4e eeuw ook nog in
dezelfde streek woonden, die zij reeds in de Ie eeuw bezet hielden.

Chattvarii. In het jaar 4 n. Chr. woonden de Chattvarii ten
oosten van de Kanninefaten en ten westen van de Bructeri (Vel-
leius 11,105) . Misschien is de vertaling van Chattvarii door: men-
sen van Hattum juist en moet men hun woonplaats op deNoord-
Veluwe om de IJsel zoeken Waarschijnlijk is het een kleine
stam geweest, immers wordt er weinig melding van hen gemaakt.
Men houdt hen evenals Bataven en Kaninefaten voor afstamme-
lingen der Chatten ®).

Van agrarisch standpunt bekeken hgt vestiging om de IJsel
voor de hand. Hebben de Chattvarii tot de Chatten behoord, dan
hebben zij in ongeveer dezelfde beschavingstoestand verkeerd als
Bataven en Kanninefaten «). Zij zuUen dus gelijksoortige streken
uitgezocht hebben voor hun vestiging. Nu zijn in de Betuwe de
oudste overblijfselen, die men gevonden heeft, afkomstig van de
Bataven '). Eerst zij schijnen de voorkeur gegeven te hebben aan

de lagere boven de hogere gronden. Het is daarom zeer waarschijn-
lijk, dat de Chattvarii hetzelfde gedaan hebben.

Het tweede gedeelte van hun naam -varii komt veel voor achter
volks- maar ook achter persoonsnamen. Het staat waarschijnlijk
in verband met het os. waron, waran, dat hoeden, bezitten, bewo-
nen betekent i).

Tiberius heeft de Chattvarii in het jaar 4 (VeUeius II, 105)
onderworpen.

Ook Chattvarii schijnen deelgenomen te hebben aan de inval,
die Friezen en Chamaven in 294 of 295 in de Romeinse provincie
Belgica hebben gedaan. Keizer Constantius Chlorus heeft
tenminste Chattvarii met Chamavi overgeplaatst naar Oost-
Gallië 2).

In de beschrijving van Julianus' tocht (in 360) tegen de Fran-
ken, „quos atthuarios vocantquot; horen we, dat deze te veel ver-
trouwden op „scruposa viarum difficultatequot; (Ammianus XX, 10,1).
De Chattvarii bewoonden toen dus al dezelfde streek, die ze in
de M.E. bezet hielden: de streek tussen Lippe en Ruhr.

Franken, De verzamelnaam Franken komt het eerst voor in
258 (Amelius Victor Caes. 33), als keizer Gallienus tegen hen op-
treedt. Uitdrukkelijk wordt gezegd, dat tot de Franken behoren
de Chamavi (tab. Peuting.), de Chattvarii (Ammianus XX, 10, 1),
Salii (Zosimus III, 6), (Ammianus XVII, 8, 3). Tenminste ± 350.
Ze woonden ± 280 in „inviispaludibusquot;(VopiscusVita ProbiXI,9)
„adultimas terrasquot; (Vopiscus Vita ProcuU XIII, 3). Procopius
(6e eeuw) (Bell. Goth. I, 12) geeft als stamland der Franken op
landstreken aan de Beneden-Rijn, waarin men meren vindt een
localisatie, die goed overeenstemt met de plaatsing van de naam
Francia op de tab. Peuting. en met de andere gegevens uit de
litteratuur. Hebben de Franken hier gewooond, dan kan men zich
voorstellen, dat zij van hier uit rooftochten hebben ondernomen
in GaUië, Spanje en in de Middellandse Zee, hun debuut, onder
deze naam dan, in de geschiedenis.

De naam Frank brengt men in verband met het on. frakkr
(promptus) of met het on. frakka, ags. franceot franca (werpspeer).

Franken zouden dan zijn: vrijen, dapperen, onstuimigen of, wat
minder waarschijnlijk is: speerdragers i).

Over de inval der Franken (Chamavi, Chattvarii), waarbij zich
ook Friezen gevoegd hadden, van 294 of 295 in Batua is reeds ge-
sproken. De Franken schijnen er zich toch kort daarop gevestigd
te hebben. In 358 worden de volken, tegen wie de Saksische stam
der KouaSoi optreedt ook Franken genoemd.

Batavi en Kanninefates. Batavi en Kanninefates woonden in
de eerste eeuw v. Chr. in de Rijndelta tot aan de zee (Tac. Hist.
IV, 12). De Batavi niet alleen in de delta, maar ook ten zuiden
ervan langs de Maas (Tac. ibid.). De Kanninefates hadden een
gedeelte van hetzelfde eiland bezet (Tac. Hist. IV, 15), nl. bet
westelijkste deel (Tac. Hist. IV, 79) 3), terwijl de Batavi het ooste-
lijkste deel hadden ingenomen; maar hoe de Rijntak liep, die de
noordgrens van het eiland vormde, is niet nauwkeurig vast te stel-
len Het is waarschijnlijk de „modicum suo nomini custodiens
alveumquot; van Plinius geweest. Het grootste deel van Zuid-Hol-
land, westelijk Utrecht met de Betuwe hoorde tot het „insula
Batavorumquot;.

Beide stammen hebben zich afgescheiden van de Chatti (Tac.
Hist. IV, 12; Germ. 29). Waarschijnlijk voor het jaar 56 v. Chr. «).

De Betuwe heeft zijn naam te danken aan de Bataven, Kenne-,
merland aan de Kanninefaten. Over het suffix -av- is bij de Cha-
maven gesproken. De stam-bat- komt voor in het got. batiza en
gabatnan. De Bataven zijn: de dapperen, de „virtute praecipuiquot;

(Tac. Germ. 29) «).

De naam Kanninefates is niet bevredigend verklaard; het ge-
deelte -fat- heeft men in verband gebracht met het go. -faps, maar
de t vormt een bezwaar ').

In het jaar 4 n. Chr. onderwerpt Tiberius de Kanninefaten (Vel-

leius II, 105). Na de opstand van 70 zijn beide stammen aan Rome
onderworpen gebleven. Sterk hebben zij de invloed ondergaan
van de Romeinse beschaving.

Over de pogingen van Saliërs, Chamaven en Friezen, aan het
einde der 3e en begin der 4e eeuw, om zich op het „insula Batavo-
rumquot; te vestigen is al gesproken. Ook is reeds vermeld, dat dit
eiland in het midden der 4e eeuw door Franken is bezet.

± 400 worden de Bataven voor het laatst vermeld (Not. Digni-
tatum). De Bataven zijn hoogst waarschijnlijk opgegaan in de
Franken; de Kanninefaten, over wie na de Batavenopstand geen
berichten meer tot ons zijn gekomen, in de Friezen.

Tubantes. Hun naam is samengesteld uit een als typisch Fran-
kisch beschouwd woord voor streek -hant en tu-, wat men voor de
zwakke trap van het telwoord twee aanziet.

De Tubantes worden het eerst genoemd als tijdelijke bewoners
van de „agros vacuosquot; aan de Neder-Rijn, na de Chamavi en voor
de Usipii (Tac. Ann. I, 51; Tac. Ann. XIII, 55). Later zijn zij
met de Usipii naar Hessen getrokken (Ptol. Geogr. II, 11, 1).

Tvihanti. De Tvihanti (Inscr. Ephem. VII, 1040 bis) plaatst
men in Twente. Denaam bestaat uit tvi-, met de betekenis twee,
en -hant, waaraan men de betekenis streek toekent^). Of Drente
eens Thri-anti geherbergd heeft, is niet overgeleverd.

Samenvatting. Bij het begin onzer tijdrekening bewoonden
Friezen de zeekusten en de streken om de meren in het noorden
des lands zeker van de Lauwers tot ten westen van het Vlie.

Oostelijk van hen woonden een stam der Chauchen, westelijk
aan de middelste Rijnmond Kanninefaten, die zich daar sinds
korte tijd gevestigd hadden. Zuidelijk van de Friezen hadden Salii
in Saüand hun woonplaats, Chattvarii op de Noord-Veluwe en ten
westen en zuiden van hen Chamaven, in Twente misschien Tvi-
hanti. Salii en Chamavi behoren volgens Schütte tot de groep der
Istaeonen, ook Chambrische, Frankische of Noordwest Germaanse
groep genoemd®).

Schütte vermoedt, dat men het stamland van deze groep aan de

Zuiderzee moet zoeken en wel in SaUand i). Reeds Plinius bracht
de Sicambri tot de Istiaeones, maar de Chatti tot de Herminones
(Nat. Hist. IV, 99). Hij rekende Sicambri en Chatti dus tot ver-
schülende gedeelten van de Germanen. Van deze Chatti nu stam-
men Bataven, Kanninefaten en waarschijnlijk ook Chattvarii af.
Hun woonplaatsen waren de Betuwe en omgeving, het westelijk
deel van Utrecht, het westelijk deel van Zuid-HoUand en de
Noord-Veluwe.

Marsaci, die op kleine eilanden in de Rijnmond woonden, be-
hoorden tot de Marsi. Chatti en Marsi vormden, volgens Sch.,
met Ubii en Bructeri de groep der Marsen

De Kanninefaten zijn opgegaan in de Friezen, misschien ook de
Chauchen aan deze zijde van de Eems. Opgedreven door een Sak-
senstam, bij wie zich zeer waarschijnlijk ook andere stammen heb-
ben aangesloten, gelukt het de Saliërs zich te vestigen in het
Romeinse Rijk: de Rijndelta en Toxandrië. Ook de Chattvarii
trekken zuidelijker, maar volgen de loop van de Rijn. Op het
eind van de 4e eeuw wonen ze al tussen de Lippe en de Ruhr.
Eveneens doen de Chamaven moeite zich in het Imperium te
vestigen, iets wat hun voor 400 slechts gedeeltelijk gelukt. Als
Stihcho in 402 de Romeinse legioenen van de Rijn terugroept,
worden de Germanenstammen rechts van de rivier niet meer ge-
hinderd in hun pogingen om zich aan de linkeroever te vestigen.

In SaUand hadden zich in de 4e eeuw reeds Saksen gevestigd en,
daar vestiging over land in SaUand aUeen mogelijk is door Twente
heen, misschien ook in Twente; de weg van het oosten naar het
westen lag immers slechts ten zuiden van de Bourtanger moeras-
sen open. Maar men kan aannemen, dat de veroveraars over zee,
langs de noordelijke Rijnmond, in SaUand zijn beland.

') Sch. grondt zijn vermoeden hierop, dat in deze streek alleen een stam gewoond
heeft met een naam, die niet door samenstelling of afleiding was gevormd, n.1. de
Salii. Ten zuiden van hen plaatst hij de • Gambri, de prototype van de Sigambri. Sch.
meent, dat deze groep zich in oostelijke richting heeft verplaatst.

Marsi, Bructeri, Usipii, en Tubanten hadden hun gemeenschappelijk heiligdom
van Tanfana, dat in 14 door Germanicus verwoest werd (Sch.: Our Forefathers,
§ 197). Chatti'hebben nog de opstand van Cl. Civilis gesteund, evenals Marsaci, Kan-
ninefaten, Friezen en Chauchen. De macht van de groep der Chatti neemt in de eerste
eeuw na Chr. duidelijk af.

B. DE BEVOLKING VAN HET NOORDEN VAN ONS LAND VAN ± 400
TOT ± 800 NA CHR.

Friezen. Welke verandering de bevolking van ons land in de
tijd der Volksverhuizing heeft ondergaan, valt niet nauwkeurig te
zeggen. Alle schrijvers, die dit onderwerp behandeld hebben, zijn
het er echter over eens, dat de Friezen hun oorspronkelijk gebied
niet hebben verlaten. Waarschijnlijk was de streek door hen be-
woond, niet zo dicht bevolkt, dat emigratie noodzakelijk was.
Ook was het Friese land van de landzijde uit moeilijk te betre-
den 1). De scholiast van Adam van Bremen (van de 13e of 14e
eeuw) vertelt ervan, waarschijnlijk met enige overdrijving: „Fre-
sia regio est maritima inviis inaccensa paludibusquot;. Maar van de
zeezijde was dit zeer wel mogelijk; de tochten der Romeinen en
Noormannen in het Friese land getuigen ervan. De talrijke bin-
nenwateren vergemakkelijkten het binnendringen zeer Al is de
Friese naam blijven voortbestaan, dan mag men daaruit niet con-
cluderen, dat er in deze eeuwen geen nieuwe elementen aan de
stam zijn toegevoegd.

Uit de bestudering van de voorwerpen uit de Friese terpen te
voorschijn gekomen is gebleken, dat verschillende daarvan over-
eenkomen met die in Engeland gevonden zijn in de streken, die
door Angelen en Saksen gekoloniseerd heten. Ook in Friesland en
alleen daar, wat ons land betreft, heeft men de kruisvormige man-
telspeld, met een dierekop versierd, het Angelsaksisch vaatwerk
opgegraven. De runeninscripties, die men in Friesland ontdekt
heeft, vertonen de Angelsaksische karakters voor a, o en h. De
„brandurnenquot;, urnen met de as van de verbrande dode, die in de
terp van Hoge Beintum, de terp waarin men het uitgebreidste
onderzoek heeft ingesteld, voorkwamen, hebben dezelfde vorm
als de urnen van de Angelen en Saksen in Hannover en Sleeswijk
en ook in Engeland.

Bolk, die tot dusver de meeste aandacht heeft besteed aan de
samenstelling van onze bevolking, is na onderzoek van een aantal
terpschedels tot de conclusie gekomen, dat Friesland en Groningen
vroeger bewoond zijn geweest door een bijna uitsluitend doli-

') Zie voor de grens van het Friese gebied ten oosten van het Vlie: R. Schuiling,
De grenzen van Drente, Ts. v. Gesch., Land- en Volkenk. Ue Jaarg., blz. 96. Voor de
grens van het latere Friesland: P. J. Blok, Studies over Friese toest. in de M. E., Bij-
dragen V. Vad. Gesch. en Oudhk. 3e reeks, 6e dl. blz. 10.

') P.O. J.A.Boeles: Friesland tot de Ue Eeuw, blz. 120-123.

chocephale bevolking i), die sterke overeenkomst vertoonde met
de bevolking van Zweden, met de homo nordicns van Kleiweg de
Zwaan Dat Nyèssen, die de schedels uit de terpen aan een meer
nauwkeurig onderzoek heeft onderworpen en ook over meer mate-
riaal beschikte, verschil heeft opgemerkt tussen de schedels van
de Friese en de Groningse terpen, is reeds vermeld. Maar hij heeft
geen verschil gezien in de schedels uit de onderste terplagen en
die uit de jongere lagen, reden waarom hij veronderstelt, dat de
Volksverhuizing niet zo'n grote verandering in de samenstelling
van onze bevolking heeft gebracht, als gewoonlijk wordt aangeno-
men, en waarom hij ook denkt aan een ander bestanddeel, nl. dat
der Chauchen, in de Groningse terpbewoners. De tegenwoordige
Friezen zijn breedhoofdiger dan hun voorvaderen uit de terpentijd.

Van Bolks bewering, dat de Saksen moeten beschouwd worden
als het brachycephaliserende element van onze noordelijke pro-
vincies heeft Nyèssen geen bevestiging gevonden Over ver-
anderingen in de samensteUing der bevolking van Friesland in
deze tijd is dus het laatste woord nog niet gesproken.

De Angelen en Saksen, van wie men op grond van de hierboven
genoemde bijzonderheden vestiging in Friesland aanneemt, zijn
waarschijnlijk over zee gekomen. Door overbevolking zijn zij ge-
noodzaakt geworden hun vaderland te verlaten Zij zijn de tal-
rijke wateren opgevaren en hebben zich als landverhuizers, aan-
vankelijk zeker niet zonder enige strijd, onder de oorspronkelijke
bevolking gevestigd. Van uitroeiing van deze schijnt geen sprake
geweest te zijn, daar de oude naam bleef.

Niet aUeen Saksen, maar ook Angelen zijn in ons land geweest®).
Door deze nieuwe bevolkingsaanwas wordt de expansie van de
Friezen in de volgende eeuwen verklaard.

Van de Frankische koningen Chlotarius I (gestorven 561) en
Chilperik horen we, dat zij Friezen (en Sneven) schrik aanjoegen
(Venant. Fortunatus Carm. IX, 1, 75 seq.). Het Frankenrijk, dat
in het midden der 6e eeuw tot Haarlem reikte ®), is door Chlota-
rius uitgebreid naar het noorden: in 570 verslaat Sigibert de

Denen en Saksen bij de Borda, misschien de Boorne, en vervolgt
hij hen tot de Lauwers (Venant. Fortunatus Carm. VII, 7, 49-60).

Hoever het koninkrijk Friesland zich eens naar het zuiden heeft
uitgestrekt, staat niet geheel vast. In de „Lex Frisionumquot;, opge-
steld in de Karolingische tijd (de kern ervan is ± 800 opgetekend)
wordt gesproken van Friesland van Sincfal tot Weser. Het vaste-
land van Vlaanderen en Brabant behoorde er niet toe; ook wordt
van Overijsel en Drente nimmer gesproken als van delen van
Friesland. Voor het middengedeelte is geen vaste grenslijn op te
geven. Daar schijnt de grens door de wisselende machtsverhou-
dingen tussen het Friese en het Frankische rijk nog al eens ver-
schoven te zijn. Wat een onderzoek als dit moeilijk maakt, is, dat
er veel gesproken wordt over Friezen, die in werkelijkheid geen
Friezen zijn. Zo wordt er gezegd: „Rhenus ingreditur vero in mare
oceanum sub Dorestate Frigonum patriaquot; (Anonym. Ravennas
IV, 24), wat heel goed juist kan geweest zijn, maar ook van:
„Frisones, qui vocantur Destarbenzonquot; (van Teisterbant) (Ann.
Fuld. ad an. 885, Mon. Germ. ss. I, 402), een aanduiding, die ons
meer verbaast. De geograaf van Ravenna — zijn zegslieden leef-
den ± 650 — rekende het gebied links van de Rijn tot het Fran-
kenrijk, maar hij noemt Dorestad een Friese stad.

Onder Theodobert H (595-612), Chlotochar II (612-623) en
Dagobert I behoorde Utrecht aan de Franken Van deze stad
wordt in de 8e eeuw gezegd, dat hij lag „in confinio Fresonumquot;
(Vita Ludgeri v. Altfried, cap. 4).

Doordat de macht der Merovingers ging tanen, bleef Friesland
in die eeuw nog zelfstandig, maar toen de regering in handen kwam
van hun hofmeiers, werden de omstandigheden voor dat land
minder gunstig. Koning Radboud, die het Friese gebied had uit-
gebreid tot de Schelde (Beda V, 10), werd in 689 bij Dorestad ver-
slagen en hij moest „Fresia citeriorquot; afstaan. Friesland ten zuiden
van de Rijn 2). De kamp was daarmee niet beslist; nieuwe strijd
volgde en spoedig reikte het Frankische rijk tot het Vlie. Het bezit
van de Rijnmonden was voor dit rijk van belang. De dood van
Pippijn de Middelste, in 714, bracht nieuwe hoop voor Friesland:

') Voor Dagoberts tijd blijkt dit uit de twist in de dagen van Willebrord met de
bisschop van Keulen over de kerk, die te Utrecht onder Dagoberts regering gesticht
was en die aan Keulen was geschonken onder voorwaarde, dat Keulen de prediking
v. h. Christendom in het land der Friezen zou ter hand nemen (Bonif. ep. 109).

L. Schmidt: Gesch. der Deutsch. St., S. 82-84.

Radboud versloeg in 716 Karei Martel bij Keulen (Lib. bist. Fran-
corum 51, 52, Fredegar contin. 9), maar zijn succes was van korte
duur: in 718 werd hij door Karei Martel verslagen (Alcuin Vit.
Willebr. 13). Radboud stierf in 719, zijn zoon Boppo of Poppo
werd in 734 verslagen aan de Bordena (Ann. Petav. Nazar., S.
Amandi ad an. 734); het land tussen Lauwers en Vlie werd tot een
Frankische provincie gemaakt.

Na 772 deed Karei de Grote pogingen om de Saksen met geweld
tot het Christendom te bekeren en de kruistochten daartoe onder-
nomen zijn fataal geweest voor de Oost-Friezen. Een opstand in
784, waarbij deze gesteund werden door de Saksen, mislukte.
Hun laatste poging om de onafhankelijkheid weer te verwerven:
in 785 werd Friesland tussen Weser en Lauwers aan Kareis rijk
toegevoegd.

In Holland benoorden Maas en IJsel was in later tijd het Friese
„aasdomsrechtquot; in gebruik. Dit is daar vervangen door het Fran-
kische „scependomsrechtquot;, aUeen in het erfrecht bleef men vast-
houden aan de oude rechtsopvattingen. Onder Karei V had men
nog een asega in Rijnland. Streken, waarin men deze oude rechts-
opvattingen aanhing, werden, ter onderscheiding van streken,
waarin dit niet het geval was, aangeduid als gelegen in aasdom.
Zo spreekt men nog heden van Abcoude-Aasdom tegenover Ab-
coude-Proostdij. Zo werden in 1338 in Amstelland „in asichdomquot;,
te weten Ouder- en Nieuwer-Amstel, de asigendoor schepenen
vervangen

In de Frankische tijd noemde men Kinhem een Friese gouw; de
graven, die daar later heersten, werden graven in Friesland ge-
heten. De andere Friese gouw boven het IJ was Westflinge, niet
alleen het tegenwoordige West-Friesland omvattend, maar ook
Waterland en de Zeevanc

Saksen. De archaeologie heeft ons enkele gegevens verschaft
over de uitbreiding van de Saksische stam. Uitgebreide urnenvel-
den van een protosaksische bevolking heeft men zowel in de Ach-
terhoek ten noorden van de Oude IJsel als in het hogere deel van
Twente, alsmede in Drente en Westerwolde en op de Veluwe ge-
vonden. Ook in Brabant heeft men sporen van deze bevolking, die
in de eeuwen om het begin onzer jaartelling leefde, aangetroffen.

») Woordenboek der Ned. Taal, Dl. I, blz. 599-600 op aasdom en Dl. II, blz. 788
op asig. Mnl. Woordenboek, Dl. I, blz. 473-474 op asichdom.

Beekman: Geschiedk. Atl. v. Nederl. De Frankische tijd door P. J. Blok.

Het aantal urnenvelden van de later Saksische stam uit de IVe
eeuw na Chr. en daarna is in Drente niet zo talrijk, wel vindt men in
Noord-Drente in de venen de overblijfselen van een Saksische be-
volking uit de Karolingische tijd. Ook op de Veluwe zijn urnenvel-
den van deze bevolking blootgelegd, zo een te Huinen onder Put-
ten uit de tweede helft der 6e eeuw een op de Beumelerberg bij
Garderen waarin echter ook Merovingisch aardewerk aanwezig
was.

Saksisch vaatwerk als kogelpot en verwanten is in de gehele
oosthelft van ons land gevonden, maar ook op de Veluwe en zelfs
in Holland. Op de Veluwe heeft men weinig sporen ontdekt van
een Frankische bevolking en die men er aangetroffen heeft, stam-
men uit de Merovingische tijd. Saksische burchten hebben tot de
12e eeuw toe in deze streken bestaan. Bekend zijn die aan het
Uddelermeer, op het Montferland, op de Duno bij Oosterbeek en
op de Grebbeberg bij Rhenen. Vlak daarbij heeft echter ook een
Frankisch grafveld gelegen 3).

De Saksische verdedigingswijze schijnt dus tot aan de Rijn in
gebruik geweest te zijn.

Of de anthropologische gegevens waarde hebben voor het histo-
risch onderzoek, is de vraag. Toch willen wij deze gegevens ook
voor deze tijd voor het oosten en midden van ons land niet onver-
meld laten. De studiën van Bolk ¹) hebben aangetoond, dat een
blonde rondhoofdige bevolking van uit het oosten ons land is bin-
nengedrongen, dat deze in Twente en de Achterhoek „en massequot;
bezit heeft genomen van het land, terwijl men in Drente, Gronin-
gen en Friesland beter kan spreken van een langzame infiltratie.
In westelijke richting zijn weg nemend langs de boorden van de
Zuiderzee, is deze bevolking tot de Noordzee doorgedrongen
Over de tijd van vermenging van lang- met rondhoofdigen ver-
keert Bolk in het onzekere.

Penning «) heeft de breedhoofdigheid van de Noord-Veluwena-

») Beschreven door J. H. Holwerda in Oudhk. Meded. uit 's Rijks Museum v. Oudh.
te Leiden. Nieuwe reeks VII 2 (1926).

gt;) J. H. Holwerda in Verzamelwerk Gelderland: De oude bevolking van Gelderland,

blz. 129.

gt;) Beekman: Geschk. AU. v. Nederl.: Oudhk. kaart, door J. H. Holwerda, blz.
153.

«) L. Bolk: De bevolking van Nederl. in hare anthropol. samenstelhng, m Gallee:
Het boerenhuisin Ned.,blz. 184.

») L. Bolk: De samensteUing en herkomst der Ned. Bevolking, Ts. v. Geneesk.
1924, blz. 672-677.

•) C. P. J. Penning: Onderzoek der bevolking van de Over-Veluwe.

ren vastgesteld. Hij ziet hierin het voortdringen van het Saksische
of nauwkeuriger gezegd van het Oost-Baltische type en wijst er
op, dat het belangrijk zou zijn vast te stellen, hoe ver naar het
westen deze Oost-Baltische invloed in ons land reikt, iets wat voor
ons onderzoek ook interessant zou zijn.

In het noorden van de provincie Utrecht is de grens tussen
zand- en oorspronkelijke veengrond tevens die van een aanzienlijk
verschil in de aantallen bruinogigen. Spakenburg, Bunschoten,
Eemnes Buiten en Binnen en Blaricum hebben respectievelijk 16,
17, 19, 15 en 13% bruinogigen, terwijl deze procenten in de om-
liggende gemeenten van de zandgrond: Huizen, Laren, Baarn,
Soest, Amersfoort en Nijkerk gemiddeld 34, 28, 32, 34, 30 en 31
bedragen i). Misschien is de bruinogigheid afkomstig van de oer-
bevolking, die door binnendringende stammen naar de hogere
gronden werd verdreven, of aan deze, gezien hun economische
toestand altijd de voorkeur had gegeven. Door de ontginning van
de Gooise venen in de 14e en 15e eeuw kan dit verschil niet ont-
staan zijn. Wel hebben de Gooiers zelf daaraan weinig actief deel-
genomen, maar des te meer hebben de inwoners van Eemnes,
Baarn, ook De Vuurse en Loosdrecht, daarvan geprofiteerd
Die van Baarn dus evengoed als die van Eemnes.

In de 6e eeuw hebben de Saksen tijdelijk het eiland der Bataven
bezet, immers worden zij er door de Varini uit verdreven Over
de inval van Saksen en Denen in Friesland ± 570 is reeds gespro-
ken. Waarschijnlijk deden deze Saksen, gezien het gezamenlijk
optreden van hen met de Denen, van de zeekant af een inval. In
het begin der Be eeuw dringen de Saksen nog verder op. Zij onder-
nemen, gebruik makend van de verwarring in het Frankische rijk
na de dood van Pippijn de Middelste, in 715 een strooptocht in het
oostelijk gedeelte van de pagus Hattvariensis (Ann. Amandi,
Tihani, Petaviani, Mon. Germ. ss. I, 6). Waarschijnlijk hebben
zij toen een groot deel van het Chamavische gebied geannexeerd ,
nl. dat ten oosten van de IJsel. De Tvihanti zijn in de Saksen
opgegaan.

Uit de 7e eeuw is afkomstig de „ewa Chamavorum quae se ad
Amoremhabetquot;. Uit deze wet is op te maken, dat het land der
Chamaven aan de gebieden der Friezen en Saksen en aan de Maas-
gouw grensde (c. 26, 29). In de Amor ziet men de Eem, getuige de
plaatsnaam Amersfoort, en onder de Maasgouw verstaat men de
Friese Maasgouw beneden Dorestad i). Is dit zo, dan is dit het
Hamar- of Hammeland van de rijksdeUngen van 837 en 839, en
dan omvatte dit: oostelijk Utrecht, de Veluwe, zeker de Zuid-
Veluwe, de Lijmers en verder de streek tot de Lippe toe.

De eindstrijd tussen de Saksen en Franken in de tijd van Karei
de Grote is waarschijnlijk buiten onze grenzen gestreden. In 782
hebben Saksen een inval gedaan in Friesland, waardoor de evan-
gelieprediker Liudger zijn zendingsarbeid in Oostergo moest sta-
ken (Vita S. Ludgeri c. 15, 18; Mon. Germ. ss. II, 408, 410).
Nog in 784 zijn de Saksen en een deel der Friezen in opstand.
Karei, om het verzet der Saksen te breken, wees aan een grote
groep van opstandehngen woonplaatsen aan in zijn Frankisch rijk.
Maar Saksen uit ons land waren dit niet, men duidt hen aan met:
„Saxones, qui ultra Albiam et Wihmodis habitabantquot; (Ann. Max.
V. h. jaar 814, Mon. Germ. ss. XIH, 23), met: „ex his qui utras-
que ripas Albis fluminis incolebantquot; (Einhards Vita CaroU Mon.
Germ. ss. II, 447). De keizer zendt zijn troepen daartoe „in Wih-
modia et in Hostinghabi et in Rosogavi, ut iUam gentem foras
patriam transduceretquot; (Chron. Moissac. Mon. Germ. ss. I, 307).
Men wijst deze Saksen woonplaatsen aan o.a. in Brabant en
Vlaanderen, streken, die te dicht bij onze Saksische gebieden Ug-
gen om te veronderstellen, dat de Saksen binnen onze tegenwoor-
dige landsgrenzen meegestreden hebben met hun stamgenoten
aan de Elbe

Omstreeks 800 is het gehele noorden van ons land een gedeelte
geworden van het Frankische rijk. Aan het eind der 8e eeuw
schijnt de grens tussen Franken en Saksen in de buurt van Deven-
ter gelegen te hebben, immers Lebuïnus (f 778) ging het Christen-
dom verkondigen „in confinio Francorum etque Saxonum, secus
fluvium Islaquot;3), en deze evangelieprediker stichtte eerst een

') Volgens Schütte (Our forefathers. Vol. II,p. 214), zou het Middeleeuwse Hama-
land slechts het zuidelijk gedeelte van het oude Chamavenland omvat hebben. Tegen
de verovering van Twente in deze tijd pas bestaat bezwaar.

P. J. Blok: Gesch. v. h. Nederl. volk, Ie dl., blz. 64.

2) Sloet: Oorkondenboek, no. 8. M. J. A. Moltzer: De oudste levensbeschrijving van
Lebuïnus (Ned. Arch. v. Kerkgesch. Nieuwe serie 6e dl.).

kerkje te Wilp, daarna een „in litore Orientale ejusdem fluminis in
loco cujus vocabulum est Daventrumquot; Zijn hoorders worden
Saksen genoemd. De grens van het gebied, dat door Franken
en dat door Saksen bewoond werd, behoeft niet noord-zuid gelopen
te hebben.

Zolang het bisdom Utrecht heeft bestaan, hebben Drente
en Twente tot deze diocees behoort, immers anders had het
voor de hand gelegen, dat deze streken, die niet verschillen
van het aangrenzende Westfalen, bij de vorming van het bisdom
Munster (tussen 802-805) daaronder waren ingedeeld. Wel kwam
een gedeelte van oostelij k Gelderland, ongeveer van de Oude IJsel af
tot de tegenwoordige grens van Overijsel, dat in 843 ook niet tot
het erfdeel van Lotharius behoorde, aan het nieuwe bisdom, even-
als de gouwen tussen Lauwers en Eems, die vanwege Liudgers
zendingsarbeid in deze streken onder Munster werden ge-
bracht.

Samenvatting. De Friezen, die aan het begin van dit tijdvak
ongeveer van de middelste Rijnmond zeker tot de Lauwers, mis-
schien tot de Eems woonden, hebben in de volgende eeuwen hun
gebied naar het oosten en westen uitgebreid. Naar het westen tot
het vasteland van Brabant en Vlaanderen toe. In het midden van
ons land heeft de grens tussen Friezen en Franken in de buurt van
Utrecht gelegen. De expansie der Friezen is te verklaren uit het
opnemen van nieuwe bevolkingselementen in de Friese stam.
Waarschijnlijk zijn daaronder Chauken geweest, zeker Saksen.

De Saksen, die ± 400 al in SaUand werden aangetroffen, zijn
verder naar het westen gegaan. Sporen van hun verblijf vindt men
tot in HoUand toe. In deze tijd of iets later schijnen zij tot aan de
Rijn gewoond te hebben.

