ACADEMISCH PROEFSCHRIFT TER VEKRIj-
GING VAN DEN GRAAD VAN DOCTOR IN DE
LETTEREN EN WIJSBEGEERTE AAN DE
RIJKS-UNIVERSITEIT TE UTRECHT, OP
GEZAG VAN DEN RECTOR MAGNIFICUS
Dr. J. BOEKE, HOOGLEERAAR IN DE FA-
CULTEIT DER GENEESKUNDE. VOLGENS
BESLUIT VAN DEN SENAAT DER UNIVER-
SITEIT, IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN
OP VRIJDAG 1 APRIL 1938, DES NAMIDDAGS
TE 4 UUR,

DOOR

ANNA ALBERTINA JOHANNA BERENDSEN

GEBOREN TE DEDEMSVAART

Bij het beëindigen mijner studiejaren gaan mijn gedachten in de
eerste plaats uit naar U, Hooggeleerde Vogelsang, Hooggeachte
Promotor. Het is wel een bijzonder voorrecht, dagelijks de leiding
te hebben mogen genieten van een dergelijke persoonlijkheid,
die met zoo onvermoeide toewijding tot steun en tot vorming bereid
stond. Van Uw scherpe critiek en wetenschappelijk onderschei-
dingsvermogen heb ik zeer veel geleerd. Het is weinigen gegeven,
rijk schenkend uit een schat van wijsheid, op te voeden tot het zien
van breeder verband en van de betrekkelijkheid aller dingen. Uw
belangstelling. Uw hulpvaardigheid zijn mij altijd tot zeer grooten
steun geweest, niet het minst bij het tot stand komen van dit proef-
schrift. De goede verstandhouding en de vriendschappelijke samen-
werking die steeds op het Kunsthistorisch Instituut, Uw schepping,
tusschen Uw leerlingen heerscht, heeft zeer veel voor mij betee-
kend en zal ik steeds in dankbare herinnering houden.

Ook U, Hooggeleerde Grondijs, heb ik te danken voor Uw
boeiend onderricht, dat ik jaren lang heb mogen volgen en voor
Uw steeds bereidwillige vriendelijkheid.

U, Zeer Geleerde van Hoorn, betuig ik mijn oprechten dank.
Met zeer veel genoegen zal ik mij blijven herinneren, wat ik van
Uw scherpen geest en van Uw groote liefde voor Uw vak ge-
leerd heb.

Een zeer bijzondere herinnering zullen ook de lessen van den
Hooggeleerden Kernkamp bij mij achterlaten.

Woorden van dank ben ik ook U, Hooggeleerde van Dam, ver-
schuldigd voor Uw welgemeende raadgevingen en hulp.

Tenslotte is het hier de plaats, de velen te danken die mij in
Italië hun bijstand hebben verleend, in het bijzonder Dr. G. J. Hoo-
gewerff, voor zijn vriendelijke ontvangst. Dr. T. H. Fokker, voor
zijn zoo gewaardeerde en waardevollen steun, en de professoren
Nicodemi, Viale en Grosso, de heeren archivarissen en hunne assis-
tenten in de verschillende plaatsen, evenals de heeren San Giorgi,
Arturo Grassi, Salvadore, en Albert Maier, den assistent der firma
Loewi, die mij. door het te mijner beschikking stellen van hunne
collecties en door hunne voorlichting ten zeerste hebben verplicht.

En eindelijk richt ik hier gaarne een woord van waardeering
tot den drukker van dit proefschrift voor zijn vlotte en correcte
afwerking.

Amoreegloria. Festa d'armi a cavallo celebrata nel R. ducal
Palazzo di Milano e dedicate all' Ece. Signore il sig. don Paolo
Spinola Doria. Milano, 1670.

Villari Firenze, 1854.
Bistort. Il Magistrato aile pompe nella Repubblica di Venezia.
Miscellanea di storia veneta serie III T. V. Venezia ed Emi-
liana, 1912.

passato. Milano, 1892.
Castro Giovannide. Milano nel settecento giusta le poé-
sie, le caricature e le altre testimonianze dei tempi. Milano, 1887.
C o m b a, E r n e s t o. De Waldenzen. Vertaald door W. Sme-
link. Kampen.

1760. Archivio storico lombardo 1931 p. 387.
C r o c e B. Aneddoti e profili settecenteschi. Palermo, ed. San-

FogolariGine. Il museo Settala contributo per la storia délia
coltura in Milano nel secolo XVII. Archivio storico lombardo
1900. Vol. IV p. 58.

FormentiniMarco. La dominazione spagnuola in Lombar-
dia. Milano, 1881.
GiuliniAlessandro. Milano i suoi dintorni nel diario di una
dama romana del settecento. Archivio storico lombardo 1917
Serie V.

M a r c h e s i G. B. Un mecenate del settecento. Il cardinale An-
gelo Maria Durini. Archivio storico lombardo serie IVa Anno
XXXI p. 401.

vata. 3 vol. Bergamo, ed. Instituto d'arte grafiche 1905.
Morandi Carlo. Pietro Verri e la revoluzione francese. Ar-
chivio storico lombardo 1928, p. 533.
PaglicciBrozziAntonio. II teatro a Milano nel sec. XVII.
Milano, 1891.

nel sec. XVIII. Milano, 1893.
Parini, Giuseppe. Il Giorno, ed. 1929.
Parini, Giuseppe. Odi. Firenze.
Soprani R. Memorie storiche.

lombardo 1890. Fase. 1 p. 7.
Verga Ettore. Per la storia degli schiavi orientali in Milano.

Archivio storico lombardo. Serie IV Vol. IV p. 188, 1905.
Verga Ettore. Storia della vita milanese. Milano, ed. Mo-

neta, 1931 (nuova edizone).
VerriPietro. Opere filosofische ed economiche. Milano, 1880.
Visconti Alessandro. Le scuole palatine di Milano.
Milano, 1927.

Z a n e 11 i A. Elisabetta Ciistina di Wolfenbüttel a Brescia 1708.
Archivio storico lombardo serie IV vol. III, 1905.

servir au voyage de Möns. Misson. Utrecht, 1722.
Barettijoseph. An account of the manners and customs of

l'Italie. Paris, 1799.
Brosses Charles de. Lettres familières écrites d'Italie en

1739 et 1740. Paris, 1885.
Burnet Gilbert. Some letters containing an account of what

years 1685 and 1686. London, 1724.
CoyerFrançois. Voyage d'Italie.
DuclosCharles. Voyage en Italie. Paris 1767.

G o e t h e J. W. von Italienische Reise. Sophiën-ausgabe, Weimar.
Grosley P. Jean. Mémoires sur l'Italie et les italiens. Lon-
dres (Paris), 1764.
Lalande Jos. Jerome. Voyage en Italie. Paris 1786.
LasselsRichard. The voyage of Italy. London 1670. Lettres

d'Hongrie etc. Paris, ed. J. Bapt. Loyson. 1670.
Misson Maximilien. Nouveau voyage en Italie. La Haye,

ed. van Buideren, 1737.
Monconys de. Journal des voyages de... Lyon, ed. Boissat et

C a r a V i t a, A n d r e a, I codici e le Arti a Montecassino.
Chevalley, Giovanni. Ville piemontesi del XVIII secolo.
Torino 1912.

Derossi Onorato. Nuova guida per la città di Torino. 1781.
Firenze antica e moderna. Firenze, ed. Viviani, 1759.
F o k k e r, T. H. Roman baroque art. London, 1938.
GalantiGius. Maria. Breve descrizione délia città di Na-

poli e del suo contorno. Napoli, 1792.
Guida del forestiere per la città di Bologna e sobborghi. Bologna,

ed. Cardinali, 1825.
L e V i C. A. Le collezioni veneziani d'arte e d'antichità dal sec.

XIV ai nostri giorni. Vfenezia, ed. Ongania, 1900.
M a f f e i. Verona illustrata.
M a r t i n i o n i. Zie Sansovino.
Mongeri Giuseppe. L'arte in Milano.
Piccolomini Giuseppe. Siena illustre.
Ravà. Palazzo Vendramin. Dedalo 1920/21 p. 730.
Rich a. Chiese florentine. Firenze ed. Grazioli, 1791.

Rovere Lorenzo. Il palazzo dell' Accademia Filarmonica
in Torino. (Studio introduttivo di L. Rovero.) ed. Alfieri e La-
croix, 1915.

Sans o vino Francesco. Venezia città nobilissima e sin-
golare. Met bijvoegsel van Gius. Martinioni. Venezia, ed. Curti,
1663.

Rovere Clemente. Descrizione del Reale Palazzo di To-
rino. Torino, ed. Eredi Botta, 1850.

Bertolotti Antonio. Le arte minori alla Corte di Man-
tova nei secoli XV, XVI, e XVII. Archivio storico lombardo
serie 2, vol V, 1888.

E 11 w o o d G. M.' Möbel und Raumkunst in England 1680-1800.
Stuttgart, ed Hoffmann, 1913.

FeulnerAdolf. Kunstgeschichte des Möbels. Berlin, Propy-
laën Verlag, 1927 (2e Auflage).

Finocchietti Conte Demetrio Carlo. Della scultura
e tarsia in legno dagh antichi tempi ad oggi. (Annali del Mi-
nistero de Agricoltura, Industria e Commercio n. 56). Firenze,
ed. Barbera, 1873.

F o r c e 11 a W. La tarsia e la scultura in legno nelle sedie co-
rali e negh armadi di alcune chiese di Milano e della Lombardia.
Prefazione da Luca Beltrami. Milano, ed. Hoepli, 1896.
(2e druk).

Giolli Raffaello. Appunti d'arte novarese; l'arte dell' in-
taglio e della scultura in legno. Rassegna d'Arte IX 1909, p. 80.

Giolli Raffaello. Artisti lombardi alla Certosa di Pisa.
Rassegna d'Arte 1911 fac I p. III.

Giovene Carlo. La mobilia napoletana e i lavori affini nel
settecento. Architettura e arti decorative 1930, p. 291.

Graul Richard. Das XVIII Jahrhundert. Dekoration und
Mobihar. Berlin, ed Georg Reimer, 1905.

GrossoOrlando. Decorazione e mobilia di palazzi genovesi
nel seicento e nel settecento. Dedalo Anno II 1921 Vol. I, p. 46

Midana Arturo. L'Arte del legno in Piemonte nel sei e ne
settecento. Torino, ed. „Itala arsquot;.

Morazzoni Giuseppe. Mobiii veneziani der700, Milano
Bestetti e Tumminelli, 1927.

Morazzoni Giuseppe. Carozze e portantine a Napoli ne
'700. Dedalo, Anno V-VI 1927/28, p. 752.

Mosto Andrea da. Interni secenteschi di palazzi veneziani
Rivista di Venezia, Julie en Augustus 1932.

Negri Pasqual e. Capi d'opera ed esperimenti nelle arti
degli ebanisti, dei minusieri e dei mastri da carozze di Torino
Torino, ed. O.P.E.S. 1922.

Ricci Corrado. Baukunst und decorative Skulptur der Ba-
rockzeit in Italien. Stuttgart, ed. Hoffmann, 1912.

Rinaldo Allara, 1905.
Severine Conte Servanzi. Opere sculte ed intagliate in
legno in diverse chiese della città di Tolentino. Macerata, Collio
1872.

VenturiAdolfo. Le ,.consolesquot; de principe Corsini. L'Arte
1900. Appendix p. 9.

Berio, Genua. (Gebonden manuscript.)
Boni, F. de. Biografie degh Artisti. Venezia, 1852.
C a s a 1 i s, G. Dizionario geografico storico statistico commer-

ziali degh Stati di S.M. il Re di Sardegna. Torino 1843-57.
Chinea Eleuterio. Dalle entiche botteghe d'arti e mestieri
aile prime scuole industriale e commerciale in lombardia. Ar-
chivio storico lombardo 1932 p. 438.
Colombo. Documenti e notize su artisti Vercellesi. Vercello
1883.

Filangeri Gaet. Indice degli artefici delle arti maggiori e
minori. Documenti per la storia delle arti e delle industrie delle

provincie napoletane.
F o r c e 11 a V. Notizie storiche degli intarsiatori e scultori di
legno che lavorarono nelle chiese di Milano dal 1141 al 1765.

Milano, ed. Kantorowicz, 1895.
Pagini Gentile. Alcune notizie sulle antiche corporazioni
milanesi d'arti e mestieri. Archivio storico lombardo serie II vol.

IX 1892, p. 891.
Schip a, Michelangelo. Per l'adobbo, l'ingrandimento e
le decorazioni della Reggia di Napoli alla venuta di Carlo di
Borbone in Napoli Nobilissima.

B O n a n n i, Filippo. Trattato sopra la vernice detta comunemente
Cinese. Roma. 1720.

architettonici. Milano 1805.
Alcune decorazioni di nobili sale ed altri ornamenti di Giocondo
Albertolli. Incisi da Giacomo Mercoli e da Andrea de Bernardis.
1787.

Biassuz Giuseppe ed Lacchin Enrico. Andrea
Brustolon. Prefazione di Ugo Ojetti. Venezio, ed. Zanetti, 1928.
ChevalleyGiovanni. Un avvocato architetto. II conté Be-
nedetto Alfieri. Torino, ed. P. Celanza, 1916.
Gabiani Nicola. Giuseppe Maria Bonzanigo. Torino, ed

GiustidiSienaP. Di Guiseppe Maria Bonzanigo, artigiano
intagliatore di legno e d'avorio nel secoio XVIII. Torino, ed.
Botta, 1869.

des italienischen Klassizismus. Strassburg, ed. Heitz, 1911.
Lacchin Enrico. Di Francesco Planta Junior e dci suoi
„Geroglificiquot; nella scuola di S. Rocco. Venezia, ed. Emiliana
1930.

27—8 — 1908 en 22—11 — 1914.
MarangoniGuido. Gli intarsi di Maggiolini. Cittä di Mi-
lano, Maart 1918.
MedaFilippo. Maggiolini. Herdenkingsrede 22 Nov. 1914.
M o s c h i n i. II Coli e il Gherardi in S. Giorgio Maggiore. Bol-

lettino dArte XXX Serie III 1937 no. 7 p. 306-318.
M u z i O V. I Fantoni. Arte italiana decorativa e industriale. Mi-
lano, ed. Hoepli Juni 1898 en vlg.
R u g a P i e t r o. Invenzioni diverse di mobili ed utensili sacri e
profani raccolte da..... coi disegni di Lorenzo Rocchegiani.

Milano, ed. Vallardi, 1817.
T e 11 u c i n i Augusto. Pietro Piffetti, ebanista e intarsiatore del

sec. XVIII. Estratto dal Bolletino della Societa Piemontese di
Archeologia e Belle Arti. Anno 1921, No. 3—4.

Bergano, ed. Instituto d'arti grafiche.
Atti della société hgure di storia patria.
Bollettino d'arte, Roma.
Cronache d'arte.
Dedalo.

Società di Napoli. Atti della reale Accademia di Archeologia,
Lettere e Belle Arti.

De Italiaansche meubelen van de barok en de daarop volgende
perioden zijn tot heden niet in hun totaal bestudeerd. Locale trots
inspireerde enkele monographieën en artikelen van zeer ongelijke
waarde over de voortbrengselen van een afzonderlijk gewest i),
enkele kleine brochures over een kunstenaar 2), of, zeldzamer nog,
over een groep van door hun doel verwante objecten 3). Ferrari
neemt in zijn, slechts door de afbeeldingen belangrijk werk, wel
vele van de bekendste meubelen uit alle streken van Italië op, maar
doet zelfs geen poging deze stukken, door ze te localiseeren, in
eenig onderling verband te brengen. Ook zijn dateeringen blijken
veelal onjuist.

Maar waarom heeft men dan soms wel in enkele gewesten van
Italië getracht, een samenhangend bericht omtrent het eigen meu-
bilair van een bepaald tijdvak te geven? Waarom heeft men de
toch aanlokkelijke taak, het geheel eens te overzien, nooit aan-
vaard? Waarom is de locale trots zoozeer de eenige factor ge-
weest, die over het doen of laten beslist heeft? — Misschien moet
men de oorzaak van deze leemte toch zoeken in de nog altijd
voortbestaande verdeeldheid van het gewestelijk bewustzijn; want
al moge de politieke eenheid van Italië dan heden al hechter dan
ooit lijken, in de praktijk van het dagelijksch leven, in het volks-
bewustzijn, zijn Venetianen en Piemonteezen en zooveel andere
stammen hun oude vaandels trouw gebleven. Maar particularisme
wint het op den duur niet in de staatkunde, en maakt niet sterk.
In de historische wetenschappen leidt het al evenzeer tot te een-
zijdige resultaten. Men komt tot aanvechtbare, ja onhoudbare con-
clusies, omdat men het breedere verband mist.

Ook buitenlanders hebben de Italiaansche meubelen van dezen
tijd niet bestudeerd; de reden voor dit feit is wellicht de omstan-
digheid, die voor buitenlanders als voor Italianen geldt, dat zij, die
door de Itahaansche kunst geboeid worden, zich bijna zonder uit-

zondering wijden aan de bestudeering der bouw-, beeldhouw of
schilderkunst. In het bijzonder heeft hier dan nog de afkeer, dien
men langen tijd voor de barok gevoelde^), belemmerend gewerkt.

Toch blijft het opmerkelijk, dat de meubelen van dit land uit de
latere perioden zoo weinig bestudeerd zijn; want juist hier is —
althans voor een belangrijk gedeelte — de oorsprong aan te wij-
zen van de gegevens voor het Louis XIV en bijna voor de geheele
buiten-Italiaansche zoo-genaamde barok, voorts van heel veel ge-
gevens voor het Louis XV en voor het internationale rococo, en
tenslotte ook voor het neoclassicisme. Heeft men de, in bijkans alle
historieboeken herhaalde, apodictische bewering, dat Frankrijk ge-
durende de 17e en 18e eeuw de hegemonie in handen heeft, niet al
te letterlijk opgevat? Het blijft inderdaad verwonderlijk, dat de
meubelen van dit land uit den tijd na de Renaissance zoo goed als
niet bestudeerd zijn, ofschoon dit wel geschied is, waar het de uit
den Italiaanschen schat puttende landen betreft.

Wij kennen Italië als het land, dat in de 17e eeuw aan Frankrijk
„geeftquot; - ). In de 18e eeuw ontvangt men in Italië de om zoo te zeg-
gen eigen gegevens terug, die op vreemden bodem tot een leven-
den stijl geworden zijn en bewerkt en herleidt ze opnieuw.

Wij zullen zien, dat deze nieuwe stijl in de diverse gewesten op
een minder of meerder eigen wijze gevolgd wordt. Maar wij her-
kennen voortaan steeds weer Italië in dien stijl en wij zullen het
op dit nieuwe gebied leeren kennen als gevend aan Duitschland.
Maar ook hier ontstaat dadelijk wisselwerking: Duitschland
schenkt ook aan Italië: de leermeester van Andrea Fantoni is een
Duitscher; de kunst van de geheele streek om Venetië is in het
einde der 17e eeuw ten nauwste met de Duitsche verbonden. Het
Venetiaansche rococo is veelal het Duitsche ten nauwste verwant.
Bij de vervaardiging van kunstkasten bestaat een hechte relatie tus-
schen beide landen; in Rome schept een Duitscher de sacristie van

1)nbsp;Ook in Italië kent men dezen afkeer. Vgl. Guiseppe Mongeri, o.e. „Sagres-
tia assai vasta cogli armandi d'un tempo infelicequot; (1692) over de sacristiekast
van S.M. del Carmine door Giov. Quadrio. (Vgl. Archivio di Stato Milano.
Conventi Busta No. 521). Ook Milizia: „il barocco e ...... l'eccesso del ridicolo.

2)nbsp;Het zij hier met nadruk gezegd: het begrip „gevenquot;, „overleverenquot; is maar
zeer betrekkelijk op te vatten. Een motief wordt overgenomen, een algemeen
karakter wordt nagebootst, maar voor den kunsthistoricus is ook de graad van

s. M. Maddalena; -- dit laatste is evenwel een losstaand werk zon-
der verder belang in de ontwikkeling. Vele malen, gedurende de
geheele 18e eeuw, „geeftquot; Italië ook aan Engeland. In Weenen
daarentegen ondergaat men niet slechts den invloed van de
Italiaansche kunst: er is daar zelfs een centrum van Italianen, die
in den vreemde naar hun eigen stijl werken.

Wij geven deze voorbeelden hier voor vele, om eenig denkbeeld
te geven van wat ons het eerst te doen stond en van hetgeen wij
ons hebben voorgesteld te doen.Betrekkingen tusschen steden on-
derling, zoowel als tusschen gewesten over en weer, tusschen Italië
en het buitenland, moesten volgens onze meening, nader worden
onderzocht voor dit bijzonder gebied van de geschiedenis van het
Italiaansche meubel.

Zou zulk een onderzoek vruchtbaar zijn, dan moest de con-
sequentie aanvaard worden, die een beschouwing van meubelen
vanzelf met zich brengt. In het meubel steekt nu eenmaal een danig
stuk van ons particuliere en openbare menschelijk leven. Wij gaan
er intiemer mee om dan met gebouwen, beelden of schilderijen; wij
hanteeren en verzetten het, vormen er groepen mee, en die groe-
peeringen leveren, evenals onze voorkeur voor bepaalde meubel-
soorten, den historicus hoogt merkwaardig materiaal. Ook meu-
belen worden eerst ten volle belangrijk als men ze in hun gezamen-
lijkheid leert kennen, als men weet, hoe zij bij elkaar behooren, en
Om elkaar „vragenquot;. Daarom leek het ons juist niet alleen reeksen
van gelijksoortig meubilair te behandelen, maar steeds, voor zoo-
ver het materiaal dit toeliet, ook het geheel, de aankleeding van
het vertrek, ook van de wanden, in het oog te houden.

Dit onderzoek strekt zich dus uit over de geheele decoratie van
het vertrek; doch niet over de architectuur, die de hoofdvormen
van wanden, zolderingen en vensters vormt, niet over de archi-
tectonische verhoudingen, de maten, de plattegronden. Ook zullen
^ij er van moeten afzien nader in te gaan op stijl en inhoud van
andere dan van de enkel als ornament dienende schilderwerken,
tenzij die in hun geheel weer invloed mochten hebben op den aard
der meubileeriiig. Ook zullen wij ons niet bezig kunnen houden
®et de geschiedenis der textiele kunst van dezen tijd, de stoffen,
die voor de costuums gebruikt werden, er inbegrepen. Wel, daaren-
tegen, zullen wij die stoffen behandelen, die op de decoratie van
het vertrek zelf en van de meubelen toegepast zijn.

Een geschiedenis van de kunst der glasblazers en glasslijpers in
deze periode zullen wij natuurlijk niet schrijven. Maar zonder be-
spreking van de hoogst eigenaardige, bij het geheele ,,ensemblequot;
behoorende glazen lichtkronen, zouden wij het o.i. toch slecht
kunnen stellen.

Wat den tijd, waarover dit onderzoek zich uitstrekt, aangaat:
wij zullen zien, dat voor de meubelen hetzelfde geldt, wat
Fokker voor het eerst met betrekking tot de bouw-, beeldhouw-
en schilderkunst formuleerde: dat de barok per slot van rekening
toch slechts een Romeinsche stijl is. Deze studie zal dus moeten
beginnen van het moment af, dat de barok in de Romeinsche meu-
belen duidelijk bemerkbaar wordt. Voor de andere gewesten heb-
ben wij, uit den aard der zaak, de beschouwing aan te vangen,
zoodra de navolging en de vertaling — hoe onbegrepen ook —
van den Romeinschen stijl daar te bespeuren valt. Wij zullen dan
dit onderzoek voortzetten tot aan het einde der 18e eeuw, totdat
wij het neoclassicisme in de respectieve gewesten in zijn overal
verschillenden, eersten bloeitijd hebben nagegaan.

„Italiëquot; is hier in cultureelen zin, in den zin van „Apenijnsch
schiereilandquot;, te verstaan. De eilanden, voornamelijk het op zich
zelf voorzeker belangrijke Sicilië, blijven buiten beschouwing
Eenerzijds spelen andere dan Italiaansche invloeden daar een
buitengewoon belangrijke rol, anderzijds is de invloed, dien de
Siciliaansche kunst harerzijds op het Italiaansche vasteland uitge-
oefend heeft, zeer gering, zooals ons op de enkele plaatsen, die
daarop betrekking hebben, in deze studie zal blijken.

De meubelen uit kerkelijk bezit worden tezamen met de profane
behandeld, voor zoover bepaalde momenten der ontwikkeling van
den stijl aan die kerkmeubelen beter of uitsluitend mocht zijn aan
te toonen.

Voorwerpen uit collecties, die zich buiten Italië bevinden, wor-
den door ons slechts zelden behandeld. Zij zij in de eerste plaats
juist wat onze katagorie betreft, niet zoo heel talrijk, en bovendien
viel er zelden iets nieuws aan te constateeren. Ook de meubelen
van het platteland, die in het algemeen den stijl, juist van de latere
periode, minder duidelijk toonen, komen slechts in geringe mate
ter sprake. Het heeft voor ons weinig zin, gelakte meubelen van
geringe quaUteit uit Parna te bestudeeren, evenmin, om na te gaan,
hoe de vlak-matige verbreiding van de Napolitaansche stijl in de

provincie tot een horror vaccui verwordt. Ook wat men zou kun-
nen noemen: de overgangsstijlen tusschen de verschillende gewes-
ten behoeven ons hier niet bezig te houden; om oscilleerende vari-
aties is het ons niet te doen geweest. Het gaat hier slechts om een
eerste, zoo duidelijk mogelijke rangschikking van het materiaal,
m.a.w. om de vraag: wat zijn de kenmerken van den stijl in een
bepaald gewest? en welke zijn er de belangrijkste typen? Een
beschrijvende catalogus kon allerminst ons doel zijn, al is ons
materiaal volgens dat systeem bijeengebracht.

De poging tot het geven van een overzicht der ontwikkeling van
de verschillende Italiaansche „meubel-stijlenquot; uit dezen tijd stuitte
echter op grooter moeilijkheden dan wij hadden kunnen ver-
moeden.

Uit het particuliere bezit is in de laatste decennia zeer veel ver-
kocht; en juist hier zou het antwoord op vragen naar herkomst en
tijd van ontstaan uit documenten in de respectieve familiearchieven,
die opdrachten, rekeningen en inventarissen behelzen, veelal een-
voudig te vinden geweest zijn. De gegevens, die archivalische on-
derzoekingen thans opleveren, boeten veel van hun belang in door
de omstandigheid, dat de meubelen, die zij vermelden, slechts zel-
den meer met hun origineelen te identificeeren zijn. De beschrij-
vingen, zelfs in de „mandati di pagamentoquot;, zijn daartoe bovendien
gewoonlijk al te summier. Desondanks blijven archieven als die van
het Pal. Reale-Ducale te Milaan, als die van de geslachten Pesaro,
Tiepolo, Grimani, Capello a Scaltennigo etc. te Venetië van het
allergrootste gewicht.

De betrekkelijk zoo geringe belangstelling, die de Italiaansche
schilderkunst gedurende de 17e en 18e eeuw voor het „binnenhuisquot;
heeft getoond, is de oorzaak, dat ook van dien kant weinig steun
■^oor dit onderzoek is te verwachten.

Maar gelukkig geven toch eenige collecties^) nog veel tot nu
toe nauwelijks bekend materiaal. Helaas is evenwel hun opstelling,
die öf uitsluitend volgens min of meer aesthetische beginselen tot
stand gekomen, öf geheel en al achteloos en luk-raak is, voor den

Pal- di Campidoglio, Pal. Colonna, Pal. Corsini, Pal. Doria, Pal. Spada te
Rome. S. Martino te Napels. Pal. Bianco en Pal. Rosso te Genua. Pal. Carig-
nano. Pal. Madama te Turijn, Pal. di Stupinigi bij Turijn. Het museum van het
Castello Sforzesco te Milaan. De musea Correr en Rezonico en vooral het Pal.
Albrizzi te Venetië.

bcginnenden onderzoeker dikwijls meer misleidend dan bevorde-
rend. Zij dwingen hem al te zeer eerst met veel moeite te over-
wegen, wat van dit alles wel en wat niet bijeen behoort, en hoè
het eigenlijk zou bijeenhooren.

De kunsthandel^) biedt een zeer fraai en rijk materiaal; maar
aan verwarring staan wij toch ook hier bloot, daar men juist in
den kunsthandel — zooals trouwens ook in andere landen — de
neiging toont om de herkomst der verschillende stukken, al te
simplistisch, naar hun vindplaats te bepalen. Dat is echter een ge-
vaar, waar men mede pleegt te rekenen.

De naaste toekomst ziet er duister uit voor den kunsthistoricus,
die de Italiaansche meubelen wil bestudeeren. De bronnen zijn
waarlijk niet onuitputtelijk, en er moet al heel wat volkomen ver-
dwenen zijn. De vrees, dat een onderzoek naar de Italiaansche
scholen in het meubelvak spoedig tot de onmogelijkheden zal gaan
behooren, schijnt dan ook niet ongegrond. Wanneer de laatste
origineele stukken, waaromtrent uit oorkonden nog iets van her-
komst en dateering kan worden vastgesteld, niet meer te vinden
zijn, dan zullen daarmede ook de laatste hoeksteenen te loor ge-
gaan zijn, die het ons thans nog mogelijk maken een vage schets
van de eenmaal aanwezige heerlijkheid althans in hoofdlijnen in
een te zetten.

Hoeveel verloren ging — ook door achteloosheid, door ouder-
dom en duizende vijandige krachten meer, ^ kan men hier, evenmin
als elders, taxeeren. De Monconys vermeldt nog de collectie van
den „prins te Morguesquot; als de belangrijkste verzameling meubelen
van Italië.^)

Reeds thans is het voor een studie over dit onderwerp niet ge-
makkelijk in voldoende hoeveelheid en verscheidenheid materiaal
uit de 17e eeuw te vinden. Uit de 18e eeuw bleef, daarentegen,
zeer veel gespaard.

1)nbsp;Voornamelijk de collecties vaa de heeren San Giorgi te Rome, Arturo
Grassi, Romano en Salvadore te Florence, Accorsi te Turijn, Barozzi, Loewi en

2)nbsp;Uit den aard der zaak — de Monconys reist in 1646 ^ is de kans groot,
dat hier de meeste meubelen in Renaissancestijl waren uitgevoerd.

Wij mogen en willen er niet aan denken, hier een stuk cul-
tuurgeschiedenis van Italië, buiten die van het meubel om, te
gaan schrijven. Maar enkele opmerkingen, die ons bij de cultuur-
historici hebben getroffen en die ons gedurende onze studie tel-
kens weer in de gedachten zijn gekomen mogen, dunkt ons, hier
toch een plaats vinden. Zij accentueeren, naar wij meenen, eenigs-
zins de sfeer van den tijd, die ons interesseert. Al is het dan ook
telkens de persoonlijkheid van den zegsman, die het oordeel be-
Paak, er zijn toch oordeelen genoeg om er een zekere gemeen-
schappelijke strekking in te herkennen.

