- ' ^ fZAÀHïTïïl OOAÎ a
.xazAjïTaoH. OOIT wi «aTziiKx .ea
.1 Affou .iVJXaoaaK .A 8im0T30 m mv .0 .a -

e pago jutphaas,
ss. antistes in vico hoevelaken.
A. D. VIII M. OCTOBRIS A. MDCCCXLVI, IIORA I.

.esSAiSTsoi OOIT «I eaKiTÄA .Pquot;!
.1nbsp;,IV.Ï/..i;)DüR A ÏISaOTOOnbsp;.A

MX'WÖ bow^ ^ivo'sjïrt VStowMijto ad — .sUsism
4«Mamp;nbsp;ijJioitnl m »\WnnoK ^nbsp;jttM®Tfcty.\ -

smIRKJ^^ awaaX. ÖÖM^ gt;ÏVS jb wsKOsisasM^asii mrtaS^sO
•miöjO SiDsSatf ntjn'.nbsp;smSmooS as^Wtj II®«^ ÖS»

Tandem mihi contigit, qnod jam dudum in votis fuit,
dissertationem meam inauguralem alsolvere ac puhlid
juris facere. Neque est, quod quis miretur, nunc demum
studiorum hasce primitias me in lucem edere, quum
hiennio plus temporis effluxerit, postquam Academiam
Rheno-Trajectinam reliqui. Factum enim est, gratuita
Dd benignitate, ut, quod eo saltem tempore paucis con-
tingebat, S.S. Min. Candidatis vix adscriptus, continuo
'^d sacrorum Aniistitis munus vocarer: in quo gerendo
tantum habui negotii, ut mihi certe tempus, quod in
dissertationem eonscribendam impenderem, per biennium
fcre, si ojfieio meo religiose fungever, omnino deesset.
Quantum autem deinceps otii muneris gravitas mihi con-
cessit, ad consilium, quo numquam plane destiteram,
quod vero vix sperabam fore ut attingerem, perficien-
^y-m eontuli. — De argumenti ratione quod mihi ela-
borandum sumsi, nonnulla in Introitu praefatus sum.
^aeterum disquisitionem de iis, quae Jesus Christus
^^ cruce pendens locutus fuerit, cum valeat ad Conser-
'gt;-'atoris personam penitius cognoscendam, haud alienam
a temporis, quo vivimus, ratione, nemo est quin

videat. Eandem autem in se spectatam, TJieologo Cliri-
stiano argiimenium etiam exldlgt;ere dulcissimum simid ac
(jravissimum, quisque persentiscit, qui cum summo Paulo
Apostolo fateatur: Ovx ïxQivà ri flSivai — h pr) 'ƒ»/-
aoijv Xqlgtov, xal tovtod taTUVQiapivov. Quodsi quae
de hoc argumento disputata a me sunt, non prorsus di-
spliceant Viris Doctis, omnem fere hujus rei fructum ,
Praeceptorihus, quibus in Academia Rheno-Trajectina uti
mihi contigit, referendum esse lubenter confiteor. Quam-
quam enim hiennium jam effluxit, ex quo praeclarae
illi doctrinarum sedi valedixi, nequaquam tamen memo-
ria excidit egregia institutio , qua ibi frui mihi Ucuit.
Accipite ergo vos etiamnunc grati animi publicam signi-
ficationem, Clarissimi Viri, Groenewoude, Goudoe-
ver e, Visschere et Karstene, quos de Uteris llehvaicis,
Latinis, Nederlandicis ac Graecis exponentes audivi.
Utinam gratum item animum significare possem Duum-
viris, Academiae quondam decoribus, Heus dio et
Sehr o edero, quos Numen supremum morte nobis eri-
puit. — In primis autem felicem me praedico, propter
hoc, quod vobis agere gratias possim , Viri Clarissimi
Boumanne et Royaardsi, qui Academiam Rheno-
Trajectinam in hunc usque diem condecoratis, quos per
triennium studiorum Theologicorum duces expertus sum
eximios. Neque institutione tantum vestra, sed consuetu-
dine etiam uti mihi Ucuit. Namque summa vos semper
benevolentia me estis prosecuti. Vos disciplinae Theolo-
gicae amorem non solum in me excitastis et auxistis,
sed etiam ad gravissimum, quo jam fungor, munus me
informastis. Pro tot igitur tantisque in me collatis me-
riiis, meas accipere grates ne dedignemini.

Tibi vero, Carissime Paterl quem mnul Clarissimum
Promotor em 'meiim compellare mihi licet, quid debeam,
ftie referre vellem equidem, at vero nequeo. Illuxit
laetus ille dies, a te quoque, quod scio, diu exspeetatus,
quo ad summos in Theologia honores, primum doctrinae
specimen editurus, adspiro. Illuxit ille dies, quo remu-
nerari quodammodo et reddere possum, quae bona in
ne per totam vitam conferre numquam desiisti. Nofi est
hujus loci repetere ea, quibus solenni illo die, quo in
amoenissimo meo Hoevelaken gravissimum rnunus au-
spicabar, te matremque amantissimam compellabam in
publicam grati animi signißcationem. Ne tu quidem il-
lud a me poscis. Äccipias benigne Pater Carissime !,
hasce Studiorum meorum primitias, tui operis, tuae cu-
rae, tui laboris fructum ao praemium qualecumque.
Patri optimo, cui post Deum omnia debet, cui, quod
vita ipsa longe dulcius, post Deum hoc debet, quod
Xqkstov possit xijQi/aaeiy, xal rovrov iaruvQwiiivov, Xqi-
d'eau dilvafiir xcd ■O'loi} aoflccp, illud offert pixis
filius. — Quos autem habui in Academia sodales since-
•rosque amicos, hos ut eodem , quo ego illos , amore in
posterum me prosequantur, vehementer rogo. Amicos
vero compellans, num te obliviscar, quem inter amicos
habui amicissimum , Carissime Frater f Si quis alius ,
tu meeum laetaris de festo hocce die, qui Dei benigni-
tate jam mihi illuxit. Quoties redeo in memoriam duU
cissimi ejus temporis , per quod in domo paterna una
'cersabamur, toties subeunt innumera documenta fraterni
amoris, quo a tenens ad hunc usque diem me prose-
cutus es. Amare me perge conjunctissime Frater! Me
autem fraterna caritate te semper prosecuturum , firmiter

tibi persuasum haheas. Christus autem isque cruci af-
fixus , quem , dukissima cogitatio ! una praedieare nobis
eoutingit, sit maneatque fraterni nostri amoris funda-
mentum.— Tibi vero. Deus O.M.l per Christum Patri
clementissimo, qui vitam viresque mihi largitus, innume-
ris aliis beneßeiis, quibus me a pueris ad hunc usque
diem cumulasti^et hoc addidisti, ut opxis hocce feliciter
abschere possem, agantur gratiae immortales. Unum
hoc etiam supplex precor, ne tibi Filioque tuo prorsus
dispUceat hoc opusculum, sed in Tui Illiusque honorem
unice cedat !

§ I. Ratio , qua christi dicta Evangelistae tradiderunt
Eorum diligentia.....■

Sunt brevia ac numero.-pauca, , . ,
Cum rerum adjunctis arctisslme juncfa
Haud unum christi dictum vel e Prophetarum scri
ptis derivatum erat, vel cum vaticiniis de Messia

§ 3. Dictorum argumentum ....
Primum singula dicta speetantur.
Deinde secum invicem collata junctimque couside
rantur..........

pag. 77.

— 80.
— 81.

—nbsp;111.
— 115.

— 116.

— 118.
— 1S3.

— 135.

— 126.

-nbsp;137.

—nbsp;137.

summam, quam sibi vindicavit, dignitatem .
§ 3. Dictorum jesd moribundi comparalio cum reliqu
Ejus vita, ab Evangelistis conscripta . .
Imaginera Jesd Evangelistae fingere nec voluerun
nec potuerunt...........

Exponitur, quid Jesu dicta conférant ad Ipsius cognitionem
5 1. Jesds chhistds homo ..........

Quid docent novissima ohristi dicta de animi sensibus ac
voluntatibus, quas omnes singulique Christiani fovere de

§ 1. Quid docent novissima ohristi dicta de animi sen
sibus, quos erga Ipsum fovere ac manifestare
Cliristianos oporteat? . .■ ; ; ....

pag. 141.

— 150.

157.
159.
161.
162.
183.
169.
175;

— 199.

§ 2. Quid docent novissima chbish dicta de animi semi-
bus , quos erga Deum fovere ac manifestare Chri-

Quid docent novissima chrish dicta de animi sensibus ac
Toluntatibus, quas ss. Antistes fovere debet ac manifestare? — 210,

Temporis, quo vivimus, fert ratio, ut in re Tlieo-
logica prae caeteris, imo unice fere, ad Jesu Christi
personam attendatur. Et_ est omnino, quod hac de
re laetemur. Quamquam enim nonnihil in ea ratione
vituperandum videatur, nominatim hoe, quod toti
fere sunt nonnulli in exponenda Christinbsp;,

omnemque Theologiam dogmaticam ex ejus persona
ducendam esse existimant i), universe tamen hoe aevi
nostri criterium inagnopere est laudandum. Qefx^hov
Yuq allov oidd; SvvccTai amp;HPClt;t nuQa róv y.HjiiVOV, oj
ilt;STiv 'Irjsovi d XnidTOi, Patribus promissus, a Deo
datus, ab Apostolis descriptus et praedicatus. In re
certe Apologetica omnis disquisitionis centrum veluti
ac meditullium esse ipsius Christi contemplationem,
hand facile quisquam negabit. Praeclare igitur Doct.

1) Slihi certe nondum perspicuum est, quo tandem modo , omnis
omnino Theologia dogmatica, nominatim gravissimus, qui est de
pecoau locus, ex sola personae Christi contcmplatione , tamquam
principio ac fonte unico , possit derivari.

Da Costa »): „Gelijk het iu onze dagen,quot; inquit,
„de bestemming der betere Godgeleerdheid schijnt,
„zich gansch en al op te lossen in de kennis van
„den Christus, {Theologie wordt meer en meer Chris-
„tologie), zoo is het zeer bijzonder in het vak der
„Apologetiek, dat het middelpunt van alles wederom
„gezocht zal moeten worden in den Persoon. De
„Christus bewijst het Christendom. Die Persoon, dat
„karakter, dat leven, die verschijning kan geene
„verdichting zijn. Zijne voorstelling, door de pen
„der onderscheidene getuigen en beschrijvers, geen
„mythe.quot; Et sane, quo magis praeclara illa Christi
imago, quam depictam ab Evangelistis videmus,
conspicitur dignosciturque, eo magis reperietur esse
vere historica, eo magis ex vero nobis a Scriptoribus
N. T. ipsum Christum informatum esse apparebit.
Quod valet tum de universa, quam descripserunt Evan-
gelistae, Jesu vita, tum et maxime quidem de ea
vitae ejus parte, qua, patiens ac moriens nobis infor-
matur. Est enim Christi patientis ac morientis imago,
quam duxerunt Evangelistae, tot virtutibus conspicua
et plane singularis, ut sublimiorem ea divinioremque
ne cogitatione quidem complecti possimus Quod

1) In Voorlezingen over de verscheidenh. en overeenst. der vier
Ew. P. I. p. 97.

3) Hic praesertim, sublimem banc Christi imaginem ante oculos
nobis ponentes, cogitamus pulcherrima eaque verissima Uli man ni
■verba lUeher die Sündl. Jesu, Ed. III. p. 4). ïDiese Reinheit und
»AVahrbeitquot; {quam cogitatione tantummodo homo complecti posse vi.
detur) »ist nicht ganz verschwunden, wie die unwiederbringliche
»Unschuld der Kindheit, sie liegt auch nicht bloss auf überirdischen
»Höhen, sondern sie ist mitten in die Weltgeschichte hineingetro-

quae, vehementissimarnm perpessionum tempore, Cliri-
stum vel fecisse, vel dixisse, vel reticuisse, aut tacite
tulisse, sacri Scriptores referunt. In primis autem
ex iis, quae de eruce pendens locutus esse dicitur Con-
servator, ejus persona talis cognoscitur, qualis neque
ab Apostolis, neque a coetu Cliristianorum primaevo
fingi potuerit. Quare, quum disquisitioni nostrae argu-
mentum sumserimus hocce, ut agamus de us, quae,
referentibus Evangelistis, Jesus Christus de cr^ce
pendens di.erü, summum ei momentum adscribendum
esse, nemo infitias ibit. Ac primum quidem, magm
illud esse ad Apologeticen momenti, e dictis jam satis
superque patet. Deinde si verum est, quod nemo
dubitat, in re incerta cerni hominem, profecto ad
Christi personam penitius cognoscendam, m pnmis
usu venire contemplationem eorum, quae mediis in
perpessionibus atrocissimis, locutus fuerit, non est
quod moneamus. Gaudet igitur etiam momento do-

.lebi unter Kämpfen und Schmc..c„ , wie a.c d:e Mcnschh.t ™t
»sieh bringt, ja unter den allersekwersten , wie s^e nur der Gegen-
.s^'deAlilUn G,te auf der einen und der tiefsten
»«„ƒ „„do.«nbsp;mü sieh bringen konnte, und d.esc Re.nhe.t

»ist sch5ner und vollendeter aU die Unschuld des Parad.escs , denn
»sie ist nicht bloss bcwustloser uncntfalteter Zustand, sondern de
»feieste That, und ein reich entwickeltes Lehen;nbsp;^^

»warten, denn sie ist nicht bloss Gegenstand der Hoffnung sondern
»der Anichauung und Erfahrung, der wirkliche Anfang der Herr-

Denique ut in omni sua vita, ita et in iis, quae de
cruce pendens locutus est, vnoyqunnov optimus Con-
servator nobis reliquit; ut adeo momentum etiam
morale nostro argumento sit tribuendum. Antequam
autem haec omnia exponi possunt, videndum est de
ipsa verborum significatione. Itaque disputaturi de
iis, quae Jesus Christus de cruce pendens locutus
fuerit, in quatuor partes nostram dividimus disquisi-
tionem, ita ut prima quidem parte Christi cruci affixi
dictorum interpretationem exhibituri simus; deinde parte
secunda momentum eorum Apologeticum ; porro parte
tertia momentum dogmaticum; quarta denique parte
morale s. practicum eorum momentum exposituri.

Optimum Conservatorem, dum de cruce penderet,
nonnulla locutum esse, omnes affirmant Evangefistae.
In singulis vero Ejus dictis referendis, a se invicem
ita abeunt, ut Mattbaeus et Marcus unius ejus-
demque vocis a Christi prolatae, mentionem faciant;
Lucas autem et Johannes uterque tres, sed diversas
Voces commémorent. E qua diversa Evangelistarum
narratione, quo jure Straussius argumentum duxerit
ad omnium dictorum Jesu authentiam in dubium
vocandam, postea videbimus.

Literpretaturi autem ea, quae, referentibus Evan-
gelistis, Jesus Christus de cruce pendens, dixerit,
initium ducimus a gravissimo dicto, quod Mattbaeus
et Marcus locutum eum fuisse tradiderunt. Sic
nihil in antecessum ponimus de ordine, quo comme-
inorata verba ab ipso Christo fuerint probata. Hanc
enim quaestionem, nec non alteram, quae est de dicto-
rum Jesu cruci affixi authentia, deinceps tractabimus.

Eeferunt igitur Mattliaeus et Marcus, circa lio-
ram nonam, i. e. ex nostra computandi temporis ra-
tione, horam tertiam pomeridianam, evanescentibus
jam paulatim tenebris istis, quae ipsa meridie obor-
tae erant, magna Je sum voce clamasse: 'HU,
Wà acKßax9ccpl- Mt. XXVII. 46, vel secundum
Marcum, c.XV. 34: 'Elcäi, èXcol', lai^^ià aa^uiamp;avL-,
quod gravissimum ejus dictum ut rite interpretari
possimus, primum quidem videndum est de germana
verborum lectione.

Quod attinet igitur ad ea, quae Matthaeus habet,
animadvertendum est, pro voce nil, ijXl, CodicemD
et editiones nonnullas exliibere: i)lti, ^AeP). Testan-
te Goeschenio in Ed. K T., Cod. L in margine ha-
bet: fjll, 'fili, Iriiià actßaxß-cepl ; ipse tamen retinet
lect. receptam; Lachmannus vero exhibet : ijAt, jjXl,
quod legitur quoque in Cod. JRheno-Traj., olim Boreel.
F 2). — Pro Xccuà, alii dant hi^à vel Infià vel XiTt^tcc
vel Irjiicc, vel denique Af/««. Quarum lectionum,
quippe Chaldaicum KÜ? magis exprimentium, ex

2)nbsp;Vid. Jodoci Heringa El. fU. Disputatio de Codice Boreeli-
ano, nunc Bheno-Trajectino, ab ipso in lucem protracto. Edidit
Henr. Egb. Vinke, jiater carissimus. Traj. ad Rh. 1843. pag. 05.

3)nbsp;Vid. Kurzgefasstes exeget. Ilandb. zum TV. T. von Dr. W. M.
t. de VVrette, I. 1. Leipz. 1836. ad 1.

praeferenda. Lachmannus iterum Cod. L secutus,
exliibet: hmà. ïischendorfius autemnbsp;Gro-

üt aliunde, ita et hinc colligi „Christum neque ve-
gt;,teri usum Hebraeorum sermone, neque Syriaco,
„sed mixta dialecte, quae tum in Judaea vigebat.quot;
Addit: „ea lingua quaedam retinebat avitae pronun-
„tiationis, ut ^Hli, 'S«, pro quo Syri dicere so-
ûlent: »nS« 0- Fritzschius recte scribit, Jesum
Chaldaico, non Hebraico usum esse sermone, „si a
„voce nil, i. e. 'S« discesseris.quot; Namque 'HU a

Christo pronuntiatum fuisse, ipsum vocis sonum,
proxime ad Eliam accedentem, evincire, vere ani-
madvertit Gr o tin s 2). Pronbsp;porro alii
testes habent: aaßa'^amp;avel vel aa^ai^uvrj, vel
ravL 3); Za(famp;uvd habet Cod. D a prima manu.
Lachmannus exhibet: accßaxamp;ccvl. Quod Latina
quaedam exemplaria, azabthani habuere, monente
Grotio ad 1. ab Hieronymi est manu, qui ipsa
Psalmi XXII verba Mc ponenda existimaverit. —
Tandem, pro tyitariXnteg , Cod. Rheno-Traject. habet:
iyxcevtXetnag. Ita et KM paucique alii secundum
Scholzium 4). — Sed varias liasce lectiones no-
tasse sufficiat; iniicuique enim patet nullam earum

1) Vid. ejus Jiinott. i» IV. T. demio emcndatius cd. Vol. II. Gron.
1837. ad 1.

Videamus igitur de verbis a Marco traditis. Ac
primum quidem pro èlai]:, ilc^ Cod. D, vers. Arm.
all. Euseb. exhibent: ^Xel, ißd. Quod receptae
leetioni praefert Grotius ad 1. dicens, idem illud
esse cum eo, quod apnd Mattbaeum ^ll; Syrum
autem b. I. habere S'K, sed haud dubie transpo-
sitis a librario literis, cum scribendum fuerit »Sfs^l^j,.^
quod ad Mattbaeum jam monuerat. Quod si
quaeris, unde in tot exemplaria illud eAcI- penetrave-
rit, factum hoc inde arbitratur Grotius, „quod,
„sicuti Lucae Evangelium initio maxime celebratum
„est per Ecclesias a Paulo fundatas, ita Marci per
„omnem Babylonicam SiaaicoQav, cui Petrus prae-
„fuerat, ac proinde descriptum ab hominibus Syrum
„sermonem callentibus, quibus notius erat quam
Ingeniosa sane magni viri conjectura; quae
tamen quum omnibus fere externis argumentis sit de-
stituta, haud facile admittenda esse videtur. _ Pro

Acfft«« plurimi testes dant litia-, alii (B. D. I.j lanä,
quod dedit Tischendorfius; vel (L. 72
Verss, aliquot) vel hii^ó, (S. uti et Cod. Rlieno-Traject.)
quod vero Fritzschins i) vitium habet; qui per-
hibet ét in Marco, ét in Matthaeo, ubi rursus
plurimi libri testificantur hixa, scribendum esse hf^a.
„Saltem quum Codices,quot; inquit, „in Matthaeo et
„Marco iisdem modis varient, utrumque Evangeli-
„stam exaequandum esse, ut utrobique aut Acc^ua aut
exhibeatur, apparet.quot; A qua viri doct. senten-
1) In Comm. acl Ev. Marci in I.

11011 prorsus alienum me proriteor. Wettius
liic eshibetnbsp;— Porro pro actßclt;xO-ad Cod.

^heno-Traject, liabet accßoc^amp;a^amp;arL — Vocula i^-ov
prior omittitur in Codd. AEFKI, 13 all. in nonnullis
Edd. et apud PP. nonnullos; sed frustra, ex Fritz-
sententia. ,;Debuit enimquot; quod recte monet,
»Marcus tlod'C, tXwL interpretari: ó amp;a6; f.ióv, o igt;fój
ßov.quot; Adde, hujus vocis omlssionern librariorum in-
curiae facile posse adscribi. —■ In Cod. B, secundum
Scholzium, altermn: ó 0-cój ^ov plane omittitur.—
t*enique animadvertendum, pro vocibus: i-ie iyyiUTth-
Codicem D habere: wi/iîôlaàg jie (in versione
quot;■utem Lat. me dereliquisti?) quam lectionem M il li us i)
^vcmgelicae veritatis studio, quod regnat in hoe Co-
lt;lice, tribuit. „Haud ferebat,quot; inquit, „quispiam (qui
»idem apud Matthaeum dictum esse non jam me-
»minerat) ut Christus in ci-uce pendens, se a Deo
»derelictum diceret; unde emollitum voluit ty-Aarth-
»'ffî ad marginem per wnidiaag, ceu Salvatori ap-
»prime congruum, Judaeoruin sannis et contumeîiis
»jam impetito; hoc autem in Codicis hujus ac aliorum
»baud dubie aliquando textum irrepsit.quot; — Prima
autem Erasmi Editio habet: /xe iyxariXtnccr;, quam
lectionem pauci quoque Codices exhibent, laudati a
Scliolzio. Tischendorfius dat: t/KaTilméi fia;
quam lectionem reperis, testante Goeschenio in
Cod. L. cujus vero in margine habetur fie iyxuTtlmeg.—
Q'iod si et hujus loci varias, quas recensuimus, le-
etiones perpendimus, nulla sufficiens causa videtur, ob

quam in recepta quicquam mutemus. Hanc igitur
tuemur ét apud Matthaeum ét apud Marcum,
cum Meyero, Goeschenio, all. Quod autem ad
discrimen attinet inter voces iili, quae est apud
Matthaeum, et tlm'i, quam Marcus exhibet, mi-
hi quoque, cum Kuinoelio, Fritzschio aliisque,
probabilius videtur, Jesum formii tili, quae est in
textu Hebraico et versione Chaldaica, quam forma.
Syriacü, Marei usum esse, quia ijU facilius dicto:
'HUav cfmvtX (Mt. XXVII. 47. Mc. XV. 35) oppor-
tunitatem dare potuit i). — His praemissis de verbo-
rum lectione jam in eorum sensum inquiramixs.

In hoc autem definiendo diversissimas in sententias
discedunt Interprétés. Prohibent vero termini dispu-
tationi nostrae statuendi, quominus omnes recensea-
mus. Monere sufficiat, earum praecipuas, si quid
videmus , ad tres potissimum classes posse referri.
Sunt enim, qui sententiae suae praesidium ab usu
loquendi Hebraeorum petentes, a propria verborum
significatione quodammodo abeundum esse jubeant,
interprétantes: Deus mi! Deus mi! ne me deseras,

1) Aliter judical Doct. Da Costa in Op. Voorlezingen over de ver-
seheidenlieid en overeenstemming der vier Evangeliën. P. II. p. 381.
quippe qui existimet forma Syriaca iawj Jesum usum esse, citans 01 s-
hauseni Bihl. Comm. 2. B. s. 473.

S) Brevem variarum h. 1. interpretationum catalogum exhibet Doct.
Rieh m in diss. Over het hooggaande lijden van Jezus in Gethse-
mané, quae habetur in Op]). Soe. Hag. a. 1831. Cap. II. p. 93. § 6.
Cf. K. J. Tiehe: Beurtheilende übersieht neuer Erklärungsversuche
a. d. Kampf J. in Gethsem. und d. Ausruf am Kreuze. {Euphron.
Ilalherst. 1835. Faso. I.) Quem in bene multis n. 1. commentatori-
bus laudat Cl. Hase in Op. s. Das leben Jesu Ed. III. § 130 pag. 303.

ne deneges mihi auxilium, i. e. Uhamp;ra me! Alii con-
tra propriam hujus dicendi formulae notionem ma-
gis urgent. Quorum M quidem, si quaeris, qualis
cogitanda sit, quae hîc commemoretur, Christi de-
relictio, respondent, vere, h. e. ohjeetivo, qui dicitur,
sensu, Jesum a Deo derelictum fuisse; Uli contra,
^ubjeetivo tantummodo q. d. sensu, hanc Christi dere-
lictionem intelligendam esse, contendant. Straussius
lUoque tres potissimum interpretandi nostrum locum
rationes recenset i). Loquitur enim de supranatura-
listica q. d. sive Ecelesiastiea interpretatione; quam nos
secundo loco indicavimus. Loquitur de naturalistica
tujus verbi explicatione, quam ita définit, ut ex ex-
terna, in qua versaretur Jesus Christus, calami-
tate unice lamentahilis Ejus clamor sit derivandus.
ï*ro hac vero, jamdudum explosa, Raiionalistarum sen-
tentia, commemoranda fuisset Straussio eorum sen-
tentia, quam nos tertio loco indicavimus, quamque
plurimi fovent etiam in Germania V V. DD. 2).
Loquitur tandem de eorum sententia, qui propriam
tujus enunciati notionem urgendam esse negent eique
ex analogia totius Psalmi XXII. argumenti ac con-
textus, hunc fere sensum substernant 3): „Et ego,
„nt auctor Psalmi XXII, jam a Deo derelictus vi-
„deor, verum et in me, sicuti in illo, eo magni-
»ficentius Deus auxiliantem sese manifestabit.quot; Nemo

autem non videt, hanc item explicationem omnino
tlifferrç ab ea, quam nos primo loco notavimus,
quamque Straussius silentio praeterit. Quid mi-
rum? Scilicet jam facilius illi cedit, omnes, uti
ipsi videtur, hujus loci interpretation es refutare, atque
sic horum Christi verborum authentiam in dubium
vocare. Eejectis enim variis Interpretum sententiis,
tandem mentionem facit nefariae, quam scriptor
gmentoTum Guelpheriytanorum i) proposuit, sententiae:
„Jesus, habe sich in früher gehegten Erwartungen
„durch die unglückliche Wendung seines Schicksals
„getäuscht gefunden, und so in Durchführung seines
„Plans von Gott verlassen geglaubt:quot; cui, jndice
Straussio, forte calculus esset adjiciendus, dummodo
hoc Christi dictum historica fide gauderet. Sed ejus
authentiam postea defendere conabimur. Jam videa-
mus, au non aliam eamque magis idoneam nostri
loci^ interpretationem possimus exhibere, quam nobis •
dedit dictorum Fragmentorum auctor.

Neque tamen quisquam mirabitur in hoc potissimum
verbo explicando desudasse Interprétés, magnumque
hîc obtinere sententiarum discrimen. Recte quidem

1) Fragm. G»el,,herbyf. von Zweok J. u. s. Jünger p. 66 sq Au-
ctorem horum Fragmeutt., a G. E. lessing edd. esse Herrn.
Sam. Reimarum apud Viros dd. constat. Vid. Clarisse
olop. Tkeol. Epit. § 55. p. 3S6 ed. 3. Atlamen „on omnia Fragmenta
e. aftribuenda esse videntur. Vid. G. Krüger in Allg. KireUenzeit.
1840. no. 39 p. 316 sqq.: Ein neuer Anspruch auff Mitautersehafft
der Wolfenlauler Fragmenten, ex libro : Die Biographie des Preuss.
Staatrathes D. Alhrecht Thär in Moglin von W. Körte, Lcipz.
1840, qui probat, priora Fragmenta Reimaro, disputationem vero
inseriplam: Die Erziehung des Mensehengesleehts verisimiliter Al-
brechto Thär auctori esse adscribcndam.

Hase '): »Mit den Anfangsworten des 22. Psal-
gt;,mes,quot; inquit, „sprach Jesus das Gefühl dieses Mo-
»mentes aus.quot; At vero liunc sensum describere, et
ßxponere qualis ille fuerit, dum eam vocem Jesus
efferret, id longe difficillimum est, imo plane àSvvaràv
videtur. Mentem enim Christi, quam hisce verbis
enunciabat, quis prorsus assecutus esse dicatur, nisi
lui patientis conditionem, eo temporis momento, cum
externam, tum internam, perfecte sibi informaverit?
t»ein, illud ipsum ut definiatur, quali fuerit animi
Sensu Jesus haec verba efferens, nonne maximam
partem pendet a cujusque notionibus, quas foveat,
de Jesu Christi patientis persona, opere caett.?
Quid? quod fortasse nulla in Codice sacro exstat di-
ctio, in qua explicanda cujusque opiniones praeoccu-
Patae dogmaticae majorem vim habuerint, quam in
exponenda formula Christi morientis: 'H)ù,-i]U\
^{iànbsp;Sed de singulis videamus.

Quod attinet ad eorum sententiam, qui Je sum hac
Voce, se vere a Deo Patre derelictum fuisse, conquestmn
esse, perhibeant, haec gravibus, ut nobis quidem vide-
tur, difficultatibus premitur. Ac primum quidem, ipsi
hujus sententiae patroni, eam haud accurate definire
videntur, ita ut dubius haereas, utrum proprio an
Vero improprio, ohjectivo an vero subjectivo, ut aiunt,
sensu, de Jesu derelictione loquantur. Audiamus
Calvinum, magnum hujus sententiae patronum
»Certum est,quot; inquit, „vehementia doloris clamorem

„istum Christo fuisse expressum. Et eerte hic prae-
„cipuus fuit conflictus, et omnibus aliis tormentis durior,
„quod in suis angustiis adeo levatus non est Patris
„auxilio vel favore, ut se quodammodo alienum sentiret.quot;
Et postquam asseveravit, Christum non tantum cor-
pus in pretium nostrae cum Deo reconciliationis oLtu-
lisse, sed in anima etiam débitas nobis poenas pertulisse,
„ergoquot; inquit, „quum species (?) tentationis Christo
„objecta est, ^«a^ (?) Deo adverse jam esset exitio devo-
„tus, horrore correptus est.quot; Porro: „Fee vero ficte vel
„theatrice conqueritur se a Patre relictum — sed —
„vere Dei judicium subire nostro loco voluit.quot; Tum
ad quaestionem respondens, quomodo Christo despe-
rationis vox elapsa esse possit, ita pergit : „quanquam
„sensus carnis exitium apprehenderet, fixam tamen
„stetisse fidem in Ejus corde, qua Deum praesentem

„quis autem reputat hac lege susceptam fuisse a
„Christo Mediatoris personam, ut reatum nostrum tam
„in anima, quam in corpore subiret, non mirabitur,
„illi certamen fuisse cum mortis doloribus, quasi
„Deo irato in labyrinthum maiorum projectus foret.quot;
Olshausenus i) hanc pugnam tollere, atque Ec-
clesiasticam sententiam confirmare cupiens, provocat
ad KQxJxpiv quandam, qua tantummodo pro tempore,
non quidem proprie a Christo recesserit, sed sese
abscondiderit Divinus favor. Verum, uti recte ob-
servât Wettius^), istiusmodinbsp;si objectiva

sumatur, vere quoque favorem suum Deus om-
^ipraesens Christo denegavit; sin subjectivo, Eccle-
^lesiasticam sententiam non amplius cogitamus.

Ipsam autem Ecclesiasticam illam nostri loei inter-
pretationem , fatemur enim, a dubiis, quae ét alii ét
®traussius contra illam moverunt, defendere ne-
inimus. Scilicet cum Straussio quaerendum nobis
: quomodo, positis, quae Ecclesia Orthodoxa de
■^esu Christi persona confitetur, de ejusmodi Chri-
sti derelictione sermo esse potest? Num natura hu-
®iana in Christo derelictam a Deo se sensit? Tum
^ero vinculum utriusque Christi naturae soluta fuit.
^Um divina? Hoe prorsus dSvvcxrov erat. Num per-
sona Christi qua talis? At vero ipsa illa unitas
•livinae et humanae naturae personam Jesu Chri-
sti constituit. Denique, etsi facile demus, non tan-
tum Heere, verum etiam oportere, ut in hoc quoque
^ H r i s t i dicto explicando fidei analogia consulatur i),
e. ut attendatur ad ea, quae alibi in sacro Codice
^eferantur tum de Jesu persona, nostro Conservatore,
tüßi de salutari Ejus Opere, perpessionibus suis ac
®^orte peragendo, tamen unicuique patet in hac in-
terpretatione defendenda, opiniones praeoecupatas do-
Söiatieas nimiam vim habuisse; illamque originem
^'lam baud debere disquisitioni verborum Ustorico-
^'^^mmaticae. Ast vero haec historico-grammatica via,

Etenim, qua multi Interprètes gloriantur in exponendis J. C.
®®gt;ti8 ^ omni se vacare praeoccupafa opinione dictitantes . haec non
Rantum vana est atque inanis gloriatio , sed etiam ejusmodi, uf, si
exstaret, quam dicnnt German!: »Voraussetztinglosigkeit,quot; ger-
quot;quot;^no Interpreti vitio esset verfenda.

ut in interpretanclo quocunque scripto vel dicto, sic
in explicando quoque lioc Christi effato ante om-
nia est ineunda.

Quaerendum igitur est quemnam sensum, ex legi-
bus Ilermeueutices Sacrae, fuudant verba: 'Hh, r. h
Ac primum quidem reimtandum est, verba, quibus
usus est Christus, sumta esse ab alio, nempe a
poeta Orieutali, qui miserrimam suam conditionem de-
pingens, simul tamen Spiritu sancto afflatus, altins
evehitur; ita ut nobis informet Messiam fatienteyn i}.

1) Psalmum XXII, Messiam spectare, jam ex ipsius argumento
satis dilucide apparet. Vidd. Stinstra, Oude Voorspellingen camp;ett.\.
p. 336 sqq. P a 1 m i u s : Eenige liederen v. David vertaald en opgehelderd.
p. 53 sqq. M u nt i n g li i u s , Korte aanmerkingen over de Psalmen , p. 33
sq. et: Eenige lysondere taalkundige aanmm. over de Psalmen , p. 55 sq.
Qnod autem ad hujus, uti et omnium, quae Messiam spectant,
carminum fel \aticiniorum rationem attinet, vid. praeter Heng-
st en berg Christologie des Alt. Test. caett. et Tholuck in adje-
ctis annotalionibus ad Comm. S. in Ep. ad Ilelraeos, (Das Alte
Test. im Neuen Test. caet. Zwei Beilagen zu dem Comment. caett.)
prae caeleris : Bleek in Comm. S. in Ep. ad Ilehraeos, et J. Hof-
mann. Weissag. Erfüll, im A. u. N. T. At vero non possu-
mus non pulcherrima hic describere verba Doet. Da Costa in
Op. Voorlezingen over de waarheid' en waardij der SS. v. h. O.
T. T. II. P. I. p, 49 sqq. »Van dien Christus beschrijven de
»Psalmen niet slechts de Goddelijk-Koninklijke heerlijkheid, maar
»ook het lijden dat vooraf moest gaan. Wel heeft ook David een
»koninkrijk beërfd , na vele vooraf doorgeslane verdrukkingen. We'
»heelt ook David diepten van lijden in ziel en hart meer dan een-
smaal gekend; maar op welke dier ondervindingen van den opvol-
»ger van Saul laat zich wederom, zonder doelloozc grootspraak en
»in het oog vallende overdrijving, toepassen de klacht -»aquot;
»Psalm XXII, die, naast de geschiedcLiis van Christus kruis en
»zielesmorlen geplaatst, die smerten zoo volkomen uitdrukt, dut
»een Strauss in Cujaphas-aarlige wijsheid, de laatste Mjdensgc-
»schiedenis lij de Evangelisten uit de toepassing van dat lied op

Egt;eiiule ad omnes res adjunctas rite est animadver-
tenduin, in quibus versabatur Jesus, dum illa verba
enunclabat. Ultro igitur in oculos incurrit, a Chri-

quot;den TSazarener Jezus, mythisch verklaart. Beschouwen wij het
quot;hoognierkwaardig lied een weinig van naderbij. — Reeds de aan-
»hef VS. 2 onderscheidt zich door eene herhaling in het aanroepen
quot;^an Gods naam, die in geheel de S. des O. TT. verder zonder
quot;Voorbeeld is , en in die des N. T. ons alleen wederom ter ooren
quot;quot;komt uit den mond van den lijdenden Heiland aan het kruis, —
'»Zoude het niet zijn eene eenige uitdrukking voor een geheel eeni-
'^sen toestand? een toestand, waarvan ja! door menschen, door
»David iets ten deele, iets gelijkends, iets analoogs, mag zijn on-
»dervonden, maar waarvan de volkomenheid zich nergens in de
»historie vertoont dan in die van J. C. in Zijn hoogste lijden van
»ligchaam en ziel. Men hoore den Psalm in zijn geheel cn vragc zich
»afquot;, (of?) »indien men van achteren de lijdensgeschiedenis van den
»Beer, uit de reeds gegevene Evangelische oorkonden, onder ge-
»paste en allezins juiste , deels zinnebeelden , deels tafereelen wilde
»Voorstellen , juister en allezins door waarheid treffender voorstel'
»ling mogelijk ware , dan die van den Psalm duizend jaren tc voren
»gedicht? Als de lijder, die daar sprekende wordt ingevoerd. Zijne
»innerlijke en uitwendige smarten; angsten, vooruitzichten —ontboe-
»ïemt (vs. 3—23.) en dan op eens een overgang van den toon der
»diepste smart, der felste doodsangst, der bangste verlating, indien
»van enkel lof, reddingsgejuich, overwinningsgeschal!quot; caett. Cf. quo-
que T hol uck modo laud. Beilage I. pag. 17 sq. qiii hunc Psalnium
■•efert ad valicinia , qnae vocat, typica. »Auch in jenem letzten
»A-Usrufam Kreuz ,quot;— inqnit, »wird man eine solche typische Bezie-
»hung anzunehmen haben, nicht als ob den Erlöser die seine eige-
»ne I.age mit der Davids vergleichende Reflexion auf diese Worte
»geleitet halte , sondern indem mit der Erinnerung an diese Wor-
zugleich das Bewusstseyn von ihrem vorbildlichen Charakter
»''ervoitrat. Und zwar erhalten alle typischen Beziehungen dieser
»■'^'■t erst ihre volle Bedeutung, wenn jene alttestamcntlichen From.
»'quot;en, ebenso wie die neutestamentlichen als Glieder eines und
»desselben mystischen Christus betrachtet werden, der sich durch
»die Geschichte hinzieht.quot;

sto liaec verba sumta esse e Psabiio XXII, qui no-
bis depingit Messiam patientem. Et sane hunc
Psahmun sponte sua cogitare debuit Christus cruci
affixus, qui jam èt in se ipso suisque perpessionibus,
èt in omnium rerum niQiazMiai, quae in Golgotha
conspiciebantur, vetus illud vaticinium videbat imple-
tum. Vidd. Mt. XXVII. 41-43. Mc. XV. 29-32.
Jam vero nemo negabit, tum eandem significationem
Jesu verbis esse tribuendam, quam ex mente aucto-
ris Psalmi XXII. haec verba habeant; tum Christo,
prima hujus Psalmi verba excitanti, totum omnino
carmen Davidicum ob mentem fuisse versatum. Itaque
videndum primum est, quemnam sensum verba, de
quibus agimus, in ipso Psalmo fundant. Vertitur au-
tem rei cardo in definienda notione vocis: ^anDÎ^/.

