mÂM m. owM omwm ...

quot; - „ ï- if--.
VA Mg^..:

■»OBILISSWAE FACBITATIS PHILOSOPIIIAE THEORETICAE ET LITERABBI nUMi.XIORBM DECRETO,

ORDIKIS lEOSIS REF.H1ANDICI EQCITI ,
»HILOSOPHIAE THEORETICAE HAGISIRO,llIERARIia HDBAHIORCM IBRISQBE BTRIBSQÜE DOCIORI,
W ACADEMIA RBEtlO-TRAIECTINA UTERARBH HBJIASIORIIM lECTOHI,
GTMNASII BECTORI ,
REGII INSTITCTl BELGICI ORDISIS SECONBI SOCIO,
KEGIAE GÖTTISGESSI, TRAIECTINAE, ZEIAKDICAE, lEIDESSI
ALI1S(JIIE ARTHIM ET DOCTRtNARCM SDCIETATIBDS ADSCRIPTO,

'^laao

^«oTsaj iwaoiiïiaranbsp;« '

V . j'-wipaa .^jAürf.i
^nbsp;t''^oiajïà iraiji^

aawTöara»« «KIAÂUÏ.-»«, TB

uumi mm ''

quot; -iv'WVv aAKijemja Siffliaaa*» lawn ■ .-yf-

De Sexto Pompeii scribendi consilium equidem iam,
suadente Clarissimo Promotore, ceperam, quum nondum
mihi innotuerat Drumanni opus: Geschichte Roms
in seinem Uebergange von der republikanischen zur
monarchischen Verfassung. Et sane, meo modo res
secundum veterum testimonia perscrutatus, quum Dru-
manni opus eximium adhiberem, quantum meae dissertati-
oni ad laudem illius deesset, intellexi; nolui tamen institutum
deserere; quodsi forte etiam nonnihil, sit parvum licet,
protulero, quod vel ad explendum vel ad emendotndum
illius opus pertinere videatur, me meae operae non poe-
nitebit. Quam tamen ne ita perfecerim, ut volueram,
prohibuit morbus adamatae puellae, p'ohibuerunt acerbis-
sima et illius et brevi spatio insecuta sororis earissimae
funera.

Quae tibi quoque, Pater optime, quam acerba fuerunt l
Et tamen Te appêüans, non omnia mihi tristia evenisse
sentio; Te enim patrem superstitem haheo, amicum

studiorum auctorem et adiutorem. Ut Tuus amor me con-
solatur, sic meapietas Tibi sit solatio. Servet Te mihi
caeterisque Tuis diu Deus.

Vestrum quoque maximi facia, CU. van Goudoever
et Karsten, auxilium, qui et publica et privata institu-
tione, benevolentia Vestra, eonsilio, opera, et meis studiis
optime eonsuluistis et mihi ipsi maxime prodesse voluistis:
nulla dies unquam Vestris henejkiis me indignum reperiat.

Reliquorum quoque Praecepto^'um, quos vel in Gym-
nasia huius urhis vel in hae Academia habui, quorum
iam haud paud ad beatorum regiones abierunt, vel prae-
sentem amicitiam vel memoriam gratus animo memm
ipse persequor.

Cunctis qui in hac dissertatione scribenda auxilium
quodcunque mihi non denegastis, gratias magnas ago,

Yos tandem, fidi, sinceri amid, vivite felices et mei
memores; vestri memoriam nec tempus, nec locus ullus
delebit. Idem bani verique amor, qui nos adhuc can-
iunxit, coniungat perpetuo.

Caeterum aequum lectarem rogo, ut operarum vitia
quae irrepserint, tadte emendet, et simul ea quae scripsi
in diss. pag. 112, corrigat ad ea, quae inferius pag. 151
leguntur.

Sextus post cladem ad Tbapsum, mense Apri- *
li, cum aliis se illi adiungit. Augentur vires

Uliam obi»idet. — Exeunte eodem anno lulius
Caesar advenit, et adversus Sextum, qui Cordu-

Sed post varia proelia minora Cordubam redit. 45
A. d. 11 Cal. Mart. Ategua a Caesare occu-

Tandem a. d. 15 Cal. April, ad urhem Mun-
dam proeliumacre commissum est. — Huius de-

Quam urbem noclu relinquit. —• Cnaei fuga. 50
Cnaei mors. — Eius caput prid. Id. Apr.

Sextus in gente Lacelanorum se abdiderat. —
Paullatim atcretis eius opibus, in Bacticam re-

.'inu.
U. c.
679

C. 11.
73

692

67
48

687
706

28 gt;

707

708

709

Cicero augurem eum cooplare vult, et mense
Martio exeunte S. C. collaudandum censet. —
Legati Massiliam ad Sextum missi. — Ob quam

Mense Octob. ab Octaviano inter lulii Caesa-
ris percussores damnatur et proscribitur. — Ini-
tio victus tantum gratia, postea iracundia motus
in mari latrocinatur. — Exeunte anno duabus

Imperatorem Iterura se appellat (pag. 151).
Multos cives proscriptos serval. — Quam ot)
caussara corona quercea numos ornât. — Octa-

Salvidienus classis praefectus eum ab Italia
rei ici t, sed in freti traiectu clade afficitur.... 63

Octavianus in Macedoniam profîciscitur. — Sex-
tus Bithynicum iuterficit. — Neptuni filium se
vocat. Nihil tamen amplius e victoria illa sibi

Ncque e Pbilippensi proelio. — Ingens tamen
fugitivorum multitudo ultro ad eum venit. —
Inter quos Statius Murcus cum magna classe et
pecuniis. — Sexti segnities. —Liberti classibus

Dissidentibus Oclaviano et L. Antonio cura
Fulvia , Urbem fame premere et Italiam vexare

Iuliam vero, Antonii matrem, honorifice ad
filium ablegat, qui societatem oblatam récusât. 67

Pace inter Octavianum et Antonium restituta,
Sextus revertitur et Meriam mittit in hostium re-
giones, qui M. Tilium vivum capit. — cui venia
datur. — Huius caussa. — Menas deinde Sardini-

Helenum Octaviani libertum gratis remittit.—
Romae conditio. — Vectigalia.—coitiones.... 70

Populus Sexto sub imagine Neptuni applau-
dit. — Seditio.............................

ann.
aetat.

ann.
a. C. u.

710

. i

711

712 42

41
40

713

714

715

pace. — Mucia ad iilium de pace ire co-
gitur. —De colloquio inter Octavianum, An-
tonium et Pompeium statuitur. — Hic a Me-
na ad bellum incitatur. — Interflcit Statium

ConviTÜs se iiivicem excipiunt--Scitum Pom-
peii reiponsum. — Menae consilium inter convi-

Sequcntibus diebus ab Antonio et Octaviano
excipitur. — Pompeii filia desponsa M. Marcel-
lo. — Consules in quadriennium designati. —
Horum distributio..........................78

In suam qiùque dilionem redeunt. — Totius
Italiae laetitia. — £xsules quoque redeunt... 79
Foederis rupti caussae et initia. — Octaviani

Octavianus criminatur Pompeium. — Anto-
nius etiam mala fide agit. —Pompeiuse contra-
rio Octavianum criminatur. — Pompeius bellum
parat. — Piratae torti Pompeium ipaos misisse
confitentur. — Quod Octavianus pervulgat.... 81
Mfnae transfugtum bellum provocat. — Quo-

Octavianus foedus rnptum e»se iudicans, Antoni-
um Lepidumque arcessitquot; — Quorum hic non
statim paret. — Antonius in Italiam venit, sed
quum Octavianum ibi non inveniret, in Grae-
ciam revertitur. — Eius literae ad Octavia-
num..................................... 83

Octaviauvs, receptis, quae Menas prodiderat,
ad bellum se accingit. — Menam ipsum hoaori-
fice excipit. — Quem Pompeius reposcit. — Oc-
taviani responsum. — Hic paratas naves Ta-

Octavianus rumores tollere conatur. — Omni-
bus paratis solvunt Octavianus Tarento , et Cal-
visius ac Menas ex Etruria, ut Rhegium cum
exercitu pedestri conveniant. — Pompeius his
opponit Menecratem, qui Italiam vexât j ipse
j Octaviano Messanae praestolatur. — Menecra-

I Deraochares, alius Pompeii legatus , Calvisii
navps capit, aut fcgat. — Pompeiani superiores
I facti. — Demochares tamen ad Siciliam navigat,

Octavianus Pompeium offendit, non tamen ag-
greditur. — Huius rei caussae. — Calvi*io obvi-
am ire parat; sed eum Columnam Rhegïnam vix
praelervcctum invadit Pompeius, — Octaviani

Aim.
U. c.

aun.
a. C. 11.

716

Caeteri duces tamen hostes adoriuntur et repel-
lant. — Calvisius et Menas adnavigantes a Pom-
peianis conspiciuntur. — Misere Octavianus in

Postridie reparat necessaria. — Meridie auster
exortus. — Pompeius iam intra Messanae portum
erat. — Octaviani naves turbatae et collisae. —
Calvisii et Menae naves minus laesae. — Hie

Reliqua classe tempestate insolita maximopere
laesa. — Octavianus Sicilia potiuncli spem abii-

Pompeius Neptuno sacra facit atque victoria
uti nescit. — Octavianus aegre animo affectus. 92

Maecenatem ad Antonium , et fortasse etiam
Menam ad Lepidum mittit. — Liparenses Nea-
poli habitare cogit. — Antonius promittit auxi-
lium. — Agrippae victoria de Aquitanis. —

Agrippa classi instruendae praefcctus, Arer-
num et Lucrinum lacum cum mari coniungit,

Antonius cum classe Tarentum appulsus aegre
tandem ab Octaviano colloquium impetrat. —
Legionum cum navibus permutationem faciunt. —
In novum quinquennium »ibi potestatem proro-
gant, et Sexto Pompeio, quae illi destinata fue-
rant, consulatum et sacerdotium adimunt. — An-
tonius in Sjriam abit....................... 95

Menas ad Pompeium rursus transfugit. — Oc-
taviani classis imperium, Calvisio ademtum,
Agrippae traditur. — Calend. lul. solvunt: Oc-
tavianus Puteoli«, I^ppidus ex Africa, Statilius
Taurus Tarento. — Quare hie dies electus fue-
rit. Lepidi copiarum numerus. — £ius consi-
lium.....................................96

Lepido Pompeius Plennium opponit ; orienta-
le et occidentale Siciliae litus insulasque munit.
Messanae ipse slationem agit. — Statilii Tauri
navium numerus. — Octaviani classis. — Ap-

Tertio postquam solverant die, ventns vehe-
mens Lepidi onerarias multas subvertit. — Plen-
nium intra Lilybaeum oppugnat. — Vento orto
Statilius Taurus Tarentum revertitur ; Appii
Claudii navium magna pars perit. — Octavia-
nus in Kleatico sinu antea tutus, postea mutato

Octavianus omnia pro viribus reparare co-
natur. — Pompeius raagis etiam animo elatus,

Quum tamen audivit Octavianum denuo ag-
gressurum esse, Menam in eum immittit. —
Hie rursus transfugere parat, sed prius virtutis

In Octaviani naves repente irruit, quarum
partem capit aut incendit. — Horum enarra-
tio. — Caninium Rebilum demittit. — Cum
Mindio Marcello colloquium petit, — Cui sese

ann.
1. C. n.

717

718

Messala tandem concedit. — Octavianus salu-
tis veniam concedit. — Postea in Pannonia oc-
cidit. — Parata classe Octavianus rursus solvit,
et legiones in extreraum fretum mittit. —Sta-
tliius Taurus l'arento solvit Tauromenium tra-

Pompeius omnes insulae aditus custodiis te-
net. — Papias s. Demochares Lepidi exercitum
ex Africa in Siciliam naviganlem, magna cla-
de alficit. — Deinde ad Pompeium navigat. _

Pompeium circa orientalem Siciliae litus ad-
esse coniiciens. Agrippa classi praefecto relic-
to, cum Stalilio Tauro absente Pompeio Tau-
romenium occupare cogitât. — Agrippa Hieram
capit, — Ëius consilium a Pompeio perspicitur. —
Ex Hiera solvit, cum dimidia navium parte. —
Ut tamen magnam hostium copiam videt, caete-

Agrippa acrius instante in vadosum litus fu-
giunt, quo Agrippa eos seculus non est. — Hu-
ius proelii eventus. — Pompeius tamen suos
laudat, et quasi vie tores donat. — Suspicatus
Octavianum Tauromenium invasurum esse, Mes-
sanam reveclus est. — Agrippa T'yndaridem
frustra tentât ; alia oppida eius praesidia recipi-
unt. — Octavianus eum classe et exercitu Tau-
romenium navigat. — Ubi tamen non recipi-
tur. — Dum castra metatur, classis simul et
pedestres Pompeii copiae utrimque conspiciun-

tum provehitur. -^Pompeius aggressus eum pro-
.......................................

Octavianus vix evadit, omnibus orbatus. —
Ad Messalam transportatur. — Stalim undique
nuntiat incolumem se esse, et Cornificio opera

Ad Columnam Rheginam profectus Agrippae
scribit ut Cornificio celeriter opem ferat. —

Cornificius, hoste frustra ad proelium provo-
cato, iter septentriones versus ingreditur. —

deificfeps Octavianus copias suas traiecit._Ha-
rum numerus, Mylas quoque et fauces My-
lenses dolo occupaverat Agrippa. — Pompeii

Pompeius Galium Tisienum ab occidenlali in-
sulae parte arcessit. — Octavianus huic obviam

ann.
t. C, n.

profectus a via aberrat. — I^epidum forte olFen-
dit, qui post Galli discessum ad Octavianum
tendebat. — Ambo circa Messanam castra po-
nunt. — Suborta inter eos discordia. — Pom-
peius cogitur proelio de summa rerum decer-
ned .....................................116

Etiam Octavianus rem componere cupit. —
Lepidus iam cum Sexto consilia agitasse dicitur.
A. d. 3 non. Sept, prope Naulochum proelium
committitur. — Quibusnam ducibus. — Proelii
descriptio. ................................117

TJtrique terrestres exercitus certamen spec-
tant, — Horum studium et ambitio. — Tan-
dem Pompeiani cedunt et fugiunt. — Septcjdle-
cim solae effugiunt. — Apollopbanes ceterique
deditionem faciunt. — Demochares captus se in-
terficit. — Pompeius Messanam se proripit .. .119

Terrestres quoque copiae sese tradunt. — Vic-
larum navium numerus.—Pompeius Plennium
a se arcessitum Messanae non exspectat, sed in
Orientem ad Antonium tendit. — Piennius paullo
post Messanam perveniens illam urbem tenet . .120

Hanc obsident Agrippa cam Lepido. — Plen-
nio legatos de pace miltenti, Lepidus suo iure
pacem concedit. —Huius et Plennii milites con-
iuncti Messanam diripiunt. — Cur Octavianus
Pompeium secutus non sit. — Lepidus omni
destitutus est potestate. — Octaviani praemia et

Reliquae eius administrationes. — Eius Ova-
tio Idib. Nov. — Eius honores. — Servorum
fugitivorum poena.........................122

Sexti Pompeii fuga et trepidatio. — Italiae
oram legit. — Ad Corcyrara et Cephaleniam de-
fertur, ubi suorum nonnullos offendit. Deinde
Lesbum iterum se contulit, ubi Mitylenes ali-
quantisper degit. — De Octaviani et Lepidi dis-
cidio et de Antonii adversus Parthos expeditio-
ne certior fit. — Ibi hibernare statuit. — Sed
Antonium victum audiens, imperii cupiditate
rursus ardet. — Ad Antonium, sed simul ad
Thraciae Pontique dynastas , immo ad Parthos

Naves reficit et socios navales exercet, et ad
continentem invadendam se accingit. — Anto-
nius ducem adversus eum désignât M. Titium,
cui quondam pepercerat Sextus. — Ut resisten-
tem vi reprimeret, ut vero pacate venientem
honorifice adduceret. — Non multo post Sexti

Eorum verba. — Antonii responsum. — Sexti
legati ad Parthos missi, comprehensi ad Antoni-
um ducuntur — Reliqui legati eum excusant.

Furnius, Asiae praefectus, Pompeium excepe-
rat ; eius vero consilio perspecto, Ahenobarbum
et Amyntam cum exercitu arcessit. — Qua de
re queritur Pompeius; sed eodem tempore Ahe-
nobarbum captivum prehendere vult. — Pro-

a. C. n.

719

dilio detegitur. — Quo facto Lampsacum oc-
cupât; — Cyzicum frustra aggreditur.........128

Inde in Troadem reversus a Furnio, eum
equitum numero superante, vexatur. — Fnr-
nium castris eiicit et clade afficit. — Multi
incolae eius militiam petunt. — Alam equitum
Italicornm ad Antonium iter facientem corrum-
pere frustra conatur. — Nicaeam et Nicomedi»
am occupât, et insperatis utitur successibus.—
Ineunte vere, adveniunt e Sicilia Septuaginta

Advenit etiam Syria e Titius cura multis na-
vibus et magno exercitu. — Quo facto timoré
percussus Pompeius, navibus accensis, remiges
armat. Nobilissimi quique eum relinquunt .., .130

Pompeius, in mediterranea Bitbyniae loca
secedit. — Seculi Furnius, Titius et Amyntas
noctu profligantur. Sed Pompeius victoria uti
nescit. Illi tres denuo sequuntur, donec collo-

Colloquium. — Quare Titio, cui tota res
mandata erat, se tradere nollct. — A Fur-
nio, et deinde ab Amynta ut accipiatur,
orat; sed frustra.— Noctu denuo clam se subdu-
cit, sed M. Aemilius Scaurus eius iter ingres-

Amyntas cum equitibus sequitur. — Adquem
appropinquantem Pompeiani transeunt. — Ita-
que se dedit. — Exercitu ad sacramentum An-
tonio adacto, Titius Sex. Pompeium interficit.. .133
Yariae de eias morte sententiae..............134

ann.
aetat.

Bh. n.

Antequam ipsam Sex. Pompeii vitam exponimus, non-
nulla de scriptoribus, quorum testimoniis in ea de-
scribenda üsi sumus, dicenda esse yidentur, et quasi
rationes reddendae, quare nobis scriptorum alius alii
ob maiorem minoremve in elus rebus enarrandis fi-
dem aut postponendus esse visus fuerit, aut alio tna-
gis minusve placuerit, ne temere vel male Sextum no-
strum collaudasse vel reprehendisse videamur. Itaque
primum, quoniam in iis diiudicandis, temporis, quo
quisque eorum scripserit, ordinem servare statuimus,
in CICERONEM, utpote qui nostri aequalis fere fuerit,
inquiremus.

§ 1, Hie autem intimam cum Pompeio Magno ami-
citiam coluerat, tolusque eo tempore huius partibus
addictus fuerat, quapropter studio liberum atque aliud
quam Sexto favens suffragium ferre non potuit, Sed
etiamsi eius fidei historicae ideo non multum tribuen-
dum videri possit, nec salis cautuin et integrum sit

eius iudicium, nihilominus tamen magni aestimanda
sunt eius verba, et quae maius quoddam pondus ha-
beant digna, quia ipse, eorum temporum testis, in
puerili et iuvenili Sexti aetate non solum unicus sed
etiam unice versatur. Interfeclus est enim anno ex-
eunte 711 U.c., paullo post, quam Sextus fuerat pro-
scriptus, quem ergo nisi puerum et deinceps iuve-
nem , Pompeii Magni exoptati filium, Romae per vi-
ginti sex annos omnibus bonis et omnium fere favore
gaudenlem cognoscere non potuit. Eum rebus adver-
sis, adversariorumque iniuriis exacerbatum, et iracun-
dia motum, praeclara deinde patris et fratris facta
suis facinoribus foedantem non vidit. Hinc lenis at-
que liaud severus Sexti indolis iudex nobis exstitit,
quo vel maxime differt a reliquis scriptoribus. Ve-
rum , quantacunque est haec iudicii discrepantia de
adolescentia et virili Sexti aetate, tantum alque haud
minus est discrimen, quod intercedit inter diversa
haec eius vitae stadia. Dum enim Romae degit, opi-
bus omnibusque bonis abundans, Magni Cn. Pompeii,
auctoritate et nomine valentis, honoratissimi exopta-
tissimique patris filius, placidam et claram egit iu-
ventutem. At reliqna vita his prorsus contraria ; opi-
bus enim omnibusque bonis privatus, undique a Ju-
lio Caesare reiectus et expulsus, modo viribus pollens,
a Senatu publice revocatus, in fortunas patrias resti-
tulus et maris imperio ornatus, modo rursus, quam-
Tis lulii Caesaris caedis insons, ab Octaviano inter
eius percussores relatus et proscriplus, tandem rebus
prosperis elatus et superbus factus, degenerem et cru-
delem se praebuit, atque imperandi libidini omnia
posthabuit. Quid mirum ergo, si tanta inter Cicero-

nem, prions aetatis Jaudatorem, et reliques poslerio-
ris aetatis vituperatores difTerentia intersit?

Duplex fere de Sexto Ciceronis iudicium est; alte-
rum, quale in Philippicis orationibus cernimus, in qui-
bus anirno indulgens, publice nimirum invisi Antonii
libidinibus et sceleribus, Sexti probitatem, moderatio-
netn, gravitatem, caeterasque animi dotes opponit;
alterum , quale in epistolis ad Atticum deprehendimus,
ubi Ciceronem ut amicum arnico scribentem liberius
et ingenue iudicantem animadvertimus. In his autem
quam quam neque ex industria et insulse, neque om-
nino disertis verbis eum laudavit, tamen disseruit de
eo tanquam de spectato et sibi caro iuvene, cuius
res admodum ipsi curae sunt

Pauca, quae de singulis Ciceronis locis dicenda ha-
buimus, in ipsa Pompeii vita adscribemus.

§ 2. Sexti res gestae per annum, quo in Hispania
cum Julio Caesare armis contenderunt Pompeii, ante
Cnaei interitum baud sane magnae fuerunt ; idcirco
huius BELLI HISPANIENSIS scRlPXorx multus in eius re-
bus enarrandis esse non potuit; pauca tamen, ab aliis
non memorata, quibus fides non deest, illi debemus ;
uberior vero est in Cnaei rebus exponendis. Quae
cuncta, quamvis barbare et confuso sermone conscri-
pta, propter manifestam rerum gestarum auctoris scien-
tiam caeterorum scriptorum nonnunquam discrepan-
tibus narrationibus anteponenda esse visa sunt. Illud

1) Non rede, ut mihi Tidetur, Drumann. in egregio opere : Geschichte
Roms in seinem üebergange u. s. w., IV, p. 552, ex Ciceronis epislolis,
hunc et cum eo mullos nobiles Romanos meluisse Sex. Pompeium opina-
tur. Cicero enim hunc non timuit, sed, ut fcre per totam vitara
bellum civile imprimis perosus reformidavit.

enim ex hocce libro constat, auctorem, huius belli tes-
tem, ut mea fert opinio, tanquam gregarium militem,
a Caesaris parte stipendia fecisse ; cuius tamen par-
tium studio non nimis vacuum eum esse , vel e cae-
sorum et sauciorum in pugnis enumeratione cernere
licet , quamquam Caesaris quoque accepta detrimen-
ta non tacet.

§ 3. HORATiuM, qui, carm. 9, Epod,, Augustum célé-
brât, utpote qui Sex. Pompeium »Neptunium ducem,
minatum Urbi vincla, quae detraxerat servis amicus
perfidis,quot; vicerit, nominasse hie satis est. Nam carm, 4
Epod. non de Mena esse sermonem, nobis quoque per-
suasum habemus.

§ 4. STRABO autem, cuius aetas etsi certis nondum
annis definila, incidit in Augusti et Tiberii tem-
pora , adeoque non diu post Sex. Pompeii mortem,
geographicis suis investigationibus historicas quasdam
notas interdum intexuit, et sic peculiaria et sibi pro-
pria , nec vulgaria nobis de Sexto annotavit, quae
pro sua in rebus indagandis diligentia, fide dignissima
nobisque gratissima fuerunt. Sic, ut unum hîc exem-
plum addam, solus nobis de Aristodemo, Pompeii
M, fihorum praeceptore, retulit; ov, inquit, ôii]-
Koilaafiev êu^aro/j/çw, vioi nccvTiXœg tv vfj Nillt;5r\ i).
Caetera, quae sive solus, sive ab aliis scriptoribus di-
versa, de Sexto memoriae mandavit, postea vel an-
notabirnus, vel cum caeteris de ea re narrationibus
comparabimus.

1) p. 650. Quod omisäum esse a Drumanno, Viro diligcntissimo , in
laud, op,, mirum Tidetur,

annales suos conscripsit; quorum vero maior pars, longi
temporis iniuriam passa, ad nos non pervenit, et iu
his quoque ii Jibri, quibus Sexti res, tam in Ilispania,
quam in Sicilië et Asia gestae, continebantur. Quarum
tamen epitomae, ab incerto quodam] confectae, quasi
per transennam nobis deperditum thesaurum adspicien-
dum oflerentes, ostendunt, non paucis eum rem absol-
visse. Harum autem fidem, quum caeterorum scri-
ptorum testimoniis neque adversentur, neque in iis solis
inveniantur, quae apud alios desiderantur, in dubium
vocare non licuit; sed quamvis brevissimae, ad aliorum
tamen testimonia confirmanda quandam utilitatem prae-
buerunt. Solita ipsius diligentia hos quoque libres
ab eo pertractatos fuisse iure suspicamur, quorum ma-
gnum iacturae damnum nobis quodammodo compensari
videtur, quod multi baud dubie, nec deperditi scri-
gtores, sua ex eo mutuati fuerunt, qui ipse sive e com-
mentariis iam conscriptis, sive e viventium ore, sive e
sua memoria, quae in iuventute acta fuerant, colii-
gere potuit ; quatuor enim et viginti annorum aeta-
tem attigerat, quum Pompeius, Appiano teste, mor-
tuus est.

Verba epitomes libri CXXIH: „lectis ex Epiro ipro-
scriptis ac fugitivis,quot; caet. Freinshemium aliosqùe non
ofFendisse mirer. Eum enim ex Epiro vel pro parte vel
omnino proscriptos collegisse aliunde non constat; uti-
que Livium illud scripsisse non credo. Eiiciendum
est, aut ahud legendum est vocabuium, uti quoque
epit. CXXIX, pro vocibus in Siciliam, ut cuivis evi-
dens est.

§ 6. VELiEius PATERCiiLUS natus fuit a. 735 U.. c.,
neque opus suum ante annum 29 p. Ch. n. conscripamp;isse

fertiir'); in quo historicas simul et oratorias partes
sustinens, lectoribus, rerum non ignaris, brevissime et
concinne scripsit, et paucis quoque Sex. Pompeii res
enarravit. Sed quemadmodum in universo opere, Ti-
berium et omnino Caesarianos omnes laudandi studium
observatur, partim metu, partim ad Tiberii gratiam
captandam, partim e grato animo ob beneficia ab hoc
accepta, sic iniquus quoque est nostri Pompeii iudex,
eiusque indolem nobis depinxit, suum ipsius ingenium
potius, quam historiam secutus. Sic 1. Il, c. 72:
„Quippe,quot; inquit, „nullum habentibus statum quilibet
„dux erat idoneus; cum fortuna non electionem daret,
„perfugium ostenderet ; exitialemque tempestatem fu-
,,gientibus statio pro portu' foret.quot; Quae in Pompeii
invidiam Octavianique gratiam, nulla temporum ra-
tione habita, dicta sunt, quum, quis dux idoneus es-
set, atque ubi portus, ubive statio foret, eo tempoi;p
nondum cognitum esset.

Sic quoque Sextum notavit tanquam „adolescentem
j,studiis rudem, sermone barbarum,quot; qua de re hi-
storia prorsus silet. Qui enim in Velleii editione lani
et Krausii citatur Valerii Max, locus, II, 6, § 8, de
alio quodam Sexto Pompeio, tunc in Asiam procon-
sule proficiscente , agit

Nec magis cum Velleio eum »impetu strenuum,
,,manu promtum, cogitatione celerem,quot; sed his con-
trarium potius, historiam secutus, vocare cogeris.
Quod paullo post dixit ,,servorum servum,quot; mera est
rhetorica antithesis, oh praecedens »libertorum suo-
rum libertus,quot; quam amat.

JN'^iiiis aul lisus Asinii Pollionis in histoiia auctori-
tale, aut indulgens studio erga hunc, Augusto ami-
cissimum , eum „praetorium clarissimum bellum quot;
in Hispania contra Sex. Pompeium gessisse ait, de
qua fallacia uberius infra agendi locus erit^).

Menam et Menecratem paternos libertos vocavit, sire
brevitatis, sive contemlus causa ; ilium recte quidem ,
ut ex App. V. 79 et 96, satis patet; hunc vero non
patris, sed ipsius Sexti libertum appellaverunt Appia-
nus et Dio Cassius, neque iniuste, ut postea videbimus.

Lib, II, 73, fin., Sextus „ad se exercitumque tuen-
dum rapto usus fuissequot; dicitur, tametsi proxime totam
ipsi Siciliam parere notaverat, Igitur sive invidiose,
sive, quod malim, paullum a Velleio rerum ordo in-
versus est , ut referendum sit ad annum u. c, 711 ,
quo ante Siciliam caplam revera ad se exercitumque
luendum in inari praedatus fuit.

Deinde foedere Misenico Siciliam et Achaiam tan-
tum Pompeio concessas fuisse tradidit; Dio Cassius
etiam Sardiniam ; Appianus praeter has, Sardiniam et
Corsicam etiam nominavit, quem cur secuti simus
infra dicemus.

Inter clarissimos vires, quos foedus Misenicum rei-
publicae restituit, quorumque enumerationem solus
Velleius nobis reliquit, Tiberium Claudium Neronem
etiam nominal, cui fidem habult Tacitus 2). Verum
a SuetonioS), suffragante Dione Cassio»), alia docemur.
Nam aegre ferens, inquit ille, se a Sexto, non uti Prae-
tore dignum erat, acceptum fuisse, ad Antonium in
Achaiam traiecerat. „Cum quo brevi reconciliata in-

ter omnes pace, Romam rediit,quot; quod anno U. c. 714,
statim post hanc Brundusinam inter Octavianum et
Antonium pacem factum esse ex historia notum est.
C. Sentius autem Saturninus, quem iisdem annu-
merat Velleius, ab Appiano') inter eos nominatur,
qui anno 719 de Pompeio in Asia desperantes , sibi
ipsis fidem pacti, ad Antonium transierunt. Aut igi-
tur ad Sextum postea iterum rediit, aut maie a Yel-
leio his annumeralus est.

Circa Veliam Appianus, circa Palinuri Promonto-
rium Dio Octavianum naufragium fuisse passum tra-
diderunt; Velleius utrumque coniunxit.

Haec sunt, quae reprehendenda habuimus in scri-
ptore, qui caeteroqui paucis quasi hneamentis totam
Sex, Pompeii historiam egregie prorsus depinxit,
quot;quemque in reliquis optime cum caeterorum de no-
stro testimoniis congruere, nec fide indignum esse
vidimus.

§ 7. lüCANUS in Pharsalia, quod carmen, sub Neronis
imperio conscriptum, morte sua (a, p, C. 65) imper-
fectum, ut sunt virorum doctorum sententiae, reli-
quit. Sex. Pompeii quoque iuvenilis aetatis partem
versibus depinxit. Non tamen vere ; contra omnium
enim scriptorum testimonium eum in Thessaliam pa-
trem comitatum fuisse , multasque nugas egisse finxit,
indeque eum fuga in Lesbum delatum, et hinc pa-
trem , qui proxima iam nocte e Lesbo cum Corneha
abierat, m man assecutum fuisse tradidit; quod, quo
consilio, quemve secutus, sic narraverit, ne coniectu-
ra quidern quisquam assequi posse videtur. Vere ta-

men cum Plutarcho Dionis') sententiam réfutât, qui
minus exacte Cyrenis demum Magni Pompeii mortem
Catonem et Cnaeum resciyisse ait. Uberius infra de
omnibus his dicturi sumus.

§ 8. L. ANNAEÜS SENECA solus nobis auctor est, Sex-
tum sorori superstitem fuisse; hîc ergo nominari me-
retur,

§ 9. c. PLINIÜS SECUNDUS, Hist. Nat. VH, 52, (53),
hancce festivam annotavit narratiunculam, €ui, quum
alibi non licuerit, hie locum assignamus: ,,Bello Siculo
,,Gabienus, Caesaris classiarius fortissimus, captus a S.
jjPompeio, iussu eius incisa cervice, et vix cohaerente,
,,iacuit in litore tota die. Deinde cum advesperavis-
,,set, cum gemitu precibusque a congregata multitudine
„petiit, uti Pompeius ad se veniret, aut aliquem ex
,,charis mitteret; se enim, ab inferis remissum, habere
„quae nuntiaret. Misit plures Pompeius ex amicis,
,,quibus Gabienus : Inferis diis placere Pompeii causas
„et partes pias ; proinde eventum futurum , quem
,,optaret; hoc se nuntiare iussum ; argumentum fore
,,veritatis, quod peractis mandatis, protinus ex^iratu-
,,rus esset. Id que ita evenit.quot;

§ 10. TACITUS, Ann. I, 10, rectissime Sextum ab
Octaviano imagine pacis deceptum fuisse vidiï.

§ 11. De PLUTARCHO hic multa dicere non attinet.
Praetereuntes, quae vera esse comperimus, illud tan-
tum animadvertimus, eum in Antonii vita, c. 32.,
Latin j sermonis ignorantia, scitum illud Pompeii di-
ctum et ambiguum vocabuli Carinae e Latino suo,
nescio quonam, fonte haud iutellexisse.

§ 12. Nec de suetonio multa dicenda. Suinmatiin,
nec tarnen satis accurate, praepipua Sexti et Octaviani
proelia in huius vita, c. 16, percurrit. Quod autem
prodidit, ib. c. 68, Sextum insectatum fuisse Octa-
vianum tanquam efleminatum, Drumann., IV. 572, ad
annum ü. 716 retulit.

§ 13. t. annaeüs flords sine ullo ingenii acumine
et contra historiae veritatem de Sexto conflavit capi-
tulum, quod pueris Romanis scriptum diceres; singula
infra notabimus.

§ 14. Post eos APPiANüS Aiexandrinus et dio cas-
siüs Cocceianus, primarii et integri nostri argument!
fontes in censum veniunt, eorumque fides et auctoritas
in Sex. Pompeii rebus exponendis exploranda et pro-
banda est. De singulis autem, quales eos in nostro
argumento versantes observavimus, pauca praefanda.

Appianus igitur, qui sub Impp. Traiano, Hadriano
et Antonino Pio vixit, et in patria inque ipsa Urbe
magnos obiit honores, Polybii maxime in historia tra-
ctandamethodum secutus, data opera simplici et aequa-
bili ratione Sexti cum Octaviano bellum diligentissi-
me quoque plerumque et copiose exposuit. Eum mui-
tos hac in re adiisse scriptores, tam Romanos, quam
Graecos, gravissimosque secutum esse, ut universe in
operis praefatione, c. 12, et lib. 11. c. 70 significavit,
etiam vel e diversis, quas subinde de aliqua re nume-
ral opinionibus, conspici potest. Quosnam vero po-
tissimum auctores secutus sit in iis, quae de nostro
memoriae tradidil, omnino non annotavit, idque eo
difficilius est certo modo indagare, quum ad unum
fere deperdita sint eorum scripta, nec quidquam hac de
re e fragmenlis paleat. Accedit his alia quaedam dif-

ficultas, quod mira saepe inter Appianum et Dienern
sit enarrationis et rerum differentia, quin et subinde
maxima pugna ; licet tamen iisdem nonnullis auctoribus
eos in historiis suis componendis usos fuisse extra omne
dubium sit, quod e paucis quibusdam locis nobis ma-
nifestum factum est. Utrumque ergo, praeter commu-
nes hos, etiam aliorum scripta consuluisse, vel pro
diverso suo institute eosdem diverse adhibuisse, aut
alium aliis praetulisse necesse est. Qui autem paucis-
simi de Sexti iuvenilibus rebus adhuc superstites sunt
scriptores, hos Appianum consuluisse ne uno quidem
vestigio apparet, et omnino in his temporibus ante
Mundense proelium minus est diligens, quam in po-
steriore aetate describenda. Asinii Pollionis imprimis
de hello ciïih inter Iulium Caesarem et Cn. Pompei-
um Magnum et deinceps de subsecutis temporibus us-
que ad Augusti monarchiam historia ad nostrum ar-
gumentum sedulo eum usum fuisse, inde colligere
licet, quod illum, 1. II. c. 82, ut maxima fide dignum
laudavit, et ex aliis causis, quas mox afferemus. Idem
dicendum est de Augusti commentariis de vita sua ,
quos non semel citavit, et e quibus multa eum mutu-
atum esse mihi persuasum est. Num Agrippae com-
mentariis de ipsius vita multum debuerit, dubito,
quum brevissime de imperio classis ei oblate, nec
quicquam de Agrippae egregio opere, quo Avernum
et Lucrinum lacum cum mari coniunxerit, memoret.
De posterioribus tamen temporibus nihil decerno. In
multis Livium a Dione consultum fuisse mox videbimus.
Appiano igitur Livium , sive propter operis formam et
indolem, sive quia alios ferlasse illorum ipsorum tem-
porum testes sequi mallet, minus placuisse, e discre-

pantia cum Dione conliciendum videlur. Messalae
Corvini historiam eum legisse, credere non absurdum
est. Num autem Maecenatis, num Volumnii, Fene-
stellae, lulii Marathi, Verrii Flacci, Cremutii Cordi,
aliorumque, quorum scripta vel una cum his etiam nomi-
na ignorantur,'operibus usus fuerit, nihil certi dici potest.

Certius vero de fide et ratione , qua de Sex. Pom-
peii rebus egit, iudicare possumus. Qua in re ple-
rumque, praesertim in posterioris aetatis rebus, eum
Dioni praeferre non dubitavimus. Quae enim ad il-
lustrandam historiam faciunt, strenue et ordine con-
gessit, proeliorum el pactorum, tempestatum et nau-
fragiorum lucidam enarrationem reliquit ; non tantum
navium amissarum, captarum , aliarumque numerum ,
sed etiam singula tempora singulosque dies quoque in-
terdum, virorumque nomina , verbo omnia, quae lu-
cem possent alferre, in opus recepit, neque solum facta,
sed horum causas subinde indagavit,

Comparatio autem cum reliquis scriploribusetexacta
investigatio a nobis facta, slyli aequabilis ratio et sen-
lentiarum nexus abunde nos docuerunt, quod Schweig-
hhuserus, V. Cel., de toto opere pronuntiavit, Appianum
inepte, ut fama evulgaverat, ad verbum scriptores,
suos fontes, non solum non descripsisse, sed etiam quae
ordine undique collegerat suis fere verbis reddidisse et
haud exiguo ingenii acumine opus suum composuisse

1) Cff. Schweigh. exercltatt. in App. Et nihilo tamen minus post hunc
R. Wilmans, in magna laude digno opere de Dionis Cassii fide et au-
ctoritate, 1836, pag. 27, ut Dionem suum eitollat; „Sed sane,'' inquit ,
„ne hoe eodem jnodo, quo Appianu», Dionem transscripsisse credasnullo
tamen huius rei eiemplo allato. Dier autem horum in noslro argumento
pluris aestimandus sit, mos acquis ut Sporo raliouibus probaluri sumus.

Non enim, quod rei geographicae non satis peritus
fuerit, cum Niebuhrio ' eum indoctum et arrogantem
appellamus. Utique huic rei alios praeter duos geo-
graphicos errores a magno viro aflerri debuerant.

§ 15. Dio Cassius autem Cocceianus, Nicaeae in
Bithynia natus, Romae ad maximas dignitates evectus,
opus suum aliquot annis post Appianum, saeculo p. C.
III ineunte, absolvisse computatur, quo opere, quod
non singulorum bellorum, sed totius terrarum orbis
historiam complectatur, passim Sex. Pompeii quoque
res gestae attinguntur. Quo nomine Appiano, ut dixi,
posthabendus est; non enim accurate et diligenter
suique simili ratione in omnibus versatur ; quin
nonnunquam sibi invicem pugnantia narrantem eum
deprehendimus. Saepe, saeculi sui more, rhetoricas
magis quam bistoricas partes agere et in cladium,
tempestatum et naufragiorum descriptione magis ver-
bis, quam rebus studere videtur; ut etiam multa,
quae Appianus tradidit, aut minus bene, aut prorsus
non nobis reliquit ; in nonnullis tamen, licet pau-
cioribus, in iis imprimis, quae pugnam Mundensem
antecesserunt, probabiliora tradidisse eum negandum
non est.