Het plan, dat wij bij het kiezen van onze litteratuur volgden,
was, zooveel mogelijk gegevens te verzamelen over het dage-
lijksch leven, waarin ook de meubelen hun plaats hebben, en
waarin zij pas hun waren zin krijgen. Wij zochten daarom zoo-
wel naar de algemeene richting van de belangstelling, die de
toon van de gesprekken mede bepaald moet hebben, als naar dat-
gene, wat in de huizen of het maatschappelijk leven zichtbaar ge-
weest is en zoo den sfeer heeft helpen vormen.

De Monconys geeft in zijn reisverhalen het beeld van een tijd, Natuurwe-
die vol natuur-wetenschappelijke belangstelling en in het algemeen tenschap-
^ol weetgierigheid is. Men geeft hem brillen, barometers, een peiijke be-
teekening van „l'apparence de la lunequot;, een verhandeling over langstel-
de kometen.

Alle onbekends fascineert; zoo is ook de zin voor het exotische Weetgie-
en „griezeligequot; groot. Men spreekt van een eiland, waar alle kin- righeid.
deren met twee tongen geboren worden. In October 1660 is bij Zin voor
Rome een draak gedood, die zoo dik als een vos was en vleermuis- het onge-
vleugels had. De rariteitenkabinetten i) bevatten crocodillen, glo- wonc
^es, mummies, een doodskop met een stuk koraal, enz.

^^TH^r^est beroemde de collectie Settala te Milaan, Catalogus Pier Maria
Perzago 1666.

Ook mecanieken boeien: In het paleis van Nero bij Genua vindt
de Monconys een Jontaine a oiseaux qui chantent par la force

Naast deze uit de verschillende voorbeelden m zi,n systeem-
loosheid blijkende weetgierigheid, die nog alles, wat in het bereik
komt grijpt, treft een ander primitief instinct: van wreedheid.

De zin voor het exotische, onbekende blijkt nog eens, in
combinatie met het wreedheids-instinct, wanneer men zich ver-
maakt met een soort stierengevecht tusschen wilde dieren: beeren
leeuwen, wolven, honden en koeien - mais ce ne fut pas grand

Een andere eigenschap van een primitieven geest is het bijge-
lovig zijn; en dat was men dan ook in hooge mate. Een zeer al-
gemeen volksgeloof meende, dat de duivel te Milaan woonde, met

Wreedheid, doch vooral het verlangen naar weelde, blijkt uit
het bezitten van slaven, dat tot in de 17e eeuw voorkomt^). ,

De Schaulustquot; komt tot uiting in het houden van tournooien.
zooals te Milaan^) in uitgebreide, ingewikkelde begrafenisplech-
tigheden als na den dood van Isabella de Bourbon (t 1644) ).

Om karossen te houden lijdt men vaak ontberingen: en die ka-
rossen komen dan ook in immens aantal voor. In 1666 zijn te Mi-
laan 115 karossen met 6, 437 met 4, 1034 met 2 paarden - dit
op 100 000 inwoners^). Daarbij is te bedenken, dat dit in den
moeilijken tijd van het Spaansche bewind vaU. Uit den aard
der zaak werden vele satyren op dit overmatig aantal karossen

b! LaTeTw^die over de karossen van Pavia mogen citeeren: Marchesa Botta:
regina senza corte (de dame bleef in de karos wachten terwijl de cicisbeo
andere dames het hof maakte), Mon^ignore: la prodgt;gahta. Porcara: della
convenienza. II rettore di S. Epifanio: con licenza de supenon. c.f. G. Cornagg.a

Bijgeloof

Weelde
en Praal

Andreini treden daar o.a. op, - dezelfden, die door hun „Ada-
moquot; Milton tot zijn „Paradise lostquot; inspireerden. Frederigo Bor-
romeo sticht de Ambrosiana, verschillende academies, waar men
de wetenschap niet zonder uiterlijk vertoon beoefende^).

De weeldewetten bepalen den graad van luxe, die toegestaan
is. In Venetië b.v. wordt het gebruik van juweelen, gondels,
titels, — later, wanneer zij n.1. worden aangewend om de weel-
dewetten te ontduiken, door zich aan bestraffing te onttrekken
zoolang er geen ontmaskeringsdwang bestaat, ook van maskers
beperkt. De inrichting van de huizen is eveneens overal nauw-
keurig aan banden gelegd. Ook de bepalingen omtrent de klee-
ding zijn steng: ± 1700 wordt in Venetië het dragen van een
andere kleur dan zwart aan de vrouwen bij verschijning in het

St. Didier vermeldt, dat de jonge Venetiaansche edelen gaarne
de Fransche mode volgen — evenwel, voegt hij er bij, zij beder-
ven het effect door overdrijving. Dezelfde karakteristieke cri-
tiek van een Franschman op den Italiaanschen smaak vinden wij
bij de Monconys, naar aanleiding van de uiterlijke verschijning

Volgens St. Didier is de débauche van de edelen in Venetië
grooter dan in Frankrijk. De luxe schijnt er, ondanks de weelde-
wetten, onuitroeibaar.

Geleidelijk verfranscht de cultuur overal meer en meer. Lalan-
de voelde zich in Milaan „als in zijn eigen huisquot;, wanneer hij bij
de voornaamste families ging dineeren.

Marchesa Margherita Boccapadule Sparapani Gentili (1735-
1820), de „ninfa egeriaquot; van Verri''), laat in haar dagboek blij-
ken, dat ook de anglomanie heerscht: het fraaie nieuwe paleis
van graaf Belgiojoso heeft een tuin a 1'inglese met tempeltjes en
pagoden, en een „coffe housequot;. Binnen hangt een kaart van En-
geland aan den muur.

Toch schijn men niet „achterquot; te zijn in de algemeene Europeesche cul-
tuur. De zelfde dame, die veel gereisd had, vermeldt dat Milaan de eerste stad
®et straatverlichting is, die zij niet.

Oordeel
van bui-
tenlanders
over Italië

Steeds
grootere
invloeden
van buiten

De beide zoons van markies Andreoli zijn beiden langen tijd
in het buitenland geweest, doch Rome hebben zij geen van beiden
ooit bezocht.

Vroom- Men is vroom, althans naar het uiterlijk. De prinsen van het
heldnbsp;hof bidden, staande, voor den maaltijd. Een processie op Goeden

Vrijdag vertoont de belangrijkste momenten van de passie in
zorgvuldige uitwerking. In Madonna del Monte bij Varese be-
vinden zich vijftien kapellen in terracotta, die de vijftien myste-
ries van den rozenkrans „meer dan natuurgetrouwquot; verbeelden:
— een bed heeft een zijden deken, bij een fonteintje ligt zeep,
etc. — een symbiose van luxe in profanen zin en van vroom-
heids vertoon.

Wijze van Wie met woorden den blik van den illustraties bezienden
behandc- lezer moet leiden en besturen, zoodat de lezer datgene waarneemt,
lingnbsp;wat den oppervlakkigen toeschouwer meestal geheel ontgaat, staat

voor een uiterst moeilijke taak. Men kan over gemeenlijk subtiel
verschil van vormen, bij een schifting van zooveel oppervlakkig
gezien ongeveer soortgelijke dingen niet anders spreken dan door
min of meer suggestieve bijvoegelijke naamwoorden en bijwoorden
zooveel mogelijk ter juister tijd te kiezen. Maar ook de treffend-
ste analogie, de meest voor de hand liggende associatie blijft
persoonlijk en levert gevaar voor misverstand. Bovendien
lijkt het hinderlijk smakeloos bladzijden met dergelijke beschrij-
vingen te vullen. Wij gelooven niet, dat één lezer daarvan meer
overtuigd kan zijn dan wij zelve. Men moge ons, waar het ma-
teriaal ons tot zulk een werkwijze dwong, dit ten goede houden
en in de omschrijving niets anders willen zien dan een noodzake-
lijk kwaad, wat slechts door het aandachtig bestudeeren van onze
afbeeldingen eenigszins kan worden goedgemaakt. De juiste en
beter te verdragen wijze van doen, het afbeelden van veel details
en het invoegen van reeksen van lijncliché's in den tekst, die ons
heel wat woorden zouden hebben bespaard, was om technische
redenen hier niet mogelijk.

Uit den aard der zaak bleef een eerste systematisch overzicht
van de meubelkunst uit deze periode voorloopig en onvolledig. De
hoeveelheid en de hoedanigheid van het materiaal, dat voor de
verschillende streken en tijden bereikbaar was, was zeer uiteen-
loopend. Bij de bespreking van de ontwikkeling der meubelstijlen

in de onderscheiden gewesten zal dan ook niet steeds hetzelfde
systeem gevolgd kunnen worden^). De eene maal bleek het mo-
gelijk volgens de meubelsoorten, veelal zelfs in de volgorde
van hun meerdere of mindere verbondenheid aan de architec-
tuur van het vertrek, te werk te gaan. Een ander maal moest
ieder stuk, ongeacht zijn soort, een schakel van de ketting vormen.

Ter vermijding van teleurstellingen zij er hier dadelijk op ge- Soorten
wezen, dat wij in ons betoog niet in zullen gaan op de vraag van
welke soorten van meubelen gebruikt worden. De lijst der voor meubelen
de verschillende eischen allengs noodzakelijke stukken is n.1. in
Italië in dit tijdvak niet zeer verscheiden van die der overige
landen; te sterker zullen wij ons moeten toeleggen op de bestu-
deering van den vorm van het meubilair.

De meubelmakers waren, als in de andere landen, in gilden Meubel-
vereenigd. In 1728 scheidt zich in Milaan het gilde der intagliato- makers
ren en intarsiatoren van dat der eigenlijke timmerlieden af. Zij
noemen zich daarna: „veneranda scuolaquot; en stellen zich onder
patronaat van St. Lucas De in Frankrijk reeds vroeger door
een woord als „Ebénistesquot; hooger gequalificeerde stand is dan
eindelijk ook hier ontstaan.

De techniek van den Italiaanschen meubelmaker is nooit een Afwer-
verfijnde. In de streken, die aan Frankrijk grenzen, of die het king
Pransche voorbeeld in hun stijl navolgen, is de afwerking veel-
al zorgvuldiger. In Piémont, ook, soms, in Lombardije, in Ligurië
en in Napels, gedurende den tijd, dat dit onder Fransch bewind
staat, is de aandacht voor deze zaken gewoonlijk grooter ge-
weest. Uitermate ruw is het Venetiaansche en het vroege Napo-
litaansche werk. De elegantste Venetiaansche meubelen zijn, uit
het oogpunt van den meubelmaker, gewoonlijk niet anders dan
in elkaar geflansd te noemen; hun zwierig bedoelde à-jour ver-
sieringen blijken bij nader toezien en betasten ruw uitgezaagde
gaten.

Ook over een enkele term, die wij zullen gebruiken, zijn wij een verklaring
schuldig: onder neo-classicisme verstaan wij den stijl van het einde der 18e
^euw; het classicisme is voor ons den stijl van Palladio en de zijnen. Het veelal
••neo-classicismequot; genoemde „neo-grecquot;, de stijl van een Canova, een Thor-
■Waldsen, een Schinkel, is een derde classicisme, en niet met den door ons
bedoelden stijl te verwarren.

Onder de houtsoorten, waarvan de Itahaansche meubelmaker
zich bedient, is het notenhout de voornaamste. Dat van de bergen
is beter dan het „biancoquot; uit de vlakte^).

Ook perenhout wordt door de intagliatoren gebruikt. De imi-
taties van ebbenhout worden gewoonlijk met deze houtsoort ge-
maakt.

Dennenhout wordt bij luxueuze meubels voor het geraamte, bij
grovere meubels voor het geheele werk gebruikt.

Olijfhout, eenigszins geel, met een zwarte nerf, wordt, ondanks
zijn fragiliteit, voor intaglio en intarsio toegepast.

Appelhout wordt voor alle meubelmakers-werkzaamheden ge-
bruikt, evenals plataanhout, dat ook gemakkelijk te draaien is.

Voorts komen, — het spreekt van zelf —, de exotische hout-
soorten voor: ebbenhout 2), mahonie, palissander. De cirmolo, die
vooral in Venetië zooveel gebruikt wordt, is het hout van den
flesschenboom uit de Antillen'').

De werktuigen, waarvan de Italiaansche meubelmaker zich be-
dient, zijn dezelfde, als die in andere landen gebruikt worden.
Hun namen verschillen sterk in de dialecten der onderscheiden
streken^). Als algemeen gebruikte, althans algemeen verstane
woorden zijn aan te zien:

,,segaquot;-zaag, ,,voltinoquot;-zaag met smaller blad, „filettaquot;-schrob-
zaag, „truschinoquot;-verstekzaag, „raspaquot;-rasp, „limaquot;-vijl, „piallaquot;-
reischaaf, „piallinoquot;-kleine schaaf die stukjes hout mee neemt, „bu-
linoquot;-burijn, „ceselloquot;-ciseleer beitel, „scalpelloquot;-beitel, „sgorbiaquot;-

1)nbsp;„Nogheraquot; is een veelgebruikte naam voor deze houtsoort, Dr. P. A. van
der Laan te Utrecht wees ons er op, dat dit een Spaansche term is. Eenig ver-
band met Spaanschen stijl is ons niet op plaatsen, waar van „nogheraquot; gespro-
ken wordt, gebleken.

2)nbsp;In Mantua was dit in 1611 niet zonder meer te verkrijgen. Een brief van
Virgilio Gonzaga aan kardinaal Gonzaga vermeldt een hout: „bello como d'heb-
bano. Egli non ha vero ebanoquot;. Vgl. Bertolotti I.e.

Ook de woorden voor „timmermanquot; verschillen zeer. In Genua heet de
falegname; „bancaquot;, in Venetië: „marangonequot;.

guds, „bedano-quot; soort beitel die diepe gaten steekt, ,,matsuolaquot;-
een groote houten hamer om op den steel van een beitel te slaan,
„martelloquot;-hamer, „ferro d'angoloquot;-guds met scherpen punt, „tron-
chesinoquot;-tang, „molaquot;-mal, „morsettaquot; sergeant (serre-joint). De
instrumenten, die voor het intarsia werk achtereenvolgens ge-
bruikt worden, zijn: de reischaaf „piallaquot;, vervolgens de „liscia-
toioquot;, die geen krullen meer mee losschaaft , maar slechts glad
maakt, vervolgens schuurpapier-,,carta vetrataquot;. Daarna wordt
vernis met een „straccioquot; (di lana) ingewreven.

De fijnere vergaringstechnieken spelen in Italië geen rol. Zwa- Techniek
luwstaarten-„incastroquot; is de gewoonlijk gebruikte werkwijze. Ter
meerdere stevigte kan door dit samenstel een pen-„penoraquot; gesla-
gen worden. Het fijner werk van raam en paneel, een verstekver-
garing is uitermate zeldzaam. Het komt o.a. voor aan een Ge-
nueesche kast in de collectie San Giorgi te Rome.

Het vergulden geschiedt, behalve bij zeer oppervlakkig behan- Vergul-
delde stukken, op een onderlaag van lichtroode tot donkerrood- den
bruine klei-„boloquot;, of op plamuur. Een spel met de te verkrijgen
nuance wordt in enkele streken gaarne bedreven: in het Zuiden,
in Venetië door „oro verdequot;, ,,oro gialloquot; en ,,oro rossoquot; naast
elkaar te stellen; in Piemont door zwart oxydeerend zilver en ver-
guldsel af te wisselen. Een verdere nuance geeft een met geel
vernis bedekt zilver, „meccaquot; genaamd. Verguld zilver wordt uit
zuingheidsoverwegingen vaak toegepast^).

De belangrijkste bespannings- en bekleedingsstoffen zijn Ge- Stoffen
nueesch fluweel, leer, lampas en die uitgevoerd in die verschillen- A. FIu-
de gobelin- en tapisserie-technieken. In den vroegen tijd komt weelen
effen rood fluweel voor. Effen groen of blauw is mogelijk, doch
uitermate zeldzaam wegens de, naar men meldt, grootere kostbaar-
heid, die aan de bereiding van deze kleuren verbonden was.

Naast effen stoffen gebruikte men ook geheelde bekleeding in
groot of klein patroon®).

In het Milaneesch heet dit werktuig: lama.
Zooals overigens ook in het Weensche porselein geschiedt.
®) De volgende observaties berusten voor het meerendeel op materiaal in de
groote verzamelingen van de heeren Loewi te Venetië en Salvadore te Florence.

en meer. Niet alleen de qualiteit, maar ook de teekening der pa-
tronen wordt ruwer. Toch werden nog zeer luisterrijke „giar-
diniquot; in de 17e eeuw gemaakt. Wijnrood, groen, blauw op gelen
of crèmen grond, zijn de gebruikelijkste kleuren voor stoffen

In dezen vervaltijd moet in of bij Genua — vele vondsten in
deze streek bewijzen het — ook de in alle opzichten zooveel min-
der eischende techniek van het z.g. velours d'Utrecht zijn toege-
past. Sedert ongeveer 1650 beleeft de industrie van het velours
frisé een bloei te Genua. Wollen Genueesche fluweelen komen
in niet al te gering aantal voor.

Te Florence werd nog een geschoren fluweel gemaakt, dat, ge-
woonlijk in wijnrood, een verbasterd, oorspronkelijk Venetiaansch
granaatpatroon toont op een lamé grond. Ook deze stoffen ver-
liezen meer en meer hun qualiteit; zij worden harder met het
voortschrijden van het verval; ten slotte zijn zij stug als planken.

hoewel de roode patronen op gelen grond nog lang geprodu-
ceerd worden. Voor bespanningen zijn zij zeer zeker decoratief
te noemen •quot;'), als bekleedingsstof zijn zij slechts voor meubelen van
geringe waarde gebruikt.

in Toscane doch ook elders, gebruikelijk voor de bekleeding van
stoelen, die veel te lijden hadden of die voor wachtenden bestemd
waren en voor hoezen, die de bekleeding moesten beschermen.
Een enkele maal is er in een crème kleur een franje op geschilderd
om een bekleeding van stof na te bootsen^). In het niet dagelijks
gebruiken van kostbaarheden, of liever, in het genoegen nemen
met minder fraaie zaken voor het dagelijksche leven, zijn de Ita-

D.nbsp;Linnen lianen ver. Naast deze leeren overtrekken komen linnen hoezen
(Hoezen) voor®), veelal zeer smaakvol met banden geborduurd of ge-

1)nbsp;De stoffen met kleine patronen, die voor kledingstukken dienden, zijn ook
paars, grijs, bruin.

2)nbsp;In de inventarissen wordt steeds als plaats van herkomst voor de brocatels

Sedert 1650 wordt in Ferrara en in Piemont de punta bandiera E. Punta
gemaakt, die ook voor bespanningen gebruikt werd.nbsp;Bandiera

De lampas — in de eerste helft der 18e eeuw met slingers van F. Lampas
bloemen, daarna, samenvallend met het Fransche z.g. Louis XVI,
met strepen en kleine bouquetjes geornamenteerd — is een be-
kleeding, die in aanzien stond -- dit in tegenstelling met het da-
mast^), dat slechts in het Noorden of in de streken, die het G. Damast
Fransche voorbeeld volgen, voor meubelen van qualiteit gebruikt
werd. In Venetië komt de lampas weinig voor.

Van de tapisserietechnieken verdienen het grospoint van Pie- H.^ Tapis-
mont, de point met het motief van drakenkoppen van Piemont, en serie
de punta fiamme (point d'Hongrie) van Midden-Italië en Ligurië

Vele malen hoorden wij mondelinge berichten over behangsels Behang-
van uit Engeland geïmporteerd Chinoiserie-papier, zonder dat wij seis
er in geslaagd zijn exacte gegevens hieromtrent te verkrijgen. Het
zou vooral in Piemont geïmporteerd zijn. In Lombardije daarente-
gen zou, daast deze import, ook een locale fabricatie van deze
soort behangsel bestaan hebben. In de 18e eeuw komt voor minder
elaboraat gedecoreerde vertrekken, b.v. in Milaan, ook de tela in-

Het beslag — guarnizione — is gemeenlijk van brons. In la- Beslag
teren tijd komt onder Franschen invloed ook veel koperen of ver-
guld koperen beslag voor.

De Chinoiserieën nemen in Italië een belangrijke plaats in. Er zij Chinoiserie
hier met nadruk op gewezen, dat in Venetië een navolging van
uitsluitend Chineesche motieven slechts aan een onderdeel van
de talrijke decoraties met chinoiserie voorkomt. Veelal zijn
Europeesche elementen toegevoegd. Men zij op zijn hoede, een
decoratie, die dezen Oostaziatischen stijl zuiver weerspiegelt, on-

In Venetië schijnt gedurende de geheele 18e eeuw roode stoffeering ge-
bruikelijk geweest te zijn. Blauw komt ook wel voor, groen niet. Lombardije en
Piemont kennen naast het rood veel blauwe, groene en lichte kleuren. In het
Palazzo Reale Ducale te Milaan heeft evenwel, blijkens zijn inventaris, het rood
overheerscht. Fel geel is een Toscaansche kleur, o.a. een voortreffelijke satijn in
de collectie Loewi. Het geel, dat in Venetië voorkomt, is okergeel.

middellijk voor Venetiaansch aan te zien; zeer veel is geïmpor-
teerd, uit China zelve, uit Engeland en uit Holland. Zoo is lak-
werk op felgroenen grond steeds Hollandsch werk.
Lichtkro- Noord-Italië heeft een bloeiende industrie van lichtkronen.

Naaast de bekende Venetiaansche soort — uit Murano — komen
kronen uit Lombardije — met geïmporteerde Boheemsche kristal-
len rijk versierd Piemonteesche, met slingers van ongeslepen
conische stukken glas, en Ligurische kronen voor. De Weensche
kronen worden in de inventarissen gewoonlijk aanmerkelijk lager
geschat dan de Venetiaansche.

Over de inrichting der huizen renseigneeren naast de inventa-
rissen de bepalingen der weeldewetten. Vooral voor Venetië is op
deze wijze veel materiaal te verzamelen, dat wij beter zullen
doen, wegens het steeds zoo uitzonderlijke karakter van dit ge-
west, in het desbetreffende hoofdstuk te bespreken. Voor muur-
bespanningen worden, naast het gewone goudleer, ook de Vlaam-
sche tapisserieën zeer op prijs gesteld^).

1) Talrijke documenten over bestellingen in het archief van het Palazzo Reale
Ducale te Milaan.

In Rome leidt de bestudeering van de kunst der meubelmakers
_ hoe zou men anders kunnen verwachten? - tot dezelfde uit-
komst als die van de werken der bouwmeesters, beeldhouwers en
schilders. Slechts in Rome en nergens elders vinden wij inder-
daad zoo volledig mogelijk al die eigenschappen, die men in den
loop van de laatste vijftig jaren als de attributen van de barok
heeft leeren beschouwen. Moge men ze in de 17e eeuw overal mm
of meer aantreffen, in Rome alleen is het programma voluit be-
handeld, Al de effecten van zwaarte, van massa, de bijzondere
vormen en hoedanigheden van de binnenruimte, die wi) met
barokquot; hebben leeren etiketteeren en vereenzelvigen, ontbreken in
de voortbrengselen van de Romeinsche kunst der 17e en 18e zoo
goed als nooit. Ook de suggestie van een zeer bepaalde alles be-
heerschende dynamiek, als b.v. de sterke subordinatie der onder-
deelen, of dat zich aan onzen geest op dringend effect van een
soort bewegingsdrift, van neiging tot wervelend draaien, om-
hoogsleuren, neerdrukken, oprollen en wat dies meer zij, dat alles
is in de Romeinsche barok meestal te vinden, vaak genoeg bijeen
aan een enkel monunvent. Wij laten hier het steeds wat gevaar-
lijke moment, dat men „schilderachtigheidquot; heeft genoemd, liever
buiten bespreking, omdat wij er van af moeten zien op de wat
wankele definities in te gaan. Maar men zal ook zonder dien on-
gewissen factor begrijpen, wat wij willen zeggen, n.1. dit: wat wij
gewoon zijn barok te noemen is gebonden aan een reeks van eigen-
aardige vormen der verschijning, die in Rome meer dan elders te
samen worden aangetroffen en die door de onderzoekers die ze
het eerst hebben geformuleerd ook oorspronkelijk m de eerste
plaats uit Romeinsche voorbeelden zijn afgeleid. -- Het zal dus,
wanneer men de hiermee geschetste genesis van de barok-formule
toegeeft, niet al te zeer verwonderen, dat ook gedurende de Ibe
eeuw, dus in een tijd, waarin hier, als in geheel Italië, het Fransche
voorbeeld wordt gevolgd, juist Rome aan de eigen oude grond-
beginselen vasthoudt, zelfs op gevaar af van tegen de mode m te

gaan. Een Romeinsche leuningstoel uit den tijd van het rococo of
het neo-classicisme blijft, ondanks zekere aanpassing aan den heer-
schenden Europeeschen stijl, een eigen zwaarder en massiever
karakter, en daarmee veelal een allure van meerdere grandioziteit
behouden dan men elders kan vinden.

Klein gefrutsel en gekwinkeleer van ornament, wat b.v. aan de
meubelen van Napels hun feestelijk opgesierd, aan die van Genua
hun sprankelend en levendig karakter geeft, komt in Rome zoo
goed als niet voor. Het ornament heeft bovendien hier altijd, even-
als vroeger, een gemakkelijk uit te leggen tectonischen zin; het
deelt een voorwerp met nadruk overzichtelijk in, d.w.z. het accen-
tueert den bouw, het verzwaart de massa op plekken, waar dit
voor zulk een bedoeling noodig is, en alleen daar; het roept den
schijn van plechtige beweging op, of het stuurt aan op gewichtige
statiek. Het is betrekkelijk groot van afmeting, ook wat de onder-
scheiden elementen betreft, en daardoor, evenals door zijn dadelijk
logisch als noodzakelijk te gevoelen functie, in de goede exem-
plaren steeds indrukwekkend. Het is m.a.w. niet speelsch, en
evenmin bereidt het verrassingen, doch het getuigt wel van een
origineelen geest en een rijke fantasie. Het is bijna altijd sterk
plastisch, en als gemodelleerd in een vrij zachte materie, d.w.z.
stomp en wat men met een Fransche atelierterm weieens ,,coulantquot;
noemt aan de ribben en zijden. Zelfs in de 18e eeuw is het eigenlijk
nooit scherpkantig geworden.

Om groot te schijnen durft men ook in het totaal formaat elke
absolute afmeting aan, zonder op de bestemming en het gebruik
te letten. Stoelen en banken, deuren etc. zijn vaak veel grooter
dan hun bestemming vereischt. In bijna alle werken pakt ons
een virtuoze vanzelfsprekendheid, zelfs bij stukken waar niet de
uiterste moeite noch het grootste talent aan te pas is gekomen.
Door de oorspronkelijkheid komt machteloosheid of luie verslap-
ping ons niet in de gedachten.

In Rome is met den barokstijl ook het barokke ornament voor
ons gebied geboren; engelen, festoenen, voluten etc. etc., die alle
reeds zoolang bestonden en zich zoo vaak hadden verpopt en ver-
anderd, die in alle landstreken weer van gedaante plachten te ver-
wisselen, hebben hunnen doop als specifieke versierselen en ver-
schijnselen der barokke kunst in Rome ontvangen. In kleine onder-

deelen en bijzondere bestanddeelen heeft men het in Rome nooit
gezocht. Een speciaal kenmerkend motief, een eigen patroon, een
eigen soort ornament-flora heeft de Romeinen blijkbaar minder
geïnteresseerd. Dergelijk particulier bezit is hun te weinig van be-
lang voor den geheelen opzet. Het gaat uitsluitend om den bouw
van het geheel, om het rythme van hun scheppingen.

Het ligt, dunkt ons, voor de hand, dat men juist hier gaarne met
ornament uit den voorraad der van ouds bekende architectonische
sieraden — profiel, cornissen etc. — werkt. Maar natuurlijk zijn
dan ook voor deze elementen aanstonds andere afmetingen ge-
bruikt. Alles is relatief grooter, vooral de wijdombuigende en in
ruime cirkel gerolde ranken en voluten. Het is, als of alles zich
,,langzamerquot;, plechtiger en toch gemakkelijk schikt tot de ge-
wenschte figuur^). Bovendien durft men nergens zoo kras als in
Rome het beloop van het ornament tegen de richting van de mate-
rieele structuur van het meubel in te leggen. In de 18e eeuw
zijn er nog andere, bijkomstige eigenaardigheden van het Romein-
sche meubel te noteeren: de losjes aangehechte, niet geheel uit de
constructie volgende tooi met aan den kop gehechte, overigens in
de ruimte afgeknotte voluten, of met een „trosquot; van voluten in
een meestal opengewerkte teekening, met vrij in de ruimte uit-
zwierend, dikwijls sterk „wuivendquot; en als door een bries bewogen
ornament. Doch dat zijn niet meer dan soms ter controle of ter
bevestiging dienende kenmerken. Belangrijker voor den stijl dan
die analytische opmerking is ook in dit geval veeleer het gradueel
verschil van wat men zou kunnen noemen de ,,uitdrukkingquot;, het
wezen van het geheel.

Dat zoeken naar diepte en het correlaat daarvan: dikte en plas-
ticiteit begint in Rome vroeg, en is nergens zoo opzettelijk en dui-
delijk tot aanschouwelijkheid gekomen als in de beschilderde zol-
deringen, gewelven en koepels van deze stad. Wij wijzen hier flatonds
slechts op de plafonds van de Capella Paolina in het Quirinaal

Het is wellicht niet geheel overbodig hier te constateeren, hoereer men,
na een scholing die van Rome uitgaat, werkelijk Romeinsche voorbeelden in de
belangrijkste Fransche kunstwerken volgt. Te veel wordt in dergelijke vragen
met de algemeene qualificatie „Italiaanschquot; gewerkt. Om een voorbeeld uit vele
te noemen: de lijn, die de decoratie aan de bovenzijde der paneelen in de Cottes
Galerie dorée in het Hôtel de Toulouse volgt, is een zuiver Romeinsch derivaat.

(1617) met stucwerk van Martino Ferrabosco (afb. Ricci 61/62)
van S. M. in Trastevere (1617) naar ontwerp van Domenichino
(afb. Ricci p. 59), van S. Cesareo (afb. Ferrari p. 206) en van
het Pal. Borghese (afb. Ferrari p. 206); later nog, in volkomen
rijpen stijl, de zoldering in S. Clemente (afb. Ferrari p. 212). De
kennelijk naar een illusie van ruimte, diepte en massa strevende
plafonds, die vreemde gevaarten waar bouwkunst, beeldhouw-
kunst en schilderkunst samengaan in de werken der z.gen. ,,mac-
chinistiquot; zijn in Rome een eigen creatie, niet, zooals in de an-
dere streken, een oorspronkelijk uit den vreemde overgenomen
bezit. Voor de plafonds van zalen en vertrekken van niet al te
groote afmetingen, dus voor die gevallen waar een recht-
streeksche betrekking tot meubelen is aan te wijzen, geldt mu-
tatis mutandis hetzelfde. Wij hebben deze groote plafonds slechts
ter wille van de duidelijkheid aangehaald; zij schenken ons het
meest aanschouwelijk begrip van het aesthetisch verlangen van
den Romein dier dagen, beter dan verknoeide resten van en ge-
schreven berichten over de ,,huiselijkerquot; soort, die toch op klei-
nere schaal hetzelfde doel nastreefde.