Het koninkrijk der Friezen heeft een tij dperk van macht gekend,
doch de Friese macht heeft het onderspit moeten delven voor de
Frankische: ± 750 zijn de Friezen onderworpen. De Friezen
werden in hun strijd tegen de Franken gesteund door de Saksen,
die zich nog dertig jaar langer bleven verzetten, tenminste in
ons land. ± 800 behoorde geheel ons land tot het Frankische rijk.

') In het oudste leven van Lebuïnus wordt de naam Deventer niet genoemd, wel
in dat van Altfrid. Bij Lebuïnus heet het, nadat de stichting van de kerk te Wilp
vermeld is: „postea ecclesiam et mansionem inorientaliripapraeterfluentisfluminis
Yslequot;.

C. DE TOESTAND IN HET NOORDEN VAN ONS LAND NA 800

Wereldlijke indeling. De verdelingsverdragen van de 9e
eeuw hebben de pas samengevoegde delen niet meer uiteen doen
vaUen. In 843 krijgt Lotharius onder meer het gehele noorden van
ons land met uitzondering van Westerwolde en het gedeelte van
de Achterhoek van de Oude IJsel tot ongeveer de tegenwoordige
grens van Overijsel; In 855 komt dit in het bezit van Lotharius II;
in 870 vallen „de Fresia duas partes de regno quod Lotharius
habuitquot; aan Oost-Francië ten deel, maar in 879 wordt geheel
Lotharike een deel van dit rijk. Het heeft, behalve in de periode
911 -925 eeuwen bij Oost-Francië gehoord

Gouwindeling. Van Karei de Grote is bekend, dat hij zijn
Frankisch rijk in gouwen heeft ingedeeld. Bij deze indeUng zijn
meestal toen reeds bekende grenzen gehandhaafd. Volgens S. Mul-
ler Hzn. corresponderen de grenzen van de latere dekanaten in
hoofdzaak met die van de oude gouwen of graafschappen Al-
leen door deze na te gaan kan men komen tot vaststelling van de

vroegere gouwgrenzen.

Daar Groningen benoorden de stad en Friesland tot de Tjonger
buiten ons onderzoek vallen, worden de gouwen, die daar gelegen

hebben, niet besproken.

Tussen het uiteinde van de Hondsrug en de Eemsmond strekte
zich Fivelgo uit, dat reeds ± 840 in het leven van Liudger genoemd
wordt, ten zuidoosten hiervan Westerwolde.

Dit is waarschijnlijk geen afzonderiijke gouw geweest, maar
heeft deel uitgemaakt van de aan de Eems gelegen gouw Agro-
tingo, die Saksisch wordt geheten. Daar de nodige gegevens om-
trent'de kerkelijke indeling van dit gebied ontbreken, zijn de gren-
zen er van niet nauwkeurig te bepalen

Westelijk hiervan lag het reeds in 820 op de goederenlijst van
Fulda voorkomende Threant De grenzen komen met die van
het tegenwoordige Drente overeen, alleen grensde in het westen
Threant aan Oostergo. Deze gouw omvatte eveneens de in 944 ge-
noemde pagus Forestensis. Ook het noordelijk deel van de Honds-
rug, waarop in de Xle eeuw al de stad Groningen lag, behoorde

A. A. Beekman: Geschiedk. AÜas v. Ned.: De Frankische tijd door P. J. Blok.
») S. Muller Hzn.: De kerkelijke indeling omstreeks 15501. Het Bisdom Utrecht,

Beekman: Gesch. Atl. v. Ned.: De Frankische tijd door P. J. Blok, blz. 10.
») Oorkondenboek van Gron. en Drenthe, no. 3.

tot Thrente tenminste stellig Drents is geweest Threntawolda,
het gebied der latere gemeenten Noordlaren en Haren (en waar-
schijnlijk ook Peize en Eelde) In het zuiden werd deze gouw
begrensd door het in 797 en 799 genoemde (North) Twianti
waarvan de Vecht de oostgrens, de Regge de westgrens vormde.
Aan de zuidgrens lag Hamaland.

Salon strekte zich uit van Regge tot IJsel, Deventer lag er niet
in. In het westen ging Salon tot de zee. Tussen Salon en de be-
nedenloop van de Kuinder lag de kleine gouw Fulnaho.

Hamaland, ten zuiden van Twente en Salland, reikte oost-
waarts ongeveer tot onze tegenwoordige landgrenzen, in het zui-
den grensde Hamaland aan Hattuaria. Maar of deze gouw bijna
geheel, op Eerbeek, Leuvenum en Empe na, aan de rechteroever
van de IJsel lag, is niet zeker. Immers worden bij de verdelings-
verdragen van 837 en 839 alle streken ten noorden van Batua en
Hattuaria langs de Friese en Saksische grens gelegen als Hamar-
of Hammeland samengevat .

In het testament van een zekere Folckert van 7 en 10 Nov. 855,
waarin hij goederen schenkt aan het klooster Werden wordt ge-
sproken van zijn goederen gelegen „in pago Hamulande in comi-
tatu Wigmanni, nee non in Batuwe in comitatu Ansfridiquot; en die
in Friesland. Dan volgt de beschrijving der goederen „in pago
Feluaquot;, daarop die in Flethetti en Batua. Vervolgens worden de
Friese goederen opgesomd. De Felua en Flethetti waren dus waar-
schijnlijk delen van Hamaland®). Hamaland wordt een Franki-
sche gouw genoemd, omdat de naam afkomstig is van de Chama-
ven en ook omdat in de bovengenoemde oorkonde van 855 vol-
gens Salische en Ripuarische wetten wordt gehandeld. Maar kan
de naam niet behouden zijn, toen in deze streek de Saksers
de baas gingen spelen, en wat het tweede argument betreft,
kan hier de woonplaats van de bezitter niet van invloed zijn
geweest? ') In de litteraire overlevering wordt er gesproken

') Oorkondenboek van Gron. en Drente, no. 12.
') W. de Vries, Nom. Geogr. Neerl. VIII, blz. 23.

Beekman: Gesch. Atl. v. Ned. De Frankische tijd door P. J. Blok, blz. 12.
F. Schröder: Die Franken u. ihr Recht. Zeitschrift Sav. St. f. Rechtsgesch. Iler
Band Germ. Abth. (1881) S. 48.

'l Sloet: Oorkondenboek v. Gelder en Zutfen, no. 103.

Reeds van Spaen (Inl. tot de Hist. v. Gelderl. Dl. IV,blz. 134) was deze mening
toegedaan.

J. H. Holwerda: Saksische burchten in Ned. (Oudh. med. uit's Rijks Museum
V. Oudheden. Nieuwe Reeks I^).

van een Saksisch Hameland of van Saksische mannen en vrou-
wen uit Hameland. De studie der archaeologie heeft aan het licht
gebracht, dat Saksen op de Veluwe en nog verder westelijk heb-
ben gewoond 1). Deze Veluwe wordt wel de „plaga Saxoncaquot;
genoemd. Tal van plaatsnamen uit streken, waarvan het vast-
staat, dat ze eens door Saksen bewoond zijn geweest, komen ook
in deze buurt voor: Soest, Laren.

± 968 heeft een andere graaf Wigman van Hameland aan de
door hem pas opgerichte abdij te Hoog-Elten verschiUende goe-
deren geschonken. Immers keizer Otto I, als leenheer, keurt deze
schenkingen in 968 goed: „quicquididemWigmannuscomesbene-
ficii, nos vero praedii in territorio Urck in pago Salo, habere visi
sumus, in quibus cumque rebus fuisset (Daarna volgt een op-
somming van deze zaken.)----ac quicquid prenominatus comes

in comitatu Nerdinclant beneficii nos vero predii, ad eam diem
habuimus, quicquid item in comitatu Hamaland rerum fuit aut
prediorum aut ad fiscum pertinentium

De keizer staat dus ook zijn rechten op Urk en Nardincland
aan genoemde abdij af. Uit de opsomming van de afgestane be-
zittingen en rechten blijkt, dat beide geen kerkelijk leen, maar
wereldlijk goed van Elten werden »).

Echter had de abdij Urk niet in zijn geheel gekregen; in 966
beschikte dezelfde keizer over „cujusdam insulae meditatem in
Almere, que Urck vocaturquot; Deze helft was aan het Keulse
klooster St. Pantaleon ten deel gevaUen. Urk schijnt toen nog het
verdelen waard geweest te zijn. Ook was het reeds toen een eiland.
In 1660 is het met noordelijk Schokland aan HoUand gekomen,
zuidelijk Schokland behoorde aan Overijsel

De Zuiderzee had in die tijd al een grote uitgestrektheid en het
is niet juist te beweren, dat de Veluwe door „een tak der rivierquot;
van Friesland was gescheiden «). Reeds de klassieke schrijvers
spreken van „immensos lacusquot; (Tac. Germ. 34) of van een „in-
gens lacusquot; (Mela 11, 2) bij de noordelijke Rijnmond. Talrijke
plaatsen zijn er in de litteratuur te vinden, waaruit blijkt, dat de

zuidelijke kom van de Zuiderzee reeds in de vroege M. E. onge-
veer zijn tegenwoordige vorm had. Ook pleit voor het langdurig
bestaan van deze, dat de laag nieuwere zeeklei op de bodem een
dikte heeft van meer dan één meter.

Dat Nerdinclant betekent het gebied, dat tot Naarden behoort
staat wel vast. Naarden zelf wordt al in 983 vermeld Over dé
grenzen van dit Nerdanclant heeft herhaaldelijk verschil van
menmg bestaan, een bewijs, dat ze niet duidelijk omschreven wa-

JTk rnbsp;^^^ westgrens dicht bij de Vecht

lag dat bl] Loenen deze rivier de grens vormde; in het zuiden en
oosten grensde Nerdinclant aan Flehite i). Muiden behoorde niet
aan Elten; m 953 heeft keizer Otto I de goederen, die hij bij A-
muthon bezat met de tol aan St. Maarten te Utrecht geschonken
Aan drie zijden, in het oosten, zuiden en westen, was Nerdinclant
omgeven door hoge veengronden In de He en 15e eeuw ging
men tot het afgraven van dit veen over. Toen begonnen de grens-
geschillen. Eerst in 1343 werd de grens tussen Gooiland — deze
naam kwam langzamerhand voor Nerdinclant in gebruik —en
Loosdrecht definitief vastgesteld 3). Tot Gooiland werden vanouds
gerekend de dorpen: Laren, Huizen, Bussum, Blaricum en Hil-
versum. Zeker oude plaatsen, wat ook blijkt uit de namen. Die
van de dorpen er om heen zijn doorzichtiger: Maartensdijk, Loos-
drecht, Kortenhoef, Eemnes. 's-Gravenland is van jongere da-
tum^).

De oostgrens van Nardinclant was waarschijnlijk in vroeger tijd
de Eem. Contact van de in deze buurt gelegen plaatsen met de
abdij van Elten heeft echter eveneens bestaan. De twisten tussen
Utrecht en Holland over de grensregeling getuigen ervan. In 1280
heeft de abdis van Elten het wereldlijk bezit van Nardinclant
voor 200 ponden verkocht aan Floris V, waarschijnlijk, omdat het
behoud van dit bezit haar moeilijk viel vanwege de intrigues van
Gijsbrecht IV van Aemstel, die verschiUende leengoederen van de
abdij had weten te verwerven. In 1285 werden de kwesties met
Aemstel geregeld; Aemstel moest van zijn aanspraken afzien.

L. Ph.v.d. Bergh :Hdb.d. Middelned. Geogr. 2e druk, 1873 blz 194

) Hortensius-Perk: Over de opkomst en ondergang v. Naarden, blz 275

f^^nbsp;Nardinclant en de meningen daaromtrent bii vpr

schdlende schr,vers: J. H. Sebus: De erfgooiers en hun gemeenscrpSk Lquot;t',

lani Tegenwoordige Staat der Vereen. Ned. VlIIe deel (1750) wordt ^-Graven-

Muiden en Muij derpoort worden in deze zoen lenen genoemd van
de bisschop „en den gestichte van Utrechtquot; i). Documenten uit
het tijdvak ± 1000-1280 omtrent Nardinclant zijn ons niet over-
geleverd.

In de 14e eeuw werd van Hollandse zijde beweerd, dat Eenmes,
Baarn en een gedeelte van Soest met de Vuurse tot Gooiland be-
hoorden. We horen van een geschil over een stuk grond gelegen
noordoostwaarts van de Soesterkapel tot de Eem. Op deze streek
maakte Holland aanspraak. Indien het zijn zin gekregen had, was
een gedeelte van Soest en Baarn met geheel Eemnes aan dit ge-
west gekomen. Het hoofdargument waren de tinsen, die velen in
deze buurt moesten opbrengen, na 1280 aan Holland, voor die tijd
aan Elten. De twisten liepen zo hoog, dat geheel Eemnes zich in
1345 afscheidde van het Sticht en zich als Oost-Holland bij het
Gooi voegde. Eemnes werd spoedig tot reden gebracht. Wel werd
in 1356 de grens tussen Gooiland en Eemnes vastgesteld, maar de
grensgeschillen duurden voort tot in de 16e eeuw toe

In 1345 hebben de Eemnessers zich niet alleen van het Sticht
afgescheiden, maar ook van Eembrugge. Deze afscheiding bleef
bestaan; in 1352 volgde die op kerkelijk terrein. Een tijdlang was
Eembrugge hier het centrale punt, maar in de 14e en 15e eeuw, de
tijd van het afgraven van het veen, kwamen de Eemnessen op;
Eembrugge ging achteruit.

Vervolgen we eerst de geschiedenis van Hameland. De begifti-
ging van de abdij te Elten werd de aanleiding tot strijd onder de
dochters van Graaf Wichman. De wettigheid van de schenkingen
aan Elten gedaan werd betwist door Adela en haar tweede echt-
genoot, graaf Balderik. Lutgardis, haar zuster, die abdis van Elten
was geworden, hield vast aan de beschikkingen, die door haar
vader waren gemaakt.

In dezelfde streek wordt genoemd de pagus Felua, het eerst in
793 of 794, waarschijnlijk een onderdeel van Hameland. Een paar
maal wordt er gesproken van de Northgouwe, die om Hatheim
(Hattum) lag (b.v.in 891). Waarschijnlijk is dit gedeelte een tijd-

») Het Necrologium en het Tijnsboek v. h. Adellijk Jufferenstift te Elten met de
gesch. der Abdij door N. C. Kist in Nieuw. Arch. voor Kerkel. Gesch. v. Nederl. Ile
dl., blz. 35-39. Men ziet in de manier, waarop de overdracht plaats vond, ook in de
betahng van de 200 ponden, een bewijs, dat het hier het dominium, de vaste eigendom
van Nardinclant gold.

quot;) Hortensius-Perk: Over de opk. e. d. Onderg. v. Naarden, Bijv. I, blz. 238.

lang tamelijk zelfstandig geweest. Een ondergouw van Hameland
was ook Leomerike.

Naast Felua wordt in de oorkonden van 855 Flethetti genoemd.
Dit Flethetti, ook Flehite genaamd, lag, naar men meent, aan de
westkant van de Veluwe tussen het Almeri en de Rijn . Flehite
heet een Saksische gouw 2). Felua en Flehite grensden in het zui-
den aan Batua.

Arent van Buchels uitgave van „De Episcopis Ultrajectinisquot;
van Beka en Heda (van 1643) bevat een eigenaardige kaart, die
ons een streek Amelant toont») bestaande uit een smalle strook
ten oosten van de IJsel, waarin Deventer en ook juist nog Zutfen
gelegen is, en een groot stuk ten westen van deze rivier, dat zich
uitstrekt tot vlak bij Ermelo en Hune (Huinen).

Men mag veronderstellen, dat dit Amelant staat voor een ouder
Hamelant ®). Amelant wordt ten zuiden begrensd door de Velou, ten
westen door de Valou, samen zich uitstrekkend van de Rijn tot de
Zuiderzee. Meer westelijk Ugt daarna Flaechite om een rivier, die
de Rijn met dezelfde zee verbindt. Even ten westen van dit water
tot even ten oosten van de Vecht ligt aan de Zuiderzee Nardingc-
lant, dat in het zuiden evenwel tot voorbij Lona (Loenen?) reikt.

Uit het voorgaande blijkt, dat het wel mogelijk is, dat Hameland
zich eenmaal heeft uitgestrekt tot de Vecht en het Gooi toe en
zuidelijk tot de Rijn.

In het tweemaal vermelde gebied Niftarlake lagen Trecht,
Amuda (Muiden) en Fehtna (Vechten).

Graafschappen. Uit de 10e eeuw is een graaf Everhard be-
kend, die het bestuur in Drente en een deel van de Veluwe in
handen had «). De hiervoor gemelde graaf Wichman van Hame-
land, de stichter van het stift te Elten, was niet alleen graaf in
Hameland, maar hij had verschiUende graafschappen in zijn hand
weten te verenigen, zodat hij heerste over de gouwen ten zuiden en
oosten van het Almeri, van Naarden tot de Lauwers en de Eems.
De oostelijke grens van zijn gebied lag ongeveer bij de oostgrens
van Gelderland, Overijsel 6n Drente Zijn schoonzoon Balderik

') Beekmans: Geschk. Atlas. De Frankische gouwen, blz. 15.

') In de registers van Fulda. Dit is de enige plaats, waarin over de landaard van de
bewoners dezer gouw gesproken wordt. (J. H. Holwerda. Oudhk. Meded. uit 's Riiks-
mus. V. Oudh. Nieuwe reeks I, 2).

') Van der Aa: Aardrijkskundig Woordenboek, Deel I, blz. 139 geeft Amelande
naast Hameland op.

Sloet: Oorkondenboek no. 87 en 95.
•) P. J. Blok: Gesch. v. h. Ned. Volk, dl. I, blz. 100.

Hol, Tegenstellingnbsp;3

is in 1006 graaf in Drente. Na de val van Balderik en Adela (1018)
zijn waarschijnlijk de gouwen tussen Lauwers en Eems, benevens
Twente en ook Salland, rechtstreeks aan de hertogen van Neder-
Lotharingen gekomen: de Lotharingse hertogen oefenen er in het
midden van de 1 le eeuw grafelijke rechten uit. De graven van
Zutfen schijnen een ander deel van Balderiks goederen verkregen
te hebben. Zij worden in het begin van de 1 le eeuw voor het eerst
genoemd.

Uitbreiding v. h. wereldlijk gezag v. d. bss. van Utrecht.

Langzamerhand is een groot gedeelte van graaf Wichmans gebied
aan de bisschoppelijke stoel van Utrecht vervallen. In 944 had de
Utrechtse bisschop reeds het jachtrecht verkregen in de „pagus
Forestensisquot;. Deze pagus forestensis was Drente en tot dit gebied
heeft ook Stellingwerf behoord. Verder westelijk heeft de wereld-
lijke macht van de bss. zich niet uitgestrekt, anders had deze de
stichting van dochterkerken over de Tjonger van uit het land van
Vollenhove wel toegestaan .

Reeds in 970 schenkt graaf Baldericus, in 971 bisschop Balderi-
cus geworden, Oldenzaal aan het Sticht. In 1024 verwerft bisschop
Adelbold een graafschap in Drente gelegen «). In 1040 komt de
„viUa Cruoningaquot; aan de bisschop in 1042 de streek om Vollen-
hove, in 1046 Deventer met een aan beide zijden van de IJsel lig-
gend graafschap. In hetzelfde jaar krijgt Utrecht Drente voorgoed.
Eveneens is Friesland aan het Sticht geschonken: in 1077 het
graafschap Stavoren, in 1086 Ooster- en Westergo, maar van deze
schenkingen is in de practijk niets terecht gekomen. In hetzelfde
jaar heeft de bisschop ook Salland verkregen. De Veluwe heeft
eveneens aan de stoel van Utrecht behoord. Utrecht heeft het in
leen gegeven aan Brabant en dit heeft het weer als achterleen afge-
staan aan de graaf van Gelre ®). Toen de hertog van Brabant de
leenhulde over de Veluwe (in 1311) verzuimde, kreeg de graaf van
Gelre deze streek rechtstreeks in leen ¹).

Langzamerhand is de bisschop in het bezit gekomen van geheel
Twente; de wijze van verwerving verschilt van plaats tot plaats.
Over de schenking van Oldenzaal in 970 is reeds gesproken. Deze

werd de aanleiding tot strijd in Twente, waarbij de graven van
Goor de leiders waren van de oppositie. Eerst in 1248 heeft Olden-
zaal zich voorgoed onderworpen; de graaf van Goor werd toen
vervallen verklaard van zijn lenen, en zijn bezittingen kwamen
aan het Sticht. In 1331 kocht de toenmahge kerkvorst de heerlijke
rechten, die de graaf van Solms in Enschede bezat; ± 1440 ver-
kreeg Utrecht Enschede geheel. Eveneens zijn in 1331 de heerlijk-
heden Diepenheim en Dalen, op de grens van Bentheim, aan
Utrecht gekomen. Pas een eeuw later verwierf het de heerlijkheid
Blankenberg, waarin Haaksbergen lag. In 1427 kocht bisschop
Rudolf van Diepholt van Reinold van de Boer het dorp Haaks-
bergen met het slot Blankenberg, maar eerst in 1452 viel de hele
heerlijkheid in 's bisschops handen.

In 1367 verklaart de bezitter van Almelo, dat hij zich op zekere
punten aan de bisschop van Utrecht onderwerpt, in 1394 wordt
deze belofte herhaald, mogelijk omdat er niet aan voldaan was i).

Het wereldlijk gezag van Utrecht was in de latere M.E. in
Drente en Overijsel zéér beperkt. In Drente was bet grotendeels in
handen van de burggraven van Groningen en Koevorden In
Overijsel bekommerden de drie steden: Deventer, Zwolle en Kam-
pen zich bijna niet om de bisschop; de burggraven van Goor en
Dalen en de Heren van Almelo waren zo goed als onafhankelijk

In de 14e eeuw hebben de bisschoppen ook moeite gedaan om hun
wereldlijk gezag in Stellingwerf erkend te krijgen; de strijd begint
onder bisschop Guido (i 1310), maar levert dan nog geen resul-
taat op. Als in de dertiger en veertiger jaren van deze eeuw graaf
Reinald van Gelre het Oversticht in pand heeft, doet ook hij
moeite om in deze streek zijn gezag te doen gelden en bisschop
Jan van Arkel gaat, nadat het Oversticht weer gelost is, daarmee
voort. Hij onderneemt in 1355 en 1362 expedities tot dat doel, die
echter geen succes hebben. Maar ook van een andere kant wordt
er het oog op geslagen: de HoUandse graaf Albrecht tracht Stel-
lingwerf in zijn macht te krijgen en zijn zoon WiUem van Ooster-
vant wordt er in 1399 gehuldigd.

Nadat Frederik van Blankenheim de heerlijkheid Kuinder had
gekocht (1407), doet hij weer een poging in het bezit te komen van

de streek tussen Linde en Tjonger. Urk en Emmeloord weerden aan
de nakomelingen van de heren van Kuinder in leen gegeven. De
krijgstocht van 1413 mislukt eveneens en daarna schijnen de bis-
schoppen afgezien te hebben van Stellingv^^erf i).

Tot de oudste bezittingen van de graven van Zutfen behoorden
o.a. de hoven te Zutfen en Lochem. Geesteren, Nede en Eibergen
waren een deel van de heerlijkheid Borculo; de graafschapsrech-
ten over deze parochies benevens over Groenlo werden in 1248
aan de graaf van Gelder afgestaan In 1348 erkende de heer van
Dorth de hertog van Gelder als heer.

Kerkelijke indeling. In dekanaten. Kerkelijk hoorde de hele
streek, die wij beschouwen, behalve FiveUngo, het Oldambt en
Westerwolde, tot het bisdom Utrecht

De dekanaten BeUingwolde met de parochies Westerlee, Win-
schoten, Beerta, Blijham en BeUingwolde, en Westerwolde met de
kerkelijke gemeenten: Frieschelo, Wedde, Onstwedde, Vlagt-
wedde en SeUingen maakten, als bezittingen van het klooster
Corvey, een gedeelte van de diocees Osnabrück uit. Het overige
gedeelte van de Ommelanden stond onder Munster.

Geheel^ Drente met SteUingwerf en de stad Groningen met het
Gorecht 'e.n Selwerd reikend tot het Zulter meer bij Midwolde,
vormde het dekanaat Drente. Ook het latere kwartier Vollenhove
met de parochies aan de linkerkant van de Reest behoorde daar-
toe. In het begin der 16e eeuw zijn SteUingwerf, Steenwijk en Vol-
lenhove tot een afzonderlijk kerkelijk district gemaakt. Deze split-
sing schijnt echter niet voUedig te zijn geweest. In de 16e eeuw wist
men niet precies meer, waar de grens lag tussen het decanaat
Drente, dat onder de proost van St. Marie stond, en het decanaat
Oostergo, dat onder Oud-Munster ressorteerde. Schoterland be-
hoorde toen tot Oostergo, maar misschien Uep in vroeger eeuwen
de grens hier anders.

Het dekanaat Twente stond onder de proost van Oldenzaal.
Ook de Neder-graafschap Bentheim hoorde er toe. Holten was een
deel van Twente. De zuidelijkste parochies waren Holten, Markelo,
Diepenheim, Delden en Haaksbergen. Markvelde stond als onder-

deel van Neede onder Munster. Ook Gelselaar en Geesteren, even-
als Borculo.

Salland ressorteerde met het tot Utrecht behorende deel van de
graafschap Zutfen onder de proost van Deventer. Tot het archi-
diakonaatschap Deventer i) werden ten westen van de IJsel ge-
rekend: Wilp, Twello, Terwolde, Nijbroek en Welsum. Dit archi-
diakonaatschap strekte zich van Baer tot de mond van de IJsel
uit.

De Veluwe met enkele Betuwse gemeenten en met Rhenen
(waaronder Venendaal en Renswoude) moest gehoorzamen aan de
proost van St. Pieter.

De parochie Leusden, waarvan gedeelten hierna ter sprake
komen, maakte het noordelijkste deel van het dekanaat Goylandia
uit. Geheel Nerdinclant met Diemen, Muiden, Muiderberg en
Weesp was een deel van het dekanaat Juxta Vechtam, dat tot het
ambtsgebied van de proost van Oud-Munster behoorde.

Indeling in parochies. Daar de parochies in vroeger eeuwen
een zekere eenheid vormden, is het van belang na te gaan,
welke kerkelijke gemeenten aan noord- en zuidgrens lagen, of er
verband bekend is tussen de kerken en kapellen van verschiUende
dorpen en buurten, wanneer een bepaalde kerkelijke gemeente is
ontstaan en ook soms, wanneer zij is opgeheven. De kerspel-inde-
ling heet in de 9e eeuw tot stand te zijn gekomen 2), zij geeft dus
zeer waarschijnlijk de toestand van die tijd weer.

Over de grenzen van de straks genoemde Osnabrückse paro-
chies verkeert men in het onzekere

De Groninger Grotekerk was de moederkerk van alle kerken in
het Gorecht. In Groningen had men behalve deze, sinds het eerste
kwart der 13e eeuw, de parochie van de Akerk, die echter na de
Hervorming weer met de Grotekerkparochie is verenigd. Paro-
chies in het Gorecht en Noord-Drente waren Haren, Noordlaren,
Eelde, Peize, Roderwolde, Roden, Norg, met een kapel te Veen-
huizen, Vries, Zuidlaren, Gieten en Gasselte. Noordlaren is na de
Hervorming tot 1644 verenigd geweest met Haren, Gasselte tot
1611 met Gieten. Van Anlo, waartoe de marken Anlo, Annen,
Eext, Anderen, Gasteren en Schipborg behoorden, heeft zich in

1840 Annerveen (met Eexterveen) als nieuwe kerkelijke gemeente

afgescheiden en in 1842 Eext (met Anderen en Zandvoort). In
1679 is de nieuwe gemeente Gasselternijeveen, een gedeelte van
Gasselte omvattend, gevormd i).

Assen stond tot 1616 onder Rolde, Smilde (later Hijkersmilde
genoemd) met Kloosterveen tot 1788, GroUo (met Schoonlo) tot
1852. In 1861 is de gemeente Bovensmilde van Hijkersmilde afge-
scheiden. De parochie Borger omvatte de marken Borger, Buinen,
Drouwen,Ees en Westdorp. In 1854 is de nieuwe gemeente Nieuw-
Buinen met Buinerveen en Nieuw-Drouwen ontstaan.

Op kerkelijk gebied bestond er een band tussen de diluviale
oosthoek van Friesland met het noorden van Overijsel en Zuid-
west-Drente. Het geestelijk centrum van deze streek was in de
oudste tijd Ruinen. In de tweede helft der 12e eeuw behoorde de
kerk van Steenwij k aan de abdij te Ruinen In 1296 werd in de
parochiekerk te Steenwijk het St. Clemenskapittel opgericht,
waaraan behoorden de kerken van Meppel. Colderveen, Havelte,
Steenwijkerwold, VoUenhove en Scharwoude (na de Hervorming
bij Oldemark gekomen) Appelsga (tot 1839 toe) en Fochtelo
zijn sedert de Hervorming gecombineerd geweest met Oostwolde;
Elslo, Langendike en Mackinga hebben sinds die tijd samen een
kerkelijke gemeente gevormd. De kerk van Kuinder behoorde aan
het klooster St. Odulf te Stavoren.

Ens en Emmeloort, de dorpen op Schokland, hadden oorspron-
kelijk ieder een kapel, die eveneens onder genoemde abdij stond.
In 1383 wist de bisschop Emmeloort weer in handen te krijgen,
Ens behoorde in de 16e eeuw aan het kapittel van Deventer. Beide
plaatsen zijn na de Hervorming tot een kerkelijke gemeente ver-
enigd, die in 1858 is opgeheven.

Op Urk was in de 13e en het begin van de 14e eeuw een kapel,
die eveneens een bezitting was van het Stavorense klooster. Urk
schijnt in de 16e eeuw weer in handen geweest te zijn van de
bisschop van Utrecht.

De kerken van Laren. Blaricum, Hilversum. Naarden en Huizen
waren bezittingen van het stift te Elten. ook die van Die Zijp

(Nieuw-Loosdrecht). Die van Laren en Huizen (tot 1409 een kapel
van Naarden) schijnen reeds bestaan te hebben in de tijd, dat
Elten deze streek kreeg, immers hadden zij niet, zoals de andere,
dezelfde beschermheilige als Elten zelf. Blaricum is na de Hervor-
ming tot 1605 met Huizen verenigd geweest. Hilversum heeft zich
in 1416 van Laren afgescheiden. Het was na de Hervorming tot
1605 met Laren één gemeente, in 1658 is uit een gedeelte van Hil-
versum de kerkelijke gemeente 's-Gravenland gevormd, eerst in
1870 is Bussum zelfstandig geworden. De kerken van 't Anke-
veen, Ter Horst, ook Nederhorst of den Bergh genoemd, waren
dochters van Naarden. Verdere dochterkerken van Naarden be-
stonden er niet in het dekanaat Juxta Vechtam.

In 1352 werd Eemnes buitendijks, in 1439 Eemnes binnendijks i)
een zelfstandige parochie. Beide waren een deel geweest van Eem-
brugge en beide bleven evenals Eembrugge bezittingen van de St.
Paulus abdij, eerst te Hohorst bij Amersfoort, daarna te Utrecht
gevestigd. Na de Hervorming is Eembrugge met Baarn verenigd.
Ook het kerspel Leusden, dat ± 1000 al bestond, behoorde aan
dat klooster. Dochterkerken van Leusden waren die van Baarn,
Soest, Eembrugge, Hoevelaken en Scherpenzeel. In 1650 heeft de
Vuurse zich losgemaakt van Baarn, in 1859 is uit gedeelten van
Soest en Zeist de nieuwe gemeente Soesterberg gevormd. Even-
eens behoorde Hoogland onder Leusden, maar de boeren van
Hoogland gingen niet in Leusden, doch in Amersfoort ter kerk,
immers de afkondiging van hun polderzaken had plaats buiten de
St. Joriskerk te Amersfoort Te Koelhorst stond een kapel, die
in 1838 de kerk is geworden van de nieuwe gemeente Hoogland.
Waartoe de kerk van Bunschoten behoord heeft, is niet bekend.

Die van Nijkerk was evenals die van Barneveld en Voorthuizen
een dochterkerk van die van Putten. De twee laatste stonden in
1183 nog onder Putten die van Nijkerk is in het laatst der 14e
eeuw gesticht ¹).