Quos autem in singulis nostris locis sequatur, recte
discerni nequit. Etiam Dio cuncta, quae de Romanis
nonnulli scripsissent, se legisse, et delecta in suos
commentarios retulisse profitetur^). In his autem tempo-
ribus, inde a Catilinae coniuratione ad lulii Caesaris

1)nbsp;Rom. Gesch. nact Nieb. Vortiüä. bearb. t. Dr. t. Schmiti, a. d.
Engl. T. Dr. G. Zeisz; 1 Lief. p. 98.

caedem et ultra, principem Liviutn saepissime eum
secutum esse idoneis argumentis probavit Wilmans,
V. Cl., de Dionis Cass. fide et auct. pag. 18. Verum
enim vero de Sexti rebus in Hispania gestls, om-
nibus, suffragante Drumanno, V. Cl., III. p. 639,
Auctorem incertnm de bello Hispaniensi me praetu-
lisse supra iam dixi. Maecenatis scripta et Agrippae
de vita sua, in cuius rebus exponendis uberrimus
est, ab eo adhibita esse, certis ut videtur indiciis
ostendit idem Wilmans, p. 21, itemque Octaviani
Augusti vTiofiptjuccTa ; quae ab eo magni habita esse
patet, quod bis in opere suo ad eorum provocavit
auctoritatem. Denique longe piures ab eo inve-
stigati sunt scriptores, quorum hodie vel fragmemta
tanlum vel omnino nihil superest ; num alios, praeter
eos quos Appianus vidit, consuluerit, in dubio est.
Verum, quibuscunque usi sunt scriptoribus, diversis-
simo a se invicem modo plerumque res retulerunt,
quod eo magis miramur, quum eosdem fontes prima-
rius ad manus eos habuisse extra omne dnblum sit.
Sed quum illorum temporum tanta fuerit scriptorum
copia, facile alius alio magis delectari potuit. Id vero
constat, Dionem ex Appiano non hausisse, quem num
vel inspexerit, dubitamus. Ex altero igitur supplentes,
quod alteri deerat, Sex. Pompeii historiae materiem
congessimus ; hic autem singulos locos , qui vel dis-
crepanles, vel minus aut prorsus non probandi, emen-
datione, animadversione, vel probatione indigeré vi-
debnntur, paucis exponcmus, silentio praetereuntes,
quae alleruter solus retulit, quibusque assumendis
nullum veritati argumentum obesse videbatur.

Magni Pompeii morte a Sexto et Cornelia matre certiores
factos esse tradidit Dio, qui hîc iusto brevior est.
Pluribus melioribusque, ut cuique visu facile est, Plu-
tarchus et Lucanus res retulerunt ; praeterea PJutar-
chus haud dubie ipsius Catonis annalibus in huius vita
componenda usus fuit.

Dio quoque tum demum Sextum a fratre Cordubae
cum praesidio rehctum fuisse, quum Caesar in Hispa-
niam iam venisset, narravit, quod secus est apud Auct.
de Bello Hisp. ; quem Munatii Flacci dolus, ut intra
Aleguam oppidum perveniret, cuius Dio et Frontinus
meminerunt, fortasse tanquam Caesarianum militem
latuit.

Appianus, ut dixi, in Sexti et Cnaei ante proelium
Mundense rebus non satis diligens est, Seiti enim ne
nominis quidem ante illud tempus mentionem fecit ;
pugnarn autem illam contra reliquorum scriptorum au-
ctoritatem apud Cordubam commissam fuisse perperam
dixit. Dio locum non nominavit.

Inter Lacetanos sese abdidisse Sextum scripsit Dio,
qui Livii quoque scribendi mos est; a Strabone laccetani
vocantur.

Fortasse ipsius Pollionis historia Appiano, IV, 84, fuit
fons, quod effecerit, ut de huius clade nihil memorave-
rit, de qua multus est Dio.

Appianus qui universe in opere suo in locorum et
regionum situm non aeque bene atque in res historicas
inquisivit, 1. 1. tota Hispania Baeticam intellexisse
videtur. Male, ut e Dione et Cicerone effici potest.

Quod autem narrat, Sextum Massiliam secessisse, Ci-
ceronis nititur auctoritate, quem h. 1. Dio non, uti
alibi, consuluisse videtur.

In Sexti tamen lande ob cives servatos maximo-
pere conspirant loci Dionis XLVII, 12. et Appiani
IV, 36.

Sed rursus longe diverses fontes eos secutos esse
vel ex eo conspicitur, quod apud Appianum, inter
scriptores solum. Menas semper Menodorus audiat, et
Democbares etiam sub Papiae nomine designetur, e more
suo, modo praenomina, modo gentilitia, modo cogno-
mina reponens, ut significavit in praef. c. 13.

Dionem, qui Menam appel!avit suum, id est, Sexti
libertum (XLVIII, 30), falli, cum ex aliis scriptori-
bus, tum ex Appiano (V. 79) patet.

Drumannus, (IV, 568) minus recte Velleii aucto-
ritatem secutus, Menecratem etiam paternum, id est
Cnaei Magni, appellavit libertum i); hunc enim pa-
riter Dio, XLVIII, 46, atque Appianus, V, 81, suum
hbertum vocarunt, quibus maior fides habenda est, ut
vix dictu opus est.

De eadem Sex. Pompeii incursione agi apud utrum-
que, Dion. XLVIII, 20 et App. V, 56, dubitandum
non est, quamvis diverse modo ea enarretur. Tem-
pus enim cengruit, quippe post Perusiam caplam, anno
U. c, 714. Dio vero sibi ipse oblequitur, quum pri-
mum, 1. 1., dixerit, Sexlum adventu Agrippae, et rursus
ahter paullo post, eundem, audita Antonii cum Octa-
viano pactione, in Siciliam recessisse. Tempus huius
incursionis a Diene indicatum praetermisit Drumann.
IV, p. 569, qui Appianum tantummodo hoc lece se-
cutus est. Attamen de Sardinia capta recte Dionis nar-
rationi credidit; Appianus enim c. 56, statim Menam

a Pompeio fuisse missum et Sardiniam abripuisse, et
c. 66. eurn deinde, postquam Ilelenus legatus denuo in-
sulam recuperaverat, iterum earn occupasse retulit; in
his cum Di umanno Dionis auctoritatem sequendam esse
putavimus, qui enucleate et probabiliore ratione, quae
hoc tempore Menas gesserit, exposuit.

Eidem tamen paullo post, Antonium iureiurando
se ad Pompeii societatem obstrinxisse dicenti, non fidem
habuimus , quum Appianus, suflragante Plutarcho , ob
rationes suo loco afferendas, veriora tradere visus fuerit.

De Pompeii fastu, quo se Neptuni filium credide-
rit, Appianus ante annum U. 718 nihil tradidit. Iam
quum apud Dionem (XLVIll, 31), populum anno 714
plaudendo ob illatum in theatrum Neptuni simulacrum
favorem erga Sexturn significasse legamus, ante hunc
annum sic superbivisse Dioni credidimus, probante Dru-
manno.

Dio (ib, c. 16), Muciam iam antea ab Octaviano,
quum Scriboniam ducere meditabatur, ad fihummissam
fuisse ait. Veriorem Appiani narrationem recepimus,
(V. 69). Dioni fortasse lulia, Antonii mater, quae a
Pompeio ad filium ablegata fuerat, ob oculos versabatur.

Et Appianus, V, 72 et 73 in., et Plutarchus, Ant.
32, eundem secuti sunt auctorem; ilium enim ex hoc
sua non petiisse, cuivis locos comparanti patebit, quoshic
apponere operae pretium est. Plutarchus ait: xoci
(svvfj'kamp;ov ilg TavTO xurà rijV if Miaijvolg axqav aal
TO ywjjitt , Tlo^nrji'm fièv Tov aróXov naQOQ^ovvrog. —
'Entl 8t avvtamp;tvTO, rioixnri'iov — airov ti Ttrocyi^évov
aitonTiXXeiv iig^Fcofiijv, i-Aokovv inl dtinvov dX%i]lovg.
Kli]QoviA,tvoii/ dè nqamp;vog tariav avrovg è'^ajff Iloji-
nriiog. Appiani autem verba sunt : ot r^ng avvtjXamp;ov

t5)v (fvXaxiSaiv viamp;v. Kai avvsßijaav tnl roTgde' —
Uojinri'iov — ntfinovra 'Pmnaioig top ix noXlov Ti-
rayfisvov avraig (ptjaoig) ffÎTOP. — ''E^iviQov ö' dXXti-
Î.0V5 avr'ixa, nsQi Ttjg Tctficög dicclccj^óvrig.

Praeter Siciliam et Sardiniam in Sexti possessioneCor-
sicam quoque fuisse tiadidit solus Appianus (Y, 67) ,
quam deinde eius imperio constanter annumerat (27; 78;
80.). Quod verum esse inde colügitur, quod totum illud
mare ab illo interclusum fuisse apud scriptores legimus.

Universe autem in iis, quae foedus Misenicum ante-
cesserunt et subsecuta sunt, multo copiosior et verior
est Appianus, acriterque sibi oppositaesunt.huius cura
et Dionis negligentia, ut cuique legenti facile patet.
nie etiam conditionum huius foederis singula quasi
capita ordine disposuit. Minus tamen distincte in ipso
illo foedere, pro Achaia , Peloponnesum Pompeio con-
cessam fuisse ait, (c. 77). Fallitur etiam, ubi Pon-
tificum collegio eum adscriptum fuisse pacis conditio-
nibus annumerat ; eum Augurem contra cooptatum
fuisse ait Dio, cui tum ob utriusque magistratus indo-
lem, tum ob locum Ciceronis, Phil. XOl, 6, § 12,
assentiendum est. Solus item hic pecuniae tum pro-
missae summam definivit jjt^i'as xal inTctxoaiccg xal
nepTtjxovTa fivQiàdag dgay^/^œv.

Quodsi Appianum solum hic emendare videmur, eam
ob causam id fieri existimetur, quia innumera, quae
Dioni desunt, recensere longius, neque operae pretium
est. Veluti ubi insularum imperium Sex. Pompeio in
quinque annos, Appianus vero in tantum temporis tra-

Zonaras, qui Dionem in noslro argumento ubique fere sequitur, liîc
ja-O ircvaxoaiaq habet Ttevvaxoalaç,

ditum esse dicit, quantum Octavianus et Antonius re-
liquarum provinciarum imperium tenerent, potiorem
esse Appiani narrationem, quum hi duobus abhinC
annis Brundisii imperium sibi iam prorogassent, facile
quisque viderit. Sic quoque maius virium robur fuisse
causam, cur Pompeius prior epuUseos exceperit, nemo
facile Dioni concêdet. Appiano, ut vidimus, suffra-
gatur Plutarchus, De narratiuncula, secundum quam
Menas Sexto sui ulciscendi consiham dedisset, infra
dicemus.

§ 17. Menae et Octaviani colloquium , cuius meminit
Dio (ib. c. 45. cf. infra cap. H'quot;.), ubinam vel quando
haberi potuerit, nusquam indicatur, et, num révéra
habitum sit, dubito. In omnibus autem , quae Menae
transfugium spectant, diversissimam secuti sunt narra-
tionem. Sic Appiano referenti, Pompeium non prius
de Menae transfugio sensisse, quam hic cum Calvisio
Sabino adveniret, praetuhrnus Dionem, c. 46, qui
omnino id Sextum compertum habuisse et Menecratem
in Italiam diripiendi causa misisse dixit.

Calvisii Sabini cladem, a Demochare illatam, hic
brevius quam Appianus exponit, fortasse studio erga
Octavianum. Non vero opus mihi videtur, ut Dionis
verbis èmdicoicœi' ccvroitg, (1. 1. 47.) intelligamus,
Sabinurn pugnae ineundae causa eum persecutum, sed
tantummodo eum secutum fuisse, postquam abierat
Demochares.

Dio ibidem Octavianum ante huius cum Sabino con-
iunctionem tcmpestate ad Scyllaeum multas amisisse
naves, Sextumque, his cognitis, in eum misisse Apol-
lophanem ; Appianus vero nihil de hac tcmpestate lo-
cutus, Democharem, postquam reversus erat Messanam,

iussu Pompeii Octavianum insccutum fuisse prodidit;
in sequentibus etiam enarrandis hic plenior et accura-
tior est.

Erravit autem C. D. B. (Beck), in nota ad inter-
pretationem libri Angiici Cl. Ferguson (Gesch. desFortg.
u. Unterg. der Rom. Rep. Ill, part. 2. p. 179), Dionem
Cassium hoc loco, c. 47 , aperte falli arbitratus : Non-
dum scilicet coniunctos fuisse Octavianum et Sabinum
eo tempore, quum Apollophanes vel Democbares ad-
veniret, dicens. Verum si ipsius Dionis, non versio-
nis Xylandro-Leunclavianae verba inspexisset, talia ef-
fatus non fuisset. Dionis enim verba : Sg ivqwv tov
Kalaaqa TCCV'TJ] tcov TtccQanXéovTa, 'iva fitrà TOV
2aßivov ig rii v 2:ik iliav. 8la^àlji, in avràv
^^ev' male versa sunt: ,,qni quum eo forte loco praeler-
navigantem cum Sabino Caesarem, consilio traii-
ciendi in Siciliam, ofTenderet, adversus eum se con-
vertit;'' sed sic vertantur oportet: ,,qui quum Cae-
sarem , eo forte loco praeternavigantem , consilio
traiiciendi cum Sabino in Sicil. caet.quot; adeoque ea-
dem declarant, quae App. V, 84, narrat.

Dionis aucloritas (XLIX. 1.), qui initio veris solvisse
Octavianum tradidit, denuo ab Appiano infringitur,
qui Octavianum, Lepidum et Slatilium Taurum uno
eodemque die non solum ante statuto solvisse ait, sed
diem ip.sum, Calendas lulias, et causam etiam, quare
hie constitutus fuerit, addidit. Sic quoque ubi
Appianus, exorta tempestate, Octavianum in Elea-
tem sinum confugisse, Appium vero Claudium, 0-
ctaviani agmen claudentem, circa Minervae Promon-
torium naufragimn fecisse dixit, et Dio, Claudio ne
nominate quidem, Octaviani classem Palinurum pro-

montorium praetereuntem tempestate vexatam fuisse tra-
didit, Appiani luculentissimae et exactae horum omnium
description! fidem tribuimus.

Negligentius denuo Ferguson et Beek (in op. c. III,
part. 2, p. 188), inixtis inter se rebus, adMinervae Pro-
montorium Octavianum naufragium passum fuisse scri-
pserunt. Hoe autem Cumano sinui proximum est, cui
succedit Eleaticus sinus, et hinc non procul Palinuri
Promontorium, Siciliae propius.

Menae irruptionem, quam 1. 1. memorat Dio, quin,
eadem sit atque ea, quam Appianus, c. 100 sqq., inultis
enarrarit,nullus dubito, eundemque non, ulDio auctor
est, Octaviani pollicitationibus, ut iterum transfuge-
ret, adactumfuisse, sed ipsum sibi hoe consilium sus-
cepisse, diserte déclarai Appiani locus oilatus, cui-
fidem non denegamus.

Uic vero cap. 103 et cap. 105 sibi adversatur, et
miro modo res et loca miscere videtur. Dixit enim, 0-
clavianum iussisse Messalam cum duabus legionibus in
Siciliam traiicere, quae cum Lepidi exercilu con-
iunclae transirent in sinum, qui prope Taurome-
nium est, ibique stalionem agerent; al deinde rursus'
Oclavianum cum Messala et tribus legionibus in Tauri.
castra proficiscenlem fecit. De quibus cons, annoti
Schweighiius.j quierrorem subesse suspicatus est. Dru-
mannus Appianum diversorum scriptorum narrationes
descripsisse, nec inter se composuisse, rede dixisse vi-
detur. Priora autem, quum quavis ratione cum se-
quentibus in concordiam redigere et dubium solvere
desperaverimus, plane praetermillimus. Ulutest,rem
geographicam non magnopere calluit Appianus; Aba-
las enim porlus, et Scylacius mons in Italia, Onoba-

las flumen, Coccynum promontorium, Phoenix urbs,
Myconius mons et Palaestinorum ager in Siciha, anti-
quis et hodiernis ignota sunt.

Quod Liparam ab Octaviano incohs orbatam fuisse
apud Dionem, XLVIII, 48, legimus, nihil impedit,
quominus cum Appiano, c. 97, eandem a Pompeiomu-
nitam deinde dicamus, cuius rei Dio mentionem non
fecit; maiorem tamen dubitationem obiicit, quod dein-
ceps, hac plane omissa, de Hiera, quasi de upa ea-
demque insula loquatur. Dio nec Strongylen, neque
Hieram, sed Liparam tantum xnemoravit. Etsi in his
insulis non nimis urguendum esse videtur; illae enim
iam antiquitus tanquam parvae, sasosae et desertae de-
scribuntur^), Hiera tamen ob situm, utpote quaeSiciliae
proxima sit, rebus nostris congrua magis est, et prae-
sidiis etiam munitam fuisse ex Appiano, c. 105, efficitur,

Nisimagnoperefallor, in pugnae descriptione Agrippae
et Democharis ex eodem fonte, fortasse ex Agrippae
vel Octaviani scriptis, hauserunt. Mire enim App.
V, 106 et Dio XLIX, 3. inter se conspirant et huius
0. 4 in. cum App. c. 108; quos locos hic describere et
inter se comparare longius est. In iis autem quae se-
quuntur, quamquam eosdem dein scriptores iis praesto
fuisse non dubitamus, Dione tamen rursus, ut fere
solet, copiosior est Appianus. Denuo eundem fontem
adiisse Appianum 113 et Dionem 6, ex magna oratio-
nis similitudine non immerito statuere nobis videmur,
Quae Dio solus retulit, dissidia non solum inter
Octavianum et Lepidurn fuisse suborta, sed hunc etiam
ad Sextum inclinasse, quin immo occulte cum eo con-

silia agitasse, haec non ideo, quod Appianus huius
dissidii eo tempore nullam mentionem fecerit, etquod
Lepidus, ut Drumanno visum est, suis viribus satis
confiderit, reiicere audeam. Nam magnum licet co-
piarum numerum secum duxisset Lepidus, duodecim
legiones cum quinque mülibus equitum Numidarum
alioque apparatu, tamen Octavianus copiis instructior
fuit; unam enim et viginti legiones, equitum viginti
millia, levisque armaturae mihtum plures quinque mil-
lia iam in Siciliam traiecerat. Et sane multae erant
causae, quare Octaviani res sibi infensas haberet Sex-
tique causam amplecti maluerit. lamdudum enim a
reliquis Triumviris neglectus et spretus, nunc vero tan-
dem, ubi Siciliam tanquam suam sibi vindicare me-
ditabatur, non collegae loco, sed legati instar haberi
se videbat. Quod igitur ab Octaviano concessum iri de-
sperabat, facih negotio se a Sexto accepturum non du-
bitabat, cui iam pridem amicus fuerat, quemque iam
anno 710 sua auctoritate ad pacem adduserat. Neque
etiam tale facinus a Lepidi mente abhorret. üiscor-
diam vero iam exstilisse eo arguitur, quod postea, una
cum suis, Plennii etiam miUtibus urbem Messanam
diripiendam permiserit. Hoe igitur dissidium iam sub-
ortum magnum attulisse momentum, ut Octavianus
maiori proelio cum Sexto de summa rerum decerne-
ret. Nec tamen Dionis auctoritatem etiamnunc secu-
tus fuissem, nisi Appiani narrationi, „Pompeium, cum
in dies urgueretur, coactum per nuntios Octavianum
rogasse, num navali proelio decernere vellet, hunc
accepisse et sic statutam fuisse diem , ad quam trece-
nae utrimque naves parabanturquot; caet., fidem negare
cogerer. Non enim App., uti fere facere solet, ubi

de stalutis diebus loquitur, diem ipsam designavit,
nec summorit ita dubitationes, quae contra talem,
licet non prorsus ignotam, rarissimam tamen in hi-
storia rem oriri possint. Profecto caeterorum scri-
ptorum de tam insolita re silentium mirandum esset,
quorum non pauci de hac pugna, quamvis brevissi-
me, mentionem fecerunt. Displicet etiam in Appia-
ni narratione Sexti illa animi tranquillitas, illudque
frigidum consilium, quod ab eius indole abenum vide-
tur, Minus modus quam res offendit. Verum for-
tasse in medio. Latum autem quaerendi et coniiciendi
campum aliis relinquo.

Trecentae igitur utrimque naves pugnam commit-
tûnt, (fiçovaai, ut ait App. V, 118, n^çyovg, xal
hnocvàg , oactg intvôovv. 'Emvoti nal tóp xalotf-
(levov aqnaya d 'Ayqinnug. Quem deinde describit,
cuiusque usus in ipso certamine maxime probatur.
Addit deinde : to nijiavtji^a nv) nqoiyvm^to, œg
ÖQéTrava dógaai TreQid-iaamp;ai. Quibus verbis Appianus
novam, ut vulgo credebatur ab Agrippa demum inven-
tam, et ideo Pompeianis ignotam fuisse machinam signi-
ficare noluit; verum aut tota haec de harpagonibus nar-
ratio, eorumque usus in hac pugna, ab Appiano vel
eius fonte ficta sunt, aut solis Pompeianis ignotam
illam et inexspectatam fuisse machinam significet ne-
cesse est. Nemo autem facile adeo Appiano fidem
historicam detrectabit, ut harpagonem eo proelio om- .
nino non a Caesarianis usurpatum fuisse dicat. Hoc
enim non solum diserte tradidit, sed etiam multum
damni intulisse harpagonem Pompeianis, et quomodo
hi frustra ab eo se defendere, eiusque vim et impetum
devitare conati fuerint, multis verbis descripsit. Ipsis

ergo Pompeîanis ignotum -vel potius inexspectatum fuit
machinamentum, Atqui tredecim annis ante usurpa-
tum fuisse in D. Bruti cum Massiliensibus pugna apud
Caes., de bell. civ. I, 57, legimus, eundemque pror-
sus harpagonem describi videmus a Livio XXX, 10,
usurpatuma Carthaginiensibus adrersus Scipionem Afri-
canum a. U. 549 i). Restât igitur, ut dicamus, Ap-
pianum quasi miratum esse, Sextum ipsum aut spre-
visse, aut ignorasse illud strategema, utique Sexti mi-
litibus inexspectatum fuisse; quod, mea quidem sen-
tentia, his verbis significa! : ,,variasquot; enim inquit,
„sibi quisque excogitavit machinas; Agrippa vero earn,
„quae dicitur harpago, — quae machina nequaquam
,,exspectata erat, „ita ut falces hastis non apposuissent.quot;
Quae proxima verba declarare mihi videntur, soli-
tum contra istiusmodi harpagones remedium a Pom-
peianis non fuisse adhibitum, quos providisse opor-
tuisset.

Pompeium simulatque in via cognovisset de defe-
ctione exercitus, imperatoriam vestem cum privata mu-
tasse, Appiano assentior, neque ad Dionis sententi-
am , illud in insula Cephalenia demum factum esse, ac-
cedo, quia, praeter eius in plerisque Sexti rebus enar-
randis incuriam, huius indoli magis congruum mihi
■videtur, ut in fuga post proehum, metuens, ne ag-
nosceretur , privatum induerit; quod probat quoque
Drumannus.

Appianus (Y, 122), Plennium cum octo legionibus
Lllybaeo revertentern facit, etiamsi cum una tantum le-

1) Cf. Dio, LXXIV, 11. Non obstat huius locus XLIX, 3, ubi non
de barpagonibus , sed de ferrels raanibus sermo est. Cf. inf, diss. cap.
IV, med.

gione eo eundem profectum fuisse narrasset, c. 97.
Verum septem e castris ad JVauIochum legiones suis
additas fuisse, tum colJigitur e Dionis verbis XLIX,
10 : „non omnes pedestres copias se Octaviano tradi-
disse, sed aliquot pedites Messanam profugisse,'' tum
etiam e numero viginti legionum, quem secum ha-
buit Lepidus, postquam duodeeim suis has octo addi-
derat »). Ilaec acute vidit Drumann. I. p. 21. Verum-
enimvero qui factum sit, ut, licet maxima festinatione,
intra tam parvum tempus, et arcessiri et cum suis
copiis adyenire simulque hostes evitare potuerit, mihi
non liquet; error hîc latere videtur.

§ 18, Apud Appianum (V, 144), unicus exstat locus,
unde, quo anno natus fuerit Sex. Pompeius, efficitur.
Quod, etiamsi nullo cuiuspiam scriptoris loco Ap-
piani hac in re fides imminuatur, non tamen tacite
assumendum, sed paullo plenius indagandum, cumque
omnibus hue pertinentibus patris, fratris et ipsius vitae
rebus comparandum esse duximus.

Appianus igitur testatur, eum interfectum esse anno
U. c. 719, TfaaaQtxxoavàv erog ßiovpTcc. Itaque na-
tus est a. U. 679, qui est annus, quo pater, iam in
Hispaniam profectus, adversus Sertorium bellum gere-
bat, adeoque anno proximo 678 gravidam Muciam re-
liquit, et, uti aliis argumentis probare studuerunt
cum alii, tum nuperrime Drumann, (IV, p. 361), iam
anno 677 eo profectus esse haud potuit.

Ibid. c. 143, dicitur Sextus vewreqog /ièp vttô tov
nuTQOg ànolticpamp;ilg, nul vno tov ddtlcpov neigaxiov
fjSi]- quem locum pessime sie vertit Gelenius, et in qua

versione acquievit Schweighüus. : „in tenera aelate,
(27 scilicet annorum !) patre orbatus, fratre vero ado-
lescentulus (29 annorum !), Niebuhr autem, qui (in
laud. op. part. 1. p. 98), Appianum tanquam ,,un-
wissend und anmassendquot; notaverat, et paullo post,
p. 99, sic de eo sententiam protulerat: „Schriftstel-
ler wie er thun besser, wenn sie andere abschreiben,
ohne etwas zu denken; dann werden sie wenigstens cor-
rect sein; aber sie sollten sich nicht anmassen, einen
gedrängten Auszug aus den Werken anderer zu ge-
ben;quot; ecce, eundem istum Appianum vel, quod maius
etiam est, istius versionem coece et ohne etwas zu
denken descripsit, et part. V. p. 153: ,,Man darf je-
doch,quot; inquit, ,.nicht vergessen, dass er sehr jung
(trigesimum annum agentem!) war, als er seinen Krieg
begann.quot;

Eum tri nulSa övtcc matrem in Lesbum comita-
tum fuisse dixit V, 133; et dein, IV, 83 : vn(Qw(famp;r] fièv
rà nqwTU vnó Fcctov KaiauQog tuqI ''IßijQiav, wg ov-
8èv fisyu dià viórijrog (30 annorum) xai dmiQiav ig-
yaaófievog. Sive igitur humana et nativa quadam ob
aerumnas tanti patris filii commiseratione, sive alia
causa ductus est, iuniorem Sextum quam pro annis
nobis depinxit.

Quodsi res eius gestas consideramus, eadem quae-
stio nobis se offert; neque profecto cniquam dubita-
tionem excitaret, neque historiae adversaretur, si eum
quinque, sex, immo novem annis iuniorem mortuum
esse, et intra annos u. 684 et 688 natum esse lege-
remus. Quae enim est causa, cur non, perinde ac
Cnaeus, patrem in Thessaliam comitatus fuerit, a, 706,
sed ut imbellis puer cum matre in Lesbum extra belli

tumultum a patre ablegatus sit? Neque res in Hi-
spania ante pugnarn Mundensem ab eo gestae unde-
triginta annorum Tirum arguunt. Tenet praesidio Cor-
dubam, quam urbem quum Caesar tentaret, et per
insidias civium centenos aliquot confecisset, formidans,
Uteris missis, fratrem arcessit, suis dribus et muni-
tissima urbe nequaquam fretus. Reliqua autem Sexti
aetas, quamquam certa indicia non adsint, huic ta-
men meae sententiae non obstat, quum et quae in
Hispania et quae in Sicilia ceperit incrementa, Tom-
peiano imprimis nomini tribuenda videantur, neque
ullum factorum, nisi quod iuveni conveniat, maius
sit, nullum, quo virum revera se praestiterit.

Quodsi tandem cum Cnaeo fratre eum conferamus,
utriusque res gestae imprimis insigne et maius quam
pro annis discrimen prae se ferre videntur. Quanto
enim ille maiora in bello patris contra Caesarem sus-
tinuit munera, tam in Aegypto, navibus et copiis
parandis et ad classem adducendis, quam in ipso
Thessalico bello; quo tempore Sextum nullo officio
functum, sed matrem in Lesbum comitatum fuisse
legimus? Quanto denique in Hispania, ut de Africa
non loquamur, ilium huic antestare videmus, de quo
mentio vix fit? Nonne merito dubitatio oritur, num
revera inter utriusque aetatem maior quaedam diffe-
rentia, quam unius, duorum vel quatuor ad summum
annorum interfuerit? At ecce Appiani verba obstant,
quae quum coniecturis dirimi et niutari nequeant,
aegre pro veris assumenda fuerunt.

De varia Appiani et Dionis de Sexti morte narra-
tione infra in annotatione ad finem ipsius vitae vide-
bimus.

§ 19, Hîc etiam s, aüreliüs tictou vel auctor
de viris illustribus et eütropiüs nominandi sunt, quo-
rum breves narrationes, procul dubio pro magna par-
te e Livio conflatae, ad aliorum narrationem confir-
mandam non sine utilitate nobis fuerunt.

§ 20, PAULUS 0R0Siüs,qui floruit saec. p. Ch,V, Impp.
Arcadio et Honorio, licet non satis accurate, non ta-
men iniucunde Sexti Pompeii res in historiis suis ex-
posuit. Obiter huius errores hic indicabimus, qui,
utrum a describentium an a sua manu emanarint, du-
bium est. Sic Iulium Caesarem xvii dierum spatio
ab IJrbe ad Saguntum pervenisse dicit, quem Strabo
xxvii dierum spatio ad Obulconem venisse ait, quem,
numerum confirmante Appiano, ut oportebat, prae-
tulimus, Pompeiorum etiam fratrum nomina in Hi-
spania inter se confudit. Menam cum lx navibus ad
Octavianum transfugisse, nescio cuius auctoritate ni-
sus, tradidit, quem rursus, non cum vu, ut Appia-
nus , sed cum vi navibus rediisse dixit. Hoc sane
loco Orosii, non describentium, error videtur, quo-
niam Menam iterum cum vi navibus ad Octavianum
transfugientem fecit. Sic quoque ultimo proelio
CLxm Pompeianas naves mersas et captas fuisse,
Appianus vero xxviil mersas fuisse testatur. Caetera
silentio hic praeterimus, suisque locis attingemus.

§ 21. Postremus in censum venit Joannes zonaras.
Huius tamen annalibus initio circiter saeculi xn p. Ch.
contextis, quamvis totius vitae spatium contineant, in
Sexti rebus facile careremus, quum ad verbum fere,
nec semper cum iudicio, e Dione descripti sint. De
singulis autem infra annotabimus.

Sextus Pompeius Magnus natus est patre Cnaeo Pom-
peio Magno et matre Mucia, anno U. c. 679, L.
Lucullo et M. Aurelio Cotta Coss. Ex iisdem paren-
tibus fratrem se natu maiorem et soroiem habuit. De
quibus, antequam ad ipsius Sexti vitam exponendam
transeamus , pauca praemonere übet.

De maioribus autem meminisse sufficiat, gentem
fuisse plebeiam Pompeiis, Campaniae oppido, oriun-
dam duas familias continentem, alteram Ruforum,
ad quos pertinent Bithynici, alteram maiorum Tri-

!) Multi eniui Pompeü fuerunt Tribuni Plebis. Liv. epit. 1. 59: Q.
Pompeius et Q. Metcllus tunc primum uterque ex plele facti Censores,
lustrum condiderant a. U. 623. Cic. Brut. 76.

2) Pighius II, 427. Taillant, numm. ant. fam. Rom. Pomp. in. Her-
culem, cum Geryones Hispaniae regis armentis p(jmpam triumphi sui ex-
hibentem , huius urbis auctorem fuisse narrat Solin. 2, § 5. Scry, ad
Virg. Aen. 711, 662. Isidor. Orig. XV, 1, cf. Strabo V, 245; 247. Unde
repetendum videtur, in numis Pompeianis subinde inveniri Herculis caput,
pelle leoniua tectum, cum eius armis, pliaretra, arcu, clava.

Mater eius Mucia, Q. Mucii Scaevolae eius, qui
anno 659 U. c. Consul fuit, filia, tertiaque Pom-
peii uxor fuit ^ cui isconius Pedianus cognomen
Tertiae tribuit, unde tamen effici non potest, illam
duas praeterea sorores natu maiores habuisse Q. Q.
Metellorum Celeris (Cos. 694) et Nepotis (Cos. 697)
soror fuisse consobrina ^ videtur, et nupsisse Pompeio
Magno non multo post Aemiliae mortem, quae obti-
nuit anno U. c. 672 vel sequenti anno. Post bellum
vero Mithridaticum, a. U. c. 692,Muciae, adulterii
cum Caesare incusatae, antequam Urbem ingressus
est, nuntium remisit; causam vero palam facere ^ et
Caesarem sibi succensere noluit, quem, ut Suetonius
narrat, gemens Aegisthum nominare contentus erat.
Divortium autem illud Romae vehementer probaba-
tur ; haud tamen a Muciae cognatis Eadem po-

1)nbsp;Vell. Pat. II, 22 ; Sew duae, seu tres Pompeiorum fucre fart(i_
liae; primus dus nominis , caet.

3)nbsp;In arg. ad Scaur. in. pag. 19 ed. Orell. Perinde erat cognomen ac
Quarla et Quinta, Quintus, Sextus Tel Decimus ; Td. Heinrich, ad Asc.
Ped. 1. 1. p. 125 ed. Peyron. et Beier.; Ernest, in claTe Clc. t. Mucia ;
Onomast. Orell. s. T. et omnino Drumann, Gesch. ßoms in seinem
Uebergange etc. II, V 375; IV, p. 557.

4)nbsp;Dio Cass. XXXVII, 49. Clc. adfam. V, 2; 6: cum vostra sorore,
ibiqne Mannt. Drumann. 1. 1. IV, 557; cf. II, 24. Sororis nomine saepe
designantur sorores patrueles , amitinae Tel consobrinae.

5)nbsp;Suet. Caes. 50. Cic. 1.1. Dio I. 1. Zonar. X, 5. Asc. Ped.M. Hie-
ron. in lovin. I, 48. .Plut. Pomp. 42, causam in Ciceronis epistolis fuisse
scriptam refert, in quibus tamen ego non reperi.

stea nupsit M. Aemilio Scauro «, alterius Pompeii
Magni uxoris fratri, Sullae privigno , quorum filius
Marcus Pompeii liberorum frater habitus est, utpote
qui ex eadem matre natus esset Anno 715 Ü. c.
populi iussu Sextum filium in Siciliam adiit, ut pa-
cem ei cum Triumviris suaderet Etsi varia fortuna
usa, ad magnam tamen pervenit aetatem ; etenim
post pugnam Actiacam, a. TJ. c. 723, ab Octaviano ho-
norifice earn afiectam fuisse legimus

Sexti frater natu maior fuit Co. Pompeius Magnus,
natus intra annos 674 et 679 U. c. lllo enim anno
pater Mueiam uxorem duxisse videtur ; hoc autem
Sextum, fratrem minorem, natum fuisse traditum est.
Quum autem haereditaria fere his temporibus essent
facta cognomina , Magnus uterque frater cognomina-
tus est Huius autem et fratris facta et fata tam
arete coniuncta fuerunt, et quasi inter se contexta
ut de iis una agere facilius meliusque duxerim.

Soror eius Pompeia, utrum maior minorve fuerit,
e scriptoribus non liquet. Nupta fuit Fausto, Sullae

5) Cf. Lucan. Phars. IX, 121; 145. Cic. Phil. V, 15; XIIL 4; 21;
et passim in numis. Obbarius ad Cic. epp. I, 2, p. 133 : „quamquam''
ait „cognomina non semper hereditaria fuisse me nou fugit , ea tamen
quum plerumque maiorum virtutibus ac gloria illuslrata essent, a poste-
ris religiose retenta et custodita fuisse, nemo non mihi largietur. Eckhel
doctr. num. vet. V, 282; VI, 26. Duravit autem hoc cognomen in fa-
milia, dum a Caligula, qui vetera familiarum insignia et titulos ademit
aboliretur; Suet. Cal.c. 35, instauratum tamen a Claudio, Dio LX, 5 5.

Dictatoris filio, ex quo duos peperit fiJios Post mor-
tem luliae, a. ü. c. 700, lulii Caesaris filiae, Pompeii
Magni uxoris, ipse Caesar sibi eam in matrimonium
quaesivit, utque Faustum dimitteret, petiit; ipse Cal-
purniam dimissurus ; quod tamen factum non est
Maritus occidit in bello Africano, a. ü. c. 708 3. Post
illud tempus Cicero quoque, Terentia repudiata, ad ma-
trimonium cum ea admonitus fuisse videtur, verumta-
men de ea non cogitavit Nihil ob Fausti necem
Caesari infensa,cum huius sororis marito, L. Cornelio
Cinna, secundas nuptias inivit, e quibus natus est Cn.
Cinna Magnus, qui postea coniuravit contra Octavia-
num 5. Pompeia belli Siculi temporibus aliquamdiu
apud fratrem in Sicilia degh, ubi Tiberium, tres an-
nos natum, comitem parentum fugae, (postea Impera-
torem) muneribus donavit Sextus ei fuit superstes,
adeoque mortua est ante annum ü. c. 719

Sextum autem Pompeium Magnum anno U. c. 679
natum fuisse, ex Appiano efficitur, qui eum anno IJ.
c. 719 quadragesimum aetatis annum agere memo-
riae tradidit Cui narrationi si fides haud deneganda
est, Pompeius Magnus Muciam uxorem gravidam re-
liquit, anno ü. c. 678, quum ad versus Sertorium
in Hispaniam proficisceretur. Absente igitur patre,

1) Au«t. de bello JAfric. 95. Plut. Caes. 14; Pomp. 47; comp. Ages,
cum Pomp. 1. Dio XLII, 13. Eutrop. VI, 23 (18). Flor. IV, 2.

Suet. Caes. 27, ubi destinatam valere nuptam argumentis probat
Dramann. IV, 592. Î) 11. co. Bell, Afric. 1. c. Appian. II, 100. Florus
aulem, IV, 2, et Orosius, VI, 16, fallttutur, narrantes Caesarem eam quo-
que cum liberis interficiendos mandasse.nbsp;Cic, ad Att. XII, 11.

7) Seneca Consol. ad Polyb. 34. App, V, 144. Huius vitam eiposuit
Drumann. IV, 591. 8) App. V , I44.

In numismatibus eius nomine insignil^s Pius quo-
que nominatur, non, ut Vaillant suspicatus est, ob pieta-
tem erga pa triam, propter lot nobilissimos a se servatos
cives; verum, quemaclmodum frater, qui tanquam pa-
tris vindex in Hispania prope Mundam contra Caesarem
dimicans, Pietatem pro tessera dederat», sic quoque
Sextus, patris et deinceps fratris eliam vindex, Pius
appellalus est. Pietas hinc deain huius numis conspi-
.citur, atque idem symbolice indicalur Anapia et Am-
phinomo, fralribus Catanensibus, qui parentes hume-
ris sublatos, ex ignis procurrentis periculo eripiunt ».

Praeceplorem habuerunt Aristodemum, Nysa, lo-
niae urbe oriundum, Aristarchi filium, quem iam de-
crepitum Nysae audivit ipse Strabo admodum adole-
cens, quique rheloricam etiam docuit et in Rhodo
et in patria duas habuit scholas, ita ul mane rhetoricam,
vesperi grammaticam tractaret ; sed Romae Pompeii
Magnifillis praefeclus, grammatica schola fuit contentus*.

Piratico bello iuvenes patri tanquam legates affuisse,
ul Florus narravit, nemo credideril, quoniam eo anno,
687 Ü. c., ipse Sexlus octo demum annos, Cnaeus certo

I) Quod quocine argumentum esse haud contemnendum iis, qui probare
studuerunt j Ponipeium non anno 677 , Tcrum sequenü demum anno in
Uispaniam profectum fuisse, ut Drumann. IV. 361. diximus supra pag. 26.