Als uitgangspunt voor de dateering van de „begeleidendequot; ar-
chitectuur, waartoe ook het meubel behoort, meenen wij de 1644
Deuren gedateerde deur van het Conservatoren paleis te mogen aanhalen.

Het colossale stuk imponeert door de eenvoudige, majestueuse
indeeling; de wapens verzwaren, niet zonder opzet, den boven-
kant. De reliefs doen in de werking van het geheele geval nau-
welijks actief mee.

Telkens weer blijkt men er op uit te zijn geweest slechts de
verhoudingen der deelen van het meubel door ornamenteele ac-
centen te doen spreken. Men kiest zijn bouwstoffen voor versiering
gewoonlijk uit den voorraad van zuilen, pilasters, lijsten etc. Als
Kerk- voorbeelden kunnen dienen: de sacristie van S. Francesco a Ripa
meubelen, (afb. Ferrari p. 216, 217, 218), waar de ruimte zich als statisch
aan ons uitgelegd om ons heen schijnt op te bouwen, de biecht-

Zeker komt dit ornament van geaccentueerde indeeling in de ook clas-
sicistische 17e eeuw overal voor. Maar in de Nederlanden en eveneens in Na-
pels, waar overigens toch ook bloemornamenten niet ontbreken, zijn de corrissen
veelvuldiger geknakt, in Toscane zijn de meubelen van deze soort veeleer een

stoel en de preekstoel van de Chiesa Nuova (afb. Ferrari p. 219
en 286), de sacristiekast van S. Francesco di Paola, het portaal
van S. Giovanni in Laterano. Allen zijn zij, door de als vanzelf-
sprekende beheersching van het drie dimensioneel effect, en door
het volkomen bevredigende hunner verhoudingen, werken die

De kuip in het museo artistico industriale te Rome (± 1640,
afb. Ferrari p. 213) vertoont een ornament, dat slechts door een
Romein zoo indrukwekkend gemaakt kan zijn. Het geheim ligt
o.i. ook hier in de absolute maat van de saamstellende bestand-
deelen.

Met waarlijk barok bewogen ornament getooid zijn voorts —
als ware het de bedoeling geweest er voorbeelden voor het on-
derwijs van te maken - de kerkorgels en eenige andere groote Orgels,
kerkmeubelen. Het orgel van S. M. in Vallicella, met zijn mach-
tige, door engelen gehouden festoenen en groote palmetbekro-
ning, heeft toch zijn duidelijke architectonische geleding be-
waard maar de ornamentiek is vol ruischende beweging (afb.
Ferrari p. 225). Ook het orgel van S. M. del Popoio (1658, afb.
Ricci p. 95) is, evenals trouwens de corette van de Umilta en de
zangerstribune van S. Francesco di Paola op hun wijze, een werk,
dat de neiging van den Romein tot zichtbaar maken van drie
dimensies, zonder daarbij de indeeling van massa en ornament
uit het oog te verliezen, tot opdringens toe verduidelijkt. Het zoo
gespierde vlechtwerk van de voluten is eveneens typeerend voor

voortzetting van de oude traditie: Streng, eenvoudig van verhoudingen. Levend
en imponeerend door hun effect van grootheid, door een surplus aan massa en
overal volgehouden dikte, door hun dieptewerking zijn zij slechts te Kome.

2) Het orgel van S. M. Maddalena door Giovanni Corrado, een Duitscher
berust in aesthetischen zin op het hartstochtelijk zoeken naar wat rnen wel
„Raumwirbelquot; heeft genoemd, (afb. Bergner das barokke Rom, p. 226)^ Maar
dit werk van een Duitscher gaat verder dan de verlangens van den Romein.
Hetzelfde is het geval met de sacristie bij S. M. Maddalena van den zelfden
meester, (afb. Ferrari p. 228).

aspect hier afhankehjk van een horizontale verdeeling door naar
beneden versmalde strooken, die de voorborden der laden vor-
men. De omtrekken van deze strooken krijgen nadruk door de
licht pakkende robbellijsten. Behalve dit toch geheel architecto-
nisch ornament komen slechts twee verticale reeksen van groote,
ronde, als trekkers dienende knoppen, en een dergelijke reeks
van naar beneden toe kleiner wordende maskerons voor.

En ook wanneer ander vrij ornament wordt toegevoegd blijft
het architectonisch versiersel het belangrijkst. De kunstkast in
de Galleria Colonna^) (3) wordt, a la vénétienne, door drie
ebbenhouten negerslaven gedragen. Deze slaven verraden een
lateren stijl dan de kast zelve; men mag, dunkt ons, vermoeden, dat
de kast eerst bij de 18e eeuwsche verbouwing van het Palazzo
Colonna op dit onderstel geplaatst is. Het werk toont een door
verkropte zuilen en ander ornament geleede fagade, die in de
vensternissen en in andere onderdeelen met pietre-dure incrus-
tratie is belegd. De amethysten kolommen en het verdere inleg-
werk van halfedelsteenen versterken den indruk van kostbaar-
heid. Dergelijke, doch soberder behandelde kastjes bezit het mu-
seo artistico industriale (afb. Ferrari p. 315 en 316), een er van,
als de Colonna-kast, in ebbenhout en pietre dure, het andere in
schildpad, ebbenhout en brons.

Van de boekenkasten is te vermelden een exemplaar met een
ovale bekroning, vroeger in de collectie San Giorgi. Het voor-
vlak golft in zachten bocht naar buiten. Dergelijke groote verhou-
dingen zijn elders onbekend.

De 1670—1680 te dateeren cassettone (afb. Ferrari p. 317)
in het Capitool is een in zijn lijnen eenvoudig meubel, dat de
bekende als ingehouden neiging tot zwaarte toont. De' beschil-
dering, die mogelijk eenigen tijd later ontstaan is, kan van de
hand van Mario de' Fiori zijn.

Pl.m. 1700 te dateeren is de commode 2 A uit het Palazzo Pitti.
De verwantschap met Fransche meubelen van dergelijken aard

1)nbsp;De andere, even bekende kunstkast in de Galleria Colonna is door twee
Duitschers gemaakt, die er vier en dertig jaar over gedaan hebben.

2)nbsp;Deze soort was blijkbaar gewoon in de 17e eeuw. De Monconys spreekt
van een dergelijke met gordijntjes afgesloten boekenkast.

De beschilderingen van het Pal. Borghese, die van dezen meester zijn,
toonen een verwanten stijl.

blijkt hier reeds duidelijk. Het exemplaar is met palissanderhout
gefineerd en van verguld beslag voorzien.

Het verwerken van kostbare materialen is den Romeinen, als Tafels
allen Italianen, lief. Wij zagen dit reeds bij de bespreking der
kunstkasten. Ook een tafelblad in het museo artistico industriale
(afb. Ferrari p. 313) met een ornament van grottesken in ebben-
hout en ivoor is als een bewijs hiervoor aan te halen. ! pietro
Piffetti, die in Turijn met zijn marquetteriewerk in kostbare
materialen zoo grooten roem verwierf, komt uit Rome.

Van de 17e eeuwsche tafels is een verguld exemplaar, 1680—
1690 te dateeren, in het museo artistico industriale voor ons be-
langrijk. (afb. Ferrari p. 320). Het meubel heeft één met c-volu-
ten en cherubs gedecoreerde poot, die op zware voluten het 8-hoe-
kige blad draagt; aan den rand van het blad neerhangende
lambrequins. Telkens treft, uit hoe groote elementen het Romein-
sche ornament is opgebouwd. In andere streken vindt men dat
nooit met een dergelijke vastheid gepaard.

Nog eenige 17e eeuwsche meubelen van verschillend soort Kleine
vragen hier den aandacht.nbsp;meubelen

De bidstoel, die tevens voor berging te gebruiken is, in het
museo artistico industriale (afb. Ferrari p. 314), is een goed
voorbeeld van het nu eens niet buitengewoon kostbare Romein-
sche meubel. Het stuk bekoort door zijn verhoudingen en mist
toch geen der boven geschetste specifieke eigenschappen.

De groote vazenstandaard, volgens traditie in sgabellone-vorm,
in het Senatoren paleis, draagt een ornament, dat reeds door de
taaie deegachtigheid, die zijn vormen aan de in werkelijkheid harde
en brooze substantie verkenen, den rijpen 17e eeuwschen stijl
aangeeft.

Twee kandelabers (5), opgebouwd uit onderdeelen die telkens
door voluten omgrensd zijn, zijn vroeger in de collectie San
Giorgi geweest. Zij zijn goede voorbeelden van dit soort meubel
te Rome, eenvoudig en overzichtelijk gebouwd.

Francesco Francucci maakte ± 1656 twee bronzen ampullen
voor de Chigi (afb. Ricci p. 104). De dragende engelfiguren.

Vgl. voor de niet-Romeinsche Italianen o.a. de figuur van Andrea Massari,
Toscane p. 46. Voorts de talrijke met schildpad bewerkte meubelen uit het
Zuiden vooral uit Sicilië, en de pietre dure werken van Florence.

de met bladeren begroeide voluten, de bekroning met de groote
sterren zijn even zoovele voorbeelden van den steeds ceremo-
nieuzen, niet luchtigen Romeinschen geest.

Ook de klok van het klooster S. Francesco Romano (afb.
Ricci p. 104) toont hetzelfde beginsel.

De bespreking van de wand- of consoletafels illustreert de ont-
Consolc» wikkeling in de Romeinsche meubelen van het laatst der 17e tot
tafels het einde der 18e eeuw naar wij meenen het duidelijkst.

De vergulde tafel no. 6, vroeger in de collectie San Giorgi,
dateert uit het laatste deel der 17e eeuw. Onmiddellijk voor het
oog in al zijn gewichtigste en minder gewichtige deelen te over-
zien, zwaar, tot in alle details getuigend van levendige fantasie,
vol „vaartquot; in de beweging van de putti, van den akanthus en de
voluten, is deze tafel eveneens een voortreffelijk voorbeeld van de
Romeinsche kunst.

De tafel no. 7, eveneens uit de collectie San Giorgi, met een
blad van Afrikaansch marmer, door giallo antico omrand, volgt
tot zekere hoogte de Fransche stijl. Dóch de levendige pal-
met, de grootere soepelheid en het echt levende van het vege-
tabiele en zelfs van het bandornament onderscheiden het werk nog
steeds voldoende van alle Fransche soortgenooten.

Vier zeer fraaie, ongeveer gelijke tafels bevinden zich in het
Palazzo Spada (9). Deze zijn reeds door de geconcentreerde ac-
tiviteit van de nog altijd tamelijk zwaarwichtige engelfiguurtjes
op de kruizen, door den breeden snit van de engelkoppen aan
den rand onder het blad en door het rijk bewegelijk, rondend
vegetabiel ornament wel echt Romeinsche creaties.

De familie Corsini bezit de, bij ons weten, belangrijkste col-
lectie consoletafels van Italië. Napolitaansche en Venetiaansche
exemplaren komen hier, naast Romeinsche, voor.

De kleine, met draken geornamenteerde consoletafel no. 11,
die op hoefpooten staat, uit de Galleria Corsini te Florence, ge-
tuigt voor den Romeinschen aard. De snit van het figurale orna-
ment, en de ernstige en toch nooit droge manier, waarop de
voluten tegen het tafelblad zijn geschikt, zijn o.i. karakteristiek.

Venturi, o.e. onderscheidt de tafels van deze collectie niet naar plaatsen.
Hij tracht ze slechts in een chronologische reeks te plaatsen, zonder aandacht te
schenken aan hun herkomst.

Het meubel is een vroeg exemplaar van de soort, die reeds de
ingetrokken pooten toont.

Een andere tafel in de Galleria Corsini te Florence (IIB)
heeft twee lagen van waaiervormig uitgespreide lambrequins als
merkwaardigste ornament. De naaste ons bekende verwantschap
met dit ornament komt voor aan de tafel in het Quirinaal, waar
twee lambrequins uitwaaieren om een cherub. Doch ook deze ver-
wantschap is slechts een verre, en het ornament van de tafel IIB is
voor ons, die niet meer over het geheele materiaal beschikken,
wat geïsoleerd.

Het toppunt van neiging tot het ongewone en bizarre laat ons,
voor Rome, de tafel no. 12, uit de Galleria Corsini te Rome aan-
schouwen. Als organisch levend geworden pooten zijn bedekt met
een wirwar van vegetabiel ornament, met bandwerk gesierde lam-
brequins en vrouwekoppen. Tegen het blad prijken maskerons.
De akanthus zwiept de ruimte in. Maar zelfs een werk, dat van
een dergelijke fantasie gewaagt zooals die, zij het dan ook in
anderen stijl, over het algemeen eer in Venetië te vinden is, blijft
toch altijd duidelijk Romeinsch door de blijkbaar bewust nage-
streefde breedheid van snit, die aan alle details een bijzondere

Als door wind bewogen bladeren vinden wij aan twee on-
derling tamelijk overeenkomstige exemplaren, — vermoedelijk de
helft van een stel —, die vroeger in de collectie San Giorgi
zijn geweest (13 en 13A). Steeds weer treft het virtuoze gemak
en de kwistige verbeeldingskracht, waarmede men in Rome mas-
kerons en vegetabiel ornament, i.e. druiven, tusschen de voluten
weet te plaatsen. Alleen hier in Rome zwaaien de voluten met
zulk een kennelijke opzettelijkheid de ruimte in. Het tafelblad is
van albast.

De consoletafel van prins Filippo d'Assia te Rome (no. 14) is
opmerkelijk door den scherpen hoek, waarin de voluten bij den
rand van het tafelblad bij elkaar komen. Dat is anders in^ Rome
op deze wijze ongewoon. De voluten, die met hun „kopquot; vast-
zitten en verder, afgeknot, in de ruimte eindigen, komen ook
hier voor. Het blad is met een gezicht op een landschap en een

„gemiddeldequot; Romeinsche rococo-meubilair verschaft ons een
consoletafel, vroeger in de collectie San Giorgi (15), weer met
gedecoreerde afgeknotte voluten.

De soort tafels als no. 16, vroeger in de collectie San Giorgi,
moet het geweest zijn, die veel Duitsche meubelmakers heeft aan-
getrokken en tot nabootsing gelokt. Het blad is in dit geval,
goedkoop, met een imitatie van verde-antico beschilderd.

Ook door figuren gedragen tafels komen voor. Meerminnen en
meermannen schijnen de consoletafels in het Conservatoren-pa-
leis te torsen.

Een vroeg voorbeeld van de neoclassicistische meubelen is o.a.
de bronzen tafel (17) in het Conservatoren paleis, die het wapen
van paus Benedictus XIV Lambertini (1740—1758) draagt —
een exemplaar dus, dat wat tijd betreft, vrijwel samenvalt met de
opgravingen bij Napels.

Het neoclassicisme is te Rome eveneens tot een stijl met een
eigen karakter geworden. De meubelen blijven tamelijk zwaar —
het eerste moment, dat hen van overig Italiaansch en Fransch
werk van dien stijl onderscheidt; zij behouden daarbij den zin voor
het levende en vrij gem.odelleerde. Het schijnt wel, dat de manier,
die dit volk zich als een soort vaderlijk erfdeel tot voorbeeld koos,
nog genoeg geworteld was in innerlijke verwantschap van den
geest om een eigen artistiek leven op dien grondslag voor de nako-
melingen mogelijk te maken. De tafels 19, 20, 21, zijn rijk georna-
menteerd met het dan als vanzelfsprekend aangenomen gesty-
leerd-vegetabiele en architectonische ornament. Midden aan den
rand onder het blad verschijnt gewoonlijk een tafereeltje met
figuren.

Wij hebben de reeks der consoletafels tot in het neoclassicisme
doorgetrokken, omdat zij, naar onze meening, algemeen leerzaam
is. Maar wij moeten thans ook de vroeg-18e eeuwsche stijlphase
wederom beschouwen, bij onze behandeling van de andere meu-
belsoorten. Laten wij naar onze gewoonte beginnen met de ten
nauwste aan de architectuur verbonden voorwerpen, als de
schoorsteenmantels, deuren etc., om vervolgens op het meubilair
terug te komen.

Een navolging van dergelijk Romeinsch werk is o.a. de consoletafel in het
Louvre, afb. Hessling, Louis XV-Möbel des Louvre PI. VIII.

gestyleerden schoorsteenmantel met Medusahoofden, die in een
met grottesk ornament gesierden wand gedacht is. (afb. Arte ital.
dec. e ind. Anno XVII Tav. 62). Twee eveneens classicistische
schoorsteenmantels (23 en 24), vroeger in de collectie San Giorgi,
laten ons bij zuivere, strenge lijnen een toepassing van rijk ma-
teriaal: — Carrarisch marmer, verde en bianco-nero antico, al-
bast, fior di persico, lapis lazuli — zien. No. 23 stamt uit het
voormalige Palazzo Torlonia.

Ook de deuren, dit voor ons belangrijk deel der vertrekken. Deuren
zijn hier weer te beschouwen.

De deur van S. M. di Monserrato (afb. Ferrari p. 220) be-
wijst, dat het corniswerk in de 18e eeuw in gebruik is gebleven.
De beschilderde deuren van het Conservatoren paleis zijn van een
ander veel voorkomend type, met hun beschildering op lichten
grond: dunne slingers van smal bladwerk, tropheën, medaillons
met neoclassicistische voorstellingen, een vogel vormen het orna-
ment.

Van de kist- en kastvormige meubels kan de apothekerskast Meubelen
uit het Collegio Romano met zijn imponeerde verhoudingen (afb. voor
Ferrari p. 214) genoemd worden als voorbeeld van het cornis- berging
werk.

Piranesi heeft zich, eveneens vóór 1769, een commode met
vazen en een pendule voorgesteld, die voor een muur met
lichte grottesken zou staan. (afb. Arte ital. dec. e. ind. Anno
XVII Tav. 62). Zeepaarden, medusakoppen, vogels, putti, ma-
ger en dor gestyleerd vegetabiel ornament, kortom, zeer veel neo-
classicistische en soms romantische (de potten met realistisch
groen!) requisieten zijn hier telkens te vinden. Maar het is toch
of zijn belangstelling voor het decoreeren met de jaren minder
groot wordt. Men vindt herhalingen zonder variant: op het voor-
bord der lade zijn b.v. dezelfde vogels nog eens, bij gebrek aan
beter, doch nu op zijn von Münchhausens^) aangebracht.

Een vroeg 18e eeuwsche commode, gelakt en van vergulde
lijsten en beslag voorzien, bezit Comtessa Elia te Rome. (26).
De simpele, als ,,levendequot; lijnen doen ook hier den Romeinschen
afkomst kennen.

Wij denken hier aan het verhaal waar de held een geheele rij vogels in één
maal schoot en aanreeg, met een kogel, waaraan hij een touwtje bevestigd had en
die de geheele rij „doorboordequot;.

Waarschijnlijk van provinciale herkomst zijn een soort com-
modes, waarvan in dezelfde verzameling een goed exemplaar
aanwezig is. (28). Zij schijnen mij iets te simpel om in Rome zelf
gemaakt te zijn, tenzij dan voor huizen, waar men niet geheel
met den tijd wist mee te gaan, wat op hetzelfde zou neerkomen.

Zitmeu- De zitmeubelen zijn eveneens zeer karakteristiek. Een fauteuil,
beien (vroeger in de collectie San Giorgi (29) is beschilderd, volgens
stijl en manier wellicht door Mario de' Fiori. In het ornament
vindt men terug wat wij boven reeds aan andere meubelen hebben
aangetroffen: de palmet die midden onder tegen den zitregel ge-
hecht is, schijnt door den wind in beweging geraakt. De omtrek
van het palmetblad krult licht in golvende lijn. En boven de pal-
met verschijnen weer de bekende afgesneden voluten.

De fauteuil no. 30 uit het Quirinaal lijkt door snit en behan-
deling weer voornamelijk zwaarte en ernst te demonstreeren.

De neoclassicistische zitmeubelen doen in de zwaarte van
hun voorkomen niet onder voor de tafels. Een stel (dat zich vroe-
ger in de collectie San Giorgi bevond) no. 32, volgt het Fransche
voorbeeld als het ware van verre. Maar in de Villa Borghese
bevinden zich volkomen oorspronkelijke voorbeelden: vierkante
rugleuningen, gesierd met een enorme rozet of een rand, de pooten
soms in zachte glooiing naar voren stekend, als bij antieke meu-
belen. (afb. Arte ital. dec. e. ind. Anno XIX Tav. 27 en 28).

Van de kleine ,,lossequot; meubelstukken verdient nog een fraaie,
zuiver neoclassicistische werktafel van prins Doria de aan-
dacht. (34).

Klokken Ook enkele bijzonder kenmerkende pendules mogen hier ver-
meld worden: één uit de collectie Volpi te Venetië, uit het begin
der 18e eeuw (35), met een versiering van pietre dure en verguld
bronzen beelden, die nog het bekende architectonische ornament
van halve frontons vertoont, en een andere, een weinig latere,
uit de collectie d'Assia, van notenhout met verguld bronzen orna-
ment. (36). Den Romeinschen relatief eenvoudigen en zwaren stijl
vertoonen zij beide.

Van de 17e eeuwsche meubelen uit Napels zijn mij slechts wei-
nige belangrijke en onbetwistbaar authentieke stukken bekend.
Toch zullen wij ons ook voor dien tijd een beeld van den stijl
in dit gewest kunnen vormen: de overgebleven 17e eeuwsche
exemplaren bevestigen de vermoedens, die de bestudeering van
het rijke 18e eeuwsche materiaal ons op zich zelve -voor den vroe-
geren tijd zou geven.

De geest is hier weelderig, niet, als in Venetië, fantastisch. De
stijl is een bovenmatig rijke, pronkzieke en feestelijke.

Effecten van diepte en ruimte, van concentratie van motieven,
van overzichtelijken bouw, zijn daar, ook in de 17e eeuw, steeds
vermeden. Consequent wordt de beweging als in een vlak getrok-
ken. Het ontstaan van een gevoel van vaart, het doortrekken van
een grooten zwaai, wordt telkens verhinderd — b.v. door aan een
voluut op het punt van haar grootste spanning een kleine krul met
tegengestelde beweging te hechten. Overigens worden voluten dik -
wijls gebruikt om een effect van onverwachte variatie, dus van rijk-
dom, inplaats van een van ernst en plechtige zwaarwichtigheid te
verkrijgen.

Karakteristiek is bovenal de rijkdom aan detail van het orna-
ment. Steeds zijn de bestanddeelen op zich zelf klein en zij maken
den indruk van gering gewicht. De verwantschap van het
Spaansche en het Napolitaansche ornament is in de eerste helft
der 18e eeuw zeer groot.

Talrijke resten bewijzen, dat in de 18e eeuw er in Napels veel
decoratie op gouden grond geschilderd is.

Ook van de Chinoiserieën is een vrij groot aantal gespaard ge-
bleven; men kan dus veilig aannemen, dat deze decoratie hier
veel is toegepast.

Tijdens het bewind van Charles de Bourbon wordt, zooals
te verwachten was, de Fransche invloed beshssend voor den
stijl. Napolitaansche en Siciliaansche meubelen uit die periode
Worden, evenals de Ligurische, met het predicaat: „Franschquot;

aan de markt gebrachti). Opmerkelijk is ook, koevele woorden
van Fransche oorsprong als namen van meubelsoorten juist in het
Napolitaansche dialect voorkomen: quot;cummó — van quot;commodequot;,
quot;cunzolaquot; — van consolequot;, „tremö — van „trumeauquot;, „boffettoquot;
— van ,.buffetquot;. De constructie van de meubelen wordt in dezen
„Franschenquot; tijd in elk geval aanmerkelijk hechter en nauwkeu-
riger.

Voor de marquetterie stelt men zich in het Napolitaansche ge-
bied meestal tevreden met uitsluitend geometrisch ornament.

Het neo-classicisme vertolkt hier in zekeren zin een ietwat meer
op het Grieksche voorbeeld steunend aesthetisch verlangen; het
bleek hier volgens onze meening toch nog weer mogelijk den geest
van ,,magna Graeciaquot; tot een matte herleving op te roepen.
Kerk-nbsp;Het koor (1696) van de badia van Montecassino (Ferrari p.

meubelen 207), door Antonio Coliccio, is, blijkens documenteele gegevens,
een werk van de Napolitaansche school. Het toont de eigenschap-
pen, die wij hierboven noemden: de groote voluten zijn in onge-
woon scherpe bocht geknakt. De rugpaneelen toonen een, door de
spanning der gebogen lijnen en de menigvuldige geleding van de
beweging, rijk ornament, dat zich in het vlak uitspreidt.
Schilderij- De lijst — om een schilderwerk uit de Napolitaansche school —
lijst in de collectie Polhtzer te Triest (no. 1) heeft eigenschappen, die
haar verwant aan de decoratie van de badia van Montecassino
doen schijnen; in Noordelijker streken van Italië komen deze eigen-
aardigheden niet voor. Voornamelijk boeien ons hier de hoekige,
kantige wendingen van de akanthusrank en de door alles heen
terugkeerende verdeeling tot kleinere fragmenten van het blad-
werk. Met deze verdeeling bedoelt men hier kennelijk de be-
weging van de rank zoowel rijk in te kleeden en te ommantelen,
als het verloop, den gang te versnipperen van majestueuser
wending af te houden. Ook bij dit werk is het ornament zonder

Het gemeenlijk, als overal in Italië, gebruikte populierenhout Van het bin-
nenwerk wordt dan eerst door eikenhout vervangen.

2) De gefigureerde bas-reliefs zijn door Gennaro Francese („Napoletanoquot;
wordt met nadruk vermeld) uitgevoerd volgens ontwerp van den schilder Paolo
de Majo da Marcianise. De beelden zijn uitgevoerd door den Napolitaan Pietro
Nittolo naar ontwerp van den Bolognees Maini. Het overige snijwerk, dus het
deel, dat ons hier vooral interesseert, is uitgevoerd door de Napolitanen Dome-
nico Colicci, Michele di Stefano en Giuseppe d'Angelo. Vgl. ook A. Caravita. o.c.

suggestie van diepte-effect; het breidt zich, zeer bewegelijk, als
ritselend door zijn vele details, over een vlak uit. Het doet blijken
van een ware afkeer tegen de effecten van „vaartquot; en diepte.

Dit zijn de voornaamste karakteristika van het Napolitaansche
ornament. Bij voorkeur werkt men in kostbaar materiaal; dure
incrustraties komen in de kerken zeer veel voor. Voor meubelen
is de toepassing van schildpad speciaal geliefd. Dit materiaal
veroorzaakt op zich zelf een rijk effect, dat ook uiteraard door
het gevlamde oppervlak verwant is aan die qualiteit van het
terrazzo, die de Venetianen als „vaghissimoquot; bewonderden i).
Als voorbeeld van schildpaddenmeubelen noemen wij hier het
kleine ciborium van San Martino (2a). Ook wat zijn lijnen aan-
gaat is dit kleine meubel typeerend voor veel Napolitaansch werk:
een getrouwe copie van de Romeinsche voorbeelden. De rocaille
details van dit meubel schijnen latere toevoegsels.

Wij zullen goed doen, in tegenstelling met onze gewoonte, de
groote kerkmeubelen vóór de profane betimmeringen te bespreken,
daar vooral aan deze de stijl van de eerste helft der 18e eeuw
te demonstreeren is.

De 18e eeuwsche, niet-verplaatsbare kerkmeubelen van Napels
bezitten een karakter, dat wij daar herhaaldelijk, in Noor-
delijker streken van Italië nooit vinden. Men denke aan de ver-
gulde tribune van Santa Chiara (2) die, onder leiding van Dome-
nico Antonio Vaccaro®), in 1742 is voltooid: in vakken, omlijst door
de in het Zuiden zoo veel voorkomende zacht gebogen lijsten en
voluten, is een ornament aangebracht, dat door zijn rijke onder-
scheiding en veelvuldigheid van deelen zeer feestelijk aandoet. De
spanning verloopt uitsluitend in twee dimensies. Wel komt het ook
voor, dat voluten een kleine zwenking ter zijde of half en half in
eigen richting maken, doch ook dit is geen streven naar aanschou-
welijk maken van drie-dimensionaliteit. De opzet van den maker
was blijkbaar alleen het verzwakken van de te grootsche en over-
heerschende, den blik te gemakkelijk concentreerende, dus vereen-
voudigende werking, die zoo'n voluut — in een vlak — had kun-

De afbeeldingen, bij het artikel van GioVene gepubliceerd, zijn met onze
eigen photo's in één nummering verwerkt.

Ciborium

Deuren
Groote
Kerk-
meubelen

nen bereiken. Van het barokke leven is gewoonlijk in de kamvor-
mige bekroningen het meest te bespeuren.

Ook monumenten als de ingangsdeur en het belendende raam
van het Edificio della Santa Casa di Loreto (3) bewijzen dezelfde
bedoelingen. Het materiaal schijnt hier taaier, trager, deegachtiger,
maar het principe van dit snijwerk is, evenals in Santa Chiara, dat
van een opengewerkt patroon, uit voluten en kleine plantaardige
elementen bestaande. Het vlak krijgt er iets als kostbaarheid door.

Dergelijke werken zijn ook de ingangsdeur van de S.M. al Car-
mine Maggiore (4) en de commode-vormige corette in de Monte
della Misericordia (5). Betrekkingen van het onder Spaansch be-
wind staande Napels met Spanje zijn, zooals wij reeds opmerkten,
in het ornament niet te miskennen. Evenals de tribune van S.
Chiara en de corette van de Monte della Misericordia doen de
sacristiekasten (6) van de Badia van Montecassino (1749) ons
daaraan denken. Nawerkingen der platereskenstijl en van het
Churiguerrisme zijn hier zeer duidelijk te bespeuren. Het uit kleine
elementen bestaande planten-décor, met bloemen, dat met krullen
is doorvlochten — het ornament, dat in Napels zoo herhaaldelijk
voorkomt, zien wij hier.

De altaarkast van markies Zaccaria te Milaan (20) is zonder
twijfel van Napolitaansche herkomst, daar het karakter van het
snijwerk, althans in algemeene opvatting, overeenkomt met wat wij
reeds leerden kennen aan de Napolitaansche kerkmeubelen, vooral
aan de sacristiekasten van Montecassino. De fond is een naboot-
sing van verschillende marmersoorten in lakwerk.

In de deur van de bibliotheek uit Montecassino (6A) is de ver-
killing en het stijf worden, attributen van het neo-classicisme reeds
te bespeuren.

Interieurs Ook in de meubelen, die aan de profane architectuur ten nauwste
en deelen verbonden zijn, is de verwantschap met Spanje duidelijk. Van de
van betim-frontone di alcove (7) uit de verzameling Simonetti te Rome is
meringen reeds door zijn geknakte voluten de Zuidelijke herkomst bewezen.