Putten werd evenals Nerdinclant in 986 door graaf Wichman
van Hameland aan Elten geschonken; echter is deze plaats niet in

zijn geheel aan Elten verbleven. In later tijd behoorde de helft
van de hof te Putten aan Elten, de andere helft aan de abdij
Abdinkhof te Paderborn. Bisschop Meinwerck, de zoon van Wich-
mans dochter Adela, had in 1031 de kerk van Putten met de kapel
te Voorthuizen aan genoemde abdij afgestaan „ex hereditate
parentum meorum sive acquisitione propriaquot;. Ook tienden uit
verschillende goederen in de omgeving, gelegen onder Voorthui-
zen, Putten, Nijkerk, Terschuur, enz. behoorden aan Elten. Even-
eens had de abdij in deze plaatsen veel bezittingen En wat
eigenaardig was: de tienden over sommige landerijen te Voorthui-
zen en Someren waren aan Elten en Paderborn gezamenlijk afge-
staan, daar men niet meer wist uit te maken, wat aan de ene stich-
ting en wat aan de andere behoorde. Ook was de abdis van Elten
richter „in het Puttense en Sprielre holt myt den abbet van Pader-
bornequot; Het is dus wel duidelijk, dat graaf Wichman van Hame-
land in deze hele streek eenmaal veel bezittingen heeft gehad
Er hebben dus betrekkingen bestaan tussen Elten en de streek ten
zuiden van de Zuiderzee, niet tussen Elten en het Gooi alleen,
maar ook tussen Elten en de plaatsen ten oosten van de Eem tot
midden op de Veluwe toe.

Elspeet was een dochterkerk van Ermelo en hoorde evenals
Ermelo aan de St. Paulus abdij. Onder Elspeet stond Uddel.

Kootwijk moet zich in de 16e eeuw van Garderen afgescheiden
hebben, na de Hervorming is het er tot 1607 weer mee verenigd
geweest. Stroe is een gedeelte van Garderen. De oostelijke helft
van de kerspelen Garderen en Kootwijk is in het midden der 18e
eeuw aan Apeldoorn gekomen.

Op de Oost-Veluwe was de kerk van Epe de moederkerk
van vele andere. Vaassen, in 1176 nog een kapel van Epe, was

in het jaar 1243 al een afzonderUjke parochie, in 1176 stond Oene
eveneens nog onder Epe, in 1238 echter niet meer, Heerde wist
zich in 1176 als parochie door Epe erkend te zien. Pas in 1876 is
Emst zelfstandig geworden.

De kerk van Wilp is in deze buurt de oudste i). Hij is natuurlijk
de moederkerk van de andere op de linker IJseloever. De helft
van Twello stond onder het kapittel van Deventer, waaraan de
kerk van Terwolde behoorde. Nijbroek heeft tot 1339 onder Ter-
wolde gestaan. Het is een betrekkelijk jonge plaats. Spreekt
Reinald H in 1328 nog over „dat aUnghe broeck und alle die wil-
dernissen, die wij voirtmeer dat Niebroeck geheyten willen heb-
benquot;, toch wordt er in 1342 getuigd, dat in het Niebroeck al een
geheel kerspel was ontstaan®). De parochie Terwolde omvatte
ook het zuidelijk deel van Welsum: Grapendaal. Echter niet vol-
ledig. Wel werden de Grapendaalse kinderen in de Terwoldse kerk
gedoopt en hadden de Grapendalers later medezeggenschap bij
het beroepen van de Terwoldse predikant, Grapendalers zaten
toen ook in de Terwoldse kerkeraad, maar de armen uit Grapen-
daal werden voor de ene helft door Terwolde, voor de andere door
Olst bedeeld lt;). Beneden-Welsum was een gedeelte van Olst. In
1830 heeft Welsum zich kerkelijk afgescheiden. Behalve de kapel
te Welsum stond die te Hengforden onder Olst.

Het ambtsgebied van de kerk van Wezepe, zelf een bezitting
van het kapittel van Deventer, omvatte stukken van verschiUen-
de scholtambten en marken, wat in de regel in SaUand niet het
geval was. MuUer acht Wezepe daarom een betrekkelijk jonge ge-
meente, die echter in 1303 al genoemd wordt. Heeten, dat in 1394
nog onder Raalte stond, heeft er een deel van uitgemaakt. In
later tijd moesten armen uit verschiUende aangrenzende marken
nog bedeeld worden te Wezepe, zo die van de hele Colmschater
mark Averlo. De geërfden van Averlo waren met die van Wezepe
na de Hervorming gerechtigd tot het aansteUen van een kerk-
meester, het beroepen van een predikant, enz. ®).

De Lebuïnuskerk van Deventer -— over haar stichting is reeds

gesproken — omvatte behalve het westelijk oude deel der stad, de
marken Tjoene, Borgele en Rande. In 1659 is een nieuwe kerke-
lijke gemeente Diepenveen gevormd, die het gebied van deze mar-
ken omvat. De streek, die verder tot de burgerlijke gemeente
Diepenveen behoort, de Gooier marke, waarin Wechele, Riele,
Weteringen, Essen, Ortele, Okkenbroek, Lettele en Linde liggen,
werd in 1843, behalve Wechele, van de kerkelijke gemeente
Deventer gescheiden. Het had voor de Hervorming deel uitge-
maakt van de Deventer Bergkerkparochie.

Bathmen, waaronder Dorth, was een bezitting van het kapittel
van Deventer, Lochem, sinds 1134, van dat van Zutfen. Onder de
parochie Lochem, die reeds bestond in de Karolingische tijd, hoor-
den Lochem en Laren. De kapel der Ewalden in Laren is in 1184
tot kerspelkerk verheven, ook in Oolde stond een kapel. In 1861 is
er een kerkelijke gemeente Barchem gesticht.

De kerk van Holten was een dochterkerk van die van Rijssen.
Deze laatste omvatte het gebied van de tegenwoordige burger-
lijke gemeenten Rijssen en Wierden (met uitzondering van de
parochie Wierden) en de marke Elzen en Elzenerbroek van de
burgerlijke gemeente Markelo. In 1707 is een nieuwe kerkelijke
gemeente Enter, waaronder Elzenerbroek, gevormd.

Als gedeelten van Markelo worden Herike en Stokkum ge-
noemd, in 1214 heeft Diepenheim zich afgescheiden. Marcvelde
behoorde, evenals tegenwoordig, tot de Munsterse parochie Neede.

Onder Delden ressorteerden Stad en Ambt Delden en tot in de
16e eeuw Hengelo. Als delen van deze parochie worden genoemd
de marken Woolde, Oele, Beckum, Bentelo enHengeveld«). Goor
heeft zich er tussen 1457 en 1484 van afgescheiden. Elzenerbroek
staat tegenwoordig onder Goor.

Buurse was tot 1870 een deel van de gemeente Haaksbergen.
Enschede omvatte Lonneker en Usselo (tot 1844), evenals Rutbeke,
Boekelo en Twikkelo. De kerk van Losser was een dochterkerk
van die van Oldenzaal, na de Hervorming maakte De Lutte er een
deel van uit. Onder de kerk van Oldenzaal, waarschijnlijk de
oudste in Twente, waar zij reeds in de 8e eeuw gesticht werd,
ressorteerde tot in de 16e eeuw ook Weerselo.

Burgerlijke indeling in de tijd der Republiek.

Het Oldambt, waarbij in 1478 Bellingwolde en het overgebleven

deel van Reiderland was gevoegd, is in de 15e eeuw aan de stad
Groningen gekomen en tot de Franse revolutie toe in het bezit van
die stad gebleven De grens van het Oldambt met Fivelingo Uep
tussen Termunten, Wagenborgen, Noordbroek, Zuidbroek (alle in
het Oldambt) en Oterdum, Siddeburen en Slochteren door. Het
gebied van Wedde en Westerwolde heeft de stad in 1619 verwor-
ven 2). Tot de onderhorigheden der Stad behoorden verder nog:
Go en Wold, het gericht van Selwerd met Paddepoel en de stads-
venen aan de grenzen van Drente

Het over de Tjonger gelegen gedeelte van Friesland vormde
twee grietenijen: SteUingwerf Oosteinde en SteUingwerf West-
einde, onderdelen van Zevenwolden

Drente was in de tijd der Republiek verdeeld in zes dingspelen.
Hiervan liggen het Noorderveld, het Rolderdingspel en Ooster-
moer in ons grensgebied. Hoofdplaatsen van deze dingspelen
waren: Anlo, Vries en Rolde. Ieder dingspel bestond uit enige
scholtambten. In ons gebied lagen: Rolde, Vries, Eelde, Norg,
Rhoden, Peize, Anlo met Gieten en Zuidlaren en Gasselte met
Borger

Aan de zuidgrens van Overijsel waren de drostambten SaUand
en Twente. Haaksbergen wordt, hoewel tot Twente behorend, een
afzonderlijk drostambt genoemd. Misschien een gevolg van het
feit. dat het pas ± 1450 in het bezit kwam van de bisschop van
Utrecht. SaUand was verdeeld in scholtambten, Twente in richter-
ambten. Aan de zuidgrens lagen, behalve Haaksbergen, de rich-
terambten: Enschede, Oldenzaal, Diepenheim, Delden, Kedingen,
waarin Rijssen, Elzen, Wierden, Enter, Goor en Markelo, verder
de scholtambten: Holten. Bathmen. Colmschate en Olst.

In het kwartier van de Veluwe, voor de 18e eeuw vaker dat van
Arnhem genoemd, onderscheidde men in de tijd van de Republiek,
naast de vijf stemmende steden (Arnhem, Harderwijk, Wagenin-
gen, Hattum en Elburg) de twee „groote Ampten des platten
Landesquot;, het landdrostambt van de Veluwe en het richterambt
van de Veluwezoom, en de vier kleine ambten (Oldenbroec,
Nieuwbroek, Hoevelaken en Scherpenzeel) ®).

') P. J. Blok: Het Oldambt in Oude Tijden. (Groninger Volksalmanak, 1890, blz. 44.

') F. G. Schuringa: Het dialect v. d. Veenkoloniën, blz. 5).

') J. G. C. Joosting: De oude indeling der provincie Groningen.(Groninger Volks-
almanak 1915, blz. 185).

• Tegenw. Staat v. alle volken XXVe deel. Friesland, blz. 532 en 592.

' Tegenw. Staat v. alle volken XXXIIIe deel: Drente, blz. 4 en 5.

Tegenw. Staat v. alle volken XlIIe deel: Gelderland, blz. 438.

Het landdrostambt van de Veluwe bestond uit tien schoutamb-
ten: Ede, Barneveld, Nijkerk, Putten, Ermelo, Doornspijk, Heer-
de, Epe, Apeldoorn en Voorst; Lunteren, Otterlo en Harskamp
hoorden tot Ede; Voorthuizen en Kootwijk, maar ook Elspeet en
Garderen tot Barneveld. Het scholtambt Nijkerk telde geen dor-
pen, ook de plaats Putten vormde alleen het scholtambt van die
naam. Ermelo en Doornspijk liggen ten noorden van ons grensge-
bied. Onder het scholtambt Heerde ressorteerden ook Veessen en
Vorchten, onder Epe Vaassen en Oene. Verschillende buurtschap-
pen waren een gedeelte van Epe o.a.: Gortel, Niersen en Tongeren.
Het scholtambt Apeldoorn reikte tot voorbij Beekbergen en Loe-
nen en eveneens tot Hoog-Soeren. Onder Voorst stonden: Wilp,
Twello en Terwolde.

Gooiland vormde in Holland, als later verworven gebied, een
afzonderlijk baljuwschap

Aardrijkskundige gesteldheid aan de noord - en zuidgrens.

De noordgrens. Dat moerassen van grote invloed zijn geweest
bij de grensvorming heeft Schuiling aangetoond

Op de oostgrens van Groningen en Drente lag het grote Bour-
tanger moeras met de voortzetting er van.

In het noordelijk deel daarvan reikten enkele zandruggen van-
uit de kleistreek in de veenstreek: het gebied van Onstwedde,
Vlachtwedde en Ter Apel, dat samen het landschap Westerwolde
vormde. Ten westen van deze ruggen lagen de venen van Oos-
termoer.

Veel communicatie kan er in vroeger eeuwen hier niet geweest
zijn, immers staat nog op de kaart van Pynacker van 1634 alleen
de Valtherdijk als weg aangegeven naar Westerwolde, op de kaart
in de Tegenwoordige Staat is nog geen weg door de venen ge-
tekend.

Het hoogveen ging in het noordoosten over in laagveen, dat
zich tot vlakbij de stad Groningen uitstrekte. Deze plaats was
ontstaan op de uitloper van de Hondsrug, die in het kleigebied
doordrong. Langs deze Hondsrug liep de enige weg naar het
noorden. Ten westen van Groningen begon het hoogveenmoeras,
dat Drente aan de westkant omsloot. De stad Groningen was

') R. Fruin; Staatsinstellingen in Nederland tot 1795, blz. 67.

R. Schuiling: De grenzen van Drente. (Tijdschrift v. Gesch., Land- en Volken-
kunde Xle Jrg., blz. 89—126).

3) Op de kaart in de Tegenw. Staat (XXXIIIe deel) staat behalve de Valtherdijk de
Weerdingerdijk, die echter niet doorloopt en een weg van Emmen naar Roswinkel.

door deze moerassen bijna geheel afgesloten van het zuiden. Het
uiterste noorden van het westelijk moeras werd gevormd door wat
men thans de „madelandenquot; van Roden, Eelde en Peize noemt,
een onherbergzaam oord . In de 16e eeuw was men reeds aan de
ontginning van de venen om het Leekster meer bezig, wat blijkt
uiteen grensgeschil van 1550.

In het zuiden was de veenlaag minder dik en daar was het over-
trekken minder bezwaarlijk. Op Pijnackers kaart staat door de
venen op de westgrens een weg getekend van Assen over Roon-
Leeke-Nijenoord naar Midwolde en verder een van het veenge-
bied van Smilde naar dat van Noordwolde, de z.g. „Vriesche
wegquot; 2). Bij Bakkeveen is wel een schans getekend, maar geen
weg, hoewel de strook veen erg smal is en de schans op een weg
wijst. Ook lag er een schans bij Appelsga Dit westelijk veenge-
bied zette zich voort tot de mond van de Kuinder. Langs Vollen-
hove liep een weg naar Stellingwerf.

De vervening van het Oostermoer is bijna uitsluitend van de
Groningse kant af ter hand genomen. Na 1817, na het sluiten van
het Convenant tussen de provincies Drente en Groningen, is de
vervening met kracht doorgezet«). Met de Groningers is ook hun
taal naar het westen doorgedrongen en zo is het veenkoloniale
dialect in gebruik tot de Hunze.

Aan de ontginning van het westelijk veen is men in het begin
der 17e eeuw begonnen. De grenslijn tussen Zevenwolden en
Drente is in 1733 vastgesteld. De plaatsen: Kloosterveen, Boven-
en Hijkersmilde zijn van recente datum, zij zijn ontstaan, nadat de
vaart doorgetrokken was tot Assen (in 1774). Maar dit westelijk
veen bedekte ook Friesland ten oosten van de Tjonger; Stelling-
werf was, wat grondsoort betreft, Drents.

De Zuidgrens. Uitgestrekte veengebieden hebben aan de zuid-

') Zie daarvoor: J. Schellens: De positie van de noordrand van Drente tegenover de
Stad Groningen gedurende de M. E. (Nieuwe Drentsche Volksalmanak 1892 bl?
235).nbsp;' '

') In de tegenw. Staat XVe deel blz. 471 wordt een rijweg genoemd van Heerenveen
ovei Bakkeveen naar Drente. Op deze weg kwamen de wegen van Stellingwerf — er
waren er vrij veel — uit. Op de kaart van Zevenwolden in de Tegenwoordige Staat
XXVe deel (1788) is er een weg aangegeven van Appelscha naar Diever, een andere
van Appelscha naar het zuiden, waarop die van Beuil uitkomt. Deze laatste loopt in
zuidwestelijke richting over Eesveen naar Steenwijk. Van Steenwijk gaan er verder
twee wegen naar het noorden.

') G. J. A. Mulder: Drente (Gedenkb. Schuiling, blz. 168).

*) H. Blink: Studiën over nederzettingen in Nederl. (Tijdschr. v h Aardrk Gen
Jrg. 1902, blz. 514).

zuidgrens niet gelegen. Op de Rijksgrens vond men het betrekke-
lijke kleine Aamsveen. Ook het gebied ten westen ervan was ge-
deeltelijk moerassig. Nog in 't begin van de 18e eeuw lag er een
veengebied tusschen Haaksbergen en Delden (kaart van Ten Have
verbeterd door de Lat. (1743) i). Verschillende beekjes trachtten
het water hiervan af te voeren. De inundaties van deze beken be-
zorgden tot voor korte tijd de bewoners grote last. De grensstreek
om Diepenheim was toen bewoond, maar westelijk daarvan lagen
tot vlak bij Bathmen toe het Stokkumer Broeck en het Verwolder
veen. Op de kaart van Ten Have zijn aangegeven behalve twee
wegen in de richting noord-zuid vlak bij Deventer, de weg langs
Dordth en Bathmen en verder de weg van Borculo naar Diepen-
heim, waarop bij het Westerflier, die van Neede uitkomt. Een
derde weg loopt uit het Munsterland naar Haaksbergen. Op een
andere achttiende eeuwse kaart staat een weg aangegeven, ten
zuiden van de Schipbeek, die Dordtherbeek, Bolksbeek en Schip-
beek snijdt, naar Markelo. Van Markelo loopt er naar het zuiden
een weg naar GroUo Waar de verbinding Dorth-Bathmen de
Schipbeek sneed, lag de Arkelstein, door bisschop Jan v. Arkel in
1360 gesticht.

Van de Veluwe waren tot in de 19e eeuw toe alleen de randen
dicht bevolkt. Nog in Van Spaens tijd was het: „een wilt byster
land, daer veel overgrepen in geschien plegenquot; ®). De IJselstreek
is al vroeg tot bloei gekomen; immers was de IJsel voor de 15e
eeuw dé handelsweg naar Noord-Europa. In de streek van de bos-
sen en zandstuivingen lagen enkele gehuchten op grote afstand
van elkaar. Aan beide kanten van de Veluwse heuvels trof men
hier en daar moerassen aan. Aan de oostkant wijzen de namen
Olden- en Nijbroek ¹) op waterrijke gronden. ± 1340 was men
bezig aan het afgraven van veen onder Heerde, Putten en Nij-
broek Aan de westkant strekte zich het veen van de Gelderse
Vallei uit. In 1132 schijnt men bij Hoevelaken aan het ontginnen
geweest te zijn. In een oorkonde wordt over een stuk grond ge-
sproken, „quae vocatur Hovelaken jacentem juxta Grawenvene

quae usque ad nostrum tempus inculta et penitus inutüis fuitquot; i).
Als grens hiervan wordt opgegeven het Grawenvene en de beek
„ad medietatem in venequot; Tussen Hoevelaken en Nijkerk lag
tot in de jongste tijd veen, dat zich uitstrekte tot in de tegenwoor-
dige gemeente Hoogland toe. In 1600 was men aan ontginning in
het oostelijk deel van deze gemeente bezig Op de kaart van
Bemard de Roy staat om „Nieu Kerckquot; heen, ook naar de kant
van de zee: „Nieu-Kercksche veenenquot;Aan de westzijde van de
Eem was men hiermee veel vroeger begonnen, in 1329 is reeds de
Praamgracht gegraven van de streek van de Vuurse naar de

Eem. ± 1390 verkreeg Frederik van Drakenburg met de bewoners

van Baarn concessie tot het weghalen van het veen tussen het
Gooier bos en de Vuurse. Eerst in 1356 werd de grens tussen Gooi-
land en Eemnes vastgesteld. Sinds die tijd behoorde Eemnes

zeker tot het Sticht.

Op de Veluwe waren in het begin van de 18e eeuw enkele
wegen, die ons enig inzicht kunnen geven in het contact, dat er
tussen de verschiUende plaatsen bestond. Zo ziet men op de kaart
in de Tegenwoordige Staat een weg getekend van Bunschoten
over Nijkerk naar Garderen, waar deze uitkwam op de verbindmg
Arnhem-Harderwijk, die over Kootwijk liep. Een andere weg
west-oost was die van Amersfoort over Hoevelaken-Voorthuizen-

Kootwijk-Beekbergen naar Zutfen. Geen verbinding van Amers-
foort met Nijkerk, van Hoevelaken met Nijkerk, van Voorthuizen
met Putten en ook van Beekbergen met Apeldoorn is hier aan-
gegeven.

Evenwel staat op de kaart van Florentius a Berckenrode een
weg van Amersfoort naar Nijkerk en verder naar Harderwijk,
waarop die over Hoefflaecke en Ter Schuier uitkwam «).

Economische en culturele situatie aan noord- en zuid-
érens.

Aan de noordgrens was sinds de M.E. Groningen het economi-

48nbsp;geschiedkundig overzicht

sche en cultnrele middelpunt. Niet slechts voor Noord-Drente,
maar vooral voor de Ommelanden . Drente wordt m de 18e eenw
de gemene korenschuur van de stad Groningen genoemd. De
weg over de Hondsrug was altijd bruikbaaren zo konden de
DrLten geregeld hun producten naar de stad brengen^Dit was
reeds in de 13e eeuw het geval Tussen Groningen en Zmdlaren

heeft een druk verkeer te land bestaannbsp;, , .

Assen is een jonge plaats, ontstaan bij het klooster, dat na de
slag bij Anen (in 1233) door de „vadermoorders is gesticht.
Tussen 1254 en 1257 is dit klooster gebouwd. Eeuwenlang is Assen
een kleine plaats gebleven: nog in 1795 telde het kerspel Assen
700 zielen. Eerst in de 19e eeuw is het het admmistratieve middel-
punt van het oude „Landschapquot; geworden. Steenwijk had zeer

drukbezochte jaar-en weekmarkten®).

De positie van Deventer is voor ons onderwerp van belang, in
de ti]d van de invoering van het Christendom wordt de plaats
Deventer genoemd «). In 953 wordt er van gezegd, dat h^ lag m
Tpagus Lmeland in het graafschap van Wichman '). Het was
m deze tiende eeuw al een plaats van enig belang; «rs ^aj het
toen reeds het recht om munt te slaan. Keizer Hendrik III schonk
m het najaar van 1046 de plaats met een erbij gelegen graafschap
aan de bisschop van Utrecht «). Dit graafschap, waarvan de gren-
zen niet geheel zijn na te gaan. lag zowel ten oosten als ten westen
van de IJsel; ten westen van de IJsel liep de grens de Lovenen
usque Erbeke, de Erbeke ad Suthempequot; «). In diezelfde 1 Ie eeuw

werd Deventer tot stad verheven.nbsp;.

Al vroeg had deze plaats een aanzienlijke handel; in de 12e
eeuw wordt er gesproken van Deventer kooplui te Keulen en
Coblenz (in 1104). Ook bestaat er dan al een belangrijke handel
over OldLzaal, eveneens over Losser en Enschede, met Munster-

n j Huizinga: Hoe verloren de Groninger Ommelanders hnn oorspronkelijk Fries
karakter. (Driemaandel. Bladen. Jrg. XIV blz 1-77)
gt;) Tegenw. Staat. XXXe deel Drenthe (1795), blz. 13.
3 R Schniling: Nederland, Deel I, blz. 458.

.. De Drenten hebben de Utrechtse bisschop Otto II verrnoord_
. Van der Aa: Aardrijkskundig Woordenboek X dee . Wz 713^
. Zie over de prediking van Lebuïnus Hoofdst. I, deel 2, blz. 27.

'1 Sloet: Oorkondenb.,no. 94.

Landweren bij Deventer in Versl. en Med. v d. Ver. t. oeoei.
schiedenis 52e stuk — 2e reeks — 28e stuk, blz. 11.

land 1) Uit 1293 is een handelsverdrag bekend met Coesfeld (aan
de Bovenberkel ter hoogte van Winterswijk). In de 14e eeuw was
een niet onbetekenend gedeelte van de Rijnhandel m de handen
van Deventenaren. Deventer dreef, evenals de andere IJselsteden,
veel handel met Bergen in Noorwegen. Het was ook Ud van de
Hanze Omstreeks 1370 stonden de IJselsteden, en zo ook Deven-
ter, op het toppunt van hun macht. Daarna is er een vermmdenng

te constateren in de buitenlandse handel, een gevolg van het min-
der goed bevaarbaar worden van de IJsel en van het verleggen van
de handelswegen in het algemeen. De achteruitgang was zéér ge-
leidelijk. Wat Deventer aangaat: Lindebom noemt het m de 15e
eeuw de beroemdste haven van alle Nederlandse gewesten na
Antwerpen en Hooft deelde in de 17e eeuw nog mee: „Velen hou-
den Deventer nog voor de derde koopstadquot;

Maar de handel met het Duitse achterland bleef, al werd het
dan gedeeltelijk doorvoerhandel van Duitsland naar de HoUandse
steden, in de eerste plaats naar Amsterdam.

Twee wegen leiden er oostwaarts: een landweg en een waterweg.
De landweg liep over Holten-Markelo-Goor naar Oldenzaal (met
een zijtak over Enschede) naar Munster. Bij Holten splitste zich
de weg; vandaar kon men over Rijssen naar Ootmarsum gaan.
Dit traject maakte deel uit van de postweg naar Hamburg. Tus-
sen Holten en Markelo moest men over de hogere gronden tussen
het Rijssense veen en de broeklanden langs de Schipbeek trekken.
Bij Goor hadden de groengronden langs de Regge een germge
breedte, zodat hier de overtocht vrij gemakkelijk was

Dat Deventer zijn best deed in tijden van gevaar zijn toegangs-
wegen af te sluiten en de landerijen om de stad te beveiligen,
blijkt uit het voorkomen van „landwerenquot; — aarden waUen met
heggen en struiken begroeid, waarvoor aan beide zijden een gracht
lag - ten oosten van de stad tot voorbij Holten. Deze landweren
werden aangelegd op de plaatsen, waar geen moerassen waren. De
wegen, die naar de stad voerden, konden bij naderend onheil wor-
den afgesloten door z.g. ronnebomen, waarbij soms versterkte
huizen lagen. Ter beveiliging van zo'n landweer lag m de buurt
van Holten, op het punt van samenkomst der wegen van Markelo

') R. Schuiling: Deventer in Verzamelw. Overijsel, blz. 618.

gt;) H.W. Heuvel: Gesch. v.h. land V.Berkel en Schipbeek, blz. 94.

R. SchuUing: De grenzen van de prov. Overijsel en haar landschappen. Is
Aardk. Gen. Ile Serie, dl. 18, blz. 184.

Hol, TegensteUingnbsp;*

en Riissen, de „Waardenburchquot;, waarvan sinds 1383 de kastelein
altijd een Deventenaar moest zijn. In 1444 heeft Deventer dit
huis van de bisschop gekocht. Aan de weg naar Bathmen was tot

hetzelfde doel de „Arkelsteinquot; gebouwd.

Maar waterwegen waren in vroeger tijd beter te gebruiken dan
landwegen. Deventer bezat een waterweg naar het oosten, van
welke de benedenloop een tijdlang Hunnep-a heette. De mond
hiervan lag echter niet vlak bij de stad en daarom liet Deventer
omstreeks 1345 een nieuwe benedenloop graven i). Ook aan de

bovenloop heeft het zijn zorgen gewijd: in de Cameraarsrekenm-

gen van o a. 1402 wordt gesproken van „die nye graftquot;, die bi]
Diepenheim wordt gegraven Het water van de Kegge voerde
men naar die gracht, en zo werd de bovenloop van deze rivier
feitelijk de bovenloop van de Schipbeek. In 1466 was men nog aan
die correctie bezig. Dat de stad het een belangrijk werk achtte,
blijkt uit de grote sommen, die er aan besteed werden, benevens
aan het verzet van ZwoUe en de Vechtstreek, die waarschijnlijk de
concurrentie van Deventer vreesden . Van Filips de Tweede ver-
kreeg de stad in 1576 het recht de beek tweemaal per jaar te

mogen schouwen.

Tot op Duits gebied, dicht bij de Alstatter watermolen, was

eens de Buurser beek bevaarbaar De I7e eeuwse schrijver Syl-
vanus noemt de Schipbeek: „seer bequaem voor holtkoperen om
groote balcken uit het Twente en de grenzen van Munsterlandt
met kleyne moeyten en kosten af te brengen''.

Omstreeks 1750 zijn er nog belangrijke werkzaamheden aan de
Schipbeek verricht, die niet naar de zin van Zwolle waren % In
het begin van de 19e eeuw werd er bij de Haaksberger watermolen
nog rogge verscheept; dicht er bij werd houtskool ingeladen voor

De benedenloop van de beek was de bedding vande
(G J. Doornink: Het klooster Ter Hunnepe en de Schipbeek. Art. N.R.Ct. 23 Aug.

''';GTDoor''nink: De Schipbeek (Art. N.R.Ct. 9 Jnni ''34. Avond.h B)^ Niet
alleen mi; het doel een betere waterweg naar het Oosten te verkrijgen werd de be

quot;'rz^rbe^XTequot; laatstgenoemde art. ook: J. J. v. Deinse: De Schipbeek (Aa
Ver. tot beoef. v. Overijss. regt en gesch. 51e stuk - 2e reeks - 27e stuk, blz. 76 84.

de Deventer ijzerfabrieken. Omstreeks 1850 werd de Schipbeek
tot Markvelde bevaren. Te Goor, evenals te Markelo en Diepen-
heim, woonden schippers.

Door de aanleg van straatwegen i) was de scheepvaart op de
Schipbeek al zeer verminderd; de aanleg van spoorwegen heeft er
volkomen een eind aan gemaakt: men had bij het vervoer met te
grote moeilijkheden te kampen.

Dat Munster prijs stelde op de verbinding met Deventer en
verder met Holland, blijkt uit de onderhandelingen tussen deze
stad en de richter van Vreden van 1600-1603 om Berkel en
Schipbeek te verbinden. Aan deze verbinding, de Bolksbeek, werd
nog in 1648, 1656 en 1661 gewerkt

Behalve door zijn handel met het Duitse achterland bleef De-
venter na de M.E. van betekenis als marktplaats voor de om-
geving®).

Nijkerk is pas laat tot enige ontwikkeling gekomen. Eerst m
1413 is het tot stad verheven «). Bunschoten is al vroeg een be-
langrijke plaats geweest, immers de oudste stadbrief van Bun-
schoten is van 1383. De rechten aan Bunschoten verleend waren
uitgebreider dan die van Utrecht. Nog in 1467 spreekt bisschop
David V. Bourgondië van de stad Bunschoten ®).

Naarden is eeuwenlang de marktplaats van het Gooi geweest.
Reeds in 1376 werden de omwoners verplicht te Naarden ter
markt te gaan. Deze stad was in de eerste plaats industriestad, in
1514 wordt er verklaard: „de principale neringe daer Naerden by
staet is draperyequot;. Maar niet aUeen in de stad werden de lakens
geweven, doch in alle Gooise dorpen, waarschijnlijk ook in Loos-
drecht, werd voor de fabrieken te Naarden gewerkt. Muiderberg
schijnt ook hierin niet Goois geweest te zijn, immers van textiel-
industrie in deze plaats is niets bekend «).

Woningtypen. De bouw van het boerenhuis in de verschillen-
de gedeelten van ons gebied is voor ons onderzoek niet van belang
ontbloot. Zeker is uit verschil in bouwtrant verschil in cultuurbe-
invloeding op te maken: in dergelijke uiterlijkheden is vlugger

navolging te constateren dan in de levenswijze en taal der bewo-
ners. Maar bij beschouwing van de woningtypen is een grondige
kennis van het bedrijf der bewoners een vereiste. De namen Fries,
Saksisch type enz. moeten met de nodige voorzichtigheid worden
gebruikt. Daaruit conclusies te trekken voor verschillen in huis-
bouw 1000 j aren en meer geleden, is voorbarig.

Het uitgebreidste onderzoek naar de bouw van ons Boerenhuis
heeft Gallée ingesteld i), maar de stof is hiermee niet uitgeput.

De Friese schuur, waarin de stapel hooi of veldvruchten het
centrum is, die in geheel Friesland, uitgezonderd Opsterland,
Schoterland en Stellingwerf, wordt aangetroffen, kan men opmer-
ken in Groningen, behalve in Westerwolde. Op de zandgronden
van het Westerkwartier, in het Gorecht en een deel van Fivelingo,
nl. Duurswolde, vaUen naast Friese, Drentse eigenaardigheden op.
Vroeger schijnen de Drentse vormen daar nog meer te zijn voorge-
komen. In Hunsingo en FiveUngo is, evenals in de noorde-
lijke streken van het Oldambt, het Friese karakter bewaard ge-
bleven.