S) Vidd. tiumiin tab. huiooperi addit. et ap. Ursin. fam. Rom.; Vaillant,
num. fam. Rom.; Parut. Sicil.; Eckhel. doctr. num. cf. Strabo VI, p. 269
ct Cora. Sever, in Aetna v. 130. Cic. Phil. V, 14; — duosCn. Pompeii filios in-
columes haberemus ; quibus certe pietas fraudi esse non debuit. Umm.
1.1. p. 560, ubi eiTore typ. Vaill. n. 18 pro n. 17.

non amplius tredecim habuit; quamquam discendi gra-
tia patrem comitari potuerunt».

Neque magis vera sunt, quae de nostro Lucanus
cecinit, quem in Thessalia Pharsalico proelio inter-
fuisse ait, a. U. 706, ibique magicorum arcanorum
studiosum, spretis verioribus oraculis, veneficas Thes-
saliae adiisse. Quarum unam Erichtho, more a reli-
quis diverso, urbes fugientem et deserta incolentem ,
cadavera inquirentem, lacerantem ad suasque artes ad-
hibentem, a Sexto paucisque comitibus investigatam
esse narrat. Porro narrat, veneficam, tum quoque
unum ex cadaveribus sibi elegisse et carminibus suis
effecisse, ut revivisceret atque omnia, populo Romano
et imprimis Pompeiis infausla eloqueretur. Quo facto
Erichtho, rogoincenso, cadaver denuo mori iubet et Sex-
tum ad castra redeuntem comitatur^.

Perperam quoque idem hunc, fuga e Thessalia Les-
bum devectum, postero die patrem, qui insulam iam noc-
te cum Cornelia reliquerat, asseculum fuisse finxit ^
Omnes enim reliqui hac de re scriptores consentiunt,
filium a patre extra belli tumultum clam una cum
Cornelia matre in Lesbon ablegates fuisse

Cnaeus in bello civili adversus Iulium Caesarem
a. U. c. 705 in Syriam et Alexandriam ad classem
copiasque parandas missus est, ubi iam tum, salutis
metu, eum sibi devincire conata est Cleopatras. Prae-
ter quingentos équités, quos A. Gabinius, a. 699 prae-

3) Id. VIII, 204 sq. *} Plut. Pomp. 66; 74; App. V, 133. Dio
ÏLlI, 2; 5. Zonar X, 9. Lucan. V, 724 sqq.; VIII, 151 sqq. VeU.
autem Pat. Il, 53. Pompeii Magni comités solum indicavit, nihil de locis,
ubi hos exceperit, locutus, S) Plut. Ant. 25.

sidii causa , régi Plolemaeo in regno constituto, ad
Nilum reliquerat, quinquaginta naves anno 706 in mari
Adriatico classi adiecit', quibus tamen haud impedivit,
quominus Caesar illaesum in Illyriam exercitum traii-
ceret Etsi enim postea revertentes inanes ad Ori-
cum , aliasque prope Lissum incenderit^, summam
tamen rerum pedestres copiae coqfecerunt, quo-
circa post cladem Pharsalicam naves illae-Alexandriam
redierunt ^, ipse autem Corcyram devectus, cum Pom-
peianarum partium nobihssimis, de iis, quae agenda
essent, deliberavit, ibique .Ciceronem, pacis suasorem,
quominus interficeret, a Catone vix prohibitus est
Inde re infecta, dissipât! plerique, quo quemque casus
deferebat, discesserunt ; Cn. Pompeius et Cato Patras
in Achaiam se receperunt s, unde Laconiam et Cre-
tam praetervecti, Africae oras legerunt et Corneliae,
Pompeii Magni uxori cum filio Sexto ex Aegypto re-
deunti, obviam facti sunt

Hos enim anno 706 U. c. pater e Thessalia profu-
giens, Mytilenis receptos, fugae comités habuerat.
Hinc in Ciliciam et Gyprum et tandem ad Aegyptum
delatus, in eorum conspectu interemtus est, a. d. m
calendas Oct. annum aetatis agens duodesexagesimum ».

l')Caes. de Bello cït. III, 4; 103. Valer. Max. IV, 1,5 15. Senec. Cons,
ad Marc. 14. App. 11,49.

2) Caes. ibid. lU, 6. 3) Ib. Ill, 8; 40. Plat. Pomp. 62.
4) Ibid. m,*],!]!. Dio XLII , 12. 5) Plut. Cic. 39. Cato Min. 55.
Cic. p. Deiot. 10. 6) Lacan. IX, 121; cf. Dio XLII, 13; 14. Bell.
Alex. 44. '') Pint. Cato Min. 56. Lacan. IX , 36—121, quibus Dionis
Cassii, 1.1. 13, sentenlia refutatur, eos Cyrenis de Pompeii morte cerlio-
res fados fuisse, quum contra postea demum eo profecti receptique
sint. cf Liv. 112; vd. infra pag.-39.
8j Veil. II, 53. App. 11, 85. Dio XL1I,§ 5, Plut, Pomp. 79. cf.

Exinde uxor el tiüus maxima 'cum festinalione prose-
quentibus Aegyptüs, secundo vento ad .Cyprum refu-
gerunt », el non mullum post Cnaeo et Catoni oc-
currerunt, quos de Pompeii inlerilu cerliores fecerunt.

Pompeii Magni morte, et patria egregium virum, et
liberi non solum optimum patrem, sed ingénias etiam
opes et divilias amiserunt ; bona enim eorum, qui
sub armis manserant, a Caesare publicata sunt ^ ; sic
Cnaei quoque et Sexti bona Romae distracla sunt, et
vendita sub basta, quorum maximam partem M. An-
tonius s et P. Dolabella 4 sibi compararunt, speran-.
tes, prelium nunquam sibi persolvendum fore ^, quod,
etsî saepe vi a Caesare exaclum sit, solutum fuisse
nusquam legimus, quare fortasse Appianus Antonium
dono a Caesare hortos accepisse dixit ^

Antonius aulem emit Pompeii domum in Carinis,
qui erat locus Urbis in convalle Coelii et Esquilini
monlis circa templum Telluris nuper post bellum

Drom. III, 524. Minus lecte Florus eum in llberorum conspeetu r,eca-
tum fuisse tradidit, quem seculus est Freinshem. »uppl. adLiv. CXtt, 17.
.1) Liv.112. Luc. IX, 117 et auctt. oc.nbsp;'

2) Cic. de Ofï. I, 14; Tusc. Qu. I, 35 fin.; Phil. 11, 36; ad fam.
XIII, 8; ad Alt. XI, 20. Val. Max. VI, 2, 5 II.

S) Dio XLV, 9; 28; XLVI, U; XLVIII, 38; Plut. Ant. 10; 21; .33:
Caes. 51, ubi pro Cornificio Antonius legendus est. App. III,,14; yj79.
Cic. Phil. II, 15; 25; 27; 29; ad Alt. XII, 18. Vetl. 11, 60, S 3.
Non tamen solus émit, ut Cicero ei inter mulla opprobria obiecit, Dru-
mann, 1. I,

5)nbsp;Dio 1. 1.: el XLV, 28. 6) de Bell. ciy. 111, U; quod effic.lur e
Dione 11. n. XLVI, 14; XLVIII, 38. Cic. Fhil. II, 29; 31; VI, 25; 27
ad AU. XII, 13, 5 7. Plut. Anl, 10.

7) App.U, 126. Dio XLVIII, 38. Plut. 11. H- ^ell. Il, 77. (A.
Viel.) de vir. m. 84. Suet, Tib. 15; de grammat. 15, Serv. ad Virg.

Mithridaticum instauratam et amplificatam i, in qua,
ut ait Cicero, „maximus vini numerus fuit, perma-
,,gnum optimi pondus argenti, pretiosa vestis, multa
,,et lauta supellex, et magnifica multis locis, non illa
,,quidem luxuriosi hominis, sed tamen abundantis
Quam quidem domum post Caesaris mortem adhuc pos-
sidebat»; nam reliqua illa omnia paucis diebus dissi-
paverat. Praeter alia quaedam urbana, hortos etiam
Pompeii emit extra Urbem sitos, qui satis ampli fuisse
videntur et ubi plerumque degere solitus fuerat Pom-
peius Porro Tusculanum Pompeii accepit » et Fa-
lernum , quem agrum faniiliari suo Anseri, malo cui-
dam poëtae, donavit

P, autem Dolabella, tertius Tulliae, Ciceronis filiae,
maritus ^, ex Pompeii bonis emerat Albanum, non
procul ab Alba Longa et Aricia ad Albanici montis
radicem situm « , ubi Cornelia Magni cinera humave-
rat 9 ; idem praeterea Formianum in Latio ad mare

Aen. Tin, 361 : Carinae sunt aedifioia facta in Carinarum modum, quae
erant circa templum Telluris, in quarta regionedifisioms Augusti, P. Vict.
et Sex, Ruf, de reg, IJrb, Kom. reg. 4.

J) Plut. Pomp. 40; coll. Donat. de UrbeRoma III, 8, inGraeT, thés,
ni, p. 695, Cic. Phil, U , 28. lui, Capit. Gordian, c. 1.
2) Phil, II, 27, 3) Cic, Phil. II, 25: 27. Dio XLV, 9,

4)nbsp;Ut Donat., U. 23, e Plut. Pomp, 44 et Asc, ad Cic, Milon. arg,,
lt;locet, utque idem aiitumat, in Pincio monte. Td. Tell. Pat. II, 60 ibiq,

6) Ser*. adTirg. IX, 36,es. Garaton, ad Cic. 1. c. Weichert, Poël.
Lat, comm. dellelvio Cinoa. ') Primum enimTulliaC. Caipumio Pisoni,
deinde Furio Crassipedi desponsa fuerat. Plnra sciendi cupidusadeat Dru-
mann. in illius et Tulliae ïilis ; cf. clavisErn.
8) Cic. ad Att, IV, 11 ; TII, 5 ; pro Milon. 20.

Maanas praeterea in agro Piceno possessiones habue-
rat Pompeius Magnus^ pluresque villas , ut in Cam-
pania prope Cumas3, aüam in regione Baiana summo
montisiugoimpositamSin Calabria prope Tarentum-,
et in Etruria prope Alsiums. I„ Lucania quoque pos-
sessiones habueral^ quas deinde occupavit Demelnus,

Cnaeus igitur patris fato audito, iusta ardens pie-
tate, Aegyptum adire et patrem ulcisci paravit; sed
Cato iuvenisiram continuil In Cyrenaeorum urbetn
deinde receptus est et haud diu post, medio fere
anno sequenti 707 U. c,, certe ante bellum Africanum ' 1,
Uticam reliquit cum triginta navibus et exercitu servo-
rum et liberorum numero duorum millium partim
inermium»^ Pompeianorum optimates libenter eum
dimiserunt ut saevum et suspiciosum hominem, qui
crudelitatem virtutem putarel»^ eum autem, ut res
in omnem eventum pararet, in Hispaniam praerniserunt,
quam seditionibus agitari audiverant. Postquam frustra
Ascurum , Mauretaniae urbem, tentaverat, Baleares in-

9)nbsp;Lucan. IX, 146 sqq. 10) Ibid. 297, qui vi Cyrenas oppusnalas
fuisse ait; cf. Plut. Cato Min. 56. ») Qquot;od e.bis collisi po'e^t lquot;«« =
Dion. XL1I^56. Liv. 113. Plut. Cato 59.

solas ad Hispaniae oram ', has sine proelio, Ebusam
Tero, e Pityusis unam, non sine labore cepit^, ubi
taiiien morbo correplus, aliquamdiu cum militibus
substitit®.

Interea dum tempus teritur, milites , qui in Hispa-
nia erant, criminis seditionis adversus Q, Cassium
Longinum, Caesaris propraetorem * sibi conscii, audito
Scipionem periisse et C. Didium adversus se cum
classe proficisci, verebantur, ne, si Pompeium ex-
spectarent, ante eius adventum opprimerentur. Itaque,
Trebonio eiecto, duces sibi elegerunt T. Quintium
Scapulam et Q. Apbnium, equestres viros. Tandem,
anno 708 Ü. c., Cnaeus in ipsam continentem traiecit®,
receptisque nonnullis urbibus, aliis vi, aliis sponte
auxilia mittentibus, Carthaginem Novam, quae socie-
tatem repudiaverat, obsedit; quod ubi Scapula cum
suis cognoverunt, Imperatorem sibi delegerunt, ita
ut et his et omnis generis advenis mirum in modum
creverit copiarum numerus®,

Sextus, interea in Africa moratus, post cladem ad
urbem Thapsum, mense Aprili a. 708 IJ. c., cum T.
Labieno, Attio Varo, Arabione ahisque ex Africa cum

Eaedem ac Gymnesiae insulae, hodie Malloroa et Minorca.
Ï) Altera Pityusarum erat Ophiusa s. Colubaria; hod. Ivica et Formentera.
'î) Dio XLIIP, 29; 30. Quo factum est, ut Romae de eo ignorarent.
cf. Cic. ad Att. XII, 2. 4) De hoc vd. Drumann. II, 153 sqq.

5)nbsp;Dio XLII, 56; XLIII, 30. Ajp. II, 87, ait, eum cum Labieno et
Scapula statim a Corcyra in Hispaniam traiecisse; Belli Afric. scriptor, 22,
23, eum Africam demum post proelium apud Ruspinam reliquisse et Hisp.
Belli auctor, c. 1 , demum post pugnam ad Thapsum. cf. Cic^l.l.

6)nbsp;Dio XLIII, 40. Bell. Hisp. 1. Plut. Caes. 56. App. II, 103. Yell.
55. Sicol. Damasc. Em, Vale«. 481, ed, Orell. p. 101,

classe illi «ese iunxerunt i, ita ut brevi ad tredecim
legionum numerum auctus sit exercitus®. Summum
tamen imperium solus sibi retinuit, nunc denique,
Scipione et Catone, Afranio et Petreio sublatis s,
sibi ipsi, non aliis depugnaturus.

Caesar autem, victis in Africa hostibus, bellum
finilum ratus, Cnaeum ipsum cum suis parvi aesti-
mavit, et tantum e Sardinia cum classe adversus eum
emisit legatum C. Didium^ , cui subsecutae sunt lec-
tae legiones aliquot^. Legati vero in Hispania Q. Pe-
dius et Q. Fabius Maximus, quum se non satis instruc-
tos ad confligendum cum hoste putarent, huius vi-
ribus in dies crescentibus, nihil agebant ipsi; sed
Caesarem, ut adventum maturaret, adhortabantur. Quo
cognito Pompeius, cogitans ad totam Hispaniam ob-
tinendam sibi non satis esse virium, in Baeticam se
recepit, « cuius discessu omnis ora maritima ab eo
statim defecit. Varus quoque apud Carteiam a 0.

1) Dio 1.1. App. Il ; 87 ; 103. ») Cic. ad fam. TI, 18 ; cf. TI, 4.
B. Hisp. 7; 30.nbsp;Metellus Scipio in nave circumTenlus , quaeren-

tibus Imperatorem hostibus exclamans : „Imperator bene se habetquot; , prae-
cipitem se dederat in undas. M. Porcius Cato Minor s. Uticensis mense
Aprili anni U. c. 707, Ulicae se ipse interfecerat, L. Afranius a P. Silia
captus etinteremtus fuerat. M. denique Petreius et luba, Numidarum rei,
sese invicem interfecerant.

6) Hodie Andalusia cum Granada. Hispania antiquitus divisa fuit in
duas partes: Citeriorem et Ulteriorem, Ibero (Ebro) fluvio (Ustinetas ; postea
subAugusto in tres: Tarraconensem s. Citeriorem, Baeticam,etLusltaniam,
quamm illa septentrionalem complectens partem , ambas. simul reliquas mé-
ridionales magnitudine superabat. Tota Hispania, excepta septentrionali
parte, imprimis Baetica, eximiae (ertilitatis erat, quae multis modis apud
veteres o'elebrata est.

Didio navali proelio victus, cum aliquot navibus ad
terram vix evasit». Mediterranea tamen Hispania om-
nis cum Pompeio se coniunxerat, excepta Ulia, op-
pido in sinistra Baetis ripa sito^.

In huius oppidi obsessione quum aliquot iam men-
ses occupatus esset, Caesar, exeunte anno 708 ü, c.
solita cum festinatione septem et viginti dierum itinere
Roma Obulconem venit, quae urbs abest a Corduba
trecenta stadia, tanta cum celeritate, ut ipse primus
sui adventus nuntius et suis et hostibus exstiterit
Cnaeus vero nihil eius adventu exterritus, suis viri-
bus fretus, in obsidione et oppugnatione haud secus
quam ante, perrexit^ ; at cives dam miserunt lega-
tes, qui a Caesare praesidia peterent. Quapropter ob-
ducta et turbulenta nocte maxima calliditate at-
que audacia per medios hostes sex cohortes pari-
que numero équités intra oppidum ducti sunt, L,
Innio Paciaeco, illorum locorum perito, duce. Quum
nihilo secius Uliam obsidere pergeret, Caesar, ut in-
de eum deduceret, adversus Sextum, qui Cordubam s

2)nbsp;Sic rede haec urbs ex inscripUOTibus et numis scribitnr; vd. Ei.
SpanUeim, diss. 9 de usu numism. p. 901 (ed. a. 1671); cf. Gruter.
inscr. p. 271, n. 1. Ab Hirtio Vila, a Pomponi Mela Ovta, a Ptulemaeo
O-islXia, a Slrabone, III, p. 141, 'lovXia vocatur.

3)nbsp;Strabo III, 161. App. H, 103. Dio XLllI, 32. Suet. Caes. 56,
locum minus remotum respexisse Tidetur; loquitur enim de quatuor et yi-
ginti diebus. Oros. IV, 16., describentium errore septendecim tantum nu-
meral dies, neque Obulconem sed Saguntum , maxime inter se distantes
tubes. B. Hisp. 2.

5)nbsp;lUiu» provinciae caput, ad dextram fluminis Bactis ripam conditum.
Ktrinsque Senecae el I,ucs(m patria. cf. Slrabo p. 141.

cam praesidio tenebat, se convertit, quod consilium
probavit eventus». Praemisit cum equitatu loricatos
viros fortes, qui simul atque in urbis conspectum ve-
nissent, in equos reciperentur , ita ut a Cordubensibus
nequaquam animadverterentur. Sic iis appropinquan-
tibus magna civium multitudo, ad equitatum conci-
dendum obviam facta, a loricatis, ab equis desilien-
tibus, interfecta est. Timore adductus Sextus lite-
ras fratri misit, ut celeriter cum subsidio veniret,
quibus Cnaeus excitus, Uliam prope captam reliquit
etcum copiis ad Cordubam profectus est^ Quem, quam-
vis omni cura adhibita, Caesari non contigit, ui ab
urbe commealuque excluderet. vel in aequum duce-
ret locum, ut maiori proelio de bello decernerets. Ad
Ateguam igitur, firmissimum Pompeii praesidium, quam
urbem, duo circiter millia passuum a flumine Salso
distantem, cibis refertam audiverat, iter facere coepit.
Quod cum Pompeius rescivissel, Cordubam munivit
et confirmavit, ibique hiemare statuit, tum quia mi-

Î) Dio 1. 1. auctor est, bis Cnaeum Cordubam adiisse et bis Uliam reli-
quisse. Primum eum Cordubam Sexto custodicndam tradidisse, deinde tandem,
tlia omnino relicta , toto cum exercitu ipsum fratri auxilio profectum
fuisse.]

3) B. Hisp. 4—6. Dio 1. 1. Caesarem, tunc morbo conflictatum,
Cnaei adventu recessisse memoriae prodidit, cuius morbi ne verbo quidenï
meminit auct. B. Hisp., qui tamen eorum, quae boo tempore gesserit
Caesar, amplam dedit cxpositionem. Nec tamen mirum fuisset, quippe qui
media Heme, commeatu fere carens, exiguis iisque incommodis tabema-
cutis cum exercitu utens, bellum gerere in montuosis et asperis locis coac-
tus esset. Nisi forte, nt olim quoque Casaubonus suspicatus est, hoc loco
de morbo cbmitiali cogitandum est, quo Caesarem bis inter res agendas cor-
reptum fuisse apud Suetonium , Caes. 45 ,Iesim«s. cf. Plul. Cies. 53.

lites suos frigore affligi nolebat, tum quia, fidens
Ateguae tuta loei natura, quippe quae in monte
sita esset, Caesarem propter anni tempus, frigore
et fame coaetum, obsidionem diu prosequi non
posse existimabat. Quum tamen oppugnari illam et
vallo circumdari cognovisset, cum Labieno eo profec-
tus, sub matutinum tempus, nebula crassissima exorta,
Caesaris praesidia adortus, magnam inter illa stragem
edidit^ Quum autem oppidanos duce carere intelli-
geret, L. Munatium Flaccum misit, qui dolo, solus mé-
dias per hostium excubias, in oppidum salvus pervenit

Insequenti ijocte Pompeius, castris incensis, flumen
Salsum traiectus, in monte inter Ateguam et Ucubim
in conspectu utriusque oppidi castra constituit, nec
tamen ausus est suis subsidie venire. Aquilas quidem
et signa habebat tredecim legionum , sed ex quibus
aliquid firmamenti habiturum se existimabat, duae fue-
runt vernaculae legiones, quae a Trebonio transfuge-
rant, tertia facta e coloniis, quae erant in his regio-
nibus, quarta fuit Afraniana, quam ex Africa secum
adduxerat, reliquae e fugitivis constabant ; levis au-
tem armaturae militibus equitibusque longe et virtute
et numero superiores erant Caesariani. Quo magis in
longius bellum trahere cupivit Pompeius, quum prae-
terea loca édita castris muniendis valde idonea, et op-
pida, plerumque in montibus sita, ipsa natura contra
hostes essent munita^.

i) B. Hisp. 6. Dionis verba liunc locum, ab auct. B. Hisp. paullum ob-
scure et dubie rclatum , egregie explicant.

Non procul ab eius castris Caesar praesidii causa
castellum in tumulo quodam, qui Castra Postumiana
appellabatur, constitutum habebat. Quod quum Pom-
peius facile oppugnari posse opinaretur, aggressus est ;
sed cum ab ipsis custodientibus vehementer repulsus,
tum maxime a Caesare, qui cum tribus legionibus iis
auxiho advenerat, fugatus et clade affectus est. Quo
facto noctu castris incensis, rursus Cordubam versus

Interim, Caesare omnibus modis Ateguam occupare
studente, quotidie acerrime pro muris pugnatum est,-
et eruptionibus factis levioribusque cum ipso Pompeio
proeliis haud parva quoque .damna Caesari allata sunt^,
Crescentibus igitur, inopia et difficultatibus, acerbi-
tas quoque et, crudelitaslutrarumque partium creve-
runt. Non enim solum optimum quemque e Pompe-
ianis captum .necabant, verum etiam ab altera parte
Munatius Flac,eus ; complures Ateguae incolas, suos
hospites, quos; de utbis deditione cogitasse cognoverat,
in hostiuni conspectu iugulavit et de muro praecipi-
tes deiecit^ ;! .Quam tamen iugulationem Pompeius et
iLabiçnus .indignati sunt. Tandem vero post multa de-
trimenta accepta, non quidem sine hostium damno,
oppidani, qui frustra ad Pompeium perrumpere conati
jfuerant, quum iam ipse Pompeius obsessis praesidium
ferre non posset, et de retinendo oppido desperaret,
immo ad mare secedere cogitaret, tandem a. d. XI.
Cal. Mart., cum L, Munatio pacta vitae salute, urbem
dederuntnbsp;.„ ,

Quod ubi Pompeius e perfugis rescivit, ücubim
versus castra posuit, et suspiciosus proptergacceptam
calamitatem , oppidanos Septuaginta quatuor, qui di-
cebantur Caesaris victoriae esse fautores, securi per-
cussit. His aliisque crudelibus facinoribus Hispanos
metu continere studuit, nec statim omnes urbes de-
sciverunt'.

Caesar, etsi semper castris castra opposuit, et assi-
due minora proelia vario Marte commissa sunt, pa-
rum profecit, Itaque brachia ad flumen Salsum du-
cere coepit, ut Pompeium ab urbe ücubi excluderet,
et sic ad decernendum provocaret. Is tamen in aequum
locum non descendit, sedexcelsum tumulum occupare
studens, a Caesarianis idem petentibus prohibitus est,
et in planitiem deiectus. Multis amissis, vespera tuente
periculum vitae efFugit et in montem eTasit.|Nihilomi-
nus tamen hostem vexare non destitit et velitum equi-
tumque frequenter pugnae factae sunt, et vero, ut in
Troiano bello, singuli singulos ex acie ad certamen
provocarunt, et quasi de summa rerum certarunt

Etiamsi Pornpeius, literis missis ad civitates », animos
incolarum conlirmare, et diyulgare conatus est, non
se, verum Caesarem discrimen pugnae detrectare,
neque aequo loco sui potestatem facere, ,atqué propterea
bellum confectum nondum esse, tamen eorum fiducia
spesque salutis et confidentia propter rei militaris
scientiam , minor erat, quam spes falsa et verecundia

î) B. Hisp. 25. 3] Tamelsi apud auct. B. Hisp. 26, legimus, solum
literas Ursaonem missas deprehensas fuisse, haud a'vero .ilienum videtur,
ad singuUs suas civitalcs idem fecissePompeium; vd, quoq. Drum. 111,635,

crudelitatis eius, Uinc frequentia transfugia, perfidiae,
coüiurationes, quamquam Caesari etiam nuuc vel mi-
nime contemnendus hostis erat. Tandem a. d. III. Non,
Mart. Ucubim deseruit, et Hispalin versus movit, ubi
pauilulum constitit, Quem Caesar, Ucubi incensa,
aiiisque oppidis receptis, continuo secutus est, donec
in Mundensem campum ventum sit, ubi utrique ex
ad verso castra posuerunt'.

Rebus tandem et suorum adhortationibus coactus,
Pompeius maiori proelio de summa rerum sibi decer-
nendum esse statuit. Septimo decimo igitur die mensis
Martii (XV Cal. Apr. anni U. c, 709), dum Romae
celebrabantur Liberalia, de tertia vigilia ad proelium
se paravit. Caesar, ut in Pharsalico proelio, Fenerem
Fictricem, Pompeius Pietatem pro tessera dederat.
Fuit autem mirificum et optandum tempus prope a
düs immortalibus ad proelium committendum iis tri-
butum. Planities inter utraque castra intererat, cir-
citer millia passuum quinque, ita ut Pompeius a tergo
haberet oppidum natura ràa tutum, et ante se ia
campo rivus, per palustre solum currens, difficilem
accessum efBciebat, Caesar, qui hostem quoque in
planitiem descensurum esse non dubitaverat, ad diihi-
candum processit ; verum illi ab oppidi munitione lon-
gius ad campum non progress! sunt, Caesari importuni.s-
simum negotium, quum rivo illo palustri impediretur.

1) B^Hisp. 25—27. Strabo pag. 141: ÏBcu amp;s èv utç {rcóXemv) ot
JIofi.TC'tjiov TtaZdei xavc^oXefi^^^aav, MovvSa, xal './/(TtVot)«, xai
Ovçocyn, xal Tovxk, xal 'lovXia, xai, ^ïyovci' aaaaai. d'avrut
KoQamp;vfiiiç oix ccTtoid-i-y, vqótiov âî Tiva unvqiTfoXn xaTioctjrav
tó.foi' toi'tol) Movrâa.

sistere statuit. Quo visu adversarii alacriores redditi,
ad dimicandum descendunt. Itaque magno clamore proe-
liurn commissum, 1 et per totum diem summa con-
certatione certatum est. Caesar, tot modo gentium, tot
tantorumque virorum victor, nunc, aegre resistentibus
suis, ac iamiam repressis , in eo fuit, ut omnium
victoriarumfructum amitteret. Equo igitur descendens ^
et nudato capite, ut ab omnibus agnosceretur, per
ordines discurrens, clamavit: ecquid eos puderet,
ipsum pueris tradere conantes 'et vociferans: iam
nunc et mihi vitae finis erit et vobis militiae«, con-
sistens ante recedentem suorum aciem, verecundia et
pudore milites ad virtutem revocavit. Neque Pompe-
ius sibi pepercit, sed ex equo desiliens proelio se
quoque immiscuit. Sic uterque dux adeo corporis
labore ac periculo potius, quam animi contentione
congredi maluit, sperans fore ut vel momentum suis
militibus ad victoriam praesens afferre't, vel certe amissa
victoria una occumberet. Neutri tamen exercitus fu-

») B. Hisp, 27. sqq. Liv. 115. Suet. 36, 56. Lucan. I, 40. Plin.
III, 3 (1); XXXYI, 29 (18.) Veil. II. 55. Flor. IV, 2, ö 78. Eulrop.
VI, 24 (19) Oros. VI. 10. (A. Vict.) de vir. ill. 78 et 84. Pint. Caes.
56.Strabo III, 141; 160. Sil. Ital. III, 400. App. II, 104, qui per-
peram apud Cordubam pugnatum fuisse ait. A Dione XLIII, 36. et Zo-
nara X , 10 , locus non memoratur. In inscriptione ap. Gruter. p. 225.
n. 2. in Hispania inventa : Bellum Caesaris et paUiae ex magna par-
te-confectum, Sex. et Cn., Magni Pompeii Jiliis, Mc in agro Bates-
tardorum profligatis, sine dubio legendum est Bastetanorum, quod
nomen erat gentis ad oram maris inter Calpen et Gades habitantis. Strabo
III, 141. Drum. I.l. 2) Dio 1.1. 37. Veil. 1.1. Flor. l.I. §82,
Frontin, Strat. II, 8, § 13. Polyaen. VIII, 23 § 16. cf. Caes. de
B. Gall. 1, 25. Suet. 60. 62. Plut. Caes. 18. 3) plut. Caes. 56.

gerunt, sed morte contemta, aut caedentes aut cadeti-
tes in eodem loco manserunt, et profecto aut uni-
versi in acie cecidissent, aut nox incerta victoria proe-
lium diremisset, nisi fortuna summum illius temporis
imperatorem adiuvasset. Bogud enim, Maurorum rex,
qui extra aciem curn suis constiterat , ad Pompeii
castra capienda se convertit, quo animadverso Labie-
nus, ordine deserto, adversus eum contendit^. Quod
videntes Pompeiani, fugere eum rati, animis cecide-
runt; neque, quamvis postea eius consilium cognovissent,
tamen recipere se amplius valuerunt, sed partim in
oppidum, partim in castra fuga se proripuerunt. Nu-
merus caesorum, licet Plutarchus Belli Hispaniensis
scriptoris auctoritati non diffiderit, num verus sit, me-
rito dubitatur^. Utut est, ingens fuit, et tanta, ut
Caesariani, ne quis noctu evaderet, urbem circumval-
lantes, ex ipsis cadaveribus aggerem cotnportarent
Labienus et Varus quoque in caesorum erant numero.
Ipse Caesar revertens a pugna dixit amicis, saepe
se pro victoria, nunc vero pro vita primum dimicas-
se*. Castra etiam capta sunt; sed non prius, quam
par hostium numerus occubuerat.

Huic autem proelio non interfuit Sextus Pom-
peius, sed ut supra dictum est, Cordubam praesidio
tenebat Ibi Valerius® adolescens, cum paucis equi-

1) Dio , qui copiosus est iu tac pugua describenda, addit primo statim
conflictu sociorum auxilia ex utraque parte terga dedisse, ita ut solae Ro-
manorum acies comiuus congressae fuerint. 2) H. cc. XXX millia peditum
et III millia equitum. Victores mille caesi et D vuluerati.

4)nbsp;Plut. Caes. 56. 5) Interfuisse eum proelio tradidit (A. Vict.) de Vir.
ill. 84 in. Confudit fratres inter se Oros. VI, 16. cf. supra pag. 29.

libus elapsus, rein geslam ei retulil, quibus cognitis,
pecunia, quantarn secuin haberet, equitibus distiibula,
oppidanis dixit, se de pace ad Caesarem pruficisci, et
secunda vigiiia ab urbe discessit'.

Cnaeus aulem de clade elapsus, gravi vulnere hu-
inero saucius, cum paucis equilibus iionnuilisque pe-
diiibus contendit Carleiam, navale suum praesidium ,
spe utendi classe, quae ibi in statione eral Quo lec-
tica delalus, quum civium pars Caesari favens eum
huic tradendum esse censerent, el de eo iam le-
galos misissenl, a Carteiensibus suaruin partium fau-
toribus exceplus est; sed rixa de eo coorla, navibus
viginti » üccupatis profugit, sed properans in navem,
quum implicuisset pedem funiculo, accidit, ut is, qui
fuiiem praecldere vellet , sinislro etiam crure eum vul-
nerarel^. Cuius fugae nuntio accepto Didius, qui Ga-
dibus classi praeerat, confeslim sequi coepit et quarto
die eum assequilur, dum ad terram appuierai, aquandi
gralia, quoniam prae festinatione sine aqua profecli
fuerant. lias igitur aggressus , naves alias incendit, alias
ccpit ; Pompeius cum paucis effuoil. Interim pedila-
li;s et equitalus, qui, duce Caesennio Letilone « ad
euin persequendum missi, dies noclesque iter felt;',erant,
tandem eum cum Lusitanls, imperalorem suum lectica
feveiilibus, quum insuper et alterum sibi lalum inlor-
sisset, circa Lauronem oppidum® asseculi sunt. Quo-

!• B. Hisp. 32. Dio. I.l. XLV. 10. Cic. ad Att. XII, 37.
•i) B. Hisp. et Cic. 11. 11. Strabo HI, 141.

3) Sic auct. B. Hisp.; Dio ct App. gt;ino tantum na\igio eum eiliifiissere-
feruiit.nbsp;App. 11, 105. Flor. IV, 2, § 86. DloXLill, 40. Ce.

nonius., ap. Hor. LI. Caesouius ap. Orof. VI, 16. Ad ilium alludil
Cie, Phil. XII, 9. 6) Vior. 1, ».

■ circa Pompeius locum quendam excelsum natura muni-
tum occupavit, utide, postquam strenue se defon-
dèrat, fuga se proripiens intorto taio valde impeditus,
in convalle et cavo loco, ut in spelunca se occultavit.
Ubi quum a Caesarianis facile inveniri non posset, tan-
dem captivorum indicio proditus , annum fere agens
tricesimum quinlum interfectus est. Eius caput prid.
ld. Apr. anni ü. c- 709 Hispali e.\positum et deinde
sepultum est'.

Caesar autem , legato Q. Fabio Maximo ad Mundam
relicto, Cordubam petiit, quo non diu post Sexti dis-
cessum a proelio profugus advenerat Scapula cum legi-
onum reiiquarum parte, quae imprimis e fugitivis
conslabat; qui, quum Caesar ad urbem castra posuis-
set, de.«peratis rebus, mortem sibi conscivit. Legio-
nes anirnadvertentes, ex urbe misses esse legates,
qui a Caesare subsidium peterent, una cum servis,
ques manumiserat Sextus, urbem incendere coeperuntj
qua quidem re Caesar facilius urbe potitus est 2. His-
palin, legates quoque miuentern, C. Caninium Rebi-
lum cum praesidio intro misit, quod tamen noclu
rursus partim necatum , partim eiectum est. Ouo
prol'eclus Caesar, remissiore aliquante obsidione insti-
tuta, cives, ut in flumine Baeti Caesaris naves incen-
derent, erumpentes, ingenti multitudine occidit, et ita
oppidum recuperavit Asta, Gades, Carteia aliaque

1)nbsp;Vd. imprimis narratio, quam de Kis rebus exhibet belli Hisp. auc-
tor; cf. supra pag. 3; cff. eliam App. II , 103 sqq. Dio, Flor., Strabo,
Zonar., 11. 11. , Plut. Caes. 56. Cic. Phil. XII, 9. Veil! 11,55. Ores.
1.1. Eulrop. VI, 24 (19); (A. Vict.jde Vir. ill. 84. cf. Drum. UI , 639.

oppida sponte deditionem feceruntMundenses vero
acriter restiterunt. Sed tandem et hac urbe occupata
et Ursaone post difficilem obsessionem recepta Cae-
sar , exercitu non magno in Baetica relicto Romam
rediit *. Romae autem victoriae nuntius multis non
magnam adeo laetitiam attulit s, qui utrum Caesaris
an Pompeii interitum optarent, ipsi nesciebant et
quemris victorem timebant Neque etiam triumphus,
quem eodem anno nomine Hispaniae habuit, (decivi-
busenimtriumpharenefaserat ®), omnibus fuit gratus;
summi enim Pompeii liberis et familia oppressis, triste
habebatur patriae exsultare calamitatibus

1) B. Hisp. 36. 2) B. Hisp. 41. cf. 28. Strabo I.I.: Frso». Plin. Ill,
3, (1). App. etHisp. 16^ Orson, 3) Dio XLV, 40. 4) Haud quidem ante
Prid. Calend. Mai., ut cognoscitur e Uteris, quas eo die ad Ciceronem
consolatorias ob Tulliolae mortem Hispali misit. Ep. ad Att. XIII, 20.
5) Cic. ad Att.XII, 37. e) Cic, adfam. IV, 14 § 1. 7) Ibid. VI,3;
IV, 21; cf. 20; XV, 19. 8) Luc. I, 12. Cic. Phil. XIV, 13. Val.
Mas. II, 8. 5 7. App. 11,101. Flor. IV, 2 5 89. 9) Plut. Caes. 56.
Dio XLIII, 42. Liv. Ep. 1. 116. Suet. Caes. 37, Vell. II, 56.

Sextus igitur, postquam mense Martio anni Ü. c. 709
noctu Corduba exierat, latitans et fugitans cum paucis,
qui cladem evaserant, trans Iberum in Lacetanis ',
gente Pyrenaeis montibus vicina , persequentes latuit,
et deinde per aliquod tempus circa Oceanum yagatus,
ignotus latrocinia exercuit. Deinde, quum Caesar in
Italiam revertisset, exercitu in Baetica non magno re-
licto, plures et Lacetani quoque ad illum et ad latrocinii
societatem seadiunxerunt lam igitur validam manum
habens, postquam Pompeium eum esse apparuerat, in
Baeticam, quam regionem sibi ad bellandum commo-
dissimarn iudicabat, regressus est. Erat enim illa regio

») Dio XLV, 10. Plin. lU, 4,(3). Strabo, tll, 161 : 'laxxfi^avoi,
iidem. Flor. 1.1. in Cclliberiam, quae eadem est regio. cf. Mannert
Geogr. d. Gr. u. Rom. I. p.385. Pelr. deMarca, Hispan. III.

2) Dio 1.1. App. II, 105. IV, 83. V, 143. Strabo l. c. et 141. Plut
Caes. 56. Zonar. X, 10. Cic. .id Alt. XII, 37 5 5. Liv. 115. Flor.
IT, 2 § 87; 8 $ 2

etiamnunc Pompeianis Talde farens et ad bellum quam
maxime aceommodata non solum propter montuosam
et asperam, sed eiiam propter fcrlilissimam eius natu-
ram , el urbium magnarum atque iocuplelium abundunti-
am^. Müxque quotquot antea patris el fratris milites
tunc vagabantur, ad eum tanquam ad proprium ducem
confluxerunt. Arabio quoque ad eum venit, Masinis-
sae Numidiae regis filius dilione paterna exutus, qui
Afrorurn sabinde auxilia submisit, et poslea cum his
exercilatioribus faclis, Caesare mortuo, in AlVicam tra-
ieclus, Sillium et Bocchum, hunc insidiis, ilium nece
e regno suo rursus expulil Quum sic viribus auclus,
maiorein quam pro latrocinio rem gereret, el per totam
fere Hispaniam Pompeii nomen celebrarelur, quam ma-
gna celeritate percurrit, hue illuc volitans, sed carens
a congressu cum copiis a Caesare missis, Caesar, de
his edoclus, ad eum debellandutn misit cu:n in iore
exercitu C. Carrinalem; quem Pompeius, quoniam ex-
peditioribus copiis instruclus erat, subilo saepe impe-
tum faciendo, prolinusque avolando, faligavit ». Se-
quenti anno 710, successorem Carrinati C. Asinium
Pollionern propraelorem misit; Ilispania aulem citerior
cum finilima Gallia Narbonensi Lepido mandala est,
qui tamen Ilomae mansil Dum eodem lenore con-
tinualur bellum, lulius Caesar Idibus Marliis inter-
ficiturs. L'nÜique tum ad eum concurrenlibus tanto
facilius Garteiam , aiiasque urbes aut vi aut dedilio-
ne recepit. Pompeius deinde Carlhaginem Novam

1) Strabo lib. Illin. 2) App. 83 et IV, 54. 3) ipp. IV, 83; V.
143. Dio 1.1. 4) App. DioU. 11. Cic. ad fam. X, 31; ad Att. XV, 20;
XVI, 4. s) App. 1.1. Dio 1.1. 6) App. Dioll. 11. Cic, ad Alt. XVI,
4 ; ad fam. XI, 1.

tentare coepit, et übsessam cepit'. lluius igitur absen-
tiarn specuiatus Asinius Pollio quum loca quaedam in-
feslaret, reversus valida cum manu Seslus et proelio
eongress'us, Pollionem in fugam convertit, reliquos au-
tein fortiter répugnantes casu quodam terruil et vi-
cit. Pollio eniin, quo facilius in fuga lalcret, palu-
damentum abiecerat ; alius vero quidam inter équités
insignis, cognomine Pollio, ceciderat. Ita quum al-
terilis puludamentum in hostium potestatem venisset ,
alter occubuisset, militesque illud vidissent, hoc au-
divissent, duccm suuin caesum credentes , cesserunt.
Sestus, sic Victoria potitus, fere totam eam regionem
obtinuit cum llispaniae Terraconensis parle». NeP
contra tantum adversarium, ab ipsis incolis adiutura.
Pollioni salis erat virium; semper igitur illum evitavit,
neque adeo darissimum bellum gessil

Post hanc vidoriam primum Imperatorem se nun-
cupasse Sex. Pompeium, verissima videtur opinio; etsi
enim nullum apud scriplores huius rei indicium repe-
riatur, numi, quos in Hispania et in Sicilia cudendos
curavil, hoc confirmant^.