Haec vero vox in ipso Psalmo sensu maxime jor-opr/o
accipi nequit. Quid? quod in altero versus hemisty-
chio, ipsa hujus vocis exhibetur interpretatie. Ex
membrorum enim parallelismi ratione, verba: ^Sk
explicantur sequentibusnbsp;pITll

Et profecto, ex usu loquendi Hebraeo-
rum, dicitur Deus eos deserere, procul ab iis esse, ad
quos auxiliandos non continuo succurrit, quos aerum-
nis suis tradere videtur. Vid. Jes. XLIX. 14. LIV.
7, 8. — Tw deserere, ex eodem usu loquendi notissi-
mo, opponitur to adesse i. e. auxilium praestare. — Quod
attinet porro ad tempus, ut dicunt, et modum, quo
vox ilia in Psalmo occurrit, minime necesse est, ut
praeterito Indicativi eam vertamus. Potest item tem-
pore praesenti conjunctivi accipi : ut adeo hujus formu-

lae sensus hue redcat: Deus mi! Deus mil cur dese-
'gt;'as me! quidni mihi in auxilium advenias? Jam vero
interrogandi particuhi: cur? quidni? non ita urgenda
est, ac si revera quaereret auctor Psahni, quam ob
causam tantis traditus esset calamitatibus. Omnibus
enim notus est Orientalium mos, ut, quo majorem
vim precibus suis concilient, ejusmodi interrogatione
Utantur. Imo vocula: KöS saepissime, in precum for-
mulis, significatum vocabuli ne habet. Vidd. Gen.
XLIV. 7. XLVII. 19. Exod. XXXII. 11. Jer. XV.
18. Psalm. X. 1. XLIL 10. XLIV. 24, 25.
LXXIV. 1. LXXXVIIL 15 i). Nobis ergo, ex
justis interpretandi legibus, Psalmi auctor nihil aliud
significasse videtur, nisi hoc. Deus mi! Deus mi! ne j
me deseras, neve deneges mihi auxilium i. e. libera me! '
Ita et Kuinoelius in Coinm. s. Ed. IV. ad h. 1. ubi
additur : „Etiam in scriptis ßabbinorum cum indueuntur
„homines sorteni suam deplorantes, haec verba laudan-
„tur. M i d r a s c h T e h i 11 i m ad Ps. XXII. 1quot; Quodsi i
haec vera vs. 2. Psalmi XXII. est interpretatie,^
eadem verba, a Christo ex hoc loco sumta, aliam
significationem, me quidem judice, habere non pos-
sunt. Est igitur haec Christi de eruce pendentis '

1) Notio; nulla est causa cur tiulc voci trilmitur cum ab aliis,
tum a Ct. Heringa in Opp. Exeget. ct Ilerm. edd. a paire carissi-
'no, pag. 425. Cf. Winer Gramm. ed. 3. § 25 pag. 158.

S) rritîschius in Cmnm. in Ev. Mt. ila interprelalur : »Cur me
»in tanta niala conjecisti, quae patienter ferre non videar.quot; Kostram
'n'erprelalionem propugnant Muntinglie Geschiedenis d. m. n. d.
^'jlel, YI. p. 49, 50. Stinstra 1.1. X. 363. Reddingius Gesch:
'sl/.lijdenU. 235. Grotius ad h. t. et prae caeteris Riehm 1.1.

exclamatio, minime animi desperantis dicenda queri-
monia; sed est, cum sortem suam miserrimam summo
cum dolore deplorantis, tum vero etiam ardentissime
precaiitis, ut a veliementissimis, quibus fere oppres-
sus erat, perpessionibus liberaretur.

Data borum verborum interpretatio sese baud uno
nomine commendat, cum a simplicitate, tum ab eo,
quod firmissimum habeat fundamentum in usu loquendi
Hebraeorum. Ad quod probandum praeterquam ea,
quae jam monuimus, recte etiam provocamus ad Ps..
XLIII. 2. ubi haec verba habentur : Tu enim es Deus mei
rohoris, cur me repellis! i. e. „ne igitur me repellas!quot;^
Tantum ergo abest ut Christi verbis : ^«/ici außa^amp;ccvl;
desperantis cujusdam animus manifestetur, ut potius
summa in Deo posita fiducia, summaque hberationis spes
ex iis elucescant. Dein, nostram interpretationem flagi-
tant fere cuncta, in quibus Christus, haec verba efïe-
rens, versabatur, rerum adjuncta. Horrendae istae tene-
brae, quarum mentionem faciunt Synoptici, ad finem
jam vergebant. Appropinquabat quoque Christi diris-
simarum perpessionum finis. Brevi ante mortem, ut
docent nos Evangelistae, voce magna clamavit: 'Hll
ä«. r. Infanda jam exantlaverat Divinus Sospitator.
Quid mirum? quod jam Patrem suum invocaret, qui
a perpessionibus eum liberaret. Morte autem instan-
te, omnia consummata forent. Itaque implorât sui
Patris auxihum, qui, ut semper Ipsum audiverat, sic
etiamnunc illi adest. Mox enim morte liberatus est
omni miseria. Denique quam maxime favet exhibitae
interpretationi modus, quo Christo clamitanti irri-
deant Jndaei. Non dicunt: „Ecce jam ipse conque-

jji'itur se a Dpo esse clerelictum!quot; verum clamant:
„Hicce Eliam vocat, nimirum in aiixilium!quot; Quidquid
enim de liisce Judaeorum verbis statuas, sive Chri-
sti dictum non recte intellexerint, sive, quod multo
verisimilius, illud de industria inverterint, apparet eos
Jesu clamorem habuisse pro verbis supplicibus, qui-
bus alius auxilium implorabatur.

Quum autem laudatis verbis eam, quam indi-
cavimus, significationem tribuimus, minime negamus,
Iiis ipsis verbis Jesum Christum simul vehe-
nientissimum, quo tunc corripiebatur, tum corporis,
tum animi in primis dolorem indicasse. Hoc A'ero
ex data verborum interpretatione sequitur, non au-
diendos esse, qui hunc Christi dolorem ita defini-
ant, ut ejus causam quaerant in efFusa ira Divina in
Christum cruci affixum, quippe sacrificium piaculare
pro muiidi peccatis. Antiquiori aevo i) liaec senten-
tia ab omnibus fere accepta fuit. Subsci'ipsit ei,
quod jam vidimus, Calvinns, regnatque cei'te aliqua-
teuus in libris nostrae Ecclesiae Symbolicis. Confessio
enim Belgica Art. XXI, postquam proposuit Jesum
Christum, ut summum sacerdotein, ,,qul se nostro
„nomine coram Patre stitit, ad iram ijisius plena sa-
„tisfactione sua placandum,quot; sic pergit: „Quae ergo
jjUon rapuerat persolvit et iustus pro iniustis, tum in
jjcorpore tum in anima sua passus est, ita ut horri-
gt;,biles illas poenas, peccatis nostris débitas sentiens ,
ngrumos quasi sanguinis in terram defluentes, sudr.-

1) Patrum Ecoles, liiijus formulae cxposiüones vide ap. Suicerum
'l'hes. Ecclcs. Tom. I. p. 991 sq.

„verit, tandemque exclamaverit: Zgt;m mi, Deus mi,
„quare me dereliquistir Et Catechem Heidelberg, ad
Quaest. 44: „cur addîtur: descendit ad inferos r haec
respondet: „ut in sumrais doloribus et gravissimis ten-
„tationibus me consolatione hac sustentera, quod Do-
„mmus meus Jesus Christus inenarrabilibus animi
„sui angustiis, cruciatibus, et terroribus, in quos
„cum antea, tum maxime in cruce pendens fuerat de-
„mersus, me ab angustiis et cruciatibus inferni libe-
„ravit.quot; Sed recentiore quoque tempore, praeter lau-
datum jam Olshausenum , illi adhaeserunt Seile-
rus, Hamelsveldius, Perponcherus, Ravius,
quos commemoratos vide apud Eiehm i), refutatos
apud Saurin,2) Wolterbeek a), Renier 4), alios.
Nullibi certe hanc sententiam disertius pronuntiatam
reperies, quam in opere, cui titulus: „Anonymi eu-
„jusdam doctissimi Exegesis Passionum J. C.quot; Sjlvae
Ducis 1752, qui ad n. 1. haec habet: „Jesus sub
„istis tenebris cum ira Divina luctatus fuisse videtur.—
„Nunc a Deo se desertum querebatur, cum hisce horis
„nullum persentiscebat ex Deo Ejusque communione
„solamen, sed potius exponebatur Ei tamquam hosti,
„qui omnem adversus peccata iram in Eum effunde-
„ret!quot; caett. _ Argutius etiam de ejusmodi Christi
derelictione disputât Rob. Bellarminus s), affir-

3) In Jnnot. ad E vva 1 di I. : Overdenkingen over het lijden, den
dood en de opst. v. Jezus, caett. ed. 3. p. 20) sqq.

4} In tract. Godgel. en uitlegk. Onderzoekingen omtrent den waren
aard van J. zieleUjden in Gethsemane.

mans „quinque modis derelictionem Jesu Patre
„intelligi posse, pro variis conjunctionibus in Filio Dei.

Prima: naturalis et aeterna personae Patris cum
„persona Filii essentia. 2quot; nova naturae divinae cum
„bumana in persona Filii. 3® unio gratiae et volun-
„tatis. 4® gloriae. 5quot; protectionis. Haec igitur ultima
„ad breve tempus disrupta fuit.quot; Eandem Ecclesiae
Ortliodoxae sententiam tuitus est D. J. A. Bengel''»).
Etenim ad verba: amp;d [iov x. r. „Aliasquot;, inquit, „soli-
„tus est dicere: Pater, nunc dicit, Deus meus! quasi
j:jam alienior, sed tamen his, et addit, meus cum fiducia,
„patientia, resignatione sui. — Non solum ait se a Deo
„traditum voluntati bominum; sed etiam a Deo ipso
„quiddam esse passum nobis inetFabile.quot; Quod autem
denique ad verbum: iyxariXmig-, annotat, boc ipso
niomento desiisse Christi derelictionem, in eo sibi
i'epugnantem habet quot;Wolfium , qui recte asseverat
Wie opinioni obstare, quod Christus, aliquo tempore
post, demum testatus sit, omnia jam esse consummata.
Idem, etsi ipse Ecclesiasticae q. d. sententiae adhae-

quo II},ro ita judicavit Cl. Heringa in annot. MS., quam pater mihi
®lppeditavit : »Breviter neque inepte hanc perpessionum Christi
quot;partem exponit auctor. Praesertim aulem in fructibus, ex quovis
»horum verborum redundantibus , colligendis , multa prudenter pie-
quot;que dicta profert, et ad communem Christianorum utilitatem apte
»faeientia. Hic illic tamen apparet homo Pontificiis erroribus et
»'^''ptpfi^jvifaic addictus , traditionibus fabulosis nimiam fidera habens ,
»'limium allegoriis ingeniique lusibus indulgens, nimium denique
'Wbuens PP. auctorifati. Quae si resecaret inanus critica, dignus
quot;»forsitan nova Editione esset libellus.quot;

ret, laudat tamen sententiam, nostrae vicinam, nempe
Henrici Mori i) qui haec „Christi verba tam so-
„bria esse observât, ut apologia nulla indigeant,
„praesertim si quis ea secundum Hebraici textus lati-
„tudinem interpretur.quot;

^ Ut autem laudati a nobis interprétés vehementis-
simum Christi, dum haec verba efferebat, dolorem
ita dcfiniiTut, ut ejus causam in efFusâ Dei irâ in
Christum ponant, sic alii non de irâ quidem divinâ
loquuntur, tamquam doloris, quo Sospitator pressus
fuerit, causa; sed hunc tamen non aliter explicari posse
perhibent, nisi eum habeas, ut barbare dicunt, im-
mediatam nostrorum peccatorum sequelam. Etenim,
ut verbis Doet. Eiehm utamur inter haec duo
rite est distinguendum: 1« Jesus mortem suam co-
gitans, hac ipsa cogitatione, majore etiam afficiebatur
dolore, quia istam mortem , peccatorum eœpiandorum
causa, erat subiturus: (quam sententiam nos quoque
lubenter nostram facimus), et 2« mors, quam in cruce
subiturus erat Jesus Christus, tamquam mors
piacularis, per se aliquid habuit, quod tanto angore
afficiebat Christum, ut querimoniam illam efferret.
Posterius negandum videtur. Tuentur vero hanc sen-
tentiam, inter alios J. D. Michaelis a), H.C. Ber-
gen 4), nec non, aevo antiquore, Joan. Bren-

4)nbsp;Gedenhwaardighh. nit hct leven v. Jetus caett. cum ann. cl.
Heringa, ed. 3, p. 501 sq.

tills »), qui: „Hanc vocem,quot; inquit, „tam memorabi-
»lem judicaruntquot; (Evangelistae) „ut ipsam ea recitarint
jjlingua, qua Christus usus est.quot;' Dein ad quae-
stionem , quam movet : „qui clamat Christus se a Deo
),derelictum? Num in tantis adversis desperavit?quot;
respondet: „Absit longissime! Paulo ante posuit sibi
!,ante oculos paradisum, quem etiam latroni promise-
),rat, et paulo post commendabit Deo Patri spiritum
„suum. Imo ipsa clamoris verba haud obscure indi-
„cant, Christum non defecisse adeo per despera-
„tionem. Clamat ad Deum , invocat Deum, et vocat
gt;,Eum suum Deum. Quid plura? Hic clamor non
„est Christo temere in ore natus, sed est multis
„ante annis per Spiritum s., nomine Christi, adnun-
„ciatus in Ps. XXII, in quo perspicue vides, Chri-
„stum nulla plane desjjeratione, sed potius maxima
„omnium spe in hunc clamorem erupisse. Non sunt
■„verba peccantis desperatione , sed sunt verba significantis
„se sustinere supplicium desperatorum et damnatorumquot;

Restât ut, post audita tot Virorum dd. judicia, mo-
deste nostram de hoc loco difficillimo sententiam
enunciemus. Ac primum quidem, si quaeritur, quod
certe primo loco quaerendum est: quemnam fundant
sensum, ex legibus Ilermeneutices Sacrae, verba Chri-
sti cruci affixi : 'Hli sc, r. X. respondemus, quod antea
Verbo jam monuimus, ea, ex nostro judicio, hanc

1)nbsp;In IJist. passionis Christi e 4 Evv. conscripta et expUcata, adj.
^Jns Ilomiliis in Evang., quodinscrilitur sec.Lueam 1638. Ilom.hXS.

2)nbsp;Cf. in eandem sent. disputantem Jac. Macknight in Crnnm.
Ilarm. in IV Evv. ed. ab A. F. Ruckersfelder Tom. III. p, 48Ü srj.

significationem habere : Deus mi ! Deus mi! ne me
deseiïas i. e. libera me ! Si quaeritur deinde de
natura ac causa vehementissimi doloris, qui Christo
hunc clamorem expressit, eorum ex toto animo sub-
scribimus sententiae, qui statuant, quum lugubrem
banc vocem tolleret Jesus Cliristus, ad illud fa-
stigium pervenisse ipsius perpessiones cum corporis,
tum vero etiam animi, ut sensus ille internus, quo
ceteroquin Patrem suum semper praesentem sentiebcd,
ad breve tempus quodammodo sufFocatus fuerit: cujus
rei simile qidd qui Christo fidem habent, nonnumquam
experiuntur. Atque ,liaec quidem nostra sententia
primum apprime convenit cum illius natura et munere,
quem patientem in cruce adspicimus, et de quo prae-
clarum hoe, plenumque consolationis testimonium au-
ctor Ep. ad Hebr. dedit Cap. IV. 15: Ov yaq i^Ojitv
aQiUQta pij Swajispov aviiTtaamp;rjaai tuT^ d(ï9eigt;éiaig ijpióy,
itiniiQ«iitvov âà xarä TtàvTcc x cc ópoiórijTa,
X^qï; afiaQTiag. Deinde assumta nostra interpretatione
haud inferioi-em nobis informamus Christum tot mar-
tjribus, qui sine ullà querela, imo summo cum gaudio
vel iu rogum escendebant, vel cruci affigi se patie-
bantur. Etenim non dubitamus cum Cl. Hase
affirmare: „Kein Märtyrer ist in seiner Lage gewe-
„sen, am wenigsten Socrates !quot;, atque jam provocamus
ad vinculum, quod, qualecumque illud tibi informes,
peccatorum remissionem nostramque reconciliationem
arctissime jungit cum Christi perpessionibus ac
morte. Verbo, quod ad difficilliinani hanc quaestio-

nem attinet: qualis nobis informandus sit dolor iste,
enjus vebementia Christo dictum clamorom expres-
serit, respondemus verbis CbNeander'). „Welche
»göttliche Zuversicht zeigte Christus hier mitten im
»Gefühle seiner Leiden. Wie er aber alle rein mensch-
»Hchen Gefühle theilte, so war er daher auch hinge-
»geben dem Wechsel der Stimmungen und Empfin-
»dungen, welche durch seine aüsserliche Lage in ihm
»hervorgerufen wurden. Wenn der beginnende To-
gt;=deskampf in dem Menschen das Gefühl der eigenen
»Sünde hervorruft, so konnte dies bei dem vollkom-
»nien Heiligen nicht stattfinden; nur des Zusam-
»menhanges seiner Leiden mit den Sünden der Mensch-
»heit überhaupt konnte er sich bewusst werden, das
»Elend der um der Sünde willen leidenden Mensch-
»heit theilen durch das Mitgefühl. Unter diesen
„leiblichen und geistigen Leiden steht ihm das Bild
„des verfolgten, verspotteten, unter den schwersten
„Leiden erprobten und in seinem Gottvertrauen un-
„erschütterlichen Heiligen, wie es in dem 22. Psalm
„dargestellt is, vor Augen. Die einzelnen Züge, in
„quot;welchen der begeisterte Sänger die ihn beseelende
„Idee veranschaulichte, finden in Dem, welcher als
„der einzige Heilige unter den Menschen die Idee
„vollkommen verwürklichte, welcher das Ideal der
„kämpfenden und durch Kampf und Leiden trium-
),phirenden Frömmigkeit darstellt, zugleich mit der
„Idee ihre vollständige, buchstäbliche Verwürkli-
„chung. Auf dem Gipfelpunkte seiner Leiden drückt

„sich der Schmerz in den W^orten aus: „Mein Gott,
„mein Gott, warum hast du mich verlassen?quot; Schon
„die Form, in der er Gott anruft als seinen Gott, be-
„weiset, dass er, dies aussprechend, seiner unzertrenn-
„lichen Verbindung mit Gott im inwendigen Grunde
„seiner Seele sich dennoch bewusst bleibt; und auch
„müssen diese Worte nur als Ausdruck eines einzelnen
„untergeordneten Momentes im Zusammenhange der
„ganzen in jenem Psalme sich aussprechenden Ge-
,,müthsstimmung aufgefasst werden. — Räthselbaft mag
„dieser Zug Demjenigen erscheinen, welcher ihn ver-
„einzelt für sich, nicht im Zusammenhange des ganzen
„Seelenzustandes Christi bis zu dem letzten Triumph-
„rufe der Vollendung betrachtet; räthselhaft Demjeni-
„gen, welcher Christus nicht in seinem Verhältnisse zu
„der Menschheit, die er in seinem Herzen trägt, fiir
„die er leidet und kämpft, auffasst, Demjenigen, M-el-
,chem die christliche Lebenserfahrung etwas ganzFrem-
„des ist. Der Christ erkennt hier ein Vorbild für das
„Leben des einzelnen Gläubigen und der ganzen Kirche,
„welches durch alle Stadien des Kampfes, durch ein-
„zelne Momente scheinbarer Gottverlassenheit hindurch
„der Vollendung und Verherrlichung zugeführt wirdquot;i).

1) Cltatis jam h. 1. Interpp. addi possunt Pan lus Vos: De zeven
kruiswoorden van Jezus letterlijk en oordeelkundig beschouwd, Gron.
1800. A. Goedkoop in Diar. Vaderl. Letteroeff. 1838. ii, p. 157-
169. De Keizer in resp. ad quaest.: Krnnt het met de leer van
den Bijbel overeen , dat het hoofddoel van het lijden en sterven van
Jezus geweest is, verbetering van het menschdom te weeg ie bren-
gen , en in zoo verre alleen ook vergeving van zonden te ver-
werven , als deze een gevolg is van onze verbetering ? in Opp. Soc.
Jlag. 1815. p. 41. n. 3. J. J. Scheuchzer Bijbel d. Natuur door

Quum igitur Mattliaeus et Marcus uuum tan-
tum retulerint dictum, a Christo in cruce prolatum,
gratias profecto agere nos oportet caeteris Evangeh-
stis, quod alia etiam dicta Cliristi cruci affi.xi me-
moriae servaverint i). Exposito igitur Jesu dicto, a
Matthaeo et Marco tradito, videamus jam de iis,
fluae, referente Luca, dixerit de cruce pendens
Conservator.

Ac primum quidem, ex hujus Evangelistae narra-
tione comperimus, Jesum, quum a militibus Ro-

laur. Meijer Tom. XI. p. 463 sq. C. G. L. Heister Overdenkin-
Sm over de laatste woorden van Jezus aan het kruis, e Germ. lin-
gua in nostram convers. Franeq. 1803. Cff. et Symh. Theol. anni 1837.

»d Luc. XXIII. 34, »quorum nullus omnia perscripsit. Ex quo patet
»quatuor eorum libros esse quasi quatuor voces , quae conjunctae Sym-
»Phoniam efficiuut, et modo singulae , modo duae, modo tres, modo
»quot;mul sonant. Pleraque peregit Salvator in cruce per silentium : septem
»autem verba habent anakephalaeosin doctrinae nobis profuturae m
»nostris hotis extremis. Respicit enim et hostes, et peccatorera con-
»fersum, et matrem cum discipulo, et Patrem coelestem. Possunt
»etiam VII. verba conferri cum VII. rogationibus orationis Dominicae.
»Etiam in ipso verborum ordine latent mysteria, et possunt inde de-
»clarari gradus cujnsvis persecutionis, afflictionis et agonis Christiani.quot;

manis in crucem tolleretur, atrocissimo correptum
dolore, liaec enunciasse verba: IlâreQ, àcpeg ccvroTg'ov
yàg oWaai vi noiovcsi,

Quamquam et hîc recepta lectio nullam habet dif-
ficultatem, ne rem criticain prorsus negligere videa-
mur, verbo monemus, omitti haec verba in Codicibus
B. D. a prima manu i), item in Fragm. N. T. e ver-
sione Aeg., quae dat Woidius in App. ad ed. N. T.
Ita et TcâriQ omittitur in Codice A. Alia, quae mi-
noris sunt momenti, dant Millius, Wetst., Griesb.,
Scholz, ad h. 1. Pro olbuci La ehm. et Tischend,
dant o'l^KGiv, pro 7toióv(sc uterque exhibet noiovaiv.

In interpretandis autem praeclaris hisce Jesu pre-
cibus, quaerendum primum est: quinam intelligendi
sint, pro quibus eas fuderit? In qua quaestione di-
rimenda discrepant Interprétés. Nonnulli enim has
preces restriugunt ad milites .Romanos, qui Conser-
vatorem cruci affixeraiit. Ita B e n g e 1 i u s, qui saltem
ad vocabuium: avTo~i, annotat: crucijigentihus; ita
Wolfius in Curis, Paulus et Kuinoelius in Comm.
ad h. 1. Alii ad Judae o s quoque eas respicere exi-
stimant; verum tantummodo ad plebem Judaicam, non
item ad ejus Principes et Sacerdotes. Ita Calvinus
ad h.1. qui: „Ceterum verisimile est,quot; inquit, „Chri-
„stum non promiscue pro omnibus orasse, sed tan-
„tum pro misera plebe, quam zelus inconsideratus,
„non autem deliberata impietas rapiebat. Nam ut de
„scribis et sacerdotibus nulla spes fuit residua, pro

1) Adduntur autem in maigine, Graece, non Latine: o Se li^mç
eMyev Trxrcf »lt;pcç auniç on yxf oiSxlt;r:v Tlt;t mmun •

»Ulis frustra orasset. Nec vero clubium est, quia a
ijPatre coelesti exauclita fuit haec precatio, hinc fa-
);Ctum esse ut multi ex populo, quem fuderant san-
üguinem, fide postea biberent.quot; Quae postrema cum
scriberet vir praeclarus, haudquaquam in memoriam
sibi re vocavit, quod tradit Lucas Act. VI: 7: TroAt/j
^^ o/Aoj rœv itQécov i'xtjxovoy rfj n'iGTii. Alii denique
perhibent promiscue pro omnibus omnino necis suae
äUctoribus, atque adeo non tantum pro militibus Eo-
manis et plebe Judaica, verum etiam pro Pon tio
Pil at o Judaeorumque Proceribus has preces fudisse
C h r i s t u m 1). Et recte quidem , me judice. Pri-
'»lum enim spectasse Jesum mortem suam tum ex
ipsis ejus verbis, tum e contexta oratione satis patet.
Sed haec mors non tam Judaeis, multo etiam minus
militibus Romanis , quam Judaeorum Proceribus au-
ctoribus tribuenda erat. Deinde quod Christus a
Patre precabatur, hoc plebs Judaica ejusque Sacerdo-
ces in primis indigebant. Porro talis-, qualis Mc indi-
catur ignorantia, quo tempore Christus crucis supplicio
afficiebatur, omnibus Ejus necis auctoiübus, etsi diverso
^uodammodo gradu, adscribenda videtur. Apparet
hoc tum ex dicto Petriuo: Kai vvv, ddtXqjol, aida,
ort sectrà äyvoiav inqvc^aTt , wsnfQ Kai ot aQ^ovreg vfxwv
tum ex dicto Paulino: rif (Ofoi; aofîap) ovddg twv
^^Xovtav TOXI ttlwvog roihov tyvwxtv [d yàq i'yvmsay,

Vid. Olshausen in Comm, ad 1. Cf. quoque J. Ciarisse
^eerr. over Lukas XXIII. 34, 35 in Leerr. 2de Bundel, p. 253 sqq.

ovx àv TOP xifQiop T^i Só^rj; ItsTttiîçaaocv 1). Quapro-
pter nos quidem nulli dubitamus , quin preces has,
omnium admiratione dignissimas , pro omnibus necis
suae auctoribus fuderit Jesus. Sensu quidem maxi-
me proprio milites tantum , qui eum cruci affigebant,
ignorantes agebant. Attamen et omnes Judaei, ne
exceptis quidem eorum Principibus , coeco quodam im-
petu ferebantur, Christum morti tradentes. Quid?
quod ex allatis Petri Paulique dictis recte effici-
tur, eos quoque Jesu verba hoe sensu accepisse.
Tandem sumta hac interpretatione, uti recte animad-
vertit Wettius, 2), W verba Christi multo su-
blimiorem, Ejusque indoli aptiorem fundunt sensum.
Denique egregie sic conveniunt cum mandato, quod
c mortuis resuscitatus, Apostolis dedit annunciandi
Uivavolav xal äftaiv d^uctQTtwf iïg navra tÙ {»pij,
dQU,uivop cinó leQovaalrjf, 3). Quaenam porro
vis sit formulae: aqieg avToTg, nude sic positae,
patet, si, ne alios afl^ram locos, idem probantes ,
cum eâ conferiraus S te p h an i verba, qui ad optimi
Conservatoris exemplum pro inimicis suis precatus est:
Mi] GTtjarjg airoT,- ri^v diiaQvluv TadvTjv i. e. „ne im-
puta illis hoc peccatumquot; i). Petit igitur Jesus a Deo
Patre, ne necis auctoribus continuo infliget poenam ,
quam ob patratum scelus commeruerant, ne illis adeo
exitio festinato , vel plenissima obduratione poeniten-

tiam praecludat, qua peccatorum coudonationem ét
lt;iesiderare)it ét accipere possent. Praeclare Chryso-
^tomus: Tt' ovv; inquit, „à(pîjy.ev avvoT^ riiv cinaQviav,
'^f^xe toT,- ßovXofiefOig rijv (itTapoiocv iHiSii^aaamp;ai. xoci
l^ij dqitjxiv avTOÏg rrjv d/xagriav, oiix äv JJavXog dnó-
•'roAoj tytviro' h [irj dcprjxev avroTg rijp âfiUQvLap, ovx
quot;quot; fvamp;iœg TQiapXtoi xal nevTaxiayJXioi, ovx amp;v at
To^AaJ l^vQiaSig twp 'lovdaïap inlarivaav v(St(qopquot; i).
^ec non Augustinus: „Mortem sempiternamquot; ait
»•ab eis expellebat, prece misericordlssima et potentia
„Praestantissima. Multi ex eis crediderunt, et dimis-
»sus est eis fusus sanguis Christi. Primo fuderunt
»cum saevirent, nunc biberunt cum crederentquot; 2).
■'^ddit J e s u s : Oii yàg oldaai , rl noiovar quibus ver-
eis rationem quandam dat, ob quam banc veniam
pro illis petebat. Minime ergo, addita hac ratione,
plane escusare vult a peccato. Imo vero Dei
V'atiam pro iis invocat; quod culpain eorum satis ar-
güebat. Tantum scilicet illorum erat scelus, ut ni-
Inl restaret, nisi gratiae, nisi clementiae divinae im-
ploratio. At vero, quandoquidem tamen ignorantes
Peccaverant, (quamquam ignorantia ista minime eorum
eülpam tollebat, quippe qui meliora cognoscere po-
tnissent), poterat etiamnunc gratia illa pro iis implo-
^ari, quae non potest invocari eorum causa, qui etsi
nieliora pernoverunt, peccato tarnen se tradiderint 3).
^hrysostomus.- /xopopovyl — tovto SijXoT, inquit,

Opp. m,in. t. III. p. 2489. C. ed. alt. Paris 1837. Cf. et p. 296-5 C.
Vidd. Slauh. XII: 31 , 32. 1 Joan. V: 16.

SI wv cfijalv. 'Avótjrol f.'st , kuI dyvoovmv o lïàtQovai •).
In eandem sententiam de liis verbis disputât Joan.
Brentius 2), cum scribit: „Nihil bic precibus C h r i-
„sti potest admirabilius cogitari. Nam et Spiri-
„tus Sanctus intime admiratur hanc orationem Chri-
„sti, ut vaticinetur de ea, et commendet ipsam, pri-
„usquam Christus hominem induit.quot; De ipsa autem
excusatione haec monet: „Num excusantur a pecca-
„to, quod ignoranter peccent? Minime. AfFectata
„impiorum Judaeorum ignorantia nullam plane habet
„peccati excusationem. Nam quod ignorent, quid
„faciant, ipsi sibi ignorantiae suae autores sunt. Po-
„tuissent veritatem in Cbristo cognoscere; unde
„Christus ait: „Si non venissem et locutus fuis-
„„sem eis, peccatum non haberent; nunc autem non
„„habent excusationem de peccato suo.quot; Quid ero-o
„ait? Addit id Christus non ut significet ipsos
„non peccare, sed ipsos peccare remissibiliter, quia

„affectatam Judaeorum ignorantiam non excusare ipsos
„ab impietate et gravitate peccati, sed tamen afferre
„secum occasionem quandam veniae remissionis; quae
„tamen remissio si contigerit, non contingit nostro
„merito, sed gratuita Dei dementia et bonitatequot;

3) C£f. Eellarmin i Op. laud. Lib. I. C. 1. p. 19, qui ad h. I.
observât »tres senlentiarnm a Christo in cruce prolafarum ad bo-
num aliorum pertinere; tres ad bonum proprium; una est communis.
Priorum autem denuo prima dirijfitur ad inimicos ; Charitas enim
succurrit primum magis egeutibus; sccunda ad amicos; postrema ad

Restât ut paucis dicamus, cum de impleto, per
lgt;auc Christi vocem, vaticinio a Je s ai a aliquando
edito (LUI: 12.), tum de ipsius dicti sublimitate
Cum illis igitur Interpretibus, qui vaticinia veri no-
minis in Sacro Codice agnoscunt, adeoque non ad-
dubitant, quin Jes. Cap. LUI vaticinium exhibeat,
Messiam spectans, statuimus, hisce Christi precibus
ad exitum fuisse ductum hoc prophetae verbum :
Pto sontîbus deprecatus est. Ex animo ergo assenti-
ßiur Cal vin O, ad h. 1. commentanti: „Hac etiam
„voce Christus probavit se esse placidum ac man-
„suetum agnum, qui ad victimam ducendus erat,
„sicuti testatus fuerat Jesaia.quot;' Quod attinet deni-
que ad hujus dicti rationem, quis non admirabilem
ejus sublimitatem intima persentiscat mente? Quis
bas preces considerans, non in summam abripiatur ad-
mirationem Ejus, qui, qua fuit Christus id temporis
conditione, possit precari, precari pro aliis, precari
pro hostibus? Profecto, ratione omnibus numeris ab-
soluta , facto nunc praestitit Jesus, quod dicto monu-
erat: nooget'xiaamp;e vnèQ twp inijQia^ôi'Tav vjA-ag xai

consanguineoä.quot; Jac. Maknighti Op. I. Tora. III. p. 480 sqq. prae
cactf. Nearider 1. 1. p. 695 sqq. qui itidem has Jesu preces ad
öiTines promiscue ejus necis auctores respicere perhihet.

1) Quod enim Straussius perhihet, quamquam ipse concedere
debet, bas Jesu preces appi'ime convenire, ét Ejus indoli, ét ejus
praeeepto, quod habetur Mt. V: 44, fluxissc nimirum omnem hanc
Lucanam narrationem ex loeo Jesaiae laud., quodque Cl. Hase,
•^p. laud. § 120, p. 201, monet de narrationibus »durch angelogene
»'Weissagungen irritirt,quot; ejusmodi ratiocinationes dijndieandae cruut,
quot;hi in vevhorum authentia defendenda versabimur.quot;

SicoxópTcov vfttx,-. Sed hac de re diceiidi opportunior
deinceps erit loens ').

Narrant quidem ét Matthaeus ét Marcus simul
cum Christo duos latrones cruci fuisse afïfixos, am-
pliorem vero et accuratiorem hujus rei notitiam
L u c a e debemus. Hic enim refert alterum eorum,
exemplum plebis, Judaeorumque procerum secutum,
Christum calumniatum esse, alterum vero, fide sin-
cera omnique digna admiratione, Ipsum agnovisse
Dominum et Conservatorem suum. Scilicet postquam
hic socium calumniautem redargxierat, ad Christum
sese convertebat, supplices has preces fundens: Mvrj-
isamp;ijvi fiov, Kt'qu, orav i^amp;rjç h rfj ßaciilii« gov.
Qua fide cognitâ , Jesus latroni supplicanti memora-
bile hoc responsum dedit: 'Afiijv ^iyco aor aijinQov
iflov ïarj tp rm nocçadiisco.