In Friesland ten oosten van de Boorne en in Drente ten westen
van de Hondsrug benevens in Noord-Overijsel tot Rouveen toe,
vindt men langhuizen, waarin sterke Friese invloed is te bespeuren.
Deze Friese elementen ziet men hier en daar terug in het oude
Nardinclant Bij Harderwijk en Elburg heeft Gallée schuren
gezien, waarin het hooi en de veldgewassen op Friese manier in
stapels aan de zijkant of het midden van de schuur waren ge-
borgen.

Op de Hondsrug heeft hij het dwarshuis opgemerkt, n.1. de
schuur van het halletype, het woonhuis van het langgeveltype. Het
zuivere haUehuis van Twente en de Achterhoek van Gelderland
kent Drente, evenals Westerwolde, ook. Eveneens komt in Drente
het huis met de dwarsdeel voor.

Het zuivere hallehuis, de z.g. Saksische woning, vindt men in
Twente tot de Regge. Echter niet in geheel Twente: Markelo en
Diepenheim hebben de huisvorm van West-Overijsel.

Hier vindt men de combinatie van het zuivere halletype met
het halletype, de z.g. Frankische vorm, behalve in een smalle

') J. H. Gallée: Het boerenhuis in Nederland en zijn bewoners (1908).

■') Men moet de grenzen hiervan niet te nauw nemen, ook in Soest en De Vuurse
kan men Friese invloed aanwijzen (Gallée: Het boerenhuis, blz. 41). Afgaande op te-
keningen uit de 17e eeuw kwam het Friese type toen nog bij Abcoude en Diemen voor
(Gallée: Het boerenhuis, blz. 19).

Strook langs de IJsel en de in de IJsel uitlopende beekjes. Daar
heeft men het dwarshuis, dat van Meurs in de Rijnprovincie onze
grote rivieren begeleidt, in het westen tot Krimpenerwaard en
westelijk Utrecht, in het oosten tot benoorden Wijhe. Langs
Kromme Rijn en Vecht komt hier en daar hetzelfde type voor tot
in de buurt van Weesp toe.

Het Frankische halletype heeft de Veluwe en oostelijk Utrecht
en deze bouwtrant wordt ook nog gevonden tot bij Muiden
in Noord-Holland. Over de afwijkende huisvorm van het Gooi
is reeds gesproken. Als verdere enclaves liggen in dit gebied een
streek om Amersfoort, waarin men een type opmerkt, dat ont-
staan is door vermenging van het langgevel- en halletype en een
streek op de Veluwe van Putten tot Elburg, die met een tong in de
buurt van Lunteren eindigt, met dezelfde mengvorm.

Het Friese type heeft zich dus in Noord-Overijsel en West-
Drente, ook in Noord-Holland, verbreid over de grenzen van het
tegenwoordige Friese taalgebied.

In Drente schijnen verschillende invloeden gewerkt te hebben.
Men kan opmerken, dat een zuidelijk type aan de IJsel ver naar
het noorden is doorgedrongen.

ONDERZOEK VAN OUDE TEKSTEN

Voordat men litteratuur uit vroeger eeuwen, waarin men dia-
lectische eigenaardigheden van het oosten des lands kan verwach-
ten, op de umlaut in de sterke werkwoordsvormen gaat onderzoe-
ken, dient men na te gaan, op welke wijze deze umlaut aangeduid
kan zijn.

Het voorkomen van de umlaut kan men vaststellen uit het aan-
treffen van een ander teken dan waarmee gewoonlijk de klank
wordt weergegeven. Vindt men voor a e geschreven, voor a of
ê. ee of e, al naar deze klank staat in open of gesloten syllaben,
voor ü i^), dan kan men daaruit de umlaut van de a, a, S,, ü
vaststellen.

Of de e boven een letter een middel was om umlaut aan te dui-
den, is een strijdpunt geweest bij de uitgave van nederduitse
teksten. Schröder had in zijn uitgave van Reinke de Vos overal,
waar hij in zijn tekst een naar rechts geopend haakje vond (c)
een umlautsteken geplaatst. Baethcke keurde dit scherp af®),
maar Schröder liet zich daardoor niet van zijn standpunt afbren-
gen. Hij betoogde, dat het teken c, dat in het Hoogduits steeds
als teken voor de umlaut geldt en in het Nederduits na de Hervor-
ming ook als zodanig wordt opgevat, vóór die tijd dezelfde waarde
had. Zijn bewijzen na te gaan zou mij te ver voeren. Tot in de 19e
eeuw is dit haakje in fractuurdrukken het teken gebleven voor de
umlaut; later is het door de twee puntjes boven de letter verdron-
gen. In nieuwere drukken is in plaats van dit haakje ook de kleine
e boven de letter gezet. Franck ®) spreekt de veronderstelling uit,
dat deze laatste wijze van voorstellen ontleend is aan het Latijn,

') In handschr. C. v. d. Heliand. Schlüter zegt hieromtrent (in Dieters Altgerm.
Dial. les. Buch. § la, no. 4): Soms is % voor u geschreven als i volgt, wat de schrijver
het geschiktste teken vond om de ü uit te beelden.

H. Baethckes beoordeling van K. Schröders uitgave van Reinke de Vos met Sehr,
antwoord daarop (Germ. Vierteljahrsheft f. Deutsche Altert, k. Jrg. 1874, S. 115-120).

») J. Franck: Alte Orthografie u. moderne Ausgaben. Beiträge zur Gesch. der
Deutschen Spr. u Litt. 27 (1902), S. 378-403.

waar men de umlaut van de a-klanken wel weergaf door een a in
plaats van ae. Op grond van deze schrijfwijze concludeert Franck
tot umlaut in de praet. roken, króp, stoven, vorbóde (Reinke de
Vos, uitg. Prien resp. vs. 7, 776, 1647, 4684). De moeilijkheid is,
dat dit middel om de umlaut uit te drukken in de door hem onder-
zochte teksten niet consequent werd toegepast.

Echter dient de bovengeschreven e ook om duidelijk te maken,
dat een lange klank is bedoeld. Franck veronderstelt, dat om een
lange vocaal, bijv. [o.] uit te beelden, eerst werd geschreven ó zowel
als oe, dat pas later de onderscheiding is gemaakt oe = [o.] en
lt;5= [0.]. Deze bovengeschreven e heb ik in de werken, die door mij
zijn nagegaan, niet gevonden.

Dat e achter een letter aanduiding kan zijn van de umlaut,
wordt algemeen aangenomen, doch dezelfde e doet ook dienst als
lengteteken. Tille wijst op het belang van het naast elkaar voor-
komen van de oe- en de o-schrijfwijze, bij het weergeven van de
wgerm. ö in dezelfde oorkonde. De umlautsvocaal schijnt ook door
een enkele o te zijn voorgesteld, of wel kwamen vormen met en
zonder umlaut naast elkaar voor, concludeert zij. Maar wij staan
hier op een zeer onzeker terrein.

Heyne heeft in de schrijfwijze io van de Essener Heberolle een
manier gezien om de klank ü weer te geven. Om umlaut uit te
drukken is de i ook op andere plaatsen te hulp geroepen, zo in
huHde, tu tiuge

Achter geschreven ï als lengteteken is ons uit de litteratuur van
de latere M.E. bekend i als umlautsteken komt in onze ooste-
lijke teksten niet voor.

In sommige teksten uit streken ten oosten van de Elbe heeft
men enkele aan het Noors ontleende tekens voor klanken, die door
umlaut zijn ontstaan, nl. y voor ü en 0 voor ö.

Het westen heeft het langst geen teken voor umlaut aangewend,
een gevolg van Nederlandse en Keulse invloed, meent Sarauw

En wat het onderzoek moeilijk maakt: In geen mnd. tekst is de
aanduiding van de umlaut regelmatig doorgevoerd, en ook hebben
dezelfde tekens in verschillende handschriften verschillende
waarde. Voor onze teksten is hetzelfde te verwachten.

In het mnd. zijn er pogingen aangewend om door invoering van
speciale tekens of door het gebruik maken van diacritische tekens
de ö en ü als eigenaardige klanken voor te stellen. Niet sedert de
vroegste tijden vindt men deze in de teksten, maar men ziet het
gebruik ervan in de 14e eeuw opkomen, het eerst in brieven en
wetboeken. Enkele diacritische tekens verdienen een bespreking,
daar zij misschien gebruikt zijn om de umlaut aan te duiden.

Heinertz i) heeft in het door hem onderzochte handschrift —
het Kopenhager hs. van de Speculum humanae salvationis —
gewezen op een ' boven de o van óe in wóesch en wóes. In verband
met andere woorden, waarin de ó(e) vrij zeker de umlautsklank
aanduidt, meent Heinertsz, dat óe voor ö staat. In dezelfde tekst
komt het teken ° voor boven de u: hünden, würppen. Naast
deze vormen met u van ww. van de Ille KI. heeft men andere,
waarin de vocaal weergegeven is door ó: worpen, vochten. Ook in
dit teken ' ziet Heinertz een middel om de aandacht te vestigen
op de verandering in klank van de vocaal. ° merkt men ook in
enkele teksten uit het oosten van ons land op.

Zo in de stadboeken van Zwolle Soms is dit teken onvolledig
afgedrukt, en ziet men en ook wel D, maar in alle gevallen is
hoogstwaarschijnlijk hetzelfde teken bedoeld. Letten we op het
gebruik er van, dan zien we, dat het zowel boven aanduidingen
van de lange als die van de korte vocaal staat, die voorgesteld
wordt door u en ue, bijv. in: müede (blz. 18), vüere (blz. 45),
güed (blz. 47), hüse, güdes, tüghes (blz. 48), e.a. en sülen (zullen)
(blz. 39), punt (pond) (blz. 41), kunnen (blz. 43), gülde (conj.) (blz.
78) e.a.. Hierbij isdus ° geenlengteteken. Umlautsteken is °ook
niet. Uit de vormen: vüere en gülde zou dit te concluderen zijn,
maar niet alleen staat hiernaast een schrijfwijze: vuer{e) (als conj.)
maar ook treft men de speUing voere, (pnt-) voeren (eveneens con-
junctivi) aan zonder teken voor de umlaut. Behalve van het ww.
varen komen er conjunctiefvormen van slaan, graven, dragen
voor, alle geschreven met oe. Van gelden staat aUeen de vorm
gülde tweemaal in de tekst, maar wel komt men als conj. van
sterven tweemaal sturve tegen, doch eenmaal storve. Het is heel
goed mogelijk, dat de umlaut van een bepaalde klank niet ge-

') Niederd. Jhr. 39: N. O. Heinertz: Zur Frage nach Umlaut u. Umlautsbezeich-
nung, S. 132-140.

A. Telting: Stadboeken v. Zwolle. Uitg. in Ov. Stad-, Dijk-, en Markeregten,
ledl, XlIIestuk.

regeld aangeduid is. Dit is ook het geval in mnd. teksten, maar dat
dezelfde vormen van hetzelfde ww., mits anders geschreven, nooit
een umlautsteken zouden hebben gekregen, ligt niet voor de hand.
In ° meen ik geen umlautsteeken te moeten zien. Waarschijnlijk
werd het aangewend om het vocalisch karakter der u tegenover
n aan te geven.

Dat in het mnd. twee strepen boven de u daartoe in gebruik
zijn, heeft Holthausen reeds geconstateerd Een dergelijk teken
treft men ook aan in de Confirmatiebrief van Frederik van Baden
van 1496 aan Grafhorst . Daar staat het boven het teeken u, dat
zowel een voorstelling is van u als v, zo in markgreüe, tÜtrecht,
gheworuen, brieue, gheuen, bruner. De bedoeling is hier u te onder-
scheiden van n Twee puntjes boven de letter u kunnen dezelf-
de dienst doen, wat blijkt uit een paar keuren van Ootmarsum
van 1568 en 1575 Hierin staat • ■ boven het teken u, dat zowel
onze u als v moet uitbeelden. In de keur van 1568 komen voor:
Sünder, befunden, nü, maar ook dverkommen, en daarnaast daerein-
baven. In die van 1575 ziet men: wüste, berüchtiget, kerkhaüe
(kerkhoven), maar stinder en auerwiset.

In een paar acta van de synoden van Drente doet quot; nog een
andere dienst. Men ziet daarin sake en in dezelfde regel säke, pla-
çât en even hoger placaet, schöle (blz. 17) en schoele (blz. 34), dön
(doen) (blz. 21), Anloënsium (van Anlo) (blz. 23). •• is hier lengte-
teken, maar het teken wordt alleen boven a en o aangewend, ech-
ter niet geregeld. De hier bedoelde acta brengen verslag uit over
bijeenkomsten te Gasselte en Rolde in 1600 en 1601 gehouden.

In een Gelderse oorkonde van 1312 door Nijhoff ®) meegedeeld,
schijnt het teken quot; zowel bedoeld te zijn als lengteteken als als
umlautsteken. In de schrijfwijze van het woord goed (adj.) moet
het wel lengteteken zijn: men ziet staan göden, gode, götlike (goe-
dig) naast göet (substantief). In het laatste woord is de lengte
bovendien aangeduid door de e, een opvolging, die men ook vindt

') F. Holthausen: Die Soester Mundart, § 49.

■■quot;i A. Telting: Stadregt v. Grafhorst. Uitg. i. Ov. Stad-, Dijk- en Markeregten,
Ie Dl., XlVe stuk.

In mnd. teksten verricht het dezelfde dienst. H. Tümpel: Die Mundarten des al-
ten niedersaksischen gebietes zwischen 1300 und 1500 nach den Urkunden dargestellt,
Beitr. VII, S. 42. Ook Tille kent aan het teken ° deze waarde toe (Zur Sprache der
' 'rkunden des Hert. Geldern, S. 67).

') Telting: Stadregt v. Ootmarsum, Uitg. i. Ov. Stad-, Dijk-, en Markeregten,
Ie dl., Vile Stuk.

') Oorkonde no. 130 uit Nijhoffs: Gedenkwaardigheden uit de gesch. van Gelder-
land, Dl. I. Uitspraak in geschil tussen heer v. Bronkhorst en bss. v. Munster.

bij döene, móeste, Böerze. Toch schijnt de schrijfwijze van het prae-
fix, en ook het voorzetsel voor, op • • als umlautsteken te wijzen:
vörvarderen, vörghenömeden, vört (voor het) en in dit vermoeden
wordt men versterkt als men vörvolghen leest en even later ver-
volghen.

In een aantal teksten, de meeste afkomstig uit het oosten van
ons land, enkele uit het aangrenzende Duitse gebied, is nagegaan,
of uit de schrijfwijze van praet. en part. van hun sterke ww. opge-
maakt kan worden, dat de stamvocalen door i-umlaut gewijzigd
waren.

Gombault i) meent, dat in de Oudsaksische litteratuur alleen de
umlaut van de korte a in het schrift is weergegeven (door e), maar
dat men niet met zekerheid kan vaststellen, of de umlaut van een
andere klank grafisch is voorgesteld. De korte a van de praet.
sing. der Ille, IVe en Ve KI. is nooit als e gespeld. Over enkele
afwijkende e-vormen van ww. der IVe en Ve Klasse in het Oud-
saksisch, die wel als umlautsvormen zijn opgevat, wordt bij de
verklaring van dit verschijnsel gesproken.

Het oudste document, dat voor dit onderzoek van belang blijkt
te zijn, is de hierboven genoemde Gelderse oorkonde
van 1312. Daarin komen de vormen boet, boeden, ghevunden en
drungen (praet.) voor, met vntwndene (banieren) van ww. van de
Ille KI., ghecomen (2x) als part. van een ww. der IVe KL, doch
ernaast staat genomen. De e in boet en boeden moet waarschijnlijk
gezien worden als lengteteken, een schrijfwijze doet (dood) treft
men eveneens aan. De u in de vormen van ww. van de Hie KI.
voor n consonant ziet men ook in mnd. teksten (Lasch Mnd.
Gr. § 427A). Het ligt voor de hand bij de opstelling van deze
tekst met mnd. schrijftraditie rekening te houden, maar toch
zou men zich kunnen afvragen, of de u gebruikt is om de um-
lautsklank aan te duiden. Bij de bespreking van het weer-
geven van de umlaut is opgemerkt, dat quot; soms wel als um-
lautsteken schijnt bedoeld te zijn, doch ondanks dat is het ge-
waagd voor gecömen tot umlaut te besluiten. Waarom hier wel en
in genomen, ook o voor m, niet ? Andere vormen van ww. der IVe
KI. dan de hier genoemde komen in deze acte niet voor. In een

') W.F.Gombault: De Umlaut in Oudsaksische enOudnederfrankische geschriften,
diss. Utrecht, 1897.

andere Gelderse oorkonde i) ziet men het part. van
slaan geschreven als ghesleghen, in nog een andere komt als praet.
ind. plur. van zijn voor: weren

De Cameraarsrekeningen van Deventer®),
die rijke bron voor de kennis van woorden uit de dagelijkse om-
gangstaal, hebben e naast a in de indicatiefin de ww. van de IVe en
Ve Klasse. Met e staan in het gedeelte, dat nagegaan is, geschre-
ven¹): nemen, breken, steken, spreken en beden (1 maal), geven,
leghen, weren en zelen, maar vormen met a vindt men op dezelfde
bladzijde, ja in dezelfde regel. Het aantal vormen met e is in 1367-
'68-71 groter dan in 1361 -'62, ook bij dezelfde schrijvers.

De schrijfwijze oe in de praet., die een enkele keer voorkomt
(Ille deel, Ie helft, blz. 72), doet hier zonder twijfel dienst om
een lange klank weer te geven, wat blijkt uit spellingen als coel-
hoven, Noerdenberghe poerte enz..

Vermeld moet verder worden de «-spelling in het verl. deelw.:
ghehulpen (Ille deel, Ie helft, blz. 101) en de praeterita hulpen
(Ille deel, 2e helft, blz. 336) en de oe in bestoenden (Hle deel, He
helft, blz. 329). De u in de vormen van helpen zou men kunnen
beschouwen als overgenomen uit mnd. voorbeelden, maar ook zou
door deze u de umlautsklank kunnen weergegeven zijn. De oe in
bestoenden valt op. Wijst deze op umlaut, of heeft men te doen met
rekking van de korte vocaal voor nd ? Is oe soms een spelling voor
ü. Ook zou men zich kunnen afvragen, of de oorspronkelijke lange
vocaal in deze vorm soms nog bewaard gebleven is.

Verder staat gedreghen (blz. 128) naast ghedraghen.

Vervolgens vragen onze aandacht de twaalf oorkon-
den uit Oldenzaal, n.l. negen uit de jaren 1336-1407 en
drie uit 1429-1449, door Kern meegedeeld ®). Het is niet overbo-

dig, zich Gallée's waarschuwing, uitgesproken bij zijn pubUkatie
van twee Groenlose oorkonden i) duideUjk voor ogen te stellen.
Gallée beweert, dat de taal der oorkonden een zéér onvolledig
beeld geeft van de volkstaal, dat de kanselarijtaal er sterk zijn
invloed in doet gevoelen. Hoe minder de schrijver hierin bedreven
was, des te leerzamer voor ons. Gallée meent vervolgens, dat de
Groenloër de stadhuistaal niet onder de knie had.

Uit de Oldenzaalse oorkonden blijkt, dat de praet. van de IVe
en Ve KI. in de regel e of ee hebben, tenminste de enkele, die voor-
komen, n.l weer, were, weren, seten, queme. Eenmaal staat a in
waren (ind.). Were en weer kunnen opgevat worden als conjunctivi
en de umlaut in deze vormen kan veroorzaakt zijn door de vocaal,
die oorspronkelijk in de uitgang hiervan stond, maar voor de
meervoudsvormen is conjunctief betekenis, gezien het verband
(bijv.: daer wy an ende over weren en dat voor ons gecomen sint, daer
wy seten) niet aan te nemen. Queme komt alleen voor in de con-
junctief.

De aandacht verdient het part. opgedreghen naast opgedraghen.
Ook hier e naast a. Maar deze e geeft een gerekte korte vocaal
weer. In de straks genoemde Groenlose oorkonden
komen voor: were, weren, quemen en gedregen. Dus ook hier e in
dezelfde gevallen. Weren en quemen zijn geen conjunctieven, (bijv.

Hierup ontvingen____, de tot den thiit weren scepenen en do se dat

ghedaen hadden, do quemen... .)• Uit deze oorkonden zijn dezelfde
conclusies te trekken als uit de vorige.

In het begin der 15e eeuw wordt geplaatst: Dat boec van
de Joncfrouscap, dat door Bergkvist is uitgegeven
en dat door hem op grond van eigenaardigheden in de tegenwoor-
dige dialecten — Bergkvist heeft daarvoor de kaarten van de
Deutsche Sprachatlas en de dialectlitteratuur, afkomstig uit die
streek geraadpleegd — in West-Munsterland wordt geplaatst.
Het handschrift, dat Bergkvist bewerkt heeft, is het eigendom
geweest van de „zusters to Schutterpe in sancte Mariengaerdenquot;.
Schutterpe, het tegenwoordige Schüttorf, is in Bentheim aan de
Vecht gelegen, ongeveer op dezelfde breedte als Oldenzaal Bij
Bergkvists poging om de tekst te localiseren komt menige bijzon-

derheid ter sprake, die ook in onze oostelijke dialecten voorkomt.
Een manier van bewerking van een tekst, die navolging waard is.

Laten we de schrijfwijzen, die voor ons onderzoek van belang
zouden kunnen zijn, de revue passeren, dan verdient eerst vermel-
ding de aanduiding oe voor os. ó ^ wg. au. Deze klank is ook weer-
gegeven door ó. Zo ziet men bedroech (19, 1) naast bedróch (26, 1).
Bergkvist meent, dat deze schrijfwijzen op umlaut wijzen. De
voorstelling oe wordt eveneens aangetroffen in vormen van ww.
van de Ille KI, bijv. in ghewoerpen (238, 15), ghewoerden (48, 17),
ghestoerven (109, 7), dus de oe-spelling staat hier voor os. ö in ge-
sloten syllaben voor r Het ligt voor de hand met Bergkvist aan
rekking van de klank voor r te denken. De schrijfwijze oe voor de
os. ö komt ook voor in open syllaben, bijv. in ingebroeken (219, 11)
en besloeten (193, 7). Deze schrijfwijze zou op umlaut kunnen
wijzen 2).

Of met de voorsteUing van de os. ü door u in ghebunden en ver-
wunnen enz. een klank ü of ü bedoeld is, durft Bergkvist niet te
beshssen. Dat hangt af van de streek, waarin het woord genoteerd
is. Deze participia zouden echter heel goed een umlautsklank kun-
nen hebben, „wegenas. Partizifialformen mit der Endung -inquot; (§ 9).

In de IVe en Ve KI. komt als praeteritumvocaal meestal e voor,
een enkele maal a ®). De vocaal van de optatief heeft hier, „der nd.
Sfrachentwicklung gemdsz'', de vocaal van de indicatief verdrongen,
aldus Bergkvist.

De os. O { wg. ó vindt men in deze tekst eveneens voorgesteld
door oe en o, droech (48, 11) bijv. heeft oe. Bergkvist meent, dat
gepoogd is met oe de umlautsklank weer te geven. Hij neemt in
woesse (wuchse 38, 12) zeker umlaut aan, daar voor geminaat een
diftongische uitspraak onwaarschijnlijk is (§ 19). En wat de graad
van waarschijnlijkheid van dit vermoeden groter maakt: de oe- en
O-schrijfwijzen staan daar, waar men in de tegenwoordige dialec-
ten klanken hoort, die door umlaut zijn ontstaan. Ook de vorm
woesch komt voor (252, 2). Maar zou in de oe-speUingen niet de
invloed van het westen kunnen op te merken zijn ?

Positieve resultaten heeft Bergkvists onderzoek voor ons wei-
nig opgeleverd. Alleen heeft hij de e opgemerkt in de IVe en Ve
Kl. en heeft hij ons attent gemaakt op de belangrijkheid der oe-
spellingen.

Onder de vele handschriften van Tondalus' visioen
is er een, waarin men een taallaag uit Twente en Salland heeft op-
gemerkt, maar tegelijkertijd een laag uit de buurt van de Ben-
rather linie.

De spelhng bedroech (blz. 104) komt hierin evenals in de vorige
tekst voor. Voorstelling van de umlautsklank of weergave van een
lange khnker ? Voor het laatste wordt ook de i achter de o gebruikt,
zo in voir — voer (blz. 12) en droich = droeg (blz. 34).

De vormen van ww. van de Ille Kl. gedrungen en wurden (praet.)
(blz. 33) moeten vermeld worden. Bij gedrungen zou een mnd.
schriftbeeld de schrijver voor ogen gestaan kunnen hebben. Bij
wurden niet, daar men in het mnd. o voor r ziet in de Ille Kl.,
doch hierbij zou men de uit de 17e eeuw en vroeger bekende klank-
ontwikkeUng van de o voor r in het geding kunnen brengen, die
ons uit dialecten van het westen en ook van elders bekend is.

Het praet. meerv. van de aantonende wijs der IVe en Ve Kl.
heeft weer e, maar daarnaast ook a: weren, quemen, seghen, en
daarnaast waren, quamen, saghen. Het enkelvoud ä: was,
quam, sag.

Hier vindt men de schrijfwijzen stoenden en versteenden (blz.
62, 72). Naar aanleiding van de vorm bestoenden in de Cameraars-
rekeningen van Deventer zijn verschillende mogelijkheden ge-
opperd met het oog op de speUing oe. Dat oe een schrijfwijze
voor ü zou zijn, is in deze tekst daarom niet waarschijnlijk, omdat
drungen en wurden voor korte ü u hebben.

Hethandschr.Wvan het Vagevuur van St. Patri-
c i u s heet uit dat gedeelte van Overijsel te stammen, waar Fries-
Saksische mengvormen heersen. Het dialect is volgens de uit-
gevers in hoofdzaak Saksisch.

Weer staat in sommige praet. van Ile en Vle Kl. oe: sloet, ver-
loes, bedroech, ontvoer, droech, maar naar aanleiding hiervan zijn
dezelfde vragen te steUen, die hiervoor al gesteld zijn. Uitspraak

[o.] of [0.] ? Bij ontvoer en droech zou ook nog een uitspraak [u.] te
veronderstellen zijn, al is de klankwaarde [u.] voor de Germ. ó in
deze streken niet wel aan te nemen; immers de tegenwoordige
dialecten hebben de Germ. ó. als [o.] bewaard

De lange k schijnt voor te komen in de praet. van de IVe en Ve
Kl.: saghen, quamen, maar daarnaast staat f leghen, voor het
enkelvoud moet men de korte a als vocaal aanemen: sach, quam,
nam, was. Nog moet vermeld worden een vorm geslegen (blz. 240).

Voor ons van belang blijkt de Nedersaksische no-
velle van Griseldis, door Gallée meegedeeld 2). GaUée
zelf is overtuigd van het Saksisch taaleigen van dit verhaal,
want hij zegt: „In verschillende uitdrukkingen en constructies,
zowel als in grammatische vormen, is het Saksisch taaleigen te
onderkennenquot;. GaUée heeft door de rekking van de onvolkomen
vocalen als in echtscaep, heemt, behoelden, oelde en de a voor oo, o
in gelaeft, gebaden, haef, apenbar enz. aan Twente of een dicht
erbij gelegen streek gedacht, waar Gallée ook deze eigenaardig-
heden had geconstateerd, maar hij heeft enkele bezwaren het daar
te localiseren, welke ik later zal vermelden en die op grond van
mijn onderzoek zuUen blijken gedeeltelijk geen bezwaren te zijn.

De tijd van het ontstaan van het verhaal in deze vorm moet
gesteld worden op de laatste helft van de 15e eeuw; het achter de
novelle gevoegde Historielied is niet in oostelijke taal geschreven.
(Het is afkomstig uit de 16e eeuw, maar de hier afgedrukte tekst
zag in 1771 te Amsterdam het licht.)

Uit een onderzoek van de sterke werkwoordsvormen blijkt, dat
in de IVe en Ve Kl. [e.] weer de praeteritumvocaal is ook in de indi-
catief zowel in enk.- als meervoud: weren, vernemen, queem, geef f
(praet.); maar niet altij d vindt men in deze vormen e {ee), [a.] schijnt
eveneens in gebruik te ziin: waeren, quaem, naem, gaef (sing.). In
het enkelvoud is de klinker ook [a]: nam, sprach, sach en sat. De
spelling ae in het enkelvoud wijst waarschijnlijk op een lange
vocaal, die naar analogie van het meervoud in het enkelvoud
doorgedrongen is.

Verder dienen vermeld op blz. 19 verhoer {so wen hie verhoer), op
blz. 20 voelt (praet. voel 1 als enclitische vorm van het prono-
men), op blz. 21 woer {want hie sijn her woer) en ver koer en {die ich

') De [o.]-[u.] grens valt niet samen met de umlautsgrens, ik stel me voor over
deze isoglosse later te spreken.

) Een Nedersaksische novelle van Griseldis met historielied van de verduldige
Grisella, Ts. v. Ned. Tl. en Lettk. IV, blz. 1-45. Toel. v. d. hand. v. Gallée, blz. 1-18.

verkoeren heb), op blz. 22 toeghen, woert {dat sie.... in ghehadt
woert), verkoeren en ghecoemen, op blz. 23 verstoent {die moeder ver-
stoent) en tweemaal woert, op blz. 26 verwoerpen {hie had syn edel
vrouwe verwoerpen), op blz. 27 gecoemen en voelen (vielen, soe voelen
oen) en toegh, op blz. 30 voel {soe voel sie uter oer selve) en stoenden
{die daer omstoenden), op blz. 31 scoep {en hie sie scoep) ghewoerden
en verkoer, op blz. 32 woerde (conj.), sloech en op blz. 33 sloechen en
oploech {die utten oploech). Een opmerkelijke vorm is ook nog:
woisch (blz. 32) {die hie woisch ende droegden).

De hier opgesomde vormen horen tot tien verschiUende werk-
woorden, waarvan verkoer{en) en toegh{en), in hun conjugatie
de werkwoorden van de Ile KI. volgen; woert, woerden, ghewoerden
vormen zijn van een ww. van de Ille KI.; gecoemen van een ww.
van de IVe KI.; woer van een van de Ve KI; sloech, sloeghen, op-
droeg en scoep, evenals woisch van ww. van de Vle KI en voel, voellen
van een reduplicerend werkw..

Over vormen als verkoer {en), toegh{en) is in ander verband al
gesproken, ook over stoent. Over gecoemen, sloech{en). opdroeg,
scoep zijn dezelfde opmerkingen te maken, die al meermalen ge-
maakt zijn, maar vormen als woert (praet. van worden), woer
(praet. v. zijn), voel{en) (praet. v. vaUen) verdienen de aandacht.
De schrijfwijze woisch lijkt vreemd. Mogelijk staat hier de t
voor e en dient deze letter hier om de lange klank aan te duiden.
Doch dit teken zou ook wel de andere dienst kunnen vervuUen,
die de e ook soms verricht, nl. op umlaut wijzen. Bij woert is
evenals bij gewoerden van Bergkvists tekst aan rekking van de
vocaal voor r te denken, maar toch zou oe ook de voorsteUing van
de umlautsklank kunnen zijn.

Voel, voelen zijn de praeteritaalvormen van een redupUcerend
verbum, waarvoor Gallée een e^ veronderstelde, voor woer zou een
ê» aan te nemen zijn naar analogie van de pluralis i). De pluralis
weeren (ind.) komt in de noveUe werkelijk voor (blz. 25). Redupli-
cerende praeterita met e {ee) vindt men er niet in, wel met ye :
lyet (blz. 20), vyel (blz. 32). Dat in woer, voel{len) de lange ê (é^ of
êquot;) voorgesteld zou zijn door oe Ugt niet voor de hand. Gewoonlijk
wordt de ê (hier ê^) gespeld met e in open syUaben, met ee in geslo-
ten syUaben, zoals de vormen: weren, vernemen, weer, queem, enz.
bewijzen. Het is niet mogelijk, in de schrijfwijze oe een [o.] te zien.

») Of de historische ê van deze vorm overgegaan is in a en later door umlaut ge-
worden is tot ê doet hier niet ter zake.