Romae quamquam civile bellum fastidirent optima-
les , non tamen sine gaudio Antonio et Octaviano ho-

1) [)io 1.1. cio. ad AU. 1.1. 2) Dio et App. 11. 11. 3) Ut Veil, ait,
Il 73 § 2; cf. 63 et 128. cf. Clar. Tborbecke diss. deC. Aslnio Pollionc
pag. 11. sqq. Numi enim inseripti SAL, (vid. tab. ad Kn. diss. n. 1
et 2), quos Vaillant n. 20 et 21 et Eckhel VI, p. 27 Salaciam, deam .Maris,
Sei.tuni sponsam, speclate putaverunt, Salduban m liaetico cusi Tidentur
(Td. Jubert, science desméd. U, 165. Visconti, Iconogr. Rom. I, p. I.
164). Etenim qui inter eius numo» inveniuntur Tooibus notaU IMP.
11 ER. postea in Sicilia ab eo, rebus feliciter gestis, cusos esse fidem fa-
«»»» «criptOK». «f. dim. «»p. IV. li. Drumi.n. IV. 563,

stem ab occidente imminere Tidebant. Ciceronis verba
exemple esse possunt, quomodo de Sexto eiusque re-
bus Romae cogitalum sit ; ut enim Cicero, sic multi
illis temporibus opinabantur. Aequo animo primum
de Sexti rebus post Caesaris mortem loquitur i. Ve-
retur tamen quo evadat^, et sensim, quo magis ne bel-
lum Italiae ille minetur metuit, eo maior fit cupi-
ditas de eo sciendi tandem, quo propius bellum ci-
vile alfuturnm providet, quo modo sibi consulat, quo-
que se vertat, ad Sextum, an ad Brutum, quidque
faciendum sit, ignorât; quum non amplius in Urbe
manere beeret, quoniam Caesaris morte aperte laetati
fuerant omnes. Etiamsi ergo rem odiosam et alienam
praesertim suae aetati appellet, qua millies mori prae-
staret, extremum illud restât, ut in castra Sexti aut,
si forte, Bruti se conférât*. Postquam autem Car-
teiae Pompeium receptum esse audivit, ne contra hunc
exercitum paret Antonius, metuit, et sic medium esse
non sinats. Tunc rursus ne Sextus in Italiam traii-
ciat; Romaabire, nullo pacto eum exspectare vult
Neque tamen Sextum scutum abiicere sed ut se in-
vicem pessumdarent volebat, imprimis, quum Brutus
et caeteri reipublicae defensores mente dubia nimis-
que remissi essent 8. Hinc, quum audivisset, Pom-
peium haud in armis mansurum, ut fama erat, sine
bello civih serviendum sibi fore Attico suo scripsit ».
Initio mensis lulii Libo, Pompeii gener, accepit lite-

1) Ad Att. XIV, 1; (VI. Id. Apr. a. 710.) 3) ibid. 4. (duobus, 3, v.
4diebus post.) 3) Ibid. 8. (intra XVIIet XKal. Mai.) 4) Ibid. 13. (VI
Kal. Mai.) 5)Jbid. XV, 20. (mense lunio, intra XVIIet XI Kal. Quint.)

ras ad Consules Antonium et Dolabellam, quarum ex-
empium Ciceroni legit, si quid addendum vel com-
mutandum videretur; quae satis graviter et non con-
tumaciter erant scriptae. Tabeilarii nuntiaverant, Sex-
tum cum una solum legione fuisse Carthagine, eique
eo ipso die, quo oppidum quoddam gt; cepisset, nun-
tiatum fuisse de Caesaris morte, et deinde, capto op-
pido, ad sex legiones, quas in ulteriore Hispania re-
liquisset, revertisse. Ad ipsum autem Libonem scrip-
serat, nihil esse , nisi ad suum larem redire liceret, et in
bona paterna restitueretur. Summa postulatorum erat,
ut omnes exercitus dimitterentur, qui ubique essent

Neque enim révéra summum imperium affectabat ;
bellum fuit illi nécessitas et unica via, qua recipere-
tur in Urbem et bona paterna adiret, quorum maxi-
mam partem ut vidimus, imaginaria illa emtione eme-
rat M. Antonius. Qui, ut impediret, quominus Se-
natus vel Octavianus se cum eo coniungeret, ad Se-
natum retulit, ut Lepidus, ipsius amicus et propin-
quus, mitteretur, qui Sextum Magni omnibus deside-
rati filium ad pacem adduceret; quod quidem salvis
Caesaris actis fieri potuit; hic enim extremo tempore
cunctis, quibus nondum ignovisset, sine exceptione
pristina iura reddiderat, ita ut non novum, sed vêtus
beneficium datum esse videretur'. Neque id huic
fuit difficile negotium; ille enim a pace non abhorre-
bat; his autem conditionibus se ab armis discessurum

1) Boream prava lectione; Bigerram suspicatus est Schiiti., Eboram
Turnebus. 2) Ad Att. XVI, 4. Hanc scripsit Cic. VI Id. Quint,
anni 710. Phil. II, 30. 3) App. IV, 12,36. Veil. 11, 73. Dio XLV,
10. Cic. Phil. V, 14; 15; XIII, 4; 5; Sue Cae 75.

esse promisit, nempe ut in Italiam incolumis redire
posset, sibique restituerenlur bona paterna'. Patres,
mirantes Antoiiii sentenliam, libenter comprobarunt om-
nia , et eodem referente, Lepido ob res rité pejactas
supplicationem edixerunt'.

Revocatus igitur a Senalu , Hispaniam eum classe
et exercitu relinquens, Roniam non rediit, sed decessit

1) Cic. Phil.Xlir,5, g 11; „alque illiid s(^tiesmi lies {f 68,950,000),
quod adolescenti, F. C. spopondistis , ita describetur, ut videatur a yubis
Cu. Pompeii filius in patiimonio collocatus.quot; De quo loco Manutii potior
mihi videlur seiitenli-i, exitiicantis ; »non spojiondisiiH illud septies millies
adolescentiquot;; sed: ,,quod vos esse factaros adttlescenti spopondistis.quot; itaque
agi Ijic de summa deposita a lulio Caesare paullo ante mortem ad Opis, i.
e. in aerario publico, (Cic. Phil. Il, 14; 37; V, 4; 6; Vlll, 9; XII, 5;
cff. imprimis Phil. I, 7; VI, 2; VU, 5; Veil. II, 60, § 4; App. Ill,
18, sqq. ; 52; 51; Dio XLV, 24) collecta illa e bonis caesorum in acie
Pompeianorum (vd. Phil. III , 1, ibiq. Manul.) quas iiigentrs pecunias
faUis pcrscriptionibus averserat et dissipaverat Antonius. (\d. Cic. ad Att.
et 11. modo 11.) Neque tamen iocari de hac dissipatione Ciceronem pute»
pecesse est, verum Senatus sponsionem eum obooi.o.4 habere intelligas,
ut re.slituerentur Fompeio suisque ea, qua'e amisissent, non curans, hae pecu-
niae dissipatae iam essent, necne ; sed ul Senaïus promissa jersolveret,
redderetque Sexto tantam pecuniam, quanta ex bonis palriis in aerarium a
îulio Caesare fuerat illata. Hoc tuentur loca Cic. Phil. XIII, 5,5 10,
Dion. XLV, 9; 10; XLVIll, 17; App. III, 57; IV, 94 et Veil. Il, 73.
Appianus autem, qui U. II. de resùtuendis tantum bonis paternis loqui-
tur, 1. Ul, c. 4, ait. Sexto promissos esse fj.vQi'dâaç ^Avxtxtav ^qa/-
nwvnbsp;, quae feie respondent tolidein denariis , si\e Hs

millies sesteriivm (ƒ19,700,0001; drachma enim denarium , i. e. qua-
tuor sesterlios (circiter y 0,40) valet. Qui Appiani numerus , num rccte
sese haberet, dubilalum' est, sive quod nimius videretiir , sive quod curn
Cicerone non conveniret, sive quod obstare videretur Dionis locus XLVIll,
36, ubi postca Misenico foedere -j^ckiaq xcù hlTttxoaîiiq xni TCfyTijHorTtt
fi.rQidâaq ÔQajf/iâv , sive septingeulies sestertium (/ 4,925,000), Sex-
to promiss,1.S esse scribitur. Ulut est, neutrum unquam solutum. fuit.

Massiliam, nt quid in Urbe fieret, specularetur gt;,
quum Antonii menlem su^pertam luiberet, qni, si vel
eum ibi morari sivissel, lainen adveisariuin inelueu-
dum non magni feci.sel. Neque magis eum commo-
vit, quod Cicero eum sua no.ninalione augurem coop-
tar'e voluerit, et mense Martio exeunte Senaluscon-
sulto collau.landum esse censueril, quod suam,eorumque
quos secum haberet, ope,am Senatui populoque Ro-
mano pollicitus esset ^ ut eo promptius, a Senat«

ob causam L. Paullus, Q. Ther.nus et C. Fannius Pom-
peii conveniendi causa missi sunt Massiham eumque
coanove.unt paralissimo animo, ut cum copus iret ad
Mutinam, nisi luiii Caesaris veteranos venlus fmss.t,
Lepidumque et optimales suspectos habuisset.'

Attamen haec illi ignavia quam maxune nocuU, ne-
que gratiam inde ullam neque dignitatem sib. conci-
liavit: neque etiam eius vires auctae sunt classis et
orae marit,mae imperio, quod illi, profl galo ad Mut.-

„am a d V Cal. Mai. Antonio, S. C, decretum fuit ,
u. nimirum civitatem .b Octaviani audacia tueretur.

.) App. 84. Dio XLV, 10; KLVIU , 17. Cic. PM. XIII, 6;
5 ^)Cic.Phn.Xl..,-21. 3),bid.c.6. 4)DioXLVl,40;51.
XLVl,;i2;XLVin,17. App. IV. 81 ; 94 ; W. X , lo. Veil.

Pompeium, licet Caesaris mortis haud dubie insonlem,
(co enim tempore, ut vidimus, in Hispania fuerat), cum
caeteris percussoribus in ius vocavit, absentem dam-
navit et proscripsit mense Octobri anni 711 Ü. c., post
triumviratum consthutum

Sed quum ignoraret ab Octaviano se proscriptum
fuisse, et revera caedis particeps non fuisset patris, ab
eius fiho ut reduceretur fore sperabat. Itaque suas ni-
hilominus retinens naves, a continent! abstinens, in-
sulasque circurnvectus, eventum exspectabat, victu citra
ullius iniuriam sibi parato. Verum quum ab Octa-
viano ipso se proscriptum esse intellexisset, adiunctis
quotquot in diversis portibus invenit navibus, diu sine
loci cuiusquam possessione praedatus est in mari, ne-
cessitate atque iracundia motus, triremes fabricavit et
luxta htora navigans profugos et obaeratos ad se rece-
pit , praedones maritimos sibi adscivit, patria eiectos
suscepit. Itaque parvo tempore viribus acquisitis, mari
Italiae vicino potitus, inque portus subvectus, naves
abripuit et praedas exereuit 2. Rebus ita succeden-
tibus, ut iam milites et pecuniam haberet, in Siciliam
navigavit et exeunte anno 711 U. c. Mylas et Tynda-

absolvente quemquam, uno Senatorum excepto, P. SiUeio Coronate, qui
M. Brulum absolvit palam, cuius rei dissimulata interim ira, mox pro-
scriptione hominis patuit. App. HT, 95; IV, 27. Plut. Brut.

Dio XLVII, 12; XLVIII, 17. App. IV, 96. Zonar. X, 16; 17;
21. Oros. VI, 18. 2, Dio XLVIII, 19. App. IV, 84. Liv. 123 (de
quo loco vd. supra pag. 5.). Veil. U, 73. Zonar. X, 17. Lncan. VI
421. Flor. IV , 8. Gros. 1.1. Strabo V, 243: 'Ey Si rh .ÓA^« ror-
T® (Cumano) «al vi.^ riçnbsp;, i.rl ^oUoiç è«'^-

f^irfi acaâiovç amp;vvlt;f?oç ài^^coâ^^, ^V FaXhva^ia-, U^r
iova.y.nbsp;avr.av^aavTo ol no/^n^tov

Tldem», duas in septentrionali Siciliae parte urbes,
sine n cepit, et Pompeium Bithynicum, quem Caesar
paullo ante mortem pro praetore in Sicilia constitue-
rat, Messanae obsedit , sed repulsus, incursionibus in
agrum eius factis, commeatu eum interclusit, subve-

nientesque, partim metu eiusdem incommodi adductos,
partim per insidias damno affectos, sibi adiunxit. Tan-
dem ipsum eius quaestorem cum pecuniis intercepit.
Quo factum est, ut, quum ad Bithynicum venissent C.
Lucceius Hirrus^ et Fannius qui recens proscripti
in Siciliam profugerant, his persuadentibus cessent
Pompeio, ea conditione, ut insulam cum Sexto aequato
imperio regeret. HicMessenensibus arma et pecuniam ade-
mit, Syracusas deinceps aliasque urbes subeglt et mi-
lites ex iis plures classemque validissimam collegit. Q.
Cornificius quoque, qui propraetor Africam Veterem
regebat et Triumvirorum divisione non contentus, Sestio
provinciam nomine Octaviani poscenti tradere nole-
bat, in Siciliam, Africae propugnaculi instar, copias
aliquot misit. Magnum insuper incrementum attule-
runt urbes Italiae illae , quae militibus in victonae
praemium fuerant promissae

'quot;nNobili.simam civitatemhancnppell.TitClc. Verr.act.sec. 111,43; Strabo
„ronbsp;266, 272. CluTer. Sic. ant.II. p. m. 298.

2) Hic ante pugnarn Pharsalicam a Pompeio et optimatibns ad Parthos
ad opem petendam missus, sed ab Orode in carcerem coniectus , ante Magni
Pompeii cladem nondum redux fuerat. Poslea, venia a lulio Caesare ac-
cepta, Romam rediit, sed nunc rursus ab Octaviano proscnptus fuerat.
vd. Drum. HI, 479 ibi,ue scrip«. 11. et Onom. Orell. s. Apud App.
IV, 84 scribitur Mirlius et ap. Varr. et Plin. Hirrius.

3) Videtur idem, quem cum alüs legatum ad S. Pompeiun, mrssum fu„-
,c vidimus pag. 59. cf. Orell. Cn. s.v. App. lY, 84 ; 85. Dro XLVIII,
17. ef. XLVII, 12. Liv. 123. Veil. H, 72; 73. Plor. lY, 8 iu.

Civibus autem proscriptis una cum eorum mancipiis
ppriculum efTujienlibus niultum profuil. Quippe cum
trireiiiibus Italiae orimi legen.s, Romam et ad alias ci-
viiutL's misit, qui non solum duplum eius mercedi.s,
quae erat occisoribus proposita ei, qui aliquern pro-
scriploiutn iiicolumem asservasset, suo nomine pollice-
retitur, sed lembos quoque et o/ierarias naves obviam
misit navignn'.ibus, attollentes signa errantibus, et
servantes,- quotquot nancisci poterant. Ilospitio eos et
pecunia, idoneos quoque praelecturis tam pedestri bus
quam navulibus ornavit. Sic ille duris temporibus op-
time de patria merilus paternam laudem non minori
suil cumulavit'. Quocirca ob ci.es a se servatos co-
rona quercea, qua numos suos ornavit, dignum se
iuilicavit 2.

Octaviïinus angescentes Pompeii vires aliquamdiu non
rnr gnopere curasse videtur, vel quod parvi hominem
liiirerci el instatilibus negntiis districlus esset, vel quod
salis ni;ignam classem paratam non haberet, qua felici
succüssueum aggrederetur, et,quem bello se subiecturum
despeiabal, aliis arlibus se victurum non dubitaret.
Seil quum frnmenli commcatusque inopia multi lame
in üibe periient, el Italiam quoque Sextus alleiita-
lel, el iiiteiim Brutus et Cassius in oriente vires col-
ligerent, Siciliam adoriri ei ntcesse luit. Classe igitur
parala, anno 712 U. c,, Q. Salvidienum Rufum Rhe-
gium pracmisii; ipse per Iialium iter fecit, ut Salvi-
dieno ad Rhegium occurreret eo consilio, ut copias trans
frelum traiiceret, quia pedestri certamine facilius eum

J) App. IV, 36 sqq.; Y, U3, el U.U. Dio, Oros-, Slrabo , Zonar.
U. cc. 2) Vdd. num!.

snperaturum arbitrabatur. Salvidienu« quidem Pom-
peium abllalia reiedl , il coëoit, ul in Siniliam re-
grederelur, Quum autem p'uiibus naviglis opus esset,
naviculas e boum pellibus iaceie insliluil, sed risui
babilus, et periculum, si trauslVeiare naviculis islis
cotiaielur, Tcritus, iis oiiiissis, classe, quae iam in-
st.ucla advenerat, traiiccre agotes^us est. Sed illi Pom-
peius in ipso freti adilu magna cum classe obvius est
faclus, alque prope Srjiliieuiii piomontoriuin commii-
sum est pioelium, in quo Pompeianae naves, ieviores,
melioribusque nautis insiiuctae, celeritale et peritia
praestiteiUQl ; Romanae autem, quippe gravioies et
inaiores, ipsa sua mole labo.aïunl. Quo postquam ac-
cessit solita iliius freli itiotio, undarum accessu et re-
ces.^u, Pompeiani inaii adsueti minus laboraverunt; ad-
versarii vero ob rei insoleiitiam, neque firmiter vesti-
giis insistere, neque remos atlollere, neque clavos mo-
derari satis potueiunt. Iiaque co,l^te^Iatl sunt et
sub solis occasum prior Salvidienus signum leceplui
dedit, quofacto Pompeius suos quoque retluvil. P»r
ulrimque navium numeru« inlerierat. Reiiqua.s laceras
et pessiine affectas Salvidienus reficiendas in portum ,
qui ante frelum est, coëgit'.

Ipsius Ociaviani sub oculis hoc proelium factum est,
aegre quidem ferentis, .se primo hoc congiessu vinci.

I) Ad ^Çc^aifura faclnm fuisse igt;roellum solus Appianus IV, 85 testatur,
et Suhidienum fugisse in portum lialarun., qui ante fretnm est. Forms
hic nemini praetor Appianum est memoratus. Quaere.,dum , ait Cluverius
Ital. antiq. V- ^295, an idem sit porlus, qui Abala apud eundem
vocaturbell. V. cap. 112. C.indidus App. locum inlcpretatur ad portum,
qui B..learicl mari imminet. Cf. V, 143. Dio XLYUl, 18. Liv. 123. Suet.
Octa». 16; 66. Oro». 1.1.

Neque tamen , quamvis plerisque navibus suis salvis,
transmissionem posthac vi tentare ausus est, sed saepe
clanculum periculo facto, quod utique, si in insuiam
pervenisset, pedestribus copiismulto superiorem se fu-
turum facile speraret ; sed, valida ubique custodia in-
sulam muniente, nihil profecit. Postquam igitur Rhe-
ginis et Vibonensibus, quos propter freti vicinitatem
maxime sibi timebat, atque conciliandos sibi esse pu-
tabat , fidem ipse dederat sanctissimam, fore ut ex ea-
rum civitatum numero, quae victoriae praemio desti-
natae fuissent, eximerentur ijj Macedoniam adversus
Brutum et Cassium profectus est, Q. Salvidieno clas-
si praefecto relicto

Pompeius deinde ut solus insulae imperium sibi re-
tineret, A. Pompeium Bithynicum quasi sibi insidian-
tem occidit; spectacula qualia victores soient, edidit,
captivorum item certamen in freto prope Rhegium ,
ita ut hostium in conspectu esset, commissis inter se
ligneis et scorteis navibus, ad Salvidienum deriden-
dum exhibuit. Hac autem victoria magnopere glo-
riatus est, fastidiosumque et superbientem adeo se ges-
sit, quasi Neptuni fdius esset, quod pater universi
quondam maris imperium habuisset Porro naves plu-
res fabricatus est, quibus in mari circum insulam domi-
natusest. Verum enim vero e Macedonica expeditione.

1) App. 1.1. Strabo It, 259, scriptum reliquit, Rhegium, eiecto Si-
cilia Pompeio, civium inopia laborantem, et virig fere exhaustum, ab Au-
guste condonatnm fuisse supplemento e classe. Diol. 1. 18. App. 1. I.

4)nbsp;Sic iam ante annum 714 U.c. se appellasse , intelligitur e loco
Dionis XLVIII , 31, qui tunc populum Sexto applausisse , imagine Nep-
tuni in theatrum allata , testis est.

tton magis quam nuper e Mutinensi nihil sibi lucratus
est, neque rerum novarum cupidos confirmavit et ad-
iuvit, neque invasit Italiam ibive urbes munivit. Et
tarnen dubitare non poterat, quin futuru.n esset. ut
de se quoque ad Philippos decertaretur. Post Cassu
et Bruti interitum exeunte a.U.712 ingens servorum
multitudo ad eum ex Italia venit, et tantus fuit fu-
gitivorum numerus, ut Virgines Vestales, rem sa-
cram facientes, vota eonceperint, ut finis aufugien-
di esset 1. Cassius quoque Parmensis ahique multi cum
L. Statio Murco se coniunxerant, qui legatus in lo-
nico mari classis parti praefuerat, et post pugnam
Philippicam cum octoginta navibus, duabus legioni-
bus , quingentis sagittariis, magnisque pecuniis ad Sex-
tum transiit et reliquum exercitum e Cephalenia ar^
cessivit ; cuius tamen praefectus Cn. Domitius Ahe-
nobarbus cum sua manu ad illum non transiit, sed
aliquamdiu praedatus in mari, et ab Italia commea-
tum prohibens, proximo anno Antonium adiit ^ Ne-
que hunc igitur sibi devincire studuit, quamvis pac-
tis Octaviani cum Antonio minime dubium factum
esset, eum , nisi victorem, in Urbem nunquam redi-
turum At segnis sua defendere , quam aliéna invadere
maluit ; redeundi occasiones praetermisit, quum hostem
lacessere pergens maiora tentare non auderet. Liberti clas-
sibus erant praefecti, perfidus Menodorus sive Menas S

1) Dio Ub.l. 19. App.V, 2. 2) App. 1.1. et 25. Dio 1.1. Veil.
1 1 et II, 77. 3) LiT. 125. Veil. 11,74. Suet.Oct. 13. App. V,3.
Plut. Ant. 23. Eutrop. VII, 3 (2). 4) Drumann. IV, 567. Sic
App. Y, 79. Veil. II, 73. Menam Sexti libertum dixit Dio 1.1. Jlei^qar-Jiv
eum TOcatPlutarcbus, Ant. 32. M^và, nomen i^o.oç.ôr.xii' pro Me.
nodoro, «t Appianus eum semper appellat; sic 'AtcoIXÜ^ pro Apollo.

Horum igitur usus consilio, per annum 713 ü. c.,
dissidentibus Octaviano et L. Antonio cum Fulvia ,
satis habuit una cum Cn. Domitio Ahenobarbo, licet
non coniuncti inter se, Urbem fame premere, Italiam
vexare et imprimis Bruttiorum agrum populari, quem
frustra equitibus suis inde depellere conabatur Octa-
vianus 3. Ultro tamen Sextus illorum discidio multum
et existimatione et viribus crevit. Qui enim suae sa-
luti metuebant, aut bonis spoliati fuerant, aut praesen-
tem rerum statum omnino improbabant, ad ipsum ac-
cesserunt. Reliqua quoque inventus, lucri et belli cu-
pida, parum referre existimans, sub quibusnam ducibus,
modo Romanis, stipendia facerent, Pompeium sequi
maluerunt, cuius causa iustior esse videbatur. Quin
et ditatus erat praedis marilimis, navesque habebat
multas, sociis navalibus plenissimas

Inter nobiles eiectos cives, qui, urbe Perusia mense
Aprili a. 714 capta, ad eum confugerunt, fuit imprimis
Tiberius Claudius Nero, una cum Livia uxore lilioqoe
Tiberio, postea Imperatore, quos tamen Pompeius pa-
rum digne accepit, nec statim in conspectum admisit,
et fascium usu prohibuit quod Tiberius, qui proximo

doro , 'Aqxtntti; pro Artemidoro , 'Hqcu; pro Herodoro , 'HçaxXâç
pro Heracleodoro, Equäq pro Hermodoro, Mijrçâç pro Metrodoro,
©fixfâç pro Theodoro, et Zijrâg pro Zenodoro. Fabric, ad Dion.
XLVIII, 30 ibiq. scriplt. 11. IjPerperam Veil. Menecratem qnoqiie
num vocavit libertum ; cf. App. V, 81 et Dio XLVIII, 46. «f. snpra
pag. 16. Ilium secutus est Drumann. IV, 568.

anno Praetor fuerat, aegre ferens, non diu in Sicilia
moratus est, sed ad M. Anlonium in Achaiam traiecit.
Pompeia vero Sexti soror, eo tempore apud fratrem
degens, Tiberium tum vix bimum muneribus dona-
vit ^ Maiori loco a Sexto habita est Iulia, Antonu
mater, quam, ad filii gratiam, si opus esset in pos-
terum captandam, benigne excepit, eodemque anno
Antonio rerum inquirendarum ergo in Italiam trau-
cienti , honorifice longis navibus Athenas obviam misit,
deducentibus L. Scribonio Libone, Pompeii socero, et
C. SentioSaturnino aliisque, qui, considérantes Antonu
ingenium maioribus rebus gerendis aptum, hunc cum
Pompeio in gratiam reducere et socium adversus Octa-
vianum adsciscere cupiebant. Ille vero certis promissis
et pactis obligari noluit, cum adversus Parthos legioni-
bus domi indigeret, et bellum cum Octaviano adhuc
detrectaret, cum frater eius Lucius captus in Octaviani
potestate esset; itaque respondit, se quidem gratiam
Pompeio pro remis^a matre habere , relaturumque suo
tempore; quodsi bellum gerendum esset contra Octavia-
num , usurum se illius societate; sin vero in pactis
conventis. maneret hic, daturum se operam, ut Octa-
vianus Pompeio reconciliaretur». Posthac Athenis in
Italiam abiit cum Domitio Ahenobarbo, qui eum Im-
peratorem sibi delegerat.

Octavianus autem, quum rescivisset, Sextum cum
Antonio per matrem et legates de rebus egisse, re-
bus Senatoribus in proyinciis degenlibus lictores darenlur. Cic. ad

dir. XII, 21. 1) Dio XLVIII, 15, 44. Tell. II, 75; 77,, ibique
interpp. Suet. Tiber. 4. Cblamys et fibula, item bullae aureae, quibus eum
donaverat Pompeia, Suetonii adhuc tempore Baiis ostendebanlur, ibid. c. 6.

sponsi tamen ignarus esset, se amplius quadraginta le-
gionum quidem numero eos superare eiistimavit, ve-
ram, quum navem paene nullam haberet, nec tem-
pus ad aedificandas suppeteret, veritus, ne, inter se
coniuncti, quingentis instructi navibus, Italiam undi-
que cinctam ad omnia cogerent, ex iis Pompeium,
quem tum sibi maxime metuendum existimabat, sibi
conciliari et, si opus esset, cum eo pacem componere
statuit. Quam ob causam Maecenati scripsit, ut cum
Scribonia, Libonis, soceri Pompeii, sorore, de matri-
monio transigeret ». Quibus cognitis Libo suis per li-
tcras e Sicilia mandavit, ut earn sine cunctatione Oc-
taviano collocarent^. Hie ergo nullam stabilem cum
Antonio societatem initam fuisse, pro certo habere
potuit.

Antonius interea cum Ahenobarbo et valida classe
navium supra ducentas ad Brundusium appulsus, ab
Octaviani cohortibus portis excluditur, qua urbe terra
marique obsidione cincta, simul tum per oras Italiae
misit, qui opportunissima quaeque loca occuparent,
tum imprimis Pompeium adhortatus est, ut Italiam
classe invaderel et, quantum posset, infestaret. Quod
quidern ille statim, affinitatem parum curans, libenter
perfecit, et ipse, absente Agrippa Praetore Urbano,

1)nbsp;Maior natu quam Octavianus fuit; etenim nupta fuerat antea duo-
bus consularibus, quorum alteram novimus P. Cornelium Scipionem , e
quo filiam Corneliam conceperat. vd. Suet. Aug. c. 62. ibique Casaub.
cf. Veil. It, 100, cf. Tacit, ann. I, 52. Muciam, Pompeii matrem,
eo tempore ab Octaviano ad filium missam esse auntor est Dio e.. 16,
qua de re cf. sup. pag. 17.

2)nbsp;App. V, 53. Dio XVIII, 16; 20; 34. Zonar. X, 21. Suet.
1. 1. et 69. Tacit. Ann. II, 27. Yell. II, 100. Horat. Sat. I, 5,27.
Propert. IV, 11, 55.

qui ab Octaviano, in Galliam profecto, lei militari
praepositus, ludis Apollinaribus exhibendis III Non.
Quint, occupatus erat, Thurios ' in Lucaniae ora obse-
dit, unde tamen repulsus Consentiam, inferius in ter-
ram sitam Bruttii urbem , oppugnavit, equitesque eius.

Inter haec Fulvia Antonii uxor moritar, qua dis-
cordiarum face exstincta, pax inter Octavianum et An-
tonium restituitur, et Brundusii iterum imperio Romano
inter eos diviso, belli contra Pompeium gerendi socie-

Sextus de eorum pactione certior factus, ex Italia
secessit, et in Siciliam reversus, Menam statim cum
classis parte ad hoslium regiones invadendas et infestan-
das dimisit. Hie Etruria multis locis vexata, M. Titium,
cuiusdam e proscriptis, tunc apud Sextum degentis, fi-
lium, qui suo Marte naves collegerat, et in Gallia
Narbonensi stationem habebat , vivum cepit, cui ta-
men patris gratia et quod Sexti nomeit scutis suis in-
scriptum ferebant milites, venia data est ^ Sed malam
is postea gratiam retulit, ut infra dicemus. Illinc Me-
nas in Sardiniam navigavit s, ibique cum quatuor le-
gionibus M. Lurium, cum duabus legionibus insulam
tenentem, adortus, primo pulsus est, sed retro adver-
sus hostem, nimis temere insequentem , repente conver-
sus, victoriam recuperavit, quo facto Lurius ex insula

1) Antea SyBaris, iwstea Copiae vocata est haec urbs. i) App. V,.
56 , 58 , 63. Dio XLVm, 20. 3) App.V, 64,65. Dio-XLVllI, 28;
29 ; 30. 4) Dio XLVIXI, 30. ibique interpp. 6) Eam antea ab Ile-
lenl Octaviani legato impelu occupatam, sed nunc a Menodoro rceupera-
tam fuissc, minus recte scripsit App. 66. cf. svp. p- 17.

cessit, quam Menas exin totam occupavit, praeter urbem
Caralin » , in quam plures confugerant, quam tamen
obsessam mox etiam cepit. Captivorum nonnullos, in
iis Helenum libertum, Octaviano carissimum, sine re-
demtionis pretio dimisit, quippe Pompeii fortuna non
confidens, beneficio hoc multo ante apud Octavianum
reponendo, perfugium sibi, si res ita ferret, apud eum
praeparare voluit

Romae his temporibus miserrima erat conditio ; ora
enim maritima populationibus vexata, omnique com-
meatu prohibita, quum neque ab Oriente negotiatores
quicquam subveherent metu Pompeii, neque ex Africa,
neque ab Occidente propter Sardiniam et Corsicam, ab
eo occupatas, fames populum urebat. His accedebant
multa omnis generis vectigalia et tributa iis, qui ser-
vos babebant, imposita, quod pecunia deerat ad bel-
lum contra Pompeium gerendum Itaque non am-
plius cives se continuerunt, sed quantum laetitiae ac-
ceperant Octaviani et Antonii pacificatione, qua scilicet
a bello civili liberatum iri se putaverant, tantum et
plus etiam indignationis apud eos propter bellum con-
tra Pompeium est coortum. Itaque primo coitionibus
factis, vel ad spectaculum congregati eos ad pacem cum
Pompeio componendam multo cum claniore cohortati
sunt. Quum nihil efficerent, abalienati ab illi» , ad

1)nbsp;CaraKs (hodie Cagliarl) urbs Sardiniae praecipua ; Aradis, ut in textn
Dionis XLYUl, 30 scribitur, iu Africa quidem, sed in Sardinia nus-
quam commemoratur. Fabr. ad Dion. 1.1.

2)nbsp;Dio 1. o.'et 45. App. V, 56 , 66, tempora confudisse el non nimis
accurate huius res exposuisse videtur. Flor. IV , 8 in.

9.) App. V, 67 , Corsicam etiam nominavit, quam una cum toto maii
wcupasse merito putatur.

Pompeium inclinaverunt, ac cum varies in eius ku-
dem sermones sparserunt, turn mense Septembri ludis
Romanis illatura simulacrum Neptuni, cuius filium se
dicebat Sextus, magno plausu honoraverunt, eoquema-
gnopere delectati sunt; idque quum per aliquot dies
ideo non circumferretur, lapidatione magistratus foro
eiecerunt. Mox Octaviani et Antonii statuas deiece-
runt, et ne sic quidem quicquam proficientes, exaspe-
rati impetum in eos fecerunt; qui tumultus aegre nec

Libo igitur e Sicilia quasi a familiaribus ab Antonio
arcessitur, qui, ad insulam Aenariam appulsus, aplebe
tanquam Pompeii legatus de pace destinatur. Interim
plebs etiam Muciam, Sexti matrem, M. Aemilio Scau-
ro nuptam, comminata, adegit, ut pacis legatio-
nem susciperel. Libo autem, ubi hoslis contu-
maciam remitti sensit, postulavit, ut ad colloquium
convenirent cum Pompeio, et ita suo arbitratu remcom-
ponerent, quod, llagitante populo , obtinuit ^

Caeteris omnibus pacem Pompeio suadentibus, solus
Menas e Sardinia scriptitavit, ut aut fortiter bellum
persequeretur, aut cunctaretur aliquamdiu , donec fa-
mes, pro ipso pugnans, effecisset, ut pax, si ita vi-
deretur, aequioribus conditionibus constitueretur ; por-
10 L. Statium Murcum ^ , his adversantem, suspectum
esse habendum, quasi summi imperii cupidum. Pom-
peius, qui iam antea Murcum propter dignitatem et
consilii constantiam vix tulerat, his etiam magis ab eo
alienatus est, ita ut nulla in re amplius eius consilio

1) Die XLVIII, 31. App.V,68, 69. Dio XLV.II, 16. cf. tame,.
BUprap. 17. .'i) Cf. supra p. 65.

uteretur. Qua re offensus ille Syracusas secessit, et
animadrertens, nonnullos custodes a Pompeio missos ip-
sum sequi, coram iis Pompeium Tituperavit. Tum ille
eorruptos ipsius Murci tribunum et centurionem mi-
sit , qui Murcum interficerent, et a suis ipsius ser-
\is interfectum esse fingerent. Qui dolus quo magis
fidem inveniret, serves in crucem egit. Nec tamen
latuit, post A. Pompeium Bithynicum sublatum, alte-
rum hoe Pompeii scelus, patratum in virum laude bel-
lica illustrem, qui et censtantissimus ab initio illarum
partium amicus fuerat, et de ipso Pompeio in Hispa-
nia optime fuerat meritus et nunc ultre ad eum in Si-
ciliam venerat Hec mortue reliquis tamen omnibus
ad pacem hortantibus, ut sie, reditu in patriam pacto,
Pompeii crudelitatem et perfidiam effugerent, et Menam
imperii cupiditatis accusantibus, quasi non studio, de-
mini, sed ut ipse exercitui et regieni praeesset, bellum
suadentem, Pompeius iis obsecutus in Aenariam, Pi-
thecusarum in Campaniae ora insulam cum multis se-
kctis navibus traiecit, et ipse hexere ornatissima vec-
tus hostibus inspectantibus superbe sub vesperam Pu-
teolos praeternavigavit

Primo autem mane apud Misenum duobus locis exi-
guo Intervalle palis in mari defixis pontes sunt instrar-
ti, in quorum tabulaterum alterum, terrae contiguum,
Octavianus et Antonius progressi sunt, Pompeius et

2)nbsp;Hod. IsçlWX-, Misenico, promontoric proxima. cf. de ea Clnver. It.
ant. IV, p. 1164. 3) Non cum tota classe, ut Dio XLVIII, 36. Me-
nas enim cum parte in Sardiniam avectus fuerat. ibid. c. 30, 31. App..

Libo in alterum, quod paullo magis in mare excur-
rebat, modica distantia ab altero tabulate diremtum,
ut sine clamore Toces exaudiri possent. Sed quoniam
Pompeius eo se advenisse putabat, ut in imperii socie-
tatem Lepidi loco admitteretur; alteri vero, ut non aliud
quam reditum in patriam concederent, tune quidem re
infecta discesserunt

Neque tamen intermiserunt agere per internuntios
amicos, varias conditiones ferentes ultro citroque. Pom-
peius postulabat , ut e proscriptis, qui apud eum
versabantur, coniurationis contra lulium Caesarem so-
ciis concederetur securum exsilium; reliquis vero ho-
noratus in patriam reditus, et omnium bonorum resti-
tutio. Fame etplebe ad pacem componendam urgentibus
aegre tandem concessum est, ut quarta pars bonorum
restitueretur, quam a novis possessoribus reciperent; qua
de re ad ipsos proscriptos literas miserunt, rati, eos
contentos fore. Hi autem omnia approbantes, quum
et Pompeium iam propter scelus in Murcum perpetra-
tum timerent, Pompeiumque adeuntes precati sunt, ut
pacem componeret. Sed ille, tum vestem discindens,
prodi se questus est etiam ab bis, quorum hacte-
nus propugnator fuisset; crebroque Menam nomine in-
Tocavit, ut imperatoriae artis imprimis narum, et
solum in benevolentia constantem. Tandem urgentibus
eum Mucia matre et Scribonia uxore^, rursus tres illi
convenerunt in aggerem, quem ab utraque parte mare

2)nbsp;num luliam perpeiam Tocavit , App. V, 72, quem errorem prae-
teriit Fabric, ad Dion. XLYIII, 36. Haec fnit L. Scribonii Libonis, Cos.
a. u. c. 720, filia. Ante annum U. c. 714. Sex. Pompeio nupta fnit
ex eoque nnicam filiam habuit. Quum in fuga e Sicilia filiam solam pa-

adluebat prope Puteolos. Aderant autem Octaviano et
Antonio a contînenti omnes copiae, Pompeio naves prae-
sidiariae in statione collocatae , ita ut utrisque armati
adstarent, alteris in terra, alteri in navibus, ut vel
ex hoc omnibus perspicuum esset, aUeros quidem a
populo, alterum ab iis, quas secum habebat, coactos, et
se invicem metuentes, pacem componere',

Eius igitur pacis hae fuerunt conditiones; ut ab ar-
mis cessaretur terra marique, et negotiationes nusquam
impedirentur ; Pompeius ex omnibus Italiae locis prae-
sidia deduceret, neque amplius servos fugitivos reci-
peret, neve ipsius naves Italiae litori insidiarentur.
Siciliae, Sardiniae, Corsicae caeterarurnque, quas eo
tempore haberet, insularum imperium retineret, in tan-
tum temporis, in quantum Antonio et Octaviano sua-
rum provinciarum imperium prorogatum fuisset, sed
mitteret populo ßomano frumentum, iamdudum insu-
lis illis imperatum Praeter has Pompeius acciperet
Achaiam 3, absens Consulatum gereret, per quemcum-
que amicorum voluisset; Augur crearetur*, et e pa-
ternis facultatibus ei redderetur septingenties sester-
lium®, Exsulibus pateret reditus, exceptis iis, qui ut

trem comitatam fuisse, non yero de uiore mentionem facial Dio, ante
illum annum 718 Ü. c. mortua esse videlur. vd. Drumann. IV, 591.