1) Ceterum vix memoretur opus est quaestio, quam movet Wöl-
fl us, in Curis ad h. 1.: »Cavillantur hîc Judaei et nominatim au-
»ctor libri Chissuk Emuna P. II. C. XL, dieentes, Christum apud
»Patrem pio Judaeis intercessisse, et vel sic tamen hos, Christia-
»nis ipsis profitentibus, ob caedem C h ris ti gravissime adfligi, certo
»argumento, Christum apud Patrem nihil effecisse.quot; Ad quam
quaestionem, baud sane difficilem, recte respondet Wol fins dicens:
»Christi preces omnino exauditae fuerunt in tantum, in quantum
»Paler Filii sui mortem non statim ullus est, — sed poenitentiae po-
»tius locum fecit: in quantum etiam nonnulli illorum, qui ignorante»
»sceleri huic manus admovebant, postea ad Christum conversi sunt.quot;

Antequam vero in explicando Iioc Cliristi dicto
periculum facimus, verbo monemus, admodum suspe-
ctum illud visum esse, antiquissimo aevo, saltem
haereticis nonnullis. Ita, ut videre est apud Wet-
stenium, omittebantur liaec verba a Marcione ap.
Epiphanium i) et Originem qui ovtco §s ivà-
, inquit, riv«i tu; dcatlfiqxovop ro tlq-ij^ihov, ügxe
cciiTovi vnovofiaoci, nçogTfamp;tjcsamp;ai r(p tlvayyt-
xim dnö Tivav (jadiovgywv avto (om. a Wetst.) ró'
lt;fijlieqov fiit ifiov earj tit rugt; nagustlato tov amp;foû 3).
Paulo accuratius scripserat Millius ad L: „Versum
„bunc sustulit Marcion, teste Epiphaiiio. Et Origenes
„quosdam aetatis suae memorat dicto lioc, ceu abso-
„110 - adeo perturbâtes, ut a nonnullis Evangelium boc
„adulterantibus, injectum suspicarentur. Comment, iu
„Joann.quot; Item C liry s o stomus : ol mayi)ratoi,
inquit, iTciXa^óiA,ivoi tov töttov tov'tov cpaalv, iintv ó
Kifqiog, dfitiv x. t. x,, ovxovv äfvidoaig ijsij yiyovt
fwv dyctamp;œy, xal tïeqittij rj dvixaraatg. — d yùq
ocouutoiv dvâstccaig , oi'x àv dntv, arifieqav x. r. x.
dxv tv tü y.aiqö) Ttjg avvnXdag, öray aco^arutv dvà-
or«(jtj. Ipse autem Origines: initxg dé cfajxiv, in-
quit, anxotjaviqov fitv, on tcufa ngiv dtttxamp;tzv dg
ttjv xeyontdijv xaqSluv t^g yijg dnexattat?;(!ei' eîg tÙv
naqûètigov tov 0(OV , tóp dnôvTCt avtcü' fiprjaamp;tjvi
l^ov, oTccp i'Xd-rji tv ti] ßaaiXelcf (jov ßctamp;ifttQOp dt ,
ort noXXa^ov to, aij/ieqov, tv Tfj ygacpfj xui tni oXop

nuQUTilvH ràv ivKST^mxu amvot' mgittQ dt xai iv
TCO' t(p7]fiiaamp;t] o lóyoi OVTO; nuQà 'lovSaioig fityQi
rfii aijfifQoy, xal' oihog nariiQ Mœoc^iramp;v ps^Qi riji
GiîntQOV tjfxtQCc;, xal atj/isQOp iàv r^g cpcoyijg ai/rov dxoif-
GijTi, xai fii] änoGTijTt àno Kvqiov. 'Ey rfj Ggt;jj¹eQoy ovv
r,iA.tQCf imxyyïllevai avrw d^iwaotvri nvtjGamp;rjvai avvov
iv rij ßaadeta tov amp;iov to iv tw ivfGTrjxoTt a^mvi itQO
rov iA.éXlovrog nocïjaat avróv yivtaamp;ai gvv avTÓ) iy tfj
ßaGihia TOV amp;eov- h. e. „At vero nos juxta simpli-
„ciorem quidem sensum intelligimus, eum fortasse,
„antequam abiret in cor terrae, ut vocant, restituisse
„in Paradiso Dei dicentem sibi : Domine memento mei,
„dum veneris in regnum tuum: juxta vero profundio-
„rem sensum dicimus plerumque vocabulum hodie,
„in scriptura extendere praesens tempus in totum
„saeculum: ut in illud: Divulgatum est hoe verbum
„apud Judaeos usque hodie; et Hic est pater Moabi-
„tarum usque in hodiernum diem; et Hodie si vocem
„Ejus audieritis, ne recedatis a Domino. Itaque oranti
„latroni ut sui memoria Iiabeatur in regno Dei, pro-
„mittit Christus in vocabulo hodie, se facturum ut
„latro ipse secum sit in regno Dei, in praesenti sae-
„culo ante futurum.quot; Ex dictis igitur luce clarius
apparet, tantummodo rationes dogmaticas fuisse, qui-
bus inducti nonnuUi hunc versum e textu expungen-
dum esse putarint. — Quod attinet autem ad ipsam
nostri loei lectionem, pro recepta: xal iïntv avrâ ó
''IriGQvr dpijy léyco aal, Codex D habet: änoxQiamp;tlg 5t
o 'IijGovi dmv aiitip tw inlnGovri: i) ÜÜQGii, Latine:

);ßespondens autem Jesus dixit, qui objurgabat eum:
»auimaequior esto:quot; quae tamen lectio, utpote in-
terpretationem redolens, non admittenda est. —
Omittitur quidem d 'Irjaov; in Codd. B L, uti et in
Vers. Cop t., sed retinendum videtur. — Ad vocem
'^gt;ifi(Qoigt; Millius: „Quidam olim,quot; inquit, „distinctio-
„nem posuerunt post atj^uegov, hoc modo: AfiriP Xtyo)
jjWoi atjfifQoy, gt;c. T. Xquot; Vidd. ejus Prolegg. p. 1019, ubi
llesychium notât, et sententiam de jungenda voce
^^tiiQov cum praecedentibus improbat, additis hisce:
»Keque enim Codicum auctoritate nititur haec distin-
„ctio, imo vero sensui verborum vim iiifert, quod
!,recte notât Theophylactus. Quod autem ultra
»,addit Hesychius, Christuiu ratione divinae ua-
„turae ubique fuisse, adeoque et in sepulchro, et etiam
»in paradiso cum latrone, verum quidem est, sed
„uihil ad sententiam Christi.quot; Et Wotstenius,
ad TO atjfifQoy: „Hanc vocem,quot; inquit, „praecedentibus
„jungendam esse statuit cum aliis Hesychius q. 49 ')

„qui citantur Schol. Codicis 34. Theophylactus i):
yuWoi ôi t/.^iaÇ,ovTaL tonbsp;, arll^ovTes iîg xó' aijae-

,.qov, tva 7} TO XeyófA.evoi' roiovrov d^i^v Xtyat aoi arj-
„UcQOv' eira to' fier' êfiou tatj tv rugt; nuQuSetaco avve-
,,TticftqovTis. Sever. Apologet. 22quot;

His praemonitis, ad ipsam hujus dicti interpretatio-
nem progrediamur. Ut autem rite ejus sententiam as-
sequamur, primum ipsae latronis jireces consideran-
dae sunt, ad quas hoc verbo respondit Christus,
et, quoad ejus fieri potest, illius animi conditio no-
bis informanda. Mvtjaamp;ijvl jjiov, xifqu, oxav èlO-^g if
Tfl ßaatXiltf aov precatus erat latro. Uti autem e ver-
bis, quibus supplicii socium, Christum calumnian-
tem , redarguit, patet timore Dei eum fuisse imbu-
tum; imo vero peccata sua non tantum eum cogno-
visse, sed etiam vera poenitentiâ confessum esse, ita
ex Ejus precibus ad Jesum conversis apparet, hunc
ab ipso Messiam esse habitum, a quo solo salutem
suam exspectaret. Quae a variis Interpretibus de la-
tronibus istis, una cum Christo cruci affixis, refe-
runtur, maximam partem, tacente historia meris
conjecturis nituiitur. Sed nostra omnino facimus haecce
CL Neander verba: „Ob Beider Verbrechen ver-

3)nbsp;Ad historica certe referri nequit, quod traditum narrat Augu-
stinus, in 1. ud sororem, de vita eremitica, Opp. 1.1. p. 1403 sq.
D. A. de hoe latrone, qui Jesum infantem, et in Aegyptum fu-
gientem , e latronum manibus eripuerit, dixeritque : »o beatissime
»parvulorum ! si aliquando se tempus obtulerit mihi miserendi,
»tune memento mei, ct hnjus temporis noli obliviaci.quot;

!,scliiedener Art waren, etwa der Eine eiii gevvöhnlielier
»Käuber war, der Andere ein Solclier, der durch den
»Geist des Aufruhrs, die politischen Leidenschaften,
»quot;Welclie damals unter dem jüdischen Volke wütheten,
»gleich jenen den Partheihäuptern dienenden Sikariern
»(wie Barabbas nach Luc. XX1II.19) sich hatte fort-
»reissen lassen — darüber können wir nicht entschei-
»den. Von welcher Art aber auch sein früheres Ver-
»brechen war, uud wie er dazu verführt worden seyn
»mochte, so scheint doch auf jeden Fall das Gefühl
»seiner Sünde und Schuld schon früher in ihm er-
»■^vacht zu seyn, und dies war es, was für höhere
»Eindrücke ihn empfänglicher machte. Je mehr er
»sich seiner eigenen Leiden als verschuldeter bewusst
»quot;^var, desto tiefer würkte der Anblick Dessen, der
»als ein Heiliger unter den schwersten Leiden sich
»darstellte, auf ihn ein. Wer kann berechnen, was
»der unmittelbare Eindruck des Göttlichen über ein
»zerknirschtes, durch die Leiden selbst der Sinulich-
»keit entfremdetes Gemüth vermag? Es zeugt sowohl

»Von der Herrlichkeit des göttlichen Lebens, welche
»Christus im Angesichte des Todes offenbarte, als
»Von dem Grade, iu welchem bei diesem bussferti-
»gen Verbrecher die religiös-sittliche Empfänglichkeit
»entwickelt seyn musste, wenn unter diesen Eindrü-
»ckeu der Glaube eines Solchen, der keine früheren
»Beweise Von der Hoheit Christi gesehen haben
»mochtequot; (quod tamen fierl potuit) „dem Glauben der
»Apostel selbst voraneilte; denn er hatte das Vorur-
»theil des sinnlichen jüdischen Geistes so weit über-
»Wunden, dass er in dem mit ihm Leidenden selbst

„den Messias zu erkennen vermochtequot; '). Qnodsi ta-
lem, qualis his verbis depingitur, nobis informemus
latronem istum, ad meliorem mentem conversum, ab
una quidem parte cavemus, ne notiones illi animique
sensus adscribamus, quae postea demum Apostolis,
accepto Spiritu sancto, propriae erant ab altei'a
vero parte ne illius cogitata vix plebis Judaicae opi-
nionibus de Messia ejusque regno sublimiora putemus.
Quare etiam lubenter assentimur eidem Cl. Neander,
supplices latronis preces: Mvi]()amp;j]tI x. t. l. 1. 1. ita in-
terpretanti: „Sey meiner eingedenk, wenn du kommst,
„dein Reich in der Welt zu gründen!quot; 3) Certe bis
verbis confitebatur latro Jesum, quem inscriptio cru-

1)nbsp;Bengelius ad Ii.l. perhibet, latronem, qui Christum injuria
ailiciebat , fuisse Judaeum ; alterum ex gentibus oriundum. Quod seil,
ex utriusque sermone aliisque rebus ipsi patere videtur. »Ille enim,'
inquit, »Judaeorum more nomen Christi exagilat. Ilic Regis no-
»men , ut milites, sed meliore ratione, animadvertit. Accedit, quod
»üozninus beatitudinem Ei promittens , non ad verba promissionura
»crga Patres f sed ad primas origines, de paradisequot; (haec vero vox
plane Judaica erat) »alludit.quot; Pulchre autem idem de latrone ad me-
liorem mentein converso : »Hujus resipiscentiam multum adjuvit
»crux durissima. Rara conversie in molli Icctulo !quot;

2)nbsp;Vid. Bc Harrain US Op. cit. 1. 1. C. IV. »Admiranda prorsus,quot;
inquit, »Spiiitus Sancti gratia in corde hujus latronis. Petrus negat;
»latro confitetur. Thomas nisi videat, negat se crediturum ; latro
»in cruce Christum cruci fixum adspiciens, Regem post mortem
»futurum non dubitat. TJnde patet latronem non somniare regnuni
»Christi temporale, in terris futurum, sed aeternum in caelis.quot; Inio
Anonymus ille Doct. jam cit. [Exeges. Pass. J.C.) latroni summam
Christi ejusque regni cognitionem tribuit per immediatam Spir. S.
Operationen!.

3)nbsp;Animadvertenda enim hic est vis formulae; fAâsïv tv t. (îas-. (quam
recte e.vpressit W eau der) omnino diversae a foimula: — £lt;V ßquot;quot;'

ci affixa tóigt; ßccadta twv uovsatcof dicebat, Messiam,
eiq.ue regnum post mortem futurum adscribebat. Sum-
oiis igitur fidem ejus efferimus laudibus, lubenter-
qüe Augustino assentimur, eam cum Discipulorum
•iefectione sic comparanti: „Tune enim fides ejus de
iligno floruit, quando discipulorum marcuit. — Illi
»eiiim desperaverunt de moriente, ille speravit in
iCommoriente: refugerunt illi auctorem vitae, rogavit
ijille consortem poenae: doluerunt illi tamquam ho-
»minis mortem, credidit ille regnaturum esse post
»mortem, deseruerunt illi sponsorem salutis, bonora-
»vit ille socium crucisquot; i). lidem tamen negamus,
(quod aeiiigma esset pscliycbologicum), conversum la-
tronem jam tune concepisse notionem perfectissimam
lt;ie Christi regno omnino spiritual!.

Ad haec igitur verba latronis Christus respondit:
'Afiijt/ liyco aoi jc. r. l.nbsp;vox Christo solen-

ms, qua utebatur, cum quid serio affirmare vellet 2).
Et sane, ratione habita ét rei promissae, ét latronis
Persoirae, ét Christi ipsius dc cruce pendentis,
opus omnino erat promisso ejusfaodi affirmatie adde-
ï'etur. Perperam autem nonnulli vocem (TijfieQOf cum
ïintecedenti Xtyn junxerunt; quod, testante Groéio
ad h. 1. improbat ipse Syrus Int. Ibi enim plane lan-
guesceret ); neque ullus vix hodie reporietur Inter-

Aug. Tract. 41 iu Joan, haud inepte hanc vocem quasi jura-
'»cntum Christi esse dixit.

Cf. Wettius 1.1. ad h. 1. ct Thoden v. Velzen liet Evmi-
gclie aan do dooden verkondigd p. 63: ex autiquiorihus Be Harm i-
1.1. Cap. IV. qui ad vocahulum tiiiitfo-j haec annotavit: »Hodie.

pres, qui veterem liane nonnullorum '^ivdtgfiijvtioo'
amplectatur. Quid, quod in ipso Catechismo Rom-
TÓ GrjfifQoif ad seqq. refertur gt;). Itaque hac voce
cum sequentibus juncta, Christus hisce verbis la-
troni plus promittit, quam rogaverat. Precatus enim
erat latro, ut olim Jesus ipsius memor esset, cum
regni possessionem accepisset; Christus vero ilH
promittit, intra hunc ipsum diem speratae felicitatis
eum participem fore. Quodsi igitur cum Cl. Xe-
ander recte preces latronis interpretati simus, non
dubitamus cum eo affirmare: ,,In mannichfacher Hin-
„sicht bedeutsam ist die Antwort Christi, welche in
„der Art, wie sie den gewöhnlichen jüdischen An-
„sichten widerspricht, den Beweis ihrer Ursprüng-
„lichkeit in sich trügt. Er verheisst dem aus ächter
„Busse hervorgegangenen Glauben des Sünders die

»Non dicit in die judicii, non post aliquot annos purgatorii ad refri-
»geriura tc ducara. Won sine causa ergo Aug. in lib. de origine
»oîiimae Lib. I. C. 9. , Cyprianum secutus, existlmat, latronera
»ilium posse vocari martyrem et iccirco sine purgatorio transivisse de
»hoc mundo ad patriam. Publiee enim confessus est Christum,quot;et
W^lfius in Curis etc. qui perperam,voculam lt;Tviy.e(tit ad antecedeu-
tia referri, jam monuisse Theophylactum dieit, uti et M i 11 i u m,
Richard. Simon, in Ilist.Crit. N. T. lib. I. C. 33. Lib. iii. p. 398
item in notis ad h.1. Conferri jubet B, J. II. Majum in Examine Hist,
Crit. Simon, p. 481 et Amelium Part. II. p. 464. Kihilominus , mo-
nente W o 1 fi o , Photiniani istam explicationem avide amplexi sunt.
Alii denique contendere vocem (r^y-epov particulam essenbsp;non

notam temiioris. Contra utramque •4'svSepii.me!n ciia.1 Wolfius Hack-
spaniumin JVotis ad h.1. p. 373. Caeterum, haec Jesu verba om-
nino valere ad exstinguendum purgatorium, ex ejus sententia, recle
ostendit B. Raithius iu vindieiis vers. Lulheri p. 409.

„Seligkeit, und im Gegensatze gegen jene auf das
«erst in der Zukunft zu gründende Messiasreicli ge-
„i'iclitete Erwartung verweiset er ihn auf eine Se-
„ligkeit, in die er sogleich eingehen werde. „Wahr-
'gt;gt;jlich, ich sage dir, noch heute wirst du mit mir
'gt;i,im Paradiese seynquot; (eine symbolische Bezeichnung
„„der Region der Seligkeitquot;).— Praeclara promissio !
^^oc ipso die finis imponeretur ejus perpessionibus.
Inio vero hoc ipso die cum Christo foret in Para-
diso ! —. Formula: /^fr' i^ov iarj, monente quot;Wolfio
1- proprie Graeci utuntur, ubi aliquem ad convivîum
'^ocant. Lamb. Bos i) ostendit, philosophes Graeco-
•^orum beatum post hanc vitam statum sub convivii
^abitu repraesentasse. Christus indieat consuetudi-
^em , quam cum ipso post mortem latro esset habi-
tlrns. „Hoc autem fzev' tfiov tayut cum Bellar-
®^ino loquamur,quot; „etiamsi nihil promitteretur aliud,
„Uiagnum jam praemium esset latroni. Recte enim
„Augustinus, (Tract. 51 in Joan.) iibi male potest esse
„CMwi Illo et ubi bene esse potest sine illo f Sed additur
®tiam : iv Tca iraQuSilrsw, de qua voce restât ut dicamus.
^ii'orum dd. sententiae in constituendâ ejus notione
adniodum variant. Dubium autem esse non potest,
lüiu Christus ea voce usus sit, quam sciebat a latrone
'iitelligi. Plerique omnes eam pro Persica habent 2);

Cf. quot;WölflUS in Curis etc. qui excitât ad Ii. 1. Brissonium
de regno Persarum p. 208. Chaitoinaeum de vocilus Graeco-lar-
ians JV.T. al. At \ero, affirmante Wolfio, Schröderns in Diss.
P''aevia ad Thesaurum Jrmenieum p. 56 , illud ex Jrmenica lingua
quot;quot;avult repetere. Aliorum efymologias recenset Doct. Jo. Henr. a

quam vero Ilebraoi quoque usurpant »); Graeci
suam fecerunt. Ot 6 Hebraicum hortum, nagä-

ôeiaoy vertunt tum alibi, tum in primarum mundi
origimnn historia. „Unde factum est,quot; monente
Grotio ad n. 1., „ut jure quodam praecipuo nagäSeidog
„vocetur Ilellenistis, etiam Philo ni: heatus ille hortus
„in quo Adamiim Deus collocavit. Post Esdrae tem-
„pora, cum i-es post vitam hanc mortalem eventurao,
„obscurius olim indicatae, propriis distinctisque nomi-
„nibus appellari coeperunt, félicitas post hanc vitam
„mortalem, sed praecipue piarum mentium a corpore
„separatarura et resurrectionem exspectantium status,
„vocatus est Hebraeis p^ p, quae voces hoc sensu in
„ Thalmudieis scriptis frequentes occurrunt.quot; Ex quibus,
secundum Grotium, patere videtur, eorum temporum
loquendi usum distinxisse Paradisum inter et coelum:
unde, ipso monente „interdum Paradisum inferiorem
„nuncuparuut, quia coelum Paradisus superior.quot; Ast
vero , nostro quidem judicio si vel maxime seriore
tempore apud Judaeos vocabulo mtgâdeiaog ejusmodi
notio siibstrata sit, minime adhuc probarunt nec G ro-
tins, neque Olshausenus, nec nuperrime Thoden
van Velzen Jesu jam tempore illum loquendi

Scelen in notis ad Eurtonii Ssipcivx linguac Persicae p. 68. Vid.
iightfootiim ad li. I. Caelcrum de sigiiiCcatu ct origine vocis
wxféht(roç loge Ohservv. selcctas IlalUnses Tom. VIII. Obs. IV. p. 87 sqq-

S) Vid. quoqne Wolfius in Ctiris ad h. I. qui eorum .sententiam,
qui notiones vocis »apaJeicroç et coeli a se invicem distinguant, refu-
tatam ait alSalIb.Henr. de P1 a t c n in Z/w;;.nbsp;de hisChristi

nsum obtinuisse. Imo, qui quodammodo opinione
Praeoccupata vacat, fatebitur, ab bis Interpretibus in
Simplex vocabubim naQamp;Siiaos notionem translatam
®sse, quam seriorum demum temporuni aut Scriptores
Habhinid, aut etiam Patres Ecclesiae, dogma de ani-
quot;^arum statu post mortem excolentes, illi adscripse-
quot;^■'nt. Simpliciter igitur, nobis quidem judicibus,
^ocenbsp;Christus, popularium suorum usui

^oquendi sese accommodans , qui statum hominis post
Mortem beatum nomine loci, quo A dam us degerat,
'^mnibus deliciis abundante , nuncupabant, felicitatem
Piorum post mortem iunuit „De loco paradisi,quot;
llod cum Calvino dicimus, „curiose et argute dis-
quot;Putandum non est; nobis sufficiat quicumque fide
quot;insiti sunt in Christi corpus, ejus esse vitae parti-
quot;Cipes, atque ita post mortem beata et laeta quieto
quot;frtii, donec in solidura patefiat Christi adventu
»Perfecta coelestis vitae gloria.quot; — Atque his de sin-
§ulis hujus Christi effati verbis monitis, satis com-

^Veros praesidium polierunt. Kescio tamen quo jure ultimus illorum
'quot;terpretum (Op. laud. pag. 60 sq- et in annot.) pro sua sententia, qua
, sanetos afqne impios in communi loco versari post mortem
'Xtï dicto , cujus una pars p a r a d i s u s , altera g eh e n n a vocabatur),
parabola Lazari ct hominis divitis, argumentum duxerit. Si quid

gt; luce clarius ex hac parabola patet, cum post mortem hominis
^quot;•■tem continuo esse, et manere aut felicem aut infelicem, tum nul-
quidem communionem tunc esse pios inter et impios. Precibus
quot;'m hominis divitis respondens inducitur A braham u s (Luc. XVI: 26):

®engelius ad voeera »rsjpiäsiira? : »Augustissimamquot; inquit, »bea-
sedis appellationem in profundissima passione Je s u s adhibet.
^'^acc migratio differt quidem ab adscensu in coelum ; sed (amen
quot;quot;iocet, descensum ad inferos laute esse explicandum.quot;

probasse nobis videmur nostram de eo sententiam
supra indicatam, et Imc redeuntem: Frofecto tibi dico,
rogas quidem ut olim cum regni possessionem accepero,
tui memor sim ; at vero hodie, intra hunc ipsum diem
speratae jam felicitatis particeps eris i). Quod superest,
etiamsi bac de re infra fusius disputandum sit, verbo
jam monemus de summo Jesu Christi, qualis hic
cernitur , amore et potestate , quibus in ipsis perpes-
nibus ornatus , sese praebuit peccatoris , veram poe-
nitentiam agentis , Conservatorem clementissimum ac
Dominum potentissimum. „Quanquam nondum Cliri-
,,stus,quot; haec Calvini verba nostra facimus „palam
„de morte triumphaverat, ejus tamen efficaciam et
„fructum in media sui exinanitione exserit. Atque hoc
„modo deelarat, nunquam se regni potentia fuisse
„exutum; nihil enim Kegi divino magis excelsum aut
„magnificum , quam mortuis vitam restituerequot; Nec
dubitamus dictum hoc Christi ad latronem, cum
Erentio ®j, nominaro „vocem aureis semper Uteris
„scribendam, imo potius altissima mente reponendam,
,.et numquam non in animo nostro versandamquot;

1)nbsp;Cf. Brentium 1. 1. Ilom. LXIV. qui ad verba: Hodie mecum
etc. haec habet: »Haud obscure hic indicat Christus, sanctos non
»ita obdormiscere , ut animae eorum evaneseaut, donec advenerit no-
»vissimus dies, sed quod vere in Christo vivant. Stephan us
»ait: Domine Jesus sttscipe Spiritum vieum. Et Paulus: Cupio
»dissolvi et esse cum Christo! Quid magis perspicue diei polest,
»quam qiiod Spiritus Sanctorum post mortem cum Christo feliciter
»vivant, donec etiam corpus in novissimo die resurgat.quot;

2)nbsp;Cf. omnino v. d. Palm in Xeor. Ed. recent. Tom. V. p. 65 sqq-
nec minus e vett. Chrysostomum de cruce et latrone 1. 1.

Hoc tandem loco tradit Lucas, Jesum, quum in
esset ut moreretur, magna voce clamasse: „IlàTtQ,
^ffîçctî gov TTCcQaamp;tiaoftai to nvtvjxâ ^lov!quot; Quum
Igitur Mattliaeus et Marcus tantummodo narrent,
^agna Eum voce paulo ante suam mortem clamasse,
Lucas ipsa etiam verba refert, quae Sospitator
^oribundus enunciaverit.

Quod ad nostri loci lectionem attinet, verbo mo-
dernus, vocabulum UäriQ omitti tantummodo iu Codd.
28. 49, atque adeo retinendum esse. — Pro naoa-
^HGOjicti autem legunt alii naQctviamp;ijui -, in Iiis D. et PP.
ïionnulli. Plurimi vero, nempe ABGKMPQX. ail.
^ti et multi PP. habent: nuQuriO'iiiai, quam
lectionem, non spernendam quidem, at receptae ta-
llen inferiorem judicat Griesbacliius. Keceptam
lUoque tuetur Grotius, atque id eo magis quia apud
Ó in Psalmis simili modo legitur. Utraque var.
Sectio e studio emendandi futuri temporis nctnaO-tjaoiicti
Orta videtur, quod recte monet Wettius ad 1. Sed

Darios hoo do C. effato SS. all. inter eos: J. F. May er DisjJ. de
^quot;rhis Christi ad latronem. Grypesw. 1707. 4. Eberli. Weiss-
^^nn Quaestt. quaedam insigniores ex hi.^toria latronis conversi.
^ub. 1745, Addantur quae scripta de hoe argumento rcpcriuntnr in
'^'iditam. ad Opp. Soc. Hag. 1S14 p. 16. in Syinl. Theol. 1814 11.3.
p' 558. 1815. III. 1. p. 357. Cf. et Ven. v. d. Willigen, Kaauw-
f^eurig onderzoek naar de leer des Bijlels aany. den staat dor zielen
*^sschcn den dood en de wederopstanding der Ugchamen., in Opp, Soc.

non est, quod futurum illud nos offendat; nam non
deponebat hoc ipso temporis puncto, sed mox depo-
siturus erat animam suam Jesus. Nulla igitur causa
est, quare cum Grotio statuamus „est more He-
„braeomm futurum pro praesenti:quot; quod nemo, no-
stro tempore, quo accurata interpretandi ratio est
restituta, facile dixerit. Attamen Lachmannus et
Tischendorfius nagccuO-iixai exhibent i).

Memorabile hoe Christi de cruce pendentis efFa-
tum iterum e Psalmis sumtum est 2). Scilicet in
Psalmo XXXI. 6. Davide s, summis in pericubs
versans, divinae tutelae vitam suam commendat. Exa-
ctius etiam haec verba cum Christi conditione con-
gruunt, qui non adeo vitam suam, quam potius mentevx
sive spiritum Patri commendabat, quem proprie nil

appellant Hebraei; quod recte monet Grotius ad 1.
Dein observandum nagurLS^tvai ejus proprie esse, qui
rei dominium habet. Quis autem, nisi Christus, è^ov
oiav tixt ■O'Ht/ai rijv '^w'i'tjv xal itóiliv la^iXv avrijv?

3) Kon possumus non pulctierrima hîc desoribere verba Doet. Da
Cos ta, qui in Op. suo: Voorlezingen over de Waarheid en Waardij
der SS. V. h. O. T. T. II. P. l! pag, 14, haec de Psalmis monet :
»Sog eene eigenschap dier liedeien rijk en lieflijk van kracht en
ïkern : op de Psalmen bepaald en afzonderlijk beroept zich de ver-
»rezene Heiland in het midden der discipelen , wier oogen en hart
»hij opent, opdat zij de Schriften, die van Hem getuigen, mogen
»verstaan , (Lnc. XXIV: 44). En van de woorden, die Hij niiriep op
»het hout des krnises , waren drie een weerklank {neen.' de hoogste
»verwezenlijking en vervulling) van een Psalmwoord: »Mijn Godquot; etc.
»(Ps. XXII.) »Mij dorstquot; (Ps. LXIX: 33.) »In uwe handen beveel ik
»mijnen geest.quot; (Ps. XXXI. 6.)quot;

quot;Paulo aliter,quot; recte iterum monente Grotio, ,.Ste-
quot;Pha uus , qui moriturus non deponendi utitur voce, sed
'jJesum, jam factum Dominum vitae et mortis, rogat
accipere velit, in suam scilicet custodiam, spiritum
'y-ipsiusquot; 1). Manus autem Deo tribuuntur in libris
ad potentiam Ejus significandam. In manus
aliquid deponere est potentissimae Ejus curae
tutelae aliquid committere. Itaque Christus, spi-
^ituin suum in Patris manus deponens, significat, se
Potentissimae Patris curae et tutelae eum commen-
quot;^^re, ut eum conservet, quem corpori suo e mortuis
'^ösüscitato brevi restitutum iri sciret. His igitur ver-
probavit, fidem suam in Deum collocatam minime
^lisse concussam : unde pulcre ad h. 1. C a I v i n u s
quot;Nullus,quot; —

inquit, „clarior agi potuit triumphus
quot;lUam, dum intrepide jactat, Deum animae suae
quot;(quam omnes perditam putabant) fidum esse custo-
quot;dem.quot; Neque facile quis calculum adjicere denegabit
quae apte ad h. 1. disputât Brentius „Haec
quot;Commemorantur quidem paucissimis verbis, sed non
quot;Stint paucis cogitationibus praetereunda. In hoc enim
quot;loco summa nobis salus parta est. Ad hanc horam

fide sua omnes sancti Patriarchae et
quot;ï^rophetae. Ad hanc horam respexerunt omnia ve-
quot;^eruin sacrificia jam iüde ab initio orbis terrarum.
quot;lîi banc igitur horam respiciendum etiam est omni-
quot;'^Us iis J veram et perpetuam salutem desiderant. —

^'d. Act. VII: 59. Bengel ad h. J. »SpiiiUira Jesn,quot; inquit,
suscepit, les us fidelium.quot;
1- Horn. LXV.

„Dein declarat etiam hoc majestatem Christi, quod
„deponat spiritum suum, non cum homines cogunt;
„sed cum ipse vult i). Praeterea cum Deum Patrem
„vocat, significat se filium Dei, cum vero deponit
„spiritiim suum et moritur, significat se filium homi-
„nis ac vere hominem esse. Deinde cum deposuerit
„spiritum suum apud Deum Patrem, manifeste docet
„quod spiritus hominum post hanc vitam non ita
„extinguantur, ut nihil omnino sint; sed quod vivant
„coram Deo. — Si Deus pater assumit et conservât in
„morte spiritum Christi filn sui, profecto assumet et
„conservabit etiam propter Christum omnium cre-
„dentium in Ipsum spiritus, donec iterum a mortuis
„excitentur. Postremo videmus quidem Christum
„exspirasse et mortunm esse, mors autem ejus longe
„aliter consideranda est, quam alioqui natura mortis
„appareat. Mors enim natura sua est peccati stipen'
„dium. Et quia peccatum aff'ert secum perpetuußi
„interituin, idcirco mors natura sua via est ad extre-

1) Recte quidem. At vero neque ex ipso hoc vocabulo vxpxr'iSi«'quot;
hoe efBeitur, ut quidam Interpp. voluut; neque ex eo quod magmiV
clamorom paulo ante mortem ederet Christus, sequitur, Eum tuifl
nondum mori debuisse , sed sua sponte animam efflasse. Inter haeC
duo enim rite dislinguendum, vere quidem sponte sua Dei filium gt;
humana natura indutum, obedientiam Patri praestitisse ad mortem
que , sed ipsi tamen, quum semel Sospitatoris munus suscepisse' gt;
àSôvurov fuisse ex lubitu vitam suam aut prolongare aut decurtare.
Quod autem magno clamore edito moreretur Christus, in miracuÜ'
saltem esse nequit. Vid. R en si n g Op. land. p. 95 sqq. et pag.l07sq-i
ubi magna doctrinae copia ostenditur Jesum, etsi jam moribunduni»
sumto potu viribus quodammodo recreatis, facile tam alta voce ultim®
illa verba efferre potuisse. Cf. Bynaeus de morte Chr. C. XlX-
§ 7—10. Stjmb. Theol. 1814. I. 161.

„mam interuitionem. In Christo autem natura mor-
'jtis plane subversa, potentia ejus prorsus sublata est.quot;

Expositis iis, quae, referentibus Synopticis, de cruco
pendens dixerit Christus, jam interpretanda nobis
^üut Jesu dicta a Joanne tradita. Profecto si quis
alius, discipulus, quem diligebat Jesus, idoneus no--
'^is testis est eorum, quae Conservator noster novis-
sima fuerit locutus. Uti Lucas, sie Joannes tres
Itidem commémorât voces, quas Jesus, dum de cruce
pendebat, extulerit. Ac primum quidem nobis flebi-
iem illam seenam repraesentat, cujus ipse magna pars
fuit, qua Christum cruci affixum, matrem adstan-
tem dolorosam, ac discipulum amantissimum quasi
eonspicimus, Jesumque primum matrem, tum di-
scipulum ita alloquentem veluti audimus, ut illam
Imjus pietati ac tutelae committat. Hoc igitur Christi
dictum primo loco paulo accuratius considercmus.

OVV, referente Joanne, tbwp rijr fiijrtQU
TOV fiaamp;tjvijv TtaQtazamp;TK, dv ij/âira, Xl-yei rfj
quot;■V^qI kvtoÎ)' yxfvcci, îôoù ó vlóg aov. Eiva Af/fi rw
f-ctamp;TjTfj- tôàv rj l^n^ijQ iToy. Kai an' txiivtjg rijg wQag
ocvTTiv 6 ftotd'iiTijs iig Ta ïdia.

Quod ad hujus pericopes lectionem attinet, notaii-
dum primum, pro voce Idmv in duobus Codicibus
laudd. a Wets te ni O, uti et in prima ed. Erasmi
legi fdœg. Unus Codex (1 Reuchlini, sed inter-
polatus ille) dat, monente Wetstenio, cJj tlÓéL. —
Dein vocabula: ÓVnbsp;omitti in Codice L a prima

manu; avrov in B L paucisque aliis, uti et in ver-
sione Armenica. Lachm. dedit avrov uncis inclusum.
Tischendorfius Illud rejecit. Porro pro
post yv'vat habent Ï8e, BDMX aliique bene multi,
quos commémorant Wetst., Griesb., Scholzius,
item PP. nonnulli et Edd., unde Griesbachius hanc
lectionem receptae supparem aut aequalem, imo for-
sitan praeferendam esse duxit. In textum illam re-
ceperunt Lachmannus et Tischendorfius,
Meyer, et Goeschen, in Edd. s. — G cum ree.
îSod, sed in margine 'ids exhibet. Pro altero iSov
habent 'iSa BLM alii, uti et Cyrillus et Chry-
sostomus. Lachm. et Tischend, hanc quoque le-
ctionem in textum receperunt. Pro ÜQcig Codd. A D
habent rJiuQag. Pro verbis: ct{,v7]igt; d /laamp;jjrfjg inverso
ordine , onbsp;avrijp dant ADEGHKLSXY alii ;

unde haec lectio in textum est recepta a Griesb.
et Scholz. Lachmannus vero et Tischend, re-
ceptam servarunt. Denique ad vocem i^ccamp;yrijg ad-
dunt pauci ahvóg, plures ixaZfog ex interpretamento.
Ex dictis apparet, nullam adesse variam lectionem,
quae ipsius Jesu effati sententiam mutet, ut adeo
ad ejus interpretationem tuto progredi possimus.

Priusquam autem ipsa Christi dicta ad matrem et
discipulum interpretemur, quodammodo saltem nobis

^'erurn nigiaraans proponamus necesse est, in quibus
ld temporis Christus versaretur. Keferente igitur
Joanne, cruci adsteterunt rj jxiiTtjo avrov, xal ij ddtl-
f^ Tijg firjVQog CCVTOV, Maqiu ^ tov KXo)na, xal MckqIm
V McKybaXrjvi\. Jam vero primum quaeritur, quomodo
^aec Joannea narratio cum Synopticorum relatis con-
cordet. Namque caeteri item Evangelistae tradunt '),
^ülieres quasdam adfuisse in Golgotha, ^roc«^ Jesum
^ruci affixum conspicientes ; Joannes vero, uti vidi-
®ius, juœta crucem eas stetisse asseverat. 'Ei/avrio-
f'Kvtlav autem hancce facile tollimus, sive cum Ols-
^auseno et Lückio in Comm. ad h. 1. statuamus,
^ulieres hasce primum quidem satis longo intervalle
^ cruce fuisse remotas , sed paulatim propius ad eam
Secessisse , sive existimemus notiones vocum ^»(id et
[A.ctxQÓamp;ev non ita premendas esse, ut sic illae
^lulieres dici possint et longe a cruce Qt juxta crucem
^'lisse: longe, si conferantur ad milites, qui crucem
taugebant; juxta vero, quia vocem Christi facile
Poterant audire , quod non poterat turba, quae lon-

S'ssime aberat, sicut Augustinus existimat 2). Mihi
^Isliauseni et Lückii sententia praeplacet. Scio
^lüidem, dubitationem contra eam motam esse a
®traussio et Wettio , ductam illam ex eo,
l^od Synoptici feminas nobis proponant, procul a cruce
^tantes sub finem supplicii, quo Christus affectus

Vid. Jïattli. XXVII: 55, 66. Mare. XV: 40, 41. lue. XXIII: 49.
Vid. Lib. III. de eonsensii Evangelistarum. Cf, Grotius adh.l.
1- n. p. 547[
4) 1. I. ad I.

ftiit. Sed quod a caeteris fortasse feminis et yvvysxdii,
quos Lucas insuper commémorât, vel non petituni,
vel denegatum iis ftiit a militibus, boc a Joanne
cbgnatisque mulierlbus peti potuit , atque bis conces-
sum esse: qua conjectura assumtâ, ista dubitatio
tollitur. Namqua sic major Jesu amicorum pars pro-
cul a cruce remansisse statultur, dum Joan ni caete-
risque feminis propius accedere licuerit, ut adeo et
Svnopticorum et Joan ni s relatloni omnis omnino
fides sit babênda. Li bis igitur feminis a Mattbaeo
et Marco i) tres nominantm-, Maria Magdalena,
Maria-mater Jacobi junioris etJosis, et Salome
mater»' filio'rum Z e b e d a e i. Joannes autem primo
loco liörtiinat matrem Jesu, tum ejus sororem, ex
vulgari iritêfpretatione, itidem Mariam dictam , uxo-
rem Clopae, et Mariam Magdalenam. Quum
igitur Synoptici Jesu matrem non commémorent,
Joannes nomen suae matris reticere videtur. Quod
sane mirandum; nam cum Bengelio ad li. 1. Jo an-
ni s modestiae id tribuere minus probabile videtur.
Magis etiam hoc mirandum est, quod, si Maria,
Clopae uxor soror fuerit Mariae Jesu matris,
utraque soror idem gesserit nomen. Omnem vero

1)nbsp;Lucas eas h. 1. non nominatim recenset, quoniam eas antea
jam commenioraverat. Facit autem etiam virorum mentionem, scri-
bens c. XXIll: 49; 'EWt^ksitccv ê^ ^xvtsç oî yvcjcrroï avroij (j^axpéhv ,
yuvciiKSç aï a-üVÄÄoAouötjs-Äir«» ah ria U'Tt'b rviçnbsp;(vid.
c. VIII: 2 , 3.) opîScrai raXira.

2)nbsp;Grotius Mariam Clopae fdiam intelligendam perhibet, nt'
Arabs. Sic etiam commentatur hic Cal vin us, quem vide in 1. Cf.
Wolfius in Curis, qui citât Lamb. Bos de Ellipsi p.43. supplen-
tem per yuvaXxu.

hanc difficultatem ingeniöse ac jure suo, ut mihi qui-
dem videtur, tollit Lückius, qui in Comm. ad h. 1.,
postquam animadvertit M a r i a m ttjh rov Khoixà unam
eandem que fuisse atque Mari am, quam notant Syn-
optici ri}v 'laxth^ov xai 'Icoajj fiijviQU, quum ejus
maritus KXconag, (a quo Kléonag Luc. XXIV : 18 om-
nino est discernendus), unus idemque videatur atque
'Alqiaïos (Mt. X: 3j pater Jacobi junioris i), per-
hibet nostrum locum, contra rationem vulgarem, hoc

avTOV , «aï ij ddiXqirj riji [iijTQÓg avTOV, [xccl quod in
nonnullis verss., testantibus Griesb. aiiisque additur),
MuqIcc {j tov KXmna., xal Muqîu ij MaydccXijvij. Ita
pro tribus , quatuor hîc nomina habes. Non indicatur
tune nomen sororis matris Jesu; sed haec verisimil-
lime intelligenda est Salome,Joan nis mater, quae
ex relatis Synopticorum item adfuit in Golgotha. Quod-
si hanc Lückii vel potius Wieseleri 2) expHcationem
recipimus, cum Evangellstarum relata optime secum in-

1) Ex ■'a*?n ortum est, sec. duriorem Aramaleam dialectum , voca-
tuliim : kamttbç. KAeâîra^ autem est nomen Graecum contractum ex
K;\eÓ7ritTf0f. Vid. Kuinoel. ad h. 1. qui excitât Pottii Prolegg. in Ep.
Jacobi p. 60. Hugii jS'MiteV. Tom. II. p. 356. — Nomina KAiiTrâçet
facile ex eodem foute derivantur. Hcbraica enim scriptnra
duplici modo exaratur aut Chalphai aut Clilopai. Prius se-
luuntur Mt. et Mc., abjecta , Graecorum more, adspiratione oriental»
et addita terminatloue o?- Posterius sequitur Joannes, qui habet:

S] Vid. hujus tract.: die Söhne Zcljcdâi, Vettern des ffernn, in
Diario : Stud. u. Krit. 1840 3, p. 048 sqq. Cf. hanc expositionem
rejicientem A. E b r a r d ; Wissenschaftliche Kritik der Ev. Geschichte,
II. p. 689 in annot.

vicem conspirant, tam vero etiam melius perspicitur,
cur Joanni matrem suam commenclaverit Christus.
Arcto enim tune vinculo propinquitatis junctus erat ille
discipulus Jesumatri i). Itaque, praeter alias mulieres,

Christo amicas 2), et quos dicit L u c a s/^'wff 3),
qui forte longiore intervalle a cruce aberant, adstete-
runt cruci Maria Jesu mater, Salome soror Mariae,
Maria uxor Clopae, Maria Magdalena et di-
scipulus quem diligebat Jesus, ipse nempe Joan-
nes, qui hac denominatione se designare solet s)

^ In bis igitur amicis fidelissimis, cruci adstantibus,
simulac matrem suam conspexerat Jesus, ipsam his
verbis allocutus est: F^mi, Idov ó vió; mv. Voca-

1) Difficiiltafera illam alio modo solvere eonatur Ven. v. Herwer-
den, Over kot Ev. van M. VI. p. 185. Kam M a r i a m C 1 o p a e
«xorem habet sororem Jesn malris, atqne igitur cum plerisque Inter-
pretibus (Brentio, Bellarmino, Bengelio, Wolfio, Cal-
vino, Grotio, K u i n.. Me y e r o ail.) tres t.in tum mulieres erect
adstantes enumerat. Verum Mariam illam Clopae u.xorem non ne-
cesse est, inquit, habeamus germanam Jesu matris sororem. Potuit
e..se ejus ncptis. Jîam apud Hebraeos qui eundem avum babebant,
fratres quoque et sorores audiebant. Portasse etiam Maria illa,
Clopae uxor , fuit soror J o s e p h i.

rS 'l^^oV t^ç FjtAiA«.'«? , iiaxov.ï™, ^irS , Cf Me XV • 41
lue. VIII: 3.