Het zelfde naast elkaar zetten van gelijkwaardige elementen in
een vlak dat wij bij de bovengenoemde meubelen hebben aange-
troffen, is hier ook, en wel zeer duidelijk, te zien. Alle boven-
genoemde bestanddeelen en eigenschappen van het ornament schü-
nen hier samen te komen: de kleine voluten in tegenbeweging aan
grootere gehecht — zooals wij ze o.a. zagen in het koor van

Montecassino, de lichte zwenking in de richting der voluten
o.a. van S. Chiara; de gebroken, vlakke boog, die in den eigen-
lijken bouw van dit meubel zooveel beteekenis heeft, vertoont weer
de zachte curve van het Zuiden.

De resten van betimmeringen, die de photo's 8 t/m 11 in chro-
nologische reeks weergeven, verplaatsen ons in den tijd van de
Fransche heerschappij, zoowel op staatkundig als op decoratief
terrein, in Napels. Verschillend van het Fransche voorbeeld blijft
vooral de zachte ronding der gebogen lijnen, die nooit een zoo
bijna strak mathematisch geconstrueerde en gespannen figuur als
in Fransche ornamenten voorkomt, gedoogt. Ook in den laten
neo-classicistischen tijd blijft het effect hier vooral levendig en fees-
telijk. De wijze, waarop in het interieur no. 11 uit de casa Miranda
de lichte plantaardige decoratie naar boven draait, is een bewijs,
hoezeer het toepassen van de antieke vormen hier met een zekere
vrijheid van opvatting, niet met dorre schoolschheid was gepaard.

Ook in Napels worden in de 18e eeuw voor ons de consoletafels
en de trumeaux de belangrijkste meubelen, aangezien men er de
reeks der typen het meest volledig mee kan samenstellen.

Wij noemen als voorbeelden: een consoletafel uit het begin der
18e eeuw, in het bezit van graaf Stratella te Napels (12); de ons
reeds bekende uitbreiding van bijna gelijkwaardige elementen over
een vlak, dezelfde zwenkingen in de richting der voluten komen
hier voor. De groote, met porselein van Capodimonte geïncrustreer-
de tafel in Caserta (afb. Ferrari p. 331) is weer een voorbeeld van
de behoefte der Napolitanen de lijnen met ontelbare details te over-
spinnen, met klein ornament als het ware te laten overwoekeren.
De consoletafels no. 13, uit de collectie Corsini te Rome, en no. 14,
uit het museum van Palermo, bezitten het kleine plantaardig orna-
■ ment, dat wij reeds bij de bespreking van de sacristiekasten van
Montecassino hebben aangetroffen en dat zoo buitengemeen vaak
aan de Napolitaansche meubelen van dezen tijd voorkomt. Ook
aan een kleine tafel in S. Martino (IA), die overigens gefineerd
is en in zooverre meer tot den internationalen stijl behoort, komt
het voor. Zoo als dit kleine meubel zijn vele Napolitaansche wer-
ken, mits zij niet van de zeer kostbare soort zijn: tamelijk neutraal
Europeesch van lijnen, met karakteristiek eigen onderdeelen.

In het Palazzo Reale van Turijn bevinden zich twee tafelbladen,
die in 1929 op de tentoonstelling te Venetië zijn geweest. Barban-

tini is, in zijn inleiding, een andere meening over hun herkomst
toegedaan dan in zijn uiteindelijke attributie. Ons schijnen deze
bladen ongetwijfeld Napolitaansch, en geen Romeinsch werk. De
putti zijn minder ernstig, speiender en blijder dan de Romeinschen
zich ooit plegen voor te doen; de ranken, de cartouches, de om-
trekken der wolken ronden weliger, soepeler en daardoor fees-
telijker dan wij te Rome verwachten. Een zoo dunne palmet
als hier aan de hoeken voorkomt, een zoo elegant gebaar als dat
van de figuren uit het middenste vak behooren o.i. niet in Rome
thuis. In het Napolitaansche gebied daarentegen weerspiegelt het
geheele meubilair een vroolijke, zonnige levensopvatting, die soms
tot rommeligheid kan leiden. De tafel no. 15 uit het paleis van Ca-
podimonte doet even denken aan haar Duitsche soortgenooten. De
tafel no. 10 is reeds in den neo-classicistischen stijl uitgevoerd,
evenals no. 16, uit het paleis van Caserta, die weer met de leven-
dige, sappige vormen voor den dag komt, waarmede men in Na-
pels ook in dien laten tijd is blijven werken. Het zelfde geldt voor
no. 17. No. 18, in particulier bezit te Napels, heeft pooten, waar-
van de geheele gedaante evenzeer als de fijne, lichte, scherpe snit
van de figurale bestanddeelen, onaf eer aan een Grieksch- dan aan
een Romeinsch-antieken geest zou doen denken. Ook no. 19, bij
markies di Vasto te Pescara, en no. 19a roepen de herinnering op
aan een zeker zonnig en niet overmatig pompeus Hellenisme. Het
feit, dat de meubelen van dezen aard, waarin wij ons veroorloven
een Grieksch accent te herkennen, nagenoeg uitsluitend in of bij
Napels gevonden worden, en dat het neo-classicisme in de andere
Italiaansche gewesten steeds een van deze soort zeer verscheiden
karakter heeft, moge op zich zelf voldoende reden zijn om deze
meubelen voor Napolitaansch werk te verklaren, zelfs al ware
onze veronderstelling van een laatste loot van Magna Graecia al
te vermetel.

commode, geornamenteerd met het zelfde cornis- en bloemenwerk,
dat voorkomt aan de sacristiekasten van Montecassino.

Snijwerk vertoonen ook de hoekkastjes no. 21 en no. 22, uit het
museum van Sorrento en uit het paleis van Capodimonte, beide

met chinoiserieën gelakt; hun Napolitaansche herkomst is af te
leiden uit hetgeen wij hierboven over dit Napolitaansche snijwerk
hebben gezegd.

De meeste meubelen voor berging zijn met fineer of marquette-
rie gesierd. Het hout wordt „a librettoquot; gespleten, om de tegen-
gestelde werking der nerven te verkrijgen, of de fond wordt uit
ruitjes, driehoeken, sterren etc. gevormd, dus gedecoreerd met wat
men in Frankrijk ,,bois de rapportquot; noemt. De Oostersche, Moor-
sche invloed is vaak duidelijk in deze meubelen te bespeuren. Com-
modes, kleine latafeltjes, „comodiniquot;, groote en kleine buffetten,
schrijftafels, boekenkasten, die gewoonlijk boven op een commode
geplaatst zijn, worden bij voorkeur in deze techniek vervaardigd.
Groote aandacht wordt steeds geschonken aan het in Napels zoo
nadrukkelijk behandeld beslag. Eerst in den loop der 18e eeuw icomt
ook hier het gebruik in zwang, de commodes van een marmeren
blad te voorzien — van antiek, of groen Calabrisch marmer, of van
breccia di Gargano. De kostbaarste exemplaren zijn met breccia di
Sicilia bedekt; de fraaiste exemplaren van deze meubelen zijn dik-
wijls geheel in Sicilië (Palermo en Catania zijn vooral de zetels
eener bloeiende industrie) vervaardigd . In het begin der 18e
eeuw valt de groote bloeitijd van deze meubelen; na de komst van
Charles de Bourbon blijven de gefineerde en gemarquetteerde meu-
belen gewaardeerd voor huiselijk gebruik, doch voor de salons
valt dan de nadruk op de in verschillende nuances van goud schit-
terend of wit gelakte en vergulde ,,meubles d'apparatquot;. Bij de
komst van Charles de Bourbon zijn vergulde meubelen nog niet
gebruikelijk; een lijst van meubelen, geleend en gehuurd voor de
inrichting van zijn woning, vermeldt bijna uitsluitend buffetten etc.
van ebbenhout, noten-, peren-, olijfwortelhout; „trumeauxquot; komen
niet voor; verguld zijn nog niet anders dan de aan den muur te
bevestigen luchters

Voorbeelden van de gefineerde of gemarquetteerde kast- en
kistmeubelen uit den vroegeren stijl der eeuw geven de nos. 23A,
23B, 23C, 24 en 25. Ook no. 25A uit het Quirinaal vertoont de
typisch Napolitaansche geometrische marquetterie. Gewoonlijk
zijn deze stukken gezwollener, sterker gebuikt dan de Fransche
meubelen van hun type. Van de neo-classicistische soort geven

de nos. 27 en 28 een denkbeeld. Zij zijn van uitvoerig bewerkt
beslag voorzien. Hoe geometrisch het ornament steeds blijft, toont
b.v. no. 29, hoe Oriëntaalsch soms: no. 30.
Zitmeu- De zitmeubelen leeren ons, hoe merkwaardig zij op zich zelve
beien ook zijn, hier niet heel veel nieuws meer. De beroemde stoelen van
San Martino (31) bestaan volkomen uit het ornament, dat wij
reeds in alle elementen hebben leeren kennen aan de groote kerk-
meubelen. Al het houten werk van regels en stijlen is tot ornament
vergroeid. De brokken van tot de bouwkunst behoorend ornament,
zoowel als de voluten laten hier, in weerwil van hun groote afme-
tingen, toch het zoo vaak genoemde effect van het naast elkaar ge-
plaatst zijn van gelijkwaardige deelen niet te loor gaan. Evenals in
de reeds besproken stukken is de werking hier boven alles druk
en rijk.

Ook de bisschoptroon uit de verzameling van prins Casapena
te Napels (34) is een uitstekend voorbeeld van gewilden pronk in
dezen stijl. Het als uit koraal bestaande ornament, dat er uitziet
als ware het bezig voor onze oogen aaneen te groeien, doet ons
ook aan de late Gothiek denken. Maar ook dit is niet verwonder-
lijk, zelfs afgezien van het feit dat de geheele Europeesche rococo
op allerlei Gothische gegevens schijnt terug te komen, immers: hoe-
veel laat-Gothische elementen zijn er niet juist in het Spaansche
ornament van dezen tijd aan te wijzen?

Aan den troon van S. Agostino alla Zecca (35) komen de be-
kende festoenen van klein plantaardig ornament en bloemen reeds
voor. Van de overige versierselen is ons slechts het pagodevor-
mige kleine bouwsel aan het onderste deel der rugleuning nieuw.
De constructie van deze rugleuning is trouwens opmerkelijk:
slechts zelden zal, zelfs bij pronkmeubelen, een toch in beginsel tot
leunen bedoeld gedeelte van een stoel zóódanig voor iederen rug
onbereikbaar zijn als hier. Het practisch gebruik is geheel aan de
praal opgeofferd. Het roode fluweel is diep, als wilde men een
spiegellijst versieren, tusschen het gesneden ornament ingelegd.

Een andere zetel van S. Martino (36) behoort tot den lichten
rococostijl. Het kleinbladerig planten-ornament ontbreekt ook hier
niet.

Tenslotte is in de reeks van de zitmeubelen nog een neoclas-
sicistisch stel van den hertog van Girasole (37) te noemen: rose

gelakt en verguld. Het versiersel van kleine bloemetjes komt nog
steeds voor. Andere voorbeelden van veel in Napels voorkomende
soorten zijn de nos. 38 en 39.

Onder de losse, kleinere stukken die bij het meubilair behooren
moet men de lessenaars van S. Martino (40) rangschikken met
dezelfde toehchting, die wij bij de stoelen (no. 36) hebben gegeven.

Van de spiegellijsten met fijn plantaardig decor geven de nos. 41
(met een spiegel uit Murano), 42 en 43 eenig denkbeeld.

De klokken leeren ons niets nieuws. Zooals elders, zijn zij hier
in het eerste deel der 18e eeuw gefineerd en met bronzen orna-
menten gesierd en in lateren tijd meestal gelakt.

Draagstoelen, karossen e.d., die tot den nasleep van het meubi-
lair behooren, zijn blijkbaar in geen gewest van Italië zoo talrijk
geweest als in Napels In de 17e eeuw waren de draagstoelen
hier, als elders, gemeenlijk met leer bekleed,in den loop der 18e eeuw
als de Spaansche mode taant en de weeldewetten minder streng
worden, gaat men ze vergulden en beschilderen. Het exemplaar van
de Maddaloni in het museo civio te Turijn (44) heeft, op gouden
fond, een beschildering met Napolitaansche en exotische elemen-
ten. Hier spelen alle registers van de Napolitaansche verbeeldings-
kracht en niet alleen wat de beschildering aangaat: gebeeldhouwde
kinderfiguurtjes zijn in de hoeken, als uit het raam kijkende, aan-
gebracht. Andere voorbeelden van draagstoelen met het snijwerk
in den trant waar wij niets meer over behoeven te zeggen, weer
met beschildering op vergulden grond, geven de afbeeldingen 45
en 46. No. 47 tenslotte, een karos, op dezelfde wijze tot galarijtuig
gemaakt, moge dezen stoet besluiten.

In Toscane blijft men langer dan elders aan den ouden stijl, die
daar dan ook zoo zelfstandig en bloeiend geweest is, vasthouden.
Een barok in de beteekenis, die wij aan dat woord hechten, heeft
er nooit ingang gevonden; een onbegrepen imitatie van het Ro-
meinsche voorbeeld is het eenige, dat in deze streek in die richting
is voortgebracht. Er ontbreekt het wezenlijke, het gewichtigste aan
de élan, de vaart en aan de duidelijke nadruk op het massieve,
m.a.w. men maakt er van de ruimte een ander aesthetisch gebruik.
En ook vermijdt men kennelijk al, wat bizar of wild zou kunnen
schijnen. Pas laat, ± 1700, ontstaat een eigen, gewestelijke ver-
taling van den Romeinschen stijl, die het voorbeeld naar de be-
proefde regelen van symmetrie en logica tracht te kuischen.

De werking, die door een combinatie van verschillende steen-
soorten te bereiken is, heeft ook den Toscaan van ouds bekoord.
Reeds gedurende de middeleeuwen bediende hij zich van hun
effect in den bouw van zijn kathedralen en kerken, later, in de
17e en 18e eeuw past hij ze in veel rijker palet toe in de talrijke
kunstkasten en tafelbladen.

Bij uitstek Toscaansch is het combineeren van verguldsel en
ongelakt, enkel iets gekleurd en in de was gewreven hout.

Beroemd is het werk dat Andrea Massari in Siena maakte, een
marquetterie met paarlemoer, ivoor, schildpad, zilver etc., even-
als Boulle, doch vóór diens tijd. (c. f. Piccolomini o.c.) Het feit
dat de Boulle-tecniek uit Italië stamt, is algemeen bekend, (c.f.
Feulner o. c.)

De classicistische reactie in de tweede helft der 18e eeuw is in
dit land, waar de barok nooit in werkelijkheid tot een inheemsche
stijl was geworden, nog dubbel sterk. Invloeden van Frankrijk en
van Engeland spelen in dien tijd een groote rol. In het einde der
18e eeuw, als het intarsiawerk weer in aanzien komt, is Spighi

Ook de Monconys vallen deze tijdens zijn Florentijnsch verblijf op.
2) Hij maakt, zonder veel eigen scheppingskracht, intarsiapatronen met uit-
sluitend geometrische figuren.

de erkende grootheid in het kamp der decorateurs. Pompeo Sa-
vini^) maakt dan in Bologna intarsiaversiering met voorstelhngen
van gebouwen en heele stadsgezichten.

Het ornament is op zich zelf niet buitengewoon belangrijk; het
karakteristieke van dit gewest is juist veelal het gemis aan orna-
ment. In de 17e eeuw herleven hier telkens de 15e eeuwsche vor-
men^). Er is veel minder te „belevenquot; dan in Rome. Stukken als
de groote barokke orgels, echte schepping van roezen tijd, als de
wandtafels uit de collecties San Giorgi, Spada, Corsini, zou men
zich hier niet kunnen voorstellen. Als er bij gelegenheid het ge-
wone barokke ornament voorkomt, dan is het ronder persoonlijk
vernuft of eigen smaak aangebracht. De onderdeelen zijn blijkbaar
eenvoudig overgenomen. Het is dan buitendien steeds zonder dien
..spoedquot;, die dynamiek, die wij in Rome hebben leeren kennen.
Steeds meer gelijkt het een door eigen traditie welgecontroleerde
concessie aan een algemeene mode. In de bestanddeelen is die-
zelfde verhouding al dadelijk uitgesproken door de veel langer
gebruikelijk blijvende leeuweklauwen en een bepaald soort een-
voudige balusters. Als wij Toscane anderzijds bij de aangrenzende
Noordelijker streken willen vergelijken, dan ziet het Toscaansch
sierwerk er klaarder, koeler uit.

Het duidelijkste beeld van den vroegen tijd verschaffen wij ons
door de beschouwing van een reeks van zitmeubelen.

In het begin van de 17e eeuw zijn de sporen van den nieuwen Zit-
tijd nog slechts in de bijzonderheden van het snijwerk aan de spor- meubelen
ten te vinden. Met name de puntige, 5-deelige blad-motieven zijn
typeerend. Als voorbeelden van deze veel voorkomende soort mo-
gen de met groen brocatel bekleede leunstoelen, vroeger in de
collectie San Giorgi te Rome en de met goud-bedrukt leer be-
kleede ,,stoelen van Galileiquot; (2) uit de castello di Vincigliata
dienen.

De kinderstoel uit de collectie Grassi te Florence (3), een der
zeldzame 17e eeuwsche exemplaren van deze soort, vertoont een

Die de fineertechniek zoozeer vervolmaakte, dat hij zijn fineer tot op 1/3
der gewone dikte wist door te zagen, zoodat hij de tegenwoordige schiltechniek
■■eeds bij voorbaat benadert.

) Giov. Ziglioni maakt in Parma in de 18e eeuw de deur van het bapisterium
opnieuw. Uitdrukkelijk omschreven als; naar het oude, dat is dus' naar het 15e
eeuwsche voorbeeld.

Een fauteuil (4) en twee sgabellen (5) uit het Palazzo Mansi
te S. Pellegrino bij Lucca mogen verder als voorbeelden van deze
zoo veel toegepaste decoratie genoemd worden. Van de sgabellen
is reeds door de wat boersche, in snijwerk uitgevoerde omtrek-
lijn provinciale herkomst aan te nemen. Verder bewijzen echter
de zorgvuldige afwerking en het voortreffelijk verguldsel, dat op
een roode bolo is aangebracht, en hun ornament van halve-
maanvormige groefjes, dat zij van Sieneesche afkomst zijn. De
sterk gestyleerde palmetten, de slecht vertolkte eierlijst aan den
voet, het al te sterk gestyleerd vlechtband, de combinatie van de
vogelkoppen met vegetabiel ornament, schijnen bovendien een
Noordelijken inslag in den boerschen geest waarschijnlijk te
maken.

5A, een bisschopstoel, vroeger in de collectie San Giorgi, toont
klaarblijkelijk een herleving van oude Renaissance vormen in de
17e eeuw.

De verbinding van niet door marquetterie of fineer noch
door een verf- of laklaag gedekt, donker gebeitst hout en verguld
ornament geniet, zooals gezegd, een bijzondere voorkeur in Tos-
cane. Vooral de geheel notenhouten fauteuils met vergulde knop-
pen — ,,fiammequot; — komen veel voor. In de provinciale (Bolog-
neesche) exemplaren zijn deze knoppen reeds barok van vorm,
terwijl de armleuningen nog geheel recht zijn gebleven. Als voor-
beeld diene het met geel naaldwerk op donkerblauwen grond be-
kleede exemplaar (6), dat vroeger in de collectie San Giorgi te
Rome was.

Gedurende de geheele 17e eeuw wordt er dan hier veel gebruik
gemaakt van de draaibank.

De buiging en zwelling van de armleuningen verschijnt ook in
Florence pas laat. Meubelen, waaraan dit voorkomt, zijn niet vóór
1670 te dateeren, van hoe vroegen datum zij ook door hun overige
onderdeelen mochten schijnen te zijn. De armlegger als chiocciola
— slang — is een oorspronkelijk Florentijnsch, later ook elders
toegepast ornament van de armleuningen. Wij citeeren het „stel
stoelenquot; no. 7, vroeger in de collectie San Giorgi te Rome. De

In Florence gebruikt men, naar het heet, een lichte bolo. Dat in Siena het
heerschende donkere steenrood van den inheemschen grond voorkomt is o.i. geen
V/onder.

rechte sporten van het met knoppen geornamenteerde exemplaar
doen ons vermoeden, dat ook deze stukken niet van Florentijn-
sche, doch waarschijnlijk van Bologneesche herkomst zijn. Een
dergelijk exemplaar op de in Toscane zoo lang gebruikelijk blij-
vende leeuwenpooten bij Ferrari pag. 306.

Vaak zijn deze stoelen met leer bekleed, zooals het vroeger in de
collectie San Giorgi te Rome aanwezige voorbeeld (8). Dezelfde
bekleeding komt ook voor aan een stoel uit de collectie Grassi te
Florence, die een met verhoogden top bekroonde rugleuning be-
zit en waarvan wij door de grovere afwerking kunnen vermoe-
den dat hij vooE een hal was bestemd. In canapé-vorm is dit type
meubel o.a. te vinden in het Museo Artistico Industriale te Rome
(Ferrari pag. 318).

Vaak zijn deze stoelen met leer bekleed, zooals het vroeger in de
collectie San Giorgi te Rome aanv.rezige voorbeeld (8). Dezelfde
met een door een verhoogden top bekroonde, gebogen rugleuning
is ook toegepast aan een vroegere fraaie stoelvorm, bestemd voor
een hal en daarom wat forsch (9), uit de collectie Grassi te Flo-
rence. In canapé-vorm is dit soort o.a. te vinden in het Museo
Artistico Industriale te Rome (Ferrari pag. 318).

De gewone barokke vormen van voluten, al of niet met akan-
thusbladeren gemengd, palmetten e.d., komen uit den aard der
zaak ook hier voor. Als in zwaar, taai materiaal geboetseerd schijnt
de marmeren, geïncrusteerde zetel in de Certosa di Calci (10). De
gezichten van de engelkoppen hebben hier, toch zeker als erfenis
uit de 15e eeuw, die beminnelijke uitdrukking, die hen van de
Romeinsche engelen onderscheidt. Boven aan de rugleuning krul-
len in het midden twee kleine voluten vrijwel recht naar achter
blijkbaar een enkele verlegen poging tot het bereiken van een
diepte-effect. Maar daarop door te gaan was den Florentijnen niet
gegeven. De voluten en festoenen blijven stijf en als tusschen
vlakken geklemd, zonder neiging de ruimte te veroveren. De vo-
luten, die de baan, waaraan het festoen boven de rugleuning
hangt, begrenzen, zijn al buitengemeen krachteloos.

De bisschopzetel van de Carmine te Florence (11) is op de-
zelfde wijze in een als het ware week materiaal uitge-
voerd. De armleuningen maken hier — zeldzaam genoeg — een
bijna organisch-levenden indruk. De beide zoo juist besproken
exemplaren vertoonen ook in de verhoudingen een zwaarte, die

onbeheerscht schijnt en daardoor voor het algemeen effect
machteloos blijkt. Minder zwaar, maar eveneens als in vrij
zacht materiaal uitgevoerd, is het fraaie, geheel vergulde sgabel-
lum (12) in Amerikaansch bezit, uit de collectie Grassi. Uit de-
zelfde verzameling is het sgabellum 13 afkomstig, tegenwoordig
in de collectie Thompson, U.S.A.

Bezien wij thans, na dit eerste overzicht, gedemonstreerd aan
een enkel soort, de overige meubelen van Toscane in de volgorde
die hun meerdere tot mindere verbondenheid aan de omringende
architectuur ons vanzelf ingeeft, dan meenen wij de reeks als volgt
te moeten opstellen:
Kerk-nbsp;De gewone barokke decoratie-elementen stijf, wijd en plat over

meubelen, een vlak verdeeld, vertoont de deur van S. Agatha te Florence
(Ricci 272). Het portaal van het Palazzo Avanzati te Siena (Fer-
rari p. 243) heeft deuren, waarvan de paneelen met een openge-
werkt vlechtwerk van met akanthusgesierde voluten gelijkmatig
versierd zijn.

De koorbanken van de Badia te Arezzo (Ricci p. 80), door
Romano da S. Sepolchro, blijven met hun decoratie van vazen,
hermen, cartouches en engelenkoppen, hoewel lichtelijk aangepast
aan het modeprogramma, weer zonder eenige suggestie van diepte.

De zangerstribune en corette van S. Frediano te Lucca (Fer-
rari p. 230) geven tusschen een vlak architectonisch ornament van
verkroppingen en lijsten dun vegetabiel versiersel te zien, dat een
opengewerkt hek vormt of zich licht over een achtergrond uit-
breidt. De onderbouw van de zangerstribune is iets massiever,
plastischer gedecoreerd met engelkoppen en hoornen des over-
vloeds. Maar de indruk dien het geheel maakt is steeds zelfbe-
wust en klaar, nergens zwaarwichtig, plechtig of zelfs maar ern-
stig te noemen. De techniek zoekt die effecten, die dun behandeld
materiaal kan geven.

De biechtstoel van S. Ruffino te Bologna (Ferrari p. 245) draagt
een barok bouwkundig en daarbij een eenigszins realistisch figu-
rale decoratie met vrij gestyleerd vegetabiel ornament. Aan de
voorzijde valt een geometrische versiering van ovalen om een
recht afgesneden grooter ovaal in het oog. Steeds blijft het orna-
ment wat mager en zonder dynamische bedoelingen.

Van de meubelen voor berging verdient in de eerste plaats een Meubelen
notenhouten meubel om aan te schrijven (15) met zeven gedraai- voor
de pootten uit de eerste helft der 17e eeuw de aandacht. Vroege? berging
bevond het zich in de collectie San Giorgi te Rome. Als men de
klep opent om het als lessenaar te gebruiken, steunt die op het mid-
delste, driepootige deel van het onderstel, dat uittrekbaar is. Ach-
ter de klep bevindt zich het gewone samenstel van laadjes en vak-
jes. Zijn simpele, droge onbarokke verhouding en zijn „kaalheidquot;
stempelen het meubel als Toscaansch.

Florentijnsche kunstkasten zijn o.a. in de Palazzo Pitti te vin-
den (16A). Zij zijn hier rijk met pietre dure-werk gesierd. Een
kabinet uit het laatst der 17e eeuw (16B) met intarsia versierd,
bevond zich vroeger in de collectie Grassi.

In deze laatstgenoemde verzameling te Florence bevindt zich
een groot buffet (16), bijna uitsluitend met architectonisch orna-
ment van afgepaste vlakken en lijsten gesierd. Aan de pooten
komen nog eenige resten van voluten voor. De voorkant is, even-
als de zijkanten, gebogen. De statisch hinderlijke lichtheid van het
bovenblad doet vermoeden, dat het meubel van provinciaal, ver-
moedelijk Sieneesch^) maaksel is. Reeds wegens het gebogen
voorvlak is het meubel niet vóór 1630—1650 te dateeren. De na-
klank en de herleving van oude vormen is weer duidelijk.

Een kist van een soort, dat in Umbrië voorkomt (17), vroeger
in de collectie Grassi, bezit, behalve een gestyleerd ornament van
akanthus en bloemen, een bloklijst en een zuiver gestoken eierlijst.
De reliquiekist in Lucignano (Ricci p. 273) verraadt ondanks
quasi hoog-barokke vormen haar Toscaansche afkomst door de
toepassing van de leeuweklauw.

Een laat 17e eeuwsch bed (17A) bevindt zich in de collectie Bedden
Mansi bij Lucca. Vervuld van ongewoon leven, waarschijnlijk
door den Ligurischen invloed, wippen de ranken hier op.

Als tafel is in Toscane — als voortzetting van dat oude, ge- Tafels
makkelijk op te bergen meubeltype: een blad op schragen —, het
rechthoekige, smalle type gebruikelijk gebleven, dat vier, aan de
smalle zijden paarsgewijze tot „wangenquot; verbonden, voluutvormige
pooten bezit. Een metalen stang koppelt, als verbindingsbrug, de

Dergelijk werk komt meer in de buurt van Siena voor. Voor steden als
Pisa, Empoli, Pistoria e.d. is dit meubel te weinig provinciaal.

pooten aan de onderzijde van het tafelblad. In vroege exemplaren
is deze stang recht — (exemplaren, vroeger in de collectie San
Giorgi te Rome (20), en Grassi te Florence (19) ). In lateren tijd
wordt zij gebogen — een voorbeeld, ± 1680 te dateeren, was
vroeger in de collectie Grassi en bevindt zich nu in de collectie
Thompson U.S.A.; het werk is met geitekoppen versierd. Leeuwe-
klauwen blijven ook hier de gebruikelijke pooten.

Ook tafels met negen pooten komen hier voor. Een goed exem-
plaar o.a. in particulier bezit te Genua.
Kleinenbsp;De wijwaterbak van Signor Ronchi te Bologna (23) toont het

meubelen motief van een reusachtig blad, dat den bak zelf en hier
tevens den achterwand vormt; de fontein van Buontalenti op den
hoek van den Borgo S. Jacopo en de Via dello Sprone (Ricci
p. 96) bezit ook een op dergelijke wijze toegepast bladmotief.
Het materiaal van het blad is hier evenwel met meer levendig-
heid gekarakteriseerd. Engelen spelen en zingen zorgeloos rondom
het motief in het midden. In Rome zouden zij verwoed bezig
geweest zijn het blad uit zijn weerbarstigen krul open te trekken.

De alle ,,vaartquot; missende wijze, waarop men hier de barok ver-
taalt, toont een 17e eeuwsche lijst met rijk gesneden akanthus-
ranken en rozen in de Villa della Petraia bij Florence.
Interieurs Enkele belangrijke interieurs heeft de tijd gespaard. Omstreeks
1700 te dateeren, is dat van het Palazzo Corsini te Florence, (Afb.
Arte italiana decor. e. ind. Anno V Tav. 41). Duidelijk is hier
te zien, hoe al de algemeen toegepaste gewone gegevens hier
lichter,quot; tengerder, maar ook steeds logisch verbonden en sym-
metrisch opgesteld voorkomen.

In het Palazzo Mansi a S. Pellegrino bij Lucca, (Ferrari pag.
339) vinden wij een interieur, waar trots alle gebogenheid en licht-
heid, die den Ligurischen invloed verraden, het geheel toch een
Toscaansch uiterlijk krijgt door de groote bloemen. Maar de Li-
gurische invloed is dikwijls sterk: aan de ,,frontone di alcovaquot;
komt het geheele Genueesche reportoire voor; tot de evenwijdig
getrokken lijnen en bochten toe.
Deuren. Gaan wij tot de andere meubelsoorten over.

Een deur in het Pal. Tribunali te Siena (Ferrari p. 241) geeft
een dun, gestyleerd voluten en rankenwerk, waar ook palmetten
voorkomen. Als in het werk van Bérain komen hier rechte strooken
naast geronde in één soort bandwerk voor.