') App. V, 72. Dio XLVIII , 36. Plut. Ant. 32. Zonar. X, 22.
Liv. 127. VeU. Il, 77. Tacit. Ann. V, 1. Oros. VI, 18.

2) Siculi e leje Hieronica (Hieronis II,) a Romanis conserTata, farris,
tritici, hordei decumas ipsas quotannis Praelori Romano exhibere, ac Sy-
racusas , Tel quem in locum is iussisset, deportare debebanl. Orell. ex-
ours. ad act. U in Verr. 1. ed. I, p. 272. cf. praeter hunc excur-
sum Baileri ind. legum, lege Hieronica frumentaria. S) Apud Appia-
num minus distincte PelQ])on.nesus vocatur, 4) Secundum App. Pon-
iifex. .Minus recte; vd. supra pag. 18. 5| Ut Dio solus auctor est.

interfectores C. Caesaris publico iudicio fuissent dam-
nati, bonaque immobilia ex asse iis, qui ob metum
solum profugissent et sua per vim amisissent ; proscri-
ptis vero e quadrante restituerentur. Denique servis,
qui sub Pompeio militassent, libertas esset praemio;
ingenuis autem , post peracta stipendia, eadem prae-
mia persolverentur, quae Octaviani et Antonii ve-
teranis.

Has autem pacis leges conscriptas et obsignatas apud
Virgines Vestales asservandas deposuerunt ». Postquam
igitur dextras mutuo dederant, seque invicem osculati
erant, multi non solum milites, sed etiam cives, qui,
bellum maxirnopere exosi, vehementer pacem expete-
bant, una repente maximum clamorem ediderunt, ut
sonitum montes redderent, horrorque et ingens conster-
natie in iis oriretur, quo ipso multi statim exanimati
sunt, multi autem conculcati et suöbcati perierunt.
Nam qui in navibus erant, non exspectantes, donec ad
terram naves appellerent, in mare prosiluerunt ; vicis-
simque alteri a terra in mare decurrerunt, ubi na-
tantes simul sese mutuo salutabant et amplectebantur,
eratque ea res visu et auditu varia. Nam alii, suos co-
gnates aut amicos superstites adesse videntes, inexple-
bili gaudio perfundebantur, alii, quos periisse dudum
existimaverant, praeter opinionem salvos cernentes, in
dubio diu erant et voce interclusa, oculis fidem non
habentes, idque maxime optantes, ne fallerentur, non
prius suos agnoscebant, quam eos nominatim vo-

XLVm, 36. Td. supra pag. 58. 1) App. V , 72 , 73. Dio XLVJII,
37. Zonar. 1.1. Seqnentem Dionis Cassii enarrationem, quamm pro.
tistorico nimio cum poPlico colore relatam, inlegram hic apponere placuit»

cassent, et vocem eorum audivissent, Adeo aulen»
laetabantur, quasi reviviscerent, et prae laetitia a la-
crimis se abstinere non poterant. Contra aiii, qui de
eorum, quos carissimos habuerant, interitu non cogno-
verant, eosque in vivis eliamnunc exstare et ibi ad-
esse putarant, circumibant quaerentes et quemlibet
obvium de iis percunctantes ; quamdiu certi nihil co-
gnovissent, mente captorum similes, anxii, inventuros
se ipsos sperantes, et mortuos esse verentes, desistere
prae cupiditate, animum despondere spe non pote-
rant. Sed ubi verum comperissent, crines evellere,
vestem lacerare, nomine eos invocare, perinde ac si
exaudire illi possent, et quasi tum demum mortuos
eoque in loco iacentes, complorare coeperunt. Quodsi
cui nihil huiusmodi accidisset, tamen aliorum casibus
perturbabatur et vel cum laetanti laetabatur, vel cum
lugenti lugebat, et ita etiamsi familiaris doloris cau-
sam non haberet, tamen, quod inter caeteros versa-
retur, non moveri non poterat. Satietate nec pudore,
quippe inter sui similes versantes, atïiciebantur, et sic
dies ille totus et noctis maior pars ab iis exacta est'.

Hoc igitur salutare patriae attulit Sextus, quod cum
tot alios proscriptos, tum nobilissimos viros, M. Sila-
num, C. Sentium Saturninum^, L. Aruntium et M.
Titium restituerit reipublicae. Tiberium aulem Clau-
dium Neronem, quem Velleius et Tacitus quoque ho-
rum annumerat numero, anno iam LT. c. 714 cum An-
tonio in Italiam rediisse supra dixi^.

3) Supra pag. 7. Veil. II, 92. Tac. Ann. V, 1. vcl. Freinsh. Suppl.
Liï. cxxvn, 42.

Post haec conviviis sese mutuo cum alii, tum ipsi
principes exceperunt, ordine, quo id a quoque fieret,
sorte constituto. Prior Pompeius hexere ad aggerem
appulsa excepit hospites „in Carinisquot; ut Antonio sci-
tissime respondit roganti, ubinam coenaturi essent,
ludens ambiguitate verborum ; nam domum paternam
in Carinis, celebri Urbis loco, tenebat Antonius».
Nihil tamen praeterea egit, quo se memorem accepta-
rum iniuriarum ostenderet , sed comiter eos excepit.
Etenim medio convivio, quum varius sermo esset, et
maxime dicta in Cleopatram et Antonium iacerentur.
Menas adiisse Pompeium dicitur, rogans, ita ut alii
non audirent, num vellet, ancoris navis discissis,
et adversaries dolo aggressus, omnium nece non solum
illatam patri et fratri iniuriam ulcisci, sed etiam totius
Romani imperii dominum eum efficere; se enim, cum
navibus in proximo versantem, curaturum, ut nemo
evaderet. Cui Pompeius responderit: Menam id fa-
cere neque ipsi praenuntiare oportuisse , nunc quidem se
rebus praesentibus acquiescere ; periurium Menae, non

Verum, quum antea Menam Sardiniam occupasse,
neque inde reversum fuisse, sed e contrario postea ad
rationes, reddendas a Pompeio inde evocatum fuisse di-
serte apud scriptores legamus, atque nequaquam te-
mere , sed armati ipsi, armatisque cingentibus ad coe-
nam venerint, meram hanc esse fabulam, merito sta-
tuitur ».

X) Vell. Il, 77. UIo XLVIll, 38. Plnt. Ant. 32. (A. Vicl.) de Vir.
ill. 84. 2) App. V, 73. Dio , Plut. Zonar. U.U.
3) Drum. I, 431. cf. App. V,66, 78. Dio XLVIll,45.

Sequentibus diebus Antonius et Octavianus eum
hospitio exceperunt, lixis in eodem aggere tentoriis,
quod quidem faciebant boc praetextu, ut omnibus in
litore epulum praeberetur, sed fortasse mutuae magis
securitatis causa, et ad suspicionem removendam, Ne-
quaquam enim cura erat remissior, sed et naves iis
praesto erant in stationibus, et satellites circa eos sta-
bant, et ipsi convivae sub veste aceincti erant pugio-
nibus. Inter coenam Pompeii filia desponsa est M.
Marcello, Antonii privigno, sororisque Octaviani lilio '.
Nuptiae tamen secutae non sunt; Pompeia enim anno
718 U. c, cum patre e Sicilia aufugit,

Sequenti die Consules designarunt in quadriennium,
ut Appianus ait^; Dio vero in octo annos id factum
fuisse dicit quos allatis rationibus ita in concordiam
redegit Drumannus ut in quatuor priores annos nullus
designatus sit, imo quidem in quatuor posteriores 720—
723 ü. c, Primi Antonius et Libo Consules creati
sunt®, ita tamen, ut illi liceret alium quemvis pro
se substituere, post illos Octavianus et Pompeius, tum
Ahenobarbus et Sossiuso, deinde rursus Octavianus
et Antonius, quos ambos, tertium Consules, rempu-
blicam populo Romano reddituros esse sperabant

l)App.V, 73. Dio XLVIII, 38, Zonar, l.I. cf. infra. 2)1.1.
3) XLVIII, 35. I, 432, praeeunteFreinshem. Lir.Suppl.OÏXTII, 41.
6) App.1.1. Dio XLVUl, 39, «] Dio L, 2, 7) ibid. 10,

A FOEDERE MISENICO AD S. POMPEII FUGAM E SICILIA.
\B AHNO U. C. 715 AD ASNBitt 718.

His peractis, Pompeius in Siciliam, Octavianus et
Antonius Romam redierunt. Auditis pacis conditioni-
bus Roma et universa Italia conclamarunt, Uberatos
se putantes ab intestino bello, et filiorum ad militiam
delectu, et praesidiariorum militum superbia et ser-
vorum effugio, agrorum vastatione, et agriculturae
cessatione, imprimis vero a fame, quae eos ma-
ximopere premebat. Ita per Italiam iter facientibus
iis, tanquam servatoribus, sacrificia facta sunt. Ipsa
quoque Urbs splendide eos exceptura fuisset, nisi, invi-
diaiii fugientes, dam noctu Romam ingredi maluis-
sent. Laetitiae expertes erant soli illi, quolquot sorte
agros possidebant proscriptorum, qui nunc cum Pom-
peio redirent, utpote putantes, se vicinos implacabiles
hostes esse nacturos, qui, quoquo modo possent, ipsis
adversarentur.

tato, Romam statim navigarunl, unde nova fuit mul-
titudini laetitia, et acclamationès variae, tot illustribus
viris es insperato superstitibus et patriae redditis'.
His autem reversis, omnes inirnicitias atque discordias
partiumque factiones cessaturas esse sperabant.

Octavianus deinde in Gallias profectus est. Ve-
rumenimvero non tam diu post apparuit, foedus
Misenicum brevis temporis solatium Italiae fami et
miseriis attulisse. Neutra enim contrahentium pars
pactis conditionibus sese adstrictam putavit, quippe
qui non sua sponte, aut libentes, sed inviti pacem ini-
vissent. Non mirum ergo, eos nullum fere tempus in ea
mansisse, sed statim foedere rupto ad discidium re-
diisse 2. Octavianus enim, qui, ut res suas resarci-
ret, et commodis prospiceret, bis iam nuptias contra-
xerat, eodem vel sequenti anno nuptias cum Scribonia,
Pompeii amita, rupisse videtur, ut Liviam, Tiberii
Claudii Neronis uxorem, duceret Haec familiae mu-
tatio rupti foederis fuit initium, neque tamen ea sola
causa fuit. Haud dubie enim etiam sine causis bel-
lum rénovassent 4 ; quas vero in publicum proferebat
Octavianus, hae potissimum fuerunt. Achaiam qui-

3) Cum Scribonia divortium fecit, pertaesus , iit scribit in commenta-
riis de -vita sua, morum perversitatem eius. (Suet. Oct. 62). Aliam divor-
tu causam notât Suetonius c. 69 , quod liberius doluisset nimiam poten-
tiam pellicis. Haec deinde Scribonia cum lulia filia, quam ex Octaviano
babebat, lu exsilium navigavit in Pandateriam (Santa Maria hod.) insu-
lam. vd. Dio LV, 10. Eodem die illam repudiasset Octavianus, quo pri-
mum barham raserit. Jbid. c. 34.

Livia Drusilla fuit filia Livii Drusii Neronis, qui nuper e Sicilia Romam
venerat, uxor, quam sex menses gravidam duxit. Dio ibid.c. 44.
«) Dio XLYlIt, 45.

dem ab Antonio Sexto concessam fuisse iis conditio-
nibus, ut earn acciperet, si, quantum Antonio deberent
incolae, tantum solveret, aut saltem se soluturum pol-
liceretur; sin id minus placeret, ut eius pecuniae so-
lutionem exspectaret; Pompeium vero bis conditioni-
bus regionem accipere noluisse, opinatum, eam una
cum débita pecunia sibi datam fuisse. Igitur tradi-
tam illi non esse, quia Antonio debitum nondum es-
set solutum. Et haec quidem, ut Octavianus dice-
bat, aegre ferebat». Quin etiam mala fide egit An-
tonius. flic enim, ex Italia in Graeciam profectus, ibi
permultum temporis degit, partim ut suae cupiditati
satisfaceret, partim ut, urbibus vexatis, eo debilior
Pompeio traderetur Achaia ^ Pompeii autem crimi-
natio erat, Octavianum, quae promisisset iis, qui
foedere Misenico in possessionum partem restituti essent,
haud praestitisse». Itaque, sive ob hoc ipsum, sive
ob perfidiam, sive quod aliis magnas copias habenti-
bus invideret, sive quod Menas eum ad bellum incita-
ret, inducias magis quam stabile foedus hoc esse
dictitans, alias naves, aliudque remigium paravit, et
etiam aliquando ad exercitum concionatus est, opus
esse, ut ad omnia parati essent. Interea rursus la-
trocinia occuUa mare infestabant, et famis parvum
aut nullum remedium Romanis allatum erat, ita ut
clamitarent, se recenti pace non finem maiorum, v_e-
rum quartum tyrannidis socium esse nactos. Octavia-
nus autem quosdam piratas captos torsit, qui Pom-
peium ipsos misisse fassi sunt. Quod ipsum Octavia-
nus pervulgavit, et ipsi quoque Pompeio per lit-'quot;

3) Ibid. c. 46.

teras significavit. Hic vero, de his quidem se purgare
studens, Octavianum vicissim de Achaia sibi non tra-
dita accusavitgt;.

Transfugium ct perfidia Mcnae hoe discidium tan-
dem ad maturitatem perduxit et bellum provocavit.
Quotquot enim nobiles adhuc apud Pompeium man-
serant, videntes, eum semper auscultare libortis, ho-
rum nonnullos corruperunt, ut Pompeium in Menam
sive sua sponte, sive in gratiam Octaviani irritarent,
quasi imperantem ipsi domino. Quod hi, invidentes
quippe Menae potentiae, libenter fecerunt eoque fa-
cilius, quum Menas iam in Sardinia pro praetore de-
gens in suspicionem Sexto venisset, ob Heleni, ca-
rissimi Octaviani liberti, demissionem, et quod cum
Octaviano collocutus esset Is igitur arcessitus a
Pompeio sub specie, ut administrationis frumenli et
pecuniae rationes redderet, diclo non audiens fuit^
sed legatos hac de re missos comprehensos necavit
Per eosdem dies Philadeiphus, Octaviani libertus, ad
Menam navigavit, frumentationis gratia, et Micylio,
fidissimus Menae amicus, ad Octavianum, de eius
transfugio acturus, ita ut Sardiniam ct Corsicam cum
tribus legionibus et reliqua amicorum multitudine *
illi se Iraditurum polliceretur Quod promissum

I) App. I.I. 21 De hoe vero cum Octaviano colloijuio nusquam alibi
mentio fit; cf. sup. pag. 19.

^iiav legendum esse ifi i k wv sTkijd-oq leviterarmatonm multitudinem
coniecit.nbsp;Sic App, 1.1.; Dio 1.1. et Zon. X, 23: eam semet ipsum ct

insulara cum classe et exercitu illi tradidisse ; Orosius VI , 18 , eum cum
sexaginla navibus transfugisse, Suet. Aug. 47, quoque de sola Sardinia
loquitur; cf, siipra pag»''.

sive opera Philadelphi, sive calumniis Pompeii in Me^
nam factum, Octavianus non statim quidem, accepit
tamen, quum revera pacem violatam esse existimaret;
nam Sextum, neglectis pacis conditionibus, fugitives
recipere, triremes fabricari et praesidia in Italia habere
dicebat. Octavianus igitur pacti instrumentum a Ves-
tahbus repetiit, et Antonium Athenis et Lepidum»
Brundusium ad certum diem evocavit, ut de hoe bello
deliberaret, et simul naves longas Ravenna, et exer-
citum e Gallia, et alium apparatum Brundusium et Pu-
teolos propere misit, Siciliam ab utroque latere simul

Lepidus quidem statim non paruit, sed mansit m
Africa sive quod in foedere Misenico inferiores egis-
set panes, sive quod post pugnam Philippicam fcre
postpositus esset; Antonius vero cum paucis ad constitu-
tum diem Brundusium venit ; sed ibi Octavianum, m
Etruria versantem, non invenit; idcirco eum non ex-
spectavit, sed in Graeciam reversus est, sive quod
improbaret bellum suscipi tanquam contra foedus, sive
quod insignem illum Octaviani apparatum videret;
nunquam enim summi imperii studium eos metu va-
caresinebat, sive prodigio quodam territus; specie igitur
belli Parthici urguentis usus abiit. Scripsit tamen Oc-
taviano , ne solveret pacta conventa, et minatus est,
se raptu'rum esse Menam ad supplicium tanquam fugi4
tivum suum. Servus enim fuerat Pompeii Magni, cuius
bona iure belh sub hasta vendita emerat Antonius
Pompeius igitur rumorem divulgavit, Octaviani eau-

ï)App. gt;.!• Dio 1.1. et 46.

sam àb Antonio non probari, Octavianus etsi ideo
desertum se ab Antonio putabat sibique soli hocce bel-
lum esse sustinendum , iram tamen palam nonostendit,
sed in Sardiniam Corsicamque misit, qui acciperent,
quae Menas tradiderat, et munivit oras Italiae multis
castellis , ne rursus Pompeius eas incursaret ., iussitque
alias triremes Romae Ravennaeque confici et magnum
exercitum ex Illyria accivit, Menamque, quam pri-
mum ad se venit, liberum statim declaravit, aureis
annulis eum decoravit' et-coenae admisit, qnod Vale-
rius Messala apud Suetonium tradidit nunquam alias
ab eo factum fuisse Favium autem, quas ipse ad-
duxerat, ducem creavit , ita ut legatus esset C. Gal-
visio Sabino, classis praefecto .3.

Haec quum pacis tempore fierent, Pompeius postu-
lavit, ut proditor una cum Sardinia et Corsica sibi
traderetur; responsum vero est, non Octavianum, sed
Pompeium primum agressum fuisse , utpote qui con-
tra foedus fugitivos recepisset, triremes struxisset , ca-
stella in Italia obtinuisset

Octavianus bis rebus constituendis et ampliori ap-
paratu ornando quum esset remoratus, ab Antonio
se non exspectatum fuisse questus est. Caeterum
quae iam parata erant , L. Cornificium iussit Ra-
venna Tarentum adducere. In navigatione exorta tem-
pestas solam navem praetoriam fregit, Octaviano pa-
ratam, quod in omen versum est. Crescente autem fa-
ma, contra foedus hoc bellum suscipi, Octavianus, ut

suspicionem tolleret, populurn Romanum per Iherasj
esercituni pro Goncione ipse docuit, Pompeium prae-
dando per mare violasse foedus, piratas captos eum
accusasse, Menam rem confiteri, idemque Àntonium
compertum habuisse et propterea Achaiam non tra-
didisse

Postquam igitur quae constitueratj parata fuerunt,
navigavit ad Siciliam, ipse quidem Tarento, Calvisius
Sabinus ^ vero et Menas ex Etruria ; pedestris etiam
exercitus petiit Rhegium , in quem locum copias in
unum coniungere, et inde Siciliam aggredi constitue-
rat ; properatione peragebantur omnia ».

Utrimque autem imminente'hostium classe, ipse Mes-
sanae Octaviano praestoiatus est, Calvisio autem et Me-
nae alium, huic infensissimum, e libertis suis ^ Mene-
cratem magna cum classe in Italiam obviam ire iussit,
qui cum alia Campaniae oppida, tum etiam Yultur-
num vastavit ^, et sub vesperam hoslium in conspec-
tum venit, qui in sinum ilium, qui supra Cumas est,
se receperuntJbique noclem illam quieverunl; Menecra-r
te aulem appulsus est ad Aenariam. SuL auroram Cal-
visius, qui, iussus cum Octaviano sese coniungere, no-
lebal vel non audebal pugnam inire, sed oram sinus
proximo con tinentern quantum poterat, lunala classe,
ne illa perrumperelur ab hostibus, legebat, cui Mene-
crates turn rursus apparel el mox summa vi et magna
celeritate appropinquat.. Quum tamen praeclari nihil

X). App. V , 80. Orosius fajso Statilium Taurum cum Mena contra
Menecralem pugnasse tradidit, VI, 18. yd. infra. ») Hoc demum tem-
pore , adnayigante Octaviano , secundum Appianum , 1. 1. Pompeius Me-
nae traubfugium comperit, vid. supra pag. 19. Cf. sup. pag. 16,
S) Dio ibid, 46. Zonar. X, 33.

peragi posset, nisi hostes altum petere cogerentur,
propius accedens naves eorum in terram propulit. Cal-
visius enim metuens, ne a viris, rei nauticae peritio-
ribus, opprimeretur, suos iussit naves sub terram ducere,
ne circumdaretur, et ut, terrestris proelii instar con-
tra potentiores in vadis mehus certari posset. Illi
vero et in brevia inciderunt, et se simul ab hostium
impetu defenderunt. Hostibus autem facile erat in al-
tum se recipere, et, mutatis navibus, ahis post alias,
si vellent, redintegrare impetum; illis luctandum etiam
cum scopulis erat, in quos impegerant, et cum navi-
bus , quae movèri non poterant ; itaque videbantur
pedestri certamine pugnare adversus hostes navibus pu-
gnantes, ita ut neque persequi neque refugere possent.

Interea Menas et Menecrates se invicem conspicati,
reliquo certamine misso, statim summa ira et impetu
se invicem petunt, in eo victoriam et summam rerum
ponentes, si alter alterum superasset. Horum igitur na-
vibus magno cum impetu collisis , rostrum navis Menae
fractum remorumque ordo Menecratis detersus est ; in-
iectis dein utrimque manibus ferreis, nil quidem cura-
runt naves sibi inhaerentes; socii navales vero, perinde ac
si in terra pugnarent, labori et virtuti nequaquam de-
fuerunt, qui sagittis, lapidibus iaculis se obruebant,
pontesque in naves iniiciebant, per quos transscende-
rent. Et quoniam Menae navis altior erat, pontes eius
ab audacibus facilius permeab.antur, et tela inde snissa,
ut e loco superiori, violentius incidebant. lamque mul-
tis caesis, et sauciatis reliquis, Menas brachio vulne-
ratus est veruto , quod statim e vulnere extractum
est ; sed Menecratis femur ictum est iaculo hamato
solidi ferri, quod celeriter eximi non potuit. Mene-

craies etsi ita pugnae impar, tamen suos adhortab«-
tur, donec, capta nave, in mare se praecipitarelx, Me-
nas, nave ad suam relioata, ad t^rram navigavit, ïiec
-tamen ipse qnicquam amplius efficere potuil.

Haec in sinistro cornu proelii navaiis gesta sunt ;
e dextro Calvisius ad sinistrum navigans, aliquot Me-
îiecralis naves inlercepil fugienlcsque in altum petr
seculus est. Sed Democbares, alius Pompeii libertus
et legatus Menecratis, reliquas Calvisii naves aggressus,
partim fugavil, partim in saxa compulit, ubi fraclae
sunt, et postquam socii navales exsilierant,. naves ipsas
cremavit; Calvisius, a perseeutione reversus'suas e
fuga revocavit el caeterarum navium incendium;'pro-
bibuit. Intercedente nocte quisque ad. pristinara. slatio-
nem rediit, et finis fuit navaiis illius proelii, in quo
longe praestitit Pompeianorum fortuna. Democbares
tanden slve veritus, ne Octavianus in Siciliam tra-
iiceret, sive etiam contristatus Menecratis morte, nt
clade maxima (bi enim duo, Menecrales et .Menas, ma-
xime insignes maritimis Pompeii rebus duces erant).,
omnibus rebus omissis, recta ad Siciliam navigavit, baud
îecus ac si non Menecratis corpus et unam navem,

Calvisius, quamdiu Democbarem invasurnm se su-
spicatus est, in sua statione mansit, ad pugnam mit
nime aplus; nam navium optimae pcrierant, et cete-
rae ad pugnam inutiles erant faclae ; postquam vero
cognovit, in Siciliam eum abiisse, reparatis navibus,
oram legit, ne sinus quidem traiiciens.

Apollophanem, libertum quoque suum, Mena:e et Me-
necratis loco classi praefecit.

Octavianus interea Tarento multis cum navibus et
magno cum exercitu Rhegium profectus Pompeium, qua-
draginta tantum navibus instruetum, prope Messanam
offendit. Itaque hortabantur amici, ut tam opportu-
na occasione, tali classe instructus, aggrederetur Pom-
peium, paucas naves habentem, prius quam caeterae
naves advenissent. Ille vero consilio parere noluit,
eispectans Calvisium negansque, prudentis esse peri-
culo sese exponere, quum uberiora auxilia exspec-
taret '. Postquam vero ei detrimentum ad Cumas ac-
ceptum nuntiatum est, enavigavit fretum, ut obviam
iret Calvisio. Peracta iam maiore freti parte, quum
Columnam Rheginam praetervectus esset, et Scyllaeum
versus iter flecteret Pompeius Messana ex inopinato
prosiliens, invasit posteriores naves, exploratorias per-
secutus est, et cunctas denique aggressus ad proelium
proTocavit. Hae vero, quamvis infestatae, ad pugnam
non se instruxerunt, Octaviano non permittente, sive
quod non auderet pugnare in angustiis, sive quod per-
maneret in proposito non pugnandi, Calvisio absen-
te Verum eius iussu ad litus omnes se receperunt,
et ad ancoras fluctuarunt, ut e proris cum invadenti-
bus dimicarent, easdem ob causas, quae Calvisium ut
prope htus maneret, moverant, ut scilicet socii na-
vales, quamvis gubernando impares, pares tamen pug-

1) Saepe enim iactare iolebat : „sat celeriter fieri, quidquid fiat satis
bene.quot; Suet. Oct. 25. 2) E regione Pelori (Golfo di Squillace) Scylla-
ceum. Oros. IV, 18. De bis locis cff. Strabo IV, p. 258 et 268; C.
Plin. Secund. Nat. hist. III, 10. Dio 1.1. ibiq. interpp. impr. Cluv. liai,
ant. p. 1295. 3) Cf. supra pag. 20.

nando hostibus essent. Octaviani autem naves crassiores
quidem et celsiores, sed ideo tardiores erant. Demo-
chare vero binis navibus n singulas irruenle, et pro
sauciis ac fessis, subinde in ahas naves ad hoe destina-
tas repositis, novos integrosque recipiente, turbatae iam
sunt naves, et in saxa et inter se colHsae, aqua repletae
sunt, et perierunt segnes etiam hae, sicut in Cumano
proelio, quum hostes cum impetu adnavigantes et recur-
santes eas assidue infestarent et lacerarent. Haec cum
fierent, Octavianus e nave in saxa desihit, et enatan-
tes e mari excepit, et in montem deduxit. L. Cor-
nificius et quotquot ahi duces ibi aderant, cohortati
se invicem, iniussu imperatoris ancoris discissis, in
altum evecti sunt adversus hostes, quum mallent
mori pugnantes, quam segnes perhe. Et primum mira
audacia Cornificius navem praetoriam Democharis con-
cussam cepit, qui in aliam transiliit. Inter hos labores
stragemque apparuerunt ex alto iam adnavigantes Cal-
visius et Menas, qui tamen a suis non conspecti sunt,
neque ab iis, qui in terra, neque qui in mari adhuc
erant, Sed Pompeiani, longius a terra remoti, novum
hostem advenire videntes, ad eorum adspectum abie-
runt. Nam advesperascebat iam, nec fessi cumintegris
audebant congredi, quod quidem bonsilium caeteris pe-
richtantibus salutare fuit.

Nocte ingruente, quicumque e navibus in terram eva-
serant, in montes confugerunt, accensisque multis
ignibus, signa dabant iis, qui adhuc in mari erant j
ibi pernoctantes ieiuni, sine corporis cura, omniumque
rerum egeni, Quos Octavianus, non melion sorte ipse
usus, adhortabatur circuiniens, ut ad mane usque du-
rarent. His rebus laborans, ne tum quidem Calvisii

adventum cognovit, neque a navibus quidquam praesi'
dii venit, quae occupatae erant naufragiis. Sed prospero
quodam eventu tertia décima legio, audita clade, ap-
propinquavit per montes et ad ignium signum per as-
preta accedens, Imperatorem qui que cum eo refugerant,
fesses et victu carentes reperit, quos curarunt, aliis alios
suscipientibus. Imperatorem centuriones in tabernaculum
extemporale exceperunt, destitutum domesticis famulis
omnibus, quos noctis caligo tantusque tumuitus disper-
serat. Missis statim in omnes partes, qui incolumem eum
esse nuntiarunt, cognovit, Calvisium cum praecursoriis
navibus adveniie, atque sie duabus rebus laetis et in-
speratis recreatus quieti se dedit.

Prima autem luce mare inspiciens vidit naves plane
vel pro parte ambustas vel urentes adhuc, alias frac-
tas, et mare velis, gubernaculis armamentisque nauti-
cis repletum et earum, quae supererant, plerasque male
alfectas. Itaque Calvisii classe tutus reparavit ea,
quae praesens remedium maxime requirebant, desisten-
tibus hostibus, sive propter Calvisium, sive reportata
victoria contentis, sive quod tum demum eos aggredi con-
stituissent, ubi in altum forent provecti. In hoc rerum
statu, auster exortus meridie vehementes fluctus movit
in freto rapido et angusto. Attamen Pompeius iam in-
tra Messanae portum erat ; Octaviani vero naves rursus
circa litus asperum et importuosum agitatae saxis et sibi
invicem illidebantur, quum iustus remigum numerus non
adesset, quo retinerentur. Calvisii autem classis minus
laesa est; Menas enim rei maritimae longa consuetudine
peritior, veritus, ne praesens periculum in horas auge-
retur, longius a litore duxit naves, easque ancoris laxio-
ribus, ne funcs nimis tensi rumperentur, fixit, quum

in profundo mitiores essent fluclus, insuperque contra
hos remorum vi contendebat, ne rursus ad terrain ap-
pellerenlur. Quod exemplum nonnulli quoque alii imi-
tati sunt. Sed reliqua multitudo ventum brevi remissu-
rum putans, ut solet» verno tempore, naves utrimque
ancoris et a maris et a terrae parte retinuit contis-
que protrusit, ne inter se colliderentur. Sed ventus
quum vehementius saevire coepisset, omnia confusa
sunt, navesque ab ancoris abruptae collisae et in ter-
ram aliae super alias iactatae. His malis accedens mad«
aestus, sohtus in hoc freto, insuetos magis consternavit,
et navigia tunc maxime hue illuc raptata collidebantur.
Noxautem, quae praecedente die haud parvo illis auxi-
lio fuerat, tunc summum iisdem detrimentum attulit ;
nam vehementior faclus est ventus, ita ut non amplius
in luce, sed in lenebris périrent. Tandem primo mane
repente ventus remish, et post solis ortum protinus ces-
savit. Attamen, licet quiesceret ventus, diu etiam sae-
vierunt fluctus. Sic igitur Octaviani navium virorum-
que maximam partem absumsit tempestas solito more et
modo maior, qualem ne indigenae quidem unquam

Ille igitur et superioris diei proelio muha pericula
passus, et his duabus calamitatibus perterritus, impa-
tiens infortunii, cui nullam opem ferre poterat, Sici-
lia potiundi spe abiecta, contentus fuit continentis
oram tueri ; igitur per montes eadem ilia nocte cum fes-
tinatione Yibonem, Bruttiorum urbem % petiit, et inde
amicos et duces epistolis hortatus est, ut in promptu

1) Suet. Aug. 16 ibiq. inteipp. 2) Eadem quae V.bo.iia Valentia,
aiiliquis Uipponium ct Uippo, ubi hodie Monteloone.

essent, ne, ut in adversis rebus, aliunde novae contra
ipsum orirentur insidiae. Pedestres autem copias, quae
aderant, dimisit per totam Italiae oram, ne. Pompeius,
rebus prosperis elatus, etiam continentem mvadere
auderet

Verum ille non de Italia quicquam cogitavit, sed ma-
gis etiam animo elatus, vere JVeptuni filium se credi-
dit, vestem coeruleam induit et equis ^ atque, ut qui-
dam referunt, vivis hominibus in fretum coniectis, Nep-
tuno sacrificavit. Pacem flagitantes neglexit, et popula-
ris aurae captandae opportunitatem omisit, neque
naufragii reliquias vel praesentes vel absentes sedata
tempestate aggredi conatus est. Itaque hostes, repara-
tis, utcunque poterant, navibus Tento secundo Vi-
bonem navigarunt, non impediente Pompeio, sive'quod
satis afflictos eos putaret, sive quod nesciret uti vic-
toria, et omnino ad adoriendum segnis, solum aggredien-
tium arcendorum narus esset

Octaviani autem navium ne dimidia quidem pars su-
perfuit et illa quidem vehementer vexata. Quarum cura
legatis relicta , ipse in Campaniam abiit, aegre animo
allectus; non enim alias naves, quum multis opus es-
set, neque tempus ad aliarurn fabricam habebat,
urgente insuper fame, et populo rursus pacem llagi-
tanteetincusante, contra foedus bellum susceptum esse.
Praeterea pecunia necessaria indigebat, populo Romano
neque conferente quicquam, neque vectigalia solvente,
quae iHe excogitaverat. Tum Octavianus, sagax ad per-

1)nbsp;App. V, 80-01.nbsp;Dio XLVIII, 48. Suet. Aug. 16. PIi„. VII 45
Solin. I, § 49- Oros.nbsp;VI, 18. Zonar. X, 23.

spicienda, quae rei suae conducerent, Maecenatem ad
Antonium misit, qui eum , melius edoctum de contro-
versiis nuper inter ipsos exortis, ad belli societatem
adduceret. Sin id minus successisset, cogitabat legio-
nes onerariis in Siciliam traiicere, et mari omisso, in
terra bellum gerere *. Veri haud dissimile videtur, eum
misisse Menam ad Lepidum, ut hunc etiam in socie-
tatem adduceret, qui in eo itinere Apollophanem, ean-
dem fortasse ob causam a Pompeio in Africam missum,
offendisse, damnoque affecisse dicitur. Hoe enim Oc-
tavianus habebat, ut in adversis sibi metuens, alio-
rum auxilia appeteret timidus; idem vero tumidus
eos sperneret, simulatque per eos res resarciverat. Nam
Sicilia potiundi spem quum abiecisset, nulla fere alia
apparet causa, cur per mare hostium plenum Menam
in Africam mitteret. Caeterum incolis insularum, quae
«circum Siciliam sunt, ad Pompeium deficientibus, Li-
parae, maximae ex Aeolicis insulae, incolas antevertit
et, ex insula in Campaniam translates, Neapoli habitare
usque ad belli finem coëgit». Laetus tandem nuntius
affertur, Antonium auxilium promisisse, simulque Agrip-
pam egregiam de Aquitanis victoriam reportasse. In-
terim remiges primum ab amicis, tanquam ultro con-
ferentibus, deinde a reliquis, et Senatoribus et Equi-
tibus et plebeiis locupletibus servos collegit, et mi-
litum delectus egit; pecuniam autem tum a civibus tum
a sociis et a peregrinis tam in Italia quam extra eam

4) App. ibid. 92. 4) Dio XLVIH, 48. Aeolicae, quae et Liparen-
ses, Vulcaniae sive Hephaestiades ijasulae audiunt, ad septentrionaleia
Siciliae partem, in huius et rontinentis conspectu sitae , ab Appiano quin-
que , a Strabone aliisque Septem numerantur. App. V, 105, cf. Strabo

contraiit. In uniyersa ergo Itaiiae ora maritima naves
aedificatae sunt. His autem parandis et colligendis exer-
cendisque remigibus totus ille annus (716 U. c.) cum
sequenti consumtus est, cuius negotii munus una cum
Consulatu detulit M. Vipsanio Agrippae i. Is omni stu-
dio in eam rem incubuit, et quoniam nullum litus
erat, quo tutae illae in statione locari possent; eo
enim tempore pleraeque eius continentis partes portum
nullum habebant^, Agrippa opus praeclarum et exco-
gitavit et perfecit : Avernum etLucrinum lacum, utrum-
que intra Cumas et Puteolos in Campania situm, fossa
secum invicem et cum mari coniunxit, portusque na-
vium stationi fecit aptissimoss. Hic ab hostibus secu-
rus, conductis et fabricatis navibus, viginti servorum
millibus manumissis et ad remum datis, copias et re-

ï) Erant quidem ante Agrippam portus Baianus, Misenus, alii, sed non
satis tuti et ampli; Fabr. ad Dion. 1.1.

3) Luerinus autem vadosus, oblongus erat lacus Tel maris sinus, la-
cus instar , in latum produetus usque ad Baias, aggere a mari Thyrrheno
interclusus, excepto angusto e mari aditu. Huno igitur aggerem Agrippa
quoque refecit et confirmavit, introitumque dilatavit. Avemus lacus in-
terior in ipsa terra recedens, profundissimus, undique montibus cinctus,
silvai^ue obsita ora, quam Agrippa caedendam curaTÎt, et habitandum
et colendam iis, qui naves fabricarentur. Sic igitur Misenicam terram
m peninsulae formam redegit. Enucleatam huius rei descriptionem lega»
ap. Dion. XLVIII, 50; 51. De his lacubus Td. omnino Strabo V, p. 244
sqq. off. Veil, n, 79.nbsp;jg^ q^jnbsp;^^^^^nbsp;portai

dictus est m honorem Angusti, non , in Agrippae, neque ut SerT. ad
Virg. Georg. V, 162. in honorem luUi Caesaris. Tdd. scrr.,quos laudat
Fabric, ad b. Dion. 1. PHa. m, 5 (9). XXXVI, 15 (24) et intt. ad
Suet. 1.1. et ad Dion. XLVIII, 49. Diod. Sic. IV, 22. ATeraus lacus
totus et hodie esstat, Luerinus vero fere omnis interiit, cineribus e ter-
rae motu anni 1538 sic opi)letns, ut nunc tenuis tantum et coenosa ex-
stet palus cum exiguo arundinetu. Cluv. It. ant. p, m. 1429.

Ineunte autem vare anni U. 717, Antonius Athe-
nis 2 Tarentum cum trecentis navibus appulsus est, Oc-
taviano auxilium, quod promiserat, latarus, et ut clas-
sem suam cum parte legionum Octaviani commutaret,
quum ad Parthicum bellum sibi opus esset iegionibus
Italicis. Octavianus vero, ter in colloquium evocatus,
venire noluit, sive quod aliquid Antonio exprobran-
dum haberet, sive quod suae ipsius facultatibus satis
fideret, ut ad occupandam Siciliam Antonii et Lepi-
di auxilio uti amplius noliet, in animo habens, post
Pompeium illos etiam imperio deiicere. Tandem, hor-
tante Octavia, eius sorore, Antonii uxore, in collo-
quium venerunt inter Metapontum et Tarentum, ibique
legionum cum navibus permutationem constituerunt.
Octaviano Antonius centum et viginti naves, statim
Tarentum missas dedit, Antonio autem Octavianus vi-
ginti millia militum ex Italia rnissurum se pollicitus
est. Octavia etiam fratrem donavit decem phaselis tri-
remibus, quos impetraverat ab Antonio, quod genus
navium mixtum est e longis et onerariis, Octavianus
vicissim Octaviam donavit mille selectis satellitibus,
quos ehgeret Antonius. Inque novum quinquennium
sibi potestatem prorogarunt, nihil morati plebis suf-
fragia, Sextoque Pompeio, quae ei destinata fuerant,
Consulatum et sacerdotium, ademerunt. Inde Antonius
recta properavit in Syriam, Octavia cum filiola apud
fratrem rehctis

Caeterum Menas, sire quod natura esset naXii^nQo-
SÙTTjg, sire minas Antonii verilus, qui ad supplicium
se eum, ut turbulentum mancipiumi, rapturum aliquan-
do dixerat, sive praemia spe minora videns, neque ullum
fere imperium consecutus, sive instigatus continuis cae-
terorum Sexti libertorum opprobriis, perfidiam ei ob-
iectantium, et ut reverteretur adhortantium, semper
potentiores colere solitus, Menecrate mortuo, fide im-
petrata, ad Pompeium rursus transfugit cum septem
navibus fallens Calvisium Octaviani praefectum. Qua-
propter huic classis imperium ademtum et in Agrip-
pam translatum est Absolutam tandem classem lus-
travit,

Omnes eodem praedicto die, decimo post aestivum sol-
stitium, calendis luliis anni 718 U. c,, solverunt naves.
Aggressurus erat ipse Octavianus a Puteolis, Lepi-
dus, qui invitus quidem promiserat auxilia, ei Africa,
et Statilius Taurus a Tarento, utsic hostem ab orien-
te pariter et ab occidente meridieque circumvenirent.
Quem diem boni ominis causa elegerat in honorem pa-
tris lulii Caesaris, perpetuo victoris, cuius nomine
rnensis Quintiiis lulius vocatus fuerat

Illo igitur die, prima luce, omnes solverunt : Le-
pidus navibus mille onerariis et longis Septuaginta
cum duodecim legionibus et quinque millibus equitum
Numidarum multoque alio apparatu ; e quarum co-
piarum multitudine colhgere hcet, iam tum Lepidum

2)nbsp;Orosius l.t. sesü. 3) Dio ibid. 49. App. T, 96. Oros. 1. Zonar.
X, 24. Ideo ob quam causam Octavianusiltum diem elegerat, ex Ap-
piano addere placuit, quia Dio eos ineunte vere solvisse tradidit.

animo volvisse, id quod posfea frustra peragere cona-
tus est, ut sibi soli Siciliam vindicaret i.