3)nbsp;»Probabile est,quot; ita ad Joan. XIX: 36. summus Bengelius,
»em.nus etiam stetisse Thomam, c. XX: 35 et celeros.quot;

4)nbsp;Sic dicta de loeo natali vid. Mt. XV: 39. Me. XV: 1, 9. Ratio
autem idonea dari non posse videtur, ob quam eum nonnullis sta-

tuamus, Illam eandem fuisse atque eam peccatricem, cujus menfio
fit Luc. VU. 31.

hulum ri!pai apud Grraecos fuisse comp ell a tionem fe-
nimarum lionestissimarum, qua observantia erga eas
S'gnificaretur, recte animadverterunt Interprétés. Quid-
ni autem Jesus Mariam, dulcissimo j^tjTQÓg no-
niine compellat ? ßespondemus cum Calvino: „Quod
»dicit Muiier et matris nomine abstinet, qiiidam ideo
»factum putant, ne gravius doloris vulnus animo ejus
»infligeret, quod ego non rejicio. Verum altera con-
»jeetura non minus probabilis est, quod ostendere
»Voluerit Christus, peracto humanae vitae stadio,
»jam se conditionem illam exuere, sub qua vixerat,
»ac coeleste regnum ingredi, ubi angelis et homini-
»bus imperet. Scimus enim Christum semper fideles
»a carnis intuitu revocare solitum. ld autem in
»morte praesertim fieri oportuit.quot; Addo fuisse Eum
hîc in primis in rebus Patris sui peragendis, in exse-
luenda ejus voluntate; quam etiam ob causam, ab-
stinuisse Eum a matris nomine existimo Hac igi-
tur compellatione usus, Jesus Mariae oculos ad J o-
•'tnnem convertit, dicens: ïdov 6vióg aov! „En,quot; in-
^nit, „filius tuus, quem meo loco filium tuum habeas,
»cui te committas.quot; Ac si diceret: „Jam non am-

1) Vid. Joan. II: 4. Matth. XII: 46-50. Cf. van Herwerden
ad n. 1. et Brentium ad h. 1. Hom. XLIII. ubi: »Non negat,quot;
quot;imt, »eam esse veram matrem suam, sed significat tamen se nunc
in officio et vocatione Patris sui coelestis, in qua nullam agno-
carnalem cognationem. (.Matth. VIII: 23.quot;) Addit: »Mulierem
quot;^Ocat, I,e si matrem vocasset, hypocritae existimarent, Christum
quot;'^oc Vocabulo significasse, Mariam tali sibi cognatione junctam ,
»quot;t Una cum ipso expiaret peccata , et reconeiliaret iram Dei quaa
»'amen majestas soli Christo compelit.quot;

„plius versabor in terris, ut possim tibi filii officia
„praestare, hunc igitur in meum locum subroge, qui
„partes meas suscipiat.quot; Idem sibi voluit Christus,
Jo ann em his verbis compellans: idov tj fivri]Q aoV
quibus discipulo mandat, ut Mari am matris loco
babeat, nec secus curet ac matrem. — Supra jam
rationem quandam dedimus, cur Jo an ni matrem
suam Jesus commendaverit, quippe cui sanguine
conjuncta fuerit, Huic autem aliae, eaeque gravioris
etiam ponderis addi ét possunt ét debent. Ac primum
quidem Mariam, omnino post Christi mortem, ali-
orum auxilio et tutela indiguisse, nobis apparet re-
putantibus eam ét pauperem ét eo tempore verisimi-
liter jam viduam fuisse i). Quaeri quidem possit,
utrum non alios habuerit filios Maria praeter Je-
sum, quandoquidem saepius sermo est de fratribus
Domini, quorum curae Maria committi potuisset
Eespondemus, adhuc sub judice esse litem, utruni
veri nominis fratres habuerit Jesus; nam qui ita di-
cuntur, fortasse tantummodo consanguiuei ejus sunt
habendi: quo sumto eodem jure Maria tutelae Jo-
annis potuit committi. Sin vei'o, quod probabile

1) Josephum ejus marituin jam obiisse, recte ab Interpp. exinde
colligi videtur, quod in historia vitao Jesu publicae nullibi ejus fit
mentio. »Nullus autem Mariac frater memoratur,quot; quod mouet
Bengelius ad Job. XIX: 25. »Ipsa erat heres patris sui, et jus
»regni Davidici in Jesum transmiltebat.quot;

8) Certe injuria ex hoc loco efficit Gerlaoh, Das Neue Testavi
nach Dr. Martin Luth, uehers. caett. Ed. II. Mariam nullum alium
eo tempore habuisse filium, praeterquam Jesum. Cf. tamen idew
ad Matth. I: 25.

talM videtur, germani Jesu fratres fuerint, certe, quod
nomen nondum dederant Christo, neque ea, indole
erant, qua J o a n n e m fuisse scimus , non ita apte
Maria eorum curae potuit committi '). Quod sponte
nos ducit ad altermn rationem, ductam illam ex J o-
^■iinis indole. Quis enim, nisi Joannes, adeo
indolem ingeniumque Jesu referebat? Quis igitur
^ptior, qui Christi loco Mariae filii officia prae-
staret? Accedit, quod Joannes optime Mariae vi-
lt;;tum et domicilium praebere potuerit. Zebedaeus
certe lautae conditionis fuisse videtur; habebat enim
mercenaries, qui eum in piscatura exercenda adjuva-
rent (Mc. I. 28), ejusque uxor Salome annumera-
tur feminis, quae Jesu administrabant ex opibus

suis. Mt. XXVII. 55 sq. Mc. XV. 41. Luc. VUL 3.
Denique Joannes erat ó fta^^/r^?, Oi» ijyànu ó 'Iijoovs.
Cui quum matrem suam Jesus moribundus commen-
daret, ét ultimum sui amoris signum dare ei voluit,
ét simul etiam ipsi amico sao consulere, quippe qui
deinceps cum Maria de ipso colloqui posset, atque

1) Cf. Dr. Schleyer, Neue Forschungen iiier den Ir. des Jak,
■»nd inslesondere üler die hriider Jesu, in Zeitschr. für Theol. 1840.
IV. 1. p. 3-116, qni sie concludit: »Lässt sieh über irgend einen hi-
»storiseheu Gegenstand aus dem Altertluim Gewissheit erlangen, so
quot;'St es die , dass Jesus keine leiblichen Brüder hatte , und dass sein
quot;sogenannter Brüder Jakobus , der Verfasser unseres Briefes, der
quot;gleichnamige Apostel, der Sohn des Alphaeus war.quot; Vid. lamen in
Pf. D.H. Wildschut, Geschiedk. en Vitlegk. Verh. over de Iroeders
■«an Jezus, in Christi. Maandschr. voor den beschaafden stand, 1823.
II. p. 61-97, et A. H. Blom, Disput. Theol. de tc;?nbsp;ct

aisAi^ai? TOU Kofioo. Lugd. Bat. 1839; nec non censura
•quot;ujus disput., quam dedit D. H. W(ild schut) in Symh. Theol.

ex ea sciscîtari, quae, praeclarum ejus Filium spe-
etantia, ipsi adliuc ignota essent. — Eestat, ut verbo
moneamus de difficultate, quam Lûckius videt in
Jesu verbo ad Joanne m facto: îSov v firivijQ mv,
e quo primo obtuitu sequi videatur, J o a n n e m matre
orbatum fuisse, quum tamen matre gauderet. Ad bunc
scrupulum removendum multis sane utitur Lûckius.
Quodsi vero verba ISov rjnbsp;aov supra recte iuter-

pretati simus, ita ut signifîcent: „Illam, seil. Mariam ,
„matris loco habeas, nec secus cures ac matrem,quot;
fatemur nos nescire, quo tandem pacto in his Jesu
verbis ad Joannem factis, aliquis remanere possit
scrupulus.

Simplicissima igitur dictione flebilem hanc scenam
depingit Joannes, cujus ipse pars magna fuit. At
vero eo magis loquentis in ea personae incomparabi-
lem magnitudinem suspicimus, de qua deinceps dicen-
dum erit. Quuin autem matrem dolorosam nobis ante
oculos ponimus , stantem juxta crucem, lacrjmosam ,
dum pendebat filius , S i m e o n i s dictum sponte nobis
succurrit : xai aov dî avrîjs rtjv riw^ijv ôuhv'airui
(joncpaia ï) , neque satisfacere nobis possumus in ad-
miranda ejus fide, amore, constantia. Xe tamen et
hîc parvos ipsius Christi dolores habeamus, cum
cruci, in qua mox vitam positurus esset, amantissimam
videret adstantem matrem. „Hic,quot; ut cum Bellar-
mino 2) loquamur, „accessit ad dolorem passionis,
„dolor compassionis.quot; Et vel sie tamen, non tantum

labox'is sensum Mc supprimit Christus, suorum-
ine magis quam siiâ ipsius afficitur miseria ; sed etiam
tantam prodit animi magnitudinem, ut dubii liaerea-
'nus, sapientiam ejus magis an amorem admiremur.
Quid mirum autem, Joan nem, quem Jesus,
eommissa ei matre sua, valde liïc honoravit, conti-
'^lo, morientis Magistri mandatum exsecutum esse,
Mariam rtir' ixelviji rij; wqug ttg rà ^tdtu récé-
pissé? 1) „Satisquot; enim, recte ad h. L monente Ben-
§elio, „jam penetrarat gladius animam Mariae:
ijïiunc cavetur ne audiat et videat severissima, tene-
'jbras, derelictionem, mortem.quot; Utrum vero jure su-
'natur, Mariam jam ante obortas tenebras Golgotham
^eliquisse, ac pro in haec Jesu verba ad Mariam
J O a n n e ra ante eas esse enunciata, infra accura-
tius videbimus. Pendet enim haec quaestio e nexu,
quo versum jam explicatum, conjunctum esse pute-
cum proxime sequentibus: Mtrà tovto x.r.l.
luae jam interpretaturi sumus.

1) 5ÎÇ rà 'i'Siu. seil. Sïiii-XTX , s. oliciïiLaTii, ut 3 Maceal). VI : 27.
S Esdr. V: 47. Act. XXI: 6, Joan. XVI: 33. I. 11. Cf. Luc. 11:49.
Refert autem Kieepborus, Joan nem, bonis paternis in Gali-
divenditis, domicilium transtulisse Ilierosolymas, ibique domo
®nuà cum Jesu maire habitasse undeeim annos, qnando illa vita
Joanne m Ilierosohjmis habitasse existimant quoque
reeentiores Tholuekius, lleyerus; in medio rem relinquit
quot;^okîus. Formula: Ut:' Ittuv^ç k. t. A. potest omnino sensu maxime
P''°Prio aeeipi. Cf. L ü e k i u s ad h. 1. »Hine etiam palet,quot; quod
ad h. I. monet Calvinus, »Apostolos habuisse suas familias.
quot;Quar ineptiunt qui putant, Apostolos relietis faculfalibus nudo»
•nanes ad Christum venisse.quot;

'Itjoovg, oTi TtufTce riStj TtriXtaruL, 5V« TiktKoamp;fi i]
(fri, Xtyif Jixjiu).

De lectione haec pauca sunt animadverteuda. Pro
rovro nonnulli Codd. Verss, et PP. daut ravTu , quod
interpretamentum redolet. — Pro (i'dcbg Codd. EKSY.
et G in margine, nec non aliquot minusculis Uteris
script! habent lâwy; quae vero lectio rejicienda est.
Non enim aniniadvertebat; sed sdebat, sibi conscius
erat Jesus, jam omnia consummata essenbsp;in

nonnuUis Codd. Verss, et PP. scriptis omittitur, sed
retinendum est. — Pro TtriXiaiai D. 64 daut rtn-
Itlcavtti. — De scriptura eventu comprobata utitur
alias Joannes voce: nlijocol^fji'ai, unde moneute
Lûckio ad h. 1. Cod. D et aliquot minusculi exlii-
bent nXijocoamp;ij. Vox synonvma rtXsimùfj per ante-
cedens TiTiXts'amp;tti veluti adducta est. — Quae post
y()C(cp}j adduntur in Verss. Sjr. e Ps. LXIX sumta
sunt. — Videamus de ipsa verborum significatione.

Ac primum quidem inquirendum est in nexum,
qui his verbis intercedat cum antecedentibus , atque
adeo videndum de notione formulae: mira tovto. In
hac autem constituendâ omnino discrepant Interprétés.

Ita Beugelius ad illud fxità tovto: „Post hoe,quot; in-
duit , „unum proxime praecedens. Tovro diff. a ravra
5)(c. XI: 11). Illud uunquam sumitur adverbialiter.quot;
Ita quoque Lückius ad li. 1. ait ,.(ttfrà rovro bezeich-
iiiiet die unmittelbare Aufeinanderfolge.quot; Quae viro-
î'um dd. sententia si vera esset, statuendum foret,
quot;^'ocem dixpu) continuo subsecutam esse dictum Jesu
^d matrem suam ac discipulum '). ld vero, ut infra
accuratius videbimus, minime convenire videtur ordi-
ïgt;i, quo, - collatis inter se Evangelistarum iiarrationi-
Ws, Cbristi cruci affixi verba, sese invicem subse-
cuta sint. Quare, cum constet formulam (ittù tovto
latiorom quoque notionem babere posse, ita ut signi-
ficet postea, sine definitioue eorum, quae inter proxi-
mo praecedentia et jam sequentia facta aut dicta
sint, nos quidem hanc illi adscribimus cum plerlsque
Interpretibus 2), atque adeo perhibemus, quae refert
Joannes s. 28 minime arctissimo nexu juncta esse

1) Quod si statuatur, unice ob maxime propriam liujus formulae
''îtà toStü notionem , fortasse , ad discrimen , quod tum obtinere -vi-
«leatur in Evv. narrationibns, tollendum, ita rernm cobaorentiam no-
informare possumus, ut sumamus, Jesum allocutum esse ma-
'femsuamac discipulum; Joannem vero exlemplo, Christi man-
datum exsequenteni , Mariam abduxisse a Golgotha, atque reducem
'^«tum, non auditis iis verbis, quae ipso absente, locutus erat
^•iristus, quaeque silentio praeterit, jam primam hanc vocem

*Joh. haiifige Formel, welche erlaubt, dass vorher noch Hanches
»Vorgegangen sei.quot; Vid. Joh. II: 12. XI- 7. Saepius tarnen utitur
'■o'-'u. /KîTà T^'jrcc. Vid. C. III. 23. V. 1, 14. VI. 1. VII. 1. XIII. 7.

cum iis quae tradit s. 27. — Sed alia etiam oritur
quaestio de uexu, quo haec ipsa verba: lîôwg o 'J^-
(sotii — Xi/H, secum invicem sint conjuncta. Dispu-
tatur enim, utrum verba îW TfXeiwO'fj fj -/Qacfri pen-
deant a voce , an vero a verbis: on navra fjStj
Ttxtlmxai. Prius statuunt praeter veteres Interprétés
fere omnes gt;), Kuinoelius, Wettius et Lücki-
us 2); posterius Bengelius, Van Herwerdenhh
Palmius ») et in primis CL Van Hengel qui
versum hunc ita circumscribit: „Cum sentiret Jesus
„vitae suae finem proxime instare, seque omnia con-
„summasse, quae sibi, ut exitum haberent sacrai-um
„literarum vaticinationes, his in terris consummanda
„essent; hoc proposito se sitire dixit, ut humectando
„ore spiritum remissum et prope exstinctum, ad hunc
„suum factae consummationis sensum altâ voce elo-
„quendum, paulisper restitueret.quot; Et sane habet quo
se commendet haec interpretatie. Ac primum qui-
dem, si quid videmus, cum Grammatices legibus non
pugnat. Loca enim, quae adducit Vir cl. (c. VI: 15
et XHI: 1.) ad probandum, vocem «V« a Joanne
semjper referri ad praecedentia, plerumque certe hoc
fieri, evinciunt. Tum vero etiam, receptâ hac inter-
pretatione, difficultas tollitur, quae, si cum plerisque
Interpretibus formulam ïva nXeimüquot;^ tj yqucfij cum voce
Xéyu jungimus, hoc dictum premere videtur. Nam

videri tum posset, ac si eo eonsilio clamaverit Jesusi
^ii/iöi, lit locus Ps. 69 VS. 21 exitum haberet i)- Quae
difficultas, monente Lückio, inde a Michaëlide
et Semlero oifendit Interprétés 2). At vel sic ta-
men nos nulli dubitamus eorum subscribere sententiae,
qui formulam tV« tehimo-fj y yçaqitj cum voce liyti
nectant; quae interpretatio minime pugnat cum usu
loquendi; locus enim, a Lückio allatus (c. XIV: 31)
hoc certe probat, ïva nonnumquam in Ev. Joan, poni
ante verbum, a quo pendeat. Quam sententiam am-
plectentes,minime putamus, Christum clamasse „Sitio,quot;
ut sic s. Scripturae vaticinium quoddam exitum habe-
ret, sed illa verba cum Lückio, ex ipsius Joannis
mente repetimus, nempe ex ejus, (sit venia verbo),
pragmatismo typologico. Psalmiis enim 69, ad cujus
vs. 22 (21) respicere videtur Joannes, etsi veri
nomiuis vaticinium, Mesdani spectans, dici nequeat
habebat tamen nonnulla, ex Joannea in primis men-
te, quae jure quodam praecipuo, ad Christum ejus-
pue perpessiones referri possent. Sin vero quaeris.

2)nbsp;Cf. A. Ebrard Wissensch. Kritik, p. 691, ubi in annot. 24
ad hanc formulam haec monet : »Bei vs. 28 und 29 muss man sich
»den Odem j;ehobeu denken. Da Jesus wusste , das alles vollbracht
»sey, — rief er: Mich dürstet.... und sobald er den Essig genommen
»hatte, sprach er «t/Aeo-t«». Das eI^m? iA. kann Joh. nur deshalb
»nicht zwischen 'in cöv '£gt;.xßs und eÏüte einschieben , weil er aus-
»drücken will , dass beides unmittelbar aufeinander erfolgte.quot;

3)nbsp;Vid.Wettius Comm. in Psalmos. Cff. praeterea Rosenmuller
ad 1. G u r I i 11 i Animadv. ad auctt. Vett. in Pottii Sylloge Com-
inentt. Theoll. p. 332. Coli. Rosen muH. Ilist. Interpret, lih. S.S.
in Ecclesia Christi inde ab App. aetate iisqiie ad Or. P. I. p. 13-40.

quo taiiclem modo ac jure J o a n n e s liic Scripturae
Sacrae partem quandam impletam existimet, respon-
demus nos quidem verbis Cl. Heno-stenbero-

„Es stehen diese Formelnquot; (xaamp;wi yt/QUirTUi, yi«l
inhjQ6)9r], TÖTi tnlijQwamp;t], 'Iva vel onmg tTihjQcoO-^)
„zuweilen auch dann, wenn ein Ausspruch des A. T.
„zwar eigentlich allgemeiner ist, so dass er auf alle
„darunter begriffene einzelne Verhältnisse angewandt
„werden kann, doch so, dass erst in der Geschichte
„Christi das ideal aufgefasste Verhältniss als ein
„vollkommen reales erschienen, erst hier die Wirk-
„lichkeit mit der Idee vollkommen zusammen gefal-
„len ist. Als Beispiel mögen die Neutestamentlichen
„Anführungen von Ps. 69 dienen. David stellt in die-
„sem, aller Wahrscheinlichkeit nach, nicht aus indi-
„vidueller Veranlassung hervorgegangenen Psalme,
„das Verhältniss eines um Gottes willen leidenden
„Frommen zu den Gottlosen dar. Diess ideale Ver-
„hältniss realisirte sich am Vollkommensten in dem
„Verhältniss Christi zu dem Verräther Judas. Daher
„Avird mit Recht vs. 10. d. Ps. Joan. II: 17, vs. 5,
„Joan XV: 25, auf Christum, und vs. 26, Act. I: 20,
„auf Judas bezogen. Die heiligen Schriftsteller hat-
„ten um so mehr Recht, eine Erfüllung solcher Aus-
„sprüche in der Geschichte Christi anzunehmen, da
„sie von dem Grundsatze ausgingen, dass die Ver-
„fasser der Psalmen unter besonderer Einwirkung des
„IL Geistes geredet haben, woraus dann folgte, das
„die ideale Schilderung sehr wohl, ohne dass es dem

»Verf. d. Ps. bewusst war, eine beabsichtigte Be-
»ziehung auf das reale Verhältniss haben konnte.
»Daraus erklärt es sich, wie sie selbst bei einzelnen
»zunächtst bildlich aufzufassenden Zügen, wie bei der
»Tränkung mit Essig, (Cf vs. 22. et Joan XIX: 28)
»die Uebereinstimmung mit der Geschichte Christi
»nachweisen.quot; Eandem fere sententiam Calvinus jam
enuntiaverat ad Ps. LXIX: 22: „Quamquam autem,quot;
inquit, „metaphoricae sunt loquutiones mscere/eZ, aut
»Venenum cibo et potui acetum, — Joannes tamen
»cap. 19 vers. 29 non frustra impletam fuisse scri-
»pturam memorat, ubi milites acetum Christo propi-
»narunt in cruce: quia visibili signo repraesentari in
»Christo oportuit, quam reprobi crudelitatem exer-
»cent in eius membraquot; i). Hoc igitur modo, hoc
jure videtur Evangelista hic respicere ad Psalmi laud.
Verba: f's ^^^ SLxpav pov inôriaày pe o^og. — Quod
porro attinet ad significationem formulae: ort navra
V^Tj Tittltavai, statuendum est, indicari eâ, vel om-
nia Jesum jam perpessum esse, quae pati ipsum
oporteret, quod Calvin., Beza, v. Herw. aliique
Volunt, vel quod alii praeferunt 2), mihique praefe-
l'endum videtur, omne ró ï^yov, cujus ipse mentio-
nem fecerat Christus, Joan. XVII: 4, rà rijs 01-
^ovofilag, uti indicant, monente Wettio ad h. 1.,
TheophyL et Euthym. 3). Itaque verbo rthiovad-ai

Vid. Wettius et liiekius ad 1.
3) Argutius quamverius nonnulli distinxisse videntur inter C h r i s t i
a Patre ipsi mandatum, et vaticinia in ipso impleta; sic

notionem tribuimus finiendi, alsolvendi. Monent qiti-
dem illud, aliis quoque locis, de praedictionum eventu
adliiberi, ut Luc. XVIII: 31. XXII: 37. At vero
omnino notât quoque finite, consummare, ixt videre
est e Mattb. XIII: 53. Luc. II: 39. XII: 50. infra
vs. 30 coll. Luc. XXIII: 46. Quaeritur autem, quo
tandem modo dicere potuerit Joannes: on irâvra
ijSt] Ttttltarcci, cum praecipuum adhuc caput deesset,
ipsa nempe mors? Ad quam quaestionem cum siim-
mo Cal vino i'espondemus : „Joannem complecti quae
„mox sequutura erant; nondum mortuus erat Chri-
„stus, nondum resurrexerat, sed videbat nihil amplius
„obstare, quin ad mortem et resurrectionem perge-
„ret.quot; Possumus etiam cum Lückio provocare ad
Joan. XVII: 4, ubi item proleptice de opere suo
peracto loquitur Christus, et contendere Eum re-
surrectionem suam potius opus Patris vocare Cf.
XVII: 25 1). Laxioris certe interpretationis Grotii
explicatio est: „omnia mox consummata erunt.quot;

Lückius hic monet: »Sein Messianisches Werk auf Erden weiss er
»vollbracht, nicht die Weissagung!quot; Sed ipsum illud opus in va ticiniis
V. T. veluli fundatum erat, et cum iis implendis arctissime jun-
ctum : unde quod verbo animadvertimus, minoris ponderis videtur
argumentum quod idem affert contra Hen gel ii explicationem , di-
cens: »Meinte Johannes mit dem TsrtMcTcn wirklich die Vollen-
»dung der altestamm. Weissagungen , warum sagt er vs. 30 nicht :
TétêAeo-t«! il yfucpij? Nam, ne dicamus tune prorsus languescere ora-
tionem , si hoc vs. 28 jam indicatum erat, quid vs. 30 denuo signi-
ficaretur opus erat? Porro: »Er konnte,quot; inquit, »es nicht sagen,
»den in diesem Sinne war noch nicht alles Erfüllt, vid. vs. 36, 37.quot;
At vero, ex ejus quoque sententia, nondum omnia peracta erant.

Quum autem , haec igitur e nostrâ sententifi nar-
rat Joannes, Jesus sentiret, omnia jam consummata
esse, omnia ipsum ét peregisse ét passum esse his in
terris, quae illi, tit Iq/o» a Patre ipsi mandatum,
agenda et patienda essent, dixit, ut, (ex mente seil.
Jo an ni s), Scriptura exitum haberet eo tamen
certe consilio ut, ore humectando remissas vires pa-
rumper recrearet: Sitio. Et profecto; si dirissimas
Christi perpessiones, quoad ejus fieri potest, si cru-
riatus tum corporis, tum vero etiam animi acerbissi-
mos nobis ante oculos ponimus, nemini mirum acci-
det, Conservatorem nostrum optimum, quum jam per
sex fere boras de cruce pependisset, vitaeque finis
proxime instaret, de siti vehementi conquestum esse.
Audita hac querimoniâ, quae ex nostra quidem sen-
tentia, infra probanda, continuo subsequebatiu- alte-
ram illam querelam Mi! Eli! etc., adstantes milites
Christo porrigunt spongiam, quam potu suo, posca
dicto, s. vino acido impletam, et immnm, nempe

X) Grotius, v. Herwerden, all. ïva Ußari^iv sumendum esse
monent. Vidd. Joan. XII: 38. XIII: 18. XV: 35. XVII: 3.

3) Vet potius unns cruci adstantium militum. Facile autem , ut
infra videbimus, havr.^^^^ela inter Matth., qui refert, unmn quidem
adstantium Christo potum istum porrexisse, alios vero Ei irrisisse ,
et Marc., qui eundem, qui potum praebebat, facit irridentem, tol-
1'tur. Vid. Da Costa, Vom-lczingen etc. 11.382. Cf. ibi p. 103.
^eg. M a c k n i s h t i Op. laud, ad vs. 38.

3) iV vocat Joannes, quod vertere soient per potum amarum ,
quot;■cuum,: sed non mixtum ad potum non erat aptuni. Hippocrates
jam eodem utitur verbo , intelligens vinum amarum ; alii vimim aci-
(Vid. Paulus in Co«««, ad 1.); alii denique suppleut ante ,
et cogitant vinum vilioris generis, quo milites in castris uti

xakàfiœ tov Mttov (Mt. XXVII: 48) impositain,
ori ejus facile aclmovebaut. Crux enim non admo-
dum alta erat. Nonnulli autem in porrigendo Con-
servatori ejusmodi potu, novum denuo indicium re-
periunt hostium Christi crudelitatis, ac si de indu-
strie hoc modo dolores Jesu augere voluissent. Ita
ad h. 1. Brentius „Christus, inquit, „in summa et
„extrema sua miseria postulat tantum aliquot frigidae
„aquae guttulas, num consequitur eas? Nihil certe
„minus; sed potatur aceto. Haec Judaeorum crude-
„lltas tantum dolorem attulit animo Christi, ut
„conquestus sit de ipso, priusquam assumpsisset ho-
„mmem.quot; Cf. Bellarminus, 2) qui in eandem sen-
tentiam Inc disputantem excitât Cyrillum (Lib. XXII.
c. 35 in Joan.). Ad quam sententiam fovendam in-
ducti certo fuere ét illi ét alii Interprétés vett., cum

solebant, posca dictum. Habebat illud potus genus vim quandara
recreantem et nervos erigentem. Vid. Reusing 1.1. p. 95 et 107.
Cff. Bartholini Diss.de vino myrrhato (Rypomnem. de Cruce Pfo.S]
J. E. Imm. Watch Diss, de potu servatoris morilundi {Obss. in
Matth, ex gr. inscriptt. Jen. 1779 pag. 101-138) — Cal v.: »mihi
»probatur,quot; inquit, »genus potionis fuisse confectum ad mortem
»accelerandam, quum miseri homines satis diu torti essent. Potum
»vero non petit Christus, donec omnia fuerint impleta: quo immen-
»sum erga nos amorem et inaestimabile salutis nostrae studium tes-
»tatus est.quot;

1) Ita hxmocpxvi'ucv hancce inter Synopticorum et Joannis re-
lata, tollunt Claudius Salmasius, de Cruce p. 388, 311 , 585 sq.
Cf. Bynaeus 1. 1. HI. C. 8, § 9-17, Wolfius et lampe ad h. 1.
Bengel ad v. i/arsi™, »/lyssopusquot; inquit, »in illis climatibus nostrate
»major apte tenebat ramusculis suis spongiam aceti plenam.quot; Cf. B o-
chard. Hieras. T. I. I. II. c. 50 p. 593.

studio quodam perpessiones Domini quovis tandem
modo augendi, tum vero etiam eo, quod vaticinium
Ps. 69 vs. 22 omni sua vi liic impletum putarent.
Nobis vero omni dubio majus videtur, non crude-
litatis, sed misericordiae qualecumque tandem docu-
öientum praebuisse milites dum Christum mori-
hundum potarentur. Caeterum quod ad ipsam hanc
Christi vocem: 8 iifim, attinet, egregie summus
Bengelius monet: „Verbum dixpm sitio et verbum
»TariltaTai, consummatum est arcte connexa sunt.
^JSitis fuerat in corpore Jesu, quod derelictio in ani-
gt;,nia. Solet et maxime sentiri sitis et demum restin-
ijgui, cum labor exantlatus est.quot; Nec minus vere
atque ingeniöse Doct. Da Costa 2). „Alle mensche-
»lijke behoeften, alle menschelijke ondervindingen,
»de zonde alleen uitgenomen, heeft Hij gedeeld, ge-
!)Voeld, werkelijk gekend. Als Hij vastte, zoo hon-
),gerde Hem ten laatste; dit melden ons uitdrukkelijk
.,de Synoptici (Matth. IV: 2. Luc. IV: 2). Onze
„vierde Evangelist spreekt van geen honger bij den
„Zaligmaker; daarentegen meldt hij , alleen hij, en
»Wel herhaaldelijk, van ZAjne dorst. Hij toont Hem
»ons (IV: 6, 7) vermoeid van de middaghitte, be-
»hoefte hebbende aan water en vragende te drinken-.
„öiaar ook tegelijk de Samaritaansche vrouw, tot
»quot;Welke Hij de vraag richt, hare eigene behoefte aan
»het water des levens, ontdekkende. •—- Later aan het
»kruis , hooren wij , hier alleen, den Heiland Zijn

„ziels- eu ligcliaamslijdcn voleindigende in dien veel-
„beduidenden uitroep : Älij dorst T Nihilominus tamen
ex animo assentimur Cal vino adh.l. dicenti: „Qui
„sensum allegoricum fabricant in verbo sitiendi, ar-
„gutiae magis quam verae aedificationi student.quot;

Denique nobis refert Joannes: quot;Ore ovv ilaßi to
oios d ^lïjdovi. dm' TtrUfaTui- xal xXiyag Trjv xefaXijV
TiaQtdmxi TÓ nvtvnui in quo loco iuterpretando post
dicta § praeced. brevibus nobis esse licet. Reeeperat
igitur Christus porrectum acetum s. poscam; qua
collapsae corporis vires nonnihil excitatae sunt et reno-
vatae, ita ut sumto hoe potu, denuo alta voce cla-
maret: TtTilissTai, consummatmi est. „Hoe verbum
ut cum Beng'elio loquamur, „in corde Jesu erat
„VS. 28, nunc ore profertur.quot; In aperto igitur est,
vocabuium TirtltSTcti hîc eadem significatione gaudere,
quam vs. 28 illi adscripsimus. Jam omnia et peracta
et exantlata erant a Christo, quae, ut opus a Patre
illi mandatum, hac in terra ét peragere ét pati eum
oportuit, atque sic etiam V. T. vaticinia ad exitum
perducta. Omnino non interpretari, sed enervare hoc
dictum censendi sunt omnes, qui illud cum Grotio
simpliciter reddunt: actum est, vitae finis adest! Me-
liora nos docet ad h. 1. Br en tins 2) cum dicit:

»Memorabilis vox, quae testatur majestatem Cliri-
'jSti, etiam in summa Ejus miseria et extremo vitae
»exitu. Manifeste enim liac voce significat, se hunc
»esse, in quem scriptura respiciat, cle quo scriptura
»vaticinctur, quem scriptura faciat verum Messiam,
»iu quo omnia sunt impleta, quae nobis de coelesti
»haereditate, divinitus promissa fuere.quot; Ipsam autem
vocem ttxtXtarui hoc modo explicat: „Pertuli jam
»onines afflictiones, quas mihi Pater immisit et scri-
»ptura immittendas praedixit.quot; Similiter Calvinus
h. L, qui „haec Christi vox,quot; inquit, „memoratu
»imprimis digna est, quia docet in Ejus morte totum
»Salutis nostrae complementum et singulas partes con-
»tineri. — Sensus est: quicquid ad salutem hominum
»facit in Christo constare, nec alibi quaerendumi
»Vel, quod idem est, salutis perfectionem in eo esse
»inclusam. Sixbest autem tacita antithesis, quia mor-
»tem suam veteribus sacrificiis et figuris omnibus op-
»ponit Christus, ac si diceret, quicquid sub lege in
»Usu fuit, nihil ad expianda peccata — per se va-
»lebat: nunc demum vera mundo ostensa et exhibita
»est salusquot; i). Alta autem voce Christus locutus
ut omnes, cruci adstantes, audirent gravissimum
illud TexiliGTui, de quo praeclare Hieron. van Al-
Phena): ^^DJt enkele vs^oord,quot; inquit, „door Jezus
»Christus aan het kruis uitgeroepen, bevat in zich

Cf. Bellarminus 1. 1. ad I., qui tamen PP. Eccles. auctori-
nitens, mira docet de consummatioiic Eoclcsiac, hoc Christi

„veel meer, clan wij in dagen en jaren kunnen na-
„peinzen. Het bevat zelfs in zich dingen, welke ons
„de toekomende eeuwe eerst openbaren en bevattelijk
„maken zal. Het behoort derhalve tot die schatten
„van wijsheid, welke in Christus Jezus verborgen
„zijn; tot die werken der herscheppende genade,
„welke gezocht worden niet minder dan de werken
„der natuur door allen, die er lust in hebben; een
„van die bronnen, wnaraan men zich gedurig neder-
,,zetten kan, om zijnen dorst naar volmaking te les-
„schen, en welke men niet verlaat, dan om hoe eer-
„der hoe liever weder te keeren.quot;

Exhibita jam Parte prima nostrae disquisitionis,
dictorum Christi cruci affixi, interpretatione, pro-
grediendum nobis est ad alteram ejus Partem, in qua
Momentum eorum Apologeiicum exposituri sumus. Quod
cum dicimus, primum quidem verbo monendum est,
quid significemus.

Apologetices originem repetendam esse ex vario,
quo per omne aevum ducti fuerint Christiani, stu-
dio religionis Christianae veritatem ac praestantiam
ab adversariorum dubitationibus vindicandi, non est
quod dicamus. Duplex autem ejus munus est: alte-
rum , quod positivum dici possit, versatur in exponenda
nostrae Religionis veritate, praestantia, divina origine :
alterum, quod negativum vocetur, in refellendis dubi-
tationibus contra eam motis : unde hactenus vere Doct.
V. Oosterzee: „Zal Apologetiek,quot; inquit, „eene zelf-
),standige theologische wetenschap zijn, die niet slechts
„ten gevalle van den vijandelijken aanval buiten haar

„bestaat, maar een beginsel in zich zelve heeft, ert
„die onafhankelijk is van en onmisbaar voor onze
„geheele Encjclopaedie, dan moet zij de positieve
„beginselen ontvouwen, waarop het Christendom ge-
„bouwd is. Zoo is zij voor den Christelijken God-
„geleerde de grondslag der dogmatiek ook in vre-
„destijd, en wanneer de vijand zich vertoont moet
„zij de wapenkamer zijn , waar men zich kan aangor'
„den tot eene krachtige Apologiequot; '). ISTos eam Apo-

1) Vidd. JaarU. voor Wetcnsch. Theol. III. p.269. Cf. ClarissÜ
Encycl. Theol. § 50. p. 222. et Compeiid. Dogmat, et Apol. Christ. eA.
a L. G. Pareau et P. Hofstede de Groot, p. 145 sq. Nimiiis
tamen mihi quidem esse videtur v. Oosterzee in laudando argu-
mento e testimonio Spiritus sancti ducto , quod, suo loco positum,
gravissimum omnino dicendum esse, quis homo Christianus neget; sed
principem in re Apologetica ei trihuere locum, equidem non ausim.
Quid? quod ipse v. Oosterzee 1. 1. p. 271 recte monet: »Ter ver-
»dediging van het Christendom kan dus het praktisch bewijs, dat wij
»ontwikkelden, alleen dan worden aangewend, wanneer de bepaalde
»aanval niet den zuiver historischen maar den dogmatischen of practi-
»schen hoofdinhoud van het Evangelie betreft.quot; Pendent igitur sin-
gulorum argumentorum, quibus nostra religio comprobetur ac vindi-
cetur, vis atque auctoritas, turn amp; re quae probanda est, «am a dubio-
rum ratione, quae refellenda sunt. Nos nulli dubitamus, quin primae
hac in causa partes tribnendae sint argumentis historicis. Nam rebus
in facto positis tota nifitur religio Christiana , quarum probata veri-
täte doctrinae demum Christianae praestantia potest exponi atque di-
vina origo. Praeclare Tholuckius in 1. die Lehre vonder Sunde
u. vom Versöhner, Beil. I. S. 167: »Ilm den Nichtchristen von der
»Wahrheit des Christenthums zu überzeugen, eröffnen sich drei We-
»ge, der historische, der speculative und der practische: die Apolo-
igetick, die kritische Dogmatiek, und die innere Erfahrung. Jede?
»dieser drei für sich genommen reicht nicht Irin, um den gansen
»Menschen zu bekehren, zu diesem Endzweck müssen alle drei
»Weisen und Wege vereint seyn.quot;

^ogetîces partem liîc spectamus, quae versatur in expo-
lïenda comprobandaque fide Evangelistarum histori-
ca, atque adeo in vindicandà vitae J esu veritate:
quam confirmandam plurima eaquc varia afferri
posse argumenta, omnibus notum est. Quod valet,
cuto de Euangelistarum narrationibus in genere, tum
in specie de perpessionum, quas Christus tulit, hi-
storia. Nam, quod recte ab aliis observatum in
referenda hac vitae Jesu parte diverses Evangelistae
testes sese produnt, nonnumquam ita a se invicem
discedentes, ut suum singuli testimonium edere dicendi
sint. Alia enim a cunctis tribus prioribus Evangeli-
stis commemorantur, alia a Matthaeo et Marco,
alia a Matthaeo et Luca, alia a Marco etLuca;
alia denique ab uno Evangelista. Et si vel easdem
l'es memorant, in earumdem tamen adjunctis referen-
lt;lis haud raro discrepant magnopere. Quodsi autem
in ejusmodi testium diversitate summum tamen agno-
®cimus consensum, fortuitum illum nec studio quaesi-
tuna, rerum in facto positarum Veritas omni dubio
®iajor est dicenda. Sed agimus hoc loco non de

Vidd. A. C. C. de Jongh, Diss. Thcol. inaug. de J. C. pa-
*^lt;'nte, ex vero ab Evv. informato, Traj. ad Rh. 1837 et N, v. d. Tuuk
^•Ifiani Diss.Theot. inaug. de ultimarum Christi perpessionum ve/i-
'quot;■wto-iv ab Evv. ex vero narratis, Traj. ad Rh. 1837. Cff. et Tho-
'quot;ck Glaubwiird. caett. p. 345 sqq. et p. 363 sq. J. Mii Iler in
^''»■io: Stud. u. Krit 1836. p. 849. all. a J. J. t. Oosterzee,
^quot;rhandeling over de uiaarde van de JIandd. der Jpp. 216. Ebrard,
^issensch. Kritik, P. II. S. 1. Da Costa, Voorl. over de verseheid^
quot;quot; de overeenst. d. vier Ev. P. II. p. 337 et 348. v. Oosterzee
quot;•^modo 1. p. II, Cap. I. sect. 2. § 2.

nnrrationibus Evangelistarum in genere. Viclendum
nobis est de iis verbis, quae Sospitator de cruce pen-
dens locutus fuerit.

Antequam vero momentum, quod hisce verbis in-
esse existimamus, apologeticum exponimus, de illorum
numero atque ordine verbo monendum esse videtur,
ut constet de re, de qua disputatur.