Volgens gewoonte worden bij de bespreking der meubelen van Console-
de 18e eeuw de consoletafels en trumeaux het eerst genoemd, om- tafels en
dat deze reeks de minste gapingen vertoont. Een vroeg voorbeeld. Trumeaux
vroeger in de collectie San Giorgi te Rome (26), uit het bezit van
den pricipe del Drago, verkondigt aanstonds den Toscaanschen
stijl, die lichter en koeler is dan de Romeinsche. Deze tafel en de
volgende werken behooren naar den geest volkomen tot de onge-
twijfeld Toscaansche en ook thans in het bijzonder op Toscaansch
gebied voorkomende stukken, zooals daar zijn: de corette van
S. Pietro in Bologna en de lijst in het Pal. Montanari (33) die
wij in den loop van onze bespreking zullen behandelen. Met nog
meer klem mag men, gelooven wij, een trumeau (27) en een spiegel
(28) Toscaansch noemen, beide eveneens uit de collectie San
Giorgi; wat men in Toscane kan bereiken, als men den vreemden
stijl niet al te angstig tracht na te bootsen, doch dien naar eigen
aanleg durft wijzigen is hier aanschouwlijk gemaakt. Symmetrisch,
zuiver en helder, bijna rationalistisch-logisch, tenger, dat zijn de
hoedanigheidstermen die ons bij de beschouwing het eerst in de
gedachten komen. Gazellen, arenden, soms opzettelijk uit het
midden terzijde geschoven, maken, met gestyleerd vegetabiel or-
nament de stof voor de decoratie uit. De ranken slingeren en
krullen zich krachtig, doch blijven daarbij smal. De verwantschap
met Engeland is duidelijk. Men vergelijke b.v. no. 27 met Ellwood
p. 201.

De pietre dure techniek, die wij reeds aan de kunstkasten toege-
past zagen, beleeft een groote bloei in de 18e eeuw, als men
begint de tafelbladen, in deze techniek uitgevoerd, te waardeeren.
Als voorbeeld zij genoemd een exemplaar uit het Palazzo Pitti (30),
waar door voluten begrensde velden met gestyleerd vegetabiel
ornament afgewisseld worden door velden, die respectievelijk den
triomph der kunsten en allegorieën van de vier jaargetijden voor-
stellen. In het laatst der eeuw wordt de neo-classicistische geest ook
door voortbrengselen in deze techniek bevredigd (31). Voortreffe-
lijke voorbeelden bevinden zich in het museo delle pietre dure.

Engclsche Een invloed waar men over 't algemeen niet mee pleegt te reke-
bcwoners nen bij Italiaansche meubelen is de Engelsche. Maar de steeds
vannbsp;veelreizende Britten hebben zich vroeg vooral in Toscane thuis

Toscane gevoeld en er een deel van hun gewone omgeving heen helpen ver-
meubelen plaatsen. Als bewijs behoeven wij hier slechts te wijzen op de kerse-
voor houten kleine latafel (34A), vroeger in de collecti Grassi, nu in
berging. Amerikaansch bezit. Mogelijk is dit stuk echter toch door een of
andere Engelschman te Lucca of te Livorno gemaakt, en dus
meer als corpus alienum te beschouwen.

Ten slotte zij een soort, zoowel wat den geest als wat den ver-
vaardiger aangaat uitheemsche meubelen genoemd, die op Tos-
caanschen bodem gemaakt zijn door geheele kolonies Engelschen
te Lucca en te Livorno. Aanvankelijk gebruiken zij het inheemsche
notenhout en kersehout, later ook het uitheemsche mahonie. En
aangezien zij de werkelijk Engelsche meubelen steeds getrouw
copiëeren, is hun werk, wanneer zij koloniale houtsoorten gebrui-
ken, nauwelijks als in Italië ontstaan te herkennen.^) De serie be-
staat vooral uit ,,Chippendalequot;, „Hepplewhitequot; en ,,Sheratonquot;-
typen, maar ook reeds gedurende de „Queen Annequot; periode wer-
den dergelijke werken in Toscane zelf op bestelling uitgevoerd.
Als meubelmakerskunst staat dit werk steeds veel hooger dan de
inheemsche productie. Buitengewoon fraaie exemplaren bevinden
zich in de collectie Grassi te Florence.
Spighinbsp;Op het intarsiawerk van Spighi is reeds gewezen.

Zitmeube- Van de zitmeubelen uit het begin der eeuw worden twee aller-
Icnnbsp;aardigste, beschilderde halbanken (34B), vroeger in de collectie

Grassi, genoemd, die ons overigens niets nieuws leeren. Van de zit-
meubelen uit het einde der 18e eeuw geven twee exemplaren in het
Palazzo Pitti een denkbeeld. De Engelsche invloed is duidelijk
in de stoel no. 36 met het bekende ,,ich dienquot; motief der struis-
veeren. De fauteuil no. 36A vertoont een in deze streek af en
toe voorkomend type, waarbij de rugleuning en de bovenste
deelen van de armleuningen bekleed zijn.
Kleinenbsp;Om met een paar kleine stukken te besluiten:

Dat deze soort niet in Engeland vervaardigd werk is. bewijst o.m. een ons
bekende correspondentie, waar een Milaneesche dame vertelt een commode be-
steld te hebben ,,bij den Engelschman die te Lucca woontquot;.

tanari te Bologna (33) is een der fraaiste voorbeelden van den
onbarokken, strengen Toscaanschen stijP).

Een fraai stel schilden (38), dat dient om als dragers voor een
baar te dienen, uit het begin der 18e eeuw, bezit de Are. della San-
tissima te Siena; het gewone ornament van den tijd verschijnt hier,
op de tengere Toscaansche manier.

De lessenaar van S. Marco te Rome (Ferrari p. 285) heeft de
vormen van het begin der 18e eeuw. Dunne hooge pooten dragen
als een schraag het blad, dat zelf nog in den zwaren stijl van de
17e eeuw gedecoreerd is. De lange, glooiende voluten met de
krachtige rollingen aan de einden en de leeuwepooten karakte-
riseeren dit meubel zonder meer als Florentijnsch.

SS. Trinita te Bologna bewaart een processie baldakijn (39),
± 1720 te dateeren, met rijk gesneden draagstangen en -hemel.
De stof, met de in Italië zeldzame teekening van riet, verdient de
aandacht.

1) De meening van Barbantini (expositie 1929 te Venetië), dat de spiegel
no. 34 uit het bezit van Contessa Elia te Rome van Florentijnsche afkomst zou
zijn, schijnt bestrijdbaar. De zwier van de nieuwe motieven, die op het einde
der voluten geplaatst zijn, ons voor Toscane te sterk. Het stuk moet, dunkt
ons, van Venetiaanschen oorsprong zijn.

Als men van indrukken uit de literatuur, de philosophie, de ge-
schiedenis, zou willen uitgaan, en daaruit zou meenen te kunnen
opmaken, dat de Liguriers der 17e en 18e eeuw nog steeds, als ons
van ouds werd verteld, een bewegelijken en gemakkelijk levenden
stam van de Italianen uit het Noorden vertegenwoordigden, dan
zou althans het ornament — vaak een zoo fijne graadmeter voor
den aard van hen, die er zich mee omringen —, althans het huis-
raad van dezen tijd zulk een meening geenszins logenstraffen.

In lenige wendingen, niet in flauw gekromde of hard ineenge-
draaide krullen als in Piemont, buigen en wentelen de voluten
voor onze oogen. Zij zijn niet geknakt en geremd in hun beloop als
in Napels, niet van drukkende beladen zwaarte als in Venetië.
Zij zijn licht en licht gespannen in hun aldoor zeer bewogen en
bewegelijk spel. Vol van geest en zucht tot eindelooze afwissehng
buigen zij naar voren, trekken zij naar achteren, doordringen zij
elkaar, en raken zij, als of zij nog steeds in beweging bleven, door
elkaar gestoken. Zij zijn ook niet in een plat vlak geperst, niet
belemmerd in hun voor- of achterwaartsche beweging. Hun gebied,
dat wil zeggen de ruimte, waarbinnen zij zich naar voren en
achteren ontrollen — 't zij werkelijk plastisch of alleen in de voor-
stellingswijze van djen schilder of van den decorateur, die zijn orna-
mentwereld op een bepaald oogïenblik in een vlak projecteert, en de
diepte dus slechts bij suggestie verwekt, — is breeder, dieper, dan
die van het Piemonteesch ornament of van het Napolitaansche^).
Maar begrensd, als besloten, bedwongen en bestierd door twee,
vele der vooruitstekende punten vóór en achter rakende vlakken,
blijft het. De bevrijding van zulk een ,,huisquot;, dat men er onwille-

Ik maak hier gebruik van een wijze van voorstelling, die in het kunst-
historisch Instituut te Utrecht veelal voor het aanschouwelijk maken van zulk
een verschil van wezen wordt toegepast: de perspectivische, imaginaire ver-
kanteling van het ornament tusschen twee vlakken, waarvan het voorste de
hoogste punten aan de voorkant raakt, het achterste als fond gedacht kan
worden.

keurig in de verbeelding voor construeert en waarbinnen het zich
blijft afspelen, komt uitsluitend in Rome voor, waar beide vlakken
op hunne beurt door enkele verder uitstekende slingers, voluten en
ranken doorboord worden. Eerst dan krijgt men de illusie van
ornament dat vrij in de onbegrensde ruimte staat en bloeit.

Het Ligurische ornament wordt veelal opgeluisterd door een
groote menigte kleine figuurtjes, landschapjes in medaillons, heele
geschiedenissen, veel kleine vegetabiele onderdeden. Er valt aan
de Genueesche meubelen steeds buitengewoon „veel te zienquot;.

Dat hierbij met het voorbeeld van Frankrijk, dat nabij genoeg
was en steeds in velerlei betrekking stond tot Genua, moet wor-
den gerekend, is a priori aan te nemen, maar niet die overeen-
komsten, die tenslotte ook elders in Italië wel zijn te vinden, inte-
resseeren ons. Het verschil in grondslag is veel belangrijker; wij
hopen dit te demonstreeren.

Met Piemont bestaat er in de 18e eeuw een zekere relatie. Bij-
zondere trucs als de decoraties van verguld snijwerk op fond van
spiegelglas komen in beide gev/esten voor; evenwijdige, dat wil dus
zeggen gedubbelde, flauw gebogen voluten worden in beide deelen
van Italië opmerkelijk veel in het ornament gebruikt.

Een enkele maal komt een zig-zaglijn voor, als aan de in-
gangsdeuren van de fa?ade der kathedraal.

Van de 17e eeuwsche interieurs is de salon van het Palazzo Interieurs
Belimbau een zeer belangrijk voorbeeld (afb. Grosso p. 48); de
decoratie is nog volkomen architectonisch. Over de kunstenaars
die dit werk ontwierpen en uitvoerden zijn mij geen gegevens be-
kend; doch de indruk van het geheel: ruim en licht, past door
allerlei overeenkomstigs zoo bij het beeld, dat wij van de Genu-
eesche decoratieve kunst zullen krijgen en dat zelf weer aanmerke-
lijk verschilt van andere Italiaansche en van Fransche voorbeelden,
dat wij niet aarzelen deze zaal als een goed uitgangspunt voor de
omschrijving van den Genueeschen stijl aan te zien.

Bij de bestudeering van het 17e eeuwsche Ligurische meubel
blijkt het onmogelijk van het onvolledig aanwezige materiaal reek-

sen te maken volgens gebruikssoorten, maar de stijl is bij het be-
schouwen der losse stukken duidelijk genoeg te onderscheiden.

Laat ons in dit geval dus met eenige werken der beste meubel-
ontwerpers beginnen om het Ligurische idioom af te leiden van
eenige ongetwijfeld authentieke werken. Figuren van den eersten
De Parodirang zijn eenige leden der familie Parodi. Hun werken zijn rijk
aan figuraal ornament, arabesken en bladwerk. Een enkele analyse
voor velen: aan de schilderijlijst van Filippo Parodi (Grosso p. 51)
ziet men beneden een schelp, waarin een putto met een duif ge-
zeten is. Daarnaast vertoonen akanthusbladeren de Genueesche,
elastische, nooit door eigen massa gestremde rondingen. Ook
bovenaan eindigt ieder uitwapperen en fladderen van onderdeelen
steeds weer in een dergelijke afrondende, afsluitende en bijeen-
houdende beweging. Daarbij schijnt de materie van het blad dun,
en de flauw gebogen nerven doen het nog dunner schijnen. Het
voorkomen van taai of hard schijnend materiaal is vermeden. Zijn
er menschelijke figuren in opgenomen, dan zijn ze slank; hun
wapperende, als door een zucht bewogen gewaden eindigde echter
soms, vreemd genoeg, in puntige, als verstarde steenen formaties.^)
Ikonographisch is dit geval niet onvermakelijk locaal getint: Paris
geeft den appel aan . . . IMaria Mancini, die Venus' rol speelt.

Het bed, vervaardigd door Filippo Parodi (afb. Grosso p. 54)
in het Palazzo Bianco bevat figuren in beeldhouwwerk binnen
medaillons, omgeven door dunne, tot cirkelvorm omkrullende vo-
luten en akanthusloof. Aan het altaar van S. Antonio in Padua,
een laat werk van zijn hand, heeft dezelfde meester het architec-
tonisch motief van gebroken frontons, op zichzelf dus een barok
bouwdeel, laten uitloopen in cirkelvormig ingerolde voluten.
Overigens komt ook hier de in Ligurië gebruikelijke groote hoe-
veelheid van allerlei figurale détails voor.

1)nbsp;Filippo Parodi, 1630^1702, is een leerling van Bernini. Hij werkt hoofd-
zakelijk in Ligurie, in het laatst Van zijn leven ook in Padua. Zijn jongere, even
beroemde broeder is Domenico Parodi. Zij beiden zijn van een bekende Liguri-
sche kunstenaarsfamilie. Met de naam der Parodi zijn die der Torre, der Piola en
der Deferrari de belangrijkste in de Genueesche rekeningen.

2)nbsp;In het rococo — van „rocaille!quot; — worden hier, als elders, kantige rots-
blokken vaak genoeg voorgesteld. O.a. komen zij voor aan de kandelabers van
het Palazzo Doria (afl. Ferrari p. 328). Kantigheid, onverwachtheid, puntigheid
bekoorde blijkbaar de Genueezen of althans deze ontwerpers die hun publiek
kenden.

Domenico Parodi heeft in zijn grooten omhjsten spiegel van
het Palazzo Rosso een van de hoofdwerken der Genueesche deco-
ratieve kunst geschapen. De spiegellijst is een de geheele wand be-
dekkend en indeelend gevaarte geworden. Het verrijst in duide-
lijk gescheiden parten: voet, romp, kop. Op een van draaiend
akanthusloof als ,,ruischendequot; console, geflankeerd door twee langs
geschulpte banen neerglijdende toegewende leeuwen rusten, —
een soort tafelblad vormend, — twee breed geribde Jacobschelpen.
De donkere holte tusschen het bladwerk vult een zwevende
Amorino, die het sterkste ghmlicht van het geheele onderstel naar
het midden trekt. Altijd schijnt het materiaal als croquant, en het
effect bij alle woeligheid licht en vol aandrift. In groote cirkel-
wendingen eindigend stijgen verder voluten van dezelfde schelp-
achtige substantie^), die wij beneden aan de hoeken zagen, op.
Akanthusbladeren en bloemslingers zijn door de stevige deelen
heen gewonden. Groote, driedubbel opeengelegde halve schelpen
beslaan ongeveer de halve hoogte der zijkanten van den spiegel.
In den top spelen engelen tusschen voluten van loof, gebogen
staafwerk en schulpvormen; klein gebloemte flonkert overal. Een
uitstekend voorbeeld van wat de beheersching en doorzetting van
een goedvolgehouden grondgedachte ook met het weligste, meest
woekerende materiaal vermag.

De eigenschappen, die wij aan deze onbetwistbaar Ligurische
werken leerden kennen, zooals dat onverslapte ronden, het nooit
met te zwaren druk belaste, het vol geest afwisselende — zullen
wij verder aan talrijke meubelen uit deze streek maar niet aan
werken van andere herkomst, ontmoeten.

De ± 1700 te dateeren consoletafel (afb. Grosso p. 52) en de Console-
fauteuil uit het Palazzo Doria, bezitten beide, hoe verschillend zij tafel
ook onderling zijn, weer de gelijkmatig spiralende voluten. De fau- Zitmeu-
teuil is van een type, dat, — schoon vaak in minder rijke uit- beien
voering — zeer algemeen is in Genua. De aard van hun schijnbare
beweging en de grond hunner oogenschijnlijke veerkracht in de
bijzonder suggestief behandelde, tengere, strakke, soms brooze.

De substantie is volkomen fictief, een echt product van het plastisch
werken in klei of was, maar de vorm wordt eenigszins gesuggereerd door
-onchilia, binnenkanten van groote tritonschelpen etc.

mcubelen king met dergelijke Fransche meubelen (vgl. b.v. Hesshng,
Louis XIV möbel pl. VI), zien, met hoeveel meer energie dan de
Fransche de Genueesche lijnen zijn getrokken. Het weefsel, dat
in het raam is aangebracht, is van Fransche herkomst, en heeft
niets met het geraamte uit te staan.

Een provinciaal voorbeeld van den 17e eeuwschen Ligurischen
stijl verschaft ons het ijzerwerk, afb. Ricci p. 99. De evenwijdige
vegetabiele motieven herinneren aan Piemont. Doch de afgesplitst
vrij naar voren komende en uit als gespannen voluten bestaande
lijst van het bollend middenmotief is geheel Ligurisch van karakter.
Inferieurs De 18e eeuwsche versieringen van interieurs in Ligurie
zijn van den zelfden aard als de boven besproken, vroegere meu-
belen, zij het dat de stijl ietwat gekalmeerd is onder de blijkbaar
iets minder uitbundige mentaliteit van een nieuw geslacht. De
galerij van het Palazzo Cataldi (afb. Grosso p. 57) door Lorenzo
Deferrari Deferrari (1670—1744) is, bij al haar rijkdom, in vergelijking toch
een vrij koel aandoend werk. Putti dansen aan de benedeneinden
van de schachten der pilasters, die in hermen eindigen. Een lange,
platte voluut verbindt de beide. De fraaie deuren (afb. Grosso
p. 58) dragen een grottesk motief op een grond van spie-
gelglas. Ook voor deze galerij blijft het reeds gezegde o.i. overal
gelden: er is steeds met levendige en aan inhoud rijke verbeeldings-
kracht veel ornament aangebracht. Er is overal in deze buurt, als
men zich een oogenblik wil verdiepen in dat meestal achteloos
aanvaarde accompagnement, heel wat te ontwarren en te beleven.

Zeer fraaie decoraties uit het midden der eeuw met dunne, los
neergezette bloemmotieven tusschen staafwerk, door klein vege-
tabiel ornament omrankt en met voluten verbonden, bewaren voor
ons het Palazzo Reale (3), het Palazzo Rosso (4) en vele anderen.
Beschildering (bismuth-schildering of stuccopate) komt, als elders,
ook hier voor; wij denken o.a. aan de decoratie van het Palazzo
Rosso. Dun en licht slingert zich het ornament in krachtige kwart-
ronden en parabolen. Steeds weer valt de groote hoeveelheid van
kleine, realistische bloemen op. Gaarne hangt men aan een of
andere voluut groepjes vegetabiel ornament in den
kleine baldakijnen.

Het uit Turijn zoo bekende motief van elkaar evenwijdig ver-
gezellende bogen komt nog eens in het Palazzo Reale voor. (3)
(Sala della Maddalena).

Wat deze decoraties van de Fransche onderscheidt, is reeds da-
delijk de zwaarder en weliger ornamenteering van de plafonds. Het
woord ,,weligquot; gebruiken wij hier niet toevallig; het meest wezen-
lijke onderscheid tusschen de Fransche en de Genueesche decora-
ties ligt namelijk, naar onze meening, in den graad van leven en
levendigheid die het ornament bezit. In Genua is het vegetabiel
ornament als sappig, als bloeiend, als werkelijk levend voorgesteld.
In Frankrijk — men denke b.v. aan het overigens zoo goed te ver-
gelijken Hôtel de Soubise van Boffrand — vinden wij meer een
soort symbool van bloem en blad, geen realistisch opgevat leven.
Overigens zijn in Frankrijk ook de bochten veelal flauwer. (Hôtel
de Soubise, Hôtel de Bourvallais, om enkele voorbeelden uit de tal-
looze te noemen). De verdeeling van het ornament over het vlak
is in Frankrijk minder open, — ook hier is het Hôtel de Soubise
te vergelijken, evenals Boffrands salon de musique in het Arsenaal,
het Hôtel de Roquelaure, het Hôtel de Matignon etc. etc. Wat de
vergelijking met Duitschland aangaat: het ornament is daar ge-
woonlijk meer gedwongen, gezocht, overdrijvend, men zou willen
zeggen decadent, als het woord niet zoo gevaarlijk was. Het is
meestal opgevuld met vele in Genua ondenkbare, ongewone en
bizarre toevoegsels. In Genua schijnt de geest gezonder, ongezocht,
,,natuurlijkerquot;. Doch met Duitschland is er althans deze overeen-
komst, dat juist realistisch klein vegetabiel ornament ook veel
voorkomt; het meeste van alle ons bekende Duitsche decoraties
schijnt het ,,Gelbe zimmerquot; in Würzburg van J. B. Neumann ver-
want aan Ligurische werken, meer speciaal aan de Sala della
Maddalena in het Palazzo Reale.

Een deur van de camera della regina in het Palazzo Reale is Deuren
met schilderingen en overigens met ornament, dat de reeds be-
kkende eigenschappen toont, gesierd.

Een vroeg 18e eeuwsche, vergulde consoletafel (5) uit het Pa- Console-
lazzo Reale maakt een voor Genua vrij zwaren indruk. Overigens tafels
is het een den stijl duidelijk karakteriseerend werk. Ook de voor-
treffelijke fantastische consoletafel (Grosso p. 60), uit de loggia
Cataldi, door Lorenzo Deferrari, is door de vindingrijkheid
waarmede er zoo veel op is voorgesteld, evenals door de lijn

Tischen stijl bezit, en dat ons zelfs door zijn onbetwistbaar authen-
tiek Ligurische afkomst, als paradigma kan gelden. Deze tafel
vormt den overgang naar de consoletafels uit het midden der eeuw,
zooals daar zijn die uit het Palazzo Bianco (6) en Grosso p. 55 —
een goed voorbeeld van den spiritueelen, rijken Ligurischen rococo-
stijl, die soms in een op de Indische „kroepoekquot; gelijkende sub-
stantie werkt. De neo-classicistische consoles van het Pal. Serra
(afb. Grosso p. 66) toonen, dat ook in dezen stijl in weerwil van
alle nieuwe gestrengheid ,en strakheid, het Ligurische werk soms
nog een zekere oorspronkelijke frischheid in het ornament heeft
weten te redden.

Balustra' In de troonzaal van het Palazzo Reale steekt een Piemonteesche
desnbsp;balustrade met zijn stroef gebogen lijnen tegen het overige meubi-

Meubelen De commodes — een meubel waar men nu eenmaal in Frankrijk
voor buitengewoon veel werk van maakte — hebben gewoonlijk den
berging Franschen invloed sterk ondergaan. Slechts een wat sterker zwel-
ling en een sterkeren „spoedquot;, wat meer fantasie in het beslag on-
derscheidt ze van de Fransche producten. Wij noemen hier slechts
de commodes no. 3.

Speciaal Ligurisch bleek mij ook het marquetteeren met eenvou-
dige geometrische figuren. Viervoudige klaverbladeren zijn een
bovenal geliefd motief. Een fraai voorbeeld was in de collectie
San Giorgi te Rome. (7). Een eenvoudiger voorbeeld, met de platte
hoefijzervormige krullen in de marquetterie, bevond zich in de
collectie Accorsi te Turijn.

Commodes die met rozenhout in noten- of mahoniehout gemar-
quetteerd of geïntariseerd zijn, en waarop een architectonisch werk
of figuren worden afgebeeld, komen zeer veel voor. Men pleegt
ze met Maggiolini in verband te brengen, maar zij zijn toch meestal
van te geringe qualiteit om een toeschrijving aan dezen kunstenaar
te kunnen verdragen.

De palissanderhouten schrijftafel van het Palazzo Reale maakt
bij alle overeenkomst het verschil van de Genueesche en de Fran-
sche meubelen nog eens duidelijk: Een meer gebogen puilende en
dan scherp invallende en wegslinkende contour, en het steeds
„bewegelijkequot; beslag, blijven gewichtige kenmerken.
Zitnbsp;De zitmeubelen uit de 18e eeuw (nos. 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15,

reeds besproken werken. Neo-classicistische stoelen beeldt Grosso
p. 70 en 71 af. In de lijn der rugleuningen is nog een rest van een
oorspronkelijk vindingrijken en origineel scheppenden geest blijven
bestaan.

Twee vergulde putti uit de municipio (18) en een ontwerp voor Kleine
een karos (Grosso p. 56) mogen de korte reeks besluiten. Hier is meubelen
de Ligurische geest in vollen kracht: een lichte, rijke, blijde fan-
tasie, die bij allen rijkdom gebonden en beheerscht blijft, maar die
aan de andere kant veelal den overtuigenden, meeslependen, ma-
gischen zwier, den ernst en de warmte van de algeheele overgave
en dikwijls van den eigen vondst mist, waardoor de Venetiaansche
decoratie aan wand en meubel zich pleegt te onderscheiden.

De verzameling materiaal, die Arturo Midana bijeenbracht en
uitgaf, vergemakkelijkt de bestudeering van de Piemonteesche
meubelen.

Ook dit gewest heeft een wel te omschrijven, eigen karakter,
dat scherp tegen dat der omliggende streken afsteekt. Een sterker
tegenstelling dan die tusschen het op het fijne gestelde, steeds spi-
ritueele Ligurie of het aan effecten van zwaarte de voorkeur ge-
vende Lombardije en het stijve, deftige, passielooze Piemont, zou
moeilijk te bedenken zijn.

De wederzijdsche haat, die de Lombarden en Piemonteezen
veelal bezielt^), is geen verwonderlijk verschijnsel, — de typen
van menschen verschillen tè diepgaand om een goede verstand-
houding tot de mogelijkheden te laten behooren.

De stijl van Piemont wordt sedert 1650 door het voorbeeld van
Frankrijk geïnspireerd. Men is er behoudend en ontvankelijk voor
de altijd wat verstandelijk beredeneerde voortbrengselen van
den Franschen geest.

Ook in de afwerking en in den bouw, de vergaringen en techni-
sche behandeling van het meubel is de Fransche invloed duidelijk te
zien; men werkt hier preciezer en hechter dan in eenig ander
Italiaansch gewest. De Piemonteesche soliede deftigheid dier dagen
moet trouwens den ongebreidelden zwier van een Venetiaanschen
omtrek of ornament evenmin hebben verstaan als zij een Vene-
tiaansche slordigheid en wrakheid zou hebben aanvaard en geduld.

De plaatselijke trots op de voortbrenselen van de decoratieve
kunst der 17e en 18e eeuw, is hier zeer groot en niet geheel ten
onrechte. Er zijn in deze streek ongetwijfeld fraaie uitkomsten be-
reikt, vooral in de paleizen, waar de behoefte aan weelde een ver-
zachtend tegenwicht vormde voor de strengheid van opvatting.

Ook in dezen tijd spreken Piemonteezen minachtend over Lombardisch weri
€n...... zwijgen Lombarden over het Piemonteesche.

Na een lang vasthouden ana de Gothiek in dit achter-
lijke, oorlogvoerende gebied zijn de barokke vormen slechts
korten tijd na die van een niet bijzonder eigen geworden Renais-
sance in gebruik gekomen. Sinds 1650 wordt dan de geheele
cultuur meer en meer door het Fransche voorbeeld geregeerd. Ook
de belangrijkste artisten en artisans zijn vreemdelingen, gewoon-
lijk Romeinen, of althans te Rome geschoolden.^) Na 1650, dan
weer na 1713, na den vrede van Utrecht, worden de opdrachten
voor bouw en decoratie hier talrijk®) — en aangezien de kunst
zich nu eenmaal, zooals van Mander reeds wist, geern aan den
rijcdom hecht, treden hier spoedig kunstenaars op, wier werken
den volksaard oorspronkelijk wel zeer vreemd moeten zijn voor-
gekomen. Een Guarini, d.w.z. een latere bloei zoo als de barok
hier door hem beleeft, zou a priori in Piemont minder dan in
eenige andere Italiaansche streek te verwachten zijn.

Het is dan ook voorzeker karakteristiek, dat de invloed van
Guarini®) hier voor het meubel minder groot geweest is dan die
van Juvara. In de meubelen zullen wij nauwelijks iets vinden
dat aan den eerste herinnert, terwijl Juvara niet alleen zelf talrijke
decoraties voor deze streek heeft ontworpen, maar ook aanstonds
door de andere werkers op dit gebied nagevolgd is.

Men leert ook hier, als men eenmaal wegwijs is geworden, op
zijn hoede te zijn, want Ligurische meubelen komen vaak genoeg
op Piemonteesch gebied voor en zij worden gewoonlijk voor in-
heemsche productie aangezien. Een Lombardische invloed is even-
eens een enkele maal te bespeuren, vooral in Ivrea, ®) maar blijft

Juvara, uit Messina, werkte te Rome bij C. Fontana. Eveneens zijn uit de
Romeinsche leerschool gekomen: Alfieri, Vittone, Aliberti, Beaumont, Vgl. Che-
valley, o.e.

2) Voor het Pal. Reale, het Pal. Madama, het Pal. Carignaro, het Pal. Is-
nardi di Caraglio (nu de Academia Filarmonica), voor Moncalieri. Rivoli, Stu-
pinigi, etc.

In dit verband mogen wij er trouwens nog eens aan denken, hoe ,,soliedequot;
in zijn opvatting ook Guarini was. Zijn uitspraken: „Architettura dipenda della
Matematicaquot; en: „l'Architettura perö pensa alla sodezza dell' opera, onde non
puö liberamente fare quanto la Prospettiva inventarsiquot;, zijn bekend.

De ontwerpen van Juvara, afgebeeld in de inleiding van Midana, o.e., zijn
als een sythese van de Piemonteesche stijl, zooals wij dien zullen leeren kennen,
te beschouwen.

zonder belang. Dikwijls vertoonen de Piemonteesche ornamenten
opmerkelijke overeenkomst in détails met Hollandsche. De over-
eenkomst in karakter tusschen de beide volken is trouwens in
veel opzichten treffend. Heeft men niet ook in Piemont de Ka-
tholieke kerk te rijk aan uitwendigen luister gevonden? Is het toe-
val dat de Waldensers hier hebben gewoond?

Wat het Piemontsche ornament aangaat: zeer typeerend is de
wijze, waarop de decoratie is aangebracht. Groote vlakken, die
op zichzelf een geometrische figuur vormen, zijn dik en massief
gevuld met ornament, dat uit niet groote, vaak wat onoverzich-
telijk samengepropte vegetabiele elementen bestaat. Deze vlakken
worden dan als bot appliqué-werk op overigens geheel onversier-
den grond aangebracht. De reliefsprong daarbinnen is zelden
groot, en buitengewoon gelijkmatig. Het ornament schijnt meestal
van vrij dikke materie. Ook in de 18e eeuw wordt de wijze van
versieren dikwijls door bovengenoemde eigenschappen bepaald.