Huic Pompeius Plennium ad Lilybaeum cum una le-
gione et alia leriter armatorum multitudine opposuit ;
orientale autem et occ dentale Siciliae litus totum,
et insulas praesertim Liparam contra Octavianum, et
Cossyram ad meridiem contra Lepidum praesidiis mu-
nivit, ne portus vel stationes adversus Siciliam prae-
berent opportunas. Robur autem classis Messanae con-
tinebat ipse, ut statim adesset, ubicunque opus
foret ^

Statilius Taurus Tarento exiit cum centum et dua-
bus tantum ex Antonianis navibus, quum reliquarum
duodeviginti remigium transacta biems absumsisset®.

Octavianus ipse classe lustrata et sacris factis Pu-
teolis solvit. Praeibant praecursoriae aliquot naves
sinus maris perscrutantes, et Appius Claudius cum prae-
sidio navium agmen cogebat. Fidebat autem plu-
rimum altitudine et immani magnitudine navium, lig-
norumque, ex quibus compaetae erant crassitie inso-
lita , qua naves ipsae hostilium impetui melius résis-
tèrent , harumque rostra , quod ipsae maiore cum vi
alliderentur, averterent ; turres praeterea ferebant

1) Dio XIvIX, 8- 2) App. V, 97 sq. 3) Td. anp. pag. 95. cf.
ad h. Appiani 1. annnt. Fabricii ad Dion. XLVIll, 54.

4) Servius ad illud Virgilii Vlll, 692 : „aut montes concurrere mon-
tibus altos, Tanta mole viii turritis puppibus instantquot; : „Agrippa, inqnit,
primus boe genus turrium invenerat, ut de tabulis subito erigerentur, si-
mul ac ventum esset in proelium , turresque , hostibus improvisae, in na-
vigando essent oecultae. ündenam hauserit, et quo modo haec
intelligat ignoramus, quum Appianus V, 106 et 107 utriusque nayes
in prora atque puppi turribus munitas fuisse testetur ; usum turrium iam
legimus ap. Caesarem de bello Civ. 1. 3. et de bello Gall. 1. 3. Nisi

Tertio vero die postquam solverant, auster exortus
est, qui Lepidi onerarias subvertit multas, nihilomi-
nus tamen naves ad Siciliam in stationem subduxit,
Plennium intra Lilybaeum oppugnavit et aliquot urbes
cepit, alias vi, alias deditione Statilius Taurus, si-
mulac ventus incepit, Tarentum reversus est. Appio
vero Claudio circa Minervae promontorium, proximum
a Misenico, iuxta Campaniae litus naviganti, navium
pars in brevia cum impetu impacta, pars illisa est
scopulis, reliquae non sine damno disiectae sunt®.

Octavianus autem, oriente tempestate, in Eleatem
sinum Lucaniae, natura munitum, confugit, excepta
una hexere, quae in cautibus naufragium fecit*. Ut
vero eurus in africum transiit, sinus, quum ad oc-
cidentem apertus esset, misceri et turbari fluc-
tibus coeptus est ; neque e sinu exire potuerunt ob
ventum aSlantem sinui contrarium, neque remi neque
ancorae suffecerunt, sed naves in se invicem vel ad
saxa collisae sunt, quod malum noctu etiam magis as-
perum factum est®. Sedata tandem procella, Ocla-

de diverso turrium geuere cogitandum est, aut eum memoria lapsum de
harpagonibus dicere voluisse. vd. infriip. 118 et supra p. 24.

4)nbsp;Palinuri Lucaniae Promontorium, quod Dio et Velleius memorant,
situm est haud prooul ab Elea , Helia , s. Velia , Siciliae propius; vd. Strabo
pag. 253.

5)nbsp;Hue Dio Cassius XLIX,1. addit, reliquas disiectas Menam adortum fuisse,
et alias combussisse, alias secum abripuisse. His tamen eadem significare
videtur, quae Appianus c, 101 tradit : Menam ante, quam transfugerit,
in hostiles naves impetum fecisse. Mirandum sane esset, Appianum, qui

viatius mortuos sepelirit, vulnera curavit, enatantcs
veslivit, aiiisque armis instruxit, totam denique clas-
sem pro praesentibus viribus reparavit. Perierant au-
tem illi graviores naves sex, leviores sex et viginti,
liburnicae etiam plures. His damnis reficiendis opus
erat triginta dierum spatio, et iam processerat aestas.
Unde illi tutius fuisset in aetatem proximam bellum
diff'erre. Quum vero populus inopia laboraret, celeri-
ter naves subduxit et reparavit», {ractarumque socios
navales ad Statilium Taurum misit, ut vacuas Antonii
naves suppleret. C. Cilnium Maecenatem vero Romam
misit, metuens, nePompeii Magni nondum abolita esset e
civium animis memoria. Colones autem in Italia ip-
se magna cum festinatione ambiit et a praesentium re-
rum pquot;avore recreavit. Tarentum quoque properavit,
ut Statilii Tauri classem viseret, indeque Vibonem pro-
fectus exercitum allocutus est naviumque apparatuat
acceieravit, brevi Siciliam denuo invasurus ^

Sextus Pompeius ne hac quidem tot naufragiorum oc-
casioneuti opportunum putavit, sed sacrificavit tantum-
modo Mari et Neptuno, quorum vere filium se credi-
dit, cum sibi persuaderet, non sine deo bis ita et qui-
dem per aestatem cladem accepisse hostes, Quibus suc-
cessibus inflatus, mutasse paludamentum imperatorium
coeruleumque sumsisse pro purpureo dicitur, adopta-

talinm rerum et buins quoque tempestatis , et quae illam subseeuta sunt,
tam enucleatam enarrationem dedil, praeteriisse banc illo tempore Menae

tus scilicet a Neptuno '. Itaqne quum audivisset, Octa-
Tianum, quem certe domum rediturum confiderat, in-
staurata classe agressurum esse denuo ea ipsa aestate ,
metu percussus est, quod sibi cum invicto animo et
apparatu esset certandum. Menam igitur cum sep-
tem quas adduxerat, navibus emisit speculatum navalia
Gaesaris, damnum simul illatururn quantum posset.

Is vero aegre ferens, classis imperium , ne contra
Lepidum quidem , sibi non traditum fui.sse, et tune sen-
tiens propter suspicionem solas, quas adduxerat, naves si-
bi créditas, transfugium rursus molitur. Quum au-
tem in quemvis eventum sibi conducturum puta-
ret, si prius aliquod virtutis specimen edidisset, auro
quod habebat sociis navalibus distribute, remigando

1)nbsp;Cuius Sex. Pompei fastus Dio iam meminit ad annum U. c. 714, paullo
post Siciliam ab eo oconpatam (XLVIII, 19, coll. cap. 31); tum rursus post
tlassem Octaviani ad Scyllaeum promontorium profligatam (c. 48) ; ibique
loquitur tanquam de re indubitata. Hoc vero loco, quo solus Appianus
dubitans illum fastum refert, eius ne mentionem ijuidem facit. Fortasse
autem illa Sexti opinio pedetentim aucla fuit ; his et quidem per aesta-
tem (insolitum quoddam iu illo mari) naufragium factum. Non mirnm ergo,
Sextum credidisse, deos et imprimis Neptunum sibi plurimum favere, inque
eorum bonorem sacrificasse , numosque , eius imagine insignitos, cudendos
curasse, et, quum nonnulli eum adulantes Neptuni filium salutavissent,
quia pater eius quondam tothis maris imperium habuisset, , populusque in
Neptuni imagine in theatrum allata Pompeio aliquando plaussisset, eum
bello ~ab Antonio et Augusto pèti aegre ferens , haec eum in'bonam partem
accepisse. Haec igitur respiciens Horatius (epod. carm. 9) eum Neptunium
ducem vocavit. Fama autem , quae ex musca elephantum facere solet, eum
equos, immo etiam viros vivos in mare couiecisse tradidit (Dio 1.1.). Quid?
quod Caesar Octavianus Augustus Apollinis se filium vocari non invitus au-
divit, (teste Suet. Oct. 70 et 94), Scipio quoque Africanus se lovis filium
dixit? Quis tandem non recordatur Alexandrum Magnum , qui Hammonis
se'filium venditavit ?

inUa triduum mille et quingentis stadiis peractis, fulmi-
nis instar in praesidiarias naves, quae Octaviano fabri--
cabantur, improvisus irruit et rursus citissime abiens,
duas vel tres earum capit; onerarias quoque, frumentum-,
aiTerentes, vel in stationibus vel praeternavigantes mer-
sit, capit, vel incendit. Itaque omnia propter Menam,
terrore repleta sunt, quum neque Octavianus ades-
set, neque A-grippa, qui in silvas ad materiem compa-
randam,profectus erat. Aliquando etiam illudens hos-
tibus , sponte navem in molle litus contemtim impingit,
seque in luto haerere fingit, donec, hostibus a monti--
bus tanquam ad paratam praedam decurrentibus, remi-.
gando cum risu abit, moerentibus et stupentibus hos-
tibus. Postquam igitur, quahs hostis et quaUs socius
esset, ostenderat, T. Caninium Rebilum Senatorem cap-
turn dimisit, futura iam parans », Mox Mindium Mar-
cellum , Octaviani familiarem, cuius amicitiam in pri-
ore transfugio sibi conciliaverat, defectionem moliri,
rumorem apud suos sparsit ^ Deinde ad hostes appro-
pinquans, postulavit, ut Mindius cum ipso conveniret
in insulam quandam parvam, consultum, de rebus utri-
que profuturis. Quo impetrato colloquio, semotis ar-
bitris, dixit, se fugisse ad Pompeium, contumelia
affectum a Calvisio Sabino classis praefecto; nunc
vero, praefectura in Agrippam translata, se reditu-
rum ad Octavianum, non. male de se meritum , mo-
do fidemsibi afferret a Messala, Agrippae absentis

») Hic lulii Caesaris legatus fuerat, familiaris et necessarius Sotibonu
Libonis. Consul fuit a. ü. 710 per aliquot boras, propter (luod deridet
eum Cicero in ep. ad Div. VII, 30, Cff. Caes. bell, civil. I, 26. Tacit.
Hist. III, 37. Cic. ad Att. IX, 15.

Ticario ». Promisit autem, se reparaturum peccatum
suum claris facinoribus, sed donec fidem impetras-
set, infestaturum Octaviani naves, ut antea, ad
suspicionem removendam. Quod revera fecit, ut maius
postulationi pondus adderct, festinaretque ad ea, quae
petiisset. Messala vero dubitavit aliquamdiu , ut de
re parum honesta ; sed tandem concessit, sive bas belh
necessitates esse existimans, sive etiam de Octaviani
sententia praemonitus, coniecturamve faciens. Sic Me-
nas rursus transfugit et ad Augusti genua oravit, ut sibi
ignosceret, nec fugae causas requireret. Hic autem
pquot; opter datam fidem veniam illi salutis dedit, sed oc-
culte eum observari iussit; triremium eius praefectos
quocunque vellent abire permisit. Ab eo inde tem-
pore in Augusti partibus mansit, et postea in Pannoni-
ca expeditione a barbaris occisus est

Parata mox classe, Octavianus solvit iterum, appul-
susque Vibonem, tres duce (Albio) Carrinate ^ legiones
ad Columnam Rheginam et in extremum fretum misit,
ut rebus futuris subsidio essent. Statilium autem
Taurum ad Scylacium montem S ut inde Taurome-

1) Fuit hic M. Valerius Messala Corvinus, quem Tibullus carminibu»
celebraTÏt. Antea a Triumvirisproscriptus fuerat; vd. inf. pag. 111. Postea in
mercedem fortitudinis ao fidei, Augur extra ordinem ab Octaviano creatui^
est. Cos. a. U. 723 et 751. Obiit aquot;. 764. Vdd. de eo Tibullus et interpp.
ad hunc. DioCass. XLIX, 16; 34 ; 37 et passim. App. de rebus lllyr.
eap. 17. 2) App. T, 100; 101; 102; vd. Dio XLIX, 1; 37.

4)nbsp;Appianus in textu habet 2:xvXaxior ogt;oe ö STf?«» iorl Tavgo-
fieWov. An Scyllacium montem dicit Cocinium promontoriiun, quod in
extreniitate sinus Scylacii erat, et Tauromenio oppositum utcunque poterat
dici? Schweighiiuser. ann. ad App. V. 103. Utut est, rursus hoe loco
mihi geographicum errorem errasse videtur. Scyllacius mons non confundi

nium, orientalem Siciliae urbem , traiiceret , a Taren-
to litus circumnavigare iussit, quod ille peregit, para-
tus tam ad pugnam, quam ad remigium, subsé-
quente eum terrestri itinere exercitu, recognos-
centibus equitibus et liburnicis praeeuntibus classem.
Ad eum sic iter facientem Octavianus ab urbe Vibone
accurrit et prope Scyllacium eum offendit.

Pompeius autem, ut diximus, aditus insulae omnes
custodivit, et naves Messanae continuit, succursurus,

Dum hic ita res parantur, reliquus Lepidi exer-
citus, quatuor legiones, ex Africa transvehebantur, qui-
bus Pompeianus dux Papias, obviam factus eas in alto
disiecit, quum tanquam amicum eum exspectarent, et
naves a Lepido missas sibi occurrere putarent. Has
autem tardius a Lepido in mare deductas post-
ea advenientes onerariae ut novi hostes evita-
runt. Itaque ex iis aliae captae , aliae crematae sub-
mersaeve sunt ; nonnullae in Africam reverterunt. E
legionibus duae in mari perierunt , et si qui militum
enatarunt, eos Gallus Tisienus, Pompeii legatus ter-
ram prensantes confecit; reliquus exercitus ad Lepidum
delatus est, vel tune, vel postea. Papias deinde ad
Pompeium navigavit

debet cum promontorio Scyllaeo, ad freti Slculi iniroitum, quod hiuclonge
abest. Non enim procul a Crotone ad meridiem situs est.

^ Papias et Demochares unum eundem significant virum, quod
Tel obiter Dionem et Appianum inspicienli clarum fit. Vd. sup. pag. 16.

2) Ante Perusiam captam L. Antonii legatus; Dio XLVIll, 13.
App. V, 32. 3) App. V, 104. Dio XLVIII, 8.

cas insulas, Vibone cum tota classe traiecit, expJora-
toriis navibus praemissis i. Quum autem cognovisset,
Sicihae illam frontem circa Pelorum, Mylas et Tyn-
daridem pluribus custodiri copiis, ipsum ibi adesse
Pompemm coniecit, et Agrippae munus imperatorium
Ibi obeundurn reliquit. Ipse Vibonern reversus , io-
de m Statilii Tauri castra cum Messala et tribus le-
gionibus properavit, occupare Tauromenium adhuc
absente Pompeio , adeoque duabus a partibus impe-
tum facere cogitans.

Agrippa igitur ad Hieram Aeolicarum insularum aliam
traiecit S repulsisque Pompeii praesidiariis eam cepit,
crastmo die Mylas Demochari, cum quadraginta navi-
bus stationem ibi habenti, praeripere cupiens ; sibi
emm cunctandi causam adesse nullam, multas vero Pom-
peîanis. Pompeius vero, Agrippae ferociam timens, alias
quadragmta quinque naves Messana ad Democharem
misit, duce liberto Apollophane, quem ipse secutus
est cum Septuaginta ahis^.

Agrippa autem eadem illa nocte ex Hiera solvit cum
dim,dia navium parte, quasi cum solo Demochare cer-
taturus. Quum vero Apollophanis et Septuaginta cae-

Hod. StromboH s. Strongoli. In hanc Appianns, Dio eum in Liparan.
trancentem facit huiu^iue insulae incola, antea ab Octaviano Neapolin
translates ibi usque «ifinem belli habitasse tradit, qua de re nihil Appia-
nus; qn. tamen earn a Pompeio munitam fuisse dixit, cf. diss. palt;.

275 sqq. Hodie Isola di Volcano. Nomen conditionem deelarat ct
Plm. HI, 9. Media est inter Liparam et Siciliam, Mylis ex adverso. cf.
Strabo, locis pag. diss. 22 citatis, imprimis p. 275. Scylax. peripl. A
Lrpara ad Mylas traiectus est dimidii diei. Cf. Cluv. Sic. ant. p. 406 sna
ä) App. V, 105. Dio ibid. 1 ; 3.

teras Pompeii naves yidisset, exlemplo Octaviano sig-
nificavit, Pompeium cum maiore classis parte adesse
ad Mylas ; graves igitur naves in medium agmen ipse
ducit, reliquam classem cum festinatione ex Hiera
advocat. ütrimque autem apparatus erat magnificen-
tissimus, et turritae a prora et a puppi erant naves ».
Ut autem, post solitas cohortationes, signum datum
est, in se invicem irruerunt magno cum clamore, na-
vium strepitu omnisque generis terroribus, alteri in
frontem alteri per anfractus. Pompeii naves erant
minores, sed numero plures, leviores et ita ad aggre-
diendum et circumveniendum aptissimae ; Octaviani
naves erant maiores et graviores, sed ob id ipsum tar-
diores , ad ictus tamen tum inferendos, tum sustinen-
dos validiores. Huius utique milites robore praestabant,
illius rei navalis peritia et audacia ; plerique enim ex
Italia profugi desperatione magna incitabantur. Pom-
peianae igitur non tam irruendo , quam circumeundo
proficiebant, et vel palmas remorum vel gubernacula
maiorum navium frangebant, vel remos retundebant,
vel etiam separabant navigia, nec minus, quam si rostris
percussissent, laedebant. Octaviani vero naves ipsis rosr
trorum ictibus minores Pompeii naves avertebant, vel
quassabant, vel diffringebant, et quoties secum invicem
cohaerebant, missilibus ex editiore loco humiliores
obruebant et corvos et manus ferreas facilius iniicie-
bant Pompeiani autem simul atque urguebantur, in

2)nbsp;Coryus, manus ferrea el harpago proprie dlversa armorum genera fue-
Tunl. Cor\i ob simililudinem sie dicti sunt. Horum accuratam, sed paullo
obscuraci descriptionem invenies apud Polyb. I, 22, ubi primum Duilium iis
usum esse videbis. cff. quoijuc Polyb. I, 27 et 28, Cuit. IV , 2 , sq.

Agrippa autem in Democharis navem maxime im-
petum direxit, ictamque prope proram ^ et concussam
diffidit ad carinam usque, ita ut ii, qui in turribus
erant, excuterentur et navis aquam copiose hauriret,
qua infimus remigum ordo totus obrutus est ; caeteri,
tabulate diffracto, enatarunt s. Papias autem in pro-
ximam receptus, rursus in proelium rediit. Tandem
instante nocte Pompeius e monte conspicatus naves suas
parum proficere, quoties enim cominus res gereretur,
nantis privari, et praeterea reliquam Agrippae classem
ex Hiera advenire, signum dedit suis, ut servatis or-
dinibus sese reciperent. Quod quidem fecerunt, modo

2 et 3. Tdd. Stewech. comm. in FIst. Vcget. Ill, 44, p. 360 el
Scbeffer de mil. uaT. 1. 2, c. 7, De manibus ferreis et harpagonibus Td.
infra pag. 118.

1)nbsp;Karà tijv Inmziâa App. V, 107. A similitudine aurium dictae
sunt epotides, longae ac prominentes trabes, utrimque firmitatis causa supra
rostra navibus appositae, de quibus erudite Joh. Schelferus I. 2 de mi-
lilia navali c. 5, (qui liber omnibus, rei navalis apud antiques cognitionis
cupidis , adeundus , inTenitur quoque in Poleni supplem. in Graec. et Kom.
GraeTÜ et CronoTÜ antt. tom. V, p. 874 sqq.) ubi et ectypa quaedam nu-
mornm, in quibus rea apertius oculis obiicitur. Fabric, ad Dion. XLIX, 3.

2)nbsp;Haec, et quae pag. proxima de turribus naTium dicta sunt, imprimis
pugnant contra sententiam Servianam, supra expositam et refutatam pag.
97. cf. Scheffer 1.1.

3)nbsp;Remiges fere triplices erant: O-aXâ/itot, qui in ima , l^vyZrai., qui
in media, et ^qavtrah , qui prope xaraavçfâfj^a (tabulatum, quo cur-
rebatur et pngnabatur) i. e. in summa navis parte remigabant. Singuli re-
miges singulos remos vulgo moTebant, quique in supremo ver.™ remigabant,
plus stipendii accipiebant, quam qui in imis , utpote qui longioribus et gra-
vioribus quam caeteri, remis utebantur. Vd. Scheffer. op. 1. II, 3, p. 854
sqq., qui, hunc citans Appiani locum , levi errore pugnam Actiacam pro hac
nominavit.

procedentes, modo paullum semper relrocedentes. Agrip-
pa vero acrius instante, fugerunt non ad litora, verum
ad loca, ubi fluviis mare limosum et vadosum factum
erat, quo Agrippa eos non secutus est, sed gubernatorum
bortatu, ne magnas illas naves locis vadosis committeret,
in alto ad ancoras fluitare coepit, imminens hostibus,
et noctu etiam, si opus esset, proelium commissurus.
Monentibus vero amicis, ne iram magis quam rationem
sequeretur, neve vigiliis et laboribus milites consumeret,
neve mari infido, tempestatibus obnoxio, confideret,
vix sero se retro recepit *. Pompeiani autem portus
suos petierunt, triginta navibus amissis, submersis
quinque hostilibus, aliisque «nultis acceptis paritcr at-
que illatis damnis. Quos Pompeius collaudans, quo-
niam tantis resthissent navibus, potius muros oppug-
nasse, quam navale proelium eoscommisisse dicens, quasi
tictores eos donavit adduxitque in spem, fore ut in
freto propter fluxum et in vadosis locis, utpote Ievio-
res , superiores evaderent, atque se aliquid ad navium
altitudinem additurum promisit

Suspicatus autem, id quod erat, Caesarem Octavia-
num in Statilii Tauri castra profectum, invasurnm esse
Tauromenium , post coenam statim Messanam revectus
est, ubi celeriter alios integros milites in naves suas
recepit, parte tamen navium Mylis relicta , ut Agrippa
ipsum etiamnunc ibi adesse putaret

1)nbsp;Dio memoriae tradidit, eum, Octaviani invidiam veritum , absolvere
victoriam notuisse , sed Imperatori suo reliquisse.

2)nbsp;App. V, 106 sqq. Dio XLIX, 2 sqq. Zon. X. 24. Liv. 129.
Veil. II, 79. Suet. Oct. 16. Oros. VI, 18. Flor. IV, 8.

quietein dederat, Tyndaridein , prope Mylas occasum
versus sitam, navigavit, ubi tamen, ab oppidanis sese
dedentibus receptus, a praesidiariis strenue repugnan-
tibus, rursus eiectus est. Alia vero oppidula ad illum
transierunt et praesidia receperunt, quo facto vespere
ad stationem rediit ».

Caesar Octavianus igitur, certior factus, Pompeium
Messana propter Agrippam Mylas profectum fuisse, in-
terea cum Antonianis navibus^ iam Scylacio Leucope-
tram » devectus fuerat, inde noctu fretum Siculum, ad
Tauromenium transiturus. Quum vero de proelio na-
vali apud Mylas audivisset, sententiam mutavit, victorem
non dam, sed clara luce decere confidentem exercitum
transmittere existimans. Etenim pro certo habebat apud
Agrippam versari adhuc Pompeium. Quum ergo exorta
die e montibus in altum prospexisset, idque hostibus
vacuum comperisset, iter incepit, imposito , quantum
classis capiebat, milite, reliquis M. Valen'o Messalae
commissis, donec ad eum naves rediissent. Ad Taurome-
nium autem delatus, misit ad urbem, qui deditio-
nem poscerent, quae quum a praesidiariis negaretur,
meridiem versus praeternavigato flumine Onobala et
fano Veneris, ad Archegetam ® appulit, castra ibi posi-

1) Fortasse apud App. V, 109 pro /ç èanlQav legendum est Iq 'Itqav,
quum Agrippam unius diei spatio Tyndaridem tentasse atque alia occu-
passe oppidula, et tamen deinceps vesperi in stationem rediisse credi vix
posse mihi videatur. 2) Cf. pag. 97 et 99.nbsp;3) Leucopetra erat

Promontorium prope Rhegium in austraii Bruttiorum parte situm, hodie Capo
dell' Armi. Est hic finis montis Apennini. 4) Onobalas Vibio Seques-
tri Tauromenius fiuvius, (hodie Cantara) dicitur; vd. Cluver. Sicil. ant.
pag. 93. SchweighSus. ad h. App. 1. et imp. Bochartus de Phoen. colon.
I, 28, cf. sup. pag. 21, sq. S) Est autem .^rcÄeg'etoApollinis par-
va statua , quam olim posuerant Naxicorum ii, qui in Siciliam coloniam,

turus, et inde Tauromenium aggressurus. Ibi igitur
dum castra metatur, Pompeium magna cum classe ad-
navigantem comperit, eoque magis necopinatum eius
adventum miratur , quo certius ab Agrippa eum devic-
tum putaverat. Simul accurrit, celeritate contendens
cum navibus, Pompeii equitatus, et pedestres quoque
copiae ab utraque parte conspectae sunt, ita ut eïter-
riti sint omnes, a tribus hostium exercitibus circum-
ventos se videntes; nec minus exterritus est Octavia-
nus , cum non amplius Messalam arcessere posset. Co-
piae autem, quas navibus secum tulerat, praeter socios
navales , constabant tribus legionibus, quingentis equi-
libus sine equis, mille velitibus, et colonorum auxili-
arium voluntariorum duobus millibus. Hostilis igitur
equitatus statim Caesarianos , in castris muniendis ad-
huc occupâtes, infestavit». Quodsi simul cum equi-
tibus pedites quoque et classis impetum fecissent, ma-
iorem fortasse rem gessisset Pompeius. Nunc vero belli
imperitia et ignorantia trepidationis hostium, veriti sub
vesperam inire proelium, alii alio abierunt, noctuque
quieverunt ® ; Caesariani quidem vallum absolverunt,

dednxerant^ App. V, 109; coloniae enim dedacendae dux et auctor iis
fuerat, vd. Tbucyd. VI, 3. Cluv. 1. c. Spanhem. ad Calim. hymn, in
Apoll. t. 57. Sch-weigh. ad h. App. 1. Freinsh. suppl. Liv. I. 129.

1)nbsp;Ib eo ab Appiano discrepat Dio I. L, ut hic quiete castra iam perfecta
fuisse dicat, quum Caesar adveniret.

2)nbsp;Secundum App. V, 110, naves in stationem ad Coccynum promon-
torium et terrestris exercitus, quum prope hostes castra metari nollet, in
Phoenioem urbem secessissent. Utrumque ignotum, ac fortasse mendosum
nomen. Ortelins , (referente Cluv. Ifal. ant. p. 1301) , Cocintum promonto-
rium (Capo di Stilo) intelligi putavit id , a quo sinus Scylacius incipit,
Caecinum et Carcinum alibi appellatum. Cluverus autem, nescio quo do-
cumento confidens, 1. c. pag. 1305, ait : Apud App. bell. civ. Y, le-
gitur vocabulum Kexxvvov pro ITaxx'Vov. Sed vereor, ne utrumque

sed labore et vigilla ad pugnam minus utiles sunt red-
diti». Octavianus autem Pompeii ignavia in spem ad-
ductus , fore ut profugi tantum essent a pugna Mvlensi,
quos offenderet, adeoque facile cum Messala se coniun-
geret, postquam terrestres copias omnes L. Cornificio
tradiderat, eumque repugnare hostibus et pro tempo-
ribus agere iusserat, ipse, ne a mari ab hostibus ex-
cluderetur, iam anteilucem cum navibus in altum pro-
vectus est, ad proelium tamen paratus, dextro classis cor-
nu Titinio, sinistro alii.legato commisse Ipse liburnica
vectus, omnibus hortator aderat, quam ob causam im-
peratoria insignia, ut in maximo versans periculo, de-
posuit. Occurrente autem ex adverse Pompeio, bis
congressi sunt, et usque ad noctem pugnaverunt ; sed
quum Octaviani navium pars caperetur vel incenderetur,
aliae, expansis minoribus velis, comtemtis mandatis
confugerunt in Italiam, quas paulisper persecuti sunt
Pompeiani ; mox vero ad reliquas reversi, earum alias
ceperunt, alias incenderunt Quotquot autem in ter-

promontorium et Cdeinlum Itallae, et Paohynum Siciliae nimis longe abs it
a Tauromenio, ut alterutrum h. 1. ab Appiano dictum fuisse intelligi pos-
sit. Schweigb. annot. ad il. 1. Neque Abalas portus neque Myconius
mons , mox sequentes, apud quemquam scriptorçm inveniuntur. Aut igitur
Tidentur sub bis nominibus latere loea, quae ab aliis aliter dicta sint,
aut tam parva fueriut, ut geographis , aliisque memoratu baud digna, Tel
ignota, nautis tantum, et in oris ipsis versantibus oognita essent, aut deni-
que Appianus ipse falli potuit. 1) App. V, 109 sq. Bio l.U

2) De Carcio, quem alterum legatum nominal Appianus, sic Drumann.
ly, p. 581 : »Dieser Name ist nicht römisch und Ton App. oder
den Abschreibern entstellt, vielleicht auch nur aus dem Torigen, wo der
Fluss Carcines (sie) erwähnt sein mag, der sich in den Meerbusen von
Scylacium ergoss, irrig hierher versetzt.quot; Nisi, ut proxime dictum esty
iiimis abest ab urbe Tauromenio. 3) Anlonianariun navium 70 postea ad

ram enatabant, ii vel ab equitibus Pompeianis capti
et caesi sunt, vel ad L. Cornificii castra se proripue-
runt, quos ille accurrentes excepit, velitibus solum ob-
viam missis , non opportunum ratus legionem haud ni-
mis animosam educere , quum hostis, victoria, uti fieri
soiet, insolescens, illis oppositus esset.

Octavianus autem in actuariis navibus ad multam
noctem iactatus, incertus, Cornificiumne peteret per
media tot naufragia, an ad Messalam confugeret, tan-
dem forte fortuna in continentem » delatus est, cum
unico armigero, orbatus amicis , satellilibus, servisque.
Quem nonnulli, rerum gestarum c^ognoscendarum cu-
pidi, a montibus decurrentes', invenerunt corpore et
animo defectum ; eumque nunc in hoc , nunc in aliud
acatiumä translatum, quo magis hostem fallerent, ad
Messalam, qui non longe aberat, transportarunt s. Ille
autem statim , priusquam corpus curaret, ad L. Cor-
nificium liburnicam misit, quae tamen capta fuisse ne-
que ad hunc pervenisse videtur, et undique per montes
dimisit, qui ipsum incolumem esse nuntiarent, omnes-

Antoniam redierunt, teste App. V, 139. Certo %!tur 32 hoc proelio pe-
rierunt , quandoquidem Statilius Taurus, (exceplis iis navibus , quarum
xemigium suppleverat Octavianus suis remigibus , qui e navigiis tempestate
fractis supererant), cum 102 Tarento exiisset. vd. supra pag. 97 et 99.

1)nbsp;Ad Abalam portum, teste App. V, 112. Ignotus Italiae inferioris
portus, neque alibi nominatus. cf. Dio XLIX, 5. Cluverio, ex mera
coniectura, idem portus videtur, quem Baiaqóv superius nominatum vidi-
mus, pag. nostra 63; cf. Sehweigb. adh. App.1.

3)nbsp;Is Messala idem erat, quem proscripserant Triumviri, praemio et libertate
interfectori promissis, quique deinde ad Cassium et Brutum confugerat, quibus
mortuis, classem, interposita pactione, Antonio tradiderat. Quod nunc recor-
dari ibuit, in Rr)manae virtutis laudem, quemadmodum Messala, proscripto-

que opem ferre Cornificio inherent, cui ipse per iiteras
pollicitus est, mox affore auxilium. Postquam deinde
corpus curaverat, M. Valerio Messala comitante, ad
Columnam Rheginam noctu profectus est, ad (Albium)
Carrinatem , tres habentem legiones, ad navigationem
paratas ' , quem iussit in Liparam traiicere, quo et ipse
traiecturus esset. Agrippae scripsit, ut celeriter La-
ronium cum expeditis in Siciliam ad Cornificium, in
discrimine versantern , ablegaret. Maecenatem Roma.oi
misit, propter rerum novarum cupidos, in quorum
auctores nonnullos animadversum est. Messalam autem
Puteolos misit, qui ad urbem Vibonem, primam, quae
vocatur, legionem adduceret Nihil tamen ex hac
victoria Pompeius profecit aliud , quam ut Imperato-
rem se iterum nuncupaverit 3.

L. Cornificius quamvis a castris facile hostem arcere
potuisset, tamen, laborans commeatus inopia, suis ia
aciem eductis, hostem provocavit, Verum Pompeius
detrectavit certamen cum viris in sola dextra spem ha-
bentibus, eosque fame potius subigere voluit. Tum
Cornificius, secum reputans, si ibi maneret, tandem
se fame expugnatum iri, quod si alio se conferret,

rem suiim in tanta caJamitate in potestate habens, tameo coTaTit ut impera-
torem, et servavit. App. V, 113. Cf. supra diss. pag. 102.

») App. T, 103. ef. supra pag. 32. 2) App. V, 112 sq. Dio 1.1. Zon. 1.1.
Liv. 129. Plin. 922 (16). Veil. II, 79,5 4- Suet.Oct. 16 et 96. Oros. VII, 18.

3) Cf. supra pag. 55. Numi hoc indicant, in quibus inscriptum est
IMP. ITER. Quandonara vero Imperatorem se dixerit, neque e numis,
neque a scriptoribus declaratur, quia non supplicatio vel gratulatio , nec
triumphus secuta sunt. lure tamen his temporibus id ponitur. Ydd. ürsin.
fam.Rom. p. 206; Paruta Sic. num. tab. 168, No. 36; lab. 169, No. 43;
Vaillant, Pomp. Nis 16, 17, 22, 23. Eckhel, torn. II, p. 61. Drumann.
IV, p. 580.

spein adesse , ut vel in tutum locum se recipere, et
cibariis potiri, vel a Caesare sive ab Agrippa subsidium
accipere posset, receptis in medium agmen inermibus,
qui e navibus ad eum confugerant, navibusque, quae
e pugna supererant, et ad castra delatae erant, com-
bustis, iter difficile atque periculosum septentriones
versus ingressus est, in planis ab equitatu, in asperis
et montuosis regionibus a velitibus et leviter armatis
Numidis vexatus, qui eminus iaculantes, non solum fa-
cile ex agmine in ipsos procurrentes effugiebant, sed
eliam revertentibus in agmen, facta excursione a suis
divulsis, admodum molesti erant. Caeterum cum re-
liquo in itinere, tum in transeundis praesertim fiumi-
nibus summopere afQigebanlur , quia tum potissimum
Höstes urguebant, qui paucos simul, properanter et
sine ordine euntes, ut ratio itineris exigebal, nuda-
tosque, qua vulneribus maxime expositi essent, in limum
lapsos et detentos aut rapidiore fluminis cursu abrep-
tos, eminus vuloerabant. Quarto demum die in
aridam illam regionem pervenerunt, quae, a monte
Aetna usque ad mare porrecta, ignis olim profluvio
inundata fuisse fertur , ita ut omnes scaturigines ex-
siccatae sint, quae regio ne ab accolis quidem nisi
noctu peragrari solet , propter diurnum aestum suffo-
cantern et cinerosum pulverem, quo repleta est. Sed
Cornificius cum suis neque noctu , silente praesertim
luna, propter loci ignorantiam et insidiarum metum,
iter facere ausi sunt, neque interdiu substiterunt; ita
ut sufFocarentur, et pedum plantae, eorum praesertim,
qui nudi incedebant, tanquam aestatis fervore, adu-
rerentur ; sitis aulem impalibilis cum eos morari non
sineret, in hostem telis infestantem amplius non ex-

currebant, sed impune vulnerabanturt Ubi vero et-
iam exitus huius perusti agri ab aliis hostibus obsideri
viderunt, infirmioribus nudisque neglectis , in fauces,
quotquot poterant, caeca audacia irruerunt, hostesque
pro viribus repulerunt; sed quum alias etiam fauces
occupatas cernerent, desperatis rebus, siti , aestu et
labore afïlicti, remittere ab impetu coeperunt. Cor-
nificio vero cohortante et fontem in propinquo osten-
dente, redintegrato impetu propulerunt quidem hostem,
sed non sine magna suorum iactura. Verumenimvero
quum ab aliis rursus hostibus fontem occupatum vide-
rent, iam omnes et animi et corporis vires eos defece-
runt. Sic affectis subito e longinquo apparet Laronius,
cum tribus legionibus et frumento ab .Agrippa mis-
sus», utrum vero amicus hostisve esset, adhuc dubi-
tabaturj quum vero spem semper haberent, fore ut
auxilium mitteretur , animum denuo receperunt, et,
quum Pompeianos, opinatos Agrippam cum omnibus
adesse copiis, aquam relinquere videront, ne include-
rentur medii, prae gaudio quantum potuerunt excla-
marunt ; quem clamorem quum reddidisset Laronius ,
cursu fontem occuparunt ; ubi multi, quamquam mo-
niti a ducibus, ne copiosius potarent, inter bibendum
mortui sunt. Sic ex insperato Cornificius cuna super-
stite exercitus parte Mylas et ad Agrippam evasit inco-
lumis

ï) Vd. sapra pag. 112. 2) App. V, 113 sqq., Dio XLIX, 6; 7, qui
pulchre hoc iter depinxit. Veil. II, 79. In gratiam servatorum ab illo
milltum L. Cornificio sequenti anno ü. o. 719, Octavianus consulatum
obtulit, eique permisit, ut Romae , quoties foris coenaret, elephanto do-
mum reveheretur, Dio Cass. XLIX, 7; 18; 33. Singulare hoe ab
Augusto beneficium, nam alioquin elepbas usque ad Aureliani fere tem-
pora Caesaris armentum nulliservire paratum privato, utaitluvenal.XII; 106.

Hic enim interea Tyndaridem tandem ceperat, ciba-
riis locupletem et ad bellum maritimum opportunissi-
mam. In quam deinceps Octavianus pedites et équités
traiecit, quorum iam habuit in Sicilia unam et viginti
legiones, equitum viginti millia, levis armaturae plures
quinque millia. Mylas autem et inde usque ad Naulo-
chum et Pelorum loca omnia omnemque oram mariti-
mam Pompeius tenebat praesidiis», quae maxime ut
Agrippam absterrerent, continuos ignes alebant, quasi
ut naves quae appellerenlur accenderent. Utrasque quo-
que fauces occupaverat Pompeius, et tam prope Tauro-
menium quam circa Mylas calles montanos muris inter-
cluserat. Octavianum deinde Tyndaride ulterius pro-
gredientem lacessivit, abstinentem a proelio. Quum
vero Agrippam ad promontorium Pelorum appulsurum
audivisset, eo transcurrit, faucibus Mylensibus desertis,
quas mox Octavianus, et Mylas quoque ipsas Artemi-
siumque, perexiguum oppidulum cum templo Dianae
Fascellinae », occupavit. Hue igitur tandem pefvene-
rat Coraificius.

Sic igitur Pompeius, etiamsi primum Octaviani elu-
serat consilium Siciliae undique aggrediendae, vel sic
tamen semper defendendo non multum profecit, viri-
bnsque hue illuc divisis, infirmiorem se reddidit. Prae-
terea Octavianus legionibus maxime valebat, quibus
ille classem tantum opponere poterat, quae tamen,
quominus Aeolicas insulas, Siciliae propugnacula ,
amitleret, impedire non potuerat.