Sed de numero vix est quod dicamus. Est quidem,
qui plura Christum, de cruce pendentem, fuisse lo •
cutum statuat, quam quae ab Evangelistis referuntuiquot;
verum argumenta, ad comprobandam hanc sententiam
allata, prorsus inania sunt dicenda, nullaque digna
refutatione '). Concedimus, non omnia Christi

1) Vid. P. Vos, De zeven Ttrviswoorden van Jezus, letterlijk en
oudheidkundig beschouwd, p. 12 sqq. Gron. 18Ü0. Argumenta quae
affcrt haec sunt: 1°. »Daar de Zaligmaker altijd werkzaam was in
»het leeren en wonderen doen; — zodat de Evangelist Johannes
»Hoofdst. XXI: 35 getuigt, dat Jezus nog veele andere dingen gedaan
»heeft, die Hij niet hadt opgetekend; — kan men ligtelijk vooron-
»derslellen, dat die weikzaame Jezus, in den tijd van vierdehalf uur,
»geduurende welken hij aan het kruis gehangen heeft, meer moet
»gezegd hebben, dan deze zeven korte redenen. — 3'. Elke schrijver
ütekent bijna andere redenen op. — Hieruit schijnen wij veilighjk te
»mogen besluiten, dat indien wij nog andere schrijvers van het leven
»des Verlossers hadden , wij nog meer kruisredenen van Jezus zouden
»kennen. 3°. Het was het oogmerk der Evangelislen ook niet, om
»ons aUes uit het leven van Jezus te melden. — Vooral moet men
»niet vergeelen, dat zij niet voor ons geschreeven hebben; daar zij
»dan verscheide zaaken ons veel breedvoeriger zouden gemeld heb-
»ben; — hieruit kan men gemakkelijk afleiden, dat wij ook niet alle
»de kruisredenen des verlossers bezitten. 4°. Het was ook zeer be-
»zwaarlijk om volledige berichten van de laatste Lotgevallen cn ban-

focta dictaque ab Evangelistis esse conscripta; ve-
rum enim vero, si reputamus, qua accuratione per-
pessiones Ejus Uteris mandaverint, ita ut vel mimitis-
simas earum iriQiavaatïg eommemoraverint, baudqua-
quam verisimile est, nonnulla ab Eo dicta, dum de
cruce pendebat, silentio fuisse praetermissa. Quid?
quod Christi personae minime conveniens fuisset,
si id temporis multa verba protulisset. Itaque nulli
dubitamus contendere, Eum non nisi septem illa verba
hicutum esse, quorum interpretationem antea dedimus ,
et cum summo Bengelio affirmare pleraque hîc
Christum egisse per silentium.

»delingen van den Zaallgmaker te leveren. Men weet, dat alle jon-
»geren den Verlosser verlaaten hadden, en Johannes, als de eenige
»standvastig gehlevene Apostel, alleen bij het kruis stondt. Daar de
»drie Evangelisten dus elk hunne berichten uit mondelinge en sohrif-
»telijke overleveringen moesten haaien, gelijk I.ucas dit van iich
»Cap. I: 1-4 uitdrukkelijk getuigt, kan men wel denken, dat die be--
»richten volstrekt niet overeenstemmende of voltallig konden zijn:
5°. Wanneer wij ook zeiven oog- en oor-getuigen van alles wat met
»Jesus op Go'.gotha gebeurde, geweest waren, zoude het ons toch
»onmogelijk geweest zijn, om alles te zien en te hooren; ik zwijg,
»om het aan anderen mede te deelen. 6quot;. Dat Jezus meer dan zeven
»woorden aan het kruis gesproken hebbe, kan men ook daaruit af-
»leiden, omdat wij uit Joh. 19: 28-30 zien, dat de drie laatste
»Woorden van Jezus zeer kort op eikanderen gevolgd zijn. Dus zoude
»tlan de Zaligmaaker in bijna vierdehalf uur niet meer dan de vier
»eerste woorden gezegd hebben? Hij, die zoo onvermoeid bezig was?
»'IH is ongelooffelijk. Maar vermoedelijk bleven de eerste Christenen ,
»hoewel z.j gelegenheid hadden om meer kruisredenen van den Ver-
»losser te ontdokken bij deeze zeven , omdat dit bij dn Jooden een
»heilig getal was.quot; caett. (!!].

dicta se invicem secuta fuerint, ex ipsis Evangelista-
rum narrationibns tuto efficimus, primum, quod Chri-
stus de cruce pendens dixerit, verbum habendas esse
preces, quas pro inimicis fuderit; namque Lucas
Cap. XXIII: 33, 34 diserte affirmat, Eum lias pro-
tulisse, quum cruci affigeretur. Nec minus diserte
idem refert Sospitatorem, quum in eo esset ut mo-
reretur, Patris curae spiritum suum mandasse, ut
adeo hoc verbum ultimo loco sit ponendum, septimum-
que habendum. Cui voci quin proxime praecesserit
gravissimum illud Ttréliavai, nullum est dubium. Huic
igitur sextus tribuendus est locus. Constat itidem, que-
relam de siti pro quinto verbo esse habendam. Por-
ro, quum Matthaeus (XXVH : 46) et Marcus
(XV: 34) tradant, flebilem illam vocem, qua dereli-
ctum se a Deo querebatur, sustulisse Christum hora
nona i. e. ex nostra temporis computandi ratione,
tertia pomeridiana, atque adeo ad vitae Ejus finem,
apparet, hanc querelae de siti proxime praecessisse
atque ergo quarto loco esse ponendam. Una superest
quaestio, eaque paulo difficilior ordinem spectans, quo
Christi verba, quae secundum et tertium dici so-
lent, se invicem fuerint subsecuta. Statuitur vulgo,
promissionem latroni ad meliorem mentem converso
factam, iis praecessisse verbis, quibus Jesus matrem
Jo anni commendaverit. Ad quam sententiam com-
probandam duplex argumentum solet afiFerri. Ac pri-
mum quidem provocatur ad ipsam Evangelistarum
narrationem, ex qua patere monent hujus sententiae
patroni, multitudinem cruci adstantem continuo post-
quam Jesus cruci affixus erat, coepisse Eum calum-

îiiis atque injuriis petere; uncle sequi contendunt, lioc
ipso tempore alterum quidem latronem Christum
calumniatum esse, alterum vero supplicii socium objur-
gasse, Jesumque Conservatorem suum ac Dominum
precibus adiisse, quibus fusis praeclarum illud tulerit
i'esponsum, quod Lu cam litteris mandasse vidimus.
Deinde banc sententiam cum Christi indole consue-
taque agendi ratione magis convenire perhibent, quippo
qui suorum curam, ad res terrestres spectaiitem, regui
coelestis commodis provehendis postponore soleret.
Sunt tamen quae contradici possint, Nam etsi facile
concedimus, adstantem cruci niultitudinem coepisse
continuo Christum calumiiiari, inde nondum sequi-
tur, idem mox a latrone fuisse factum. Et quod de
studio Christi, coelestis regni commoda proveheiidi
dicitur, non est ejusmodi, ut banc ob causam, lau-
datam opinionem amplecti debeamus, quippe quod non
nisi data opportunitate bic manifestare potuerit. Deinde
statuendum esse videtur, Christum matrem suam,
simulac cam conspiceret, Joanni commendasse, hoe
quoque consilio, ut discipulus eam continuo domum
abduceret, utque dol ori, quo premebatur, non prorsus
succumberet. Quid? quod Joannes diserte affirmai
(Cap. XIX: 24-27) continuo post vestimenta Cbristi
lt;livisa, matrem Eum, discipulumque allocutum esse.
Si igitur constat, quod constare videtur, in cooscri-
l^endo suo Evangelio Joannem prae ceteris Evan-
gelistis temporis rerumque, quas commémorât, nexus
curam habuisse, verisimillimum est, hoc quoque loco
accuratius eum tradidisse ordinem, quo Christi verba
prolata fuerint. Licet igitur in utramque partem dis-

putari posse videato, equidem nou dubitó illorum
subscribere sententiae, qui statuant, Jesu verbis, ad
Mari am et Joannem factis, secundum quidem lo-
cum, promissioni vero latroni datae tertium esse tri-
buendum Quae si recte disputata a nobis sunt,
Septem Christi verba, quorum momentum Apologe-
ticum exposituri sumus, hoc ordine sunt disponenda:

2.nbsp;'iTjaovg ovv tSwv rijv [i-ijteqa, xal rov fiao'tjtrjv
nuqifsrwtu, ov r;yâncc, Xéyii rf] (itjtqI avrov' Fifvai,
idov ó v log aov. EItcc Xiyn tm nuamp;tjrfj- 'i^ot!
lirjrijQ aov'

Ut autem duplex Apologetices munus esse diximus,
alterum positivum q. d., alterum negativum, sic no-
stra disputatio de momento Apologetico, quod inter-
pretatis Christi dictis insit, Upartita sit necesse est.
Altera ipsum horum verborum momentum Apologeti-
cum exponet; altera a dubitationibus illud vindicabit.

1) Vidd. Ewald I. 1. Orerd. XII. et Ehrard 1. 1. p. 658. Alteri
sententiae fa\et Da Costa 1. 1. P. II. p. 380, et ut videtur Ease

Prior pars positiva dici potest, posterior negativa. Ab
bac autem ordiamur, ut, remotis dubiis, ipsius momenti
expositio aptius procedat, nostraque disputatio a mi-
nori ad majus escendat.

Dubia, maxime a Straussio mota, dico; namque
ille in primis verborum, de quibus agimus, authentiam,
adeoque hanc vitae Jesu partem, in dubium vocavit.
Qui post eum scripserunt nihil quidquam novi, quoad
equidem scio, hac in causa protulerunt. Ut autem
omnem fere reliquam Jesu vitam impugnat, mythis-
que adscribendam esse contendit, eadem prorsus ra-
tione dicta Christi de cruce pendentis aggressus est,
ductis argumentis suis tum e studio Apostolorum pri-
morumque Christianorum, summis Jesum offerendi
laudibus, tum e convenientia, quae factis Ejus fatisque
cum Prophetarum vaticiniis intercedit, turn e pugna,
quam obtinere perhibet inter diversas Evangelistarum
narrationes, tum denique e silentio, quo alter ab al-
tero relata praetermittit. Sed de singulis Christi
dictis videamus.

Ac primum quidem de precibus, quas, referente
Luc a, Conservator pro inimicis fuderit, sive de pri-
^no, quod de cruce pendens protulit, verbo. „So ange-
„messen,quot; inquit Straussius,quot; cine solche Bitte den
«sonstigen Grundsätzen Jesu über Feindesliebe ist
„(Matth. V: 44) und so viele innere Glaubwürdig-

„keit von (lieser Seite die Notiz des Lukas hat: so
„ist doch, zumal er mit denselben allein steht, dar-
„auf aufmerksam zu machen, dass möglicherweise
„dieser Zug aus dem für messianisch gehaltenen Ab-
„schnitt Jes. 53 genommen sein könnte, wo es im
„letzten Vers, in denselben, aus welchem auch das
„lieru dvónmvnbsp;entlehnt ist, heisst: LD^^rfiSl,

was zwar die LXX. unrichtig durch 8iä r«;
„cho^äcKi avTamp;v TtaQedo^y, aber bereits das Targum
„Jonathan durch pro peccatis (sollte heissen pecca-
„toribus) deprecatus est wiedergiebtquot; i). Duplex igi-
tur afFert argumentum, ad impugnandam hujus ditti
authentiam; alterum e silentio caeterorum Evange-
listarum ducto, alterum e convenientia, quae huic
dicto cum laudato Jesaiae loco intercedit. Sed prius
vix Ulla refatatione dignum est. Unicuique enim,
Evangelia legenti, luce clarius patet, singulos eorum
Scriptores haudquaquam totam Jesu vitam, cuncta
Ejus facta dictaque conscribere voluisse. 'Anonvrjuo-
vnliiuva tantummodo dederunt, singulique pro variis,
quibus ducebantur, studiis consiliisque, nec non pro
varia, qua gaudebant, rerum notitia, nonnulla tantum
e Jesu Vita tradiderunt. Itaque argumentum e si-
lentio ductum, tum demum alicujus ponderis est,
quum probari possit, Scrlptorem, qui rem, de qua agi-
tur, silentio praeteriit, debuisse eam ét cognoscere^ét
literis mandare. Quod hac in causa Straussius
baud facile probaverit. Quid? quod rationes fortasse

dari possunt, haudquaquain contemnendae, quibus in-
ducti fuerint Lucas quidem ad tradendum hocce
Christi dictiun, caeteri vero Evangelistae ad silen-
tio illud praetereundum. Ille enim totus in eo est,
ut humanitatem Christi describat, summamque, quo
ducebatur erga peccantes, misericordiam i), quae in his
quoque precibus praeclare elucescit: imo sponte ductus
fuisse videtur ad earum commemorationem, Stepha-
num coo-itans, cujus itidem preccs pi-o inimicis fusas
esset traditurus. Caeteri vero Evangelistae silentio illud
praetermittere potuerunt, Joannes quidem, quoniam
traditum jam erat a Luca, Matthaeus vero et
Marcus, quia harum precum commemoratio iis minus
necessaria videbatur, quum omnis Jesu vita amorem
etiam erga inimicos satis superque testaretur. Alte-
rum vero Straussii argumeiitum paulo majoris est
ponderis. Sed totam quaestionem, qua late patet, de
convenientia, quae Jesu vitae intercedit tum cum
historiis, tum cum vaticiniis in V. T. libris exliibitis,
hoc loco pertractare non possumus: quod eo minus
juvat, quum utrumque ab aliis, maxime aDaCosta 2)

1)nbsp;Vidd. e.g. Luc. VII:37—48. XV. XIX: 1-10. Cf. ab Utrecht
Dresselhuis: ygt;Over het Evangelie van Lnkasquot; in Opp. Soc. Hag.
a- 1839. p. 268 sqq.

2)nbsp;Voorll. over de vier Evv., T. I. p. 128 sqq. ubi interaliap. 129
®lt;lq. ait: »Men vraagt, hoe, in de onderstelling van Strauss, eene
»2ulke naauwkeurige nabeelding der Oud-Testamentische geschiede-
»nissen, buiten eenig opzet der dichtende gemeente denkbaar zou
»ïijn? Hoe, in het geval van meer opzettelijke versiering naar de
»Israëlitische voorheelden , dergelijke fijn gesponnen en allczins bere-
»kende bewerking door mensclienvernuft overeen te brengen zij met
»den eenvoud, die het groote kenmerk dezer Schriften is? — Men

et vail Oosterzec ') jam sit occupatum. Itaque haec
tantummodo rogando ad refutandam Straussii dubi-
tationem monemus : primum, quo tandem jure e.x una
convenientia, quae obtinet inter Christi preces et
Jesaiae vaticinium, concluditur, Apostolos primosvo
Cliristianos hoc vaticinio inductos fuisse, ut Christum,
dum de cruce pendebat, pro inimicis precantem in-
forinarent? Estne verisimile, eos ratiocinates esse hoc
modo: haec atque illa Messiae contingant, ab Eoque
patrentur ac dicantur necesse est, secundum haec atque
illa libro rum ss. dicta; itaque sine dubio haec atque illa
Ei contigerint ab Eoque patrata fuerint et dicta; nam
ille pro Messia est habendus? Könne simplicius est
longeque probabilius statuere, eos argumentatos esse
hoc modo : quae Prophetae de Messia vaticinati sunt,
liaec in Jesu eventu sunt comprobata; ille igitur Mes-
sias est habendus. Deinde, quid quaeso Lucam ali-
umve Christi discipulum mo visset, ut has nominatim

»ziet niet in, dat, waar ook de overeenkomsten onbetwistbaar zijn ,
»gebeurtenissen die met elkander eene hoe ook sprekende gelijkenis
»hebben, daarom noodwendig de eene van de andere nagebootst, en
»aldus verdieht en onwaarachtig moeten zijn.quot; Haec quidem et alia
jure optimo contra methodum Strausianam adducuntur. Attamen,
l)a Costa judice, convenienliae causa altius est repefenda. Quarc
ita pergit: »Men moet — de overeenkomsten, die aangevoerd worden,
»toch alfijd erkennen te lestaan! — Hier is de vinger eener hooger
«hand. Hier is het plan, de wijsheid, het hoogst verheven en aan-
»biddelijk opzet van God! En zie daar ons dan nu als van zelve,
»door die zeer nieuwerwctsche 3Iythische schriftverklaring, terugge-
»voerd tot de sedert lang miskende en bijna vergetene typische God-
»geleerdheid der Ouden.quot; caett. Cf. et praeelara Nitzsehii verba,
nllata ab Hasio in Ilutt. Rediv. ed. 5 p. 91 sqq. in annot.

preces Ei trlLueret? Num studium majoribus Christum
laudibus cumulandi? Sed benevolentiam, quam hîc
manifestabat, per omnem vitam satis superque demou-
straverat. Denique si vel ipsum precaudi actum ex
Prophetae dictis hausissent, uude quaeso ipsa verba
sumserunt, quibus Christus apud Patrem pro ini-
micis intercedens, usus fuit; et ejusmodi quidem ver-
ba, quae odium, persecutiones, verberationes, ipsa
adeo mors, quibus a Judaeis afficiebautur, haudqua-
quam dictitai-e iis potuerunt? Ut igitur prius, ita et
posterius Straussii argumentum nihil quicquam
Valet ad authentiam hujus dicti infringendam.

Progredimur ad dijudicandas dubitationes contra al-
terum Christi dictum ab eo allatas. Monet •primum,
Matthaeum et Marcum tantummodo mentionem
facere quarumdam feminarum, quae Jesu cruci adstl-
terint, Lu cam vero nàfTtg rov s '/vconiovi Christi
commemorare, quibus certo annumerandi sint Ejus
discipuli. Ac si id vel aliquatenus labefaceret fidem
eorum historicam! Ac si Matthaeus et Marcus,
feminas unice commémorantes, hoc ipso indicare vo-
luerint, nullum adfuisse discipulum. Deinde urget
diversitatem, quae obtinet in Evangelistarum narra-
tionibus, quum Synoptici matris Jesu nomen reti-
ceant, Joannes vero non commemorare videatur
suam matrem Salomen, quam illi indicant. Sed
quomodo difficultas inde orta, tolli possit, antea jam
vidimus Porro provocat ad irctmocpccrilay, quam

animadvertimus in Synopticorum traditione, collata cum
iis quae Joannes refert. Namque illinbsp;satis in-

tervallo discipulos ac feminas a cruce abfuisse, nar-
rant; liic vero se una cum Jesu matre caeterisque,
quas nominat, mulieribus, juxta crucem stetisse, scri-
bit. Quam ivuvTio(favdav, praeeuntibus aliis Interpre-
tibus, justp, me quidem judice, modo, antea sustuli i).
Turn et maxime quidem urget Synopticorum silentium.
„Könnte man,quot; inquit 2), „zwar von der mütterlichen
„Zärtlichkeit, vielleicht den Heroismus eines näheren
„Hinzutretens erwarten: so macht dagegen das völlige
„Schweigen der Synoptiker, als der Interpreten der
„gewöhnlichen evangelischen Tradition, die historische
„Realität jenes Zuges zweifelhaft.quot; Sed in bis peti-
tionem principii committere videtur, quippe qui Syn-
opticos traditionis Evangelicae vulgaris interpretes
habeat, adeoque sumat quod probandum esset. Deinde
quodnam pretium argumento, e silentio petito, statu-
endum sit, modo vidimus 3). Quid? quod hoc sumto
non nisi ea, quae ab omnibus Evangelistis tradita
essent, ut fide digna accipienda forent. Uro-et tamen
illud argumentum Straussius ita pergens: „Die
„Synoptiker können weder von der Anwesenheit der
„Mutter Jesu beim Kreuz etwas gewusst haben
„Sonst wurden sie vor allen andern Frauen sie als
„die Hauptperson namhaft machen; noch scheint von

4)nbsp;Cf. Ebrard 1.1. pag. 738, ubi inuUa aculc nionet ad Straus-
sium rcfellendum.

»einem engeren Verliältniss derselben zu Jobannes
»etwas bekannt gewesen zu sein; wenigstens lässt die
»Apostelgescbiclite (I. 13 f.) die Mutter Jesu mit den
»Zwölfen überhaupt, seinen Brüdern und den Frauen
»zusammen sein.quot; Respondemus: non patet e silentio
®ynopticorum nescivisse eos, Mariam Jesu matrem
ci'üci adstitisse; non erat Maria prima persona, nam-
^ne id temporis nondum singulari veneratione eam pro-
®ecuti sunt discipuli, qui ipsum Jesum, referente Mat-
thaeo (Cap. XII: 48 sq. coli. Marc. III: 34, 35 et
Ï^Uc. VIII: 21) dicentem audiverant: Tlg iaviv tj nijrijQ
-/Ml Tiveg titsli' ol dSilfol /.lov, — 'Idov, ij iirjvijQ
f-^v, xai ol ddil(pol j-iov. quot;'Ogrig yän äigt; noiijai] to amp;iXij{ia
^oü TcuTQÓg fiov TOV iv ovQCCDoXg, avvóg /xov dStiefóg xal
xai f^tjvfjQ iavti'. Denique ex co, quod Act. 1.1.
^aria Jesu mater post Apostolos nominatim indi-
quot;^^tur, apparet singulari quodam loco prae caeteris eam
f^'ninis fuisse habitam. AddIt quidem Straussius:
aber die Kunde von jener rührender Gegen-
»■^vart und diesem merkwürdigen Verliältniss verloren
quot;gehen konnte, begreift sich wenigstens nicht so leicht,
»als wie sie in dem Kreise, aus welchem das vierte
quot;Evangelium hervorgegangen ist, hat entstehen kön-
quot;^en. Müssen wir uns nach früher erwogenen Spu-
»ren diesen Kreis als einen solchen denken, in wel-
quot;Chem der Apostel Johannes besondere Verehrung
quot;genoss, wesswegen ihn denn unser Evangelium aus
»der Dreizahl der genaueren Vertrauten Jesu her-
»aushebt, und allein zum Lieblingsjünger macht: so
quot;konnte zur Besiegluiig dieses Verhältnisses nichts
quot;Schlagenderes gefunden werden, als die Angabe,

„dass Jesus die tlieuerste Hinterlassenscliaft, seine
„Mutter (in Beziehung auf welche, wie auf den au-
„geblichen Lieblingsjünger, ohnehin die Frage nahe
„lag, ob sie denn in dieser letzten Noth von der
„Seite Jesu gewichen seyen?) dem Johannes gleich-
„sam letztwillig übergeben, diesen somit an seine
„stelle gesetzt, ihn zum vicarius Christi gemacht habe.
Nos vero contendimus, contrarium longe facilius intel-
ligi posse, imo cum Lückio quaerimus: „MussteJi
„nicht gerade so ganz persönliche Verhältnisse i»^
„Strome der allgemeinen Tradition leicht verloren
„gehen?quot; i) Quid plura? ne vestigium quidem mythi
lue reperiet, nisi qui èt mythorum formandorum, ^t
historiarum negandarum studio , prorsus est abreptus-
Eecte enim Hasius: „Da die Mutter Jesu,quot; inquit,
„nicht als Kinderlos galt, fehlt zur sagenhaften Ent-
,,stehung der Anlassquot;' nullumque hoc nobis dubium
movet, quod unus Joannes rem, de qua agimus,
tradidit; nam cum eodem Hasio affirmamus: „Nmquot;
„für Johannes war es eine Nothwendigkeit, des TeS-
„tamentes Jesu zu gedenken.quot;

Ad infringendam narratlonis, quae tertium JesU
dictum complectitur, authentiam, Straussius primuf^
quidem provocat ad pugnam, quae adesse videatitf
inter Matthaei et Marci traditiones, cum relatis »
Luca collatas. Um diese Differenz,quot; inquit, „auszU'
„gleichen, haben die Erklärer die Voraussetzung g®'

„lïiaclit, zuerst mögen wolil beide Verbreclier Jesum
»gesmäht haben, dann aber durch die ausserordentliche
„Pinsterniss der eine umgestimmt worden sem; neuere
»haben sich auf eine enallage numeri berufen: gewiss
»aber nur diejenigen recht gesehen, welche eine wirk-
»Hche Differenz zwischen Lukas und seinen Vormän-
»nern zugaben.quot; Quod postremum recte negare no-
tis videmnr. Kec tamen ad tollcndam difficultatem,
iiieundam esse arbitramur rationem, quam Straussius
priore loco commémorât, subscribentes praeclaris hisce
Igt;oct. Da Costa verbis: „Degenen, die tegen den
»aart der Evangelische overeenstemming, hier Lucas
»üit zijne beide voorgangers zoeken te verklaren, en
»aan eene lastering der beide moordenaars denken,
»Waarvan dan eensklaps één zich zal bekeerd en tot
gt;jden Heere gewend hebben, bedenken niet, dat het
»geheel tegen den aard dier bekeering strijdt, zich
»een boeteling voortestellen, wiens eerste geloofsdaad
);Zoude geweest zijn, — het bestraffen van den me-
»dezondaar wegens eene daad, een oogenblik te voren,
»door hem zei ven gelijkelijk bedreven!quot; i). Alteram
Vero rationem a Straussio laudatam, quam in loei
mterpretatione jam attigimus etiamnum sequendam
esse existimamus, statuentes omnino nwneri enallagen
^'ic obtinere, ita ut Matthaeus et Marcus universe
tantummodo indicare voluerint, omnis generis homi-
nes , lion solum rovg aQyuQtig et tovg naQttnoQtvófxtvovs,
latrones etiam Jesum calumniatos esse. Quod

optimo jure conteudere nobis videmur; namque ejus-
modi enallage et alibi habetur et cum consueta
Matthaei Mar ci que scribendi ratione prorsus con-
venit Deinde monet Straussius, duos priores
Evangelistas nihil quidquam eorum scivisse, quae apud
Lucam tradita inveniuntur. Quod tamen neque
ex eorum silentio certo effici potest, et, si vel conce-
dendum foret, non valeret ad negandam narrationis
Lueanae authentiam. Maxime autem Straus si um of-
fendunt verba, quibus latro Jesum allocutus esse
dicitur. „Denn um von einem am Kreuz Hängenden,quot;
inquit, „ein einstiges kommen zur Errichtung des
„Messiasreichs zu erwarten, dazu gehörte das ganze

1)nbsp;Vid. Her inga Opp. Exeget. ct Ilerm. p. 298 sq. Cf. quoque
Wineri Gramm, ed. 3. p. 149. nbi: »Der Plur. (mase. oder fem.)
»ist oft da gesetzt, wo das Prädieat zwar zunächst nur von einein
»einzigen subject giU, der Schriftsteller aber den ^danken allgemein
»ausdrucken will; Z. B. Mt. 27, 44. xcä ol Ava-rai —nbsp;uiiriy, die
Mörder schmähten ihn (eigentl. nur einer, vgl. Luc. 23 , 39.— Wenn
man nicht, was wohl vorzüglicher, eine Verschiedenheit der Relation
annclimen will —).quot;

2)nbsp;Vid. Da Costa 1. 1. T. IL p. 245. ubi: »Mattheus bemint het
»meervoud, dat Lucas en meestal Marcus reeds, tot liet werkelijk
»enkelvoudig getal terugbrengen. Dat meervoud van het moeder-Evan-
»gelie, ligt in het standpunt van zijnen Schrijver, als wien in alles
»meer het soort, dan het bepaalde voorwerp, meer de zamenhanff
»der denkbeelden, dan de op zicli zelve staande gebeurtenis ter
»harte gaat.quot; — et ad n. 1. p. 380 : »Maar nu is het uit allerlei Evan-
»gelische beginsels openbaar, dat het meervoud van Matthéus hier
»wederom de algemeene en voorloopige aanduiding van het soort van
»menschen is, die Jesus hebben gelasterd, in Zijn uiterst lijden.
»Marcus volgt hier, naar zijne gewoonte in dergelijke gevallen , met
»slechts eene kleine wijziging. Voor Lucas bleef het bewaard oBi
»het treffende onderscheid tusschen de beide medegekruisigden t®
»vereeuwigen.quot; caett. Cf. et Ebrard 1. I. p. 692.

»System von einem sterbenden Messias, welches die
»Apostel vor der Auferstelmng nicht begriffen, nnd
gt;;'vvelches somit ein A^crr?/; vor ihnen gefasst haben
»musste. Diess ist so miwahrscheinlich, dass es kein
»Wunder ist, wenn Manche in der Bekehrung des
»ßäubers am Kreuz ein quot;Wimder haben sehen wollen,
»Und es wird durch die Annahme, welche die Er-
»Märer zu Hülfe rufen, der Mensch werde wohl kein
»gemeiner, sondern ein politischer Verbrecher, viel-
»leicht einer der avaTuaiaavamp;v des Barabbas, gewesen
»sein, nur noch undenkbarer. Denn war er ein zum
»Aufruhr geneigter Israelit, der auf Befreiung seines
»Volks vom römischen Joche hinarbeiten wollte: so
»War gewiss auch seine Idee vom Messias am weite-
»sten davon entfernt, einen politisch so ganz ver-
»niehteten, wie Jesus damals war, als solchen anzu-
»erkennen.quot; Ad quae primum animadvertimus, in
'^ftini hac ratiocinatione vehementer sibi repugnare
®traussium. Namque Mc ejusmodi tribuit latroni
^otiones, quibus post Christi demum resurrectionem
§avisi sunt Apostoli; quum tamen mox de eodem
'affirmât: „Ganz im Geist der judischen Denk- imd
»Redeweise ist — seine Anrede an Jesumquot; caett. i).
Heinde monemus, ex justa verborum interpretatione,
l^am antea dare conati sumus 2), latronem minime
Ejusmodi yyioah itvtvpuTixtjv manifestasse, qualem
Straussius hoc loco ei tribuit. Quid? quod, prae-
®nnte Gl. Neandro indicavimus, latronis preces

aliqiiatenus saltern adliuc prodere opiniones Israëllta-
rum vulgares de regno a Messia his in terris con-
dendo. At iiiiuime tamen negamus, coiifessnm cum
fuisse Jesum Messiam, ab eoque omnem suam sa-
lutem sincera fide post mortem exspectasse. Quod
sane mirandum videtur; Straussius vero omne quod
mirandum, ad miracula , et quod ad miracula, pro suo
scilicet miraculorum studio, ad ra. äSt/fara referre
solet 1). At multa etiam aiïerri possunt ad mirabllem
haue latronis convcrsionem explicandam. Praeter ea,
quae antea jam notavimus , aff'erre 'hic juvat prae-
clara Ebrardi verba, qui ad (^UclGStlOllGlïl l jj Ob der
„Schacher die quot;Worte „wenn du in deinem Eeicb
„„kommstquot; sagen konnte?quot; haec respondet: „Wenn er
„von Christo und seiner Lehre etwas gehört hatte
„(]\It. 24) allerdings! Und er, in Jerusalem so eben
„gefangen genommen, konnte doch wahrlich leicht
„jene Eede oder mittelbare Darstellungen derselben
„gehört haben, die als todte Notizen in seinem Ge-
„diiclituiss — unbeachtet und wohl verspottet — lie-
„gen blieben, bis das Leiden und die herbe Todes-
„angst, zusammengenommen mit Christi Erscheinung)
„ihn auf dieses verachtete Heil hinwiessen.quot; Denique
Straussius sie concludit: „Man darf aber nur el»
„Auge für Sagenbildung haben, so wird man sie

1)nbsp;Laudat liio, Straussius quae de latrouibus fabulosa narrantur
in Evv. Apocr. Vid. Thilo Cod. Jpocr. I. p. 143. Sed comparationem
instituere neglexit inter fabulosas has traditiones et simplicIssimaiT
i u c a e narrationem.

»hier besonders kenntlich wiederfinden,quot; rationemque
qua, ipso judice, sensim sensimque mythus de altero
latrone ad Christum converse, vel fortasse de utro-
qne latrone exstiterit, sie exponit: „Zwei Uebelthäter
„waren mit Jesu gekreuzigt, so viel hatte die Ge-
„schiehtequot; (Quidni hoc quoque negat Fabulator?)
„oder auch diess schon die AYeissagung Jes. 53: 12,
„an die band gegeben.quot; (Ac si propheta duos comme-
morasset maleficosl) „Sie hiengeu zunächst als stumme
„Personen da, wie wir sie im vierten Evangelium fin-
„deu, in dessen Entstehungsgebiet nur die einfache
„Kachricht, dass sie mit Jesu gekreuzigt worden, ge-
„drungen war.quot; (Hîc igitur narrationis simplicitate
conspicuum est Evangelium Joauneum; in tradenda
Vero commendatione Mariae, ampUficaiione, quod
idem Straussius antea monuerat!) „So uubenützt
„aber konnte sie die Sage iu die Länge unmöglich
„lassen: sie öffnete ihnen den Mund, und da sie
„übrigens nur von Schmähungen der Umgebenden zu
„berichten hatte,quot; (Ac si, quod ipse Straussius
mox observât cum Pilatus, tum centurio praeclarum
de Christo testimonium non edidisseut!) „so Hess sie
„in den allgemeinen Hohn gegen Jesum auch die bei-
„den Uebelthäter, zunächst ohne nähere Angabe ihrer
„Reden einstimmen (Matth, u. Mc.).quot; (Ingeniosa sci-
licet interpretatio, suiique ipsa probabilitate magnopere
®ese commendans! Itaque illi ip.si Christi discipuli,
lui, judice Straussio, summo ducti fuerint studio Ma-
gistrum laudibus cumulandi, jam latrones informarint
Una cum caeteris Eum calumniantesü). „Doch die
„iMitgekreuzio-ten Hessen sich noch besser benutzen.

„Hatte ein Pilatus Zeugniss für Jesum abgelegt,
„zeugte bald darauf ein römischer Centurio, ja die
„ganze wimderbar aufgeregte Natur für ihn:quot; (Itaque
haec omnia pro veris sunt habenda. Alias enim my-
thus de latrone converso ex iis oriri non potuit, nisi
statuere velis alteram rem fictam alteri inniti atque adeo
utramque omni fundamento destitutam esse); „so wer-
„den auch seine beiden Leidensgenossen, wiewohl
„Verbrecher, gegen den Eindruck seiner Grösse nicht
„ganz verschlossen geblieben sein, sondern, wenn
„zwar der eine, der ursprünglichen Gestaltung der
„Sage gemäss, lästerte, so musste wohl der andere
„sich in entgegengesetztem Sinn geaüssert, und Glau-
„ben an Jesus als den Messias bewiesen haben (Lukas).quot;
(Minime vero. Nam praeclarior omnino mythus ef-
fingi potuisset, si utrumque latronem informassent Je-
sum Messiam profitentem). Sed quid opus est plura?
Nos assertioni Straussianae modo laudatae: „Man darf
„aber nur ein Auge für Sagenbildung haben, so wird
„man sie hier besonders kenntlich wiederfinden,quot;
banc nostram fidenter opponimus: „Man darf aber
„nur ein Auge für Geschichte haben, so wird man
„sie hier besonders kenntlich wiederfinden.quot;

Quod attinet ad quartum verbum, mirum videri
possit, èt Lucam èt Joan nem silentio illud prae-
teriisse. Quid? quod fuit, qui hanc ob causam ejus
authentiam in dubium vocaverit i). Quare operae

1) Bretschneiderus in Prolal. da Evang. et Epp. Joannis Ap.
indole et origine, p. 34 sqq.

pretium est paucis exponere rationes, cur Joannes
nominatim hanc Christi querelam tacuisse videatur.
Ac primum quidem animadvertimus, noluisse Aposto-
lum omnia, quae ad publicam Jesu vitam pertine-
rent, litteris mandare i): unde haud pauca praeelara
Jesu facta fataque, quorum ipse dvxónxrii fuerat,
omisit; e. g. resuscitationem filiae Jairi e mortuis ^
gloriam qua Christus in monte affectus fuit, sacrae
coenae celebrationem. Quis igitur haec aliaque, a
Synopticis commemoruta, hanc unice ob causam ad-
dubitet, quoniam a Joanne silentio sunt praetermissa?
Deinde, optio facienda ei erat ex iis, quae commemo-
rari possent. Haec autem optio pendebat a singulari
ejus in conscribendo suo Evangelio consilio; quod,
quale fuerit, ipse deelarat Cap. XX: 31: Tavra St
YtyQunrai, 'iva ntaxttfaijxi, öii 'Iijmvg ècsxiv ó Xotaxóg ^
d viói xov amp;tov, y.ai 'ivo. iriaxn/ovxts ^m^v tmvt iv
rm ovópaxi avxov. Quid mirum igitur hanc Christi
querelam eum omisisse? Quod tamen non ita intelle-
ctum volumus, ac si Joannes prorsus noluerit Chri-
stum describere dolore oppressum; cui opinioni a
nonnullls propugnatae 2) èt alia obstant èt ea quae
Joannes refert Cap. XI: 33, 35, 38. XII: 27. At
dIcat forte quis, quamquam in caeteris Jesu factis
fatisque enarrandis suum ipse consilium J 0 ann e s se-
cutus fuerit, unde nonnumquam discrepat a Synopti-
cis, in referendis tamen ultimis Christi perpessioni-
bus fere semper cum iis convenit. Sed haec ipsa

objectio nos ducit ad tertiam observationem. Scib'cet,
quum tot tamque praeclara commemoranda essent,
quod ad publicam Jesu vitam attinet, non est quod
miremur, Joannem in ea tradenda non semper cum
caeteris Evangelistis conspirare. Ex ipsius autem
rei indole sequitur, convenientiam inter Jo an ni s et
Synopticorum narrationem, ultima Jesu fata comple-
ctentem, omnino majorem esse debuisse. Quam ta-
men convenientiam, cave majorem quam par est, tibi
informes. Namque et bîc Joannes quaedam singu-
laria habet, cum tradendo quae Synoptici omiserunt,
tum uberius exponendo quae illi verbo tantum attige-
runt. Ad priora referenda sunt: Joan. XIII: 1-20.
XIII: 21-XVII. XVIII: 2. 19-24. 28-32. XIX: 4-7.
8-12. 13-16. 25-27. 28, 80, 31, 37; ad posteriora:
XVIII: 3-9. 10. 26. 33-36. XIX: 23, 24. Contra
vero aut brevis est in tradendis iis, quae a caeteris
Evangelistis fuse commemorantur, aut plane ea omittit.
Brevis est, e. c. in iis quae de Christi proditore,
de praesignificatione, Petri abnegationem spectante,
tradit. Plane omittit e. g. sacrae Coenae celebratio-
nem, lites Apostolorum de principatu, Judae mor-
tem, catervam ad crucem stantem Christumque
calumniantem, miracula continuo post Ejus mortem
édita. Imo vero talia silentio praetermittit, quorum
omissio, nisi aliunde nota essent, efficeret, ut ipsius
narratio intelligi non posset. Ita nihil narrat de C h r i-
sto coram senatu Judaeorum accusato, nihil de falsis
testibus, nihil de lato a Judaeorum proceribus judicio,
sed continuo Jesum ad Pilatum abductum fuisse
refert. Unde recte efficitur, Joannem Synopticoi'um

narrationem cognovisse, veterumque sententiam mini-
me esse rejicienclam, qua statuant, Eum post exarata
demum caetera Evangelia suum conscripsisse librum,
lioc quoque consilio, ut illa confirmaret atque sup-
pleret !)• Denique si verum est, quod antea posm-
mus, Joannem mox post commendatam sibi Mari-
am, in domum suam eam abduxisse, deinde vero ad
Golgotham rediisse, statui fortasse possit, Joannem
hanc, de qua agimus, Jesu querelam omisisse, quo-
niam ipse eam non audivit. — Sed Straussius hic
silentium Lucae et Joannis non urget. Premit
vero magnopere rationem, quae Jesu verbis cum
Psalmo XXII intercedit, ad eorum authentiam im-
pugnandam „War nämhchinquit, „der Messias
„ei^imal als leidender aufgefesst, und wurde jener
„Psalm gleichsam als ein Programm seines Leidens
„benützt, wozu es keineswegs des Anlasses bedurfte,
„dass Jesus am Kreuz eine Stelle desselben wirklich
„anlt;refiihrt hatte: so mussten die Aufaugsworte des

„Psalms, welche das Gefühl des tiefsten Leidens aus-
„sprecheu, sich ganz besonders eignen, dem gekreu-
„zigten Messias in den Mund gelegt zu werden.quot; Ad
quam inanem ratiocinationem respondemus: imnimn,
in ea sumi quae probanda sint; deinde, quod acute
monet lias lus die Sage hätte nie so bedenkliches iu

1) Vid Riehm 1. 1. Cap. I. § 214 et quos laudat; quibus addantur
èt alii èt H. E. F. Guerike, Hist.-krit. Einleit. in d. JV. T. § 41.
pag. S91 sq. uti et v. O os ten ee, liet Leven van Jezus , T. I. 1'. 1.
pag. i44.
3) 1. 1. pag. 551 sq.
3) 1. 1. § laO. pag. 303.