Als een verdere eigenaardigheid, — of moet men zeggen:
„gemisquot;? — treft de geringe veerkracht der voluten-bogen. Zij
zijn als verstijfd, soms sloom, soms evenwel eer hakkelig dan slap.
Ook de onbewegelijke palmetten dragen den stempel van Piemon-
teesch stijlgevoel.

De decoratie met vlakken, waarop een centraal motief is aan-
gebracht, schijnt een gewestelijke specialiteit te zijn, die men tel-
kens toepast^). De „chinoiseriequot; beleeft hier — als wij de Vene-
tiaansche decoraties van dezen stijl, die dikwijls een afzonderlijk
karakter dragen door hun vele zuiver Europeesche elementen niet
meerekenen — een grooteren bloei dan elders.

Dikke astragalen wendt men, als overal in het Noorden, bij
voorkeur aan en de „knoopen van Savoyequot; zijn, uit den aard der
zaak, een locaal detail.
Ravelli Met het neo-classicisme zijn hier Ravelli en Bonzanigo begon-
Bonzanigo nen. Maar Piemont bleek te weinig scheppend vermogen te hebben
om op de gegevens van dezen stijl een eigen parafrase te leveren;

Geheele plaatsen toonen steeds weer een zelfde detail in dit soort van
ornament. Midana heeft nauwgezet het in grooter verband onbelangrijk werk
verricht deze typen te localiseeren.

men blijft bij een — soms fraaie, weinig gevarieerde — imitatie
van het Fransche voorbeeld. De zuivere „koeltequot;, die Lombardije
in dezen tijd bereikt, is een oorspronkelijkheid, die men hier niet
zou kunnen verwachten.

Een in beginsel nog 17e eeuwsch interieur zien wij in de sala Interieurs
di ricevimento della regina in het Pal. Reale te Turijn (1). Een
groot fries, met voluten en festoenen, waarin schilderijen tusschen
figuraal ornament gepast zijn loopt langs de muren.

De „frontone di alcovaquot; van de Villa Cavour te Satena (Midana,
fig. 15), stelt ons reeds het dicht opeen gedrongen ornament, met
den gelijkmatigen sprong van het relief, waarover wij boven hebben
gesproken, voor oogen.

De paneelen van Quirico Castelli (1662—63), (Midana fig. Wanden
63—64—65—67), toonen dergelijk opeengeperst ornament naast Betimme-
opener Louis-XIV-bestanddeelen en enkele geometrische elemen- ringen
ten, o.a. een rij van schalmen. Zij bevatten een „kort begripquot; van
het Piemonteesche ornament in de jaren 1660—1680.

Van de deuren uit het midden der eeuw geven die van de Car- Deuren
mine te Turijn (Midana fig. 13), met „knoopen van Savoyequot; ge-
ornamenteerd en die uit Fossano (Midana fig. 14) een goed denk-
beeld. Steeds weer vinden wij plat relief in vlakken om een cen-
traal punt geschikt. Aan de deur uit Fossano komen ook de hier
veel gebruikte vierkante spijkers voor.

Aan de deur van het Palazzo Lavaldigi te Turijn is het saam-
gedrongen ornament met zwaar corniswerk toegepast. (Afb. Arte
ital. dec. e. ind. Anno III Tav. 622). Het beginsel van deze ver-
eeniging van de twee bestanddeelen ook aan de deuren van het
Ospedale Civile in Pinerolo (Midana 350—351), in meer provin-
ciale uitvoering aan de deuren Midana 356 en 357 uit Fossano
en MondovL De deur uit Fossano draagt een ornament van
vlakken.

De plafonds van het Pal. Reale, die Midana (fig. 81—86) af- Plafonds
beeldt, leeren ons weinig nieuws. Hetzelfde ornament, invloeden
beurtelings van Rome en van Frankrijk — wij hebben het alles
reeds gezien.

De Sacristie van het Santuario della Consolata te Turijn Kerk-
(Midana fig. 412) verschaft ons eenige voorbeelden van de fraai meubelen
bewerkte, doch niet als origineel boeiende Piemonteesche cornis-
versiering.

Een duidelijk voorbeeld van de met ornament gevulde vlakken
geeft ook Midana fig. 387, uit het koor van S. Secondo in Asti.

De zeer vroege zetel en de betimmering (Midana fig. 1) in de
Archiconfrateria dello Spirito Santo toonen het wanbegrip en het
gemis aan logisch denken, waarmede het overgenomen ornament
aanvankelijk door een nog niet daartoe rijpen geest werd toege-
past. De vroege en stamelende stijl is ook te bespeuren in de hek-
ken van Sacro Monte di Varallo (Midana fig. 4—6), mogelijk
door Gaudenzio Ravelli, met hun rechte lijnen in cartouche-vor-
mige figuren en een vlechtwerk, waarin scherpe hoeken voor-
komen. Een provinciaal werk, waarin de kenmerken van het blijk-
baar officiéél geworden ornament, als o.m. de opeengedrongen
opvullingen, overigens duidelijk te herkennen zijn, is de preek-
stoel uit de Missione in Mondovi (Midana fig. 418).

Het diepte-looze, en in dit opzicht onbarokke van het Piemon-
teesche werk toonen nog eens de preekstoel van de Visitazione
te Turijn en de altaren van S. Francesco in Fossano (Midana
fig. 422) en van SS. Trinata in Biella (Ferrari 248).

De sacristiekast van SS. Martiri in Turijn, Midana fig. 388
bezit weer het opgestopte ornament, gecombineerd met cornis-
werk. Overigens zijn de ruitvormen, waarin de cornissen van het
benedendeel gesteld zijn, opmerkelijk.

Van de profane losstaande meubelstukken uit de 17e eeuw is
in dit gewest vrij veel gespaard gebleven.
Console-nbsp;^^^ eeuwsche trumeau beeldt Midana fig. 88 af. Een

wel met zijn gelijkmatige opeenstapeling nergens diepte of ruimte
suggereert. De stijve voluut van de pooten is typisch Piemon-
teesch.

Meubelen Van de „cassettonesquot; geven de fig. 164—167 bij Midana een
voor goed denkbeeld, 164 een Torineesch, 165 en 166 provinciale
berging exemplaren. De versiering met de vlakken op de voorborden ont-
breekt nergens.

Een voorbeeld van intarsia met ivoor en paarlemoer in vlakke
kussens, die den vorm van de platgelegde vlakken der bovenge-
noemde cassettones ongeveer behouden, geeft fig. 167 weer. Een
geometrisch motief, dat ook aan een Hollandsch meubel denkbaar
zou zijn, komt voor aan de zijkant.

Van de kasten komen de in tweeën gedeelde soorten, met
hun „gecentraliseerdquot; vlakkenmotief, voor. Voorbeelden geeft o.a.
Midana fig. 182 en 183.

Ook schrijftafels toont Midana fig. 143 en 146. Zij zijn gefi-
neerd en vaak met intarsia geornamenteerd.

Van de ledikanten beeldt Midana fig. 210—214 eenige pro- Bedden
vinciale exemplaren met gedraaide posten af.

Tafels komen hoofdzakelijk in twee typen voor. Midana (fig. Midden-
11, 12 en 123), beeldt de soort af, waar midden op een H-vormig tafels
kruis een derde of vijfde poot staat. Deze soort bezit gedraaide
pooten, druipers, etc. Het tweede type, met gestoken werk ver-
sierd (fig. 127), is zonder midden-poot.

Van de zitmeubelen zijn te noemen de canapé's uit de collectie Zit-
Accorsi te Turijn met een goede gros-point (2) en Midana (fig. meubelen
223), die beide nog het vroege type toonen van twee vereenigde
fauteuils.

Van de fauteuils geeft Midana (fig. 238) een goeden indruk
— een Fransch gegeven, dat door de „vertalingquot; een eigen aard
toont.

Van de lijsten verdienen de geguillocheerde, Midana fig. 302, Kleine
en de gefineerde, Midana fig. 303, vermelding. Gestoken lijsten meubelen
zijn de nos. 303—306, alle weer met de reeds zoo vaak genoemde
karakteristica van gelijkmatig, een weinig sloom doorgaand or-
nament.

Het massieve, gelijkmatige ornament wordt nog toegepast in
het Pal. Carignano, Midana fig. 16.

Betrekkelijk veel wordt verguld plastisch ornament op een grond
van thans als beslagen zich voordoend spiegelglas aangebracht.
Fraaie voorbeelden zijn de versiering van het Pal. Carignano, fig.
21, van de Academia Filarmonica (Midana fig. 37, 38), van het
miniaturenkabinet (4), van Alfieri's plafond van de capella pri-
vata (5) en van de gabinetto da toilette della regina (6) in het
Pal. Reale te Turijn.

Decoratie met chinoiserieën en groote bloemornamenten komt in
zeer ruime mate voor. Als voorbeelden mogen dienen fig. 28, 34,
35, 36, 54 en 57 bij Midana. Bij allen rijkdom wordt nooit een exu-
berant effect gezocht. De werking is, door de strenge beheersching

Een neo-classicistisch interieur toont het kabinet voor de Gal-
leria di Daniele in het Pal. Reale te Turijn (7A). Een ander was
vroeger in de collectie Accorsi (7).

Wanden Wat de onderdeelen der interieurs aangaat: een zeer fraaie
vegetabiele versiering is aangebracht op de deuren en de lambri-
seering van de Sala del Caffè in het Pal. Reale te Turijn (8). In
een ongewoon dun, verguld relief zijn staafwerk, voluten, pal-
metten en vazen aangebracht. Groote bloemen zijn in de vazen en
in festoenen, die zich om het staafwerk slingeren, voorgesteld. Een
dergelijk werk doet, in zijn rijkdom, de Piemonteesche kunst van
zijn beste zijde kennen: zeer voornaam, zeer „stijlvolquot; kunnen de
decoraties hier zijn.

Vloeren De vloerparketten worden zeer zorgvuldig in elaborate patro-
nen gelegd. Midana geeft in fig. 77—80 eenige afbeeldingen. De

Plafonds plafonds van spiegelglas weerspiegelen ze vaag in hun wazig grijs
oppervlak.

Deuren De fraaie deur afb. 364 bij Midana is wellicht naar ontwerp
van Juvara uitgevoerd. Corniswerk, met stijve palmetten en met
een compact motief van fijner palmetwerk om een vrouwekop
in zijn binnenste vakken gevuld, is het on-oorspronkelijke thema
van dit décor. De invloed van Juvara's cornissen is o.a. te be-
speuren in de deur van de SS. Trinita, Midana fig. 383.

Vooral in de provincie blijft het decoreeren met vlakken, die
van een centraal motief voorzien zijn, eindeloos lang gebruikelijk.

Ook de kerkelijke interieurs toonen steeds weer het vlakken-
met-centrum motief. Zoo de Sacristie van S. Francesco di Paolo
uit het begin der eeuw (Midana fig. 395) en de Sacristie van de
kathedraal van Vercelli (Midana fig. 397). Het rococo koor van
Mosso S. Maria (Midana fig. 396) toont, dat zelfs de vulling der
cornissen onsymmetrisch wordt. De refectorium-banken van Mon-
dovi (Midana fig. 408) en het koor van de kathedraal van Asti
(Midana fig. 410) vertoonen weer de loome curven, die zoo bij
uitstek Piemonteesch zijn. Een ontwerp van Juvara is gevolgd
in de zangerstribune van de SS. Trinita te Turijn. Stijve palmet-
ten, volgepropte en compacte festoenen ontbreken ook hier niet.

„Fraaiquot; zijn de Piemonteesche werken zeer dikwijls. De biecht-
stoel van S. Nicola in Ivrea (Midana fig. 427), kan, in weer-

wil van zekere stroefheid der curven van zijn ornament, op die
qualificatie aanspraak maken. Het werk blijft in Piemont bijal-
dien gewoonlijk sterker gereliëffeerd en levender dan het Fran-
sche. Een deurbekroning als die van de Consolata (Midana fig.
378) bevestigt onze opmerking.

Laat ons terugkeeren tot de losse profane meubelen, die teza-
men geen interieur meer aankleeden.

Pietro Piffetti, (1700—1777), afkomstig uit Rome, maakt alle Piffetti
denkbare soorten meubelen in een marquetterie van ivoor, been,
metalen, paarlemoer en andere materialen, gewoonlijk op den
donkeren grond van palissanderhout, soms van schildpad. Vooral
zijn wijze, de lichte, ingelegde partijen gedeeltelijk te kleuren of
met ingegrifte, donkere lijntjes ter verkrijging van een clair-obscur
effect te bewerken, is te apprecieeren. Bloemen (Midana fig. 58),
voluten, chinoiserie — alle stof voor ornament wendt hij ' aan.
Dikwijls worden zijn meubelen door Ladatte of Venasca met een
beslag, dat den Franschen stijl volgt, voorzien.^)

De consoletafels leeren ons weinig nieuws over den stijl. De
fraaie meubelen, waarvan de stijfheid bijkans tot qualiteit is ver-
heven, dragen zoozeer den eigen stempel van dit gewest, dat
men ze niet licht met producties van eenige andere streek ver-
warren zou. Enkele voorbeelden zijn voldoende: Midana fig.
98—113, ook de tafel 122. Het onoorspronkelijke, Piemonteesche
neoclassicisme, zooals wij dat reeds leerden kennen, geven b.v.
een consoletafel uit de Academia Filarmonica, die is afgebeeld bij
Midana fig. 461 en een losstaand werktafeltje door Bonzanigo®)
gereproduceerd in fig. 463 bij Midana.

Het bed uit het paleis van Stupinigi (Midana fig. 220) behoort
geheel en al tot deze reeks. Het bezit weer de stijve palmetten en,
aan het hoofdeind, een festoen, dat om de leuning heen gevlochten
schijnt.

Onder de meubelen voor berging zijn in de eerst plaats weer
werken van Piffetti te noemen (Midana fig. 158 e. vlg. en 172,
173, 177) of andere met marquetterie getooide werken in zijn stijl
(Midana fig. 153). Zeer opmerkelijk is ook de commode in het

Op aanbeveling van markies d'Ormea is hij vóór 1731 door Carlo Erna-
nuele III naar Turijn geroepen.
Vgl. Midana o.e.

Meubelen

voor

berging

Castello te Milaan (9A), met voor dit gewest karakteristiek tenger
reliefwerk van voluten en lambrequins. In het begin der eeuw
komen gebuikte latafels, ongeveer van den vorm van de bij Mi-
dana no. 159 afgebeelde, niet al te zelden voor. Talrijk is de soort,
waarvan fig. 152 een voorbeeld geeft, weer met de decoratie van
de vlakken om een centrum. Piemonteesch werk met verguld orna-
ment op grond van lichtgetinte lakverf herkennen wij in no. 160,
een karakteristiek stijf exemplaar. Afb. 161 bij Midana vertoont
de gewone loome bochten en curven, evenals 162, dat overigens
de Ligurische meubelen imiteert. Een typeerend meubel om aan te
zitten schrijven is no. 178, met dunne, gebogen pooten, die een vrij
vierkant bovenstuk dragen. Een bekende neo-classicistische secre-
taire van Bonzanigo beeldt Midana af (fig. 464).
Vidarinbsp;De marquetterie blijft hier lang in bloei. Pietro Vidari imiteert

De groote kasten, die geen al te zeer representatieve meubelen
— meubles riches — zijn, behouden den tooi van vlakken-met-
centrum eindeloos, vooral in de provincie. Van de geïntarsieerde
kasten voorbeelden in de nos. 9 en 10. Karakteristiek voor de
Piemonteesche loome, slappe rococo curven is het deurtje van het
kastje, afgebeeld in fig. 195 bij Midana. Een verguld, klein salon-
kastje is no. 196 bij Midana.

Ook de groote buffetten met bordenrekken behouden het vlak-
ken -met-centrum ornament; ook zij zijn immers geen salon-meu-
belen geweest.

Het intarsiawerk van den nieuwen bloei dezer techniek, die
omstreeks 1800 valt, prijkt veelal met landschappen, in deze tech-
niek uitgevoerd, die er als geschilderd uitzien; ook een soort ge-
styleerd vegetabiel en geometrisch ornament komt veel voor, vgl.
Midana no. 93. Het eerste type wordt goed vertegenwoordigd
Ravelli door het werk van Luigi Ravelli, afb. Midana fig. 467.
Zit-nbsp;Als zitmeubelen komen alle uit Frankrijk bekende soorten voor:

meubelen chaiselongue's, uitklepbare canapé's, rustbanken met een op-
klepbaar voetstuk (photo no. 12, uit de verzameling Doria te
Rome, blauw gelakt en verguld), etc.

De gemiddelde meubelen waarvan de photo's 13A—15 een
denkbeeld geven, zijn vaak gelakt, ook verguld en altijd zeer be-

schaafd van vi^erking. Goede voorbeelden geeft Midana fig. 247—
258. Een speciaal Piemonteesche lijn van de armleuningen in een
neo-classicistischen tijd toont no. 16 uit het Pal. Reale te Turijn.

De spiegels, de lijsten, de luchters, de klokken, zij geven het Kleine
zelfde beeld, dat de Piemonteesche meubelen ons reeds zoo her- meubelen
haalde malen deden zien. De glazen kroon no. 16A met zijn
slingers van ongeslepen conische kleine stukken glas, is een voor-
beeld, dat de geheele Piemonteesche soort karakteriseert. De
slingers, die niet flonkeren, — zooals de elementen der Lombar-
dische kronen, — zijn in de loome bochten van Piemont gelegd.
Het effect is fraai, niet feestelijk of pralend, maar vol terughou-
ding.

Van de bekleedingsstoffen dienen de gros-point chinoiserie no. Stoffen
17 en de chinoiserie in een combinatie van gros en petit point
no. 18 nog vermeld te worden als goede voorbeelden van veel
voorkomende soorten.

Dit gewest toont gedurende dezen laten tijd in zijn meubelen
nog doorloopend de sporen van wat men met eenige aarzeling
zou kunnen noemen: een Germaanschen geest. In de meubelen,
die in de sterkste mate door het Venetiaansche of Fransche voor-
beeld geïnspireerd zijn, breekt toch herhaaldelijk weer die beze-
ten aard door, die van een Noordelijk, bij alle cultuur niet geheel
getemd volk is.

Het behoeft ons niet te verwonderen, dat hier de geheele de-
coratieve kunst van een gewest, een ander maal een enkel pro-
vinciaal meubel dezen oergeest sterker manifesteert dan de
gemiddelde cultuur en de stijl doen verwachten. Immers, het ge-
slacht, dat tot de barok, vooral tot de late barok en tot de
rococo kwam, of althans in deze stijlen langen tijd een zoo
bevredigend doel heeft gezien, dat het die kunstvormen trachtte
na te volgen, bezat — deze keuze bewees het — zoo vele a-rati-
oneele eigenschappen, dat het ons niet verwonderen mag als in
het Noorden, vooral in minder gecultiveerde kringen, dit wat ver-
rassende en vreemde wezen onbeheerscht en in zijn oer-vorm aan
den dag komt. En veelmeer dan in de werken der bouw-, beeld-
houw- of schilderkunst was de neerslag daarvan in de decoratieve
productie te voorzien. Een timmerman en kastenmaker kon, al was
dit niet eo ipso noodzakelijk, tot een minder gecultiveerden kring
behooren dan een architect, een beeldhouwer of een schilder En
buitendien: hoezeer werd een beoefenaar van een der als de „hoo-
gerequot; geachte kunsten gewoonlijk geremd — zoowel door inner-
lijke tegenkanting of dwang van zijn cultuur als door zijn op-
drachtgever, ja vaak reeds door het hem verstrekt ikonographisch
programma? Een kunstnijvere stond in al deze opzichten vrijer,
maar werd dan ook weer niet van buiten af tot sober uitspreken
van zijn voorstelling en tot klaarte gedrongen.

Het schijnt niet uitgesloten, dat de invloed van de Klein-Aziatische en
Byzantijnsche culturen hier niee te onderschatten is.

Bleef deze onbeheerschte stijl elders een uitzondering, in Lom-
bardije is in deze eeuwen de volkskunst, boersch en onbeholpen,
op decoratief gebied in wezen de eenige. Het is alsof het niet mo-
gelijk is geweest, 'den volksaard of liever nog, de neiging tot het
min of meer rusticale, laag bij den grondsche, tevens ook daardoor
karakteristieke en eigene, te verheffen tot een stijlgevoel, zooals
dat noodig was voor de barok, die steeds kosmopolitische allures
schijnt te veronderstellen. Ook in vroeger eeuwen is de volksaard
hier te krachtig, te taai, te zeer zichzelve getrouw gebleken, om
zich aan internationale stroomingen als de Gothiek te adapteeren.
Daar, waar werken van een gecultiveerden, rationeelen geest in
Lombardije ontstaan, zijn de artisten vreemdelingen. Wij denken
hier b.v. aan de groote architectuur en een voorzeker in veel op-
zichten voor Lombardije kenmerkend werkt als het door Alessi
gebouwde Palazzo Marino.

In de decoratieve kunst geeft vooral Venetië in de 17e en 18e
eeuw aan de Lombarden den steun van een meer urbaan voor-
beeld. Doch het Lombardische wezen blijft onoverwonnen en
duikt steeds weer op. Tot in de meubelen voor het hof is de de-
coratieve kunst hier een volkskunst. Eerst de stijl van het neo-
classicisme, over het geheel een tegenpool van die der oudere
stelsels, een stijl van den redelijken geest, — la Raison — ver-
dringt dezen volksgeest meer en meer, totdat in den tijd van het
empire de overwinning volledig behaald is. Het neo-classicisme,
dat hier een zoo vreemden aard had te bestrijden, kristalliseerde
in Milaan, ook op het gebied van de andere beeldende kunsten
in werken van een zeer zuiveren, koelen en oorspronkelijken stijl.
Noemen wij slechts de namen van een Piermarini, een Albertolli,
een Appiani, die er de dragers van geweest zijn.

Ten allen tijde bleek, hier en elders, deze grond van hartstoch-
telijk bewogen, zoekenden Noordelijken geest de beste bodem
voor een grooten bloei der wetenschappelijke beschouwing. De
nooit door verstandelijk redeneeren en wikken-en-wegen be-

1) Ook hij is een vreemdeling, en wel een Comask. Hij put niet, als de
Fransche Kunstenaars, uit den vormenschat der grottesken, of uit die der Pompe-
aansche wereld, maar hij wordt geïnspireerd door de Romeinsche antieken en
vooral door de kunst Van het late Quattrocento en het vroege Cinquecento. Hij
maakt de ornamentiek nationaal, bevrijdt haar van de onderdanigheid aan Frank-
rijk. Vgl. ook Kauffmann, o.e. en Albertolli's eigen didactisch werk: ..Corso
elementarequot;, 1805.

daarde instincten brengen tot dien nood der ziel, die wijsheid
en begrijpen eischt. Dat Ambrosius en Augustinus hier hebben
geleefd en gewerkt schijnt geen bloot toeval. Ook, zoo wij
onze constructie nog even mogen voortzetten, schijnt het geen
bloot toeval, dat in dit milieu, met zijn instinctieve levenshouding,
waaraan een vrij aanzienlijke dosis angst en beklemming inhae-
rent geweest moet zijn, Pietro Verri geleefd heeft: de man, die
in een tijd, waarin men in Milaan — zooals trouwens ook Verri
zelve doet — Rousseau en Montesquieu bewonderde, formuleer-
de, dat de angst de grond en drijfveer van alle instellingen en
daden is. Maar wij komen op een terrein van al te vage gissingen
en vermoedens.

Hoe dit ook zij, gedurende de 17e en 18e eeuw toont juist Lom-
bardije dien instinctieven, verontrusten aard in hooger mate dan
andere landstreken van het Apenijnsch schiereiland. Wanneer
men diepere gronden, geworteld in het denken van een volk
zoekt en wil nagaan, moet men o.i. steeds in de eerste plaats bij
locale philosophen en denkers, eerst in de tweede plaats bij de
belletrie speuren naar de bewegende roerselen. Gaven de denkers
ons een aanwijzing voor wat ;wij meenen als de Lombardische
aard te mogen beschouwen, de belletrie levert in haar gouden
tijd, in den tijd van Maria Theresia, een parallel aan wat wij
in de decoratieve kunst zullen zien geschieden: de internationale
mode wordt, althans uiterlijk, een tijdlang gevolgd. Wij noemen
slechts den satyricus Parini, enkele kleine geschriften van den
nog nauwelijks „belletristquot; te noemen jurist en oeconoom Bec-
caria.

Een derde bron, voor wie slechts lezen kan en wil, is volgens
onze meening het ornament, dat, door velen nauwelijks gade-
geslagen en meestal zonder er bij te denken aanvaard, in staat
is ook de van elders overgenomen architectonische deelen en de
modern geachte voorwerpen der sierkunst hun eigenlijk vader-
landsch merk te geven. Slechts zelden komen ergens de aloude
geometrische patronen in hun ingewikkelde gedaante ook in dezen
laten tijd nog zooveel voor als hier. Ongewoon zware cartouches,
voluten en akanthusspiralen verschijnen telkens. Gaarne verbindt

M Die zich in zijn overige geschriften ook aan het internationale voorbeeld,
•n.l. Montesqieu, houdt.

men ze met onharmonisch dunne ranken of met bloemen op lang
uitgerekte stengels.

Figuraal ornament wordt, zooals het soms ook in Venetië ge-
schiedt. vaker en anders dan het in Frankrijk of het overige Italië
geschiedt, met voluten of verschillend loof verbonden; deze twee
eerstgenoemde elementen, saamgevlochten, als uit een trek ont-
staan. herinneren van verre aan de gewaagde combinaties der
lersche en Angelsaksische, der vroeg-Lombardische miniaturen.
Maar natuurlijk zijn er thans ook vele antieke bestanddeelen aan
te wijzen - en ook die in velerlei gewaagde combinaties en in
schrille tegenstelling van realisme en abstractie.

Bijzonder geliefd - om even bij het meubel te blijven - is een
versiering met zeer diep ingekorven akanthusbladeren, waarbij ook
de bladnerven een belangrijke ornamentale functie hebben. Zulke
bladeren zijn dan krachtig in- en uitrollend voorgesteld, en de
steeds het beloop begeleidende streepen helpen de suggestie van
deze beweging versterken, zooals een herhaling, een parallellisee-

Het karakter van het geheel is daarbij zwaar en rijk. De phase
van den stijl is in het algemeen achterlijk vergeleken bij die
Van andere streken in denzelfden tijd.

In de 18e eeuw is het Lombardisch meubel van het Venetiaan-
sche slechts te onderscheiden door den eenigszins boerschen geest,
die uit het geheele stuk spreekt en door de geringere en stijvere
beweging der bochten en krullen in het bijzonder.

Laten wij thans eenige kenmerkende monumenten gaan bezien
in de volgorde van hun meerdere of mindere „mobiliteit , en aan

Belangrijke resten van een 17-eeuwsch interie^-^^^ e aard
gebleven in het Palazzo Terzi te Bergamo (afb. Ricci p.
decoraties van Domenico Ghislandi en freco s ^an Giacomo Bar
belli. De enorme schoorsteen met zijn zware vo u e
het breed aangelegde fries en vooral de van boven
naar beneden tot minimale afmetingen verjongende onarch tecton^
sehe „zuilenquot;, die de fresco's omlijsten, de

en voluten, die binnen de door deze begrensde ve den eenzelfde
begrenzende functie nogmaals vervullen - dat alles is, meenen

wij, in hooge mate karakteristiek voor den Lombardischen stijl.
Kerk-nbsp;Van de groote kerkmeubelen zijn in de eerste plaats de sa-

meubelen cristiekasten van de Certosa di Pavia, geleverd door Virgilio del
Conté en Giovanni Taurino, te noemen, (afb. Ricci p. 102). In-
tarsia in geometrische, rechtlijnige figuren, cornissen, die aan de
smalle zijden ingebogen zijn en die cartouches omlijsten, lijsten,
die op zeer merkwaardige wijze, men zou willen zeggen: „volks-
verhuizersachtig,quot; geslingerd zijn om vegetabiel ornament, ver-
dienen de aandacht.

De koorbanken van S. Antonio Abbate te Milaan, naar ontwerp
van Ricchini (1631, afb. Ferrari p. 289) hebben, als de sacristie-
kasten van de Certosa, hermen, een eveneens in 't bijzonder in
Lombardije geliefd détail.

De preekstoel van Fedele Pirovano in Asso (Como) (1685,
afb. Ricci p. 94) wordt — op zijn Venetiaansch — gesteund door
de figuren van de evangelisten, die beneden in voluten eindigen.
Overigens is de versiering met de doekjes opmerkelijk. Aan de kuip
gaan zij, zeer ongewoon, van een cartouche tot binnen de hoeken
van een daar beneden geplaatste cornis. Zoowel aan de zuilen
van de kuip als aan de pilasters van het ruggebord komen zij
voor. Tenslotte is ook het aan hen ophangen van vegetabiel or-
nament, in de onharmonische vorm, waarin dat boven de ingangs-
deur geschiedt, ongewoon. Wij zouden ons al de beschrijvingen
dezer onderdeelen kunnen besparen, als het niet juist zoo ken-
merkend voor Lombardije ware om met alle bekende elementen
van het barok-ornament, dat er juist op berekend is het plastisch
karakter, de massa en massiviteit te doen uitkomen, een primitief
vlak, schoon zeer bewegelijk effect te verkrijgen.
Fantoni De Fantoni^) van Bergamo zijn in het einde der eeuw zeer
gevierde kunstenaars. Hun stijl staat in sterke mate onder den
invloed van het voorbeeld van Andrea Brustolon. Als uitermate
typeerend voor hun stijl mogen hier genoemd worden de sacris-
tiekast en de preekstoel in Alzano-Maggiore (afb. Arte ital. dec.
e. ind. Anno XVI tav. 21) en de omlijstingen, afgebeeld Arte
ital. dec. e. ind. Anno VII Tav. 34. Voorts hun werken, afgebeeld

Andrea Fantoni werd 1659 te Bergamo geboren. Hij werd onderwezen
door zijn vader en door Pieto Rames een Duitscher, die in Brescia een school
leidde.

bij Ferrari no. 260—275. Figuraal en realistisch vegetabiel
ornament komt bij hen in zeer grooten reliefsprong voor naast vo-
luten, die in akanthusloof eindigen. Figuren zitten opgesloten bin-
nen voluten, naar Venetiaansch gebruik, met kennelijk dragende
functie. (Ferrari afb. 267, 268, 273). Bij de bespreking van de
Venetiaansche meubelen uit dezen tijd, die eveneens groote ver-
wantschap met het Duitsche werk doen blijken, vinden wij de-
zelfde eigenschappen terug.

Een consoletafel uit de musei d'arte (no. 3) heeft dunne slin-
gers, gecombineerd met zware voluten; steeds weer treft het on-
harmonische, onarchitectonische van het Lombardische ornament.
Tegen het midden van den bladrand is een maskeron gehecht, tus-
schen twee, door voluten begrensde, engelvleugels. De ongewoon-
heid van dit motief en zijn bijna willekeurige aanhechting doen
aan de authenticiteit van dit meubel twijfelen. In de lijst van den
bijbehoorenden spiegel spelen bronzen putten tusschen holle, wijd
uitgedraaide doch dunne akanthusvoluten.