1) Naulochus hod. Casalej Pelortm hod. Capo di Faro. De Ms locis
vd. Claver. .Sie. ant. pag. 304, 306 et 387. 2) App. V, 116; Dio
XUX, 8; sa.ltal. XIV, 261; Serv. ad Virg. Aen. 11, 116; Cluver.
Sic. ant. pag. 304 sq. Dianiim vocat Frcinsh. 1. 129,c. 20.

Postquam autem opinio de Agrippae adventu vana
comperta est, Pompeius, amissas fauces dolens», Gal-
ium Tisienum cum exercitu accivit, qui in occidentali
insulae parte contra Lepidum vix ullo progressu rem
gesserat Cui obviam profectus Octavianus a via ab-
erravit », sed tandem post saevissimam noctem Lepido
obviam factus est, qui, post Galli Tisieni discessum ad
Octavianum tendens, frumenta tum forte colligebat
circa Messanam, ubi ambo deinde castra locarunt
Iam hoc tempore inter Octavianum et Lepidum oborta
fuisse discidia veri simile est; hic enim, ut par erat ,
aequato imperio omnia administrare, ille vero Lepido
pro legato in omnibus uti voluit ; uterque sibimet ipsi
Siciliae imperium vindicare cogitabat®.

Quum autem per totam Siciliam leves tantum equi-
tum et velitum pugnae fierent, nullumque memorabile
proelium committeretur, Octavianus Statilium Taurum
misit, qui commeatum Pompeio praecideret, eique
praeriperet imprimis urbes eas, quae sumtus illi praebe-
bant. Itaque alimentorum et pecuniae inopia coactus
Pompeius, maiori proelio de summa rerum decernere
statuit. Verum quum navibus suis confidens, terres-
tres Octaviani copias timeret, mari quam terra certare
maluit. Quum vero ille, nisi omnibus navalibus co-
piis exutus esset Pompeius, superiorem se omnino fieri
non posse intelligeret, ad navale proelium utique

1) Fortasse in Appiani textu, T, 117, pro ^aamp;fiq legendum est d)(-
amp;(aamp;tC(. 2) App. V, 104; 117. DioXLlX,8. 3) Circa Myconinm
montem, App. 1.1., sed vd. annot. ad pag. 110. Die autem »eqiienti
Abacaenorum agrum vastans, Lepido obvius fit, de quibus vd. Cluv. Sic.
ant. p. 387. 4) App. 1. 1. 5) Dio XLIX, 8. Zon. X, 25.

Iranseundum fuiti. Quamquam ipse abhorrebat ab
omnibus rebus maritimis, quas ad eum diem non adeo
feiiciter tentaverat, nihilo secius in Agrippa egregio,
ut in proelio Mylensi apparuerat, duce, in eiusque
navibus fiduciam posnit ; atque rem componere cu-
piebat eo magis, quum, Lepidi mentem cognitam ha-
bens, metueret, ne hic consiha cum Sexto agitaret ,
quod eum iam fecisse Dio Cassius testatur

Trecentae igitur utrimque naves, a, d. III Non. Sept.
anni Ü. c. 718 prope Naulochum , urbem inter Mylas et
Pelorum, telis omnigenis, turribus, machinis, quotquot
excogitari potuerant, instructae, proelium commise-
runt, ducibus Demochare et Apollophane et ab altera
parte M. Vipsanio Agrippa. Primum fuit remigum
contentio non sine clamore; mox rnissilibus, partim
manu, partim machinis coniectis, saxis, sagittis igni-
tisque iaculis certatum est. Deinde vero naves ipsae
conflixerunt inter se, ictus inferentes et accipientes,
modo in latera , modo in proras, modo in ipsa rostra,
qui ictus et nautas concutiebant et naves reddebant
infirmiores. Aliae autem per alias perrumpebant, sa-
gittas simul aliaque missiha in naves coniicientes, dum
actuariae prolapsos in mare colligebant. Contentio
militum aeque ac nautarum gubernatorumque vehemens
fuit, ducibus cohortantibus machinisque omnibus ad-

1)nbsp;Secundum Appianum ab utroque praestitutus esset dies, quo pugna-
rent, quod minus Terum videtur; cf. supra pag. 23 sq.; Drum. IV, p. 584.

2)nbsp;Solus Dio, 1. 1. vd. supra pag. 22 sq. 3) Calend. Amitern. in
Verr. Flaoc. Fast. ed. Foggin. p. 113; ubi perperam Consules anni 715
Ü. c. nominantur; Drumann. IV, 584. Appianus solus numerum utra-
lumque navium dedit. Florus Sejttum 350 navium ominum fuisse tra-
didit, IV, 8.

hibitis. Imprimis harpago probabatur, lignum quinque-
cubilale, ferro njunitum, in utraque extremitate ha-
bens annulum, in quorum altero ipse haerebat harpago,
uncus feneus ; in altero multae restes, quae machinis
retrahebant harpagonem, catapulta in hoslilem navem
immissum E longinquo igitur propter levitatem in
naves involans iisque inhaerens, praesertim quum re-
Iraheretur restibus, praecidi ab adversariis propter
cingens ferrum non poterat, neque attingi restes facile
poterant propter asseris longitudinem, et, quoniam hu-
ius machinae usus inexspectatus Pompeianis erat, falces
hastis non affixerant. Id unum tantum cogitarunt, ut
in re improvisa navem vi remorum retraherent ; sed
quum eodem quoque moveretur adversaria navis, idem
utrisque conantibus, harpago interea vim suam exsere-
bat. Quoties igitur naves sibi appropinquassent, variis
modis pugnabatur, et in adversaries transsiliebatur.
Nec iam facile erat hostem ab amico discernere ; armis
enim, maiore ex parte, iisdem utebantur, hngua fere
omnes Latina, et sic permixti alterorum tesseras cum
alleris commutaverunt, unde utrisque magna et multi-
plex doli nascebatur occasio; neque enim tesseris cre-
dere, neque suos ab hostibus amplius dignoscere po-
terant ; mare sanguine mixtum, armis et naufragiis
tectum erat ; nihil inlentalum rehquerunl, praeter ig-

1) Harpagones et ferreae manus non idem fuerunt, quamvis eiusdem
generis sint et saepe eonfundantur a scriptoribus. Hae fere attrahendis et
oolligendis navibus inserviebant, similes fere iis machinis, quae a nostra-
tibus nantis enterdreggen appeDantur. Cff. Liv, XXVI, 39; App, V,82; Flor.
II, 2; Curt. IV, 2, § 4 ibique Freinshem. ; Dio XLIX, 3, ibiq. Fabric.
L, 32; 34; 35. Stewech. ad Veget. Ill, 44, pag. 360, et Scheller de
mil. nav. II; 7. pag. m, 910 et III, 6, pag. 978.

nem, quo propter mutuum periculum post primum
concursum abstinuerunt. Uterque autem terrestris exer-
citus cum Caesare Octaviano et Sexto Pompeio non sine
metu et studio e litore spectabat navale certamen, quo
de sua quoque salute agi existimabat. Nihil tamen
distinguere, quamvis intentis oculis, poterant, quando-
quidem sexcentarum navium longissime extensus ordo

batur. Vix tandem e turrium coloribus, quod solum
discrimen erat navium, plures Pompeii naves periisse
intelligens Agrippa, cohortatus est proximos, quasi
iamvictores, et redintegrato impetu, urguere non de-
siit donec qui ipsi propiores aderant, cedere coacti,
turribus deiectis, naves verterint et fretum versus
fugerint. Nec tamen plures quam septendecim eo se
recipere potuerunt, reliquae ab Agrippa seclusae et co-
hibitae sunt, quarum nonnullae prae impetu cum ipsis
insectantibus litori impactae, aliae a litore retractae,
aliae incensae sunt. Quod videntes Apollophanes caete-
raeque, quae in alto adhuc certabant, naves, sic a terres-
tribus copiis divulsae, deditionem fecerunt. Demochares
captus se ipse interfecit». Simulatque igitur navalis
Octaviani exercitus victoriam conclamavit, terrestris
exercitus laetum clamorem, Pompeiani vero ululatum
sustulerunt. Ipse autem Sextus Naulocho Messanam se
proripuit, adeo perculsus, ut de terrestri exercitu ne

1) AgrLppa partem classis ad extremum servare, eamquc integram idoueo
temporis momento in alam li»stium impetum facere iubere fortasse quidem
potuit; id tamen, quum e scriptoribus non liqueat, cum Drumanno, V. CI.,
IV, 585, iKinere non ausim. 2) Perperam Zonar..s, X, 25, Apollodorum
appellat, 3) Dio XLIX, 10.

ulia quidem mandata reJiquerit. Has igitur equestres
et fere omnes pedestres copias cum Gallo Tisieno se
dedentes Octavianus in fidem recepit. In eo proelio
tres Octaviani naves demersae esse feruntur, Pompeii
octo et viginti, caeterae aut captae, aut crematae, aut
litori illisae et fractae sunt; solae septendecim effu-
gerunt

Pompeius autem, postquam in via cognovit de de-
fectione exercitus, imperatorium vestitum mutavit cum
private^ et praemisit Messanam, qui opus et pretio-
sissima quaeque in navibus superstitibus, quae maxime
agiles essent, imponerent ; iam dudum autem omnia
erant apparata. Simul Plennium Lilybaeo cum una
quam habebat legione propere accire iussit, quasi fu-
gae comités hos secum sumturus. Qui quidem statim
ad eum festinavit, septem e castris apud Naulochum
legionibus sibi adiunctis». Pompeius vero, cum aliis,
tum amicis, praesidhs, exercitibus ad victorem descis-
centibus, hostibusque intra fretum navigantibus, ne Plen-
nium quidem in urbe quamvis egregie munita exspec-
tans, filia *, amicis, pecunia , caeterisque pretiosis
in navibus septendecim illis impositis, noctu Messana
abiit, Orientem versus, ad Antonium profugiens, cuius
olim matrem luliam in simih servaverat periculo®.
Plennius autem mox post eius discessum Messanam per-

1)nbsp;App. V. 121; Dio XLIX. 10; Zon. X. 25; Liv. 129; Veil. Pat.
II, 79; (A. Victor) de Viris ill. 84; 79; Flor. IV, 8; Oros. VI, 18,
qui 163 naves demersas ant captas fuisse tradidit. Tac. Ann. I, 2.

2)nbsp;Cf. sup. pag. 25. 3) Cf. snp. pag. 25 et 26. 4) Vd. ann.
ad p. 73. 5) Non alia post Xerxem miserabilior fuga. Talia Floru»
IV, 8, 5.

reniens, earn urbem occupavit. Ad quam obsidendat«,
in castris ad Naulochum ipse remanens, Octavianus
misit Agrippam, qui una cum Lepido illud parageret.
Plennio vero legatos de pace mittente, Agrippa ad ma-
tutinum tempus, donec Octavianus advenisset, exspectan-
dum esse censuit, Lepidus tamen suo iure pacem de-
dit, atque ut Plennii mihtes sibi conciharet, iis urbem
cum suis ex aequo diripiendam concessit. Qui praeter
salutem, quam solSm precati erant, lucrum inspera-
tum nacti, translatis ad Lepidum signis, Messanam
totam noctem cum Lepidi militibus diripuerunt.

Sextum igitur Messana aufugientem Octavianus neque
ipse persecutus est, neque alios persequi sivit, sive quod
timendus amplius non esset, et satis victum eum exis-
timaret, sive quod ad Antonium eum con fugisse cogno-
visset et futura exspectare mallet, ut iustam discidii
causam haberet, si quid ille praeter aequum fecisset,
Quidquid est, Lepidi conaminibus, qui, superbiens vi-
ginti legionum fiducia, deinde sibi soh Siciliam vin-
dicare studuit, maximopere etiam impeditus fuit ; hic
tamen mox, Octaviano prudentia et consiliis impar,
deficiente toto exercitu, ab omnibus desertus, supplex
ad adversarium accessit et destitutus est omni potes-
tate , vita tantum concessa'.

Octavianus ita viribus auctus ingenuos legionarios
milites suis Iegionibus adscripsit, suosque praemiis do-
navit ob victoriam. Equités et Senatores, qui Pompeio
favissent, supplicio alFecit, paucis exceptis; urbibus,

1) App.v, 127. Dio XLIX, 11; 17. Strabo, III, 141; VI, 259;
268. Liv. 129. Veil., Flor., Suet., Oros., 11. cc. Seneca quaest. nat.
IV, praef. fin.

quae ultro deditionein fecerant, venia data est; in eas,
quae restiterant, animadversum est ».

Siciliae autem deinde imposuit tributum mille et
sexcentorum talentorum, designavitque Propraetores
Africae, quam utramque veterem et novam sine negotio
receperat Statilius Taurus iternque Siciliae, cuique
harum provinciarum exercitu distributo. Naves An-
tonii Tarentum misit. Reliquum esercitum partim
praemisit in Italiam, partim ipse secum duxit decedens
ex insula. Idibus autem Novembribus anni U.c. 718.
ovans Urbem ingressus est, et, ut in posterum tribu-
nitiae potestatis esset, a Senatu decretum est

Pompeio igitur fugato Lepidoque in ordinem coacto,
tota occidentalis imperii Romani pars Octaviano annos
duodetriginta nato paruit, nec iam intelligentibus ob-
scurum erat, mox eum de altera quoque parte cum
Antonio decertaturum esse.

Immodici honores a Senatu populoque Romano ipsi
oblati sunt, quorum praeter ovationem accepit etiam
supplicationem perennem diebus victoriae. Servos fu-

1)nbsp;Inter alios honores legatis suis exhibitos, Agrippae aureae coronae
rostratae honos contigit, quod ante nec post eum contigit nemini, et
deinde Senatusconsulto statutum, ut quoties triumphans aliquis lauream
coronam ferret, toties ille navali hac uteretur. Seditionem militum suo-
rum , praemia paria Philippensi proelio victoribus petentium, minis ,
pollicitationibus, coronis aliisque honoribus et tandem quingentis denariis
singulis datis, dignissimisque eorum exauctoratis , repressit.

2)nbsp;Dio I. 1. 14. Afriea vetus procousularis proTincia erat; post bellum
Punicum tertium Carthagiui ademta; Africa nova erat Numidia, vd. Dio
XLVIII, 10, ibiq. interpp. 3) Oros. VI, 18. In fastis triumphalibus el
in inscriptione ap. Parut, p. m. 890: mp. caesar, divi. ï. c. ». II. III.
vih. b. r. c. II. ovans as. DCCXVII (sec. Caton.) ex siciua ibibjs m-
VBIIBB. Yd. quoque Suet. Aug. 22.

gitivos, militiae adscriptos, quibus, poscente Pompeio
foedere Misenico, Senatus libertatem concesserat, do-
minis vel eorum haeredibus restiluit, tam Siculis et
Italicis quam Romanis; quorum autem domini non
inveniebantur, ü in ipsis oppidis, unde singuli aufu-
gerant, in crucem acti sunt.

A SEXTI POMPEII FUGA E SICILIA AD EIUS MORTEM.
AB ANNO ü, C. 718 AD ANNUM ü. C. 719.

Sextus igitur Pompeius post navalem pugnam noctu
Messana ad Antonium profugiens, insectationem me-
tuens suosque comités proditionis suspectes Habens,
cum se per altum vela daturum dixisset, tamen ex-
stincto îgne, quo naves praetoriae, ut subsequi cer-
tius possint, reliquis praelucere solent, annulisque in
mare abieclis^, oram Italiae legit, primumque ad La-
cinium promontorium^, proximo Crotonem, appulit,

l) Hos annules Rupertus interpretatnr compedes remigum, quas abiici
iusserit Pompeius maiorls strepitus vitandi causa, fel ut libertate remigi-
bus data, eos sibi ödeliores redderet. Anna digitorum annulos putat,
quod a Dukero aiiisque sic accipi posse probatur, ut Pompeius , abiec-
tis reliquis insignibus, ad extremum etiam annulos, quos qui alia omi-
serant, ultimos servabant, abiecerit, ne ex iis agnosceretur, quod non-
nulUs accidisse narrat Kircbmann, de Ann. c. 25. fd. Duker. ad Flor.
IV. 8. Nisi forte mendum subest Flori verbis; solus enim haec memo-
riae tradidit; iitique non nimis Uli confidendum. Î) Capo delle Colonne.
Vd. quoque de fano lunonis Cluver. I. I. 1310.

ibique fanum lunonis, votivis donariis abundans, spo-
liavit. Hinc ad Corcyram, deinde ad Cephaleniam,
nobiles Adriatici et lonici maris insulas , vectus est ;
in hac autem suorum nonnullos vento illuc delates
invenit, quibus conrocatis, suasit, ut seorsum quis^
que suae ipsius saluti consuleret; si enim coniuncti
manerent, non satis mutuo sibi prodesse, neque latere
possent; sin dissipati hue illuc essent, facilius subter-
fugituros. Itaque alii alio discesserunt; ipse in Les-
bum se contulit, ubi Mitylenes aliquantisper degit.
Haec insula puerum quondam cum matre acceperat,
dum pater cum lulio Caesare bellum gerebat» et nunc
quoque fugacem atque extorrem libentissime excepit»
In ea urbe igitur, quum de discidio inter Octavia-
num et Lepidum, deque Antonii adversus Medos
et Parthos in Mediam expeditione certior factus es-
set , hibernare statuit, Antonii reversi in fidem se
committere cogitans. Hunc vero quum victum audi-
visset, idque fama constans iterum iterumque refer-
ret, rursus spem concepit, se aut in Antonii, si pe-
riisset, universam potentiam, aut saltem in partem ,
si salvus redisset, receptum iri, memor T. Atii La-
bieni, qui ante aliquot annos, post pugnam Pharsa-
licam, Asiam incursaverat. His consiliis occupato,
nuntiatur Antonium Alexandriam rediisse, quo facto
ad utrumque viam sibi parans, per legationem se illi
olferebat, specie tanquam amicum et socium, revera
tamen ut Antonii res exploratas haberet, et eodem
tempore ad Thraciae Pontique dynastas clam alios le-
gates misit, ut, si ab Antonio, quae cuperet, non

impetrasset , per Pontum in Armeniam fugeret. Quin
etiam ad Parthos misit, sperans, fore, ut in reliquo
adversus Antonium bello, libenter ipso duce uteren-
tur, non solum Romano sed etiam Magni Pompeii
filio ». Simul naves rèfecit sociosque navales exer^
cuit, modo se Caesarem metuere, modo parari ea in
usum Antonii simulans, et quum e Sicilia et alian-
de multi ad eum venissent, partim paternae gloriae
opinione, partim victus inopia adacti, habitum re-
sumsit imperatoriurn, et ad occupandam continentem
oppositam sese accini t.

Antonius autem, ubi audivit de Pompeii adventu,
ducem adversus eum designavit M. Titium, cui quon-
dam a Mena in Gallia Narbonensi capto , patris gra-
tia, qui a Triumviris proscriptus, tum in Sicilia apttd
eum degebat, Pompeius pepercerat^. Hnic igitur An-
tonius mandavit, ut, classe et exercitu e Syria a L.
Munatio Planco, Syriae praefecto, accepte, Pompeinm,
si bellum moliretur, vi reprimeret; sin vero in fidem
recipi mallet, hanorifice eum adduceïet. Haud mul-
to post Sexti legati advenerunt, qui societatem et ami-

1) Paulo aliter rem exposait Dio XLli, 18, Antonium scilicet in itînere
in Aegjptum, acti» PonipeK cognitis, TCniam atque nmicitram, si ab armis
discessisset, promisisse ; hunc se facturnm resctipsisse (]nidem, reveint tamen,
Antonio, propter aeceptam calamitatem, et quod statim in Aegyptum abiret,
contemto, perrexisse in institute,, et cum Parthis de societate per internun-
tlos egisse, quo cognito, M. Titium cum classe ad eum missum esse.

Respectu patris, ut dictum est, et quod nomen S. Pompeii eius mi ■
lites in scuti» férebant, veniam ei dederat; de quo more vd. Steweeh. ad
ïegetii IJ, 18. et Lipsius in analectis âd lib. III. demilit. Rom. dial. 2.
Cf. Fabric, ad Dion. XLII, 15. Deinde ad Antonium descirerat, a quo
magnis honoribus et beneficiis affectus, tandem defeeit ad Augustum.
Dio XLVIII, 30. L. 3; 13.

citiam offerebant, dicentes, Pompeium illud consilium
iamdudum cepisse, eique antea iam significasse, lulia,
matre Antonii servata, et remissa Quod si ille ad-
misisset, nec Pompeium e Sicilia eiectum fuisse; non
enim classem contra eum Octaviano praebuisset; neque
ipsum a Parthis victum, Octaviano exercitum e foe-
dere non mittente, qui iam Pompeio sine causa bel-
lum intulisset, Lepidumque portione sua spoliavisset.
Solum nunc Antonium Octaviani libidini obstare, tan-
tum hactenus obstitisse Pompeium. Quare in Antonii,
benevoli et magnanimi viri fidem se committebat, cum
navibus et cum fidissimo exercitu, qui ne fugientem
quidem deseruerat; servatum Magni filium in pace
egregiae laudi, in bello non aspernandae partium ac-
cessioni ipsi fore. (

Antonius, his auditis, cum legatis, quae Titio de-
derat mandata , communicavit, responditque , si ex
animo haec obtulisset Pompeius, venturum ipsum de-
ducente M. Titio.

Haec autem dum aguntur, qui a Pompeio ad Parthos
fuerant missi, comprehensi ab Antonii ducibus, Alexan-
driam perducuntur. E quibus postquam singula cog-
noverat Antonius, legatis Pompeii accitis, captos iis
ostendit. Hi excusarunt hominem iuvenem, in extrema
calamitate versantem, et, veritum ne repulsam ab
Antonio ferret, coactum, vel infensissimarum populi
Romani gentium tentare animos; cuius, si benevolam
Antonii mentem compertam haberet, statim etiam ani-
mum cognitum iri, neque ullis aliis sollicitationibus
artibusve porro esse usurum. His fidem habuit An-

Interea C. Furnius, ab Antonio Asiae praefectus',
neque ad eum arcendum satis validus, necdum Antonii
sententiam compertam habens, Pompeium, pacate
venientem, exceperat; postquam vero exerceri eius
exercitum vidit, delectum habuit e provincialibus,
et Cn. Domitium Ahenobarbum, ducem vicini exer-
citus » et Amyntam regem 3 alia ea parte propere
arcessivit. Qui cum celeriter convenissent, Pompeius
conquestus est, hostem se haberi, qui legatos ad Anto-
nium missos exspectaret. Attamen per idem tempus
Cn. Ahenobarbum captivum prehendere cogitavit,
prodente huius familiari Curio, magni Ahenobarbum
fore moment! ratus, si postea fieret permutatio. Sed
proditione detecta, Curius, Romanis, qui ibi aderant,
praesentibus convictus, subiit supplicium. Pompeius
quoque Theodorum libertum, solum eius consilii par-
ticipera, quasi id effutiisset, interfecit. Quum tamen
Furnium cum suis amplius se fallere non posse intel-
ligeret, Lampsacum, ad Hellespontem, per proditio-
nem occupavit, a multis habitatam Italis, a C. lulio
Caesare quondam in coloniam deductis, quos mox mag-
nis stipendiis ad mihtiam pelliciebat. lamque du-
centis equitibus et tribus peditum legionibus instruc-
tus, Cyzicum, clarissimam ad Propontidem urbem,
terra marique aggressus est. Sed utrimque repulsus

1) Haud ignobilis iam fuerat L. Antonii in hello Mutinensilegatus; App.
V. 30. Cic. ad fam. X, 22; 26; XI, 15. 2) Cn. Domitius Ahenobar-
bus Antonii fuerat comes in bello Parthico. Vd. omnino de eo Drumann.
Gesch.Roms.elc.III.p.24sqq. 3) Vd. de hoc quoque Drumann. I.p. 464.

est. Erat enim ibi Antonianorum militum manus,
gladiatores, qui ibi alebantur, custodiens. Itaque inde
ad Achaeorum Portum, in Troadem reversus ibi-
que frumentatus est. Sed quum Furnius cum multis
equitibus semper castra castris admoveret, non fru-
mentari, neque oppida sollicitare eum sinens, et ta-
men ab omni pugnae commissione abstinens, Pompeius,
equitum paucitate laborans, castra Fiirnii a fronte
adortus est, clam, qui a tergo idem facerent, circum-
missis ; quo facto ad Pompeium ille se vertens a tergo
captis castris eiectus est. Multi milites per Scamandri
campos fugientes occisi sunt ; madebat enim campus
imbribus; qui autem evaserunt, instaurando proelio
impares, in tutum se receperunt. Hi, dum supple-
mentum e Mysia, Propontide, et ex aliis locis exspec-
tant, egeni illarum regionum incolae, exactionibus
exbausti, libenter mercedo conducti sub Pompeio
militabant, praesertim postquam fama victoriae, ad
Achaeorum Portum reportatae, ad eos venerat. Quum
tamen continenter ab hostili equitatu in pabulationi-
bus vexaretur, praemonitus, alam equitum Italicorum,
missam ab Octavia Athenis hiemante, ad Antonium
iter facere, extemplo misit, qui auro eos corrumpe-
rent. Sed Propraetor, Macedoniae ab Antonio praefec-
tus , iis comprehensis, aurum equitibus distribuit.
Pompeius deinde Nicaea et Nicomedia occupatis, in-
gentem pecuniae vim collegit, in omnibus magnis et
insperatis successibus usus. Caeterum Furnio, non longe
ab eo castra quoque habenti, ineunte vere, advenerunt
e Sicilia Septuaginta naves, quae ex iis, quas Anto-
nius Octaviano in usum contra Pompeium dederat,
supererant et finito hello Siculo ab hoc dimissae

fuerant ', Advenit deinde etiam e Syria M. Titius cum
aliis centum et viginti navibus, et rnagno cum exer-
citu, ad Proconnesum Propontidis insulam appellens,
qua re pavore percussus Pompeius, naves, apparatu
graviore in eas coniecto, accendit, et remiges armavit,
quippe cum caeteris in terra maiori usui futures. At
Cassius Parmensis ^ , Q. Nasidius ' , C. Sentius Satur-
ninus *, Q. Minucius Thermus s, Antistius Labeo ®,

1) Tid. sup. pag. 122. Haec App. V, 139. Dio vero, XLIX, 14,
Anlonio pro amissis parem ei quem miserai navium numerum remissum
fuisse traJit. H!c quoque Appiano poslponendus.

Huius vitam exposuit Drumann, Gesch. Roms, II, p. 161; cf. omnino
quot;Weichert de L. Varii et Cassii Parmensis vita et carminibus, Grimae
1836, Impr. p. 246 seqq. Eleglarum, epigrammatum et tragoediarum fuit
poëta, vd. Hor. epist. I, 4, 3. ibique Acron el Porph. Unus ex inter-
fectoribus lulii Caesaris post pioelium Philippense, (cui tamen non inter-
fuit , nam praesidii causa in Asia manseral), ad Pompeium confugerat ;
App. V, 2. vd. sup. pag. 65. Postea, anno ü. c.719, Antonii legatus
faclus, post pugnam Actiacam Athenas abiit, ubi Octaviani inssu anno
ü. c. 723. a Q. Varo inlerfectus est; Veil. II, 87; Val. Max. I. 7, §7;
Acron ad Hor. 1. L; Serv. ad Virg. Ecl. IX, 35; Oros. VI, 19.

3) Appianus V, 139, pro more suo praenomina et huius quoque
Nasidii omisit, quem Luciuvi Nasidium pulavit Drumann. IV, 588.
Equidem vero cum Vaillant, (num. fam. Rom. in gente Nasidia) àe Quinto
Nasidio cogitare malim, quem numi praefectum aliquando Sex. Pompeii
classis fuisse arguunt, quamquam a scriptoribus nulla huiusce rei mentio
flat. Hic Qulntus L. Nasidii, Cn. Pompeii a. U. 705 in bello cum Cae-
sare legati, filius videtur. i) Vid. quae de boc diximus pag. 8 et 67.
Quomodo se Consulem gesserit a. U. 735 vd. .ip. Veil. II, 92 el Dion.
LIV, 10. Anno Ü. 759 de Germanis triumphavil; Dio LV , 28; Veil.
II, 105; 109 et 110. 5) Etiam hic anno 705Cn. Pomp. M. legatus
fuerat. Anno U. 711 legatus cum L. Paullo et C. Fannio Massiliam ad
Sextum Pomp, missus est. Vd. Cic. Phil. XUI, 6; Caes. d. B. C. I, 12;
Flor. IV, 2 § 19; Lucan. II, 463; cf. Cic. ad Att. VII, 13, b; 23;
ad Fam. VIII, 12; Orell. on. TuU. h. v.

qüique dignissimi adhuc illi aderant et nobilissimus
illorum C. Fannius » ; ipse denique L. Scribonius Li-
ho Sexti socer^, quum vidèrent, eum ne post ad-
veiitum quidem Titii, cui tota ras commissa esset,
cum potentiore bellum gerere desinentem, desperare
de eo coeperunt, et, sibi ipsis fidem pacti, ad An-
tonium transierunt. Tum Pompeius amicis desthutus,
dam noctu castris egressus; in mediterranea Bithyniae
loca secessit, petens, ut ferebatur, Armeniam. Sed
eum secuti sunt Furnius et Titius cumque iis Amyntas
rex, ut iter ei praeciderent trans Euphratem, et per-
acto magna cum contentione itinere, circa vesperam
eum assecuti, singuli seorsim castra posuerunt sub tu-
mulo quodam sine fossa et vallo, quod vespera ad-
venerat et itinere defessi erant. Hos in eo statu Pom-
peius cum tribus millibus peltastarum noctu invasit,
multosque interfacit, cubantes adhuc aut prosilientes
e cubilibus, reliquos plane nudos, fugavit. Sane tum
Pompeius, si eadem nocte cum omnibus copiis eos inva-
sisset, vei fugatos saltern persccutus fuisset, victoriam
ahsolvere potuisset. Nunc vero hoe etiam, diis iratis,
neglexit, nihil e tanto commodo lucratus, nisi quod
rursus mediterranea petere perrexerit. Itaque illi rur-
sus coniuncti sequebantur et frumentantem vexabant,
donec tandem inopia laborans colloquium Furnii petiit'
patris quondam amici, dignitate et moribus prae re-
liquis excellentis.

Utroque igitur in ripa interlabentis fluvii stante,
Pompeius dicebat, legatos se misisse ad Antonium et

interea, cum nemo ipsi, quibus viveret, suppeditaret
taiia ausum fuisse'. Si autem ex Antonii sententia
ipsum bello persequerentur, male eum sibi consulere,
qui immmens bellum non prospiceret; sin vero iniussu'
Antonu id facerent, legatorum reditum exspectarent,
aut ipsum in fidem acceptum ad Antonium deducerent-
nulli vero alii, quam Furnio sese commissurum esse!
Quibus h.c respondit oportuisse eum exspectare Mity-
lems, vel statim ab initio ad se accedere, neque nunc
discordiam serere inter duces; non enim sibi, verum
Titzo rem mandatam fuisse, ut scilicet ilium resistentem
occideret, se dedentem honorifice ad Antonium du-
ceret. At Titio infestus erat Pompeius, quippe ingra-
to, utpote qui bellum contra ipsum gerendum suscepis-
set, cui .captivo qucndam veniam dedisset, et praeterea
aegre ferebat, se, Sextum Pompeium Magnum, in
M. Titii, non admodum nobilis hominis, potestatem
venire, neque minus huius fidem suspectam habebat,
sive e moribus coniecturam facien^, sive veteris cu-
lusdam iniuriae sibi conscius, qua eum ante illud
beneficium affecisset ; itaque iterum ut a Furnio acci-
peretur oravit, quod quum non impetraret, ut saltem
ab Amynta acciperetur precatus est. Negante vero
Furnio, Amyntam talem iniuriam Titio facturum,
discesserunt. Arbitrabntur autem Furnius, et qui cum
eo erant, fore ut Pompeius, inopia coactus, sequenti
die se Titio dederet. Verum ille noctu, accensis ca-
strensi more ignibus et tubicinibus per consueta vigi-
harum signa noctem distinguentibus, dam cum ex-
peditis e castris se subduxit, ne ipsis quidem quo

iluri essent praemonitis. Cogitabat autem reverti ad
mare et Titii classem incendere, quod fortasse etiam
perfecisset, nisi M. Aemilius Scaurus, eius ex eadem
matre frater S ab eo transfugiens, abitum eius atque
ingressum iter patefecisset, quamris ignarus propositi.
Tum Amyntas eum equitatu carentem cum mille et
quingentis equitibus persecutus est. Ad quem appro-
pinquantem Pompeiani transierunt, pars occulta fuga,
pars propalam. Itaque Pompeius paene solus relictus,
et suos iam metuens, sine conditionibus Amyntae se
dedit, qui Titii conditiones respuerat.

Titius deinde exercitum adegit ad sacramentum An-
tonii ; ipsum autem Sextum Pompeium, annum aetatis
agentem quadragesimum, Mileti interfecit anno U.c. 719,
L. Corniiicio, et alio quodam Sex. Pompeio Coss.

1 ) Miicia esim -, Sexti mater, dimissa a Pompeio Magno, nupseral M.
Aemilio Scauro. Horum igitur filius M. Aemilius Scaurus Sextj erat frater
non germanus. Post pugnam .4ctiacam captus Muciae matris gratia vitani
obtinuit. Td. Ascon. Ped. in Scaur, arg. p. 19. ed. Orell. Dio LI, 2;I.TI, 38.

2) 31i/etHff.l. 1. Strabo IU. p. 141. Dio Cassius veio: ueuminsecutes
esse Titium et Furnium ait, Midaü, quod Phrygiae oppidnm est, depre-
henderunt, circumdatumque ceperunt vivum, (fV re Mùâadca tijî
0Qiiy(aq xarelaßor , xai TCeqiOjcóvreq è^ôtyçijaav^. Quo cognita
Antonius primum iratior per literas iis illico mandavit, ut eum interfice-
rent; paulo tamen post poenitentia captus, salute eum donari iussit.
Atqui quum tabellarius posterior priorem praevenisset, serius Titio eae
Uterae sunt redditae, quibus necare Pompeium iubebatur, quasque vel
scriptas omnino posterius esse ratus , vel cognita rei veritate, fidem iis
tamen habere nolens, ordinem literarum, ut sibi redditae er.mt, non
sententiam secutus est. »Ita, ait Dio, S. Pompeius morte alfectus est, L.
Comuficio et Sexto alio quodam Pompeio coss.quot; Midaü igitur captum ,
baud quidem eum ibi interfectum fuisse dicit Dio. Appiani de hac re
narratio haec est: »Pompeium ex urbibus Nicaea et Nicomedia in inte-
riora Bithyniae loca secessisse, Armeniam , ut ferebatur, petentem ;quot; iu
quo itinere Midaium offendere debuit, certe potuit. Si igitur cum, quum

sive privato consilio, veteris offensionis memor, spreta
secuti beneficii gratia, sive ex Antonii mandato. Ye-
rior tamen videtur narratio, quae inter alias nobis
exposuit Appianus : non Antonium, verum L. Munatium
Plancum , Syriae praefectum, id mandasse, cui aimi-
rum commissum ab Antonio esset, ut in rebus nullam
moram patientibus, Antonii nomen epistolis adscribe-
ret, eiusque annulo signaret ; ut ita tutius cum Cleo-
patra luxuriari posset. Scientö Antonio Plancum haec
scripsisse nonnulli putant, quum ipse id facere ve-
reretur, propter nomen Pompeii et propter Cleopa-
tram, ei ob patris memoriam faventem ; alii vero
Plancum ipsum per se eadem haec reputantem egisse
arbitrantur, sic caventem, ne Sextus et Cleopatra mu-
tuam Antonii et Octaviani criminationem refricarent.

medllemne« peteret, »Itra Mldalum peivenisse fingimus, eam, paullum
letrogressum, in eo oppido captum fuisse non mirabimur. Quod, si sati»
argumentis probatum est, stat, quod Dio nobis de Midaio tradidit, sahis
tamen iis, quae Appianus et Strabo de Mileto retulerunt, quo Titius eum
deducere potuerit. Caetetum si quid de borum narratione animadver-
tere liceat, Miletus satis longe a Midaio BitbyniaTe distat. Itaque, nisi
tanta cum in lebus geographicis, tum imprimis hac in re Strabonis esset
auctoritas, utpote qui non diu post Sextum sub Imperjtoribus Augusto
«t Tiberio vixerk , accedenle Appiano, pro Mileto Midaium, minus no-
tum pro notisslmo nomine substituere placuisset. De Vibio Séquestre
bariolante Sextum nostrum ad Pachisum, Siciliae fluvium interfectun»
fuisse, non est, quod dicamus, pag. 74. vdd. ibi annot, a Fr. Hesselio.
De his locis yd, Cellarius , Geogr. II. 3, c. 4 § 40.

Sic ioitur inteifectus est Sextus Pompeius, unu.s
adhuc reliquus Magni filius, qui tantas per decem
annorum spatium inter Romanos egit partes, cuius
Taria fata et miserrima mors apud omnes fere aequales
atque posteros misericordiam movit. Nec mirum: filius
enim Magni Pompeii, viri exoptatissimi, permultum
quondam in republica valentis, cuius tristissimus m-
teritus tantum non omnibus moerorem iam iniecerat
Romanis, una cum patre, omnibus, quae amitti pos-
sint, rebus spoliatus, diu cum adversariis luctatus,
victor interdum et ad magnam potentiam adductus,
mox hostibus succumbens, et hue illuc fugiens, sed a
bello non desistens, tandem captus, miserrima morte
interiit.

Ut autem recte de eo iudicetur, bipartito ems
vitam distributam cogitare oportet, cuius altera
pars continet tempus, antequam aufugerit cum patre,
sive aetatem puerilem et iuvenilem, quam bellorum

eïpers Romae degit, id est, ad annum aetatis vicesi-
mum sextum; altera pars continet reliquum vitae
tempus, quod in bellis et proeliis contrivit.

Prioris illius aetatis monumenta et memoria tam
exigua, et fontes ex quibus hauriamus tam pauci sunt,
insuperque, quae de eo memoriae tradita sunt, tam
longe dilferunt a caeterorum de eo testimoniis, qui
sibi, tanquam unice memoratu dignam, posteriorem
eius aetatem pertractandam sumserint, ut, non nisi
cautissime iis fontibus utentes, analytice et comparando
tantum procedere possimus.

Et revera de eius adolescentia paucissima a scripto-
ribns annotata sunt. Unus modo eorum nobis, quo
anno natus fuerit, significavit. quod, caeteris silen-
tibus, pro vero accipere opus fuit.

Natus est et adolevit inter ipsas turbas et tumultus,
quae reipublicae finem antecesserunt et maturarunt,
Neque ipsum communium huius temporis vitiorum
expertem fuisse credere licet. Certe illorum semina
affuisse, reliqua eius vita satis arguit.