Jesu Mund gelegt; denique verborum Jesu authen-
tiam negari non posse, nisi etiam neges, nonnullos
cruci adstantium propter hanc ipsam vocem: , ^J.t,
K. r. Je sum calumniates fuisse, dicentes: ovi 'Hliav
(fcovei ovTog. Et est omnino tanta Straussii impu-
dentia, ut hanc quoque rem fictam esse affirmare au-
deat. Kam sie pergit: „In diesem Falle könnte dann
„auch die auf jenen Ausruf Jesu sich beziehende
„Spottrede der Umstehenden, ort quot;Hllocv cpmvtT ovroi
„u. s. w., nur so entstanden sein, dass dem Wun-
„sche, für diese Scene dem Psalm gemäss verschie-
„dene Spottreden zu bekommen, der Gleichklang des
„^Xt in dem Jesu geliehenen Ausrufe mit dem auf den
„Messias bezogenen Elias entgegen gekommen wäre.quot;
Quid? quod antea jam monuerat, praecipuas calumnias,
quibus Jesum de cruce pendentem affecisse dicun-
tur inimici, e Psalmo XXII ductas esse, dicens i):
„Kann nun zwar jenes Spotten und Kopfschütteln
„der Feinde Jesu, unerachtet die Zeichnung dessel-
„ben nach einer A. T. liehen Stelle abgeschattet ist,
„dennoch gar wohl wirklich so vor sich gegangen
„sein; so verhält es sich dagegen mit dieser den
„Spöttern geliehenen Rede anders. Worte, die, wie
„die angegebenen, im A. T. den Feinden des From-
„men in den Mund gelegt sind, konnten die Syne-
„dristen nicht adoptiren, ohne damit sich selbst als
„Gottlose hinzustellen; wovor sie sich wohl gehütet
„haben werden. Nur die christliche Sage, wenn sie
„einmal den Psalm auf das Leiden Jesu, und na-

„mentlich auf seine letzten Stunden, anwandte, konnte
„auch diese Worte den jüdischen Obern in den Mund
„legen, und darin die ErftÜlung einer Weissagung
„finden.quot; Sed haec hujusmodi sunt, ut, post ea quae
monuimus de ratione, qua convenientia, quae Jesu
fatis dictisque cum historiis ac vaticiniis in V. T. libris
exhibitis intercedit, intelligenda sit, nulla ampliore re-
futatione digna sint habenda. Unum hoc acute dictum
Ebrardi adjicere juvat „Ueberhaupt aber hat
Str. die Taktik, alle Vorgänge am Kreuz als Er-
quot;findungen, nach Ps. 22, „dem Programm des Lei-
„„dens Christiquot; und Jes. 53 verfertigt, darzustellen.
„So selbst die Bitte, Vater, vergieb ihnen (sie soll
''aus Targ. Jonathan stammen! pag. 518) so die Spott-
,'reden Mt. 39 ff (525) so der Ruf Eli, eli (528 ff.)
„wiewohl dieselbe aus Jesu eigener „Calamität ,quot; her-
„vorgpgangen seyn könnte. In der That, wenn es
''keine Veissagung und keinen Gott giebt, so muss
'',man sich — auch von allen andern Anfechtungs-
mittein verlassen — doch nach dergleichen Hypo-
„thesen umsehen, um die secundäre conglomeratartige
„Entstehung einer solehen Geschichte zu erklären. Dass
'„aber mussquot; Str. bekennen, dass nur jener Zweifel an
,',Gott und der Weissagung ihn zu solchem Treiben nö-
,.thigt, während ausserdem die Geschichte in sich har-
,^monischund ohne Widerspruch ist. Zu seinen Witzen
„aber nöthigt ihn selbst seine armselige Dogmatik
„nicht, sondern lediglich seme niedrige Sinnesartquot;

Sequitur quintxmi verbum, quod itidem omni fun-
damento liistorico destitutum atque e Psalmo XXII
ductum esse, contendit Straussius. „Da,quot; inquit, „auf
„diese Weisequot; (intelHge Synopticorum narrationes de
pori'ecto Christo potu) „zwar das iVórirói' ^t ö|oj,
„noch nicht aber auch das tlq zijv di^iaf fiov des
„Orakels ausdrücklich ei-füllt war, so hielt es der
„Verfasser dos vierten Evangeliums für wabrschein-
„lich, dass Jesu auch wirklich die Empfindung des
„Durstes geäussert, d. h. 8i\pm gerufen habe; ein Ruf
„den er ausdrücklich als Erfüllung dernbsp;. wor-

„unter ohne Zweifel die genannte Psalmstelle (vgl.
„Ps. 22, 16) vei'standen ist, bezeichnet, und zwar
„indem er das tV« rflnoiO-^ ^ /Q'^fV durch iiêojg d
„'Iijaovi, ÖTi nävTu ^Sy TeTiXtarai einleitet, so scheint
„er fast sagen zu wollen, die Erfüllung der Weissa-

dulnum a Str. motum contra verba, quibus referente Matlbaeo
(vs. 43) Judaeorum proceres Christum calumniati fuerint. »Sollte es
»so unmöglich seyn,quot; inquit, »dass Leute, die nun einmal im Zuge
»sind, Heiliges zu verspotten, darin fortfahren, unbekümmert, wcsse»
»Worte sie zu ihren AYitzen benützen? Unmöglich, dass die Gesinnung
»des Hohnes jede Besinnung raubte ? Unmöglich, dass um »auch diesen
»»guten Witz noch anzubringenquot; die vor Jesu Kreuz so lustigen
»Synedristen nicht scrupulös erwogen, dass ihre Worte im a, T.-als
»Worte eines Gottlosen vorkämen? — Wollen wir sehen, ob so et-
»was unmöglich sey! Schlagen wir, weil S t r. Lehen Jesu gerade
»vor ons liegt, einmal dieses Buch auf. Wirklich, da finden wir
»Tbl. L S. 414 den Beweis, dass bei Jesu Taufe der Himmel sich
»nicht wirklich geöffnet habe und der heil. Geist nicht wirklich ber-
»abgestiegeu sey, und am Schluss der Argumentation ruft Str. voll
»Freude aus: »Was hedärfen wir weiter Zeugniss.quot;— Worte des
»Kaiphas, mit welchen Str. sich allerdings »als Gottlosen hingestellt
»»hatlquot;

ijgung sei die eigene Absicht Jesu bei jeueui Ausruf
„gewesen : allein mit solchem typologischen Spiel wird
„kein am Kreuz im Todeskampf begriffener sich ab-
„geben, sondern nur sein in ruhiger Lage befindli-
„cher Biograph.quot; Itaque suo scilicet more eam arri-
Pit verborum interpretationem, quae maxime absurda
Sit dicenda, ut eorum authentiam eo facilius impu-
gnare possit. Etenim antea vidimus, aliam omnino
horum verborum esse explicationem qua assumta
nullam locus, de quo agimus, difficultatem habet; ita
nt difficile sit intellectu, quo tandem modo verbi
Jesu öji/'ö) authentiam in dubium vocare potuerit.
Quid? num igitur hoc ipsum, quod Jesus sitiverit
de cruce pendens, ad miracula ac proinde ad tk
'i^tlpDCToi est referendum ? Hoc quidem non conten-
dit; attamen non tantum Jo ann eam narrationem,
sed caeterorum etiam Evangelistarum relata de
Porrecto Christo potu, ad mythos refert Straus-
sius Nam totam suam disputationem sie con-
eludit: „Hiemit soll aber, wie schon bemerkt, kei-
„Ueswegs geläugnet werden, dass Jesu vor der Kreu-
„zigung ein solcher Mischtrank, und nachher noch
„Essig möge gereicht worden sein, da jenes, wie
„es scheint, gewöhnlich, und dieses bei dem Durst,
„■Welcher die Gekreuzigten plagt, natürlich war:
„Uur so viel soll gesagt sein, dass die Evangeli-
„sten diesen Umstand, und zwar in so verschiede-
„iien Wendungen, nicht desswegen erzählen, weil

„sie historisch wussten, er sei auf diese oder jene
„Weise wirklich vorgekommen, sondern weil sie dog-
„matisch überzeugt warener müsse jener Weissagung
„zufolge, die sie aber verschiedentlich anwandten,
„sich ereignet haben.quot; Praeclarum certe exemplum
istius immnnitatis ab omni praejudicata opinione, quam
Straussius tantopere celebravit! Persentiscit scilicet
tradita hic ab Evangelistis vera esse posse, nec tamen
dubitat, relata ab iis dogmaticis eorum opinionibus
studiisque attribuere! Sed videamus de singulis quae
affert argumentis ad sententiam suam comprobandam.
Primum nequaquam perspicere potest, quo tandem modo
Matthaeus olvov tafivqvidnivov, quo secundum Mar-
cum potare voluerunt Christum, cruci affigendum,
dicere potuerit o^o; ^iträ yoXrji ^ieiA.iyfitvov, adeoque
Matthaeum yoJ.ijv scripsisse arbitratur, ut hoc quoque
Christi fatum cum vaticinio, in Ps. 69 vs. 22 exhibito
scilicet, plane conveniret. Sed banc tvccvriocpaviiav
Matthaeum inter ot Marcum alii jam satis super-
que sustulerunt i). Deinde, ex Evangelistarum narra-

1) Vid. Tholuckins, Glanlw. p. 362 in annot. ubi, »Das Histori-
»scbe,quot; inquit, »iu dem Zuge, dass Jesu am Anfange der Kreuzigung
»ein Trank gereicht wird , beweist die Stelle aus Gemara Cod. San-
xhedrin. H t. sagt nun, XXVIl: 34, der Trank habe aus Essig- be-
»standen vermischt mitnbsp;welches alle Bitterstoffe bezeichnet.

»Mc. sagt XV: 23, es sey mit Myrrhen versetzter Wein gewesen:
»auch die Myrrhe hat eine betäubende Kraft. Was die Differenz be-
»trifft, dass der eine Evangelist Essig, der andere Wein nennt; so
»verschwindet sie. Denn so bald man an die schlechte sorte denkt,
»welche die Römer vnppa, die Griechen Öfi/v^ nannten, so ist zwi-
»schen diesem Wein und schlechten Essig, die Grenze nicht wohl zu
»bestimmen.quot; Cf! (Hiorjnc Da Costa 1, 1. P. II. p, 371. ubij »Mat-

tioiiibus minime effici posse monet, quoties Cliristo
ci'Uci affixo potus fuerit porrectus. Magnam enim lüc
inter illas obtinere diversitatem. Ac primum quidem
discernit inter vimim rnyrrhatum, Christo exhibitum,
antequam cruci affigeretur, poscamque irridendi causa
porrectam, cujus Lucas mentionem facit (vs. 36)
datam Ei poscam paulo ante mortem i). Jam vero
ultima illa commemoranda, ita a se invicem abire
i^vangelistas arbitratur, ut nullus eorum eandem in-
dicaverit, ac proinde ex illorum narrationibus effici, per
l^inque vices potum Christo fuisse exhibitum. Sci-
licet, eo monente, secundum Matthaeum potus
Ch ris to praebebatur a milite, bono consilio, to?? XoinoTs
Ëi irridentibus. Ex Marci vero narratione ille ipse,
lui potum Jesu porrigebat, caeterorum irrisioni as-
sentitur. Sed respondemus quaerendo: num exinde
Cum Straussio concludere licet alterum consilii di-
versitate ab altero esse distinguendum ? Nonne ipsa
Potus porrigendi actio e quodam misericordiae sensu
Proflui potuit? 2). Forro monet, potum, cujus mentionem

»'heus,quot; inquit, »door zijn geliefkoosd meervoud geeft de mede-
quot;pliehligheid iu het kwaad, de gemeenschap van spot en laster tus-
»schen deze menschen te kennen; Marens nader en fijner hijzonde-
»fende, leert ons hoe ook het spotwoord; Laat ons zieu enz. van
»denzelfden krijgsknecht uitging, die Jesus den edik bracht, het zij
»quot;ngt; op die wijze een gevoel van medelijden onder den ruwen spot
»'e bedekken, hetzij dat beide zijn daad en zijn woord uit hetzelfde
quot;'beginsel van dartele spotzucht voortkwamen; in beide gevallen kun-
»neu (volgens Jlatthéus) ook de anderen zeer goed hem het woord
®''ebben nagezegd.quot;

Ita et Ebrardus 1. 1. pag. 690. Da Costa tamen 1.1. p.37t
bis tantummodo potum Christo porrectum fuisse.

facit Joannes (vs. 29), post longe alium Christi
clamorem Ei porrectum fuisse. Sed quid quaeso im-
pedit, quominus statuamus, post elatam lugubrem illam
vocem: 'Hli, i}Vi x. r. A. (Matth, vs. 46) et ante
porrectum Ei potum, de quo legimus vs. 48, Jesum
etiam clamasse JiipS); irrisionem autem ob priorem
illam vocem adhuc locum habuisse, secundum Mat-
tbaeum et Marcum, quum potus ille Christo
exhiberetur? Omnino sumi potest, continuo fere post
verba 'i/Ai, ijU x. L, enunciasse Christum vocem
Jiijiu), Quid? quod ex ipsa Matthaei narratione
quodammodo certe elucescit, Sospitatorem sitim suam
verbo manifestasse. Alias etenim haud facile intelli-
gitur, cur, priore tantummodo voce audita, miles ille
ita commotus fuerit, ut continuo (ivamp;foji) ad vas aceto
s. posca repletum, quod ad crucem collocatum erat,
curreret, ut potum Christo porrigeret. Tu eundem
modum hîc disputât Da Costa, dicens i): „Eerst
„Johannes heldert ons volledig de toereiking van
„den azijn op, die door geen zijner voorgangers noch
„recht gemotiveerd werd, door de opneming van een
„allergewichtigst deel van 's Heeren lijden ■—• eene
„treffende prophecyvervuliing (vs. 28). Hierna Jesus
„wetende dat nu alles volbracht was, opdat de Schrift
„zoude vervuld ivorden, zeide: Mij dorst (het vijfde
„kruiswoord!) Het is dan op dezen uitroep dat de
„soldaten, of liever een hunner, uit het vat met edik
„of zuren wijn, dat, naar Komeinsche manier, in de

Tandem dicendum est de nexto et septimo Christi
Verbo. Videamus igitur, quaenam dubia contra utrum-
lue moverit Straussius. Omnino discrepare inter
sese Evangelistas asseverat, in referendo ultimo, quem
Christus moribundus sustulerit, clamore. Mat-
thaeum enim et Marcum narrare, magna Eum voce
édita animam efflasse; Lu ca m mortuum Eum esse,
fiisis hisce precibus: HunQ tig ytTçàg aov nixQaamp;tjuonai
^è Ttvtv^â iiov\ Joannem prolato gravissimo illo Tt-
■^ê'^f-ffr««! atque inclinato capite obiisse Jesum. Con-
^edit quidem ipse, duos priores Evangelistas cum
Lüca et Joanne facile in concordiam posse redigi.
Et sane, licet Matthaeus et Marcus ultimas, quas
Christus de cruce pendens extulerit voces, non com-
îûemoraverint, nihilominus tamen credere nos jubent
quae Lucas et Joannes retulerunt, revera a
Jesu esse prolata. Matthaeo enim auctorc: o 'Z^-
quot;oï'? nâXiv yiQo^ag (pcoffj ^if/àlr} dqtrjxt ro nytt^ua.
^arco teste, o ^I?j(Sovg àlt;ptlg cpcoyfjv fit/uXijp, i^iTtvivaf
l^ae non tantum docent, aliquid dixisse Christum
^orientem; verum etiam ejusmodi protulisse Eum verba,
Viae magna voce enunciarentur. Haec autem sine du-
^io ea dicta fuere, quae Lucas et Joannes clamasse
tradiderunt. Sed non tam facile Lu cam et
quot;loannem secum invicem conciliari posse, Straus-
sius arbitratur. „Denn soll nun Jesus,quot; inquit, „zu-

„ei'st seine Seele Gott befohlen, und hierauf noch: es
„ist vollbracht! gerufen haben, oder umgekehrt: so
„ist beides gleichsehr gegen die Absicht der Evange-
„listen, da des Lukas xai ravva ilntov t^inytvaiv,
„nicht mit Paulus durch bald nachdem er dieses ge-
„sprochen, verschied er „wiedergegeben werden kann,
..und Johannes schon dem Worte nach einen letzten,
„abschliessenden Ausruf geben will, welchen aber
„der eine so, der andere anders dachte.quot; Quis au-
tem non futilem atque inanem judicet omnem banc
Straussii ratiocinationem? Nemo certe sana mente
praeditus contendet, Jesum antequam vocem Titt-
Afffrat! enunciaret, Deo Patri spiritum commendasse
suum. Quid vero impedit, quominus sumamus, Eum
primum quidem vocem TtriXisrai, quam Joannes
servavit, protulisse, deinde vero ultima illa, quae
Ijucas annotavit: ücctiq eig y^tïqag x. r. Eum di-
xisse. Lubenter igitur Straussio concedimus ne-
sranti, Lucae verba: kri tckvtcc dnwv i^tnvtvßiv cum
Paulo vertenda esse: „bald nachdem er dieses ge-
„sprochen, verschied er;quot; nam diserte iis significat
Evangelista continuo post illam vocem elatam, animam
efflasse Conservatorem. lidem vero negamus, tum e
verbis Jo ann eis: xai nXlvag rijv }tiqgt;(xki]v, naQtScaxi
TO nvwn«, itidem consequi, continuo post enunciatum
verbum Tirtltavai, spiritum reddidisse Jesum; tum
ex ipso vocabulo TiztXtarai duci posse, ultimum omni-
no Christi verbum Joannem commemorare voluisse.
Nos rerum nexum ita nobis iuformamus. Post sumtum
acetum, quod bibendum Ei dederant milites, Chri-
stus moribuudus primum quidem exclamavit TtxtXf

deinde vero, exigno temporis momento elapso,
quum in eo esset ut moreretur, alta voce illud enun-
ciavit verbum, quod Lucas retulit. Quo sumto fa-
cilius intelligitur, turn quare Lucas eam potissimum
Vocem, quam magno clamore Christus enunciasset,
commemoraverit, tum quare Joannes illud TiviXearai,
animadversione dignissimum servaverit, relatum
Vero jam a Luca dictum silentio praetermiserit i).

igitur causa est, quare hanc ultimorum Christi
dictorum originem mythicam cum Straussio effinga-
nius: „Dem Lukas,quot; inquit, „scheint die für das
»Sterben Jesu gewöhnliche Formel: nuQadco/.i ró nyiv-
zu einer ausdrückliche IJebergabe des Geistes
»an Gott von Seiten Jesu geworden zu sein, und mit
»Rücksicht auf die Stelle Ps. 31, 6 (LXX): (xt/Qu)
„{(g y^eÏQamp;i aov TtexQccamp;rjaofiai rö TtfiVfice ftov — eine
»Stelle, die sich wegen der genauen Aehnlichkeit
»dieses Psalms mit dem 22quot;=quot; leicht darbot, sich zu
»jenem Ruf ausgebildet zu haben. Wogegen der Ver-
gt;gt;fasser des vierten Evangeliums mehr aus der Situa-
»tion Jesu heraus ihm einen Ausruf geliehen zu haben
»scheint, indem er ihn durch das rfréXearai die Voll-
»endung seines Werkes, oder die Erfidlung sämmtli-
»cher Weissagungen (mit Ausnahme natürlich des-
»sen, vs'as sich erst noch in der Auferstehung vollen-
»den und erfüllen sollte) aussprechen liisst.quot;

I^enique verbo monendum est de omnibus Christi
dictis junctim consideratis. Namque non sufficit

Straussio, liostilia sua tela in singula Jesu dicta
conjecisse; sed tandem eonatur uno quasi ictu cuncta
profligare. Scilicet ad finem suae disputationis de per-
pessionum, quas Christus tulit, TTfgtöraffêfft liaec mo-
net : „Doch nicht bloss diese letzten, sondern auch
„schon die früheren Reden Jesu am Kreuze lassen
„sich nicht so, wie man gemeiniglich glaubt, ineiu
„ander schieben. Man zählt gewöhnlich sieben Worte
„Jesu am Kreuze: allein so viele hat kein einzelner
„Evangelist, sondern die beiden ersten haben nur
„Eines: den Ruf rjU, i/XJ, x. t. l.] Lukas hat drei:
„die Bitte für die Feinde , die Yerheissung an den
„Mitgekreuzigten, und die Uebergabe des Geistes in
„des Väters Hände; Johannes hat gleichfalls drei,
„aber andere; die Anrede an Mutter und Jünger, das
„Snpagt;, und das TiTtharai.quot; Cui tamen ratiocinationi,
quaenam insit vis ad impugnandam verborum a Chri-
sto enunciatorum authentiam, equidem non perspicio.
Quid? nonne unus Evangelistarum tradere potuit,
quae alter silentio praetermisit? Nonne unus relata
ab altero supplevisse cogitari potest? Num illud unice
pro vero est habendum, quod omnibus est commune?
Fuissetne Straussius cunctorum verborum agniturus
authentiam, si omnes singulique eadem septem Chri-
sti dicta retulissent Evangelistae? Nonne clamasset:
En documentum deliberati, quod secum invicem in
conscribendis hisce dictis, inierunt consilii, luculentis-
simum? — Ast vero praecipua, quare bis verbis au-
thentiam deneget Straussius, causa in eo sita est

quod, ipso judice, nullo Christi verba justo ordine
disponi possint. Addit enim haecce i): „Hier Hessen
„sich die Fürbitte, die Verheissung, und die Anem-
„pfehlung der Mutter wohl in solcher Aufeinander-
„folge denken: aber das Siipm und das tjU verwickeln
»sich bereits, indem nach beiden Ausrufungen das
„Gleiche, die Tränkung mit Essig durch einen aul
„ein Kohr gesteckten Schwamm, erfolgt sein soll.
„Nimmt man hiezu die Verwicklung des TitiXiaTcci
„und des itciTiQ h. t. so sollte mau wohl einsehen
„und zugestehen, dass keiner der Evangelisten bei
„den Worten, welche er Jesu am Kreuz in den Mund
„legt, auf diejenigen, welche der andre ihm leiht,
„gerechnet, und von denselben etwas gewusst habe;
„vielmehr malt diese Scene jeder auf seine Weise,
„je nachdem er oder die ihm zu gebot stehende Sage
„nach dieser oder jener Weissagung oder sonstigen
„Rücksicht die Vorstellung von derselben ausgebildet
„hatte.quot; Ad quae tamen non est quod jam respon-
deamus, quippe quae satis superque refutata esse ar-
liitremur iis, quae de ordine, quo Christi dicta dis-
Ponenda sint, antea disputavimus 2). Praeclare om-
uino Da Costa „Zeven woorden,quot; inquit, „heeft
»de Zaligmaker uitgeroepen aau het kruis. Geen der
»Evangelisten heeft die alle opgenomen; elk daaren-
»tegen een of meerdere, naarmate het verband met
»de geheele richting en aanleg van zijn geschrift. —

„Matthéus heeft het woord der hoogste hjdens-
„sinart, het zielsHjden, de verlating, in eenen uitroep,
„die ons geheel o^^ prophetisch grondgebied plaatst; het
„zijn de eerste woorden uit dien 22®'™ Psalm, A'anwien
„een kerkvader in ernst en in waarheid, Strauss
„van op de bank der spotters, maar toch geheel in
„den geest van zijn mythisch stelsel gezegd heeft: dat
„in denzelven geheel het lijden van den Heiland uit-
„gedrukt ligt. —■ Wij zagen bij Markus alleenlijk de
„herhaling van dat zelfde woord, maar met de'letter-
„lijke naauwkeurigheid van tongval en uitspraak '). —
„Lukas heeft, behalve het woord van barmhartig-
„heid en genade aan den boetvaardlgen moordenaar,
„ook nog het eerste en laatste der zeven woorden,
„beide aanvangende met de toespraak: Vader! (vs. 34
„en 46). — Johannes eindelijk heeft het woord der
„tederst zorgende liefde (vs. 26, 27), — dat der
„laatste prophecy vervulling (vs. 28), — dat des tri-
„umfs wegens het volbrachte offer- en zaligingswerk
„(vs. 29): Tetelestai!

Remotis dubiis, a Straussio maxime allatis ad
impugnandam verborum, quae Christus de cruce
pendens locutus fuit, authentiam, atque adeo ad re-
jiciendam banc vitae Ejus partem, jam progrediamur
ad ipsius momenti Apologetici, quod Jesu dictis m-
esse arbitramur, cxpositionem. Quae ut rite proce-
dat, habenda ratio videtur, tum ipsorum Christi
verborum, tum reliquae Ejus vitae.

Primum igitur ipsorum dictorum rationem habea-
inus, ut illorum authentia atque adeo hujus vitae
Christi partis Veritas in luce ponatur. Quod ut fiat,
consideranda sunt tum argumentum verborum, tum
eorum forma, tum vero etiam ratio, qua tradita sunt.
Ordiamur ab ultimo; ut deinde ad alterum progre-
diamur, tandemque ipsum dictorum argumentum, quod
fiac in causa longe gravissimum est, exponamus.

Ac primum quidem hîc in censum venit diligentia,
qua scriptores laudata Christi verba litteris manda-
runt. Diligentiam autem cum dicimus, eam Histori-
corum virtutem significamus, quae cernitur „in accu-
„rata rerum descriptione, qua partes, ad factum in-
„telligendas necessarias notant, et, quoties opus est,
„commémorant, quo tempore et loco, quo ordine et
„ratione, quibus praesentibus res gestae sintquot; i). Quae
diligentia, ut in reliqua Jesu vita, ab Evangelistis
conscripta, conspicua est, ita in ultimis quoque Christi
de cruce pendentis dictis ab iis traditis, est observanda.
Nullum enim eorum commémorant, nisi addito vel
tempore, vel opportunitate, qua singula Christi ver-
ba fuerint euunciata. Sic Lucas baud obscure in-
dieat, precatum fuisse Christum pro inimicis eo ipso
tempore, quo cruci affigebatur; nam scriptis hisce:
ixeZ iarai'qwaccv avTOV, xal rovg xaxov'Qyovg- oigt; [ih tx
St^iamp;v, ovnbsp;aQKSTiQamp;v, continuo addit: d '/iy-

(Sovg ihyv TJaviQ, äffg ctvroTg- ov yàq oUaac rl noiov0r
(Cap. XXIII: 34). Sic ejusdem accurationi notitiam
debemus opportimitatis, qua memorabile illud dictum
Jesus enunciaverit: 'Afiijv quot;kiyoi coi, aij/^iQov ft£T'

tnov tsf] tv Tw nciQctSfïaio (vs. 43). Imo ipsam ille
lioram inclicat, qua Christus moribundus, precibus ad
Patrem suum fusis, animam efflavit: ôè éatl üqu
ixrtj , xai axóros tyiviro iep' blyv TijV '/rjf, lüg wQug
ivvarijg — xai (pcopijaag cpcoi/fj fieyalri o 'Iijoovg dite
(vs. 46) x. t. x. Eandem observamus diligentiam in
caeterorum Evangelistarum narratiouibus. Namque
èt Matthaeus èt Marcus quam accuratissime
traduut, cum qua hora lugubrem illam vocem: 'iïZt,
nil x. t. i. sustulerit Jesus: 'anà 8t ixr^g ügag
(SxÙTog tytvtro tni nasav rr)V yrjv fwj wgag hvàTtjg.
lltQl dt Ti]v tvvàrijv mQCcv dvi^oijGtv d 'Insovg
qicovfj fieyàlrj, léyav 'EU, rili x. t. l. M t. XXVII:
45, 46. coll. Mc. XV: 34-36, tum quamnam bic
ipse clamor vim habuerit in nonnullis cruci adstanti-
bus: Tivig rwv ixH iaiœtœy axoilsuvveg , tïtyov
bvL 'Hliav (fmvti ovrog. Kai evO-icag Squi^wv fig
ctvrwv, xal la^wv anóy^ov, irl-tjaag re o^ovg xal negi-
^éig xalâjica inóri'Qtv avxàv. Ol §è loinoi i'hyov'
à(ptg, ISmiitv H tQf^trai 'Hliag Gmamv avvàv. Joan-
nes itidem accurate tum opportunitatem tradit, qua
Jesus èt matrem suam èt discipulum, quem dilige-
bat, affatus fuit: ElaTrjxeiaav 8t nuqà rm aravQœ tov
quot;quot;Itjaov il iA.t}vijQ aiiTOV xai i dSdfi] rij; jitjrqog ccvtov,
Mocqia ri mû Klioitâ, xai Maqla -rj Maydal-ijVrj. 'IijSOvg
oî'v i8àv r^v fiijTÎQoc xal ràv jxaO^tjTriv naqtGTwra , ov rjyä-
T«, léyn Tfj fiTjTçi ocvTov- yiJvai x, r. À., tum obsequium,
quod Magistri mandate praestitit: xal dn' ixeivyg rrjg
^qccg i'lcKßiP Ó [lad-tjttjg avttjv eîg tù l'öt« (Cap. XIX:
25-27). Idem narraturus, Christumnbsp;excla-

èt acciiratissime rationem refert, qua sitienti Jesu mi-
lites Eomaui potum porrexerint. Idem denique gravis-
simum illud verbum: TerihdTCd ! cum lectoribus com-
municaturus, non negligit ipsum temporis punctum
aanotare, quo hocce Christus enunciavit : ore ovv
i'laße to ö|oj o' 'Itjaovg eine x. t. X. E quibus satis
superque patet, magna Evangelistas diligentiâ novissi-
ma Christi verba referre : quod multum omnino fa-
cit tum ad fidem iis conciliandam, tum ad ipsorum
dictorum veritatem comprobandam. Cujus rei ani-
madversio eo majoris est facienda, quoniam patet, Evan-
gelistarum diligentiain minime artificiosam esse aut do-
losam. Nam quod itidem in reliqua Jesu vita ab
iis tradita, obtinet, saepe eos „notationem,quot; quam
laudavimus, „omittere aut crassius locorum tempo-
„rumque adjuncta commemorare: nec raro silentio
„praetermittere res, quibus referendis facillime potu-
„issent lectoris curiositati satisfacerequot; i), idem apparet
in ratione, qua novissima Christi dicta tradidere.
Ita Lucas et Joannes paulo crassius tempus no-
tant, ille in primo Christi dicto referendo Cap.
XXIII: 34, hic inpenultimo Jesu verbo tradendo Cap.
XIX: 28; singulique Evangelistae nonnulla Christi
dicta silentio praetermittunt, quae tamen bene eos
novisse non possumus non statuere. — Quod ipsum
nos ducit ad exponendam alteram virtutem, in hisce
Christi dictis ab Evangelistis traditis, conspicuam.

mnplicitas, quae ab aliis aliter describitur i). Nos eam
intelligimus, quae nullam nisi rei nude referendae
curam habet. Haec autem ut in reliqua Jesu vita,
ab Evangelistis conscripta, ita et in novissimis Ejus
verbis, ab iis traditis, est conspicua. Nam, quod primum
monendum, non omnia singuli Evangelistae Christi
verba retulerunt; unde recte efficitur, nullo eos deli-
berate ductos fuisse consilio, in hac vitae J e s u parte
conscribenda; sed unumquemque pro sua simplici-
tate ea tantummodo notasse, quae cum ipsius maxi-
me indole consiliisque convenirent, atque ipsius at-
tentionem in primis excitarent. Quid? quod eorum
narratio, hac simplici scribendi ratione, pugnae specie
atque hiatu laborat, quae evitari facile potuissent.
Ita Matthaeus et Marcus, ut vidimus, unum tan-
tummodo Christi dictum Uteris mandarunt; quis au-
tem sibi persuadeat, caetera Jesu verba eos ignorasse/

1) Vid. Er nest i de fide historica recte aestimanda, in Opuscc.
Phil. Crit. p. 64 sqq., qui p. 90 ejusmodi innuit simplicitalem »quae
»exprimât et indicet animum, ab omni -vanitate et eupidilate, odio,
»adulatione, aliisque, quae sunt veritatis vel pervertendae vel occul-
»landae, liberum.quot; Cf. Griesb. in Hisp de ßdc historica ex ipsa
rerum natura judicanda , in Opuscc. Acad. a Gable ro ed. T. I.
p. 18a. qui »ad ipsum etiam scribendi genus,quot; inquit, »quo quis iu
»narrando usus est, attendere debemus. Nam gravi atque simplici
»oratione, persequi soient historiarum scriptores ea, dc quorum veri-
»tate ipsi tirmiter persuasi sunt; in iis vero exponendis, quae etsi
»ipsis dubia ac falsa videntur, aliis tamen pro veris obtrudcre volunt,
»plerumque declamatorio quodam atque sophistico dicendi genere
»utuntur, quod ad persuadendum magis est aecommodatum, quam ad
»plenam atque eertam fidem faciendam.quot; et Morus in Defensione
narrationum JX.T. quae invenitur in ejus Diss. TheoU. et Philologg.
quot;Vol. I. p. 30—49.

Imo vero uterque refert, clamore magno sublato,
Jesum animam efflasse: unde sequitur, novisse illos
alia etiam Conservatorem moribundum locutum fuisse,
quod in refutandis Straussii dubiis jam monuimus.
Sic pugnae species obtinet inter Lucam et Joan-
nem, qui uterque novissimum Christi dictum, sed
diversum tradere videtur: quae tamen non nisi pugnae
species est, facile tollenda, ac nihil quicquam valens
ad Scriptorum d^ionKSriav, dictorumqae authentiam
impugnandam; quod antea jam observavimus. Pugnae
species itidem obtmet in ordine, quo Christi dicta
ex conjuncta Evangelistarum narratione disponenda
videantur. Sed hanc quoque facile tolli posse, osten-
dimus. Deinde nullam suis narrationibus confirmatio-
nem quaeruut, nulla testimoniorum auctoritate fidem
sibi conciliant, sed pro sua simplicitate, nude tantum-
modo Christi dicta referunt, quippe conseil de ve-
ritate eorum, quae tradebant, satisque securi de le-
ctorum assensu. Porro obscuriora Christi dicta mi-
nime interpretantur, sed nude referunt, nulla addita
explicatione: sicuti observandum est iu difficillimo illo
verbo, quod Matthaeus et Marcus Uteris mauda-
runt. Qualem autem quantanique hoc vim habeat ad
historicam alicujus Scriptoris fidem, nullam narrandi
artem sectantis, sed candide et sincere referentis, com-
probandam, quis est qui non persentiscat? Turn ea
quoque dicta Christi referunt, quae minus honorifica
Ei videantur. Sic Matthaeus et Marcus lugubrem
illam vocem: 'J/Ai, jjAt at. r. X, annotarunt, nihil quic-
quam addito, quo Christi honor vindicetur. Facile
autem haec ipsa vox eo ducere posset lectores, ut de

animi magnitudine dignitateque Cliristi dubitarent.
8ed hujus rei nullam Evangelistae curam habent,
nude referentes, quae Jesum dixisse noverant, mi-
uimeque metuentes, ne ex candide tradita historiae
veritate Magistri honos macularetur: quod sane ma-
gnum est pro eorum à^iouiaTiu, adeoque pro dictorum
veritate, pugnans argumentum. Idem valet de verbo,
a Joanne tradito, quo Sospitator de sefo'sua questus
fuit. Denique nullo nomine laudata simplicitas, qua
conspicui sunt Evangelistae in referendis novissimis
Jesu verbis magis elucescit, quam hoc, quod nullibi
Christum de cruce pendentem, tamque praeclara di-
cta enunciantem, celebrandi opportunitate utantur. Et
tamen baud unam ea dicta opportunitatem praebebant,
summis Magistrum etferendi laudibus, cujus ut omnis
vita antecedens nulla non virtute conspicua fuerat, ita
et ultima dicta tam admirabilem atque unicam plane
sanctitatem manifestabant, qua majorem ne cogitatione
quidem assequi possimus. Cogitemus hic luculentis-
sima, quae Christi dictis insunt, pietatis, amoris,
miserieordiae, patientiae, potentiae, prudentiae, seientiae,
fidudae in Deum repositae, documenta: in quibus ta-
men referendis ne semel quidem in Christi laudes
excurrunt, imo vero ne verto quidem ad Ejus animi
magnitudinem attendere lectores jubent. Omni omnino
sublimitatis sensu destitutus sit necesse est, qui non
incalescat, Christum audiens, dum cruci affigcbatur,
banc vocem efferentem: TJartQ, acpii cevroTr ov yÜQ
oiScccsi tL noiovai. Quam hîc se extollere ac jactare
potuisset Lueana narratio de Domino, qui insons cru-
delissimo afficiebatur supplicio, pro sontibus ipsum

trucidantibus, ejusmodi preces fundente! Ante oculos
nobis ponamus flebilem illam scenam de Maria
Jesu matre crucique adstante, Joanni commendata:
quae ipsa jam ob summam, qua traditur, simplicita-
tem , veri notas minime dubias prae se fert. Quodsi
autem ad ipsa Christi verba attendimus , singula-
remque Ejus erga matrem pietatem suspicimus, quam
sese hic efferre potuisset Jo an nis oratio! At vero
nullis ille rem, quam tradit, amplificat verbis, nude
scribens: 'lyaovg ovv tStov x. r. 1. In memoriam no-
bis revocemus sublimiorem etiam scenam de latrone,
quem Christus consolatur ! Quantus lue elucescit
amor, quanta potentia, quanta sapientia, quanta di-
vina prorsus majestas, juncta illa cum infima humili-
tate! At vero Lucas sublime illud Christi elFa-
tum nude refert, nihil quicquam addens ad Sospita-
toris laudes celebrandas. Quid? quod omnes Evan-
gelistae praeelara Christi dicta ita enarrant, ut
quanta in ipsis dictis magnitudo, tanta in scribendi
ratione insit tenuitas. — Quae cum ita sint luce cla-
rius apparet, id consilii tantum sibi proposuisse Evan-
gelistas, quod nudam verborum, quae Christus de
cruce pendens extulerit, enarrationem complecteretur,
nulloque eos ductos fuisse studio, Magistri sui honores
extollendi. Haec igitur simplicitas pro eorum tide
historica; haec pro Jesu dictorum authentia atque
adeo pro hujus vitae Ejus partis veritate, quam ma-
xime pugnat

Sed dicendum etiam est de dictorum forma. Quid
autem unicuique, ea relegenti, citius in oculos incur-
rit, quam hoc, quod primum monendum videtur, brevia
illa esse ac mimero pauca? Sunt enim non nisi se-
ptem numero, singulaque paucissimis constant verbis.
Quod quantum faciat ad vindicandam eorum authentiam,
quis est, qui non persentiscat? Non dicimus jam de
Scriptorum simplicitate, in bac verborum Christi
brevitate ac paucitate conspicua ; nam de ea modo mo-
nuimus, quum exponeremus rationem, qua Christi
dicta ab Evangelistis tradita sunt. Sed hoc volumus,
ejusmodi dicta brevissima ac wîtmero paMca facillime ab
auditoribus accipi, memoriaeque infigi atque asservari
potuisse. Quod ad alios bene mul tos Christi ser-
mones attinet, quos commemorarunt Evangelistae, lon-
giores illos amplioresque, e. g. Matth. V-VII. XIII.
XXIV. XXV. Luc. XV. Joan. X. XIV-XVII. all.,

de his quaerere fortasse non sine causa quispiam pos-
set, quo tandem modo ad verbum et memoriae man-
dari, èt scripto consignari potuerint. Idem qnaeri
posset, si Christus de cruce pendens multa locutus
fuisset, atque Evangelistae Uteris ea mandassent. Jam
vero ejusmodi quaestio locum habere nequit; nam
trevissima illa et paucissima Christi dicta facillime
èt accipi ët servari potuerunt.