Een belangrijke plaats in de meubelindustrie van dezen streek
moeten de z.g. kunstkasten ingenomen hebben. De Villa Borromeo
bezit nog goede exemplaren (3A). Ook in deze industrie is een
zekere betrekking tot Duitschland reeds a priori aan te nemen.

Wat de gemiddelde meubelindustrie aangaat: het doorsnee-
type van de 17e eeuwsche stoelen en tafels is te vinden in het
Palazzo Terzi te Bergamo (afb. Ricci p. 194).

Om ons uitvoerig over den Lombardischen stijl te renseigneeren,
zullen wij goed doen een chronologische reeks van de zeer instruc-
tieve zitmeubelen na te gaan. Wij zullen deze reeks, wegens het
zoo buitengemeen karakteriseerende van deze meubelsoort, da-
delijk zoo beschouwen, dat wij de geheele te behandelen periode
er bij kunnen overzien.

In de verzameling van het Castello Sforzesco te Milaan bevindt
zich een „cartouche'-armstoel van het oude type (4), die om
rechthoekige, met intarsia gesierde velden een als met „rolwerkquot;
gefestonneerden rand heeft. De rechte, uit de voorpooten op-
groeiende steun der armleuningen wordt plotseling onderbroken
door een zonderling architectonisch motief, een baluster, waarvan
de schacht uit twee kleine, gesteelde, naar beneden gekeerde vo-
luten bestaat. Bouwkunstig gevoel ontbreekt steeds maar al te
zeer in de Lombardische decoratieve kunst.

Kunst-
kasten

Zit-
meubelen

Een andere, vergulde stoel van de verzameling in het Castello
Sforzesco (5) toont in nog hooger mate een woelige, aan Ger-
maansche wijze van ornamenteeren herinnerende hoeveelheid
van motieven, ditmaal met putti en akanthus als materiaal. Zit-
tende kinderen torsen (Venetiaansch!) de armleggers. Een laat-
ste, deegachtig behandeld cartouche ornament vormt in de rug-
leuning den middentop.

De notenhouten stoel no. 6, eveneens uit het Castello, is op-
vallend door zijn platte voluten. Overhoeks gestelde voluutpoo-
ten vertoonen als op elkaar gelegde c-voluten en gebroken volu-
ten, waarbij de ingerolde gedeelten naar verschillende kanten ge
wend zijn; de bewerkte middensport, die er „koudquot; tegenaan is
gezet breekt hun beloop aan de bovenkant af. De grootste voluut
draagt plotseling weer een kleine, gedraaide baluster ter onder-
steuning van het zitraam. Het is een brokkelig geheel, dat een
algeheel gemis aan architectonisch gevoel openbaart. Het is alsof
elk deel zijn afzonderlijk concetto heeft. Ook de plat gestoken
bloem met stengel en blad in het bovenste huis der rugleuning-
stijlen is in een gansch andere wereld van voorstelling geboren
dan al het overige.

Een notenhouten leuningstoel in het Castello (7) bewaart her-
inneringen aan de cartouches bij zijn nieuw ornament van uit vo-
luten als uit de „oogenquot; van een Ionisch kapiteel ontspruitende,
diep ingesneden akanthusbladeren.

Figuraal ornament is aan stoelen, die met deze akanthus ver-
sierd zijn, gebruikelijk. De armleggers van het exemplaar no. 8
— evenals de volgende uit het Castello Sforzesco —, een vroeg
voorbeeld van de soort, zijn van breede koppen voorzien tegen het
plat van de rugleuning aan. Een slakkenhuisachtig gerolde vo-
luut is hier met de akanthus gecombineerd, en hoogst onorganisch
,,koudquot; tegen de onarchitectonisch gebouwde pooten aangezet.
No. 9, die niet met diep ingesneden akanthus gesierd is, draagt in
de huizen van zijn pooten vlakgestoken rozetten. De — reeds —
gebogen armleuningen eindigen in een verworden vegetabiel or-
nament.

Dit type stoel is overigens niet ongewoon. In de ,,evening-drawingroom'
te Hollywood komen zij, zonder dit barbaarsche ornament, voor.

Een vergulde, met rood fluweel bekleede stoel (no. 10), die
het voorbeeld van „gecultiveerderquot; streeken volgt, verraadt in
zijn rechte lijnen, in de stijve voluten van zijn pooten, toch een
onbeholpenheid, die in de werken van den eigen stijl niet voor-
komt.

De notenhouten fauteuil (11) met drakekoppen aan het einde
der armleggers, en met een sport, die gevormd wordt door een
schild, met in draken eindigende voluten ter weerszijde, verraadt
juist door dat schild een Venetiaansch voorbeeld. Maar het pri-
mitief aandoende element overheerscht in de wijze van saam-
stelling, in den totalen indruk. De dikke kralen op de voluten —
tevens de staarten van de draken — dragen nog tot dezen in-
druk bij. Dit exemplaar toont ook, dat de lijn der bovenste huizen
van de achterstijlen een rechte blijft.

Bij no. 12 wijken de uiteinden der armleggers naar buiten uit,
met een oorspronkelijk 't eerst in Venetië voorkomende wending.
De in voluten eindigende draken in de voorsport ontbreken ook
hier niet. Monsterkoppen, die de getordeerde armleggers schijnen
uit te spuwen, sieren den overgang naar de rugleuning.

No. 13 heeft — weer een vertaling van een Venetiaansch ge-
geven — een groote bocht in het vooreinde der smalle armleu-
ningen; krachtig generfde, ingerolde akanthusbladeren vormen
ook hier, als omlijsting van een schild, de voorsport.

No. 14 toont zich in het beloop van de armleggers en den
vorm der pooten na aan Venetiaansche stukken verwant. Zeer
sterk Venetiaansch is ook no. 15, met gedeeltelijk verguld orna-
ment. De naar buiten zwikkende voluten der pooten, de stronk-
achtige figuren, die de armleuningen dragen, de machtige zwaai
van de armleuningen zelve zou men geneigd zijn aan een Vene-
tiaansche werkplaats toe te schrijven. Ook de details van het or-
nament, de schildvormige knoppen op de achterstijlen, met de be-
kende bloemen op lange stengels zouden zeer wel Venetiaansch
kunnen zijn; het is lechts de wat plomp-„vierkantequot; indruk, dien
het totaal maakt, die, dunkt ons, toch een localiseering naar Lom-
bardije wettigt.

Ook no. 16, uit reeksen van voluten samengesteld, is nauwelijks
meer van een Venetiaansch meubel te onderscheiden. Slechts de
nog bijna rechte, smalle stengel van de voluten laat ons de stoel
hier als vermoedelijk Lombardisch qualificeeren.

De kinderstoel no. 17 toont ons duidelijk, wat zoo late pe-
riode van het oude cartouche-ornament maakt. De breedgevloch-
ten mat van de zitting is een moderne copie van de origineele.

De stoelen 18 en 20 behooren tot het rijpe rococo met schelpen,
schuimkammen en palmetten. De een weinig stijve zijkanten van
de rugleuningen karakteriseeren ook deze exemplaren als Lom-
bardisch werk door een merkwaardig gebrek aan spanning en
aanschouwelijke elasticiteit.

Ook de stoel no. 22 heeft minder veerkrachtige buiging dan zijn
Venetiaansche soort- en tijdgenooten.

No. 23, een gelakt voorbeeld van de sobere nuance van het
rococo, doet dadelijk denken aan de verwantschap van Engelsche
en Noord-Italiaansche meubelen.

No. 24 is een goed voorbeeld van de wat ruwe, armelijke ma-
nier waarop men in Milaan den uitheemschen stijl navolgt.

Merkwaardig getrouw weet de Lombard het Venetiaansche
voorbeeld te volgen in den breeden, loggen contour van no. 25,
een stuk, dat met groene lak en verguldsel is behandeld.

No. 28 vertoont weer de verwantschap met den Engelschen meu-
belstijl. De laatste rest' van een rank, die de rugleuning van dezen
stoel siert, pleegt in Engeland tot een soort „draperiequot; van een
moeilijk te definieeren stof te worden veranderd. Het neo-clas-
sicisme, dat te Milaan een zoo grooten bloei zal beleven, kon-
digt zich reeds in de cannelures en de medaillons der voor-
pooten aan; doch de uiteinden en de stutten der armleuningen
zijn nog naar buiten gebogen.

No. 29 is een merkwaardig exemplaar van den overgansstijl;
een wat zwaar en eenigszins aan de vormen van het Noorden
herinnerend onderstel draagt rococo rug- en armleuningen.

No. 30 toont den Engelschen invloed, die mogelijk over
Venetië of Toscane gekomen is, weer duidelijk. De onmiddellijk
in het oog vallende vierkante klossen onder de rechte pooten,
nemen bij ons iederen twijfel aan de Lombardische herkomst weg.

Het internationale classicisme zien we in de Milaneesche zui-
vere, ruwe en armoedige lezing in no. 30 A.

No. 33 toont twee exemplaren met gebogen armleuningen. No.
331 bezit een voor Lombardije karakteristiek onbeholpen hak-
kelig'en dik ornament als bekroning van de rugleuning. Een rijk

effect wordt in de Lombardische meubelen van dezen stijl nooit
bereikt. Het blijft bij een boersch pogen.

No. 33 A toont bij vergelijking met zijn Toscaansche soortge-
nooten (b.v. no. 38 Toscane) hoeveel koeler en zuiverder de stijl
hier in Lombardije is.

Deze reeks der zitmeubelen heeft ons dus de beide kanten van
het Lombardisch wezen doen kennen: de eigen, werkelijk Lom-
bardische, en de naar aansluiting bij meer illustere naburen zoe-
kende, die, om zich zelf meer deel van een groote wereldbeweging
te gevoelen, het voorbeeld van Venetië of van Frankrijk na-
volgt. Bij de eerste zijde behoorden het altijd primitief aandoend
gemis aan architectonisch gevoel, het tot levenloos ornament door-
styleeren van plantaardige motieven, het aanwenden van draken,
van ingewikkelde geometrische patronen. Bij de tweede zijde be-
hoorde de onbeholpenheid, wanneer een voor deze cultuur nog te
geraffineerd, te zwierig voorbeeld stuntelig werd nagevolgd.

Wanneer wij deze Lombardische producten in het Europeesch
verband bezien, valt hun groote achterlijkheid op. De eenvoudige,
gedraaide deelen, die wij hier tot ver in de 18e eeuw ontmoetten,
zijn in dien tijd in b.v. Holland reeds lang niet meer te vinden.

Voorts zagen wij het zoo voortreffelijke, oorspronkelijke neo-
classicisme van Lombardije reeds aan enkele voorbeelden van
dien stijl geïllustreerd.

Laten wij thans, na dit overzicht van de ontwikkeling van den
stijl, de overige meubelsoorten in Lombardije gedurende de 18e
eeuw in het kort bespreken.

Van de 18e eeuwsche interieurs geeft de Villa Borromeo op Interieurs
Isolabella een denkbeeld (3A). De groote, koene sprong der ge-
welven toont, ondanks alle Fransch aandoende details, den Ita-
liaanschen aard.

In de groote kerkmeubelen blijft lang de stijl der Fantoni de Kerk-
gebruikelijke.nbsp;meubelen

Den in vergelijking met Venetië minder verfijnd gemodelleerden Console-
vorm van de 18e eeuwsche consoletafels kunnen wij herkennen in tafels
de verzameling van het Castello Sforzesco (no. 35). Stijve lam-
brequins, gesierd met het hier zoo veelvuldig toegepaste handwerk,
stijve rechtgerugde c-voluten, waaruit de pooten hier voor het

grootste gedeelte bestaan, illustreeren in hun stomme welsprekend-
heid den stijl van de streek. Meestal echter wordt het Fransche of
Venetiaansche voorbeeld iets getrouwer, hoewel altijd met te wei-
nig zwier, nagevolgd.

Ook het neo-classicistische tafeltje no. 36 met een medaillon-
decoratie toont de zuivere Milaneesche interpretatie van dezen
stijl.

berging Een eigen schepping zijn nos. 38A en 38B, pendant meubelen
met eenigszins verschillend beslag, die uit een o.i. oorspronkelijk
veeleer Ligurisch gegeven voor de intarsia en met behulp van
zelfstandige bewerking van het beslag naar Venetiaansch voor-
beeld, een nieuw uiterlijk hebben gekregen. Zij vertoonen een niet
al te grootsteedschen, jongen, krachtigen Lombardischen zin voor
versierde meubelen. Zij komen veel in Lombardije, niet in de an-
dere gewesten voor.

Hier is ook een aan de Piemonteesche soort verwante serie
commodes te vermelden (37 en 38). Zij toonen het van daar be-
kende „vlakken-ornamentquot;, no. 39 in zuivere gedaante, no. 38 in
een reeds ver verworden vertaling, door een voorkeur voor een
zwaardere en meer plaatsbeslaande ornament-vorm gerealiseerd.
Ten onrechte worden zij gewoonlijk voor Piemonteesch werk
aangezien: deze gesleufde cartouches, dit eenigszins verwelkende
akanthusblad van no. 38 en vooral de zware vormen van beiden
zijn Lombardisch. Behalve hun vormen, die voortreffelijk bij die
van het andere Lombardische meubilair, en ook alleen daarbij,
naar den stijl passen, is voor hun Lombardische herkomst een ar-
gument van eenig gewicht, dat zij veel in Lombardije, doch ner-
gens anders voorkomen.

Een ander type is het Ligurische zeer verwant (39 en 40): Mar-
quetterie en intarsia zijn in dezelfde houtsoort en kleur als de fond
gekozen, in geometrische figuren aangebracht, (bois de rapport).
De figuratie is ingewikkelder dan die we in het Genueesche ken-
nen, en de bochten van den omtrek cn het oppervlak van het
meubel zijn veelal zwaarder en rijker.

Voor het naar verhouding vrij talrijke soort, waar intarsia
van ivoor en rozenhout bij een grond van fineer van wortelnoten-

hout zijn toegepast, kozen we er hier slechts enkele als voorbeeld
(nrs. 41/42).

Chinoiserie gecombineerd met intarsia vertoont no. 44, een
voorbeeld van een soort die naar onze meening schaars is en die
den Venetiaanschen stijl volgt. Daarginds is echter intarsia-werk
voor tafereelen niet zeer gebruikelijk.

Een voortreffelijke neo-classicistische commode, bij ons weten
een unicum, is no. 47: in witte waterverf zijn schilderingen op
blauwen grond, als surrogaat voor Wedgewood en Sèvres por-
celein aangebracht. De schaduwen, realistisch a trompe l'oeil, zijn
in een bruinen bister aangegeven.

In het einde van de eeuw valt hier, als elders, naar wij gezien
hebben, een herbloei van de intarsia-kunst waar te nemen. Voor-
treffelijke exemplaren van meubelen voor berging met geheele
tafereelen naar ontwerp van de beste levende schilders, komen
vrij talrijk voor. Een fraai eemplaar, waarvan de „stamboomquot;
tot in Lombardije is na te gaan, van de soort, die de dan opnieuw
en eenigszins gevarieerd begrepen Renaissance-ornamentiek weer
opneemt, bevindt zich in het bezit van Mevrouw Bouten te Am-
sterdam. Aan de belangrijke figuur van Giuseppe Maggiolini,
die den laatsten eigen bloei van het Italiaansche meubel verte-
genwoordigt, hopen wij binnenkort een afzonderlijke studie te
wijden.

Van de kleinere meubelen is nog een klok (no. 49) uit de eerste Kleine
helft der 18e eeuw in de verzameling van het Castello Sforzesco meubelen
te vermelden, een sappig, kroezig groeisel van ornament. De
levende kracht van een dergelijke stof-uitdrukking ontbreekt vol-
komen in landen als Frankrijk en zelfs in Duitschland. Het werk
maakt hier, door de nog zoo realistisch behandelde vegetabiele
bestanddeelen, een ietwat onbeholpen, als jeugdigen indruk. Het
komt ons voor als werkelijk gegroeid: anthropomorphe botanie.

En thans Venetië, de streek, waar het aesthetisch verlangen
het „kunstwollenquot; — met een geheel andere nuance dan in Rome
— machtige, ernstige beweging tracht te objectiveeren. Men zou
geneigd zijn te denken aan een onbewuste reflex van het gevoel
van meerderheid en gezag dat de oude stad in de lagunen zoo
lang gekend had. Machtig en krachtig, want zóó geweldig zware
voluten als de 17e eeuwsche Venetiaan ze te gebruiken verkoos,
kent zelfs Rome niet. Ernstig ook, want de 18e eeuwsche
voortbrengselen der decoratieve kunst zijn hier weliswaar veelal
onvergelijkelijk zwierig en fantastisch maar speelsch, luchtig, een
prikkeling voor zinnen en geest zonder meer, zijn zij nooit. De
decorateurs volgen hier geen mode van elders, die zij hebben
overgenomen en die dus toelaat, dat zij er speelsch op hunne
wijze, gedachteloos, mee omgaan. In een Venetiaansche decoratie
of een meubel steekt daarvoor tenslotte altijd iets te veel van de
persoonlijke bekentenis van den maker.

„Barokquot;? Zeker, als men daarmee niet anders dan den stijl der
historische periode bedoelt, zijn natuurlijk ook de Venetiaansche
werken dit. Maar als men — zooals wij hebben gedaan — het
woord en de beteekenis, tot scherper begrip, uitsluitend aan het
Romeinsche voorbeeld bindt, zijn de Venetiaansche monumenten
dit nooit geheel. De zin, waarin men den stijl te Rome heeft wil-
len verstaan, ontbreekt hier, of wordt grootendeels door een an-
dere vervangen. Bij analyse blijkt telkens, dat Romeinsche specifica
als het suggereeren van massa en diepte in Venetië niet kunnen
worden aangewezen. Ook de manier, waarop wij in Rome het dy-
namische in vormen uitgedrukt vinden en die wij herhaaldelijk,
gebrekkig genoeg, met woorden als „vaartquot; en „spoedquot; trachtten
te benaderen, is hier niet te vinden; de concentratie van hoofd-
motieven en hun axiale gebondenheid, dat alles ontbreekt. Deze
werken schijnen niet zoo stelselmatig gegroeid als de meeste plan-
ten, uitgaande van een doorloopende as. Men wordt telkens aan

het organisch buitensporige van de cacteeëngroei herinnerd, waar
het eene blad uit het andere kan voortkomen.

De onuitputtelijke fantasie van de ontwerpers en uitvinders,
die steeds onverwachte, nieuwe verzinsels van ornamenteele on-
derdeelen doet ontspruiten aan de voorafgaande, is de belangrijkste
eigenschap, het onberekenbare stelsellooze stelsel van de Vene-
tiaansche decoratieve kunst. De stijl wil zich hier niet harmo-
nisch en verstandelijk beheerscht voordoen. Het werk boeit door
de fantasie van den maker, niet door dat virtuoos handhaven van
en rekenen met het aangenomen rythme van den opzet als in
Rome. Een zwierig effect weerspiegelt, ondoordacht, een opwel-
ling van een oogenblik. Vaste conceptie is daarentegen juist dat-
gene wat in Rome geest en sluimerende instincten bevredigde.
Omtrent eenige code, eenig systeem van verhoudingen schijnt de
Venetiaan zich even weinig zorgen te hebben gemaakt als ze
voor den Romein alles beteekenden.

Ook de bestanddeelen van het ornament en hun gedragingen
spreken een eigen taal. Men kan natuurlijk de origineele ver-
schijnselen nooit met woorden zoo nauwkeurig analyseeren, dat
zij het wezen absoluut voor ons afbeelden. Maar zooals wij een
paar van de belangrijkste verschillen in den algeheelen geest hebben
trachten aan te wijzen, willen wij thans beproeven het oog van den
toeschouwer op de bijzonderheden in groei, gedaante en betee-
kenis van enkele elementen te richten, in de hoop, dat hij daar-
door toch sneller wegwijs worde in de wat verwarrende menigte.

Daar zijn vooreerst de voluten; over hun zwaarte en hun eigen
effect van drukkenden last, inplaats van elasticiteit en ranke
spanning, heb ik al een woord gezegd. Curieus is echter, dat die-
zelfde krullen, in voor een twee dimensioneele behandeling nog
steeds zeer zware gedaante, zoo vaak in het vlak gebruikt worden.
In de achttiende eeuw stooten zij dikwijls in scherpe concaven op
elkaar; ook dan zijn zij gewoonlijk niet van een zeer „kantigequot;
materie. Een figuur, waartoe zij gaarne samengesteld worden, geeft
o.a. Morazzoni XIII. Deze voorliefde voor den scherpen stoot van
twee concaven spreekt ook nog in vele opengewerkte bouwsels,
die b.v. pooten, vaak overhoeks tot tafelraam of zitregel aan
het meubel gezet, vormen. Deze soort van ,,uitschouderenquot; van
een stel van voluten is volgens onze meening een echt Vene-
tiaansche bijzonderheid. Evenzoo trouwens die andere uiterlijkheid,

het uitzwikken van het ondereind van gebogen pooten tegen den
grond. Dergehjke pooten zijn dikwijls uit alterneerend gewende vo-
luten opgebouwd. De onderste helft is dan naar buiten gekeerd en
maakt den indruk een uitglijdend zwichten door den last, dien de
poot heeft te torschen, te vertolken. Dit is voorwaar geen effect,
dat u groot vertrouwen in de stevigheid van het meubel geeft, maar
het verschaft ons den indruk van een levend groeisel als een te
zwakken hondepoot of een wortelaanloop van een plantenstengel
en wij vermoeden wel degelijk, dat dergelijke bedoelingen ook —
zij het dan onbewust — bij den maker hebben bestaan.

Tot hier over dat eene vaste bestanddeel: de voluten. Een
tweede bijzonderheid is de overvloed van overal te vinden figu-
rale versiering. Zoowel in de 17e als in de 18e eeuw, zijn busten
en maskerons, — deze bij voorkeur in de ruimte tusschen de uit-
schouderende voluten gesteld, — geheele figuren, als karyatiden en
atlanten, of als levende bewoners van de abstracte krullenwereld
voorgesteld, in Venetië talrijker dan elders. Men geeft blijk van
een realistischen zin in deze figurale decoraties: straatjongens,
negers worden vaak weergegeven. Ook kleine boschjes van
plantaardig ornament en bloemen zijn overal aan te treffen, om-
woekeren soms grooter onderdeelen en komen voor naast gedeel-
ten, die uiteraard, wat afmetingen aangaat, op een heel andere
schaal zijn berekend.

Gedurende de geheele ontwikkeling, die wij gadeslaan, geeft de
Venetiaansche decoratieve kunst, zooals gezegd, niet steeds blijk
van een volkomen rijp worden van een verworven gehoorzaamheid
aan wetten van smaak en rede. Er is meestal een te veel aan in-
stinct, soms een te weinig aan geest. Hoe dikwijls schieten niet de
vooreinden van de armleggers uit in bochten, die geen maat ken-
nen. Men mist bij dergelijke buitensporigheden den bezadigden of
innerlijk gestrengen, door cultuur getrainden geest, doch ook in-
stinctief kan soms een treffend effect worden bereikt. Een tijd
lang heeft, als vreemd contrast, een stijve koele, hooghartige ma-
nier aanhang gevonden: werken, die op het eerste gezicht aan de
Toscaansche doen denken, ontstaan.

Door zijn vele, heel dikwijls bizarre toevoegsels is het Vene-
tiaansche werk vaak aan het Duitsche verwant. Engeland moet
veel op het gebied van de decoratieve kunst aan Venetië te
danken hebben.

Het lakwerk in het Venetiaansche is, zoowel door zijn techniek
als door zijn verschijningsvormen, uitzonderlijk. Technisch wordt
er hier, om aan de blijkbaar al te talrijke bestellingen te kunnen
voldoen, veel gewerkt met gedrukte plaatjes uit de fabriek van
Bassano, een soort decalqueermethode dus, zooals die vooral in
Engeland in het keramisch bedrijf is toegepast. Opmerkelijk is
ook, dat de chinoiserie-tafereelen bevolkt worden door zeer Ve-
netiaansche typen, terwijl in de tweede plaats geheel Europeesch
ornament van bloemen en planten meer dan elders naast de navol-
ging van modellen uit de chinoiserie voorkomt.

Meubelen, die met glaswerk uit Murano gesierd zijn, zijn in de
18e eeuw in trek geweest. Ook heeft men zoowel in de 17e als
in de 18e eeuw in V-enetië, evenals in andere Italiaansche gewes-
ten, met fraaie steensoorten geïntarsiëerd.

Het is op zichzelf, na het bovengezegde, begrijpelijk en karak-
teristiek, dat het neo-classicisme in Venetië zoo goed als geen
debiet heeft gehad. De opzettelijke, koele, of zich als koel voor-
doende redelijkheid schijnt door den gemiddelden Venetiaan
nu eenmaal niet te zijn begunstigd. De lijnen en bochten van het
rococo blijven tot in de 19e eeuw, langzaam afnemend, in zwang.
Ook bij rechte lijnen van de belangrijkste deelen van een meubel
blijft vaak realistisch vegetabiel décor, nog altijd fantastisch, een
groote plaats innemen.

Laten wij nu overgaan tot de stelselmatige bespreking van de
Venetiaansche meubelen, daarbij, voorzoover mogelijk, de gewone
volgorde in acht nemend.

Er zijn juist hier, door de bepalingen der weeldewetten, door
de talrijke in staatsbezit overgegane inventarissen van de aan-
zienlijkste geslachten, veel gegevens over de inrichting van het
binnenhuis in de 17e en 18e eeuw te verzamelen. Voor de 18e
helpen ons ook nog heel wat schilderijen.

De plafonds waren gemeenlijk uitvoerig behandeld, zoodra er Plafonds
van eenige luxe sprake kan zijn. Laten wij in de eerste plaats het
bekende plafond van het Palazzo Pesaro (1682) noemen, (afb.
Molmenti p. 333), dat met zijn zacht hellende, door andere in-
gerolde krullen doorboorde rondingen en ook met zijn plant-
aardig ornament dragende, platte s-voluten hoogst kenmerken-
de Venetiaansche patronen vertoont. Het plafond van het Palazzo
Albrizzi, afb. Molmenti p. 335, dat, in stuc, een door putti en an-

dere figuren opgehouden zeil nabootst, is een voorbeeld van de
speciale soort verbeeldingskracht van den Venetiaan, die steeds
tot nieuwe, soms meer oorspronkelijke dan harmonische effecten
en vondsten leidt.

Een muur-versiering in stucco, als van het Pallazzo Albrizzi.
afb. Molmenti p. 334, behelst het geheele barok-apparaat; de
draperieën zoowel als de s-vormige akanthusvoluten en ten-
slotte ook alle bewegingen en gebaren van de engelefiguren, hou-
den zich steeds in het vlak en vermijden het, ons een drie-dimen-
sioneele ruimlt;-e voor te tooveren.

De muren zijn verder meestal, als overal elders, bekleed met:
gobelins, verguld leer, damasten etc. Daarbij worden alle felle
kleuren gebruikt. Groote lijsten, „di forma • vaghissima e d'in-
taglio maraviglioso loopen in het rond.

De weeldewetten staan in 1644 bekleeding van leer toe, zoo
niet „miniati, dipinti, figurati o fatti di rilevo col torchio o in altra
maneraquot;. Alleen voor de camera dell' audenza is toegestaan: ,,una
muda di razzi senz' oro o argento ovverosia fornimento di da-
maschi, quali pero non sian ornati di franze o con delle d'oro, nè
d'alcuna sorte di frisi o altro ornamento di veluto, ma solamente
d'una semplice franza al di sopraquot;^).

Een beschildering van de sopraporte wordt toegestaan, mits
de lijst niet te buitensporig zij. Voor de vensters — gevuld met
ronde raampjes, (de gewone z.g. flesschenbodems), in lood gevat,
hangen in het eerst enkel aan de zonnekant gordijnen. Doch in
het verder verloop van de eeuw worden zij meer algemeen en
dus ook daar toegepast, waar zij praktisch niet noodzakelijk waren.

De vloeren zijn veelal van terrazzo, wat, naar Sansovino^)
vermeldt, een „vaghissimoquot; effect geeft. Perzische en Turksche
tapijten zijn natuurlijk in dit emporium van het Oosten heel veel
gebruikt. Nergens in Europa kent men ze immers zóó vroeg als
feestelijke versiering der gevels, het raam uithangend of op de
borstwering en balkons gelegd.

Martinioni beschrijft uitvoerig een 17e eeuwsch interieur: het
ving van palazzo Cavazza a Santa Lucia. Ik meen niet beter te kunnen
een inte- doen dan diens eigen woorden hier af te drukken:

meno, ripartito di dentro in tre suoli, viene ad
avere, oltre il comodo de' mezzadi, stanze alte assai riguardevoli;
quelle di mezzo, sendo abbellite da portoni e porte guar-
nitecon fregio, et alette di marmo bianco e
nero, e con cartelle di paragon e: le nape de' camini
adorne de s t u c c h i eccellenti, e tutto il resto corrispondende
con p u 1 i t u r a senza pari, et con mobigliamenti ricchi et hono-
revoli quanto si possono desiderare in casa privata; godendo il
terzo suole piü alto, anch'egli pur degnamente fornito, la vista

egli si distingue da ogn'altro, èl'appartamento basso,
aggiustatocon ammirabile semitria, resi havendo
luochi delitia li destinati a gli usi inferiori domestici et illustrata
con cinqueordini dicoserarelaGaleria per la quale
se ve entra. In effetto, nel mettervi piede, resta rapito I'occhio, e
I'animo insieme della bianchezza non del cielo, d'altezza
straordinaria, et del d'intorno, lavorato astucchi, feston i,

che vi rilucono, e dalla varieta d'oggetti piacevoli da tutte le
parti, che si presentano. Dal lato destro e sinistro, n e' n i c c h i
sono collocate statue, e fra essi sopra mo-
di o n i, teste, e t b u s t i. Un poco piü all'in giü, o v a t i
della c i 11 a, come dal Cavalier Liberi, Pietro Vecchia, Ruschi
et altri. A1 di sotto d'una fascia intagliata, che fa
division i, sono trameschiati bassi rili evi di
p r e z z o; esquisite teste antiche su piedestalli; quadri grandri di
buone mani, sendone piü alto quattro de' ritratti al naturale di Gior-
gione, con particolar diligenza elaborati, et sotto le balconate, altri
quadri d'intaglio come anco di ottangoli pendenti dalla cornice
alta. In nicchio grande alia destra, è loggiato Nettuno, a'cui piedi
si avviticchia un Delfino, et al piano stanno riposti due leoni di
marmo fino. Rincontro alia sinistra, fuori del dritto corso della
Galeria, dove giace un pozzo ottangolare di pietra
da Verona, circondato da vasi di mirto, due rami
di scala formano un vacuo convertito in Grotta dall'incrostatura
de' muri, composta di capami, giazuoli et di con-
chiglie di mare di tante sorti e colori, che danno diletto
per sè stesse, per I'artificio, con che sono distribuite, et per

gli aspetti divers i, anche human i, che figurano Et
qui pure rimpetto al sudetto Nettuno è cavato un n i c c h i o
tutto vestito di madriperle, ove spicca un gruppo di
due statue: Adone, cioè et Venere, che s'obbracciano, mirabil-
mente scolpito, chiusa rimanendo la Grotta, da ferrata a gigli
tutta dorata, perché niente manchi di leggiadro, e non commune,
come li sono i banchetti di veluto, e seggie simi-
li, con portiere didoppioraso alle porte, che
guarniscono gli altri seguenti luochi ancora. A capo la Galeria,
s'entra in una sala, con sei nicchi, sei porte, e quattro finestre,
tutto pure stuccato di bianco, con macchie tonde di marmo bian-
co, e rosso di Francia in mezo a festoni. Sopra tavolinidipa-
ragonee d'ebano, rimessi d'avorio, sono disposte scol-
ture antiche et moderne, bronzi di getto eccellente, et altre rarità.

artisticamente quattro gran lastre de' sp ech-
c h i di sei quarte I'una, con fornitura di métallo do-

pilastri di mandolato di Verona, col cielo di stucco et con pitture
a guazzo all'intorno; ma sopra queste sono riposti q u a d r i
d'uccelli, fiori, frutti, e caccie, rimessi di lapis-
lazzolo, et d'altre pietre simile a lavoro di Fi-

la Serrano, ad una bassa corte dipinta di prospettive dai
Bresciani^), et inverdita all'intorno da grandi piante d'aran-

stanza di soffittato a voho di pietra, diviso in più repartimenti,
figurati di stucco, e dell'istesso è resto distinto da colonne scan-
nellate e da cinque nicchi.quot;

Men vergeve ons deze lange aanhaling: het is van het grootste
belang ééns, uitvoerig en voor altijd een inzicht te krijgen in de
17e eeuwsche Italiaansche, en meer speciaal Venetiaansche woon-
cultuur.