Ut eo tempore omnes Romani, nobiliores certe,
Graecis puerorum praeceptoribus, Graecorum quoque
lingua et doctrinis utebantur, sic quoque nostrum
Graecum habuisse p'raeceptorem legimus Aristodemum,
baud ignobilem loniae rhetorem, qui quo tempore et
quam diu Pompeii Magni filios grammaticam docuerit,
non traditur. Unde literarum haud ignarum et hn-
guarum, tam vernaculae quam Graecae, haud impe-
ritum eum fuisse, praesertim cum ad annum vicesi-
mum sextum Romae degerit, neque, ut Velleius Pa-
terculus inconsulte dixit, studiis rudern et sermone
barbarum eum fuisse, merito nobis statuere vide-

mur». Qaamquatn fortasse consuetudine cum rudibus
et incultis hominibus peregrinarumque regionum hos-
pitio deflexisse a vero cultu et sermone incorrupto
Romano putandus est, vel sic tamen huius rei docu-
mentum frustra ahbi quaesiveris,

Caeterum Ciceronis iudicium, quamvis non ab omni
studio liberum, sed in Sexti favorem auctum , neque
integrum, tum quia totus eo tempore Pompeianis par-
tibus addictus erat, tum imprimis quia Sextum non
nisi Romae, non nisi quietum, necdum rebus adversis
afQictum cognoverat, vel hac ipsa causa vim aoquirit
aliqnam, praesertim cum eum solum habeamus, qui
de Sexti indole, priusquam patris fato et Cnaei ipsius-
que calamitatibus exacerbatus fuisset, quantulacunque
annotaverit. Laudat autem ilium tanquam clarissimum
adolescentem, in quo inerat pudor, gravitas, moderatio,
integritas, quo civitati restituto maximum rei publicae

1) Quodsi literae Sexti, ad Consules a. U. 710 dalae, ab ipsius manu
sunt conseriptae , quod probari quidem non potest, iure tamen creditur ;
in quibus Cice^o pauoa tantum contra proprie loquendi rationem se in-
venisse easque satis graviter et non conlumaciter scriptas fuisse profitetur;
et si vera est Orellii tacite assumta necdum argumentis probata et quasi
omni dubio remota opinio, in epistola ad Att. XV. 7 de Sexto Pompeio
mentionem fieri post Manutium non dubitantis , (vd. Onom. Tull. s.v.)
in qua epistola valde Ciceroni placebat »quum sensus Sexti de re publi-
ca, tum scribendi cura,quot; maius etiam pondus buic meae opinioni addi-
tur. Velleii autem patrocinio nisus, sic effatus est Niebubrius (in opere:
KSm. Gesch. IV. Band, nach Niebubrs Vorträgen bearbeit. v. Dr. L.
Schmitz a. d. Engl. v. Dr. G. Zeisi. V. Liefer, pag. 153): Es ist
merkwürdig lu sehen, wie in dieser Zeit Männer, welche keine sehr
gründliche Bildung erhalten hatten, sogar ihre eigene Sprache vernachläs-
sigten und ein verdorbenes und barbarisches Kaudenvalsch sprachen.

ornamentum additum erat i.quot; Nec nocet illi caetero-
rum scriptorum silentium; nihil boni, at nihil quoque
mali de eo retulerunt, neque inter pravos et perditos
illorum temporum homines nominatur. Ciceronis sal-
tem loei declarant, iuvenem eum fuisse nec pravorum
morum, nec malae inter cives existimationis. Quid,
' quod postea ad eum, in mari et in Sicilia morantem,
venire non dubitarunt optimi et nobilissimi quique
cives, qui eum iam antea Romae aut ipsum aut fama
cognitum habere debuerunt. Appianus (IV, 85) eum
appellat ■nfQKfi'ktjrov anaaiv Iv rm roxt. Laudari
quoque hîc meretur egregium eius factum et laudan-
dum in rempublicam meritum, quo se duplum eius
mercedis, quae in conscriptorum capitibiis esset consti-
tuta, daturum esse servatoribus promisit, iisque, qui
ad se confugissent, auxilium, pecuniam et honores
gratificatus est. Et postea quoque foedere Misenico, tot
illustribus viris patriae atque reipublicae restitutis,
eximiam sibi laudem conscivit.

Eum ante patris mortem cuipiarn bello alfuisse et
stipendia meruisse non legimus. Nam de Flori fabula,
eum tanquam legatum in bello piratico cum fratre
Adriaticum mare obsedisse, supra dictum est

Ultro autem ad bellum latus noa est. Extorris enim
una cum fratre patrem ulcisci et armis recuperare
quae amiserant, conatus est; sed undique deiectus a
Victore, deinde solus ea repetere studens, initio victus
gratia latrocinatus, sensim satis viribus auctus, urbes
Ilispaniae aliquot occupare coepit, et exercitu satis
magno contracto, Caesaris legatis resistere potuit.

Etenim non omnia illi adimi potuerant ; unum illi
reliquum fuit , atque illud non mediocre : nomen.
Patris imprimis recenti memoria factum est, ut in
Hispania tam brevi viribus valuerit, et postea in Si-
ciliam ingens proscriptorum et e patria eiectorum
numerus ad eum confluxerit.

Interfecto Caesare, etsi magna Hispaniae parte
potitus et copiis et pecunia iam potens esset, ta-
men, quum, referente Antonio, revocaretur a Senatu,
ei incolumem reditum et bonorum restitutionem pol-
licenti, imagine pacis inductus et ardens desiderio ad
larem suum redeundi, lubens Lepidi propositum ac-
cepit. Verum diu quiescere ei non licuit; mox enim,
quamvis S. C. ei maris et orae rnaritimae imperium
oblatum fuisset, ab Octaviano tanquam patris per-
cussor, insons, et indicta causa, absens damnatus et

Quis igitur miretur, eum deceptum se sentientem,
proscriptum, atque inter Caesaris interfectores habi-
tum, iracundia fuisse motum et tot tantisque iniuriis
exasperatum, maris oblato imperio, rebusque pros-
peris in Hispania novissimis elatum, a pristine pudore
et gravitate remisisse, nec pepercisse famae, sed, co-
piis, quas sibi retinuerat, victu carentibus, tanquam
piratam grassatum in mari, patris triumphum pol-
luisse, oras Italiae maritimas infestasse, et tandem,
nullo hoste obsistente , Siciliam invasisse.

Nulla tamen fuit Sexto bellica virtus et prudentia,
nulla bellandi peritia et calliditas, nullum in hosti-
bus adoriendis consilium, nulla victoriis utendi cura
et solertia. Patris memoriae seu nomini, fortunae,
suorum praestantiae et audaciae, hostium paucitati

reique naralis ignorantiae victorias suas suamque
potentiam debuit. Quam tamen ipse ignavia sua et
superbia, diffidentia et crudelitate rursus evertit et
perfidus tandem perfidiae Tilii succubuit. Nunquam
magnum animo se praebuit, belligerans praedonum
more; nam quae commisit proelia, praedonem magis,
quam classis Imperatorem arguunt ». Non stando,
verum circumeundo hostes superare studebat. Ad ul-
tima adactus fortitudinis et audaciae specimina tan-
tum dedit, unde fortasse eum impetw strenuum et
manu promtum dixerit Velleius ; cogitatione celerem,
ut addit idem, eum interdum fuisse ex historia for-
tasse demonstraveris ; ipsa tamen eadem historia osten-
dit, eum plerumque cogitatione vei tardissimum fuisse,
cuius exempla innumera nobis praesto sunt.

Tumidus in rebus secundis, timidus in dubiis.
Palam prodire et copias in aciem educere non ausus
est. Sic Romam revocatus non rediit, verum adver-
saries metuens, Massiliam se contulit, inde, quae in
Urbe fierent, speculaturus; ubi per legatos rogatus, ut
Mutinam contra Antonium proficisceretur, noluit,
quod vereretur veteranorum lulii Caesaris animos of-
fendere, qui contra ipsum quondam militaverant.
Saepe pugnam detrectavit et e litore quasi de thea-
tro suos conspexit certantes. Suae ipsius ignorantiae
et inertiae sibi conscius, legatis suis iisque libertis,
quasi magis fidis, plerumque classium imperium com-
misit, quos inferioris conditionis homines in consilium

Ridiculum illud Flori : Magni famam ducis ad inferos secum tulis-
se', si nihil tentasset ulterlus; nisi quod magnae indolis signum est:
sperare semper!

adhibuit, quibusque praestantissimum et nobilissimum
quemque postposuit, a se amovit, immo quidem tan-
quam sibi insidiantem interfecit, quum alium se
maiorem haberi et fateri aegre ferret, speciosit invi-
dens, ut pareret htmilUmis, ut ait Velleius. Recte
etiam hic eum fide patri dissimillimum appellat;
saepius enim illam violavit. Imperii cupiditati ut
indulgere coepit, omnia posthabuit, eaque se prorsus

occupanda eum adiuverunt Romae discordiae civiles,
Bruli et Cassii bellum instans, navium inopia et alia
negotia, quae Octavianum impediverunt, quominus
Siciliae succurrere posset. Sed de republica restitu-
enda vel de aliis politicis rebus maioribus non cogi-
tavit ; illud maximum fuit consilium, ut, Siciliam
praesidiis tenens, Italia interclusa et Urbe fame pressa,
cogeret adversaries, ut se, in bona paterna restitutum,
in partem imperii reciperent. Quod sibi foedere Mi-
senico tandem acquisiturum esse putavit; sed spes
eum fefellit, iterumque ab Octaviano et Antonio de-
ceptus est. lulii Caesaris filius cum Cn. Pompeii
filio in gratiam redire non poterat.

Innumerarum adversariorum virium frangendarum,
optimasque Romam redeundi occasiones neglexit. Re-
vocatus enim a Senatu, non Romae ipse partium reli-
quias haud parvas collegit, sed segnis Massiliae manere
maluit, Antonii nimirum mentem suspectam habens,
qui utique diu eius praesentiam passus non fuisset;
nam eo consilio, ut revocaretur, efFecerat, ut sic, quo-
minus cum Octaviano vel cum Senatu sese coniungeret,
prohiberet, Quod autem, Antonio ad Mutinam fugato,

S. C. illi maris imperium honorifice sane commissum
Sit, aeque fuit Senatus commenturn, quo contra Oc-
taviani nimis in republica crescentem auctoritatem op-
poneretur ; nec tamen, etsi maximopere hoc S. C.
gloriatus est, quidquam auctorilatis illi addidit; brevi
enim post ab Octaviano ei ablatum est. Deinde anno
proximo , tota Sicilia imperio subiecta, et undique
opibus et proscriptis ad eum affluentibus, nihilomi-
nus Octavianum penitus instantibus negotiis disten-
tum, et classis inopem, aggressus non est, sed latro-
num more oras maritimas infestare contentus fuit,
nec maiora tentare ausus est, donec tandem Octavia-
nus , fabricatis navibus, consilium copiarum in Sici-
liam traiiciendarum perficere potuerit. Cuius tamen
milites et socii navales quum navigandi insueti essent,
facile et non sine damno a Pompeianis reiecti sunt.
Sed amplius nihil ex hac victoria sibi acquisivit, quam
ut Neptuni filium se diceret, neque plura e Mutinensi
expeditione, nec deinde e Macedonica Bruti et Cassii
clade lucratus est, quam ut, profugorum et navium
numerum ingentem ad se recipiens, eodem modo
agere perrexerit. Tanta aulem, ut erat, copiarum vi
exstructus, si tum Italiam invasissct, fame et discordia
afflictam, ipsi faventem, facile ea potiturus fuisset.
Ut adversarium expelleret, in eius fines irrumpere,
letalia illi vulnera inferre, se ipsum tanquam reipubli-
cae fautorem et liberatorem, qui cum Caesarianis,
monarchiae haeredibus, in gratiam nunquam rediret,
civibus se obiicere debuisset. Verum omnia neglexit,
sua defendere quam aliéna invadere maluit, contentus
se tanquam in urbe munire, unde eruptionibus fac-
tis, hostem lacessivit quidem, impedivit et ad in-

ducias petendas adduxit; ut vero protinus ab obsidione
abstineret, et foedus iceret firmum atque stabile, adi-
gere non potuit. Sibi soli, non reipublicae piignabat.
Ipsi tamen Octavianus tanquam obsessus in Italia vi-
debatur, quem, classe circumdatum et a commeatu
interclusum, fame tandem ad expiationem et ad vota
sua explenda adducturum se cupiebat. Sed vel sic
etiam ingentia huic subsidia supererant; Italia enim
non sola, verum totus fere terrarura orbis, modo cum
Antonio coniunctus maneret, legiones , pecunias, alia-
que belli praesidia contra Sexti quantamcunque clas-
sem suppeditabat. Perseverantia et astutia sua Octavia-
nus lignea ista moenia eversurum se sperabat, et quidem
tandem voti compos factus est ipsa Sexti segnitie et
superbia, qui ad maiores res agendas ipse non aptus, ita
aptissimum quemque removit. Quin et sequenti anno
713 U. c. dissidentibus Octaviano et Antonio, multis-
que Romanis ab eo salutem exspectantibus, Antonium,
perinde ac si profiteretur sibi satis ingenii non esse,
ad societatem allicere conatus est. Sed Fulviae morte
pax inter eos restituta est. Quo facto quum populus
finem maiorum advenisse ratus, sed spe frustratus, non
occultis sive clandestinis querelis, sed palam concla-
mando et tumultuando ad Pompeium inclinare coe-
pisset, flagitationes illas de pace denuo omisit, neque
aurae populi captandae operam dedit, donec tandem
omnium adhortatione ad pacem componendam et quasi
conditiones dandas ductus, sibi bonorum restitutionem
et imperii partem, reliquis honorifîcum in patriam
reditum pactus, Octaviani astutia denuo se decipi
passus sit. Prorsus enim nihil hac pace sibi lu-
cratus est, Itaque ad veterem suum defendendi et.

quamvis ingenti classe pollens, Italiae navibus vexan-
dae consuetudinem rediit Octavianumque provocavit.
Cuius classes quum anno 716 Ü. c. et a suis et im-
primis tempestate inaudita aegerrime alilictae essent,
tutas tamen abire sivit. Neque magis, quod eodem
anno iterum tempestate maior hostilium navium nu-
merus scopulis illisus perierit, ei profuit, sed nunc
revera Neptuni filium se credidit, Octaviani continuo
viribus vires addentis et damna reparantis curam non
habens, tarn elatus animo, ut se vinei non posse pu-
taret. Verumenimvero, quae occupaverat, segnitie
retinere non potuit, et postquam iterum iterumque
belli finiendi'occasiones omiserat, Octaviani constantia
et Agrippae praestantia victus e Sicilia eiectus est, atque
tandem dolis et perfidia sua mortem in oriente sibi
properavit.

Ab aversa parter PIETAS; muJier stolata stans, dei-
tra ramnm , sinistra hastam transversam tenens.

Caput illud Magni Pompeii esse ab antiquitatis
investigatoribus estra omne dubium positum est. Quod
pietatis ergo et in memoriam patris Sextus in suis
numis expressit ; ad hunc enim pertinet huius numi
épigraphe. MAGNi cognomen cum fratre haeredita-
rium a patre sibi assumsit ». PIVS nominari voluit
tanquam patris et deinceps etiam fratris vindex, non
ob pietatem erga patriam, ut hoc praesertim numo
declaratur, utpote qui antequam de patria bene me-
ritus fuisset, cusus fuit. IMPeratorem eum in His-
pania primum se nuncupasse , postquam Asinium Pol-
lionem devicerat, probabilis est opinio Literis SAL.

significari Salutem Fulvius Ürsinus Salutarevi vel
»Satoe Havercampus ^; Salaciam vero, deam maris,
Neptuni sponsam, Vaillant®, Eckhel*, aliique suspi-
cati sunt. Verier tamen Joberti interpretatie videtur,
qua hic numus Saldubae in Hispaniae Baeticae urbe
non procul a Munda a Sexto Pompeio cusus fuerit,
dum post pugnam Mundensem adversus Asinium Pol-
lionem bellum gerebat ®, quam opinionem post eum
idoneis argumenlis rursus confirmavit Visconti®. In
Hispania ergo cusus videtur, tum propter rudem ty-
porum fabricam, tum quod desint liluli, ut Im-
peratoris Iterum et Praefecti Classis et Orae Ma-
ritimae Ex S. C. quibus ille, post quam Siciliam oc-
cupaverat, nominari consuevit.

PIETAS fuit quoque Pompeianorum in pugna
Mundensi tessera. Hanc autem, ut obiter moneamus,
m nullo alio numo sic depictam vidimus.

Quatuor variae huic numo similes ectypae apud
varios editores conspeximus. Unde colligere licerel,
toties eum denuo cusum fuisse, nisi quid pictorum
neghgentiae, ad aliorum picturas, non ad similitudi-
nem veri suas delineantium, et adulterinis numisdan-
dum est. Pietas in nonnullis pateram pro ramulo
tenet.

1) Fam. Rom. p. 206 n. 5. Cf. Parutae et GoUm Sicil. numism., ed.
repet. et auct. ab Havercampo, in Graevii tbesaur. Sicil. tom. VIII, tab.
169, n. 48 et 49. explic. tom. VII, p. 1072. 2) In comment, ad Morell.
num. fam., Pomp. tab. II, n. 5 el 6. 3) Num. anl. fam. in gente Pomp,
n. 20 et 21. 4) Doclr. num. vel. VI. p. 27. S) Science des Médail-
le» II, p. 165; cf. sup. pag 65. 6) Iconographie Rom. I, p. 164.

ores numos significaret, octo raritatis gradus sibi fin-
iit, hunc numum argenteum quarto gradu notavit,
et Septuaginta duobus francis argenteis sic dictis
nunc vendi solere dixit

Vultus hi ambo, ut soient in lani capitibus, con-
similes sunt inter se, et quidem ad omnia Cnaei pa-
tris vultus lineamenta format! sunt, ut omnes fere
viri antiquitatis periti agnoverunt. Tria huius numi
exemplaria , quorum duo satis pulchra, iisdem notis
signata, sed diversis et iteratis ergo typis cusa,
in regia collectione, quae Hagae-Comitis est, in-
spicere nobis licuit. Dolendum autem magnopere est,
neminem, ubi numi reperti fuerint, locum annotasse.
Magnum sane lucrum cum aliis, tum huic numo inde
proflueret. Quamvis enim absentia titulorum hunc
ante Siciliam occupatam cusum fuisse arguat, certi
tamen aliquid statui nequit. Capitis etiam ornamentum
«ncertum est ; in altero enim numo , qualem hic de-
pingendum curavimus, lauro, in altero spicis simi-
lius est ^

Prora navis potentiam eius navalem désignât. De
vocibus PIVS et IMP iam dictum est.

Mionnet, qui, nescio cur, dubitavit, num Pompei-
anae genti attribuendus esset hicce numus, secundo
raritatis gradu eum notavit, dixitque constare soiere
quatuor francis argenteis i.

Ab averso latere: Q. NASIDIVS tcI in pluribus
Q. NASIDIV. JVavis turgente relo cum remigantibus,
superne astrum. Non Sexti, sed Magni Pompeii il-
lam faciem esse, post Havercampi asseterationem 2, ne-
mo, qui numum inspexerit, negaverit. Inscriptie ta-
men NEPTVNI ad Sextum referenda est, cuius fili-
um se praedicavit. Tridens et delphinus Neptuno
proprii sunt. Ex hoc et sequentibus numis 4 et 6,
in quibus ipsius Magni Pompeii vultus cum épigraphe
Neptuni cernitur, veram Sexti mentem elucere,de-
texisse sibi visus est Visconti », ut scilicet Neptuni
quidem filium se nominaret, non vero ita patrem suum
Magnum Pompeium negaret, cuius revera dociimen
ta frustra apud scriptores quaeruntur; ut ergo non
mortalis, verum dei filius haberetur, qui induere
formam et corpus Magni Pompeii dignatus fuerat;
quae opinio a Romanorum religione non aliéna est.
Praeclare quidem, obstat vero unus numus, in quo

Ursinum 1.1. p. 204 , una cum numo depinxit pictor apud Parutam in Graev.
thes. Sic. 1. I. n. 42. Exhibelur etiam ab Eckhelo in Catal. Mus. Caes.
Vindob. II, gent. Pomp. n. 20, 21 et 22; et in Doctr. Num. VI, p. 27;
et Visconti Icon. Rom. I, p. 156. 1) 1.1. 1, p. 87. 2) in comm. ad
Parutae num. Gr. et Rom. in Graev. thes. Sic. p. 1095 n. 44.
») 1.1. I, p. 159.

cum eadem inscriptione ipsius dei Neptuni imago exhi-
belur, quem sub n. 7 describemus.

Q. NASIDIVS classis praefectus Sex. Pompeii fuisse,
i'ique honorem Imperatoris sui huncnumum cudisse vi-
detur*. Navis illa maritimas Sexti vires indicat. Astrum,
quod iuxta navem conspicitur, est Dioscurorum, ut
inquit Morellii commentator^, felix navigantibus omen,
nisi de Syracusarum symbolo accipere placet, in cu-
ius urbis numis frequens est Apollinis astrum. Vis-
conti illud alludere ad deorum auxilium putavit, quibus
tempestate noctu orta, maxima Octaviani navium pars
destructa fuerat

Argenteus hic numus in Sicilia post annum U. c.
'^12, ut videtur, quo Neptuni se filium praedicaverat,
cusus est. A. Vaillantio idem tanquam aureus quoque
citatur et alius insuper rarissimus argenteus, cum
iisdem fere typis, sed cui ab averso latere pro una
nave quatuor naviculae adsunt Alium denique iis-
dem ac nostri notis notatum, cui praeter tridentem
etiam lituus, auguralis magistratus insigne, additus est,
Mionnet tanquam recentioris aevi fabricam agnovit».

4). CN. POMPEIVS. Eiusdem caput cum lituo.
Ab altera parte: COS III, navis praetoria, infra quam
NEPT.

1) FuIt. ürs. l.l.p.207.cf,omnmopag. 130. i) 1.1. ad tab. II. n. 2.
1. 1. p. 158. In gente Nasid. n. 1; cf. gent. Pomp. n. 18.
In gente Nasid. n. 2 et Morell. ibid n. 3. G) 1.1. I p. 87. Descrip-
tus est hic numus etiam ap. FuW. ürsin. p. 206 n. 2, et ap. Parut, in
GraeT. thes. tom. VIII, tab. 169 n. 44 et 45, ét tab. 180 n. 151 et
152, cum Maieri ct Haverc. comment. t. VII, p. 1071 et p. 1106.

Etiam hic numns a Sexto cusus est, ut patet ex
inscriptione NEPT, quo nomine Magnum Pompeium
semet ipsum appellasse nusquam apud scriptores legi-
mus. Cnaeus Magnus ter Consulatum gesserat.

Argenteus hic numus rarissimus a Vaillantio di-
drachmalis esse dicitur Mionnet tamen mentionem
huius non fecit.

5). MAG. PIVS. IMP. ITER. Caput Sexti modeste
barbatum intra coronam querceam cum glandibus.
Ab altera parte: PR^F. CLAS. ET ORVE MUT.
EX. S. C. Caput nudum Pompeii patris, pone lituus,
cui adrersum est alterum caput nudum, pone quod
tripos.

Unicuique numum ipsum inspicienti et comparanti
illud caput non Cnaei Magni Pompeii esse mox pa-
tebit. Ipsius Sexti id esse omnia persuadent; primum
barba sueto eius aetatis cultu promissa, luctns iudi-
candi gratia ob bellum cum Octaviano repetitum,
quasi nimirum invitus vetera reipublicae vulnera re-
fricare cogeretur; deinde corona quercea illa, qua ob
cives a se servatos dignum se iudicavit ; porro caput
Cnaei Magni cum lituo, quod in aversa numi parte
agnoscimus Huic oppositus est Cnaei iunioris caput
cum tripode, ut post virorum doctorum varias discep-
tationes dixit Visconti, tripodem ilium referens ad
Quindecimviratum, quo sacerdotio nonnisi nobiliores
cives ornarentur s. Quod proximum vero videtur;
nihil enim hic a scriptoribus illustratur. Neque etiam

quando IMPeraloreni ITERurn se appellaverit, apud
ulluin auctorem legimus. Recentiores post Vaillantium
omnes illud posuerunt post victoriam navalem, quam
de Caesare Octaviano ad Tauromenium reportavit ;
quos ego secutus sum in dissertatione mea pag. 112.
At vero, postquam quatuor numorum genera his vo-
cibus insignita, et quidem horum unum ter cusum i in
collectione regia conspexeram, et tempus, intra quod
hos numos cusos esse necesse fuit, computaram, du-
bitatio mihi orta est, num intra tam parvum tempus
omnes hi numi cusi fuerint, et inquirere coepi, num
aliud quoddam tempus cum hoc titulo melius con-
veniret. Quam quaestionem paullo fusius hic exponere
opera dignissimum est.

Octavianus, Pompeium ab Agrippa proeho novis-
simo omnino superatum esse ratus, Tauromenium oc-
cupare cogitans, milites, quot classis capere potuerat,
in Siciliam traiecerat. Sed ex inopinato Pompeii
simul classis et exercitus apparuerunt, qui vespere
tamen impetum facere non ausi sunt. Quum vero
sequenti die Octavianus, Cornificio terrestribus copiis
praefecto relicto, cum navibus in continentem redire
et reliquas copias cum Messala arcessere voluerit,
Pompeius aggressus eas vicit et fugavit. Aegre elap-
sus et vespere ad terram appulsus Octavianus eadem
illa nocte ad Columnam Rheginam properans, Carri-
natem in Liparam ad Agrippam traiicere iussit, atque
huic scripsit, ut celeriter Cornificio, in extrerno dis-
crimine versanti, auxilia mitteret. Hic interea, vic-

tus inopia coactus, post aliquot dies, (qui multi esse
non potuerunt, quum certe cibos sibi victori non
defuturos esse putavisset), metuens, ne tandem faine
ópprimeretur, castris relictis iter ingressus fuerat
septentriones versus, et post quatuor dies auxilia
ab Agrippa missa olfenderat, Mylasque pervenerat.
Hanc enim urbem intra hocce tempus ceperat A-
grippa.

Haec omnia satis superque docent, perpaucos dies
praeterlapsos fuisse inter victoriam ad Tauromenium
reportatam et amissas Mylas, intra quos dies tot va-
rii numi cudi omnino non potuerunt. Iam post
Mylas et fauces Mylenses amissas Pompeium numos
cudisse nemo dieet ; his enim cladibus proxime sub-
secuta sunt cum alia damna, tum ipsa ultima clades,
qua e Sicilia eiectus est.

Necdum hic fuit maximus virorum doctorum error.
Omnes ad unum, qui de hoc aureo numo scripserunt,
coronamque querceam agnoverunt tamquam insigne, quo
Sextus se dignum putaverat ob cives servatos, et qui dixe-
runt, eum post victoriam ad Tauromenium se Tmpe-
ratorem Iterum appellasse, non viderunt, sic aureum
hunc numum cusum fuisse debere seï vel septem
annis post, quam illos cives servaverat! Ridiculum
profecto J

Anno ergo u. c. 711 exeunte, vel anno proximo 712
ineunte, quum de civibus servatis bene meruerat, in
cuius rei honorem et mÊmoriam hic numus iure tune
cusus videtur, iam Imperatorem Iterum se nuncu-
paverat.

Nam quominus eum post foedus Misenicum vel
alio tempore cusum esse dicamus, suadet absentia

imaginis vel voois Neptuni, cuius filium eum non diu
post se praedicasse diximus,

Quum autem ante annum ü. c. 712 nullum Sexti
facinus memorabile sit, nisi occupatio Siciliae, non
multum a vero aberrare nobis videmur, si ponimus,
Sextum Pompeium Imperatorem Iterum se appel-
lasse statim post Siciliam occupatam.

PR^ffiFectus autem CLàSsis ET OR^ MaRItimae
EXSenatus Consulte creatus est a°. U. c. 711 », cuius
praefecturae munus etiamsi postea Octavianus abro-
gavit, nomen tamen retinuit, ut e sequentibus numis
apparet.

Hic eximiae pulchritudinis aureus numus perrarus
est, quo factum est, ut multi eiusdem generis adulte-
rini inveniantur, ut auctor est Mionnet, qui sexto rari-
tatis gradu hunc notavit, et 400 francis argcnteis con-
stare dixit ^ Ahum eiusmodi numum descripsit et
conspiciendum dedit Visconti in quo non Sexti caput
sed Cnaei Magni barbatum est. De huius probitate
non dubitavit; iure vero de alio, descripto apud Liebe*,
in quo abest corona, et capita ita sunt disposita, ut
in antico latere solum patris caput, in postico latere
filiorum capita inveniantur, et tamen lituus et tripus
adsint, quem numum, etiam quoad opus, adulterinum
esse iudicavit In dicta collectione regia pulcher-
rimum et haud dubie genuinum huius nurni exemplar
adest

1) Cf. diss. pag. 59. 2) 1. 1. p. 87. 3) 1. 1. p. 187, n. 12.
4) In Gotlia numaria, p. 29. 5) Vd. quoq. Eckhel. 1.1. VI, P- 30 sqq.
6) Hnnc numum praeter eos, quos iam diii, descripserunt Fulv. Ursiiius,
qui addidit, omne» huius ijeneris numos, quot vldlsset, Messanae Vel Pa-

6). MAG. PIVS. IMP. nSR. Caput Cnaei Pompeii
Magni, ante quod lituus, pone quod urceus.

Ab altera parle: PRiEF. CLAS. ET. ORiE MÎIT.
EX. S. C. Hinc et illinc fratres pii parentes effe-
runt, inier quos médius JVeplunus corona radiata
insignis, dextra aplustrum tenens, dextro pede prorae
navis insistit; post tergum ad ilia fascia dependet.

De inscriptionibus iam proxime dictum est. Urceus
aeque ac lituus ad Cnaei Magni auguratum denotandum
inservit. Neptunus dextra aplustrum sive ornamentum
navis tenens, dextrum pedem prorae navis imponens,
Sexti maris imperium universum significare videtur,
Pii fralres Catanenses Anapias et Amphinomus, vel
quo tandem nomine ab antiquis nominantur, parentes
ex ignis profluentis periculo eripientes, Sexti pieta-
tem désignant erga patrem et fratrem. Ingeniöse Vis-
conti hunc typum a Sexto ideo electum fuisse dixit,
ut ilium opponeret typo cuidam, quem in numis suis
cuderat adversarius Octavianus, Aeneam scilicet pa-
trem cum filio et palladio ex incendio Troiae auferen-
tem Eaedem prorsus fratrum imagines in numis
urbis Catanae nonnullis conspiciuntur. Tacite his
significatur, urbem hanc tunc a Sexto occupatam iam
fuisse, qua de re apud scriptores diserla mentio
non fit.

normi repertos esse 1. I. p. 204. n. 1. Laudandus, et nlmis neglectus
mos! Vaillant. 1. 1. n. 16; imprim. Seguinus in diss. de num- p. 210
sqq. ; eff. Maier. ad Parut, tab. 168 n. 36 in Graev. thes. t. VII p. 1070
etHayereamp. ad tab. 179 n. 150, in. tom. VII pag. 1105, et ad Morell.
tab. I, n. 6, ubi huno numum anno Ü. c. 116 cusum esse putavit; Eck-
heU num. Caes. Vind. n, 9 et 10, Doctr. num. VI p. 30.

Argenteus hic est numus. Mionnet, qui hunc inter
Cnaei Magni numos citavit, inscriptionem/jrae/. e/ffs.
et orae mrit. ex s. c. paullum variare in variis huius
speciminis numis, vendique soiere octo francis argen-

Huius generis tres varie cusos numos exhibet regia
collectio, quorum unus gerit Cnaei Magni caput ab
utroque latere, sed hinc in altum, illinc in imum inci-
sum, quales numos saepius observari norunt anti-
quarii.

Idem hic numus a Traiano restitutus est etiam
argenteus, praeter dictam inscriptionem his verbis
insignis: IMPerator CAESar TRAIANus AUGustus GER-
manicus DACicus Pater Patriae RESTituit, qui numus
rarissimus depictus est apud Mionnet, et 300 francis
argenteis venire dicitur

In aversa parte: PRiEF. CLAS. ET OR^. MIT.
EX S. C. In aliis: Praef. orae mrit. et clas. s. e.
Tropaeum navale exhibens Scyllam monstrum, supra
caput tridentem, pro dextro brachio proram, pro
sinistro acrostolium s. aplustrum gerens, cuiusque cor-
pus desinit in algam et canes latranles, quibus inferne
suEÊxa est ancora.

n. 1, YailUnt. 1. 1- l'. B^ger. p. 574. Spanliem. Praestant. num.
II p. 184, Maier. ad Parut. 1. l. tab. 169, u. 43, Morell. 1. 1. tab. II,
n. 1 , Eckbel. num. Caes, 1. 1. 11-14. et Doctr. num. VI, p. 28.

Caput illud Neptuni est, ut e tiidente, barba, cae-
teroque cultu manifestatur, neque etiam quicquam
cum Cnaei Magni effigie simile habet. Tropaeum
illud ad victoriam ad Tauromenium pertinere dixe-
runt viri docti, impediti vocibus illis IMP. 1ER,
quemadmodum, numi notas non curantes, Sextum se
post illam victoriam nominasse dictitabant ». At vero
post ea, quae diximus ad num. nostr. quintum, ex-
phcatu facilius est. Non occulte eo significari mihi
videtur victoria illa de Q. Salvidieno Rufo, praefecto
classis Octaviani, qUarn reportavit ad Scyllaeum pro-
montorium anno 712 U. c., post quod tempus se Nep-
tuni filium nuncupasse coepit Sin vero quis hunc
numum ad victoriam, quam de Calvisio Sabino
reportaverit, referre maluerit, non refragabimur ;
nam utrumque e numi notis efficere licebit ; melius
tamen nostra ratio, ut in explicatione sequentis numi
videbimus, cum notis convenire videtur.

Ingeniosa Visconti explicatie, de qua locuti sumus
ad num. tertium pag. 150, optime quidem quadrat in
caeteros quos habuimus numos; quomodo vero diffi-
cultatem, quam obiicit haecce ipsius Neptuni imago,
expediat, non video. Praeterea Sextum ipsum illos

1) Commentator ad Morellii numum, 1. 1. tab. II, D., qui ab antica
parte IMP. ITEU. et a postiea IMP. TERtium insoribitur, boo post victo-
riam ad Tauromenium, illud post victoriam (!) panllo ante ad Mylas repor-
tatam, factum esse posuil; cf. de hac victoria pag. m. 106 sq. Ad alium
vero numum (lab. I, n. 6) alia rursus docuit, Sextum Imperatorem Iterum
se appellasse post slragem quam passus primam fuit in freto Siculo Octa-
vianus, a. U. c. 716, classe eius prius per Menecratem, Democharem et Apol-
lophanem lacerata. De ipso numo vd. omnino Ecthel. doctr. num. VI, p. 29.

îiumos cudi iussisse, nullo certo testimonio constat;
hunc Tcro ab illo ipso profectum fuisse omnia per-
suadent.

Hic numus argenteus, cuius pulcherrimum exem-
plar adest in collectione regia, a Mionnet inter rario-
res citatur et sex francis argenteis venire dicitur i.

8). MAG. PIVS. IMP. 1ER. Triremis, supra quam
turricula rotunda fenestris instructa, cui superne in-
sistit Neptunus, dextra manu tridentem tenens 2, sinistro
pede prorae navis imposito. In ipsa triremi conspi-
citur uncus curvus, iuxta proram aquila legionaria,
ante puppim thyrsus et tridens.

A postica parte: PR^F. OR^. BRIT. ET GLAS.
S. C., sive in ahis: EX. S. C. Scylla, monstrum ma-
rinum superne virgo, duabus piscium s. delphinorum
caudis tribusque canibus succincta, sublato remo ictum
intçntat.

Hac turricula significari naves turritas dixit Vail-
lantius; Havercampus vero monumentum esse in Nep-
tuni honorem in litore positum existimavit. Hlud
propter ipsius turris formam minus placet, hoc ma-
iorem aliquam verisimilitudinem habere videtur, perinde
ac si ipse Neptunus ex alto navale certamen spectaret.
Verum de tali monumento nihil usquam proditum
est. Nobis de Columna Rhegina cogitare in mentem

1)nbsp;1. 1. p. 87. Cff. FuIt. Ursin. p. 206 n. 4; TalUant 1.1. n. 22; Maier.
ad Parut. L 1. n. 47 ; Morell. 1. 1. tab. II, n. 4 et 3 ibitjue Havercamp. ;
Eckhel. num. Caes. 1. 1. n. 15—17; doctr. num. VI, p. 28.

2)nbsp;Sic FuIt. Urs. p. 206 n. 3. Doxtra manu hastam, sinistra delphinum
tenens Eckhel. num. Caes. I. 1. n. 18 et 19, doctr. num. VI, p. 28. Ab
aliis relata referimus, quum ipsum numum inspicere nobis non contigerit.

venit, ubi inaudita tempestate maxima detrimenta
passus est Octavianus, postquam Calvisius Sabinus eius
legatus a Pompeio recens cladem acceperat, quam
descripsimus pag, 88 sqq. ütut est, Scylla in postica
numi parte locum designare videtur.

Alii etiam inveniuntur argentei numi nomine Sexti
Pompeii notati, qui tamen ob varias causas, partim
iam a laudatis viris allatas, partim inventu non diffi-
ciles, huic nostro Pompeio non attribuendi esse viden-
tur \ Eckhelus citat numum quinarium aureum
(lege argenteum), quem inter Sexti nostri numos annu-
meravit ^ Pulcherrimum huius numuli exemplar cum
aliis Sex. Pompeii numis humanissime conspiciendum
et delineandum mihi praebuit J. C. de Jonge, Vir nobi-
lissimus, regni Archivariusetregiae nurnismatum collec-
tioni praefectus. In cuius antica parte conspeximus caput
nudum, satis barbatum, cum inscriptione • S • • POMP- ;
in postica parte navem cum remigantibus et velo expan-
se, iuxta quod triquetra sie dicta, quae est signum Sici-
liae, constans tribus cruribus rotae instar in unum
centrum concurrentibus. Quem numum, quamvis ex
externis indiciis, propter rei numismaticae universae
imperitiam, tanquam adulterinum iudicare non au-
deam, ex internis tamen argumentis non solum Sexto
nostro non annumerandum esse censeo, sed etiam num
genuinus sit, vehementer dubito.

1) 1. 1. p. 87. Cff. qnae de liocnumo diierunt etiam Yaill. 1.1. n. 23;
Maiei. ad Par. 1. 1. n. 46. 2) Vd. Fulv. Ursin. 1. 1. p. 206 n. 6;
Vaill. n. 7 ct 25; Morell. 1.1. tab. 111, n. 1. 3) Num. vet. p.312;
Doctr. Num. VI p. 30.

Caput enim neque cum Cnaei Magni neque cum
Sexti faciei lineamentis, quae in aureo numo vidimus,
qualemcunque similitudinem habet. Longe diversum
est; quod tamen Eckhelum non impedivit, ut veram
ibi exhiberi Sexti effigiem putaret. Deinde illud
Sextus in nullo non solum Pompeii numo, sed in
nullo etiam alio numo, quoad indagare potui, per
unam literam -S- notari vidi. Displicet etiam illud
■POMP- ; in numis enim, quos ipsum cudisse constat,
nunquam nomine gentili usus est. Ut vero magis etiam
hunc numum Sexto Pompeio abiudicemus, facit ab-
sentia omnium earnm vocum, quibus in caeteris om-
nibus numis superbire solebat. Triquetra enim illa
in Sicilia numum cusum fuisse ostendit, ubi iam ab
initio fere Sextum omnes illos titulos sibi assumsisse
demonstravimus.

Sex. Pompeii contra Triumviros bellum non pro libertate
contra tyrannidem, sed de imperio inter aemulos fuit.

Verissime Tacitus, Ann. I, 10, Sex. Pompeium ab Au-
gusto imagine paöis deceptum esse dicit.

Caesar Octavianus Augustus in pericnlis adenndis prudens,
prudentior tamen fuit in iis evitandis.

Maecenas et Agrippa, ut Octavianus Caesar ad summam
in republica potestatem pervenerit, praecipui auctore« fue-
runt.

In Cic. Ep. ad Att. XV, 7, non Sex. Pompeius, sed Sex.
Peducaeus significari videtur.

Apud Sueton. Tib. IV. : »cwm (Antonio), reconciliatapace,
(Tiberius JVero) Romam rediit;quot; omnes putandi sunt Tib.
Claudius Nero, Antonius et Octavianus ; non vero de pace
Misenica cogitandum.

Nego, quod de Appiano dicit Niebuhr (Vorträgen, bearb.
T. Schmitz, a. d. Engl. v. Zeisz, p. 47) : ygt;Appian kannte das
Lateinische wenig.quot;

Liber de Bello Hispaniensi non epitome esse mihi vi-
detur , sed ab aliquo lulii Caesaris gregario milite con-
scriptus.

In eiusdem libri cap. 8, Davisius, praeeunte Lipsio, pro:
ygt;propler terrae fecunditatemquot; legens: ^nnfeeunditatemquot;,
non probandus est.

kV» M

Gronovii emendatie ad lustin. V, 1, pro; ne victis Athe-
nientibus, ad se Lacedaemonii arma transferrent, le-
gentis: ne, victis Lacedaemoniis, ad se Athenienses, caet.
non necessaria est; neque est lustini error.

Quales Tribuni aerarii e lege Aurelia indices fuerint,
optime Madvigius docuit, opusc. II, p. 242, sqq.

Post Marquardtium et Zumptium de historia equitum Roma-
norum egregie meruit Beckerus, (Handbuch der röm. Alt-
herth. II, p. 235, sqq.).

E verbis Ciceronis, de legg. II, 25 : mortuos terra hu-
mare , non colligendum, antiqnissimis temporibus Atheni-
enses sepelivisse, postea vero combussisse mortuos.

Spartanorum »qvTtitlav non fuisse institutum tam immane
et temerarium, quam vulgo crediderunt, recte ostendisse
videtur K. O. Müller, (die Dorier, tom. II, p. 42. ed. pr.)