Deinde optimi Sospitatoris dicta cum rerum adjun-
^iis, in quibus versabatur, dum ea enunciabat, ar-

ctissime juncta erant: quo itidem quam facillime me-
moriae infigi atque asservari potuerunt. Ita animum
suLire sponte debuerunt sublimes illae preces, quas
Jesus cruci affixus fuderat pro inimicis, quum hor-
rendam illam horam cogitarent, qua amantissimus
IMagister dirissimo supplicio fuerat afi'ectus. Ita non
potuit non Joanni ob mentem versari flebilis illa
scena, quum una cum Jesu matre cruci adstaret;
quam cum repeteret, ultro in memoriam ei redire de-
buerunt gravissima illa dulcissimaque verba, quibus
Jesus èt ipsum èt matrem suam fuerat allocutus. Ita
baud facile auditorum spectatorumque memoria exci-
dere potuit praeclara illa perpessionum Jesu ittQ^i'
arceaig, quam Lucas commemoravit, tradens, alterum
quidem latronum, una cum Christo cruci affixorum,
Eum calumniatum esse, alterum vero sincera fide
supplicem Eum adiisse, Messiamque professum esse:
quam cum in memoriam sibi revocarent, non potuerunt
non divinum etiam illud Christi responsum recordari,
quo peccata confitentem fuerat consolatus. Quodsi
reputamus, quo temporis puncto flebilis illa vox, qua
a Patre se derelictum questus fuerat Christus, édita
fuisset, evanescentibus scilicet horrendis istis tenebris,
quae ipsa meridie fuei'ant obortae, quaeque una cum

in Apostolorum habuerant animis, ut baud facile
hanc perpessionum ntQiaraaiv obfivisci possent, nihil
mirum profecto, querulam illam Jesu vocem alta mente
iis sedisse repostam. Ita et quae in ipso mortis arti-
culo optimus Magister locutus fuerat, non potuerunt
non memoriae infigi atque asservari. Quid? quod,

»egata dictorum Christi veritate, negandae quoque
sunt omnes illae ntQtaraaeTg, quibuscum arctissime
Juncta erant. Quod non est ut de singulis Jesu di-
ctis probemus. Quis enim non videt e. c. cum verbis
ad Mariam et Joanne m dictis, omnem itidem com-
niendationem matris a J e s u factam esse rejiciendam ?
Quis non perspicit, verba ad latronem conversum facta
Kegari non posse, nisi cuncta de utroque latrone re-
'ata ad fabulas referas? Ita et, rejecta querula illa
Voce: 'HU,riUy..X. omnis etiam rejicienda est inde
orta Jesuirrieio. Quae cum ita sint, arctissima ne-
eessitudo, quae Christi dictis cum perpessionum m-
QtdTccaéaiv intercedit, hanc quoque ob causam valet ad
fidem Evangelistis conciliandam. Quod nemo quis-
quam , nisi Straussianae (intaTia deditus, facile negabit.

Porro haud unum Christi dictum vel e Prophe-
tarum scriptis derivatum erat, vel cum vaticiniis de
Me s si a editis conveniebat. Prius valet de quarto
ct septimo Christi dicto; posterius de primo et quinto.
Apostoli autem Judaei ei'ant, dicendi rationi, in V.T.
libris exhibitae, assueti. Itaque hoc quoque conferre
debuit, ut Christi verba facillime memoriae mandare
et cum aliis communicare potuerint.

Denique, ultima Christi de cruce pendentis verba
fiere, de quibus agimus. Quis autem est, qui ad
ultima aniici morihundi verba animum non animad-
vertat? Ad haec arrectis auribus attendit, nullum
horum negligit, haec versât in pectore fixa; haec
^liis cum amicis summa saepe religione communicat.
Jam vero, Apostoli Christum èt optimum Magistrum,
et amicum integerrimum, et Messiam Patribus pro-

missum, èt Conservatorem unicum Iiabebant. Quae
cum ita sint, non possumus non statuere, omnem eos
auimum ad novissima Jesu dicta advertisse, eaque
alte memoriae infixa, cum aliis religiose communicasse.

Pervenimus ad ipsum dictorum Jesu argumentum,
quod hac in causa longe gravissimum esse, antea mo-
nuimus. Quum igitur tum e ratione, qua Christi
dicta tradita sunt, tum ex illorum forma jam appa-
ruerit, quantum sit illorum momentum Apologeticurn,
ex ipsius argumenti expositione magis etiam, ni fallor,
patebit, quantopere haec Jesu dicta valeant ad hanc
vitae Ejus partem vindicandam. Ejusmodi enim ima-
ginem novissima Christi dicta conspiciendam nobis
praebent, cujus ea est sublimitas ac magnitudo moralis,
ut neque ab Evangelistis, neque a coetu Christiano-
rum primaevo fingi potuerit. Quod igitur alii èt olim
èt nostris maxime temporibus egerunt, qui universe
sanctissimam Christi indolem vitamque ab Evange-
listis descriptam exponendo, probare conati sint illorum
fidem historicam i), idem nos nobis proposuimus, ha-

1) Vidd. J. A. Turrcttlnus, Operum Omnium T. I. p. 316. (ed.
leovard. A. 1774), Pal ejus, Overzicht van de lewijzen voor het
Christendom, T. II. p. 87 sqq. (ed. Belg.). Broes, in Oratt. ss. inpr.
T. II. p. 48 sqq. Borger, de constanti et aequahili J. C. indole,
doctrina ac docendi ratione caett. Rrummacher, Hist, en aesthet.
leschouwing van den geest en form der Evangelische geschiedenis,

bita ratione novissimorum Christi clictorum. Agedum
igitur frimum singula illa dicta spectemus; deinde ea
secum invicem collata, junctimque considerata contem-
plemur.

At vero continuo quispiam fortasse dicat: quid agis?
Num ex illo dicto, quo a Patre derelictum se questus
est Christus, animi Ejus magnitudo elucescit? Num
Ejus àycci^ctQTijStoc hîc potest vindicari? Audio, nec
ignoro, fuisse qui illud Christi verbum ita interpre-
tati sint, ut justus propositique tenax non amplius dici
posset. Sed respondemus, accepta interpretatione hu-
jus dicti, antea a nobis exhibita, nihil quicquam illud
continere, quod cum Christi àvajiagvrjaiq pugnet;
imo vero ex hoc etiam verbo recte intellecto, animi
magnitudinem, qua Christus excelluit, quam lucu-
lentissime effici posse. Quid enim? num abjectum
hîc prodit animum, quum in dirissimis perpessionibus
gravissimoque dolore, ad Deum, ut suum Deum, pre-
cibus confugiat? Invocasse autem Eum id temporis
Dei auxilium, et rogasse, ut mox cruciatibus morte
liberaretur, nemo mirabitur qui reputet, tum perpes-
siones, quas Christus subibat, summum eo tempore
attigisse fastigium, turn ipsum scivisse, brevi post ex
Patris voluntate doloribus suis morte finem impositum
U'i, turn vero etiara fudisse Eum hasce preces non tan-

'npr. r. II. § 99 sqq. E. G. Winkler, Fersuch einer Psyehographie
Jesu Leipz. 1836 p. 1 sqq. omnes laudd. a de Jongli in laud. Diss.
P- 3 sq. Quibus adde prae caeteris: TJ11 m a n n, Peier die Siind~
losigkeit Jesu, et: Historisch oder Mythisch ? Beiträge sur Beant-
^ortung der gegenwärtigen Lehensfrage der Theologie.

tum summa cum fiducia, verum etiam cum intima animi
submissione. Sin autem verum est, quod est verissi-
mum, magnitudinem moralem in eo inprimis cerni,
qui, quum summo ardore voti sui compos fieri cupit,
suam tamen voluntatem Dei voluntati plane submit-
tat, omnino verba deficiunt, quibus Cbristi laudes
juste celebrentur, quippe qui, licet tenerrimo, quo
praeditus erat sensu, ardentissime cuperet aerumnis
suis liberari, banc tamen liberationem, post exantlatos
demum gravissimos dolores, a Deo supplex flagitaverit.
Porro ista, quam nonnulli inter Christum atque
martyres instituerunt comparatio, ab omni parte Clau-
dicat. Primum enim quis nescit, laetitiam illam, qua
multi olim martyres dirissima quaeque subierint, baud
semel vel perverso gloriae studio, vel entliusiasmo cui-
dam, cui natura humana perfecta répugnât, attribuen-
dam esse. Deinde, quod antea me monere memini, con-
ditio, in qua Christus versabatur, plane singularis
erat, quippe qui, ut Sospitator mundi, pro hominum
peccatis, dirissima quaeque pateretur mortemque subi-
ret, ita ut nemo martyrum cum Eo possit comparari.
Imo vero, quod ultimo loco observamus, haec ipsa
lamentabilis Christi vox facit ad magnitudinem Ejus
augendam, eamque nobis ante oculos ponendam ima-
ginera, quam omni admiratione dignissimam dicere
nulli dubitamus. Hac enim voce de se ipse questus
est. Jam vero quaerimus, num naturae humanae, num
Christo, horaini perfectissimo, magis conveniens
fuisset, si in tot tantisque, quas ferebat, perpes-
sionibus, nullam de iis querimoniam emisisset? Non
Stoica virtus erat, qua gaudebat. Naturae suae hu-

inanae hauclquaquam vim inferebat. Acutissimum do-
lomm, quos patiebatur, sensum non opprimebat, sed
candide manifestabat. Gaudemus igitur questum Eum
esse de se ipso, dum de cruce pendebat, quoniam
lioc quoque confert ad sublimem Ejus imaginem
nobis informandam, omnibus suis numeris absolutam;
rationemque sic concludimus: quum baec lugubris
Christi vox ab una quidem parte minus honorifica
Ei videri possit, ab altera vero parte faciat ad magni-
tudinem Ejus moralem augendam, recte statuitur,
Apostolos primaevosque Cliristianos nec voluisse nec
potuisse eam fingere.

Quod ultimo loco diximus, valet in primis de pre-
cibus, quas Christus, referente Luca, pro inimicis
fuderit. Omnino talis, qualis hisce precibus Jesu
informatur imago, neque ab Apostolis neque a coetu
Christianorum primaevo fingi potuit. Quanta Mc elu-
cescit animi magnitudo! Magnum sane est, mediis
in vehementissimis perpessionibus, quibus injuria op-
pressus es, non orationem, tuam testificantem indi-
gnationem, sed preces fundere ; majus est Patris
nomine, adeoque summa cum animi fiducia Deum
invocare ; maximum est tui ipsius oblivisci ac pro ini-
micis, quos beneficiis cumulasti, Deum Patrem pre-
cari. Quid igitur de Christo dicamus, qui non
tantum dirissimas, quibus insons afficiebatur, aerum-
nas patienter tulei-it, sed precari etiam potuerit? Qua-
les autem preces fudit? Pro se ipso? Imo pro aliis!
Pro amicis? Imo pro inimicis, quos per omnem vi-
tam summis affecerat beneficiis! Qnantus amor! quanta

bencTolentifi ! quanta niisericorclia ! quantum liomines
servandi studium! Amorem sui fere uegligeus, nou
se ipse cogitat, sed aüos, sed cos, a quibus cruci
affigitur, ut qui perdere ipsum velint, non pereant,
sed sempiternum conserventur. Haeccine igitur ima-
go, quam summa cum admiratione suspicimus, ficta
esset vel ab Evangelistis, vel*a primaevo CLristiano-
rum coetu ? „Wer einen solchen Characterquot; jam hîc
affirmare cum Cl. Ullmanno baud dubitamus »), „ein
„solches Urbild hätte erzeugen können, müsste selbst
„diese Seelenhoheit besessen haben, wenn wir leugnen
„wollen, dass er sie in einem andern lebendio- an-

„schaute. Wir müssen die geistige und sittliche
„Grösse Jesu auf seine Geschichtschreiber übertra-
„gen, wenn wir sie ihm selbst absprechen.quot; caett.
Quod magis etiam valet, si reputemus ipsam talis
erga inimicos amoris, qualem Christum manifestasse
vidimus, notionem antiquitus ignotam fuisse. Constat
hoc de gentibus, singulari patefactione divina destitutis ;
constat itidem de Judaeis, quibus hoc injungi solebat:
'A/aTtrjaeig tov nlrjalov (sov, xai i*iarjaeig top
tlamp;QÓv aov.^). Itaque quaerimus: unde vel Evan-
gelistae vel primaevi Christiani hanc notionem duxe-
runt, ut ea adhibita Jesu imaginem delinearent, uisi
statuas, eam vere in Christo cruci affixo ipsos cou-
spexisse? Etenim non est quod existimemus, sumtam
eam esse ex J e s a i a e vaticinio, quod antea monui-
mus. Praeterea, quo tandem modo vel Apostoli vel

Cluvrtiani primaovi, qui dirissimis saepe a Judaeis
afficiebantur cruciatibus, quod in profitendo Jesu
nomine perseverarent, baec Cbristo pro inimicis
precanti adscripsissent: ov /dg oïdaai tL noiovai? De-
nique provocanras ad preces, quas, referente itidem
Luca (Act. VII: 60), pro inimicis, lapidibus eum
obruentibus, adblbuerit Stepbanus: Kt/gu, fii] anj-
arji ccvtoTs rriv äfiugtiuv tuzItijv, atque cum Doct.
van Oosterzee rogamus: „Kunnen wij den ster-
„venden Stepbanus die roerende bede hooren ont-
boezemen: „Heer! reken hun deze zonde niet toe,quot;
„zonder onwillekeurig te vermoeden, dat hem ook
„hier bet beeld des Heeren zal hebben voor den geest
„gestaan, van wien wij lezen, dat bij ook eenmaal
„aan het kruiis voor overtreders gebeden had? En
„kminen wij Petrus het aan de Joden hooren ver-
„klaren: „ik weet broeders! dat gij het in onwetend-
„„heid gedaan hebt, gelijk als uwe Oversten,quot; zonder
,.0118 te herinneren, dat de Heer het ook van hen
„verklaard had: „zij loeten niet wat zij doen?quot; i).

Gratissima, quibus Jesus matrem suam Joan-
ne mque discipulum allocutus esse dicitur, verba haud
unam veri notam sibi impressam habent. Imo vero
tota scena, ad quam pertinent, ejusmodi est, ut histo-
rica ejus fides minime in dubium vocari possit. Con-
venit enim plane èt cum Mariae, Jesu, Joannis-
que indole aliunde cognita, èt cum Intima, quae inter
trla baec capita dllectisslma exstiterat, necessltudine.

Maria fiiiiim snmmo prosecuta fuerat ambre ac ve-
neratioiie. Quid mirum igitur, deserere eam non po-
tuisse amantissimum hunc filium, Ejusque cruci ad-
stitisse, donec ipse Jesus eam adhortaretur ut Gol-
gotham relinqueret? Jesus itidem matrem intime
dilexerat. Quid igitur Ejus indoli convenientius, quam
quod de cruce Eam conspiciens, dulcissimis verbis
matrem consolaretur, ejusque curam gereret? Joannes
denique toto ex animo Jesum amabat, nec potuit
non Mariam diligere. Cuinam igitur, nisi huic di-
scipulo, matrem suam Jesus commendasset? Sed
haec aliaque, quae hue referri possint, mittimus, quippe
alibi jam disputata i). Hoc maxime urgemus, ab altera
quidem parte baud unâ Christi imaginem, quam
timi omnis haec scena, tum vero etiam ipsa Ejus
verba informant, virtute lucere, ab altera vero parte
totam banc rein ejusmodi esse, ut Christo non in-
digna quidem, attamen cum Conservatoris persona,
pro mundi peccatis quaevis dira patientis, ipsamque
mortem svibeuntis, minus conveniens videri possit.
Omnino suspicimus summa cum admiratione optimum
Sospitatorem sapientissima ratione in istiusmodi rebus
adjunctis matrem consolantem, ejusque curam gereu-
tem. lidem vero quaerimus: quid, quaeso, inducere
potuit vel Evangelistas vel Christianos primaevos, ut
mundi Conservatorem, dum hominum peccata expi-
abat, ita matrem suam discipulumque alloquentem
informarent? Adde, Mariam, teste historia, Joannis
usam fuisse contubernio, quo egregie confirmatur

verborum Veritas, quibus Christus moribundus ma-
trem suam Ei commendasse dicitur.

Sequitur praeelara Christi promissio latroni data,
quae suam ipsa itidem exhibet apologiam. Ejusmodi
enim illa èt benevolentiam, èt potentiam, èt vero etiam
sapientiam mmiifestat, qualem ab Evangelistis pri-
misve Christianis fingi potuisse, Christoque cruci
affixo tribui, haud facile est creditu. Scilicet latro erat,
cruci affixus, qui supplex Christum adibat; at mi-
nime tamen istiusmodi hominem negligit; contra vero,
ut per omnem suam vitam solebat, ita nunc quoque
, datam sibi opportunitatem conservandi hominem, quam
primum arripit. Arripit autem eam, quum ipse gra-
vissimis oppressus esset doloribus. Non ea hîc cenii-
tur benevolentia, quae alios etiam curat; at primo
tamen loco sibi ipse prospicit. Haec ita ratiocinatur:
quum ipse oppressus es aerumnis, tuum non est
aliorum curam gerere. Conspicua lue est illa mise-
ricordia, quae sui ipsius obliviscitur, ut aliorum com-
moda provehantur. Haec mundi Conservatorem de-
cebat: imo vero, sumta veritate supplicum verborum,
quibus latro Jesum allocutus esse dicitur, non pos-
sumus non statuere, Sospitatorem consolatorium ei
dedisse responsum. Sed non tantum maximam lue
suspicimus benevolentiam, verum etiam summam po-
tentiam. Nam etsi cruci affixus, verbo tamen suo
latroni supplicanti Paradisi portas aperit, peccata ei
remittit, aeterna eum condonat beatitudine. Profecto
i'egia hîc fulget majestate; non ea, qua suos perdere
potuisset inimicos, sed qua coiitritnm peccantis ani-

mum, salutis aeternae promissione erigeret. Xec du-
bitat haue suam potentiam manifestare, audientibus
ipsis Pliarisaeis, omnique quae aderat hominum ca-
terva. Adeo suae sibi conscius erat dignitatis, quam
summa cum simplicitate coram omnibus prónuntiat.
Sed quis sublimem, quam hîc suspicimus, imaginem
juste desci'ibat? Unum hoe addere juvat : tam miri-
ficam hîc adspicimus dignitatem ac potentiam, cum
infima humilitate conjunctani, ut vel Evaiigelistas, vel
primaevos Christianos ita Christum fingendo infoiquot;-
masse, nemo, uisi omni veri sublimisque sensu destitu-
tus, facile sibi persuaserit. Denique summa hîc con-
spicua est Christi sapientia. Nam, quod supra verbo
jam notavimus, latronis quidem preces, aliquatenus
certe Israëlitarum opiniones de regno, a Messia bis
in terris condendo, id temporis vigentes redolebant;
Christi vero responsum ils quodammodo opposltum
erat: in quibus luculentum nobis quidem inesse videtur
argumentum autheutiae, Christi verbis tribuendae.
Quis enim suspicari possit, tam subtiliter vel Evangeli-
stas, vel primaevos Christianos In fingendo versatos
fuisse, ut èt latronem èt Christum loquentem indu-
xerlnt, iitrumque ratione sibi conveniente, ac Conser-
vatorem informaverint, summam sapientiam cum summa
beuevoleutla potentiaque junctam , manifestantem.

Quod attinet porro ad querelam Christi de siti,
haec quoque veri notas minime dub^as sibi impressas
habet. Quid enim rerum adjunctis magis est conve-
niens, quam vehementi Jesum sIti vexatum fuisse,
quippe qui èt per sex fere horas dc cruce pependis-

set, ët potum, quem dare Ei volueraut milites, recu-
sasset. Deinde quid verisimilius est, quam Eum
veliementem lianc, qua laboraret, sitim significasse,
et significasse quidem simplicissima ratione, una hac
Voce adhibita: Jupwl Quid? quod haec ipsa querela
eandem animi magnitudinem manifestat, quam saepe
jam admirati sumus. Etenim, cum cruci affigeretur,
porrectum Ei potum recusaverat, ne turbata meute
suas subiret perpessiones. Jam vero, licet suae sibi
dignitatis conscius esset, non dubitat ipse de siti queri;
instare enim mortem seit sentitque. Dubitat autem eo
minus, quoniam potu ipsi opus erat, ut ore hume-
ctato, gi-avissima ea verba alta voce posset enunciare,
quae mox clamasse Eum historia tradit. Quodsi autem
vel Evangelista, vel primaevi Christiani opinionibus
dogmaticis ducti, hanc Christo querelam tribuissent,
ad ea omnia certo non attendissent. Imo vero haec
Christi vox ejusmodi est, ut haudquaquam studio
amplificandi Ejus gloriam duci potuerint, ad infor-
mandum Christum Dei filium, mundi Sospitatorem,
de siti querentem.

At eo studio fortasse ductus fuit Joannes, ut
gravissimum illud: TiTtltarai Christo morienti
tribueret? Minime vero. Namque haec quoque vox
^îionicTLCcg notas prae se fert. Ac primum quidem
m oculos nobis incurrit, nihil magis èt Jesu indoli
et rerum neQiavaatSL fuisse conveniens, quam eo tem-
poris momento manifestasse mundi Conservatoi-em cos
aninii sensus, qui in hac una voce cernantur. In-
®tabat mors; peractum erat opus a Patre Ei manda-

tum; tulei-at opprobrium crucis; horrendos tum cor-
}gt;oris, tum animi exanthiverat dolores. Quid mirum
jam Eum clamare ttrtxtatai! quo gaudium de pera-
cto suo opere manifestet, victoriamque a se reporta-
tam, cum mundo commuuicet. Possumusne sumere,
haec omnia cogitasse Joannem, eumque, haec animo
volventem, fiiixisse Jesum ita dicentem? Quid? quod
haec vox certo quodam nomine cum Jesu indole
pugnare videtur , quippe qui ab omni gloriatione
et ostentatione prorsus abenus esset, ut adeo Joan-
nes, cui haec Magistri indoles plane coguita erat,
minime cogitari posset triumphalem banc vocem Ei
adscripsisse. Imo vero tantam hic suspicimus sublimi-
tatem, summa cum simplicitatc junctam, ut fideutcr
negemus, vel Evangelistas, vel primaevos Christianos
ita fingere potuisse, nullique dubitemus, considerata
ipsa vocis indole, affirmare, mundi Sospitatorem eo
temporis momento, adstante hominum multitudine,
ita loqui et debuisse èt vere locutum esse.

Quod ultimo loco diximus, summo jure asseverari
arbitramur, habita ratione ultimae, quam, referente
Luca, Christus de cruce pendens extulerit, vods.
Jam in eo est ut moriatur. Sicuti paulo ante intimum
gaudii sensum manifestaverat de peracto suo opere,
ita nunc animam efflaturus, Spiritum suum Patri
commendat. Quid? nonne perquam probabile est,
in ipso mortis articulo Eum Dei cogitatione plenum
fuisse, atque ita quidem plenum, ut non potuerit non
intimos animi sensus pronuntiare ac manifestare ?
Mirabimurne, Eum, hominem, liac iudiguisse conso-

latione, qua Patris tutelae Spiritum suum posset com-
mittere? Mirabimurne, summa Eum fiducia eo tem-
poris momento èt Patrem precibus adiisse èt Spiritum
suum Ei commendasse? Quid? quaeso, cxan Ejus
indoli, tum rerum adjunctis excogitari potest conve-
nientius? Imo vero, haec optima ratio erat, qua
mundi Conservator vitam suam finire potuit, animam,
quam omnes perditam putabant, omnibus audienti-
bus , Deo Patri fidenter committens. Sed quid opus
est plura? Uti in hac ipsa yoce summam denuo
suspicimus animi magnitudinem, ita nulla dari possit
idonea ratio, ob quam vel Evangelistae vel Christiani
primaevi Domino suo, eidemque Dei filio, ejusmodi
dictum adscripserint, quod omnes pii homines, in ipso
mortis articule, proferre possent, quodque facile lecto-
res eo adduceret, ut de divina Jesu natura poten-
tiaque dubitarent.

Spectavimus singula Christi dicta seorsim, vidi-
inusque unumquodque eorum tam luculentas authen-
tiae notas prae se ferre, ut dubitare ïiequeamus, quin
vere ab ipso Christo sint profecta. Sed hac de re
magis etiam persuasum nobis erit , si cuncta ea
Christi dicta jam secum invicem collata junctimque
consideremus. Etenim quo accuratius imaginem,
quam novissima Christi verba junctim spectata, ante
oculos nobis- ponunt, contemplamur, eo magis in
summam Sospitatoris admirationem abripimur, eoque
fidentius negamus , ejusmodi imaginem vel ab Evan-
gelistis, vel a primaevis Christianis potuisse fingi. Quod
ut pateat, primum quidem in genere animadvertimus,

Conservatorem, dum de cruce pendebat, nec plane
tacuisse, nec multa dixisse ; sed pauca, eaque brevis-
sima protulisse verba, vel sui ipsius doloribus sensi-
busque, vel rerum adjunctis dataeque opportunitati
accommodata. Indignum eo fuisset, si ita se gessisset,
ut omni doloris sensu destitutus videretur. Indignum
itidem, si mediis in perpessionibus, justae irae atque
iudignationis sensum, quem tum populi, tum et maxime
quidem procerum Judaeorum agendi ratio non potuit
non excitare, et quo quivis alius, in simili conditione
versans, facile abripi se passus fuisset, manifestasset.
At fortasso vix ac ne vix quidem bunc irae atque
indignationis sensum suppressit? Absit! Namque al-
tum tum silentium servasset. Jam vero loquentem
Eum audimus, sed pauca, atque ita loquentem, ut
Eum hominem perfectum, eundemque Dei filium mun-
dique Conservatoi-em decebat. Aliis prodesse etiamnum
studet, intimosque animi sensus candide verbis enun-
ciat. Magnus jam fuisset, si patienter taciteque, quae
patiebatur, tulisset; major est, quum loquatur, meutern
suam coram omnibus explicans. Major etiam, quum
pauca loquatur, sui ipse compos. Quid enim èt Ejus
indoli, èt ejus muneri, èt rerum, in quibus versabatur,
adjunctis minus conveniens fuisset, quam si longos ac
lamentabiles de cruce sermones habuisset? Non nisi
data opportunitate, atque ea tantummodo loquitur,
quae loqui Eum decebat, ita ut hoe quoque nomine
summam sui admirationem èt moverit èt per omne
aevum moturus sit. Sed, quod in primis observan-
dum est, singula Jesu dicta, singulaeque imaginis,
qitam informant, partes, primo quidem obtutu secum

invicem pugnare videntur, at accuratius spectata, no-
vissima Conservatoris verba summam produnt harmo-
niam, ac simulacrum nobis repraesentant, quod minime
fingi potuit. Aliud enim dictum summam magnificen-
tiam; aliud infimam humilitatem manifestat; aliud Con-
servatoris personae ac muneri quam convenientissimum
est, aliud minus dignum Eo videtur. Ita prorsus pu-
gnare videntur Jesu querelae tum de se a Patre de-
relicto, tum de siti, cum magnifica pi-omissione, latroni
data: qua cum promissione iterum parum convenire vide-
tur ultimum Christi dictum. jVam qui latronem con-
solatur, et ita quidem consolatur, ut Paradisi dominium
teuere se glorietur, ille ipse queritur, imo queritur a
Patre se derelictum esse. Qui Paradisi portas latroni
aperit, ille ipse spiritum suum Patri commendat. Qui
alius animi sitim explet, ille ipse de corporis siti que-
ritur. Qui Conservatoris munere fungitur, ille ipse
matris curam agit. Qui denique derelictum se que-
ritur, ille ipse de opere peracto gloriatur, summaquo
cum fiducia Patris curae spiritum committit. Itane
Vel Evangelistae vel primaevi Christiani, Christi
imaginem informassent? Nonne, studio Domini sui
gloriam amplificandi ducti, ea tacuissent, quae dimi-
nuere ejus laudes viderentur? Nonne omnem, in de-
Hneando divino Christi simulacro, pugnae speciem
évitassent? Hanc autem pugnae speciem non curant,
fioc unum curantes, ut ultima Ohristi dicta ex vero
tradant, propositi tenaces: ov dvmj^tamp;a ri^tii a ti-
àofiet, xai rixoihajitv, firj Iceleïi'. Quodsi vero Christi
dicta junctim consideremus, summa hîc elucescit har-
monia, eaque imago nobis ante oculos ponitur, quao

omnibus virtutibus conspicua est, summaque admiratione
digna. Scilicet crudelissimo insons afficitur supplicio,
at pro inimicis Patrem precatur, liorumque agendi
rationem, quoad ejus fieri possit, excusat. Sospitatoris
mundi partes agit ac latroni peccata dimittit, nec
tamen matrem suam discipulumque negligit. Suos
amare pergit. Omnes amore prosequitur. Summam
in Patre fiduciam reponit. Cunctis omnino, quae
praestare Eum oportebat, officiis perfungitur. Profecto
ejusmodi imaginem tam sublimem, tam singularem,
tam omnibus suis numeris absolutam, neque Evange-
listae, neque primaevi Christiani fingere potuerunt.
Simulacrum novissima Christi de cruce pendentis
dicta conspiciendum nobis praebent, de quo praecla-
rum Claudii dictum valet i): „Wer das Herz auf
„der rechten Stelle hat, der liegt im Staube und ju-
„belt und betet an.quot; Nec dubitamus jam hîc cum
Cl. J. Muller affirmare ='): „Haben diesequot; (primaevi
Christiani) „das heilige Bild des Erlösers, wie es
„die Evangeliën uns entfalten, etwa nur veranlasst
„durch Jesu relative Vortrefflichkeit, von der sieb
„aber durchaus nicht mehr mit Sicherheit ausmachen
„lasst, wie weit sie jenen Darstellungen zum Grunde
„liegt, aus dem Eigenen entworfen — so müssen wir
„sie als die Erlöser der Welt verehren.quot; — Atque
baec quidem dicta sunto de momento Apologetico eorum,
quae Conservator de cruce pendens locutus fuit, ra-

tiono habita ipsorum dictorum. Quae si recte dispu-
tata a nobis sunt, constat, Jesum vere ea dixisse,
quae Evangelistae tradiderunt, atque adeo Afologe-
iicum eorum momentum non sine causa a nobis esse
celebratum. Sed magis etiam illud unicuique in oculos
incurret, si exposuerimus, quam laudata Christi di-
cta vim habeant, in veritate reliquae Jesu vitae
comprobanda vindicandaque.

Habent igitur gravissima Jesu morihundi dicta
momentum etiam Apologeticiim, in reliquae Christi
vitae veritate comprobanda vindicandaque. Quod ut
pateat, age primum ipsa dicta contemplemur, deinde
cum reliqua Ejus vita ea conferamus.

Itaque primum ipsa Christi moribundi dicta con-
templemur, quae si consideremus patet, quantopere
valeant ad veritatem reliquae Jesu vitae compro-
bandam vindicandamque. Sunt emm ejusmodi, ut fa-
cillime ex iis concludas, Evangelistas Jesu vitam ex
vero conscripsisse. Quod paucis probare juvat, habita
ratione èt doctrinae , èt indolis, èt agendi rationis,
èt vero etiam summae, quam vivens sibi vindicavit,

dignitatis. Quod attinet primum ad doctrinam Ejus,
lie dicam, Eum se Mariae filium significare, quo
comprobantur quae Evangelistae de Eo, ex Maria
nato tradiderunt, (Luc. II : 1-7), audimus Eum,
Deum Patrem suum appellantem, ab Eoque pecca-
torum condonationem piro inimicis deprecantem. Quid
igitur verisimilius est, quam Eum in vita quoque
sua, Deum Patrem suum, seque Filium Ejus vo-
casse, atque adeo ex vero scripsisse Evangelistas,
Eum his praesertim nominibus de Deo et de se locu-
tum esse; sicuti èt caeteri Evangelistae i), èt Joan-
nes maxime, loquentem Illum induxerunt? Quid
verisimilius, quam Eum Deum informasse, pro beni-
o-nitate sua ad condonandum peccantibus proclivem,
atque adeo fidem habendam esse Evangelistis traden-
tibus, siimmis Eum ubique laudibus Dei amorem, be-
nevolentiam, misericordiam, tolerantiam celebrasse 3).
Quid verisimilius, quam praecepisse Eum, inimicos etiam
amore nos complecti oportere, atque adeo vere dixisse:
'Hxot'aare ort t'jqtamp;ij' dyamiang ràigt; nlijaîop aov, xal
(.uaijaeig tóp txamp;qóp gov. 'Eyà 'Si Uyw vfiXp, dyanare
Tovg i%xgt;QOtig vficóp, fvloytïre toi'S xceraQaixipov;
v^iag, Y,allt;hg noitut roXg jiiaovaiv {'(iamp;g, xal irqoatxJiE-
aamp;e vntQ rwp tnijoea^ópruip vfiäg xal Simxóptmp vfiag.

1) Viel. Matth. XI: 25-27. XII: .50. XVI: 17. XVIII: 35. XXI:
37-39. XXVI: 29, 39, 42, 04 coll. vs. 63. Marc. XII: 6-8. XIV: 36,
63 coll. vs. 61. Luc. II: 49. X : 31, 23. XX: 13-15, XXII: 42, 70.

3) Joan, III: 16-18, V: 17 sqq. VI: 32, 40, 6-5. VIII: 16 sqq.
X: 25 sqq. XI: 41 al.

caett. (Mt. V: 43-48). Precatur autem pro inimicis,
liac addita excusaiidi causa: oi) yÙQ ol'daai tL noiouaiv
unde facile accipimus, affirmasse Eum: Jià rovro Uyca
vyXv nam atiaQzLa xai ßXaacfTjfiict dqxd-tj^eTcci roXg av-
d-QCDTTois' if St TOV TTi/ttlnuTog pM(S(fijfJi,lu ovx ccftOijatrai
toTj dyamp;gwjtoig. Kai o,- ài/ tXiiji Xoyov xurà tov vtov tov
dvamp;qünov, «(paO/jfffrat «ùrçu' ô,* ô' uv txn^ xutù tov
tcvtilikxtoi tov ayiov, ovx dqttamp;tjattai ai'tw, ovvt iv toxJ-
rta tS) aîcoyi, ovzt tigt; tw iitXXovri. (Mt. XII: 31, 32). —
Exclamat TixtXtsvai-, liinc recto efficitur, èt novisse
Eum opus a Patre sibi peragendum datum, èt expo-
suisse illud 1). — Paradisum promittit latroni, ad me-
liorem mentem converso, imo affirmat, hoc ipso die eum
secum fore in beatoiûim sedibus, suumque ipse spiri-
tum Patri commendat; probabile igitur est docuisse
Eum, èt spiritum post corporis mortem superstitem
esse, èt eum continuo in beatas sedes trausferri, atque
adeo vero Eum dixisse: Kui [ii] cpoßtZaamp;t «-to rœy
ttTtoxrevovTCoy to owhu, rijv 8t xjivyrji/ jirj Swa^itvojv
dnoxTtZpui' (po(JrjO-7jTe dè jxàïïov top dupû^upop xai \pvii]v
xal awiia dnoXtaui tp yttppj] (Mt. X: 28); uti et:
^EytptTo Sè dnoùaptip tóp nvaiàp xal dTitpty^O-fjrai
ccvrôp vnà twp dyyilmv tU top xàlnop «|3oaâ,«. —
Idem valet de indole Ejus. Conspicua est iu Eo tanta
seiisus teneritudo, ut non potuerit non ex clamare r
, ijli X. t. l. Conspicua est in Eo summa fiducia
in Deo reposita, quem Deum suum non modo, sed
l'is etiam Patrem appellat, cujus auxilium implorât, et

cujus tutelae spiritum suum committit. Conspicuus est
in Eo touerrimus, quo suos complectitur, amor; con-
spicua itidem summa erga peccantes benevolentia ; con-
spicuus denique singularis erga inimicos amor. Quid
igitur ejus indoli magis congruit, quam doloris tristi-
tiaeque sensu Eum subinde affectum fuisse, sicuti tra-
ditum ab Evangelistis invenimus? i). Quid probabilius,
quam per omnem suam vitam summam Eum in Deo
reposuisse fiduciam, vereque dixisse : d irfui/iaj i*f, /ifr'
ifiov iariv ovx dqifjy.s jte ftóvov 6 naviiQ' nec non: ovx
ê?fii nàvog, on d irarijç /xer^ ifiov tort (Joan. VIII: 29.
XVI: 32)? Quid facilius creditu, quam antea etiam
suos Eum intimo amore prosecutum fuisse, quod in
tota Ejus vita ab Evangelistis conscripta ubique elu-
cescit, ita ut Joannes non potuerit non testari:
Tovg îdtovg roiig iy rçô xùaitfa, tîg rtXog
rjyàntjdiv avroifg? Quid magis consentaueum, quam
Eum publice etiam viventem singulari illo studio, pec-
cantes suaque peccata dolentes conservandi ductuni
fuisse, quod studium in omnibus Ejus dictis factisque
cernitur, summisque saepe laudibus ab Evangelistis
effertur ? 2) Quid denique verisimilius, quam talem
Eum benevolentiam et tolerantiam in publica sua vita
manifestasse, qualem a Scriptoribus ss. delineatam esse
novimus? — Porro, agentem etiam Eum suspicimus,
dum patitur, et ita quidem agentem, ut laudatum
modo benevolentiae amorisque sensum praeclara om-

2)nbsp;Vid. e. c. Matth. IX: 9-13. XVIH: 21-35. Lnc. VII: 37-50.
IX: .56. XV. Joan. III: 17. XII: 47 al.

iilno rationo manifestot. Qui autem in gi-avissimis
doloribus suorum curam gessit, peccantem consolatus
est, et pro inimicis apud Deum Patrem intercessit, is
non potuit non, in publica sua vita, eundem se prae-
stare amicum ac conservatorem : unde facile Mem
adliibemus Evangelistis, narrantibus e. c. Christum
se ipsum significasse, quum inimici captivum abducere
Eura vellent, suisque consuluisse, ut tuto abire possent
(vid. Joan. XVIII: 8); anXccy/^piaamp;évTa miseris semper
succurrisse (Mt. XX: 34. Mc. I: 41. Luc. VII: 13),
peccantes, quotquot audiendi causa Eum adirent, ré-
cépissé (Luc. XV: 1 sqq.), eos dimisisse consola-
toriis his similibusve verbis : r} niarig oov aéamxâ af
noQev'ov aïg HQt\vi]p, totumque in eo fuisse, ut acerri-
mos etiam inimicos ad Deum veramque virtutem co-
lendam adduceret (Mt. XXIII: 37. Luc. XIX: 41,'
42). — Quis denique non persentiscit, quantopere haec
ultima Christi dicta conférant, ad summam, quam
sibi vindicavit, dignitatem confirmandam? Omnino
summam sibi tribuerat dignitatem ex Evangelistarum

narratione, quippe qui tradant dixisse Eum Deum
Patrem suum, seque ipsum Dei filium, divinitus olim
proraissum et a Patre hunc in mundum missum, ut
Eum in se conspiciendum praeberet, hominesque con-
servaret. Jam vero, qui ita loquens mortuus est,
qualem dicentem illum Evangelistae informarunt; qui
m ipso mortis articulo eam fiduciam in Deo reponere
potuit, eaque animi tranquillitate gavisus fuit, quam
111 eo suspicimus quamque verba Ejus manifestant, is
non potuit dignitatem sibi sum ere, quae ipsi minime
tribuenda esset. Quid? quod etiamnum, licet de

cruce pendeat, ab omnibus omnino hominibus rebctus,
mortique proximus sit, eandem silji sumit dignitatem,
quam antea sibi vindicaverit. Nam ét necessitudinem
profitctur, quae sibi cum Deo Patre intercedit, ét
hominum Conservatorem se gerit, peccata condonans,
futuramque post mortem beatitudinem promittens.
Concludimus igitur, tum persuasissimum Ei fuisse de
sua dignitate, deque munere a Patre ipsi mandato,
tum Evangelistas ex vero tradidisse, quae hanc cau-
sam spectantia, Christum di.xisse affirmant.

Dictorum Jesu moribundi comparatio cum reliqua
Ejus vita, ab Evangelistis eonscripta.