Hoe zouden vormen als woor, vool{en) verklaard moeten worden
en in welke teksten komen ze voor ? Met de speüing oe is hier weer-
gave van de klank [0]. of [oe]. bedoeld, die zonder enig bezwaar be-
schouwd kan worden als de klank, die door umlaut is ontstaan,
zowel uit ê^ als ê^. De tegenwoordige dialecten kennen in het um-
lautsgebied deze vormen; aUeen is als verleden tijd van zijn [Vp.r]
of [Vce.r] in Twente, althans in het gedeelte dat door mij is bezocht,
tegenwoordig niet meer in gebruik

Maar de speUing van verschiUende woorden in deze tekst blijkt
sterk te variëren.

Zoals reeds hierboven gezegd is, had GaUée tegen de localisering
van deze Griseldisbewerking in Twente enkele bezwaren: n.1., dat
er voor viel en vielen naast veel ook voel en voelen was gebruikt;
verder dat er voor het Twents-Graafschapse darf hier doerp, voor
ward woerd en voor lange ä, welke thans in Twente de ao-klank
heeft, hier meestal ae wordt gevonden.

Het bezwaar tegen voel en voelen kan nu wel vervaUen en ook
dat tegen woerd Ook de andere bezwaren van GaUée lijken me
geen bezwaren te zijn: de uitspraak [dorp] en [da:rp] komt in
Twente voor, maar ook die van [doerp]

Wat de uitspraak van de lange ä betreft, GaUée had al opge-
merkt, dat Charters van Oldenzaal uit de 15e eeuw (welke char-
ters G. hier op het oog heeft, vermeldt hij niet) voor lange ä de
schrijfwijze ae hadden. GaUée heeft hier de historische lange ä op het
oog, immers zegt hij, dat deze in de huidige dialecten een ao-klank
heeft. Door de schrijfwijze ae heeft men waarschijnlijk de lengte
van de vocaal willen aanduiden ®). Met de speUing a wordt ook in
deze tekst de [o.] klank weergegeven, wat blijkt uit gebaden (ge-
boden) en apenbaer.

In Spakenburg, Bunschoten met de Eemdijk gebruikt men het meerv. [Voeren]
naast het enkelvoud [Vas], in Holk bij Nijkerk noteerde ik de pluralis vorm [Vo.ren],
ook in Terschuur, de singularisvorm is ook hier [Vas], maar deze [oe] ([0.]) moet in
ander verband gezien worden.

Dit veel komt echter niet in deze tekst voor, wel in vele andere uit deze buurt.
') De vorm luidt in Zuid-Twente thans: [Voer(t)] (Lonneker, Broekheurne, Glaner-
brug, Losser, Delden), [Voert], [Voer(d)e] (Wiene), [V0:r] (Rijssen).

') [darp] bijv. in Losser, [dce:rp] in Broekheurne. De uitspraak [doe:rp] is ook be-
kend uit het mnd. (Niederd. Studien. Festschr. BorchUng S. 289. E. Nörrenberg: Zwei
lautl. Eigentümlichkeiten der Emdener Mundart. Nörrenberg geeft naast andere
woorden met ö voor rook dprp op, ook Fr. Reuter heeft Dorp).

') Het zou mij te ver van mijn onderwerp afvoeren, precies op te geven, hoe in de
verschillende plaatsen de infinitivi en participia van deze ww. luiden.

quot;) Tot deze conclusie meen ik te moeten komen op grond van de «e-spellingen in
de Oldenzaalse oorkonden (Ts. voor Ned. taal- en letterk. XXIV en XXV, resp. blz.
245-252 en 155-159).

Hol, Tegenstellingnbsp;5

De handschriften van de Middelnederduitse Theo-
p h i 1 u s 1) bUjken voor ons onderzoek niet van belang ontbloot
te zijn. Het z.g. Helmstädter handschrift heeft weren als indicatief
(vs. 39), een u staat voor nd en nn in bebunden (vs. 354), ontbunden
(vs. 397 en 611) (V dient om het vocahsch karakter van de u aan
te duiden, zoals uit de speUing van andere woorden, waarboven
dit teken staat, h\\]kt), vunden (vs. 499),en gewunnen (vs. 554, 610
en 728).

Een vorm van het Stockholmer handschrift is interessant. Weer
staat in dit handschrift weren in de praet. plur. ind., weer u voor
nd: ghebunden (vs. 585), ontbunden (vs. 630, 837), (ghe)vunden (vs.
632, 836), maar behalve deze bevat deze tekst ghesoghen (vs. 806:

de du____hevest ghesoghen), wat rijmt op ghetoghen. Naast dit

part. met 0 komen enkele andere voor met o van ww. der He KI.:
verloren (vs. 42, 112, 121, 151), ghekoren (vs. 192, 195), ook met a,
die op part., die met o gespeld zijn, rijmen: gheswaren (vs. 41),
Vornamen (vs. 166). Echter komen in deze tekst geen part. en
praet. voor, die met oe gespeld zijn De 0-spelling gebruikten
Scandinavische schrijvers om wijziging van de o-klank aan te
duiden. Deze 0 komt in dit handschrift verder voor in: moghen
(vs. 89, 93), V0te (vs. 418, 810), sote (vs. 396, 968 en 971), te (vs.
375), leven (vs. 304), komen (inf. vs. 532) en vodede (vs. 809).

Het handschrift uit Trier heeft eenmaal quemen als indicatief
(vs. 394) en eenmaal een vorm met oe: verdroet (vs. 534).

Het proza uit de kring der moderne devotie, waarvan men kan
verwachten, dat het eigenaardigheden van het „Oostersquot; Neder-
lands bevat, moet ons vervolgens bezig houden. Voor ons onder-
zoek komen in aanmerking: De biografieën van beroemde mannen
uit de Deventer kring met de goede punten uit de collatiën van
Claas van Euskerken, overgeleverd in een. handschrift, dat gere-
kend wordt uit het laatst der XVe eeuw afkomstig te zijn acht
collatiën van Brinkerink, de eerste vijf uit het midden van de 15e

eeuw, de laatste drie geschreven in 1521 Van den doechden der
vurigen ende stichtigen sust eren van Diepenveen van 1538 2),
Sommige stichtige punten van onzen oelden zusteren van ±
1475 een vertaling van den navolginge Christi, die men om
verschillende eigenaardige schrijfwijzen, bijv. het voorkomen van
het teken a in baven, apen enz. in het oosten van ons land plaatst
en een middeleeuwse kloosterregel, ons door GaUée meegedeeld

In de Levensbeschr ij vingen van de Beroem-
de Mannen is in de indicatief van de IVe en Ve KL de e regel
in het meervoud: weren, quemen, plegen, seten, spreken enz.. In het
enkelvoud vindt men ee, tenminste bij het praeteritum van zijn
(bijv. soeveer als hy uyt Sticht van Utrecht weer), maar naast de ee
komt een enkele maal ae voor, zo op blz. 20: hieruyt mach men
marken, mit hoe groter aandacht des herten dese weerdige man sine
getyde laes en ook een enkele maal een a (bijv. op blz. 54: ende
als dat heilige Diepenveen soeveer gecomen was.

Naast de e-schrijfwijze in de praet. van de IVe en Ve Klasse
moet vermeld worden de spelling oe in toech (blz. 15, 20), verdroet
(blz. 14, 17) en droech (blz. 22). Umlaut of lengteteken? Waar-
schijnlijk het laatste, daar de e in andere woorden van de tekst
herhaaldelijk op deze manier gebezigd wordt. Ook de oe-schrijf-
wijze in geboeiden (blz. 32) heeft dezelfde bedoeling. Rekking van
de vocaal voor [ld] is een gewoon verschijnsel in de tegenwoordige
dialecten van Midden- en Oost-Overijsel. Gallée heeft dezelfde
schrijfwijze in zijn Griseldis-tekst opgemerkt Vormen als ont-
bunden en bunden vragen de aandacht, eveneens de schrijfwijzen
geklummen (dit komt tweemaal voor) en begunnen (praet. plur.).
De M-spellingen voor mm en nn zijn evenals die voor nd bekend
uit het mnd. (Lasch. Mnd. Gr. § 427A). Waarschijnlijk stond de
oostelijke schrijftaal hierin onder Nederduitse invloed. Uit deze
schrijfwijzen umlaut af te leiden, lijkt mij niet geraden. Voor de
veronderstelling, dat de u een middel zou zijn om de umlaut aan te

duiden pleiten wel de spellingen van de conjunctivi begunne en
drunke.

De goede punten uit de collatiën van
daas van Euskerken met de daarop volgende Devote
Epistelen tonen hetzelfde beeld. Ook daar de e of ee^) in de
IVe en Ve KI, ook daar de u voor nd in bunden, ook daar ge-
klumnien. Het aantal praet. en part. is in deze geschriften gering.

Een onderzoek van drie van de acht coUaciën van
Brinckerinck, twee van de eerste vijf en één van de laatste
drie, was zo onbevredigend, dat het nagaan van de overige vijf is
achterwege gelaten. Zelfs de ee of e schrijfwijze voor lange a, al
naar deze geplaatst is in open of gesloten syllaben komt niet voor,
ook niet in de conjunctief. Andere „Oostersequot; eigenaardigheden
merkt men evenmin in de werkwoordsvormen van deze collaciën

op-

Gaat men de doechden der susteren van Die-
penveen op de praet. en part. van de sterke ww. na, dan zijn
er weinig vormen, die opvallen. Weer vindt men de e of ee, in de
praet. plur. ind. van de IVe en Ve KI. Alsenkelvoudsvormkomt
wel weer voor, maar daarnaast was, quant en gaf. Uit het enkele
malen aantreffen van de vorm hidfen als 3e pers. praet. plur. (op
blz. 106 en 161) is het veiliger wegens de op de vocaal volgende 1
geen conclusie te trekken, immers komt u voor l ook voor in tek-
sten uit het westen Een paar maal staat een u in de 3e pers.
sing. van de conj.: drunke, gulde (blz. 68 en 100), maar naast u
vindt men o, bijv. in storve (blz. 203). De oe in toech wijst waar-
schijnlijk op lengte van de vocaal, tenminste dit teken wordt
daarvoor telkens gebruikt bij weergave van de [o.] klank: groei!,
bloete, soe, ook wordt voor de [a.]-klank herhaaldelijk ae geschre-
ven: eerbaer, daer, vaeke.

Sommige stichtige punten van onsen oel-
den susteren 3) hebben eveneens e, ee in de indicatief van de
praet. plur. van de ww. van IVe en Ve KI. (eenmaal komt waeren
voor, eenmaal ook de sing. vorm weer); een spelling schoeit (blz.
21) naast geschulden (blz. 22) moet genoemd worden en verder de
oe in geboet (blz. 38), besloeten (blz. 43) en toech (blz. 31), getoegen
(blz. 40, 49) (er naast komt getaegen voor, blz. 4), bevoelen (blz. 15

enz.) (er naast bevaelen, blz. 29), onthroecken, genoemen (blz. 30) (er
naast genanten, blz. 31), droech (blz. 29), loech (blz. 43). Door e is in
al deze laatste vormen zeer waarschijnlijk, evenals in het vorige
werk de lengte van de vocaal aangeduid, maar dat geschulden
naast schoeit staat,wijst daarop weer niet. De vocaal in deze ww. s-
vormen heeft mogelijk een afwijkende klank gehad.

Van der navolginge Christi levert ons geen nieu-
we stof. De enige dubieuze vorm in de 100 blz. van dit werk, die
nagegaan zijn, is gestoerven (blz. 17), maar ernaast komt gestorven
voor (blz. 44). Ook een schrijfwijze gestoerven heeft geen grote be-
wijskracht: de oe-schrijfwijze zou hier op rekking van de vocaal
voor r kunnen wijzen. Deze rekking kan men in de vormen van
het WW. sterven nog heden ten dage in Hengelo en Enschede met
hun omgeving horen.

De kloosterregel in het mnl., de tweede, die Gal-
lée ons meegedeeld heeft, stelt ons eveneens teleur. Deze is in ge-
bruik geweest in het klooster Bethlehem bij Hoorn, doch de taal
ervan doet denken aan die van de oostelijke provinciën, en dat de
regel oorspronkelijk is opgesteld voor een klooster in Overijsel
blijkt uit het tweemaal noemen van Zwolle als plaats, waarin of
waarbij de zusters wonen.

De e [ee) in plaats van a {aa) zien we ook in de indicatief in weer,
weren en quemen. In de conj. is verandering van de klank door
umlaut zelden aangeduid, zo leest men dwonge (blz. 353) en songe
(blz. 378); naast weer (als conj.) komt waer voor (blz. 382), naast
queem (blz. 382) quamen (blz. 412).

Dat de schrijfwijze oe in deze tekst zou wijzen op umlaut van [o.],
is niet waarschijnlijk. Uit de verschillende schrijfwijzen van het
part. gekoren is dit wel op te maken. Gekoren vindt men (blz. 357)
gespeld als ghecoren, gecaren, gecaeren, gecoeren, ghecaren en geco-
ren. De vorm van het praefix laten we buiten beschouwing. Voor
ons van belang zijn: gecaeren en gecaren naast gecoren en gecoeren.
In de speUing met a is een poging te zien, zoals in verschiUende
teksten het geval is, de [o.] klank van deze streken weer te geven.
En deze [o.] klank wordt geschreven als a en ae, maar ook als o en
oe. Het ligt nu zeer voor de hand, dat de e in ghecoeren dezelfde
dienst doet als de e in ghecaeren, n.1. wijzen op de lengte van de
vocaal. De [a.]-klank, zowel die teruggaat op een lange vocaal als die
uit een korte vocaal ontstaan is, wordt eveneens voorgesteld door
«e: ghelaeten (blz. 385), geslaeghen (blz. 388). In deze ae-schrijfwij-

ze een aanduiding van de uitspraak in de richting van de [s.] te
zien Ujkt mij hier niet aan te nemen.

Tillesi) Zur Sprache der Urkunden des Her-
zogtums Geldern leert ons, dat de Gelderse oorkonden
weinig materiaal voor dit onderzoek verschaffen «). Tilles opvat-
ting over de oe-schrijfwijze naast die met o voor westgerm. ö is aan
het begin van dit hoofdstuk besproken. De praet. plur. van de IVe
en Ve KI. hebben in de regel in open lettergrepen e. Toch zijn ook
optativi met a overgeleverd in Gelderse oorkonden. De aandacht
verdient gewurden naast geworden, voorkomend in een oorkonde
van 1467, verschulden in een van 1442 en 1500, gekoemen in een
van 1453, verbunden in een oorkonde van Reinald II van 1327,
vunden in een van 1434 uit het kwartier Roermond. Enkele op-
merkelijke optativi vinden we eveneens genoteerd: sturf (in latere
acten staat storf), wurde, gewunnen, omboede en schoeien, voUoegen
en vuere.

Hoewel we hier te doen hebben met stukken, die uit een zuide-
lijker gelegen streek afkomstig zijn, komen de bijzonderheden
overeen met die van de andere werken, die hier besproken werden.
Ook hier een enkele keer u voor r en l, u voor nd, maar, vertelt
Tille, deze schrijfwijze is al in het begin van de 14e eeuw aan bet
verdwijnen.

De oorkonden en bijlagen uit Magnins Geschiedkun-
dig Overzicht®) maken ons ook al niet wij zer: weren komt
herhaaldelijk met indicatiefbetekenis voor. Ook een enkele maal
quemen, maar quamen vindt men in dezelfde oorkonde, verder
treffen we de participia gesculden (ook geschulden), gegulden aan,
in gebroecken, he-, gesproecken staat oe, die wel een lange o-klank zal
weergeven, al zou de ck in andere richting doen denken «). Ook
gebroeken komt voor en eveneens ghesproken. Een ander woord met
oe-spelling is geswoeren.

In het Landrecht van Drente 5) in 1412 geschon-
ken door bss. Frederik van Blankenheim merkt men geen schrijf-
wijzen op, die verandering van de stamvocalen door umlaut doen

vermoeden, alleen ziet men e in plaats van a in de conjnnctivi:
wese, queme, breke, steke, sete en verder komt ghesleghen naast ge-
slaghen voor. Dit ghesleghen wordt door Franck als Vlaams be-
schouwd . De oe in gebroeken, stoelne {stoelne guede) zal wel de
lange vocaal weergeven. Maar dit landrecht is waarschijnlijk door
een klerk van de bisschoppelijke kanselarij te Utrecht opgesteld.

Het lantrecht van Twente declareert door
Mr. Melchior Wijnhoff®) is geschreven tussen de jaren
1521 en 1529. De landbrief zelf was in 1365 door bisschop Johan
van Verneberg geschonken; het origineel ervan heeft Wijnhoff
echter niet gezien. Weer zijn het dezelfde schrijfwijzen, die opval-
len : de e of ee, al naar de plaatsing in open of gesloten syllaben bij
de werkwoorden van de IVe en Ve Kl., ook in de indicatief, ten-
minste in die van het werkwoord zijn.

Ook is u geschreven voor nd, ng, nk, en nn: ver-, gebunden, be-,
gefunden, gedrungen, ghedruncken, vorwunnen en begunnen, maar
schrijfwijzen met o komen van bijna al deze vormen voor: verbon-
den, gevonden, drongen (praet.), gedrongen, vor- en overwonnen. De
Landbrief geeft stoenden met oe als ind., maar daarnaast een stonde
als conj., terwijl uit het Lantrecht stunde is overgeleverd. Over
een vorm stoend is hiervoor al gesproken. De schrijfwijze oe voor [o.]
is zeldzaam, alleen in verloer (praet. van verhezen) en geboeren kan
men deze opmerken.

Onderzoekt men de oorkonden in de landstaal, voorkomende in
de Overijsselsche Chronycke van een anony-
mus®), op de verleden tijden en de verleden deelwoorden, dan is
het aantal vormen, dat een bespreking verdient, niet groot. De
vorm weren (verl. tijd v. h. ww. zijn) treft men een paar maal
in verschillende oorkonden met indicatief betekenis aan. Een
Waeren staat er naast. Eenmaal komt stoent voor als ind. Twee-
maal komt men de vorm gewunnen tegen. Oe-speUingen vindt men
weer in gecoeren, genoemen, zwoeren e.a.. Maar schrijfwijzen meto
staan er naast. Als men let op de schrijfwijze van de a in open
syllaben, hetzij deze a de oorspronkelijk lange of de gerekte

Franck: Mnl. Gr. Ile Aufl. § 127.
quot;) Lantrecht van Twenthe declareert door Mr. Melchior Wijnhoff, bewerkt door
R- E. Hattink.

') Opgenomen in het Ile deel van G. Dumbars Analecta seu vetera aliquot scripta
'nedita(1721).

') In een oorkonde van 1407, waarin Kuinre aan bisschop Frederik van Blanken-
heim wordt opgedragen.

vocaal weergeeft, dan ziet men hierbij dezelfde variatie: waeren,
gedraegen, naast waren, geslagen. In ww., waarin menoof oezou
verwachten, staat soms ae, zo in gespraecken en verspraecken
hiernaast komt ook versproocken voor. Een bewijs, dat door deze
c^-schrijfwijze niet bedoeld is aan te geven, dat de voorafgaande
klank kort is. Hierdoor wordt het niet erg waarschijnlijk, dat ck in
verhrocken daartoe wel zou moeten dienen, temeer daar men ook
een vorm gebroecken kan noteren, al staat die dan in een andere
oorkonde Bij de behandeling van het markerecht van DeLutte
wordt over de cA-speUing weergesproken. Het part. ghesleghen ziet
men hier in twee oorkonden, beide betrekking hebbende op de
bedijking van Mastenbroek ; ook ghegreven treft men aan.

In deze kroniek is, nadat op het jaartal 1308 vermeld is:
„dyckrecht van Salland gemaecktquot;, dit dijkrecht
meegedeeld, maar dialectische eigenaardigheden kan men weinig
opmerken in de tekst. Een schrijfwijze geboeiden wil door zijn oe-
spelling misschien wijzen op de rekking van de vocaal voor [ld];
als conjunctivi van de ww. zijn en komen treft men weer naast
waer, queme naast quame aan.

De Kamper kroniek van Johan van Breda¹),
die in het jaar 1517 begint, heeft de vormen weren (passim), que-
men (passim) en seghen (blz. 15) in de indicatief pluralis. Naast
weren komt een enkele keer waren voor (blz. 5). De schrijfwijze oe
vindt men in gesloten en open syUaben van sterke praet.: toech
(blz. 12), vroes, voer (blz. 20), toegen (blz. 7), ook van sterke part.:
geswoeren (blz. 25), gecoeren (blz. 26), maar die met o staat er in
open syUaben naast: getogen (blz. 21), gesworen, gecoren (blz. 26).
Over de klankwaarde van deze oe is geen zekerheid te krijgen, zo
staat op blz. 12 bv. men spoelden (speelde) en ook toertsen, in het
eerste voorbeeld is oe waarschijnlijk [0.], in het tweede [o.], op blz. 27
coer (keus), broecke (lage landen) en gewoenten, in het eerste voor-
beeld is oe waarschijnlijk [0.], in het tweede misschien [u.] en anders
[o.], in het derde [o.]. Naast een speUing ges/oe#ew(blz. 23) komt
vaker gesloeten voor. Door de oe heeft men misschien de umlaut van
de vocaal willen uitdrukken, maar ook zou het mogelijk zijn, dat

door verdubbeling van de t is aangegeven, dat de oe staat in een
gesloten syUabe en dat door deze schrijfwijze de lengte van de
vocaal is aangeduid. Doch zou men hier niet met een spelfout te
doen kunnen hebben ?

Het valt op, dat op blz. 143, waar de prijzen van verschillende
artikelen worden opgesomd, naast vormen als woech, gewoegen op-
gegeven zijn guit, gegulden, echter daarnaast golt. Vormen met u
van WW. der Ille Kl. komen in het gedeelte, dat nagegaan is ver-
der niet voor. Doet met het huiselijker onderwerp ook de huise-
lijker taal hier zijn intree ?

Uit de Zwolse kroniek van 1520-1526 zijn een paar
vormen het vermelden waard i). De lange vocaal van het praet.
plur. van de IVe en Ve Kl. wordt voorgesteld door e: weren, que-
men, leghen, steken enz. merkt men op. Ook de enkelvoudsvorm
weer (als ind.) komt voor. Maar naast vormen met e staan die met
a: waren, quamen enz. Een schrijfwijze woert voor de verl. tijd van
worden (blz. 14: gheliec %ms op de dachvaert woert hewesen, blz. 24:
soe woert ten leste ghesaten e.a.) valt op. Misschien geeft de Ge-
schrijfwijze wel umlaut weer. Hiervoor pleit de vorm: woerve
(praet. conj. van werven). Een opmerkelijke spelling is die van
voenden (verl. tijd van vinden (blz. 39)). Bij een vorm voenden zou
evenals bij woert aan rekking van de vocaal gedacht kunnen wor-
den. Gewunnen (blz. 41), hulpen (blz. 53) en gheschulden (blz. 57)
zijn al meermalen ter sprake gekomen.

Een groot aantal oe-schrijfwijzen zowel in gesloten als in open
syUaben vallen te noteren: schoet, toech (met toegen, ghetoeghen er
naast), verloes, ghecoemen, ghenoemen, maar naast oe staat in open
lettergrepen in vormen van dezelfde woorden o. Dat de [o.] klank
in gesloten syUaben voorgesteld wordt door oe blijkt uit schrijf-
wijzen als: groet (groot), oeck {ook), woerden (woorden), hartoech.
Leerzaam is in dit verband nog een doonde naast doen. De oe is in
gesloten syUaben het middel om de lange vocaal aan te duiden,
in open syUaben wordt daarvoor naast oe ook o gebruikt.

Bij het bespreken van een aantal stad-, dijk-en markerechten is
het moeilijk de chronologische volgorde in acht te nemen, daar
deze geschriften bepalingen bevatten van verschiUende jaren.

Als enige dergelijke bron aan de noordgrens komt in aanmer-
king het stadboek van Groningen, waarvan een

redactie bestaat, afkomstig uit 1330. In 1425 is deze omgewerkt
en deze omwerking staat ons ter beschikking Veel materiaal
levert ons dit stadboek niet. In de praet. plur. ind. v. h. ww. zijn
staat a naast e, dus vindt men weren naast waren. Dezelfde varia-
tie ziet men ook in de conj. praet. van dit ww. en in die van de ww.
komen en zitten. Ook hier treft men de vorm geschulden aan (5e
boek, no. 93). De klinker van de participia van de Ile en IVe KI.
worden in de regel met o gespeld, tweemaal komen schrijfwijzen
met oe voor in de eerste vier boeken: gheloeghen en verhoeden. In de
conjunctiefvormen van deze en andere Klassen merkt men van
weergeven van de umlaut niets.

Voor de zuidgrens gaan we in de richting west-oost de grens
langs.

Het oudste keurboek vanHarderwijk^) isvan 1470.
Verder zijn er nog redacties bekend uit 1562, 1590 en 1595. Boven-
dien zijn er in de uitgave latere bepalingen of bepalingen, die in
andere handschriften dan de gebruikte voorkomen, opgenomen.
Uitsluitend conjunctivi met e van ww. van de IVe en Ve KI.
vindt men in dé tekst: were, queme, indicativi van deze ww.
worden bijna niet aangetroffen. Alleen in het keurboek van 1599
ziet men praet. ind. met a, maar deze a komt ook in de conj. voor,
de conj.-vormen met e zijn hier uitzondering. De schrijfwijze oe
naast o in open syllaben treft men in deze rechtsbronnen niet aan:
geswoeren (Ie keurb., no. 96), ges^roec^e« (He keurb.,no. \ 7Q),over-
koemen (uit keur in handschrift H), enz. naast gesworen (Ie keurb.,
no.95), gesproken (Ie keurb., no. 55), gecomen (Ie keurb.,no. 146).
In het keurboek van 1590 is alleen o in dergelijke vormen gebruikt.
Enkele conjunctivi van ww. van de Ile KI. worden met oe gespeld,
evenals enkele conjunctivi van ww. van de Vle KI. De schrijfwijze
oe lijkt mij echter slechts gebruikt om de lange klank aan te
duiden.

Bij het doorzien van enige Gelderse Markerechten®)
bleek mij, dat deze bijna geen materiaal opleveren voor ons onder-
zoek. Een oe in besloeten zal wel de lange vocaal moeten weer-
geven, terwijl een u in wurdtals een spellingwijze moet gezien

worden, die berust op een Nederduitse schrijfgewoonte. Het stuk,
waarin dit wurdt voorkomt, is, gezien het taalgebruik en de spel-
ling, zeker door een Duitser geschreven.

Het oudste stadboek van Zwolle^) is reeds tussen de
jaren 1321 en 1341 vervaardigd; ook de tweede redactie is nog
afkomstig uit de 14e eeuw (1398—99); de derde uit de 16e eeuw
(1519-24).

Over het diacritische teken ° in deze stadsboeken is reeds ge-
sproken. De e in de praet. van de indicatief in de IVe en Ve Kl.
komt voor: seten (blz. 61), weren (blz. 67), maar ook dea: waren
(blz. 33), quamen (blz. 80). De schrijfwijze oe in open syllaben
merkt men op: geboeden (blz. 96, 97), verloeren (blz. 101), doch veel
vaker vindt men o: geboden (blz. 9, 10), verloren (blz. 9, 12). In de
eerste redactie van het stadboek zelf ziet men geen oe in vormen
van WW. van Ile en IVe Kl., wel in de latere bepalingen en het
aanhangsel ervan. In gesloten syUaben staat een paar maal oe, zo
in verloer (blz. 80). Ook hier de vorm stoenden (blz. 61). Zeer zeker
een pover resultaat van meer dan 100 bladzijden lectuur. In de
conjnnctivi vindt men een paar keren de schrijfwijzen oe in de Ile,
IVe en Vle Kl., u in de Ille KL. Ook ziet men daar a naast e bij
vormen van WW. van de IVe Kl. De tekst maakt, wanneer men let
op andere eigenaardigheden, niet de indruk het dialect getrouw
weer te geven. Wat bv. te denken van de vorm scout (schuld, blz.
10) in ZwoUe.

Het markeregt van Hengvorden^), een buurt-
schap, die behoord heeft tot het kerspel Olst, thans een deel van
de gemeente Diepenveen, is in twee handschriften bewaard geble-
ven, het ene, dat de bepalingen tot 1830 bevat, het andere, dat
het vervolg erop vormt. Voor ons doel moet alleen de aandacht
gevestigd worden op de vorm erfunden.

Het markeregt van Rande®), eveneens een buurt-
schap van de gemeente Diepenveen, dat met bepalingen uit 1643
afkomstig begint, levert ons geen materiaal; immers met de oe-
schrijfwijze in genoemen zal wel bedoeld zijn de lange klank van de

tweede syllabe weer te geven. De spelling genomen treft men er
naast aan. Beide markeboeken hebben een geringe omvang.

Het markenboeck van Bathmen i) is van meer
belang; ook heeft het geschiedkundige waarde, daar het ons in-
licht over de toestand van Bathmen in het laatst van de 16e eeuw,
een gevolg van de omstandigheid, dat de markevergadering tevens
is opgetreden als bestuursorgaan voor het kerspel. Het markeboek
is in 1605 aangelegd, omdat het oude verloren was gegaan. Enkele
aantekeningen, die nog behouden waren, zijn in het nieuwe opge-
nomen. Uit het gedeelte, dat de verslagen der vergaderingen van
1605 tot 1650 bevat, moeten vermeld worden de vormen weren
(passim) en quemen (blz. 7) als ind. plur. van het praet., de vormen
ge-, verdruncken (passim), ge-, befunden (blz. 29 en 30) en ingehun-
den (blz. 31). Weren komt toevallig in het Ie deel herhaaldelijk
voor, maar in het Ile deel ontbreekt de praet. plur. van zijn. In
ge- en verdruncken zou u de umlaut kunnen weergeven, evenals in
ge-, befunden en ingebunden, doch het is waarschijnlijker, dat men
hier te doen heeft met een „Oostersequot; schrijftraditie. Met de
schrijfwijze oe in plaats van o in open syUaben, die in enkele woor-
den voorkomt: gekoemen, genoemen, gezwoeren, verhoeden heeft
men waarsphijnlijk aUeen de lengte van de vocaal wiUen weer-
geven, talrijke speUngen met o, a en ae van deze en dergelijke ww.
staan er tegenover. In het laatste gedeelte is u van ge- en befunden
vervangen door o; het praet. van drinken, verdrinken en inbinden
komt in dit gedeelte niet voor.

Zuiver Bathmens dialect mag men van een notulenschrijver, die
in zijn verslagen verschiUende Latijnse wendingen — eodem die,
ad hoe deputati, anno et die supra etc. — gebruikt, niet verwach-
ten. Ook bij het op schrift steUen van de Bathmense bepalingen is
een zekere schrijf norm gevolgd

Het handschrift, waarin het stadregt van Rijssen')
is bewaard gebleven, is afkomstig uit de vorige eeuw. Dit hand-
schrift is een copie naar een ouder document uit de 17e eeuw .

Vermeld moeten worden de conjunctivi weren (2x), slurven (2x)
en boede. Conclusies zijn hieruit niet te trekken.

Het Stadregt van Goori), waarvan de oudste
redactie afkomstig is uit het laatst der 14e eeuw, bevat de indica-
tivi weren (art. 27) en seten (art. 39 en 40), maar waren komt daar-
naast als conjunctief voor (art. 58). De schrijfwijzen bevunden
(part.) (art. 49) en geloegen (art. 57) zijn ons reeds van elders
bekend.

Het markeregt van de Lutte 2) levert iets meer
materiaal. Het eerste deel van de tekst is afgedrukt naar een hand-
schrift uit 1536, het tweede naar een uit 1660. In een gedeelte, dat
uit de 18e eeuw stamt, merkt men weinig afwijkende vormen op.
Het is vrijwel geschreven in de HoUandse kanselarijtaal van die
tijd.

De schrijfwijze oe in open syUaben naast o komt weinig voor bij
de werkwoordsvormen. Men ziet oe en o in dezelfde woorden: ghe-
zwoeren en ghezworen, verloeren en verloren, gebroecken en gebroken.
Of oe hier een middel is om de lange klank weer te geven of umlaut
uit te drukken, is niet uit te maken, de spelhngen: Boeninge (Ben-
ningen), broecken (bet. breuken, d.w.z. boeten), voele (vele), zou-
den het wel doen vermoeden, maar daarnaast staan andere:
hoege, groete, toegen (twijgen), waaruit dit niet zo duidelijk blijkt.

Een spelhng gebraecken wijst in de richting van de lange vocaal,
ook die van geslaeten. Gebraecken komt even vaak voor als gebroe-
cken. De schrijfwijze ck vertelt niets omtrent de lengte van de
voorafgaande klinker. Hierin is niets anders te zien dan een ma-
nier om de k-klank weer te geven in het midden en aan het eind
van een woord, na vocaal zowel als na consonant. Zo staat ck in
ecken (eiken), saecke (blz. 17), haecken (blz. 18), macken naast
maeckeden (blz. 20), oeck naast oock (blz. 19, 20), en verder in
marcken, holtinck, enz..