De schilders van Brescia waren in de 17e eeuw specialisten in het schil-
deren van landschappen met verre perspectieven.

2) c.f. Lacchin o.c. 1630(?)-1692. Een klok, niet zoozeer kenmerkend voor
den algemeen Venetiaanschen stijl, als voor den persoonlijken stijl van den mees-

(afb. Ferrari p. 257 e. vlg.). Typeerend voor den 17e eeuwschen
Venetiaanschen stijl zijn hier vooral de groote banen, met een
vlechtwerk van tot cirkels rondende, in platte, gelijkmatige banden
in relief aangebrachte voluten.nbsp;Console-

Zooals zooveel duizenderlei andere dingen is ook het gebruik tafels
van consoletafels door de bepalingen der weeldewetten vast-
gelegd. Er mogen, omstreeks het midden der eeuw, in de camera
dell'audienza vier consoletafels zijn, van ebbenhout, eventueel met
ivoor ingelegd, of van steen, die dan echter verder geen ornament
mag dragen. Inlegwerk, verguldsel, figuraal snijwerk, worden
niet toegestaan. De strenge censor heeft echter geen bezwaar
tegen de voorstelling van appelen. Het gebruik van kleine tafels,
van eenvoudig notenhout, of met leer bedekt, staat een ieder vrij
en men vindt ze dan ook telkens in de inventarissen.nbsp;Meubelen

Van de meubelen voor berging waren vroeger in het Pa- voor
lazzo Pesaro eenige kunstkastjes gespaard gebleven. Ebbenhout, berging
pietre dure en bronzen kleine statues en ornamenten, (afb. Mosto
p. 365, 366), maakten de versiering uit. De schrijftafels waren,
blijkens de inventarissen, veelal van ebbenhout, of, als surro-
gaat, van zwartgekleurd noten- of perenhout, eventueel opgeluis-
terd met zilveren kleine maskerons en handvatten. De laatste
kunnen ook van zwart leer zijn. Een latafel met bloemen-intarsia
van ivoor en olijfhout is eveneens vroeger in het Palazzo Pesaro
geweest, (afb. Mosto p. 369). Het zware, als door eigen zwaarte
gedrukt karakter, dat wij straks nog duidelijker aan de meubelen
met sterker plastisch detail zullen weerzien, herkent men ook hier.
Dergelijke werken van kostbaar materiaal schijnen vooral in de
kleine kamers opgesteld geweest te zijn.nbsp;Bedden

Een bed, afb. Mosto p. 363, vroeger in het Pal. Pesaro, ver-
toont den Venetiaanschen stijl op het echte eigen pad. Nergens
zou men de akanthusvoluten zoo massaal willen hebben als hier.
Het geheele ornament bestaat uit ietwat logge, zware onderdee- Rust-
ien. Veel komt de mascabé voor, een bed of rustbank van banken
verguld ijzer met bronzen of notenhouten ornament. Het noten- (Mascabé)

ter, in de Sacristie der Frari, laat diens geest even duidelijk, maar op minder
bevredigende wijze zien, als de banken van de Scuola de S. Rocco. Een slecht
overzichtelijk gekrioel van figuraal ornament beslaat het voornaamste deel van
de versiering. Ingewikkelde ikonographische gegevens schijnen den meester zeer
te hebben aangettrokken.

hout wordt vaak zwart gebeitst, evenals het perenhout. De be-
palingen der weeldewetten doen zich ook bij de keuze van de
grondstoffen gevoelen.

De stoelen zijn wel vaak imposant van formaat en decor,
maar zeker heel weinig comfortabel geweest, ook als zij met arm-
leggers — a pozzo — zijn uitgerust. Vooral de „scanniquot; voor de
dames, wier door den rok gedekte beenen door de op echte pos-
tamenten gelijkende zoccoli aanmerkelijk langer waren dan die
van de heeren, moeten zeer ongemakkelijk geweest zijn. In de
tweede helft van de eeuw verdwijnen, na de zoccoli, ook de
scanni.

Van denzelfden zwaren aard is een schilderijlijst uit het Pal.
Pesaro (afb. Molmenti p. 340). Een bidstoel uit het Palazzo Pe-
saro, afb. Mosto p. 370, is weer met het vlakke, sterk geronde
werk van de gewone akanthusvoluten getooid.

Ten slotte moeten wij aan de wapenborden, de stamboomen,
de vaandels, die in de groote vertrekken waren opgesteld, denken
om ons een volledige voorstelling van een 17e eeuwsch interieur
te maken.

De 18e eeuwsche interieurs van Venetië getuigen vaak van een
waarlijk adembenemende fantasie. Enkele voorbeelden zijn: de
muzieksalon in het Palazzo Bianchini d'Alberico met zijn gestucte
en gekleurde plafond, terrazzo vloer en gelakte deuren (Moraz-
zoni tav. CLXXIV), een ander vertrek in het zelfde paleis, waar
de wanden en het plafond met lichte ranken in tenger relief van
gekleurd stuc gedecoreerd zijn (afb. Morazzoni CLXV), de salon
in het Palazzo Galbo-Grotta (afb. Molmenti p. 339), waar boomen
van den vloer af tot „inquot; het plafond schijnen te groeien, waar op
het plafond verder vliegende vogels, en aan de muren landschap-
pen met wijde horizonten zijn voorgesteld. Plafonds worden bij
voorkeur met luchten, waarin wolken drijven, beschilderd; een
goed voorbeeld was in de collectie Loewi (1)

Voor zoover wij heden nog kunnen zien, brengt niet spoedig de
routine den ondergang. Steeds blijft de belangstelling voor het zoe-
ken naar de oplossing toegewijd, de fantasie schijnt onuitputtelijk.

Voor de decoratie der sopraporten zijn steeds weer nieuwe, ver-
rassende vondsten beschikbaar. Vaak bestaat de decoratie boven
het deurkozijn uit bekroning in stucwerk. Fraaie voorbeelden in de
Villa Rezzonico bij Bassano, in het Pal. Widmann (IA), etc. De
deuren zelve worden dikwijls gelakt, in een of andere Chinoiserie,
waarin dan de figuren plotseling zoowel wat gebaar als gelaats-
trekken betreft, rasechte Venetianen blijken, zooals wij ze kennen
uit de genreachtige interieurs van de 18e eeuwsche Venetiaansche
school. Europeesch behandelde en inderdaad inheemsche bloemen
worden vaak naast en tusschen de chinoiserie voorgesteld. (2 en 3
uit de collectie Loewi).

De paneelen der wanden waren dikwijls beschilderd, zooals die
uit het Pal. Mocenigo (afb. Molmenti p. 350). Het meest kenmer-
kende onderdeel van de Venetiaansche decoraties is bovenal de
al te ongebreideld zwiepende, onverwacht verder buigende lijn
van de lijstvormige omgrenzing van decoratieve tafereelen. Maar
ook de wat nuchtere manier, die een tijd lang in Venetië popu-
lair is geweest, komt als uiterst contrast aan de lijsten van pa-
neelen voor. De top van de zoo juist genoemde paneelen uit het
Pal. Mocenigo a S. Benedetto laat ons deze afgemeten koele, stijf-
deftige symmetrie eens en voor altijd kennen.

Een goed voorbeeld van de gedurende den zomer in de opening
van den schoorsteenmantels geplaatste schermen, vonden wij in
de collectie Loewi (4). Dit voorbeld is met een Chineesch bedoelde
beschildering versierd.

Bij de bespreking der consoletafels uit het Venetiaansche moe-
ten wij in de eerste plaats aan de over geheel Italië verspreide
exemplaren denken, die zich door de zware, Venetiaansche
voluten onderscheiden. Zij sluiten aan bij meubelen als het bed
uit de Ca Pesaro. De bekendste exemplaren van deze soort zijn
de tafels uit de Galleria Colonna te Rome, die gewoonJijk ten
onrechte voor de meest kenmerkende voorbeelden van de Ro-
meinsche decoratieve kunst gehouden worden. Hun zware, door
eigen zwaarte beladen voluten, die niet hun „vaartquot; in de

niet te bespreken. Zij leeren ons slechts, hoezeer in de Venetiaansche bouw-
kunst de stijl in den grond steeds een vlak-stijl blijft, als in de Renaissance.
Ook het werk van Tiepolo, dat niet zonder meer als van een vlakstijl kan
worden beschouwd, is vergeleken met het werk van b.v. een Giordano, toch niet
geheel vreemd aan een twee-demensioneeler denkwijze dan de Romeinsche.

Schoor-
steen

Console-
tafels en
midden-
tafels

ruimte voortgezet suggereeren en de figuren, die tusschen deze
voluten zijn aangebracht, karakteriseeren deze werken zonder
meer als Venetiaansch, hoogstens als provinciaal Venetiaansch(5).
Ook het zware, groote, vegetabiele ornament en de groote schel-
pen zijn karakteristiek. Het is jammer, dat wij hier niet een docu-
mentaire bevestiging van onze toeschrijving uit het Colonna-
archief kunnen verkrijgen. Dergelijke tafels, met groote voluten
en groot plantaardig ornament vindt men nog eens in de Galleria
Corsini te Florence (6) en vroeger in de collectie San Giorgi te
Rome (7).

Het „uitschouderenquot;, dat wij p. 87 bespraken, zien wij voor-
treffelijk aan een tafel, die vroeger in de collectie San Giorgi te
Rome is geweest (8). De verwantschap in stijl met de meubelen,
afgebeeld bij Morazzoni tav. X, XI en XIII is evident. De ruiten
tegen den bladrand en de flambouwen op het middenschild ver-
raden den invloed der Fransche meubelen in den stijl van het late
Louis XIV. De golvende voluten aan het kruis, misschien een rest
van het veelgebruikte barokke motief der halve frontons, zijn een
in Venetië eenige malen voorkomende versiering. Het blad van
deze tafel is van jaspis en giallo di Siena.

Figuraal ornament komt ook aan de consoletafels in het Vene-
tiaansche veel voor. Een goed voorbeeld is het exemplaar uit de
collectie Donè dalle Rose (afb. Morazzoni tav. XLIX e. vlg). De
lichte rand onder het blad contrasteert, karakteristiek voor dit ge-
west, eenigszins onreëel met de zwaar geornamenteerde pooten
en het kruis. Verder vindt men telkens bandwerk (Morazzoni p.
XLIII) soms ook dikke opengewerkte trossen van voluten (Moraz-
zoni tav. XLV). Wat deze werken tot zoo onmiskenbaar Veneti-
aansch maakt, is tenslotte minder een of ander bepaald détail dan
de algemeene sterk bewogen golving van de lijnen en de steeds
weer actieve fantasie, die een volutenbouwsel, hoe onharmonisch
ook saamgesteld, nochtans op zekere wijze eigengereid zwierig
weet te behandelen. Zulk een stempel van stijl is natuurlijk niet als
bewijs maar wel als goede aanwijzing voor de herkomst te be-
schouwen; tenslotte moet men de stukken toch synthetisch zien en
er den saamgestelden indruk van ondergaan.

De notenhouten tafels (Morazzoni tav. LXXV en vlg.) zijn van
een zelfde karakter. Ook de wat latere, eenvoudig geornamenteer-
de tafels als Morazzoni tav. CCXXVI blijven wat de teekening

Uit de collectie Loewi is een tafel afkomstig (19), die op een
aan het werk van Cressent herinnerend meubel een versiering van
chinoiserie vertoont.

De tafel no. 9 uit de collectie Loewi heeft het karakteristieke
stijve ornament: een enorm opengewerkt arrangement van voluten.
Bovenaan de pooten zijn negerkoppen aangebracht. Een inzetbak
met chinoiserie behoort bij dit meubel. Zeer goede voorbeelden
van de wehge Venetiaansche fantasie verschaffen ons ook de
tafels 11 en 12 uit de collectie Loewi. No. 11 heeft als meest op-
vallend ornament een waaier van vijf, a jour geplaatste, blijk-
baar eenigszins architectonisch opgevatte elementen, die in bloe-
men eindigen. De verwantschap met Duitsche stukken van dit
allooi is in dit werk zeer duidelijk te bespeuren: aan de als afdrui-
pende taaie massa, vermoedelijk van het motief der welbekende,
„congelationsquot; afgeleid, wordt hier veel plaats ingeruimd. Telkens
weer treft ons aan allerlei onderdeelen de onuitputtelijkheid der
fantasie: over een gat groeit een takje, om een voluut bloeit
plotseling, heel anders dan in Frankrijk of elders in Italië, plant-
aardig ornament. Ook no. 12, met zijn décor van schelpachtige
kammen en kuiven, laat zien hoe onverwacht steeds weer nieuwe
elementen uit den grooten algemeenen voorraad van het rococo
worden toegevoegd.

Van de kleine consoletafels zijn merkwaardig twee exemplaren
die door leeuwen getorst worden, uit de collectie San Giorgi. Zij
bewijzen o.i., vooral ook door de zelfstandig gevonden lijn van de
baldakijnen, de richting waarin de scheppingsdrang van den Vene-
tiaan pleegt te zoeken. De Venetiaansche golving van lijnen is
buitengemeen duidelijk aan een stel kleine consoles, vroeger in de
collectie San Giorgi (13). Hoe dit systeem van golven tot in het
laatst der eeuw blijft heerschen, laat no. 14 uit de collectie Loewi
zien; Louis XVI-achtige medaillons, strikken, worden, in een over-
gangsperiode, aangebracht op een meubel, dat den zwellenden
omtrek van het rococo behoudt.

Van de meubelen voor berging zijn in de eerste plaats de
groote tweedeelige kasten te noemen. Morazzoni beeldt tav
CLXXV en CLXXXII en vlg. voortreffelijke exemplaren af, die
met hun zeer zware vormen, hun golvend lineament en de vaak
zoo woelige kuiven een goed denkbeeld van deze soort geven.

Meubelen

voor

berging

Het architectonisch element blijft hier in zwang, zooals elders
vooral bij de groote kasten, waar op zich zelfs iets meer van de
techniek van den bouwmeester aan te pas komt, gebruikelijk is.
Deze meubelen schijnen inderdaad, zooals Morazzoni zegt, slechts
een consequente vervorming van de 17e eeuwsche meubelen en
gedurende de practischer gezinde en op comfort gestelde 18e eeuw
op een latafelvormig onderstel geplaatst. De Venetiaan noemt zulk
een stuk „buröquot;. Soms worden deze meubelen met intarisa of chi-
noiserie-lakwerk gesierd — een voorbeeld geeft Morazzoni tav.
CXCVIII: een exemplaar, dat de Venetiaansche zwaarte boersch,
niet oorspronkelijk en zonder charme vertoont. Een ander, kleiner
soort kasten is gedecoreerd met het goedkooper lakwerk, dat de
chalcographieën van de Remondini te Bassano onder een laag van
sandrak toepast. O.a. in het Castello te Milaan bevindt zich een
goed voorbeeld van deze in vrij talrijke exemplaren gespaard ge-
bleven soort. In Nederland zou men dergelijk meubilair voor tuin
en theekoepel gereserveerd hebben, in Venetië worden zij in alle
huizen voor de vertrekken, die geen buitengewoon kostbare aan-
kleeding behoefden, gebruikt.

Ook het lakwerk in meer zorgvuldige techniek komt vrij veel
voor. Laten wij als voorbeelden mogen noemen de kast uit de
collectie Stucky, afb. Morazzoni tav. CCCX en uit de collectie
San Giorgi te Rome (15).

Van de boekenkasten moge het exemplaar dat Moraz-
zoni tav. CCCI afbeeldt, genoemd zijn, een zeer fraai meubel
uit de collectie Stucky, waar in de bekroning kennelijk dezelfde
voluten zwiepen als aan de tafel no. 8.

De commodes zijn veelal in perenhout uitgevoerd. Een exem-
plaar uit de collectie San Giorgi (16) is een middelmatig
behoorlijk stuk werk, dat de Venetiaansche golvende contouren
en schuimkammen laat zien.

Het is niet verwonderlijk, dat men in deze stad meer nog dan
elders zijn aandacht en voorkeur aan de chinoiserie verpande.
Juist dat zij, in hun Oost-Aziatischen stijl slechts in schijn bere-
kenbaar, steeds vol nieuwe, verrassende invallen waren, — dat
is wat de Venetiaan als ingeboren gave voelde.

No. 17, een verguld exemplaar, eveneens uit de collectie San
Giorgi, heeft denzelfden golvenden contour, dezelfde als schui-

mende ornamentiek als no. 16 en voorts sgraffitto werk in een
chinoiserie patroon op de voorborden.

Chinoiserie in een provinciale toepassing is aan te wijzen aan
werken als de commode 18 uit de collectie Loewi. No. 19, een
met meer verfijning uitgevoerd exemplaar uit dezelfde collectie,
toont de chinoiserie doorspekt met Europeesche motieven.

Intarsia, bois de rapport, al wat we aldus hebben gevon-
den komt ook in Venetië voor, hoewel niet in overheerschend
aantal. Daarentegen is een decoratie met een speciaal dun relief-
werk zeer veel toegepast.

Morazzoni tav. CCXXII en CCXXIII zijn daarvoor karakteris-
tieke exemplaren. No. 20 moge tenslotte genoemd worden als voor-
beeld van ornamentiek, die wederom zeer met de Duitsche verwant
is. Motieven van bloemen, waar het handvat dan organisch mee
verbonden is, zijn omlijst door series los neergezette voluten en
andere schelpachtige bestanddeelen van het rococö-ornament. Het
rietblad, werkjes van blokachtig gelegde kleine vlakjes —: alles
is hier aanwezig.

Van de vrij beschilderde meubelen noemen wij nog de kast
uit de collectie Gatti-Casazza, afb. Morazzino tav. CCCXIX, die
op grijs-blauwen grond een van verre aan Watteau's werk her-
innerende voorstelling draagt.

Van de buffetten laat het gelakte stuk Morazzoni p. CCCVI
nog eens de golvende Venetiaansche contour zien; een dergelijk
exemplaar, met donkergroen, donkerblauw en rood ornament op
een licht okergelen grond is voldoende om de kleuren, die hier ge-
woonlijk toegepast worden, de geheele soort te leeren kennen.

Over de schrijftafels, de hoekkasten van Venetië, die alle min
of meer denzelfden stempel dragen door de vloeiende, bewogen
lijn van hun omtrek valt niet veel afzonderlijks te zeggen.

Ook aan de bedden is de zwierende Venetiaansche contour in Bedden
zeer fraaie voorbeelden aan te wijzen. Laten wij b.v. het bed uit
het Castello te Milaan (21), met verguld snijwerk op groenen
grond, en het gelakte bed uit de collectie Spender — Morazzoni
tav. CCXXXIV — mogen noemen.

meubelen gelegenheid het werk van Andreae Brustolon^) te noemen.
Brustolon Zijn beroemde meubelen in het museo Correr doen zijn werk, waar
zoo vele figurale voorstellingen in een overladen, provinciaal aan-
doende compositie voorkomen, voldoende kennen.

Vele der 18e eeuwsche zitmeubelen bewijzen de Venetiaansche,
voor niets terugdeinzende verbeeldingskracht door hun steeds zoo
levenden, als in één trek vastgelegden élan buitengewoon duidelijk.
Om enkele stukken van de vele te noemen: uit de eerste helft der
eeuw de exemplaren V en VI bij Morazzoni met naar buiten uit-
zwikkende lijnen; het exemplaar Morazzoni XLVII, waar deze do-
mineerende de richting aanduidende lijnen door ander krachtig
bewegend ornament worden bekleed, zonder dat dit de lijn of de
vaart van het geheel op eenige wijze remt of wijzigt; dan de bis-
schopzetel van S. Giovanni in Bragova (22) met figuraal orna-
ment en die van de chiesa dell'angelo Raffaele (23) met zijn won-
derlijk groote kuif, waar bloemen overheen bloeien. Het wand-
bankje uit de collectie Loewi (24), dat met lakwerk gedecoreerd
is, is heel geschikt om te laten zien hoeveel teugelloozer dan
elders de lijnen hier zwalpen en golven. Het welbekende
ornament van schuimkammen heeft men ook aan de zitmeu-
belen veel toegepast. Een goed denkbeeld van het weinig ste-
vig schijnende, soms wrakke, maar steeds zwierige Venetiaan-
sche werk geeft ook 25, uit de zelfde collectie. Van de eenvou-
diger zitmeubelen geldt in wezen het zelfde; de geest blijft dui-
delijk herkenbaar, al moge ook de allergrootste onstuimigheid
soms wat gedempt worden door minder rijke verscheidenheid van
de details. Een voortreffelijke, als gespannen lijn heeft de canapé
no. 26, weer uit de collectie Loewi, die overigens op een eenvou-
dig, gedraaid, volgens „Europeeschequot; begrippen vroeg 17e

1) 1662^1732, uit Belluno. Hij leert bij Filippo Parodi en bij Bernini te Rome
(c.f. Biasuz e Lacchin o.c.). Hij schijnt in Rome de antieken ijverig bestudeerd
te hebben; maar de bewering, dat het werk van Duquesnoy van invloed op zijn
ontwikkeling geweest zou zijn, schijnt Lacchin, naar ons schijnt terecht, bestrijd-
baar. 1698 keert hij naar Venetië terug en maakt daar zijn bekendste werken.
Ook werkt hij met Andreas Kraft aan het koor van S.S. Siro e Libera te
Verona en steeds schijnt zijn werk zeer verwant aan het Duitsche. In geheel
N. Italië is trouwens een verwantschap met figuren als Eek in Praag, Brann in
Praag, Giovanni Giuliani, die zelf uit Venetië afkomstig is, in Weenen, waar te

eeuwsch onderstel staat. De geliefde a-symmetrische kuif komt aan
den stoel zonder armleggers bij Morazzoni (tav. LXXXVI uit de
collectie Stucky), nog eens op karakteristieke wijze voor. Een
meubel van zoo eenvoudigen bouw zou een dergelijke deco-
ratie voor uitheemsche begrippen zeker niet eischen. Draai-
stoelen geeft Morazzoni tav. CXXXVIII. Een schommelstoel —
die wij slechts eenmaal vonden — schijnt Engelsch werk te imi-
teeren. De cassapanca in het museo Civico te Verona (Morazzoni
tav. CCCXVI) past zich aan bij de strenge manier, die, van hoe-
veel ruimer fantasie zij in bijzonderheden kan zijn, op het eerste
gezicht steeds even aan Florentijnsch werk herinnert.

De spiegels, deze glorie der Venetiaansche kunst, bevatten nog- Spiegels
maals een korte recapitulatie van den geheelen stijl. De grootste
woeligheid van het rococo is hier losgebroken; men bezie no. 27,
uit de collectie Grassi te Florence, en tav. CCL bij Morazzoni, uit
de collectie Hirschel de Minerbi. De verwantschap met Duitsch-
land treedt hier bijzonder sterk, aai^ den dag in de bekroning van
no. 28, uit de collectie Loewi. De strenge Venetiaansche manier
op zijn strengst vinden wij bij Morazzoni p. CCLIX. Hoe Vene-
tiaansch blijft, bij al die verstijving, dit werk met die groote ster-
vormige bloemen in het decor. Een tijdelijke verwantschap met
Engelsch werk schijnen de poes en de hond in de beide ook overi-
gens zoo ,,dunnequot; als met Engelsch werk verwante spiegels no. 29,
uit de collectie Loewi, te demonstreeren.

De kleine tafeltjes, haardschermen, luchters en wat dies meer zij,
leeren ons geen nieuws over den stijl meer. Maar er is bijaldien een
bijzonder document dat ons moet interesseeren: een beschilderd
scherm met figuren uit het Venetiaansch tooneel, uit de collectie
Bacchi te Milaan (Morazzoni tav. CCLXXII)) verplaatst ons ge-
heel in wat wij ons gewoonlijk voorstellen van het feestvierende,
weelderige Venetië. Dezelfde herinneringen worden opgewekt door
het aardige marionetten tooneel (30) uit de collectie Loewi en
het lottospel (31) uit de zelfde verzameling.

Het einde der eeuw weerspiegelt de internationaal gevolgde stijl.
Gezichten op Parijs, op Londen, op Rome, een gipsen buste van
Washington worden herhaaldelijk genoemd.

Doch hoè men wezenlijk ik denk nu ook aan de breede
lagen der maatschappij — te midden van dit alles geleefd heeft —
wie zal het, ondanks de schilderijen, die ons iets helpen, ooit

weten? De Brosse wordt, op zijn reis, in een eenvoudige kamer
in het mezzanin van een groot paleis ontvangen. — Men schijnt
daar dus de voor huiselijken omgang dienende vertrekken, waar
men inderdaad zijn dagelijksch leven sleet, gehad te hebben.

Wanneer wij, aan het einde gekomen, de resultaten van dezen
arbeid overzien, dan bemerken wij, dat het mogelijk geweest is,
het mer ä boire der Italiaansche meubelen van dezen tijd naar
plaatselijke stijlen en scholen te disponeeren. In details zal op
deze eerste poging waarschijnlijk met den tijd correctie en aan-
vulling mogelijk blijken. Doch wij meenen, althans de eerste
groote geleding van dit materiaal tot stand gebracht te hebben.
Slechts met een geleed en daardoor te begrijpen materiaal is het
mogelijk in groot verband te arbeiden. De vraag, hoe dit Ita-
liaansche werk in permanente wisselwerking staat met de kunst-
nijverheid in de overige Europeesche landen is er eene, waarop ik
mij een poging tot beantwoording voorbehoud. Wat hier geschied
is beteekent de daarvoor noodzakelijke grondslag. De enkele
aanwijzingen, die wij in den loop van deze studie gaven voor het
bestaan van betrekkingen met het buitenland, hebben geen andere
bedoeling dan een verduidelijkende. Bewust hebben wij van elke
poging tot volledigheid op dit gebied afgezien. Het ging er ons
hier uitsluitend om, een dispositie van het Italiaansche materiaal te
scheppen. Dat voor hem, die tusschen de regels door weet te lezen,
reeds vele malen een twijfel aan de gewoonlijk aangenomen vor-
men-scheppende functie en dictatuur van Frankrijk in Europa op
dit gebied zal rijzen, is een consequentie, die ik gaarne aanvaard.
Hoe zou het ook a priori waarschijnlijk zijn, dat dit Italiaansche
werk, in alle scholen toch steeds zooveel natuurlijker, krachtiger
en oorspronkelijker dan dat der andere landen, niet steeds weer
als een bron van inspiratie, een verfrissching voor den geest on-
dervonden zou zijn?

Betreurenswaardig blijft, dat wij door de ontoegankelijkheid van
de meeste familie-archieven, de eenige rijke bron voor dergelijke
gegevens, er niet toe konden komen, om met voldoende reeksen
van exacte dateeringen de prioriteit van bepaalde Italiaansche
motieven, voor Fransche bijvoorbeeld, tot zekerheid te brengen.
Maar met open oog voor dit gemis hebben wij het noodig geacht
de Italiaansche werken te groepeeren, wat ook zonder die datee-
ringen kon geschieden. De tijd om vast te stellen wat nog vast te
stellen is, dringt, nu alle werkstukken meer en meer verspreid
raken.

Het totaal opgeven van de leuze „l'art pour l'artquot;, is niet zonder
gevaar voor het begrip van vorm in de kunst.

De meening van Schottmüller, (Wohnungskultur und Möbel
der italienischen Renaissance, pag. XIX), dat beschilderde meu-
belen in de 17e en 18e eeuw niet meer ten Zuiden van Bologna
gemaakt zijn, in onjuist.

Zonder grond wordt door Harnack, (Mission und Ausbreitung
des Christentums p. 535) aangenomen, dat het Mithraïsme in de
landen der Helleensche cultuur volkomen is afgewezen.

De bewering van Edmond Jaloux (Sur la psychologie de Marcel
Proust), dat Proust in zijn werk de wetenschap uitzonderlijk dicht
benadert, is te bestrijden.

Het analytische element van den Franschen geest openbaart
zich in den tegenwoordigen tijd evenzeer in de romans als bij het
onderwijs in de psychologie en elementaire philosophie op de
Fransche scholen, en wordt door dit onderwijs in niet geringe
mate bevorderd.

Het surrealisme gaat in de ontkenning van dc waarde der rede
verder dan het symbolisme.

De film is niet de bron van inspiratie geweest voor het procédé
volgens hetwelk Jules Romains de gelijktijdigheid van verschillende
gebeurtenissen in zijn „Mort de quelqu'unquot;, „Le Bourg régénéréquot;
etc. uitbeeldt. Overigens hebben schrijvers met grooten visueelen
aanleg als Flaubert en Balzac deze werkwijze reeds toegepast,

Het is niet uitgesloten, dat het verhaal over een amoureus
avontuur van den koning van Spanje, dat geboet zou zijn door
de schenking van de „Kruisigingquot; door Velazquez aan het klooster
San Placido, niet anders is dan het uitvloeisel van het bestaan
eener legende, waarvan Lope de Vega in zijn „La batalla del
honorquot; (1618) een andere lezing geeft.

Ten onrechte vermoedt Eugen Kohler (Sieben Spanische dra-
matische Eklogen p. 22), dat het Heilig Graf bij de opvoering
van het passiespel van Juan del Encina (1493 of 1494) in de slot-
kapel van de hertogen van Alva in de nabijheid van het altaar
voorgesteld was.

, • ^iyç^ifswv ÉàaçîSîisftliîila» -si? s^^ii noSF iÇç's. 'd «éjgiO'^

id' -'nbsp;fä-' Vnbsp;, ■nbsp;gt;•■nbsp;•■•v' quot; ■nbsp;■nbsp;, . :