De vorm hülfen (praet. plur.) ziet men naast geholfen (blz. 5),
vunden (praet. plur. blz. 33), gefunden (blz. 54), befunden (blz. 60)
naast bevonden (blz. 43), gevonden (blz. 83), ook komt men nog
gegulden, geschulden, gebunden, gesfunnen en drungen (part.) tegen.
De verondersteUing u in het praet., o in het part. of omgekeerd,
moet als onjuist terzijde gesteld worden, u treft men aan in vor-

men van ww. van de Ille KI., waarin de vocaal gevolgd wordt
door 1, nd en n. Over dergelijke vormen is al herhaaldelijk gespro-
ken. De e in de praet. plur. ind. van het ww. zijn is hier weer
aanwezig.

Het stadregt van Ootmarsum^) leert ons wei-
nig. Weren en quemen komen ook met indicatiefbetekenis voor.
Naast gebroken ziet men gebroecken en gebraken. Een u treft men
aan in befunden en gewunnen, een ü in befünden. Toch mag men in
deze •■ geen aanduiding van de umlaut zien, wanneer men let op
het gebruik van dit teken in dit stadrecht 2).

Niet om de belangrijkheid van de vormen, maar om ook Drentse
naast Overijselse en Gelderse markerechten te hebben vermeld
worden vervolgens de b o e r-w illekeuren van enkele
Drentse plaatsen nagegaan®). In de bo er-wil le-
keur van Gieten van 1598 staat enkele malen oe in open
lettergrepen: genoemen, gekoemen, geboeren. Dat oe in deze tekst
in open lettergrepen wel de klank [0.] aanduidt, is met verschiUende
schrijfwijzen duidelijk te bewijzen, maar even duidelijk zijn de
voorbeelden voor oe = [o.]. In de b o e r-w i 11 e k e u r van
Buinen van 1613, evenals in de Gildebrief van de
schippers uit Meppel van 1607 komt verbroecken voor,
in de gildebrief staat daarnaast gebroken. In het reglement
voor Diever gebroeken, in een acte gebroocken. Over deze
oe-schrijfwijze is hetzelfde op te merken, wat hierboven reeds op-
gemerkt is, ook over de spellirg ck. De betekenis van dit ver-
broecken (boete verbeurd hebben) zou wel umlaut doen veronder-
stellen, de speUing breuke komt naast broecke in de Meppeler gilde-
brief voor. In de buir-wilker van Peysse (van 1611)¹)
treft ons de participiaalvorm begunnen, verder valt het op, dat in
de conjunctief van het ww. zijn ee naast ae staat; ook vindt men
quamen als conj..

De oe-spelling voor ck komt eveneens voor in de G o o r s p r a-
ken van Drente (1563-1565) Deze treft men in de eerste

50 blz. aan in: gèbroecken, gesproecken en getroecken. Voor andere
medeklinkers staat oe in ww. van dezelfde Klasse niet, niet in:
genomen, gekomen, gestolen, gestorven, verwonnen. In gebroecken en
gesproecken zou de oe een aanwijzing kunnen zijn van de lange
klank, echter niet in getroecken. Is oe hier soms een spelfout ? Of is
het de aanduiding van de umlaut? Deze Goorspraken bevatten
andere woorden met oe, waarin de oe heel goed beschouwd kan
worden als [0.], b.v. voel (= veel), Aoer (= \ia.a.T),doeren (= deuren).

Vier van de vijf schaarbrieven i) van de Gooise meent, waarin
de rechten en verplichtingen van de deelgerechtigden aan de ge-
meenschappelijke weiden worden beschreven, benevens twee bos-
brieven, waarin hetzelfde gebeurt ten opzichte van de deelgerech-
tigden aan het Gooier bos, tusschen Hilversum en Maartensdijk
gelegen, staan ons ter beschikking. De schaarbrieven zijn opge-
steld in 1404, 1442, 1445 en 1568, de bosbrieven in 1437 en 1514 2).
Voor ons onderzoek hebben ze uiterst geringe waarde. De u, die
een paar maal voorkomt in besturven (2e schaarbr.) en sturve (2e
en 3e schaarbr.) kan op rekening van de r gesteld worden.
Verder valt op een e in gegreven.

Hoewel dialectische vormen uit het oosten van het land bekend,
niet geheel in deze geschriften ontbreken, verschilt hun taal toch
aanmerkelijk van die van de andere besproken werken.

In het gedeelte van de Middeleeuwse rechtsbronnen van Stad
en Lande van Gooiland dat nagegaan is, heb ik aangetroffen
stoent, in een belofte, die de inwoners van Eemnes in 1331 tegen-
over de bisschop hebben afgelegd, in een vonnis van het hof van
Holland inzake geweldpleging te Ankeveen gepleegd: gezwoeren.
De [o.] klank wordt in deze rechtsbronnen herhaaldelijk door oe
voorgesteld: doer (= door), woenen, altoes, maar ook kan men
soms achter de spelling oe de [0.] vermoeden, zo in verboeren (= ver-
beuren), hoere (poirteren). De oe-spelling in stoent is merkwaardig,
maar deze is ons ook van elders bekend.

In de stadsbrieven van Eembrugge, Eemnes en Binnendijk

treft men aan onverhroecken en weer als conjunctief. In die van
Bunschoten vindt men naast de conjunctivi weer, weren {weir-)
ook wurde en queme.

De kroniek van Sicke Benninge^), die tot 1528
loopt, bevat de vormen met e van de praet. van de IVe en Ve KI:
quemen (passim), spreken (blz. 17), seghen (blz. 18), anbeden (blz.
11), geven (blz. 21) en weren (passim), waaraan een indicatiefbe-
tekenis moet worden toegekend, maar vormen met a ziet men er
naast. Dubieuze vormen van ww. der Ile KI. kan men noteren:
uutgesproeten (blz. 3), toech (blz. 4, 19), verloes (blz. 16), verdroet
(blz. 21), doch die met o in open syllaben merkt men eveneens
op en ook leest men toch (= toog) (blz. 8, 14) en toich (blz. 19).
Van de vormen van ww. der Ille KI. valt vooral woert (blz. 8) op,
want ook wart komt voor en dan hegunnen (blz. 4), verdruncken
(blz. 18) en verbunden (blz. 25). Onder die van de Vle Klasse ziet
men sloegen (blz. 26) naast slogen (blz. 19, 21, 22).

Een werk, waarvan men met reden kon verwachten, dat het
eigenaardigheden van het oostelijk Nederlands zou vertonen, is
Der Leken Wechwyser^), een boek, waarin onze natio-
nale hervormingsrichting, die onder invloed van de denkbeelden
van Erasmus stond, aan het woord is. De schrijver, Johannes
Anastasius Veluanus, zoals hij zich noemt, alias Jan Verstege, was
een boerenzoon, afkomstig uit Stroe. Hij werd in 1544 pastoor te
Garderen en bleef dat tot 1550, toen de inquisiteurs een einde
maakten aan zijn werkzaamheden aldaar. Der Leken Wechwyser
zag waarschijnlijk in 1554 te Straatsburg het licht. Maar als men
meent van deze rasechte Veluwnaar ook Veluws te lezen te krij-
gen, vergist men zich. Hij bedient zich van dezelfde cultuurtaal
als de woordvoerders der Moderne Devotie. Weer en weren, wurt
en wurden (met indicatief betekenis), befunden (als part.) komen
voor, maar daarnaast was, waren en bef onden.

De oogst uit Van Vlotens Nederlandsche Ge-
schied zangen is niet rijk. Een lied uit E. Benninga's kro-
niek vertoont dezelfde eigenaardigheden als dit werk, dat hierna
besproken wordt. Het lied van jonker Balthazar heeft als vormen.

die het vermelden waard zijn: toegen, gewunnen, vorwunnen en
gesungen, weren en quemen. Maar of dit lied binnen onze grenzen
thuis hoort? In een geestelijk lied uit het laatste kwart der
16e eeuw vindt men weren en gesungen. Met betrekking tot
dit lied is dezelfde vraag te stellen als met betrekking tot het
vorige.

Uit Eggerik Benninga's Historie van Oost-
Friesland^) is hetzelfde op te diepen. Benninga is geboren
te Grimersum, en gestorven te Leer (1562). De e treft men in de
WW. der IVe en Ve Kl. ook in de indicatief aan, de dubieuze
schrijfwijzen toeg{en), sloeg{en) merkt men op, ook gebunden, wur-
den (als praet. en part.), gewunnen, entrunnen, hedwungen, geschul-
den, gevuchten, gewurpen, underwurpen (praet.), gesturven, maar de
vormen met o kan men er naast noteren. In het gedeelte, dat nage-
gaan is (blz. 36), althans gewonnen en gefochten. Een belangrijke
vorm is by füllen (praet. v. bijvaUen, blz. 9). Een reduplicerend
WW. met een u in het praet., terwijl de stamvocaal van de
reduplicerende verba in het praet. als e of ee wordt voorgesteld.
Van het ww. laten zijn tenminste de vormen leeten (blz. 2), lehten
(blz. 10) en leth (blz. 20) vermeld. De u in hy füllen zou bedoeld
kunnen zijn als middel om de umlautsklank weer te geven.

Bouwmeester deelt achter zijn Geschiedenis van
het klooster Bethlehem enkele documenten mee, uit
dat klooster afkomstig. In deze teksten zou het dialect van de
omgeving kunnen weerspiegeld zijn. Een gedeelte uit de rekening
van een monnik te Bethlehem bevat: stunck, gedruncken, en ver-
druncken. De verdediging van Hendrik Hoesselman, kanunnik
van Bethlehem, pastoor te Doetinchem in 1567, levert ons geschul-
den (blz. 226). Maar de u staat voor l. Het part. van ww. met
»quot;-f consonant na de vocaal heeft o: verworpen (blz. 229), verstorven
(blz. 231). De vijf sermoenen, die opgenomen zijn, naar Bouw-
meester meent afkomstig uit de jaren 1480-1520, vertonen bijna
geen schrijfwijzen, die de aandacht verdienen. Een vorm bevoelen
zou door zijn oe-spelling op umlaut kunnen wijzen; deze oe-spel-
ling komt buiten de werkwoordsvormen ook voor bv. in noeden,
joeden, hoesen, maar hij zou in deze woorden hetzelfde doel kunnen

hebben. Naast eenmaal gewoerden, vindt men een paar maal
geworden.

Te Winkel i) waarschuwt er voor, de taal van deze bijlage als
zuiver Saksisch van ± 1500 te beschouwen. Hij acht hem een
mengsel van allerlei dialecten tot Middel- en Hoogduits toe: „men
moet ze houden voor dialectisch gewijzigde copieën van oorspron-
kelijk elders (wie weet waar?) opgestelde originelenquot;. Geen ge-
trouwe weergave van het dialect van de omgeving dus, maar toch
dialectisch gewijzigd. De moeilijkheid voor ons is vast te steUen,
waarin die wijziging bestaat. Dat er eigenaardigheden uit de taal
van de Achterhoek in op te merken zijn, is zeker. Te Winkel ziet
de invloed van een cultuurtaal bij zijn uitspraak over het hoofd.

Te Winkels opmerking over de taal van de geschriften, die in de
kloosters zijn ontstaan, lijkt mij dienstig hier te herhalen. „Geen
Gelderschman zal deze (taal) in aUe opzichten voor de afbeelding
van de door hem gesproken taal kunnen houden, zoodat wij dan
ook wel moeten oppassen er bij onze dialectstudie niet teveel
waarde aan te hechtenquot;. En deze opmerking is niet alleen van
toepassing op de geschriften uit de Gelderse kloosters.

De vraech-stucken van de ingesetenen van
Hengelo inl 577 leren ons weren als indicatief kennen, ver-
der sf rungen (blz. 30) en gedrungen (blz. 31) met gestoerven (blz.
28), gebroecken (blz. 25) en angesproecken (blz. 26). Naast de vor-
men met u van de ww. der IHe KL heeft men die met o: ontfongen
(blz. 31) en gegolden (blz. 25, 29), naast gestoerven komt verstorven
voor (blz. 27), naast gebroecken gebroken (blz. 26) , een vorm ge-
sproken bevat de tekst niet. Maar naast de part. met o van de ww.
der IVe KL heeft men die met a: gekamen (blz. 29), geswaren (blz.
31), een speUing, die meer op een uitspraak [o.] dan [0.] wijst.

Het dagboek van Arent toe Boecop^), dat
begint met de bespreking van de gebeurtenissen in het jaar 1556,
maakt niet de indruk in het Kamper dialect te zijn geschreven.
Uit de eerste 40 bladzijden van dit geschiedverhaal moet alleen
het part. bevoenden (blz. 19) vermeld worden.

De brieven door de gezanten Toe Boecop en Van Haerst aan
hun lastgevers, de steden Kampen en Zwolle, in 1571 uit Brussel
geschreven, hebben voor dit onderzoek eveneens geringe waarde:
quemen vindt men herhaaldelijk in indicatiefbetekenis; naast ge-
coemen komt gekomen voor, naast sproeken (praet.,blz. 172) ghe-
sprocken en besproken. Behalve deze vormen moeten uit de eerste
20 blz. van deze brieven nog genoemd worden: geswoeren, gesloeten
en beloegen. Of de ê na o het teken is om de umlaut weer te geven,
is niet uit te maken, wel vindt men de spelling doerwader (deur-
waarder) (blz. 172).

De kroniek van Abel Eppens to Equart^),
hoewel de schrijver uit een Groninger boerenfamilie stamde en op
het boerenland heeft gewoond — een tijdlang is hij om vervolgin-
gen te ontgaan uitgeweken naar Emden — laat ons niet de umlaut
in de praet. en part. van de sterke ww. zien. Een vorm met u voor
nd: befunden, verbunden, een vorm met o staat er naast, een e in
het praet. plur. ind. van zijn (de sing. vorm is was) zou op umlaut
kunnen wijzen, maar daarnaast is er veel, dat daarmee niet in
overeenstemming te brengen is. Wijzen we op de vormen van ww.
van de Ile Kl. verloren, getogen, op die van de ww. van de Ille Kl.
gesonden, angefochten, bedwongen, op die van de ww. v. d. IVe Kl.:
gecomen, gezworen, dan is dit wel duidelijk. Een schrijfwijze gyff,
voor het praet. van geven (blz. 5), moet op rekening gesteld wor-
den van de zeer variabele spellingwijze van deze kroniek.

De werken van de Ommelander edelman
Johan Rengers van ten Post 2), ongeveer in dezelfde
tijd ontstaan, blijken voor dit onderwerp van meer belang. In de
plur. ind. van IVe enVe Kl. schijnt de vocaal [e.]geweest te zijn:
nemen, quemen, geven, weren. De u voor nd komt bijna geregeld
voor: vunden, gefunden, verbunden (praet. en part.), enz., ten-
minste m de eerste 100 bladzijden staat, naast talrijke vormen met
u, éénmaal een vorm met o [bevonden, blz. 90). Behalve voor nd is
u ook geschreven voor ng en nn: bedwungen, gedrungen, verwun-
nen, wunnen (praet.). Ook in het enkelvoud: gewun. Verder moe-
ten vermeld worden de vormen stundt (blz. 89) en stunden (blz. 98).
Maar of deze u de voorsteUing is van een vocaal, die door umlaut

gewijzigd is? De aandacht verdient ook gewussen (blz. 72). Berg-
kvist en Heinertz menen in de door hen behandelde teksten in vor-
men van dit ww. umlaut te zien, doch de vocaal is in de door hen
besproken gevallen voorgesteld door oe en óe.

Bij de WW. van de Vle KI. heeft men de wisseUng ä-o-o-ä, even-
wel blijkt de stamvocaal in het praet. voor twee zelfde consonan-
ten verkort te zijn. 6 gaat in een gedeelte van het Middelneder-
duitse taalgebied over in uo en deze uo wordt verkort tot u i).
De u van het praet. kan overgegaan zijn in het part. maar of deze
u gepalataliseerd was? Ook zou vorm gewussen, evamp;ndXs stundt
en stunden, een analogie-formatie kunnen zijn naar de ww. van
de Ille KI.

Eigenaardig is het part. erffällenl^lz. 48). Door de schrijfwijze ä
wilde men waarschijnlijk duidelijk maken, dat de a van het part.
iets bijzonders had. Een schrijfwijze erf jollen kan echter op reke-
ning geschreven worden van de analogie, immers in dezelfde regel
staat de pluralis van het substantief uitgebeeld als fällen.

Ook in deze kroniek worden de Germaanse lange au en ó voor-
gesteld door oe \ verloer, sloet, droechen, sloegen. De schrijfwijze met
O (in open lettergreep) naast die met oe komt voor, zo staat boven-
aan op blz. 95 drogen onder droechen. Dat de oe ook in deze tekst
de klank [0.] representeert blijkt duidelijk uit het zinnetje: De
gronningers boerden O's rente soeven jaren lang (blz. 98).

De acta van de synoden van Over ij sei van
1584-1630 2) leveren geen nieuw materiaal. Het voorkomen van
de e in de vormen van de ww. der IVe KI. en Ve KI. is het enige,
wat vermeld moet worden.

Ook die van de synoden van Drente niet, die in
1598 beginnen. Een enkele maal komt u voor nd voor, maar 0
wordt in dezelfde positie ook gebruikt. De u voor nd zou in deze
acta kunnen berusten op Nederduitse invloeden en dit is te meer
waarschijnlijk, waar men deze in verschiUende andere speUing-
wijzen kan opmerken.

Een bundel geestelijke liederen en spreu-
ken uit Munsterland, afkomstig uit het laatst der 16e
eeuw, plaatst ons voor dezelfde problemen Ook daarin vindt

men de e-schrijfwijze in de praet. plur. ind. van de IVe en Ve KI.:
quemen, weren, anbeden. Hölscher neemt voor deze e-spelling
invloed van de conjunctief aan, wat blijkt uit zijn verklaring van
de vorm weren (in Lied 8). Eveneens komt de u voor in de vormen
van WW. der Ille KI. voor w consonant: vunden, gevunden, zun-
gen, hewunden, hunden, gebunden, dwungen (part.) verwunnen
Maar dat deze u een aanduiding van de umlautsklank zou zijn,
veronderstelt Bergkvist bij de behandeling van zijn tekst uit het
Munsterland niet. Met u kan ü of ü bedoeld zijn, dat hangt af van
de streek, waarin het woord genoteerd is, verklaart hij. Met de oe
in ver-, untboet, besloet (alleen deze oe-schrijfwijzen in de praet.
komen voor in de eerste 20 hederen) is bedoeld de [o.] weer te geven,
immers verboet rijmt op roet (rood).

De tekst van de Saksenspiegel naar de uitgave
van De Geer van Jutfaas is voor ons niet bruikbaar. Bij de uit-
gave is een handschrift uit het Nedersticht gebruikt. Wel bestaat
er een handschrift afkomstig uit het oosten des lands, maar De
Geer heeft de dialectische verschillen tussen zijn tekst en de andere
bestaande teksten niet opgegeven. Zijn er varianten uit andere
handschriften opgenomen, dan is dit terwille van de betekenis ge-
schied. Een vergelijking van de eerste 100 bladzijden met de af-
wijkende lezingen leert ons, dat in het Overstichtse handschrift de
umlaut in de vocalen der sterke ww., die hierin voorkomen, niet is
te constateren. Wel vindt men een schrijfwijze verloes, terwijl een
ander handschrift verloos heeft en ook eenmaal geboet, maar daar
er vormen als gesproken, gestolen en getogen naast staan, ligt het
meer voor de hand in deze oe de weergave van de [o.] te zien.

Ook Sarauws uitgave van het Nederduitse spel
van Theophilus is voor dialectstudie ongeschikt, daar
Sarauw het doelmatiger gevonden heeft in de verschiUende redac-
ties van zijn verhaal de dialectische afwijkingen zoveel mogelijk
terzijde te steUen. Sarauw is tot deze manier van bewerking geko-
men, daar hij het onmogelijk acht het dialect van dit spel ooit zui-
ver weer te geven. In de vorm, waarin wij het hier bezitten, vinden

') Deze bundel liederen is voor de dialectstudie wel van belang. Verschillende dia-
lectische eigenaardigheden kan men er in opmerken, zo de verkorting van de vocaal
voor p, t en k, de e-schrijfwijze voor Holl. ie, de o voor oe (bijv. in moder = moeder).

') De Saksenspiegel in Nederland door Mr. B. J. L. Baron de Geer van Jutfaas.
Uitgeg. in werken v. d. Verg. t. uitg. d. bronnen v. h. oude Vaderl. recht, Ie Reeks
no. 10.

Chr. Sarauw: Das Niederdeutsche Spiel vom Theophilus (Historisk Philologiske
■Meddelelser, Ser. Bind. 3).

we een u geschreven in enkele participia voor nd: vunden, be- en
entbunden, een reeds meermalen genoemde eigenaardigheid, en
verder wijzen de schrijfwijzen van enkele conjunctivi op umlauts-
klanken : were, queme, sege, htdpe, sturve en verwurve.

Onder de kluchten van de 17e eeuw, die van Vlo-
ten ons heeft doen kennen, is er maar één, die in Oost-Nederland
geplaatst moet worden, nl. de Overijsselsche Boe-
renvrij age^), een klucht, die heet in Twentse tongval ge-
schreven te zijn. Inderdaad kan men hier verschillende Twentse
eigenaardigheden constateren, bijv. de e als praefix van het part.:
ecrafen, eworden, espraken, eschaten; de oe voor ui van het westen,
bijv.: broenen (hengst), proemen, broegem, broet,hoes,oet-, de ee voor
ie in leef, deep] het meerv. van het praesens, dat bestaat uit
stam-t-t: wi kriegt) de verkorting van de vocaal voor k, p, t in de
vormen van de ww. van de Ie en Ile Kl: kek, kreg, ecreggen,
estrekken, zoppen. Wat onze umlaut betreft, levert deze klucht
alleen de vorm gunck, de vormen van zijn: weirst, weir, weiren met
de conjunctiefvorm queme. Aan het eind van het derde bedrijf
zegt Greite, de moeder van het trouwlustige meisje: heur, hoe 't
mi] daor medde gunck. Deze vorm zou men kunnen verklaren als
een analogievorm naar de ww. van de Ille Kl. in het mnd.,
speciaal naar de Ie groep van deze Kl.. Het praet. van gaan met
gepalatiseerde klinker is in de tegenwoordige dialecten, die onze
umlaut bezitten, nog in gebruik. Naast gunck komt echter ook in
de klucht voor gengen. Verder ziet men, behalve enkele verl. tijden
van WW. der Ie KL, de praeteritaalvormen: {ick) sagge, nam en de
conjunctiefvorm: molcke. In deze vormen is geen palatahsering
van de stamvocaal aangeduid, doch deze moet wel aangenomen
worden voor de vormen van zijn, immers de ei-klank van weirst,
weir, weiren moet men beschouwen als de representant van de [e.].
Nog tegenwoordig hoort men in Oost-Overijsel een [si] in verschil-
lende woorden, die meer naar het westen [e.] hebben: [hsi] (pers.
vnwd. V. d. 3e persoon) [knsi] (knie), [dr£i(3)], [v£i(3)r(a)]. Wathet
aannemen van onze umlaut in praet. en part. enigszins moeilijk
maakt, is het groot aantal part., dat afgaande op hun spelling, stam-
vocalen van het gebied, waarin de umlaut niet voorkomt, schijnt
te bezitten: espraken, ecrapen, eschaten, eworden en ecommen. Mis-

') J. v. Vloten: Het Nederlandsch Kluchtspel in de 17e eeuw, Ile en Ille dl.
') Overijsselsche Boerenvrijage, te Amsterdam gedrukt in 1641 (Van Vloten Ile
deel, blz. 231-242).

schien zou de locahsering van de Boerenvrijage in een grensgebied,
zoals tegenwoordig de omgeving van Enschede, ons uit deze moei-
lijkheid kunnen redden.

In enkele andere kluchten ziet men wel eens een u geschreven
staan voor l en r: behulp, gehulpen, onbesturve (weeu), sturf, bedur-
ven. In deze u hebben we de wijziging der ö onder invloed van 1 en
r te zien. Franck heeft dergelijke schrijfwijzen gevonden in het
mnl., maar, waarschuwt hij: „das sie erst den späteren Zeit ange-
hören spricht van selbstquot; Franck denkt deze u te moeten ver-
klaren uit de optatief, of wel meent hij, dat ze door consonantische
invloeden is ontstaan. Van Helten geeft deze vormen met u
ook op in Vondels taal; ook bij Vondel vindt men bedurf, {be)sturf,
besturven (part.), gehulpen, bedurven (praet.). Dezelfde vormen van
de kluchten dus behalve behulp. Wel komt het part. bekuipen
voorbij Vondel.

Te Winkels constatering : „Das Holländische des 16en Jahr-
hunderts hat bedurf, sturf, wurf, wurp en zwurf, aber halp en holpquot;
is hiermee in strijd. Dergelijke vormen zijn dus niet speciaal
„Oostersquot;.

De taal, die de Amsterdammers van de 17e eeuw de „Moffenquot;
in de mond legden, is voor ons niet van belang ontbloot. Meyster
Berendt, in Costers klucht van die naam ®), gebruikt eenmaal
wurden (part.) (pnd ick bin ein kremer wurden), maar hier staat de
u voor een r.

Jochim Bueleke, de hoofdpersoon in Isaac Vos' klucht van de
Mof ®) en ook zijn twee landgenoten wenden weer (blz. 6, 8, 18, 19,
20), weeren (blz. 5, 6, 7, 20, 31), queemen (blz. 6) en misschien ook
nemen (blz. 15) en steecken (blz. 15) in indicatiefbetekenis aan.
Een vorm, die voor ons belangrijker is, is speugh (blz. 5) {ick
speugh al wat ick in 't lijf hal). Het praet. van het ww. spigen dus.
En dat praet. richt zich meestal naar de praet. van de ww. der Ile

J. H. Krul: Drooge Goosen, W. C. de Graaff: De Bedriegerij van de lichtver-
keerde boef, Abr. Bartz. Leeuw: Klucht van Pyramus en Thisbe ofte boertich Treur-
spel, J. Lemmens: De Boerekoopman, P. de la Croix: Chrispijn Medicijn, J. de Rijk:
Besteedsters van meisjes en minnemoers, of school van de dienstmeiden, A. Alewijn:
De Vechter, alle voorkomend inj. van Vlotens: Het Ned. Kluchtspel in de 17e eeuw
Ile deel.

quot;) Franck: Mnl. Gr. Ile Aufl. § 138.

') Van Helten: Vondels taal § 13.

') J. te Winkel: Geschichte der niederländischen Sprache in Pauls Grundriss, 1er
Bands. 663.

') S. Coster: Klucht v. Meijster Berendt (ed. 1623).

') I. Vos: Klucht v.d. Mof (ed. 1669).

KI. Verschillende vormen met o als bedrogen, gelogen kan men ech-
ter in de tekst vinden. Jochem vertelt, dat hij komt van „Hoose-
Innnen, en stadt in Westphalenquot;.

Een aardige conjunctiefvorm zit nog verborgen in Vos' Klucht
van de Moffin i): wen yt man goet funde (blz. 14, als je het maar
goed vond).

Wat voor ons heel jammer is: Aleida Leurink, de Losserse predi-
kantsvrouw uit de eerste helft van de achttiende eeuw, die zich
verbeeldt haar dagboek in de algemene cultuurtaal van haar
tijd bij te houden, maar die daarbij haar Twents idioom niet ver-
geten kan, verschrijft zich ten opzichte van praet. en part. niet, of
het moest zijn in gerofen.

') I. Vos: Klucht v. d. Moffin (ed. 1744).

') Uit het dagboek van Aleida Leurink in: Uit het land van heide en katoen door
J. J. vanDeinse.

ONDERZOEK VAN TEKSTEN UIT DE 19E EEUW

Uit de eerste helft van de 19e eeuw zijn ons weinig stukjes be-
kend, die in dialect geschreven zijn. De belangstelling voor de dia-
lecten was in deze tijden nog uiterst gering. Typerend zijn Hal-
bertsma's woorden i), die nadat hij in 1845 een oproep had ge-
plaatst in de Kunst- en Letterbode om mede te werken aan
Firmenichs werk, zijn hart aldus luchtte: „Bij de Nederlanders is
alle belangstelling in dit onderwerp uitgebluscht en zij zien in de
verzameling van proeven onzer tongvallen geen hoger doel dan
zich met de plat- en onbeschoftheden in de taal van het gemeene
volk een enkel oogenblik te vermaken. Het zijn geene bronnen
van taalkennis, maar grappen, en wel grappen van het gepeupel,
dat niet fatsoenlijk heeft leeren spreken. Deze hoog fatsoenlijke
wijsheid kan ons echter niet beletten om de volkstaal te be-
schouwen als de bron, uit welke de boekentaal eenmaal is voort-
gegaanquot;.

De opvattingen van de nieuwere taalgeleerden van die tijd,
waarvan Behrns vertelt in zijn ook voor dit onderwerp belangrijke
bijdrage: Over de Twentsche vocalen en klankwijzigingen moe-
ten de lezers — het getal van deze was waarschijnlijk uiterst ge-
ring — vreemd in de oren geklonken hebben. Behrns vertelt van
de vergelijkende taalstudie, zoals die in Duitsland beoefend werd,
„waarvoor geen dialect te gering geacht wordt of als een patois
over het hoofd wordt gezien. Elke opzettelijke navorsching van
een of andere tongval zal niet vruchteloos zijn voor de algemeene
taalstudiequot;. Wat zal men gedacht hebben van geleerden, die hun
taalbeoefening niet meer wilden laten bestaan „in de nasporing
van een enkel bevoorrecht dialect, tot schrijftaal verheven en in
de kunstmatige regels daarvoor passende, maar in het historisch

') J. H. Halbertsma: De tongvallen in Nederland (Overijsselsche Almanak voor
1846, blz. 49-51).

J. H. Behrns: Over de Twentsche vocalen en klankwijzigingen. (Taalk. Mag.
in, blz. 331-390).

onderzoek van de geheele volkstaal, zooals zij zich in de schrifte-
lijke overblijfselen van alle tijden en in den mond van het gansche
levend geslacht vertoontquot; ? Uitgaande van deze nieuwe inzichten
heeft Behrns eigenaardigheden van het Twents behandeld. In
ander verband wordt over deze studie uitvoeriger gesproken.

In de 1822 verschenen proeve van Kleine Taalkundige Bijdra-
gen is met toestemming van de auteur opgenomen, de samen-
spraak was dus reeds eerder in druk verschenen, de „Z a a m e n-
spraak van P ij ter en Jaap, dy malkaar op de
weg ontmuiten boeten Stijntilpoort equot;. Het
enige praet., dat er in voorkomt, is huil (hield), de twee sterke
participia van deze tekst zijn nomen en komen. De woordenlijsten
in deze kleine bijdragen verschaffen ons geen materiaal.

De Vaderlandsche Letteroefeningen van 1826 bevatten een paar
bladzijden, die in dialect geschreven zijn. G. C. Kalckhoff, predi-
kant te Laren (G.), beroemt zich op zijn taalkundig onderschei-
dingsvermogen : de eigenaardigheden in de taal van een bepaalde
streek vallen hem direct op. Hij wil dit bewijzen door enkele dia-
lectproeven mede te delen en zo schrijft hij ook een bladzijde
Achterhoeks. Ons verschijnsel is in de enkele praet. en part., die
deze bezit, niet op te merken.

Acker Strating heeft in zijn Bijdragen het taalkundig gedeelte
van de antwoorden op de vragen, die in 1828 door de Commissie
van Onderwijs over taaleigen alsmede over andere onderwerpen in
verschillende plaatsen van Groningen waren gesteld, bekend ge-
maakt. Voor ons is van belang een störf uit Wedde, met een stund
uit Ter Apel, waarnaast een Vlagtwedder stond is meegedeeld®).

Even voor 1840 beginnen de gewestelijke almanakken te ver-
schijnen. De Friese Volksalmanak werd voor het eerst voor 1836
uitgegeven, de Groningse voor 1837, de Drentse eveneens voor
1837, de Overijselse en Gelderse voor 1835. Menige aardige bij-
drage bevatten zij over plaatselijke geschiedenis en overlevering.
En ook zijn er stukken in opgenomen, die in de volkstaal zijn ge-
schreven. Doch de localisering van deze stukken vormt de moei-
lijkheid. En, indien men de plaats van herkomst kan bepalen,
heeft de schrijver dan wel trouw het dialect van die plaats weerge-

Proeve van kleine taalk. bijdragen tot beter kennis van de tongval in de provin-
cie Groningen door M. T. Laurman (1822).

G. Acker Strating: Bijdragen tot de kennis van het Groninger taaleigen in Bijdr.
tot de gesch. en oudheidk. inz. v. d. prov. Gfoningen II, IV, V en VI.

') Bijdragen VI blz. 314-316.

geven, of tekende hij een meer of minder vaag herinneringsbeeld ?
Heeft hij het ook wel goed gekend ? Allemaal vragen, die men zich
bij de lectuur van deze schetsen moet stellen.

De belangrijkste stukjes uit de almanakken, die voor 1870 ver-
schenen zijn, vinden hieronder een bespreking.

In de Friese Volksalmanakken komen een paar stukken voor in
het Stellingwerfs: de Zoemmer, mien Gebaorte-
pleats, Nijjaorsweensk, Eigen heerd is gaold
weërd en de belaöden Aóren^).

Uit deze schetsjes moeten de volgende praet. vermeld worden;
vrcur, vleug, verleuren, vund, dreug, vreug, verder het part. geheu-
gen. Praet. van ww. der Ile Kl. met die van de ww. vinden, dragen
en vragen benevens het part. van buigen. Behalve deze komen
als vormen van sterke ww. voor: rezen, sprack, zag en zedgen.

In de volgende schetsen van de Groninger almanakken komen
voor ons interessante vormen voor, nl. in: Houw dat Jan
an zien Saar kommen is^), een stukje, dat noordooste-
lijk van de Stad gelocaliseerd moet worden. Harddraver y,
un zaamenspraak holden boeten Draa Poor-
te'). Slechte tieden«), dat genoteerd heet te Slochte-
ren«), de H a u w 1 i k s-B r ij f, en z a m e n s p r a a k
benevens in de Brijf van Jan Abels en zien
neeve in S t a d s-G r o n i n g e r tongval)®). Alle be-
vatten een aantal praet. met ui. Men leest wuir, juig, sluig, vruig,
vuir{'n), huil, luit, ruip{'n), luip{'n) en verder kluig, muik^n) en
pruiti^n). Praet. met ui komen dus voor van het ww. van de Ille
Kl. worden, verder van ww. van de Vle Kl. en van de met deze
Kl. in verl. tijd overeenkomende ww.: jagen, slaan, vragen en
varen, van die van de reduplicerende verba: houden, laten, roepen
en lopen en van de ww.: klagen, maken en praten, die in het A.B. een
zwakke verl. tijd hebben. In de HauwUksbrijf staat bovendien
eenmaal sturf. Het praet. plur. van de IVe en Ve Kl. heeft een
korte vocaal, de schrijfwijzen: kwamm'n, zatt'n, wass'n enz. kun-
nen dit bewijzen. De verdere sterke ww.s vormen zijn voor dit
onderzoek niet van belang.

In de oude Drentse Volksalmanakken, die van 1837-1851 zijn
verschenen, komen enkele bijdragen voor, die een korte bespreking
verdienen.

De b ij dragen tot het Drentse woorden-
boek van A. L. Lesturgeon, in de jaargangen 1846-1850, leve-
ren voor dit onderzoek geen materiaal, alleen komt in een voor-
beeld de vorm stun voor.

In de almanak van 1837 is opgenomen een Zaomen-
spraok over t Brabants opreur tusschen Baerent,
Greet en Harrem i), weergegeven door een Drent. Slechts drie
vormen in het stukje moeten vermeld worden: gonk, heeld en sleugen.
In een bruiloftsviering te D. worden drie redac-
ties gegeven van het lied, dat de „broedneugersquot; opzeggen, maar
de spelling van de part. en praet. van de rijmpjes doen geen klin-
kers vermoeden, die door umlaut zijn gewijzigd. In deze toch al-
tijd als deftig gevoelde versjes, is dit misschien te plat gevonden.
Uit dezelfde overweging is mogelijk als praefix bij de participia ge
gebruikt. Greetemeuje by 'tweel aan Harm-
k e n levert ons de vormen: lup, gung en gungen.

Het belangrijkste stuk is wel: Ho baos Julfring
meende de duvel in hoes te hebben¹) enz., een
verhaal, dat te Emmen heet voorgevallen. Heel wat part. en
praet. komen er in voor. In kreup, wuer (werd), opstoken (part.),
opstund, gung, höl, luet, stoten (part.) is umlaut te veronderstellen,
maar naast tweemaal gung staat eenmaal ging en het part. van
worden is ook worden.

Praet. met umlaut van ww. van de He, Ille en IVe Kl. met die
van de reduplicerende verba benevens part. met umlaut van
steken en stoten, hebben de Drentse Volksalmanakken ons laten
zien.

Als oudste bijdrage staat in de Overijselse almanak van 1835
een Twents brul'fteleed®), afkomstig uit 1812, maar
wat jammer is, we kennen de naam van de schrijver niet, en dus
zijn onderzoekingen naar de betrouwbaarheid van zijn dialect niet
in te stellen. Volgens deze tekst waren in 1812 in gebruik de sterke
ww.s vormen: vleug, kreup, verleuren, zweump {zwom), gunk, hunk,

') Drentsche Volksalmanak. Jrg. 1837, blz. 198-204.

») Drentse Volksalmanak. Jrg. 1838, blz. 145-164.

Drentsche Volksalmanak. Jrg. 1842, schrijver B.

') Drentsche Volksalmanak. Jrg. 1851, blz. 41-44. schrijver D. H. v. d. S.

OverijsselscheVolksalmanak. Jrg. 1835, blz. 1-8.

sleuf en leuf en ook vreug. Maar naast hunk komt hing voor, de
verl. tijd van steken luidt stak (als tegenwoordig in sommige
plaatsen) en de part. ebrakken en {an)estakken treft men aan.

De wonderdokter, een vertelseltjen van
een boer in de nóbiheid van Dêventer^), kan
heel gevoegelijk daar thuis horen; immers de umlaut ontbreekt.
In de Bruud en de wedevrouwe, uit dezelfde streek,
is de vorm kweemp van belang .

De breef van Swoóflings Hinte oet Am-
sterdam an zien volk in De Lutte bij 01de n-
z e 1 ®) bevat wel de vormen verdreut, vleug, leup, reup, leut, doch
deze kunnen niet anders opgevat worden dan als praesentia, al-
leen van stun en reun [raadde) staat de praeteritumbetekenis vast.

In: Wat Brömegge al zoo zê¹), afkomstig uit de
omstreken van Deventer, interesseren ons egoeuten, under-, evun-
den, weren, kweemp, ekoeumen en stund. Maar naast eenmaal wéren
staat viermaal waren in het stuk, de part. eworden en ekommen
komen voor en de praet. sloog, vroog en gonk. Brómegge heet sol-
daat geweest te zijn in het leger van Napoleon.

In een stukje op sien Hoksebargs®) vindt men
de part.: eheulpen, steukken en etreuffen met het praet. steurf.
Haaksbergen heeft dus volgens deze tekst umlautsklanken in de
praet. en part. van sommige sterke ww. van Ille en IVe KI.

In de Boer met de tandpijn®) komen voor:/^e«/^,
vreug, gunk, reut en leut, waarschijnlijk vormen met gepalatali-
seerde vocalen, maar ook begon en trok.

Welk dialect in het stukje weergegeven is, is niet meegedeeld.

H e t O 1 d-F insch Boerenmèkesléèd, vertaald in
het Deventers ''), leert ons weer, dat Deventer deze umlaut niet
bezit.

In de dialectstukjes van de Overijselse Almanakken komen we
dus praet. van de Ile, Hie, IVe en Vle KI. met die van redupU-

') Overijsselsche Volksalmanak. Jrg. 1837. blz. 322-324, schrijver W. v. cl. Linde
Hzn.

') Overijsselsche Volksalmanak. Jrg. 1839. blz. 285-288, schrijver T. W. van Made.
Overijsselsche Volksalmanak. Jrg. 1840. blz. 128-144, schrijver: G. A. C. W. de
Touars.

') Overijsselsche Volksalmanak. Jrg. 1840, blz. 220-223, schrijver T. W. van Marie.

Overijsselsche Volksalmanak. Jrg. 1842, blz. 166-172, schrijver A. J. Schey.
') Overijsselsche Volksalmanak. Jrg. 1843, blz. 294-297, schrijver As. Wilmink.
') Overijsselsche Volksalmanak. Jrg. 1855, blz. 279-280, schrijver T. W. van Marie.

cerende verba en part. van de Ile, Ille en IVe KL tegen, die door
hun speUing umlaut van de vocaal doen vermoeden.

De Gelderse Volksalmanak bevat verschiUende dialectteksten,
doch in slechts een klein gedeelte wordt de taal van de Midden- en
Noord-Veluwe en van het noordelijk deel van de Achterhoek weer-
gegeven. En van deze is weer een gedeelte voor dit onderzoek van
geringe waarde, daar er weinig part. en praet. in voorkomen.

Het oudste, de öskeskermis^), afkomstig van de Hoog-
Veluwe, heeft geen part. en praet., waaruit men umlaut kan ver-
onderstellen. Schrijfwijzen als wierd en gingen zijn duidelijk. In
een paar andere stukjes van dezelfde schrijver mag men deze ook
niet aannemen. Bedoeld zijn: Redenaozie over de be-
lastink op het gemaal en Dom holden 2).

In de vrij uitgebreide schets: Mundus vult decipi®),
die de schrijver plaatst in Apeldoorn, Vaassen en Epe, komen de
part.: bekeken, verleuren, bedreugen, ehölfen en ezaeten voor. Men
kan hieruit umlautsklanken verondersteUen in het part. van som-
mige WW. van de Ile en Ille KL. Welke klank de schrijver voor-
stelt door de ae-speUing in ezaeten is niet duidelijk. Deze ae ziet
men ook in een paar andere part. van een ander stuk: elaezen en
vergaeten Misschien is met ae een [s.] klank bedoeld. In Mundus
vult decipi komen naast de genoemde part. praet. voor als: ver-
loor, trok, gink, liet enz., in Gepleisterde graven®) van
dezelfde schrijver leest men eveneens verleuren (part.).

Goede dialectbij dragen zijn: Een brief uit de omtrek
van Lochem an Gait Mannes Snook met de
Reverenzie van bedoelde Snook®), opgesteld te
Laren (Geld.). In deze stukken zijn geen spellingwijzen aan te wij-
zen, die tot umlaut in de vocalen van de sterke ww. doen be-
sluiten.

In de schets uit Borculo: Toen of nu') ook niet. Achter de
schrijfwijzen vloëgen en opgeroepen umlaut van de vocaal te zoeken

is niet noodzakelijk, het teken quot; staat ook wel boven een e, zo bij
huënd, wuêst en bleeêf in de schetsen uit Rijssen, opgenomen in
Van de Schelde tot de Weichsel. Het zou op lengte van de vocaal
kunnen wijzen. Ook ontbreekt umlaut in de schets in het Zutfens
dialect, die wat taaleigen betreft een zeer betrouwbare indruk
maakt: Mundus vult decipi, decipiatur ergo^).

In het Ille deel van Firmenichs Germaniens
Völkerstimmen zijn de bijdragen uit ons land opgenomen.
Een groot gedeelte van deze teksten uit ons dialectgebied is reeds
besproken en in andere stukjes komen geen vormen voor, die
voor ons interessant zijn^). Voor Groningen levert het ons nog
de: Roare Raize van tHoogeland noa Stad«).
De praeterita met umlautsvocaal: sluig (2 x) en ruip (2 x) waren
ons reeds van elders bekend.

De stukjes in het Drents, evenals die in het dialect van Zwoüe,
Kampen en natuurlijk ook in dat van Deventer ') laten geen um-
laut in praet. en part. vermoeden, wat spellingwijzen als gekomen,
bevonden (praet.), verloren (part.), stond en ging uitwijzen. Alleen
in: de Samenspróke tusschen een snaak en
een Heerenknecht op de Deventer markt gebruikt „de
snaakquot; de vorm ehöwwen, maar hij is in Holten „jonk ewestquot;.

De stukjes uit Twente: Twenther Ripräpkes, de
Hou s-v rouw en Wat leefde vermag®) zouden ons
de verkeerde conclusie doen trekken, dat umlaut in die tijd in
Twente voorkwam in de praet. van sommige ww. (men komt de
praet. bööd, sponnen, zünk, günk, stünden en inhöüw tegen), ech-
ter niet in die van aUe (naast deze vindt men bevlogten en ook
stond) en niet in de participia, immers men ziet eholpen.

') Geld. Volksalmanak. Jrg. 1869, blz. 123-133 door E. J. Pannekoek, de jrg. 1870
bevat nog een schets van dezelfde schrijver in dialect: De Grote Kerk te Zutfen.

quot;) De öskeskermis S. 730-732, Twenther Brül'fteleed S. 741-743, De Wonderdoctor,
en vertelseltjen enz. S. 744-745, nen stuksken op sien Hoksebargs S. 754-757, Zao-
menspraok over t Broabants opreur S. 758-760, Samenspraake tüssen Peiter en Jaap
S.760-763.

In het Broedlachtnöögersliedeke uit de omgeving van Borkulo S. 735, Sonter,
Sonter Marten uit Elburg S. 735, „an J. M. Firmenichquot; S. 735-736 komen geen praet.
voor, slechts de part. eheten, esmetten en ebetten.

') S. 763-765.

') In het Drents is: Der Brautabholung S. 757-758, in het Zwols: De belofte S. 749-
750, in het Kampens zijn Kinderliedtüns S. 749 en in het Deventers: Kinderliekjes
S. 748. Verder is opgenomen: Altes Liedchen in der Provinz Overijsel S. 748 en de
Samenspróke tusschen een snaak en een heerenknecht S. 745-747.

•) Respectievelijk op S. 737; 737-739 en 739-741.

eschonken, enommen enz. De breef van 'tVriezen-
V j e n n e 1) wordt hier kortheidshalve niet besproken.

In De Jagers Archief voor Nederlandsche Taalkunde I komen
twee woordenlijsten voor uit Drente maar deze leve-
ren ons geen materiaal. Doch al waren er sterke ww. onder de
woorden opgenomen geweest, dan was onze moeite toch vergeefs
geweest; immers worden de woorden, die meegedeeld zijn, niet in
de Drentse vorm weergegeven, maar in het Hollands vertaald. De
schrijver achtte zich tot weergave in het Drents niet in staat. En
veel wordt Drents genoemd, wat in andere dialecten eveneens
voorkomt, of tot de algemene spreektaal behoort.

Het in 1843 verschenen boek van A. L. Lesturgeon en H. Boom:
Een Drents gemeente-assessor met z ij n twee
neven op reis naar Amsterdam®) blijkt belangrijke
lectuur: de reisbeschrijving wordt onderbroken door vier brieven
in dialect, twee van oom aan zijn huishoudster en twee van de
huishoudster aan oom, terwijl er uit enkele gesprekken tussen
oom en de neven ook wel iets te noteren valt. De wethouder en
zijn getrouwe Anna gebruiken de verl. tijden: beug, sprungen
(praet.), wuerden, hölpen (part.), stoken, (praet.), overnömen (part.)
slueg, gung, luet, leupen (part.), en vele andere van dezelfde Klas-
sen, die duidelijk aantonen, dat de vocaal in praet. zowel als part.
van deze ww. gepalataliseerd is. Doch ook schrijven ze: won, wor-
den (part.) en oetwosschen (part.), stond en geschoren, dat er mede
door zijn voorvoegsel niet erg betrouwbaar uitziet.

De klank, die aangeduid wordt met uu en ue en die de schrijvers
klaarblijkelijk gehoord hebben als een klank, die veel overeen-
komst had met de lange [y.], hoort men tegenwoordig nog in som-
mige plaatsen van Drente. Het lijkt mij de weergave van een
klank, die minder lippenronding heeft dan de [0.], maar die overi-
gens, op dezelfde manier gevormd wordt. Zo vindt men hier:
drueg, luept, vrueg enz..

De reizigers woonden in G., ze gaan op de wagen naar Z. en
■stappen daar op de postwagen naar Koevorden. Gasselte en Grol-
lo kan dit G. niet zijn; dit volgt uit de tekst. Het is mogelijk, dat
het Gieten is geweest.

') De breef van nen ingezjattenen van 't Vriezenvjenne S. 750-753.

J. Pan: Drentsche woorden en spreekwoorden, Arch. v. Ned. Tik. I. blz.201-272
blz. 323-392.

») Door J. Bergsma zijn uit dit boek in de Driemaandelijkse Bladen XVIIIe Jrg.
(1918) twee brieven gepubliceerd in het art.: Taal en karakter der Drenten.

In Drents Mozaïki), waarin naar het voorbeeld van
Hüdebrands typen in het werk de Nederlanden, een beschrijving
van de Drent en zijn leven wordt gegeven, zijn de gesprekken in
dialect weergegeven. Uit de speUing van de werkwoordsvormen is
in vele gevallen tot umlaut van de stamvocalen te besluiten. Het
verhaal van een in 1780 geboren scheper is geheel in dialect ge-
schreven. Men ziet daarin: ereuken, verleuren, hegun, wu{u)r{en),
anspruuk, gung{en), huid en ruup. Vormen, die op umlaut wijzen,
van andere ww. van de Ille KI. bevatten deze gesprekken even-
eens, maar eenmaal leest men gong en ook eenmaal ekommen.

In het archief voor Ned. Taalkunde vindt men een bijdrage in
dialect, nl. een gedichtje in vierregehge strofen, waarin een
Twentse boerenjongen weet te verteUen van zijn mili-
taire dienst De Twent spreekt van etrokken, beklommen, evallen,
omslóaten, overnóamen maar ook van gingen, {ont)vingen, kwam-
men. Heeft de luitenant, de schrijver, aUeen de klok horen luiden ?
Met zijn uitspraak, dat de vervoeging in het Twents geheel wille-
keurig is, zal wel niemand zich meer kunnen verenigen. Localise-
ring in de omgeving van Enschede is door het ontbreken van
umlaut ook in de praet. niet mogelijk.

De tijdschriften: De Taal- en Letterbode en de Taalgids, om-
streeks 1870 uitgegeven, bevatten twee woordenlijsten
uit streken, waarover zich ons onderzoek uitstrekt: nl. één van de
Veluwe«) en één van U r k. Uit de woordenlijst van Urk ®)
zien we duidelijk, dat op Urk verschiUende sterke ww. met kUn-
kers, die door umlaut zijn gewijzigd, in gebruik zijn: gebeun, emul-
ken, eneumen, evullen, maar dat ook andere formaties daarnaast
bestaan: estoeten, evongen, begroeven. Over de vervoeging van de
sterke ww. op Urk wordt in dezelfde jaargang gesproken. In ander
verband zal hierover gehandeld worden.

Dat Zwolle deze umlaut kende, blijkt uit de Zwolse
s k e t s i e s van W. Kloeke «), waarin de Zwolse taal uit het

midden der 19e eeuw wordt weergegeven. Daar dit hele werk in
dialect geschreven is, is er vrij wat materiaal uit te halen.

De praet. blijken in het Zwols geen umlautsvocaal te hebben,
wat duidelijk wordt uit vormen als : vloog, schoof, begon, trok, droeg,
lief enz., doch de participia wel, tenminste die van de Ile, Ille en
IVe KI. : egoeuten (de oeu stelt de klank van 't Franse cœur voor),
begunnen, trokken, ebroeuken, esfroeuken enz.. Ook merkt men
eskroeuvenen egoeuven op, die hun oeu misschien te danken hebben
aan analogie naar de ww. van de Ile of IVe KI. De vocaal van het
part. van bet ww. van de IVe KI. kommen mist de umlaut; in de
IVe en Ve KI is de vocaal van het enkelvoud van het praet.,
nl. [o], doorgedrongen in het meerv. : kwammen, nammen, gavven,
maar waeren.

Gaan we W i n k l e r s D i a 1 e c t i c o n i) na, dan zijn voor
ons voor de noordelijke grenslijn van belang de vertahngen van de
Gelijkenis van de Verloren Zoon in het dialect van Noordwolde
(Stellingwerf), Den Ham, stad Groningen, Woltersum en het Old-
ambt. In de vertaling voor Noordwolde komen vormen met, maar
ook zonder umlaut voor: verleuren (part.), vunnen (part.), beweu-
gen, reuf en vreug, maar daarnaast: begon, kommen (part.), gong.
Er worden dus zowel part. als praet. opgegeven met lettertekens,
die op umlaut wijzen. Den Ham kent ons verschijnsel niet, behal-
ve in ruif. De stad Groningen heeft beide soort vormen: begun,
wuir, völ, ruif, vruig, luif en daarnaast: verloren, begon, worden
(part.), enz.. De vormen van Woltersum doen aan die van Gronin-
gen denken: bigun{nen), luif en vruig, maar verloren (part.), wor-
ren (part.), vonnen (part.) ; in Den Ham, Groningen (stad) en Wol-
tersum hebben dus alleen de praet. begun en wuir van ww. der
Ille KI. en verder praet. van redupl. verba de gepalataliseerde
vocaal. Een Oldambter part. slurven moet vermeld worden.
SeUingen schijnt de umlaut te kennen: wuir, gunk, huil, luif
en vruig worden opgegeven, dus praet. van de straks genoemde
Klassen. De andere praet., die in de tekst voorkomen, zijn:
kreeg, wees, was, kwam. Als part. vindt men alleen kregen. Uit
Noord-Drente zijn geen vertahngen van deze gelijkenis binnen-
gekomen.

Voor de zuidelijke grenslijn verdienen de aandacht de vertalin-
gen in het dialect van Huizen, Laren, Soest, Nijkerk, Uddel,

') J. Winkler: Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon Ie deel.

Deventer en Oldenzaal. Gaat men de praet. en part. van de sterke
ww. na, dan schijnen deze in Huizen geen umlautsklanken te heb-
ben, behalve in verleuren] in de Larense tekst kan men deze wel
veronderstellen, maar vormen als begon, gonk en vongden wijken
in deze van de andere Larense vormen af. Het was reeds Winkler
opgevallen, dat de dialecten van het Gooi aanmerkelijk verschil-
den van de andere Hollandse dialecten en dat zij meer overeen-
kwamen met de tongval van Eemland. Soest staat niet aan de
kant van Laren, maar Nijkerk wel. De vormen sting en viel voor
Nijkerk vallen op; Uddel zou, als men afgaat op deze vertahng de,
umlaut niet kennen, alleen de vorm vreug wijst in een andere rich-
ting. De schrijfwijze van de praet. en part. voor Deventer doet
aldaar geen i-mutatie van de klinker in de sterke ww. veronderstel-
len ; Oldenzaal zou men aan de Deventerse kant zetten, indien niet
de vormen wurd en vul waren opgegeven. De resultaten van ons
onderzoek in Huizen en Uddel stemmen niet overeen met de ge-
volgtrekkingen, die uit deze vertalingen te maken zijn. Ook van
het dialect van Oldenzaal krijgt men een verkeerde indruk.

Twee gelijkenissen van de Verloren Zoon
in de Navorscher van 1871 i) opgenomen, wijzigen onze conclusies
niet. Voor de stad Groningen worden opgegeven: hegun, vuil, ruip,
vruig en leup, het praet. wuir van worden komt niet voor. Uit de
Oldambter spellingwijzen van de praet. kan men niet tot umlaut
in deze vormen besluiten.

Dat de vormen met umlautsklanken niet alleen aan noord- en
zuidgrens voorkomen, maar ook in het tussenliggende gebied,
treedt aan de dag, wanneer men de vertahng nagaat voor Zweelo
en Meppel (alleen deze twee zijn voor Drente binnengekomen) en
die voor Zwartsluis, Zwolle en Urk. In alle wordt het part. van
verhezen als verlueren gespeld, in vier (in Zwolle niet) komt
{e)vunden voor. De vertaling van Zwolle en Zwartsluis bevat
verder geen vormen, die deze verandering van de vocaal doen
vermoeden, wel die van de andere plaatsen: begunnen, gunk,
ekeumen e.a..

Deze umlaut leert men ook kennen uit de g e 1 ij k e n i s
van het Verloren Schaap in het dialect van Dalfsen 2)

Navorscher 1871, blz. 46-47 en blz. 458-460. De gelijkenis is weergegeven in het
dialect van Groningen (stad) en het Oldambt.

quot;) Gelijkenis van het Verloren Schaap in P. J. Cosijn: Nieuwsaksisch (Taalk. Bijdr.
I.blz. 285).

velos (verloor), (7) verlorene en evunden bewijzen dit. Deze vormen
zijn niet in contrast met die voorkomen in de woordenlijst voor
Dalfsen. In deze woordenlijst staan erökken en schotten (plur.
praet.) en verder de vervoeging van slaan, lopen en kruipen. De
verl. tijd hiervan wordt met eu gespeld, het verl. deelw. ook, be-
halve dat van slaan {eslaegen). Vormen van ww. van de Ile en Vle
Kl. dus en van het reduplicerend ww. lopen. De Gelijkenis
van de Verloren Zoon in het dialect van dezelfde plaats
toont ook aan, dat Dalfsen de umlaut kent. Alleen begon en ewor-
den vallen op i).

Gaat men de dialectteksten in „Van de Schelde tot
de Weichselquot;^) na, dan ziet men er bij uit de stad Gronin-
gen met omgeving, het Oldambt en Westerwolde. In een schets
uit de Stad vindt men het praet. van een ww. van de Vle Kl.
sluig, ook het op dezelfde wijze gevormde vruig, en nog drie praet.
met ui van de redupl. verba: huil, luip en ruip. De schetsen uit het
Oldambt *) leveren ons de vormen: wuir, sluig, luiti^n), ruip{en) en
vruig. De bijdragen uit Westerwolde ®) bevatten eveneens enkele
voor ons belangrijke praet.: huil, luip{en), shiip met vruig, verder
als vorm van het ww. gaan: gung{en) {gunk) en gönk, als praet.
van worden wör en als dat van helpen hidp.

Van de Stad en omgeving met het Oldambt worden praet. met
ui opgegeven van de sterke ww. worden, slaan, houden, lopen en
roepen, van de zwakke vragen, maken en raken; voor het Old-
ambt komen er als nieuwe belangrijke vormen bij de praeteritaal-
vormen van gaan, verder hulp en sluip.

In „Van de Schelde tot de Weichselquot; zijn uit Drente voor ons
van belang: Een aovondprootien en twee vas-
s i e s ®) uit Beilen en Inne gengelderei uit Zuid-Oost
Drente'). Het,,aovondprootienquot; leert ons, dat in de sterke ww.s
vormen umlautsklanken voorkomen: vunnen (part.), stun{nen).

H. J. Wesselink: De gelijkenis v. d. Verloren zoon (Onze Volkstaal II, blz. 117-

118).

J. en L. Leopold: Van de Schelde tot de Weichsel Ie deel, blz. 635-688.
») Oet mien Jongenslied, blz. 635-'38.

quot;) En mooie en lijve Sunderklaospoppe door Eilers Koch, blz. 679-'81, Freerk
Ruter veur de hemelpoorte door P. R. Goudschaal, blz. 672-673, De Sinte Meertens
Gans. blz. 681-'82.

') Bie Oom en Meuke door H. C. Yfkes, blz. 683-'86 en 'n Slange om de arm door
K. Hazewinkel, blz. 687-'88.

') En oavondprootien en twee vassies enz. door Ulehake (Hogersmilde), blz. 606-
612.

') Inne gengelderei door A. L. Lesturgeon, blz. 633-634.

gunk, verbunden (part.) e.a.. Maar als part. van de IVe KI. vindt
men ook weer-, of komen. De tweede bijdrage, die veel korter is, is
slechts gedeeltelijk in dialect geschreven. Vermeld moeten worden
de vormen: zwollen, wuer, wueren, (betekenis is: werd, werden).
Hoe men zich de uitspraak van deze laatste vormen moet voor-
stellen, is al besproken.

Daar in Van de Schelde tot de Weichsel bijdragen uit SteUing-
werf zijn opgenomen, die reeds in de Friese volksalmanak had-
den gestaan i), is het niet ondienstig vast te stellen, dat Steenwijk
dit verschijnsel ± 1870 ook kende. In de beide Steenwijker schet-
sen, Hael op as t bit en de olde tooverhekse^),
komen vormen voor, waaruit de umlaut in de praet. en part. van
de WW. der Ile, Ille en IVe KL en het praet. van de redupliceren-
de verba blijkt: vleug, verscheuten, zunk, evunnen, steuk, espreuken,
leut, reupen e.a.. Als praet. van een ww. der Vle KL komt voor
drög. Van gaan en staan worden als praet. opgegeven: gong (gonk),
ging (gink), ston (stond). Dat echter naast vormen met gepalatali-
seerde vocaal ook andere in gebruik waren, leren ons de speUing-
wijzen: begon, eworden, ekomen, ekoemen, eloopen.

Onderzoekt men de dialectteksten van de zuidgrens ®), dan
merkt men in de schets uit Soest «) geen aanduiding van umlauts-
klanken in sterke ww.s vormen op, Oud-Leusden staat aan de
kant van Soest ®), alleen wijkt de vorm verleure (part.) af.

Uddel zou men tot het gebied zonder umlaut kunnen rekenen
als: De knecht van de Reus«) niet de vormen: gMWg,
kweem, jeug, vreug en evreugen bevatte. Naast gung staat echter
gong in dezelfde tekst.

De schetsen uit het noordelijk deel van de Achterhoek ') doen
daar geen umlaut verondersteUen. Kweem staat hierin herhaalde-
lijk naast kwam.

_ Rijssen heeft umlaut «), want of het part. gong, dat naast

') Nl. De zoemmer v. 1837 en Nljjaorsvveensk. Deel III, blz. 228-230.

') Hael op as t bit, blz. 59(^595, Schr.: G. Gorkink. De oldeTooverhekse, blz. 595-
601, Schr.: A.Smit.

De dialectteksten, die reeds opgenomen waren geweest in de Volksalmanakken,
worden hier niet vermeld.

•) Waartoe Garrit de heeren van de snijkamer kapaobel achtte, blz. 521-523 door
Knoppers.

') Jan en zien wief en 5 gedichtjes, blz. 523-532 door R. A. Kollewijn.

') De knecht van de Reus, blz. 497-513 door A. Aarssen.

') De Bebbebek, blz. 467-469 door J. H. Gallée, n Boer, die meer as rike worden wol,
blz. 473-477 door Wansleven, En veugeltjen, blz. 496-507 door A. L. Otto.

') Watter alzoe gebuurde op nen aovend by mienen buurman Willem Ni-j-land en
ledele vreeze, blz. 539-542, door W. J. C. van Wijngaarden.

gung eenmaal voorkomt, wel Rijssens is, is aan twijfel onder-
hevig. Eveneens kan men twijfelen aan de juistheid van de
vorm boodt.

Bekijkt men het stukje uit Haaksbergen: De broetlach-
te zoo as ze in Hoksebarge holdene wot^),
dan concludeert men daaruit, dat Haaksbergen deze umlaut ±
1870 niet kende.

In de bijdrage uit Enschede staan sleug en gungen.

Van de Schelde tot de Weichsel bevat verder nog enkele schet-
sen uit plaatsen, die tussen onze grenslijnen zijn gelegen®). Het
kost weinig moeite daarin ons verschijnsel op te merken. Om niet
te uitvoerig te worden laat ik een beschrijving van de vormen van
ieder van deze achterwege.

Onder de sterke ww.svormen, die we uit dit werk leren kennen,
verdienen de aandacht: verleur e voor Oud-Leusden en de vormen
zonder umlaut voor Uddel.

Het tijdschrift „Onze Volkstaalquot; (verschenen van
1882-1890) verschaft ons weinig materiaal. In het bruiloftsliedje
uit Rijssen komen geen praet. en part. voor behalve ezeën. De
Veluwse Liedjes ®) bevatten ook weinig van deze vormen. Zij zijn
van dezelfde hand als de woordenlijsten in de Taalgids, de Taai-
en Letterbode, Noord en Zuid en Onze Volkstaal III

Een andere woordenlijst van het Overijsels taaleigen maakt
ons almede niet wijzer ').

Dialectteksten van recenter datum dan de boven besprokene
hier te behandelen lijkt mij overbodig, daar de personen, die mij
mondelinge opgaven hebben verstrekt, grotendeels voor 1890 hun
dialect hebben geleerd. Ook lichten ons de enquêtes van het A.G.
omtrent het dialect van bepaalde plaatsen in het laatst der vorige
eeuw meestal vollediger in dan de teksten.

gt;) Blz. 543-548, Schr. Eising-Smeets.

quot;) Uit de Ie jrg. van de Enschedesche Courant: Ho Graat mans en tiegen kwam en
woar ze do van ekelt hebben, blz. 553-554.

Uit Genemniden, Giethoorn, Zwolle, Friezenveen.
«) Proeve van Twentsch taaleigen. Onze Volkstaal I, blz. 174-177.
gt;) A.Aarsen:VeIuwsche liedjes. Onze Volkstaal II, blz. 183-185.
quot;) Taalgids IV, blz. 139-140; Taal- en Letterbode V, blz. 68-71, blz. 229-236;
Noord en Zuid IV, blz. 266-272; Onze Volkstaal III, blz. 250-251.
') Die van F. H. Buser, Taalgids, III blz. 134-180.

Ook niet die van H. Zeger de Beijl: Van de Hoge Veluwe, Onze Volkstaal I, blz.
247-251 en die van Eijkman: Geldersche woorden, Noord en Zuid II, blz. 60-62.

DE VOCALEN IN DE VORMEN VAN DE
STERKE WERKWOORDEN

le Kl. oergerm.: i-ai-i-i.

os.: i-l-i-i.
mnd.: i-l-e-i.

He Kl. oergerm.: eu(u)-ait-K-u.

os.: io(eo, ie, ia)-iu, A, d-u-o

mnd.: 1 I (4, u)-d-6-d (a) _

2nbsp;(voor w) a (w), U
ou(w)-ou-ou(w), amp;(w).

3nbsp;«-d-6-o{o).

nie Kl. oergerm.: i-a-u-u

f 1 voor n cons.: i-a-u-v

2nbsp;voor l cons.-i e-a-»-o

3nbsp;voor r cons./
mnd.: fl voor n cons.: i-a-u-a

lt; 2 voor 1 cons.: e-a-w-u{o)
1^3 voor r cons.: e-a-o-o

IVe Kl. oergerm.: e-a-i-u

os.: e(i)-a-d-o
mni.: e{i)-a-i{d)-d{a)

Ve Kl. oergerm.: e-a-i-e

os.: e, i-a-d-i

mnd.: e(i)-a-e(i)-t
Vie Kl. oergerm.: a-i-6-a

os.: a-6-6-a

mnd.: a-6-6-a

Red.v. oergm.:

os.:-ê
mnd.: 1 e-f.-é-i

2d, a-ê-ê-d, a
3 d-ê-ê-d

dialecten ten noordenUi.]([i:])-[e.],[e]-[e.],[s]-
V. d. umlautsgrens: /[e.], [e] f[i.])
dialecten ten zuiden -»[i.] ([i:])-[e.],[E]-[e.],[e]-
v. d. umlautsgrens: /[e.], [e] ([1.])

ten noorden: 1 [i.] [e.] ([e:]) Vla.], [oe.],[oel
2 [oei], [y.],([y:]),H0-].[lt;B.],[ce]
[u.]([u:])nbsp;J-[0.],[oe.],[ce]

1 [i.],[e.], ([e:])- V[o.],[o]
2[cBHi], [y.], Ho.], [o]

V[oe],[ce.],[0.]-[oe],
koe.], [0.]-[oe], [oe.],

J[0-]

VM. W. [o-]-[ö].

1nbsp;[E] ([e.])

2nbsp;[e] ([a])

ten noorden: [e.1, [e.], [el-fq], [oe], [0.]-[a],
[a.],[oe],[0.],([e.]),-[oe.l,[oe],[0.]
ten zuiden: [e.], [e.], [e]-[a], [ó.]-[a], [a.],
[ó.]-[o.], [ó]

ten noorden: [e.], [e.], [e]-[a], ([oe], [0.])-[a],
[a.] ([oe], [0.])-[e.], [e.], [e], ([i.])
ten zuiden: [e.], [e.], [e]-[a]-[a],[a.]-[e.],[e.],

[e] ([i.])

ten noorden: [a.], [e.], [e.], [o.], [O], -[0.], [oe]-
[0.], [oe]-[a.], [e.], [e-], [o-]. [Q1
ten zuiden: [a.], [e.]. [e.]. [o.], [a]-[u.]. [o.],
[ó]-[u.], [o.], [ó]-[a.], [e.], [e.],
[3.], [a]

ten noorden: 1 [O], [o-l-loe], [0.]-[oe], [0.]-[a],
[3.], [oe], [0.]

2nbsp;[e.], [3.]-(praet. vaak zwak),
[0.J-[0.]-[e-], [3-], [0-]

3nbsp;[o.]. [u.]-[0.]-[0.]-[o.], lu.], [O.]
ten zuiden: 1 [a], [o.J-[ó] ([e]gt;, [e.]-[ó], ([k]),

[e.]-[a], [lt;■'], [3-]

2nbsp;te.], [o.]-(praet. vaak zwak)
[e.]-[e.]-[e.], [3.1

3nbsp;[o.]. [u.]-[e.]-[e.]-[o.], [u.]

DE GRENZEN VAN HET GEBIED MET UMLAUT

A. BESCHRIJVING VAN DE NOORDGRENS

De noordgrens van de umlaut in de praet. en de part. van de
sterke ww. ligt in Noord-Drente. Ook Stellingwerf heeft deze ver-
andering in de stamvocaal der sterke ww.. Dit is mij uit een onder-
zoek te Oosterwolde (F23) gebleken. Daar Oosterwolde
zowel in het noorden als in het westen aan de Tjonger grenst en de
Tjonger de grens vormt van het Friese taalgebied waarover
zich dit onderzoek niet heeft uitgestrekt, is Oosterwolde hier een
beginpunt. S milde (G2) kent tot B oven-S milde (Gl)
toe deze wijziging. In Assen (G4), evenals in de dicht erbij ge-
legen buurschappe n Kloosterveen (G3) en W i 11 e n,
(G5) is er van deze umlautsklanken weinig meer over, enkele res-
ten vindt men nog bij de reduplicerende verba. Rolde (G7)
behoort tot het zuiden, aUeen wordt in enkele part. van de Ile Kl.
een [o.] gezegd, terwijl het praet. [0.] heeft; ook hebben enkele an-
dere praet. en part. van dezelfde Kl beide [o.]. In Grollo (G8)kan
men hetzelfde constateren, doch het aantal uitzonderingen is daar
kleiner dan in Rolde. En dezelfde uitzonderingen (behalve [z0.gn])
kan men in Gasselte (G9) opmerken. Gasselte hoort in weer-
wil van deze enkele vormen tot het gebied met umlaut, maar ook
moet men Gieten (Cl 85) en Eext (Cl 84) daartoe rekenen,
al is dan het aantal ww. van de Ile Kl, waarin men in enkele
vormen [o.] opmerkt, wat groter, en al hoort men in Eext geen klan-
ken, die door umlaut zijn veranderd, in de verschillende part. van
de IVe Kl (in Gieten is [Vo.g:;i] het enige part., waarin de gewijzig-
de vocaal ontbreekt).

De hier vermelde plaatsen, met uitzondering van de omgeving
van Assen, te steUen tegenover die er ten noorden van gelegen zijn

') J- J- Hof: Friesche Dialectgeographie (blz. 4). De taalgrens van de kop van de
Tjonger tot de Opsterlandster Compagnonsvaart is weinig scherp. Te Donkerbroek
hoort men nog Stellingwerfs.

als plaatsen, die de umlaut in de sterke werkwoordvormen hebben,
tegenover hen, die de genoemde umlaut missen, is niet juist. Im-
mers zowel te Norg (Cl76) als in de gemeente Vries, wat mij uit
onderzoekingen in het dorp Vries zelf (Cl77) als in de buurt-
schappen Donderen (Cl49) en I d e (Cl496) gebleken is, als
in de gemeente Anlo, te Anlo (Cl83) en Annen (Cl82),
hebben de verleden tijden en verleden deelwoorden van de ww.
kruipen en ruiken een [0.]. In de Ille KI. vindt men voor [r] en [l]
klanken, die gepalataliseerd zijn. In het praet. van de ww. van de
Vle KI., indien dit sterk is, evenals in dat van de reduplicerende
verba merkt men eveneens klanken op, die op dezelfde manier zijn
veranderd.

Bijna dezelfde afwijkende werkwoordsvormen kan men opmer-
ken in de plaatsen, die ten noorden van de zoeven besprokene lig-
gen, aUeen hebben in Roden (Cl46) meer praet. van de He
Kl. een vocaal, die door i-mutatie gewijzigd is Part., waarin een
gepalatiseerde klank voorkomt, heeft Roden niet. De vormen van
Eelde (C149) en Peize (C147) stemmen overeen met die van
Norg, Vries, enz. De met het zuiden overeenkomende vormen
van [kru.pn] en [ru.kii] mist Zuidlaren (C155), de vormen
van de praet. van de Ille Kl., van die van de Vle Kl. en van die
van de reduplicerende verba benevens van die van de part. van de
Ille Klasse zijn die van Noord-Drente. Dezelfde vormen zijn ook
nog uit de stad Groningen, de dorpen ten zuiden er van, een ge-
deelte van het Oldambt, Westerwolde en het zuidelijk gedeelte
van Fivelingo bekend.

B. BESCHRIJVING VAN DE ZUIDGRENS

Stippelen we de grenslijn uit van het westen naar het oosten,
dan moeten we hem tussen Huizen (El27) en Naarden
(El 25) aan de Zuiderzee laten beginnen. Huizen met zijn in ver-
schiUende opzichten zeer geprononceerde eigenaardigheden en

') De klank, die men te Roden, Peize, Eelde, Zuidlaren, gedeeltelijk in Norg, Ide,
quot;Jonderen en Vries zelf, in deze praet. hoort is geen [0.], ook geen [ce.j maar een klank,
die dicht staat hij de [ceni] van het Algemeen Nederlands. Dezelfde klank merkt men
ook in de praet. van de ww. van de Vle Kl. en in die van de reduplicerende verba
met lange stamvocaal op. Zie hierover het hoofdstuk: De sterke werkwoordsvormen
van het grensgebied A. Aan de noordgrens.

') De afwijkende vormen van de Ile Kl. hebben [0.], de overige afwijkende vormen
van de Vle Kl. en van de reduplicerende verba de in noot 1 beschreven klanken.

Naarden, waar van een dialect in eigenlijke zin niet meer te spre-
ken is. Blaricum (E128)en L a r e n (E129), ook H i I v e r-
s u m (E161) onder de oorspronkelijke bewoners, tenminste onder
de ouderen van hen, hebben in de praet. en part. van de sterke
WW. vocalen, die door umlaut gewijzigd zijn. In Bussum
(El26) is er van deze wijziging niets meer te bespeuren. Geen won-
der trouwens, dat het handjevol Bussumers van eertijds zijn taal
niet heeft kunnen handhaven tegenover de talrijke nieuwe bewo-
ners Doch ook in Eemnes (El62) hoort men geen klanken,
die door umlaut ontstaan zijn in verl. tijd en verl. deelw. van
deze WW..

Over de Eem hebben Spakenburg (F121) met de E e m-
d ij k (F121a) en Bunschoten (F129) de i-mutatie, behalve
in enkele ww. van de Ille KL. De taal van de verspreid liggende
buurtschappen, waaruit de gemeente Hoogland bestaat, beeft deze
eigenaardigheid niet. Zowel op Den Ham (F 141), als te Ze-
venhuizen (F141a), Liendert (F1416)en Hooglan-
derveen (F141c) zijn deze afwijkende vocalen in de werk-
woordsvormen onbekend, maar „over de Laak praten ze heel
andersquot; werd me aangekondigd, en ook voor dit verschijnsel bleek
dit het geval te zijn. De buurtschappen over de Laak, behorende
tot de gemeente Nijkerk, hebben met Nijkerk zelf deze bijzonder-
heid wel. Peilingen te N ij k e r k (F 142), H o 1 k (F 142a), N ij-
kerkerveen (F142è) en Appel (Fl42c) hebben mij daar-
van overtuigd. Hoevelaken (F 143) staat niet aan de kant
van Nijkerk. Een paar vormen van één mijner zegslieden hier
evenals een paar vormen te Soest (El64) genoteerd zijn waar-
schijnlijk een aanwijzing, dat de grens naar het noorden is opge-
schoven. De resultaten van een onderzoek in het Zwarte-
broek (F 1706) (burg. gem. Barneveld, kerkel. gem. Voorthui-
zen) wijzen in dezelfde richting. Terschuur (F 170«) heeft
enkele noordelijke vormen in de He KL en bij de reduplicerende
WW.. Putten (F124) met zijn zuidelijke buurtschappen H u i-
n e n (F124a) en Schovenhors t-K oudhoorn (F124amp;)
hoort tot de zeekant. V o o r t h u i z e n (F 144) tot het zuiden.
De grens loopt verder tussen Garderen (F 145) en Stroe
(F 147) door. Alleen de vormen van het ww. vallen in Stroe komen

') Winkler (Dialecticon, Dl. II, blz. 97) zegt al: „Het echte Gooisch spreekt men in
de dorpen Laren, Bussum, Blaricum en Hilversum, maar in de laatstgenoemde plaats
reeds sterk naar het moderne HoUandsch overhellendequot;.

met die van het noorden overeen. Uddel (F127) heeft umlaut,
maar in K o o t w ij k (F 148) heb ik deze niet kunnen vaststel-
len i), Elspeet (F 126) behoort tot het noorden. In Hoog-
Soeren (F 149) was het mij mogelijk nog enkele part. te note-
ren, die een klinker hebben, die door umlaut is gewijzigd, maar
het aantal Soerenaars, dat vasthoudt aan die oude uitspraak, is
gering.

In Apeldoorn (F 151) is deze verandering thans onbe-
kend, wat mij uit onderzoekingen in Apeldoorn zelf en het noord-
oostelijk gelegen Beemte (El51a) is gebleken. De plaatsen
ten noorden van Apeldoorn: Vaassen (F 129) en Epe
{Fl 12) met de buurtschap Z u u k (Fl 12è) hebben de eigenaar-
digheid: wel umlaut in de part., niet in de praet.. Een overgangs-
toestand, die nog niet heel oud is, immers in de kleine buurtschap
Gortel (F129è), midden in de bossen van Het Loo gelegen,
hebben zowel verl. tijden als verl. deelw. de gezochte klanken.
Heerde (Fl 13) en Veessen (Fl 14) horen volledig tot het
noorden. In Oene (F 115) en in het noordelijk deel van Welsum
(Fl 16) is men in een overgangsgebied. Bijna alle part. hebben de
umlaut bewaard, ook zijn part. met umlautsklanken naast die
zonder in gebruik. Vele praet. missen de umlaut, echter niet alle.
Boven- (F117) en B e n e d e n-W e 1 s u m (F 116) tonen een
verschillend beeld: in Beneden-Welsum is umlaut regel, het ont-
breken ervan de uitzondering, in Boven-Welsum is de toestand
juist omgekeerd. In N ij b r o e k (F130) en Terwolde (F131)
is van deze umlaut geen spoor te bekennen. De invloed van
Deventer!

Over de IJsel is de toestand in Olst (Fl 18) merkwaardig:
sommige personen gebruiken umlautsklanken in aUe werkwoords-
vormen, waarin men umlaut kan verwachten, andere, toch ook
echte Olstenaren, zijn daarmee veel zuiniger: heel wat vormen
zonder umlaut worden aangewend. Reden, waarom ik het gewenst
gevonden heb, de grenslijn door Olst te trekken. De Boskamp
(Fl 18a) heeft de umlaut volledig. Van de buurtschappen der ge-
meente Diepenveen (F 132) hebben die in de buurt van de IJsel,

') De invuller (zijn naam is onbekend) van de vragenlijst van het A. G. van 1879
geeft voor Kootwijk op esjeuten, leup, dreug, egeuten, uuüespeugen, verleuren. Niet te-
vreden over het negaüeve resultaat van mijn eerste bezoek, ben ik later weer naar
Kootwijk gegaan; de bijna 70-jarige geboren Kootwijkse, ook haar moeder was uit
Kootwijk, gebruikte geen umlautsklanken in de hier besproken vormen. Zij maakte
ngt;'j echter wel attent op de afwijkende uitspraak van Garderen en Uddel.

ïjoene (F 132«), Rande (F 1326), de zuidelijke vormen,
Hengvorden (F 132c) wijkt aUeen met [vr0.r] en [vr0.ri;i] af.
Ook Colmschate (F 159) blijkt de invloed van Deventer te
hebben ondergaan, maar in de verder landwaarts in liggende
dorpjes Lettele (F137) en Okkenbroek (F137a) zijn de
afwijkende vocalen in gebruik.

De scheidingslijn tussen de plaatsen met zuidelijke en noorde-
lijke vormen is hier weer op dezelfde geografische breedte geko-
men als te Vaassen, waar de wig naar het noorden begon.

Bathmen (F 138) hoort tot het zuiden, Wezepe (F134)
en He et en (F 135) met N i e u w-H e e t e n (F 135a) tot het
noorden. De hele gemeente Holten eveneens, wat mij uit onderzoe-
kingen in Holten zelf (G196), zowel als in de westelijke buur-
ten Dijker hoek (G195) en Espelo (G 195a), als in de
oostelijk gelegen B o r k e 1 d (G196a), als in de tot de Schipbeek
reikende Beuzeberg (G1966), gebleken is.

In „het Geldersquot; is geen umlaut in deze werkwoordsvormen te
bespeuren. Onderzoekingen te Oolde (G221fl), Exel (G221è)
en Lochem (G246) hebben dit aan het licht gebracht.

Nog meer naar het zuiden daalt de grenslijn: R ij s s e n (G197)
hoort tot het noorden, maar ook Elzen (G198(3;), wel tot de
kerkelijke gemeente Rijssen behorend, maar tot de burgerlijke
gemeente Markelo. Tussen Elzen en Markelo (G222)
loopt de grens door. De buurtschap Stokkum (G224) sluit
zich geheel bij Markelo aan, Elzenerbroek (G198Ö) staat
aan de kant van Elzen, alleen hebben niet aUe praet. van de He
Kl. de umlaut. Hetzelfde merkt men op in Z e 1 d a m (G228a),
en Wiene (G228è) (Gem. Ambt Delden). Het uit taalkundig
oogpunt zéér merkwaardige Enter (G198) kent de umlaut,
ook de praet. van de Ile Kl. hebben de gewijzigde klanken, maar
de verandering is op til: immers vormen met naast die zonder um-
laut zijn er in gebruik. Het jongere geslacht begint de afwijkende
klanken op te geven.

Goor (G223) verkeert in een overgangsstadium: de umlauts-
klanken zijn er vroeger algemeen in gebruik geweest, worden er
nog gebruikt door de 50-jarigen en ouderen, maar de jongeren
zeggen ze niet meer. In Diepenheim (G225) kent men nog
van sommige ww. vormen met umlaut, doch die zonder umlaut zijn
er naast in gebruik. Te Gelselaar (G227) (Gem. Borculo) is
van deze i-mutatie geen spoor te ontdekken, maar ook te Hen-

gevelde (G226) (Gem. Ambt Delden) is dat niet het geval.
D e 1 d e n (G203) hoort tot het noorden, echter zijn van veel ww.
de noordelijke vormen naast de zuidelijke in gebruik, van enkele
part. worden alleen de laatste nog gekend. Het dialect van Hen-
gelo (G204) bezit deze eigenaardigheid wel. Ook dat van het ten
zuiden ervan gelegen Bekkum (G230), doch ook hier zijn niet
meer van alle ww. de vormen met umlaut in gebruik.

Enschede (G234) met omgeving vormt de pendant van de
plaatsen ten noorden van Apeldoorn. Hier wel umlaut in de praet.
niet in de part.. Onderzoekingen te Enschede, Boekelo
(G231), Usselo (G233), Broekheurne (G235),te G 1 a-
n e r b r u g (G210a) onder de oorspronkelijke bevolking hebben
mij dit duidelijk gemaakt. Dezelfde toestand heerst in Lonne-
ker (G210).

In de gemeente Losser is er verschil tussen het noorden en het
zuiden. Te Overdinkel (G21 la), het vroeger Losserse veld
met zijn in de laatste jaren van aUe kanten samengestroomde be-
volking, is van een autochthoon dialect niet te spreken. Losser
zelf (G211) volgt Enschede, maar in De Lutte (G209) hebben
verl. tijd en verl. deelw. beide vormen met umlaut. Het dialect
van Oldenzaal (G207) kwam vroeger waarschijnlijk met dat
van De Lutte overeen, evenwel kan men daar nu beter van een
overgangstoestand spreken. Er is verschil op te merken tussen het
dialect van de plaats zelf en dat van de omgeving. De plaats zelf
begint de umlautsklanken op te geven, de omgeving heeft ze nog
grotendeels behouden. Hetzelfde verschil valt te constateren in
Denekamp (G182)en Ootmarsum (Gl 17).

In de buurtschappen van de gemeente Weerselo: Hesseler
(G202), Weerselo (G178), Rossum (G180)en Tilligte
benevens in het aan twee kanten door Bentheims gebied omgeven
L a 11 r O p (Gl53) heeft zich deze umlaut echter nog volledig
gehandhaafd.

DE STERKE WERKWOORDSVORMEN VAN HET
GRENSGEBIED

A. AAN DE NOORDGRENS

Om de lezer in staat te stellen een eigen oordeel te vormen over
het verloop van de grenslijn, acht ik het noodzakelijk hem op de
hoogte te brengen van de vormen, die in verschiUende plaatsen in
gebruik zijn. Hoewel ik er naar gestreefd heb hierbij zo beknopt
mogelijk te zijn, moest ik toch in herhalingen vervaUen. Geleid
door dat streven naar beknoptheid heb ik aUes wat niet recht-
streeks in verband stond met het onderwerp weggelaten, zo heb ik
geen infinitivi opgenomen, heb ik niet het al of niet uitspreken van
de slot-[n], de behandeUng van de intervocahsche [d], de assimilatie
van [nd] tot [n] en meer dergelijke bijzonderheden in de sterke werk-
woordsvormen plaats voor plaats besproken. Als andere dialecti-
sche verschijnselen, bijv. rekking of verkorting van de vocaal ter
sprake komen, is het niet de bedoehng de aandacht te vestigen op
deze verschijnselen, maar wel voUedig te zijn ten opzichte van de
vocalen der werkwoordsvormen.

Werken we van west naar oost, dan vragen de vormen voor
Oosterwolde (gemeente OoststeUingwerf) het eerst onze
aandacht. De vervoeging van de ww. van de Ie KI. vertoont geen
afwijkingen van die in 't A. N., de vocaal is [e.] in praet. en part.,
rijgen, vrijen, spuwen hebben zwakke vormen. In de vormen van
de WW. der Ile KI. is de vocaal [0.]; in die van de Ille KI. is het [ce],
maar sommige ww. hebben vormen met [o]: drinken, springen, stin-
ken, zingen, schenken, trekken, vechten, zwemmen. Ook in het
part. van worden komt [o] voor. De vormen van de ww. van de IVe
KL bevatten de vocaal [0.], doch van komen is de vervoeging:
[kVam], [kVamii], [kömii], van nemen heeft men een praeteritaal-
vorm met [a] naast die met [0.], scheren wordt zwak vervoegd. Het
meerv. van het praet. der Ve KL heeft [a] of [a.], zo in [a.tn],
[Va.rn] (er wordt ook [Ve.rn] gezegd) en [za.ti;i]. In het part. heeft

men geen afwijkingen, het praet. van lezen en weven is zwak. Dat
van dragen, graven en slaan heeft [0.], evenals het part. (het part.
van graven is echter [graf]); jagen en varen worden zwak ver-
voegd, maar het part. van varen is [ve.rn], wassen (beide be-
tekenissen) heeft een zwakke verl. tijd, het part. van wassen
(= groeien) is [Vasii], dat van wassen (= schoonmaken) is [Vaskii]
en [Vaskst], van staan zijn de vormen, die hier besproken worden
[ston], [stonii]-[sto.n]. De praet. van de redupl verba hebben
umlautsklanken, [oe], wanneer de vocaal kort is, [0.], wanneer
deze lang is. De part. hebben de vocaal van de infinitief, behalve
[vogi?]. Stoten wordt zwak vervoegd en heeft een korte vocaal in
praet. en part., doch er schijnt ook een part. [st0.tn] naast [stot]
te bestaan. Daar Oosterwolde, zowel in het westen als noorden,
aan Fries taalgebied grenst, volgt hierna niet de beschrijving van
de vormen der dichtstbijgelegen plaatsen zonder umlaut.

Gaan we het dialect van de omgeving van Assen na: K l o o s-
t e r V e e n. Witten en ook A n r e e p, dan wijkt dit in deze
eigenaardigheid gedeeltelijk nog al van dat van Oosterwolde af.
In de Ile Kl is de vocaal in de behandelde vormen [o.], doch in
Anreep [0].; in de Ille Kl is deze [o], maar in Anreep [ce]. Bij som-
mige WW. van de Ille Kl schijnt de vocaal van praet. en part., die
door umlaut gewijzigd is, ook doorgedrongen te zijn in het praesens
en van daaruit in de infinitief. Als infinitivi met [ce]-klank werden
mij opgegeven, en niet alleen in de buurt van Assen, maar in geheel
Noord-Drente: [bsgoenii], [smoelti?], [zVoelii] en [zVoemij]. Van
deze WW. heeft men een zwak praet. gevormd, terwijl het part. zo-
wel sterk als zwak opgegeven wordt, maar steeds met de vocaal [oe].
In de IVe Kl heeft men [o.] als vocaal, waarnaast in Anreep [0.],
maar het praet. sirg. van breken, komen en nemen, als ook het
praet. plur. van komen en nemen heeft [a], het part. van komen
b]. AUe praet. van de Ve Kl hebben [a], overigens wijkt de ver-
voeging van de tot deze Kl behoorende ww. niet af van die van
Oosterwolde. De praet. van dragen, graven, jagen en slaan hebben
een umlautsklank in Witten en Anreep, in het eerste gehucht meer
^Is [y.], in het tweede als [0]. uitgesproken, de vocaal van het part.
is [o.] (jagen heeft een zwak part. [ja.xt]). Het praet. van staan
heeft [oe]. Het part. van wassen (= schoon maken) is [Vast], naast
[Vazn]. De praet. van de redupl verba hebben umlaut, [ce], wan-
neer de vocaal kort is, [0.] of een klank, die dichter bij de [y.] staat
als hij lang is, de part. van de reduplicerende verba komen met die

van Oosterwolde overeen, stoten is zwak, maar de vocaal is [oe] en
het praet. luidt [steeds], [stoedii].

De volgende plaatsen van het gebied met umlaut in bijna alle
praet. en part. zijn Rolde en G r o 11 o. Hier heeft de Ile Kl.
de vocaal [0.] in praet. en part., maar de umlaut ontbreekt voor [r],
dus in de vormen van verliezen en vriezen (wel werd me [v3l0.s],
[v9l0.zii] naast [valorr], [valorrn] opgegeven) en verder in het part.
van vliegen (toch wordt ook [vl0.gi?] gezegd in Grollo), buigen,
schuiven zuigen en zuipen. De Ille Kl. heeft de vocaal [ce], aUeen
is het part. van bersten [ba.sti?] en dat van worden [Vordn] De
part. van de ww. van de IVe Kl. hebben umlaut, behalve dat van
komen. Van dit ww. heeft het praet. alleen [a], breken, nemen,
spreken, steken hebben naast vormen met [a] vormen met umlauts-
vocaal De praet. plur. van de ww. van de Ve Kl hebben [a] naast
[a.]-vormen. Dragen, graven, jagen en slaan hebben praet. met
[0.], het part. heeft de vocaal [o.], aUeen is het part. van jagen
ook hier zwak, varen en wassen (beide betekenissen) hebben zwak-
ke praet.. Van de redupUcerende verba met korte stamvocaal is
de praet. vocaal [oe], van die met lange stamvocaal [0.], het part.
heeft de vocaal van de infinitief, maar stoten wordt zwak gecon-
jugeerd: [stoed3]-[stcedn]-[stoet].

De vormen, die in E e x t in gebruik zijn, stemmen grotendeels
met die van Rolde en Grollo overeen. De Ile Kl heeft [0.] in praet.
en part., maar niet in aUe vormen. Men hoort [o.] in dezelfde vor-
men als in Rolde en bovendien in het part. van bieden, bedriegen,
genieten, in het praet. en part. van gieten en kiezen en het praet.
van liegen. Het praet. van vriezen is ook wel [vr0:r]. In de verl
tijden en het verl deelw. der Ille Kl wisselen vormen met [ce] met
die met [o]. In de IVe Kl valt een [ce] te constateren in het part. van
nemen, een [0.] in dat van stelen. Van spreken en stelen bestaan ook
praet. met de vocaal [0.].Bij de ww. van de Ve Klis [a] de pluralis-
vocaal behalve bij liggen (daar is het [a.]). De vormen van de ww.
der Vle Kl en die der reduplicerende verba zijn gelijk aan die van
Rolde, ook het praet. van varen heeft hier [0.], en het praet. van
stoten luidt [stoet]-[stoeti;i].

De vormen van Gieten sluiten zich bij die van Eext aan,
alleen is het aantal uitzonderingen op deze umlaut daar geringer.
Bij de WW. van de He Kl wordt ook in het part. van bieden, be-

') In het part. van worden, evenals in dat van sterven en zwerven en ook in dat
van vinden, wordt de vocaal eenigszins gerekt.

driegen en buigen [0.] gehoord. In de Ille Kl. heeft men alleen [o;].
Van de vormen van de ww. der IVe Kl hebben die van breken en
steken eveneens [0.] (alleen het part. van steken).

Daar het hier behandelde verschijnsel nog niet in aUe werk-
woordsvormen viel op te merken, heb ik het onderzoek nog even
in zuidelijke richting voortgezet.

In Gasselte hebben alle vormen van ww. van de Ile Kl. de
umlautsvocaal, behalve die van verliezen en vriezen (vormen met
[s] werden naast die met [r] als in Rolde en Grollo niet genoemd) en
behalve de part. van schuiven en zuipen. De vormen der overige
Klassen zijn gelijk aan die van de vorige plaatsen.

In Borger zegt men ook [val0:r]-[val0:ri;i]-[v3l0:ri?] en
[vr0:r]-[vr0ni]-[vr0:ri?.] Daardoor leek het mij niet nodig het
onderzoek nog verder in deze richting uit te breiden. Opvallend
is hier weer de soort [y.]-klank, die ook in de reduphcerende praet.
in de omgeving van Assen voorkomt. Vergelijken we de vormen,
die hierboven beschreven zijn, met die van de plaatsen ten noorden
van Assen, Rolde, Eext en Gieten dan blijkt er een belangrijk
verschil te bestaan.

Het eerst moeten die voor N o r g en Vries, waarvoor mij
notities voor het dorp zelf benevens de buurtschappen Don-
deren en I d e ter beschikking staan, besproken worden. De
Ie KI. geeft geen aanleiding tot opmerkingen. In de Ile KI. is de
vocaal in praet. en part. [o.],maarinNorghoort men [0.] indepraet.
en part. van buigen, kruipen en ruiken, in Vries en Donderen in
het praet. van de twee laatste, in Ide in praet. en part. van beide.
Zowel in Norg als Vries gebruikt men de eigenaardige zwakke ver-
leden tijden met de zwakke of sterke verl. deelwoorden van de
WW. beginnen, smelten, zwellen en zwemmen, die hiervoor al be-
sproken zijn. De vormen van bergen, helpen, melken, schelden en
sterven hebben de vocaal [oe.], ook in het praet. van worden komt
[oe] voor. Eveneens heeft de verl. tijd van vechten in Vries en om-
geving een [oe]. De [oe] wordt iets gerekt voor [r]. In de IVe KI is [o.]
de vocaal, maar het praet. sing. van breken, komen, nemen, spreken
en steken heeft [o], het praet. plur. [a.] behalve dat van komen en
nemen, komen heeft als participiumvocaal [o], nemen [o] naast [o.].
De vormen van de Ve KI. komen met die uit de omgeving van
Assen overeen, alleen heeft Norg meer praeterita pluralia met [a.].
De praet. van dragen, graven, jagen, slaan bezitten een umlauts-
klank, die men niet uit kan beelden door [0.], ook niet door [oe.],
maar die heel dicht staat bij de Hollandse [oeni], doch die toch iets
meer van de [oe.]-klank behouden heeft. In het praet. van staan
hoort men [oe.]. De praet. van de redupl. verba zijn gelijk aan die
voor Assen besproken zijn, alleen heeft men in die van blazen,
braden, raden, slapen, laten, lopen en roepen de [ceHi]-klank van
het praet. van de Vle KI.. De part. van deze ww. zijn gelijkaandie
van Rolde.