E contemplatione ipsorum Jesu moribundi dicto-
rum patuit, non tantum facillime ex iis concludi ad
magnam sane vitae Jesu partem ex vero ab Evan-
gelistis conscriptam, verum etiam summam obtinere
convenientiam inter imaginem Jesu de cruce pendentis
dieentisque, atque eam, quam illi publice olim viventi
Evangelistae tribuerunt. Quae observatie sponte nos
ducit ad comparationem novissimorum Jesu dictorum
cum reliqua Ejus vita instituendam. Qua facta col-
latione, magis etiam apparebit, tum vitam Christi
minime fictam esse ab Evangelistis, sed ex vero con-
scriptam, tum quantum Conservatoris moribundi ver-
bis insit momentum Apologeticum. Licet autem no-
bis, in exponenda hac causa, brevioribus esse, quippe

quam jam egerit Doct. de Jongli »), aequahili in-
dole, doctrina ac docendi rcdione, quam tum publice
viventi, tum pgt;a.tienti Christo tribuerunt Evangelistae,
exponens. Imo vero nos ipsi nonnulla lianc rem
spectantia praeoccupare debuimus, ipsa Christi di-
cta, in praecedenti paragraphe, contemplantes. Haec
enim contemplatio docere nos jam potuit, Christum
sui semper similem ab Evangelistis informari. Eadem
de cruce loqueutis, ac publice viventis imago est,
eadem doctrina, indoles, agendi ratio. Addi potest,
eandem etiam esse dicendi rationem. Uti enim pablice
olim vivens, ita et patiens dictis, e V. T. libris sum-
tis, usus est. Itidem de cruce pendens vocem 'A/tijf
adhibuit, qua iu gravissimis rebus publice docens sae-
pissime usus fuerat. Sed haec jam mittimus, ponen-
tes imaginem, quam novissima Christi dicta ante
oculos nobis ponunt, prorsus congruere cum ea, quam
Evangelistae, publicam Ejus vitam tradentes, delinea-
runt. Hoc unum restât, ut probemus, eos banc Jesu
imaginem nec voluisse nec potuisse fingere, atque adeo
ex ultimis Conservatoris dictis, cum reliqua Ejus vita
collatis, recte concludi, ex vero Evangelistas narrasse,
quae Jesu vitam tradentes, litteris mandarunt.

Ad probandum, noluisse Evaugdistas Jesu vitam
fingere, jam non provocamus ad eoi-um indolem, vir-
tutesque Historicorum, fide dignissimorum, in iis con-
spicuas, sed ad pugnae speciem., quae in summa ae-
quabilitate Jesu imaginis, ab iis descriptae, est obser-

vanda. Quodsi enim vel illi, vel primaevi Christiani,
divinum Magistri simulacrum, nescio quo studio du-
cti, pia fraude fingere voluissent, certissime omnem
omnino pugnae speciem évitassent, summaque cum
diligentia curassent, ut Jesu imago, ab omni parte
sui similis, lectoribus ante oculos poneretur. Contra-
rium autem obtinet; quod paucis allatis exemplis pro-
bare juvat. Scilicet, quem cruci affixum pro inimicis
apud Patrem intercedentem suspicimus, eundem pu-
blice olim viventem ita informatum ab Evangelistis
videmus, ut ultimo praesertim vitae tempore, in ini-
micos quam. aceri'ime invehatur, vel öcpiig et ytpvij-
(lavu tiiSvwi/ eos. dicentem •); imo vero diserte tradit
Joannes, dixisse Jesum in ultimis suis precibus, pro
Apostolis fusis : Ov ittQl tov mofiov tQiatS), àXXà mql
(OV diSœxâg fioi, ort coi tlai Qui de cruce pen-
dens tenerrimam matris suae curam gerit, hunc pu-
blice olim viventem, cum quidam Eum admoneret,
dicens: îSov rj fi^xijQ gov xal ot âStXcpoL aov i'^oj earij-
xaai, ^ijTovvTig aot ?MXijaai, respondentem audimus:
Tlg isTiv ij niivijQ fiov, xal Tivig tialv ol dSdcpoi fiov,
protensaque manu in suos discipulos declarantem:
iSov fl fiijTijQ pov , xal ol ddeXqißl fiov. quot;'Oang /dg av
Ttoiiiarj to amp;txfj[ia tov 7taT(ióg nov tov tv ovqavoXg,
ttvrög pov ddiXcpàg,xai dSelfr] xal pilvijo taviv Qui
jam latroni, ad meliorem mentem converse, futuram
beatitudinem continuo promittit, idem ille antea Ju-

daeis, fidem ipsi habentibus : 'Eàv t\uiTg, inquit, ft f t-
V7]Te tv rip Xoyio vû tuœ , dhjamp;amp;s h«amp;^tuL /iov tari,
xctl Yvwattsamp;i rriv dXrjamp;eiay, xai 17 dlr]amp;(ia èXevd-eowaii
{•noes Qui cruci affixus tanto opprimitur dolore,
ut queribundus exclamet: 'HU, tjll Ictjià aaßaiO'ccvi;
hunc per omnem vitam antecedentem praeclara in-
concussae fortitudinis fiduciaeque in Deum repositae
documenta edentem suspicimus, imo vero paulo ante,
quum consolatorios sermones ad discipulos haberet,
gaudii sensu perfusum, ac de victoria quasi jam re-
portata gloriantem. Denique, qui jam, ac si non
nisi vir pius esset, spiritum suum Pati-is tutelae com-
mendat, eundem publice viventem magnifice haec de
se testantem audimus: quot;SianiQ — o narriQ iyiiget tovs
vexQO'ûg xai ^wojioieZ' ovrai xai ó vîàg, ovg {ttXn,
^(oonouT. — 'Eyw eifit rj dvaaraaig xal tj ^wtj 2). Pos-
sunt quidem hae aliaeque ivavriorpavHai facile tolli;
imo vero recte intellectae conferunt ad Christi ima-
ginem illustrandam amplificandamque. Sed haec ipsa
pugnae species, quae inter Je s u de cruce loquentis ac
publice olim viventis simulacrum obtinet, unumquem-
que, praejudicatis opinionibus non obcoecatum, quam
disertissime docet, noluisse Evangélistas Jesu vitam
fingere, sed pro sua simplicitate tradidisse, quae vel
ipsi audiverant viderantque, vel ab aliis acceperant,

Quid? quod, si vel voluissent, fingere illam minime
'potuissent. Quod contendere nulfi dubitamus, prae-

claram diviiiamqiie prorsus Jesu imaginem ab Evan-
gelistis descriptam contemplantes. Imo vero ipsa illa
aequaUlitas, quam obtinere inter Cbristi simulacrum
de cruce loquentis ac publice olim viventis, vidimus,
firmissimum nobis est argumentum, Evangelistas Jesu
vitani fingei-e non potuisse. Etenim, quod recte mo-
net de JOngb : „ Quemcunque bistoricum , in
„hominis cujusdam vitâ enarrandâ versantem, ita in
„primis fide dignum se praestare decet, ut dhi aequa-
„lern hunc informet, hoc est, ea ratione cogitantem,
„sentientem, agentem, ut ejusdem ubique viri species
„nobis atque imago appareat,quot;' id est: „in fide digno
„requiritur historico, ut ne ea eidem tribuat homini,
„quae in diverses tantum cadere possint, neque eam
„indolis mutationem referat, cujus non rationem aut
„ipse explicet, aut cujus quodammodo certe expli-
„candae, lectori copiam faciat.quot; Jam vero negamus,
ejusmodi imaginem Christi aequabilem potuisse fin-
gere Evangelistas. Quod luce clarius patet, si èt ad
boe ipsum opus, perquam arduum ac difficile, èt
ad Evangelistas Christianosque primaevos attendimus.
Quae fase et copiose a Doict. de Jongb sunt ex-
posita. „Omnium vero difficillima pensi pars,quot; eodem
monente „haec erat, ut caveretur, ne patientis
„Christi imago publice olim viventis personae repu-
„gnaret, atque ut efficeretur adeo ut in tanto neQi-
„OTuatcap discrimine characteris tamen identitas con-
„servaretur. Quodsi ullus potuerit assequi Scriptor

„(quod non crediderim) nulli certe potuerunt, quales
„Evangelistas fuisse vidimus, arte destituti auctores.quot;—
Quum igitur nec voluerint, nec jjoterzni vitam Jesu,
qualem delineatam eam in Evangeliis habemus, ef-
fingere eorum Scriptores, sequatur inde necesse est,
eam ex vero ab iis esse conscriptam. Addere hîc
juvat praeclara cl. Heringa verba i): „Ea in qua-
„tuor Evangeliis elucet Jesu hominis divina imago,
„quam nemo in venerit eorum, qui vitam Ejus scri-
,.pserunt. Qui ingenii animique dotibus omnes superat
„mortales, quasi in tenebris sepultus latet usque ad
„aetatis annum tricesimum, et triennio cursum ab-
„solvit. Qui destitutus fuit humanae institutionis
„adminiculis, cujus mores frequenti politiorum homi-
„num consuetudine formati non sunt, quam primum
„in lucem prodit, hominum reconditos etiam mores
„assequitur, vitamque ad exquisitas verae humanitatis
„leges componit. Qui sese intra Judaeae fines con-
„tinet, legatosque mittit non nisi ad populäres suos,
„suam tamen doctrinam vitamque ita instituit, ut om-
„uibus tandem gentibus necessario prosit. Qui rebus
„omnibus laetis ac tristibus statim atque intime mo-
„vetur, aerumnarum est patientissimus, et nullis for-
„tunae vicissitudinibus perturbatur. Qui neminis in-
„diget consilio vel auxilio, nihil tamen humani a se
„alienum putat, omniumque curat salutem. Qui nulla
„errorum vitiorumve labe est inquinatus, cui aliorum
„perversitas perpetuam curam et molestiam creat,

„hominum tamen consortionem quaerit, pei-petuos
„sibi comités eligit, amicorum clelectatur amore. Qui
„coelesti eminet sapientia, ad rudes sese ac stnpidos
„dimittit discipulos. Qui totam laborum et aerumna-
„rum molem sibi imponendam praesentit, summa ta-
„men fortitudine opus sibi demandatum suscipit, summa
„perficit constantia. Qui hominum animos perspicit,
„et in lecto comitum et ministrorum numero unum
„perditissimum dignoscit, hunc tamen patienter fert,
„nec sociorum odio exponit. Qui Dei auxilio fretus
„nihil timet, nemini parcit, nullis tamen sese objicit
„periculis, nec salutis suae curam negligit. Cum ira
„lenitatem, cum indignatione indulgentiam, cum re-
„prehensione excusationem, cum minis preces pro
„delinquentibus ita copulat, ut in neutram partem
„peccet. Qui iniquissimis vivit temporibus, in rebus
„maximis et difficillimis occupatus, numquam incuria
„aut festinatione vel levissimam officii partem negli-
„git, numquam aliorum exemplo deflectit a via, num-
„quam nimius in dicendo aut tacendo, numquam
„perturbatus aut perculsus. Qui mirifica vi caecis
„visum, surdis auditum, mutis loquelam, mortuis vi-
„tam reddit, qui aëris marisque tempestati imperat,
„nullo tamen prodigio aut sibi incolumitatem procu-
„rat, aut contradicentibus silentium imponit. Qui in
„vitam redux sese conspiciendum populo dare potest
„et timorem injicere obstupefactis hostium animjs, non
„nisi amicis se spectandum praebet. Profecto haec
„imago tam longe superat quidquid eximium et prae-
„clarum in hominibus umquam visum fuit aut cogi-
„tatum, ut, nisi ocnlis eorum exposita fuerit in ho-

„mine Jesu Christo, fingi nequaquam potuerit ab iis,
„qui vitam Ejus dellnearuntquot; i).

1) Cff. XJllmann Ilist. o. Myth. p. 14 sqq. Idcm: üher die Snnd-
losigkeit Jesu Ed. IV. p. 14 annot. a, et pag. 50 sqq. uti et: Send-
schreihen an Strauss ,'m libro: IHst. o. Myth. p. 121-135; nec non
da Costa Voorlez. caett. I. p. 94-117. ubi inter alia haec praeclare
monet: »Arme menschelijke wijsheid! Jesus Christus, zooals de
»Bijbel Hem ons voorstelt, de vrucht der zonder opzet verdichtende
»Gemeente, die Hij, als bloote Leeraar, zonder wondoren, zonder God-
»delijke persoonlijkheid, zonder Openbaring van boven heeft ge-
»vormdü — Vfat zouden wij tegen zulk een droombeeld overstellen?
»Niets, dan den Christus des Bijbels zeiven. Geene redeneering,
»maar bloote verwijzing daarheen, bloote herinnering daaraan. —
»Wij wezen u op de Zon, zoo als zij aan den hemel schijnt, zooals
»zij licht en warmte, dagen en saisoenen, vruchtbaarheid en heer-
»lijkheid, leven en beweging, en een middelpunt aan heel onze
»planetenwereld geeft! — en hebben nu alleenlijk te vragen, of die
»Zon zich verklaren laat als een papieren knipsel van argeloos spe-
»lende kinderen; — of wel — als een vonk uit den dagelijkschen
»vuurhaard, maar aangeblazen door menschelijke adems tot een vlam-
»mend hemellichaam, dat hemel en aarde beheerseht en bezielt.quot;

Exposito momento, quod novissimis Christi dictis
inesse existimamus, Apologetico, videndum jam nobis
est de eoruudem momento Bogmatico. Illud summo
jure celebratum a nobis esse, satis superque apparuit.
Jam vero quaeritur, utrum hoc etiam iis sit tribuen-
dum. Quis autem, uhimis hisce Conservatoris dictis
vel obiter consideratis, id negaverit? Ac primum
quidem, si ad ipsa illa dicta attendimus, in singulis
omnino haud pauca reperimus, quae ad hanc illamve
Theologiae Dogmaticae partem pertineant. Insunt enim
iis quae ad Christologiam spectent, insunt etiam quae
ad Theologiam proprie sie dictam, ad Anthropolo-
giam, ad Soteriologiam, ad Esehatologiam denique sint
referenda. Quod si deinde ante oculos nobis po-
nimus conditionem, qua Conservator, praeclara haecce
verba enuncians, versabatur, magis etiam persentis-
cimus, Dogmaticum etiam momentum iis esse tribu-
endum. Etenim si verum est, quod in dissertationis

Introitu me verbo monere memini, quodque verissi-
mum est: in re ineerta inprimis cerni hominem, me-
diisque in perpessionibus atque instante pallida morte,
Eum minime solere dissimulare, sed vel maxime ab-
sconditos animi sensus, mentisque cogitata prodere,
verbo, se ipsum, qualis vere sit, cognoscendum prae-
bere, atque ex animi sententia loqui, nonne recte
statuitur, ultima Cbristi verba ad interiorem Ejus
cognitionem conferre, omnibusque de cruce pendentis
mortique proximi enunciatis, omnem omnino fidem
esse adhibendam ? t^uod eo magis valet, quum appa-
reat, Eum moribundum et Dei, vitaeque post mortem
futurae, cogitatione repletum fuisse, et sui similem
constantenique, eandem, quam antea doctrinam pro-
posuisse. Quae cum ita sint, nulli dubitamus con-
tendere , Dogmatieum etiam momentum novissimis
Jesu dictis esse adscribendum. Videamus igitur,
quid ex iis duci possit, ad Theologiam Dogmaticam
pertinens. Quod attinet autem ad rationem, qua
lianc causam tractaturi sumus, non est quod monea-
mus, minime bîc exspectari a nobis posse accuratam
omnibusque suis numeris absolutam singulorum, quae
ex ultimis Sospitatoris dictis derivari possint, dogma-
tum expositionem. Nostrum est tantummodo indicare
atque enarrare, quae ex singulis illis dictis, ad hunc
illumve Dogmatices locum aut expHcandum aut con-
firmandum, duci posse videantur. Optima autem haue
rem exponendi ratio haec esse videtur, qua primum
iudicetur, quid ultima Jesu dicta conférant ad ipsius
lt;^ognitionem, deinde, quid exhibeant ad alias doctrinae
Ejus partes pertinens. Itaque haec nostrae disquisi«

tionis Pars duo Capita coniplectatur, quorum prius
ad Christologiam spectet, posterius ad reliquas Tiieolo-
giae Dogmaticae partes.

Ordimur a Christologia. Quod tamen non lianc
ob causam facimus, quoniam persuasum nobis est,
omnem omnino Theologiam Dogmaticam ex ipsius
Christi contemplatione posse derivari ; contrarium
enim supra asseveravimus i). Sed propterea ab ea
initium ducendum esse existimamus, tum quod dicta,
quae tractamus, maxime faciunt ad Conservatorem
ipsum cognoscendum, tum vero etiam ob summum
Christologiae momentum, nostris in primis temporibus.
Uti enim in disquisitionis Introitu jam observavimus,
est hoc nostro aevo proprium, ut in re theologica
unice fere ad Jesu Christi personam et maxime
quidem ad Ejus àrccficcQTijaiav attendatur. Quid? quod
in exponenda hac causa nonnulli et Theologi et Phi-
losophi ita versantur, ut ab ipsius Christi contem-
platione , non tantum omnis Theologiae, verum etiam
ipsius religionis Christianae Veritas salusque depen-
dere videantur, banc potissimum quaestionem solvere
conantes, qua tandem ratione divinae atque humanae
naturae conjunctio, in Eo conspicua, sit cogitanda.

Christologiae historiam tradere, non est hujus loei.
Provocasse sufficiat ad classicum hac in causa Dor-
neri opus i), qui oumem hujus dogmatis historiam
in tres Periodos dividit, quarum .prima usque ad an-
num 381 progreditur, dicta ab Eo: „Die Periode
..der Festsetzung der wesentlichen Elemente der Per-
„son Christi nach der göttlichen und nach der mensch-
„licheu Seite. Vorausgesetzte oder unmittelbare unio
„personalisr Scilicet hac prima Periode, peracto
certamine tmn contra Docetismum, tum contra Ebjo-
nismum, primum, facta sibi conscIa est Ecclesia, vere
divinum et vere humanum universe Conservator! esse
adscribendum; deinde iu specie ac slngulatlm tum ad
divinum, tum ad humanum, quod in Christo con-
splclendum e.st, auimum attendit; tandem personam
Christi, ut utriusque naturae socium, exponere stu-
duit. Alteram perlodum describit ut tempus, quo
primum quidem divitia, deinde vero humana Christi
natura unice fere expoul solebat. Illud obtinuisse
dicit usque ad rerum sacrarum instaurationem (Saec.
XVI); hoc inde a rerum sacrarum instauratione us-
que ad saec. XIX initium. Tertiam denique perio-
dum, quae nostra tempora attingit, eam vocat, qua
divinum et humanum, quod Christo iusit, vere uni-
tum considerare atque explicare Viri dd. conati
sunt et etiamnunc conantur, (die Zeit der Versuche,
das Göttliche und das Menschliche in Christus In

1) J. A. Dorn er, EntmckluiigsgesclUclite der Lehre von der
Person Christi, von den ältesten Zeiten Iis mif die neuesten.
Stuttg.1839. Altera ed. eaque longe auetior et eniendatior prodiitl845.

gleiclier Berechtigung und weseiitliclier Einheit zu
betrachten). Agit autem hîc, praemissà introductione,
primum de Christologia Schellingiana, deinde de Chri-
stologia Ilegeliana, denique de Christologia Schleier-
macheriana, raonetque, omnes omnino disquisitiones,
quae, ad Christologiam spectantes, nöstris temporibus
prodierunt, eo tendere, ut vera divinae atque hu-
manae naturae unitas indicetur. (Das Charakteristi-
sclie aller neuern Christologie ist fortan, die wesent-
liche Einheit des Göttlichen und des Menschlichen
anzustreben) i). Quorsum vero hae disquisitiones
hucusque duxerunt? Eo ut èt Christi âvanuQT7j(sia
pro divina Ejus natura habeatur, èt omne veri no-
minis discrimen humanam inter divinamque naturam
tollatur. Ita e. c. Schleiermacherus: „Der Erlö-
„ser,quot; inquit, „ist sonach allen Menschen gleich ver-
„möge der Selbigkeit der menschlichen Natur, von
„allen aber unterscheiden durch die stetige Kräftigkeit
„seines Gottesbewusstseyns, welche ein eigentliches
„sein Gottes in ihm war. — Christus war von allen
„andern JMenschen unterschieden durch seine %vesent-
„liche Unsündlichkeit und seine schlechthinige Voll-
„kommenheitquot; 2), et Hase ait : „Die Göttliche Natur
„Christi —- ist — seine ungetrübte Frömmigkeit. —
„Es ist — zeit als Gemeingut der Menschheit anzu-
„erkennen, dass nach Christi Vqi'bilde jeder Men-
„schensohn, soweit an ihm ist, zum Gottessohne,

„jeder Mensch zum Gottmensehen erwachsen sollequot; i).
Idem affirmare non diihitat: „Dass der Mensch ein
„werdender Gott, Gott die vollkommene 'Menschheit
„seyquot; 2). Quae si reputemus, Christologiae a recen-
tioribus conditae, ex nostro quidem judicio, non ma-
gnopere laudandae videntur. Namque ejusmodi eon-
fusio divinae atque humanae naturae, qualem in iis
conspicimus, èt cum librorum ss. effatis, èt cum sanae
rationis enunciatis prorsus pugnat. Hinc, quod verbo
monemus, effici etiam potest, quodnam pretium sta-
tuendum videatur Dorn er i judicio de Reformatae
Ecclesiae sententia, ad gravissimam hanc quaestionem
spectante, collatä illa cum Lutheranorum doctrinä.
Scilicet primum Ecclesiae R^ormatae doctrinam tradit,
deinde Lutheranorum sententiam exponit, denique
utramque dijudicat. Ac de Reformatorurn quidem sen-
tentia: „Weil es, inquit, „offenbar der reformirten
„Lehre um die Erhaltung und Feststellung der Un-
„terschiede viel mehr zu thun war, als um die Ein-
„heit: so ist der Vorwurf nicht so ganz ungerecht,
„dass sie nestorianisch Christum zertrennequot; s); Luthe-
ranae vero Ecclesiae doctrinam hoc nomine laudat,
quod, assumta unione idiomatum hypostatica, viam
straverit, qua vera utriusque Christi naturae con-
junctio deinceps posset explicari. Cui tamen judicio
equidem subscribere non possum. Nam quod attinet
primum ad Reformatorum sententiam, hi minime Ne-

1) Vid. Lehrl. der Ev. Dogm. Ed. 3. § 170. p. 387.
ä) laud. Dornero 1. c. p. 293.
3) 1- 1. p. 169.

stoiianismi sunt accusandi, quippe quem errorem diserte
rejeeerint Deinde contra Dornerum contendimus ,
Lutheranoriim sententiam omnino profluxisse e per-
versa eorum opinione de vera corporis Christi in
sacra coena praesentia. Quod e libris eorum Sjm-
bolicis luculenter probari potest. Etenim qui conscripti
sunt ante Formulam Concordiae nihil quidquam conti-
nent, quod Dorneri sententiae faveat: contra vero
omnes eandem exhibent Christologiam, quam libri
Symbolici Ecclesiae Eeformatae tradiderunt 2): imo
ipsa Formula Concordiae nostram comprobat senten-
tiam 3). Quodsi denique Lutlieranorum sententia tum

1) Ita, ut de hac sola dicam, Con/essio BeJgica art. XIX haeo
habet: »Credimus — personam Filii unitam atque conjunclam fuisse
»inseparabiliter cum humana natura. Ita , ut non sint duo Filii Dei
»nee duae Personae, sed duae naturae in unam Personam unitae,
»quarum utraque proprietates suas distinctas retineat. — Naturae istae
»duae, in Persona una ita sunt unitae, ut ne morte quidem ipsius
»separatae fuerint. Quod igitur Patri suo moriens eommendavit, is
»verus erat Spiritus humanus, e corpore ejus egrediens : at interim
»divina natura semper humanae unita permansit; etiam eum in se-
»pulchro jaceret: neque Deltas tum desinebat esse in ipso, (sicuti et
»in ipso erat eum infans esset), etsi ad exiguum tempus sese ila non
»exsereret. Quapropter eonfitemur ipsum verum Deum et verum ho-
»minem esse.quot; Vid. Ed. II. Syml. Eccl. Ref. Nederland, a Patre
meo procurata. Traj. ad Rh. 1846. p. 341, coll. p, 29 sq. 122-125,
333 sq.

3) Vid. Cotif. August, art. 3. Apolog. Conf. ap. T i 11 m a n n u m p. 62.
Artt. Smulcald. P. I. art. 4. Cat. Min. Synih. App. aH 2 et Cat.
Muj. ib.

3) Vid. Epit. art. VIII, ubi diserte dicitur: »Ex controversia —
»de coena Domini inter sinccros Theologos Augustanae Confessionis et
»Calvinistas, qui alios etiam quosdam Theologos perturbarunt, dis-
»sensio orta est de persona Christi, de duabus in Christo naturis
»et de ipsaruni proprietatibus.quot; Cf. et Sol. Declar. art. 8.

iisdem, quibus Ecclesiae lleformatae doctrina, prema-
tur difficultatibus; tum viam paraverit ad ejusmodi
expositionem de utrâque natura in Christo junctà,
qua omne veri nominis discrimen humanam inter et
divinam naturam tollitur, non est profecto, quod
Keformatorum sententiae illam praeferamus. Contra
vero Ecclesia Reformata, me quidem judice, magno-
pere laudanda in eo videtur, quod rationem, qua di-
vina Christi natura cum liumana juncta sit, non
studuerit accuratius explicare, atque in ejus doctrina
adhuc acquiescendum esse puto, donec utriusque
Christi naturae conjunctio ita explicata sit, nt neque
cum sacri Codicis efFatis, neque cum sanae rationis
enunciatis pugnare sit dicenda. Etenim haudquaquam
hoc volumus, ab omni philosopha hujus placiti dis-
quisitione esse abstinendum; sed eam tantummodo
explanationem rejiciendam existimamus, quae neque
sacrorum librorum doctrinae innitatur, et cum verae
philosopbiae efFatis non conveniat. Quodsi igitùr quis
ejusmodi hujus dogmatis expositionem dederit, quae
èt e Christi Apostolorumque doctrina ducta sit, èt
discrimen inter humanam divinamque naturam non
tollat, banc lubenter accipiemus. Ea autem adhuc
desideratur i). Sed haec de gravissima bac causa
sufficiant. — Videamus, quid novissima Jesu dicta
conférant ad ipsius cognitionem. Cognoscendum autem
Eum praebent primum, hominem, deinde hominem

1) Conferri tarnen merentur praeter Dor ne r um , Eb rar d op. laud,
P- 271. 51, 52. et van Oosterzee, Jlet Leven van Jezus. P, I.
P. 216 sqq.

ganctissimum, porro Dei filium, denique hominum Con-
servatorem. De singulis breviter exponamus.

Fuisse olim , qui naturam Jesu Christo vere
humanam denegareut, non nisi speciem ejus illi ad-
scribeutes, ut adeo iv Soxilon vel iv cpavTctalcf tan-
tummodo homo fuerit, Docetae vel Phantasiastae dicti,
Dogmatum historia docet. Gravissimo autem huic er-
rori 1) novissima Jesu dicta prorsus repugnant. Uti
enim per omnem antecedentem vitam èt ipse homi-
nem se dixit 2), bumanumque sibi animum tribuit 3),
èt homo deprehensus fuit, nullas non corporis animi-
que affectiones et motus , qui hominum esse solent,
manifestans ita hîc quoque èt hominem se esse
satis luculenter significavit, èt talem se cognoscendum
praebuit. Etenim M ar iam cruci adstantem ita allo-
quitur, Joan nis que tutelae commendat, ut hand
obscure matrem suam, eam significet. Corpore hu-
mano indutum Eum fuisse exinde patet, quod de
siti queritur. Animo etiam humano praeditum Eum
fuisse, recte efficitur tum e promissione, qua latro-

1)nbsp;Vid. J. II. Schölten Oratio de vitando in J. C. historid in-
terpretanda Docetismo. Traj. 1840.

4)nbsp;Vid. Matth. IV: 2. XXI: 18. Joan. IV: 7, 31, 6. Matth.
VIII; 24. Maro. III: 5. Luc. X: 21. Joan. XI: 3.5. Luc. XIX: 41.

nem supplicantem consolatur, „Hodie mecum in Pa-
radiso eris!quot;, tum ex eo quod de suo ipse spiritu
diserte loquatur, Patris curae atque tutelae illum
commendans. Quid? quod, uti corporis, ita et animi
affectiones doloresque lueulenter manifestat. Queritur
namque se a Patre derelictum. Amore suos prose-
quitur. Peccantium miseretur. Quae cum ita sint,
luce clarius apparet, ipsum Je sum, morti proximum,
hominem se esse significasse, atque adeo ultimis hisce
dictis Ejus confirmari, quae èt ipse de natura sua
humana antea enunciaverat, èt in vita Ejus ab Evan-
gelistis conscripta, relata inveniuntur. Summo igitur
jure rejici Docetismum, q. d. contendimus, quem erro-
rem eo lubentius effugimus, quo certius constat de
gravissimo, quod dogmati de humana Christi natura
tribuendum est, momento, ad consolationem nostram
emendationemque. Praeclare omnino Athanasius:
d toa S'eov, inquit, Xóyo; tvupamp;qmnijdiv, quot;pk tjixiTs
d'iononjamp;wtiiv. Quid ? quod nisi vere homo fuisset,
bominum Conservator esse non potuisset id quod
§ 4 paulo fusius exponetur.

Sed novissima, quae contemplamur, Jesu dicta,
non hominem tantum, verum etiam sanctissimum ho-
minem conspiciendum Eum praebent. Quod unicuique

sponte in oculos incurrit, qui veri bonique sensu
non prorsus destitutus, ét singula Ejus dicta perlu-
stret, ét junctim ac secum invicem collata ea consi-
deret, ita ut non modo singulas praeclarae Ejus ima-
ginis partes, sed totum etiam, quod ultima Ejus
verba exhibent, simulacrum contempletur. Possumus
autem in exponendo gravissimo ac suavissimo hoc ar-
gumento breviores esse, quoniam omnia fere, ad hanc
rem spectantia, praeoccupare debuimus, quum in Apo-
logetico dictorum Jesu momento explanando versaba-
mur. Vidimus jam, praebere dicta Ejus luculentis-
sima omnium virtutum documenta. Suspeximus pie-
tatem, amorem, henevolentiam, misericordiam, sapientiam,
patientiam, inconcussam fiduciam, in Deo Patre collo-
catam, maximum denique ét consulendi amicis, ét om-
nes omnino homines servandi studium, ex iis elucescens.
Quid? quod in summam abrepti jam fuimus admira-
tionem, optimum nostrum Conservatorem, de cruce
pendentem, mediis in veliementissimis suis doloribus
ac instante morte, loquentem, at pauca tantum, et
ea quidem loquentem audientes, quae dixisse Eum
novimus, imaginemque , quam informant, animo cer-
nentes, divinam prorsus, omnibusque suis numeris
absolutam. Profecto, si paucissima, at gravissima
simul etiam Ejus dicta denuo recolimus , nulla in re
labentem aut delinquentem Eum deprehendimus, ne
in lamentabili quidem illa , quam de se a Patre de-
relicto sustulit, voce , quippe quae, quod antea mo-
nuimus , arguat potius incomparabilem Ejus animi
magnitudinem. Contra vero, qui in tali, quali Ille
erat, conditione, pro acerrimis inimicis potuit precari,

et ita quidem precari, ut Ille precatus est, iioune
liic purissimo sanctissimoque amore flagrasse est di-
cendus? Qui in ejusmodi rerum adjunctis, omnibus,
quae praestare Eum oportebat, officiis perfunctus est,
nonne is indolem prodidit, piam certe sanctamque,
imo vero ab omni peccati labe longissime remotam?
Denique qui de cruce pendens, jam jam instante morte,
tantam in Deo reponere potuit fiduciam, quantam ul-
tima Jesu verba manifestant, nonne is suae inno-
centiae, pietatis, intimaeque cum Deo conjunctionis,
plane conscius sibi esse debuit? Atque postremum
hoc hîc in primis urgeo; namque hujus rei animad-
versio magnam vim habet in Theologia Dogmatica, ad
sanctitatem Jesu atque dvanaQTrjaiccv comprobandam
vindicandamque. Quodsi enim ultima maxime homi-
num dicta eorum indolem prodant, ac vero congrua
habenda sint, his certe verbis Christus conspicien-
dum se praebuit, qualis revera fuerit, ut adeo no-
vissima haec Ejus dicta haud parum valeant, ad con-
firmanda ea, quae cum Ipse, publiee vivens, de sua
dvafiaQTtjGia dixerat, tum Ejus Apostoli postea de ea
docuerunt. Praeclare omnino Ullmannus „So
„stellen sich uns, wenn wir alles zusammenfassen,
„folgende Grundzüge dar: das Wesen Jesu ist voll-
„endete innere Harmonie; diese gründet sich auf die
„durchgreifende Einheit des bewegenden und bestim-
„menden Princips; dieses Princip ist die reine, unge-
„trübte, der Einheit mit ihrem Gegenstande sich stets

„bewusste Gottesliebe, und diese Gottesliebe prägt
„sich weder aus als erhabene unbezwingbare Kraft
„im Handeln, als sanfte und freudige Ergebung im
„Dulden und als allumfassende Liebe gegen das
„menschliche Gesiecht und jeden einzelnen Menschen,
„so dass sich Jesus kämpfend, strafend und zerstö-
„rend nur gegen das Böse, fördernd, bildend und
„schöpferisch aber gegen alles Gute, selbst gegen die
„geringsten unscheinbarsten Keime desselben verhält;
„mit einem Worte: der Character Jesu ist göttliche
„Liebe in reinmenschlicher Erscheinung. Die Kraft
„der Gottesgemeinschaft und Gottesliebe aber, wie
„sie uns in dem Leben Jesu, als die schlechthin
„herrschende dargestellt wird, schliesst das Böse,
„Ungöttliche ganz von selbst aus: wo eine solche
„Macht des Gottesbewusstseyns und der Liebe ist,
„da ist das Princip der Sünde, die Selbstsucht, dio
„Vereinzelung des Ich, das sich hingeben an parti-
„culare, sinnliche Zwecke unmittelbar aufgehoben,
„und in das von deu Evangelien gegebene, von allen
„Aposteln festgehaltene Gesammtbild Jesu könnten
„wir, auch wenn davon im neuen Testamente kein
„Wort ausdrücklich gesagt wäre, Sünde, Entfrem-
„dung von Gott, Trübung des religiösen und sittli-
„chen Bewusstseyns unmöglich hineindenken, ohne zu
„empfinden, dass wir dieses Bild wesentlich alteriren
„und entstellenquot; — Quanti autem faciendum sit
hoc plaeitum, quis est, qui non persentiscat? Apo-

stoli certe summum illi pretium tribuerunt. Praedi-
cant enim Eum, tov 'dyiov xal dixaiov ij ; róv à^vov
àiiamp;iiov xal äandof ; dqiuqi« — ntnHqaaiAtvov xarà
nàvra xad-' ófiowTijTa, yaQig âfiaQTiag 3) , qui vno-
yqajxnop nobis reliquit, «V« inaxolovamp;i]C,i]Tt ro~ig'i%vmv
avTov- og unaQx'iav ovx inoitjaiv, ov8é iVQiamp;i] êólog tv
rw aroiiUTL avrov' og XoidoQoifnevog ovx dvTeXoiSÓQH,
nasymv ovx ijittiXei' nagididov dè Tm xqIvovti dixaicog'
TÓv nij yvóvra âjxaqriav summum Sacerdotem, offfo;',
axaxov, d^'iaVTOV, xtyojQiaixévov dnó twv djiaQtmlwv, —
dg ovx i'yei xccd'' fißtQav dvàyxrjv, œgntQ ot dQiUQiZg,
TCQÓTiQov VTtég To)v ïdlcov djiaQTiwv amp;valag dvtcftqtiv
atque ita quidem Eum praedicant, ut, quod ex locis
allatis abunde patet, arctissimam necessitudinem inter
Ejus dvaiiaQTijalav nostramque salutem intercedere
quam disertissime significent. Imo vero Christiana
Ecclesia, Apostolorum exemplum hac in causa secuta,
omni aevo Sospitatoris dva^uagTTjaiav confessa est, hu-
jusque placiti gravitatem agnovit. In primis autem
illud uostris temporibus exponitur atque urgetur: quod
prae caeteris omnibus praeclare fecisse U Ilm an-
num 7), quis est qui ignoret ? Et recte quidem

1)nbsp;Vid. Act. 111:14. IV: 27. XXII: 14. 1 Petr. 111:18. IJoan.lI:!,
29. 111:7.

7)nbsp;in I. saepius jam I. Ueber die Sündlcs. Jesu, ed. 3, Hamb. 1836.
Addo hie, quartam ed. prodiisse a 1842 in qua refulantur etiam du-
Wa, mota a C. F. Fritzsche, denbsp;nja-ia J. C. Commeitlt.il.

maximum huic placito statuitur pretium, suoque illud
jure principem quemdam locum in Theologia Dogma-
tica obtinet: quod deinceps paucis comprobare cona-
bimur. At nimii tamen hodiemorum Theologorum
nonnulli, me quidem judice, in celebrando hoc do-
gmate esse videntur, sicuti in Introihi verbo jam
monuimus. Ita enim illud celebrant, ac si ét nihil
aliud, nisi î? àvociiocqTrjalot, in Christo sit conspicien-
dum, ét sancta Ejus indoles pro eadem, atque divina
Ejus natura sit habenda, ét omne salutare Ejus opus
ex sola Ejus âvujjiaQTTjsicf sit derivandum. Quibus
non modo Apostolorum doctrina, verum etiam ipsius
Jesu effata aperte repugnant. Nam que aliis etiam
nominibus cum se Ipse commendavit, tum ab Apo-
stolis commendatus est. Dehide neque llle, neque hi
sanctam Ejus indolem cum divinâ, qua gaudebat,
naturâ confuderunt, sed inter utramque vere dlstin-
xerunt. Denique salutare Ejus opus non uni Ejus
àvKiiotQxiiCgt;ic{, sed et doctrinae Ejus, sed et perpes-
sionibus mortique, sed et in vitam reditui coelestique

altera ad sacra Pentec. 1835, altera ad sacra Paschalia 1836, pie
celehranda. In Belg, serraonem versa est TFllm. disp. h. t. Jesus de
volmaakte mensch, of over de zondeloosheid van Jezus, door Dr. C.
Ullmann. Naar den 21™ druk door Mr. H. T. d. Tuuk, Leeuw.
1834. Cff. quae de egregio hoc op. scripsit cl. J. F. -van Oor dt
J. W. fil. in Diario: Waarheid in Liefde, 1838. p. I. p. 177-224.
Legi etiam merentur: W. U Ilmer, auch ein Beitrag zur Erörterung
der Frage: oh und in wiefern Jesu Sündlosigkeit zuzuschreiben sei,
in Journ. für Prediger, 1838. März p. 129 sqq. et K. Wimmer,
Ueber Matth. XIX: 16-22. als Beitrag zur Lehre von der Sündlosig-
keit Jesu und zur Charakteristiek biblischer Personen, in Theol.
Stud. ii. Krit. 1845. p. I. p. 115-153.

Ejus vitae attribuerunt. Ita Paulus Apostolus, ut
hoc unum probandi causa alFeram, tçitum Jesu sa-
lutare opus complectitur, quum ad CorinfJiios scri-
bens Eum laudat: 6? tytv^amp;ij rjyXv ao(fic( dnó 0ew,
dixaiomJvf] re xal ayiasfiog xai dnoXt/TQCoßig' ubi, quod
bene observandum est, dixaioav'fij praeponitur tw
uytaafiw, quod non fortuito, sed consulte factum esse
ab Apostolo, recte contendimus. Nullus enim dyia-
0,110? veri nominis dari potest, nisi antecedente Sixcci-
om'rr], qua poenarum commeritarum remissionem, di-
vinique favoris usum intelligendum esse ab ipso
Paulo docemur. Sed haec fuse et accurate expo-
nere hic non possumus. Ad ipsa Jesu moribundi
dicta redeamus.

Scilicet novissima, quae tractamus, Christi verba
non tantum hominem, eumque integrum et sanctum,
verum etiam Dei Filium Eum ndbis ante oculos ponunt.
Licet enim hoc ipso nomine de se non usus fuerit,
quum de cruce penderet, diserte tamen Dei Filium
se indicavit. Audivimus namque eum pro inimicis
precantem: IldriQ, amp;qgt;fs avroig, et spiritum suum
Deo commendantem hisce verbis: TldnQ, tig yßqas
co?; tcaquamp;rjaoiiai to nvtviid (lov. Bis igitur Deum
Patrem suum appellavit, adeoque se Ipse Dei Filium

significavit. Imo vero ut Dei filius se gerit, latroni
peccata condonans, quod Deo ejusque Filio solis com-
petit '). Ast vero de significatione et vi hujus ap-
pellationis non una est Virorum dd. sententia. Alii
enim propter mirificos Ejus natales, alii ob Messianam
Ejus dignitatem, alii denique ob divinam Ejus natu-
ram vocari Eum Dei filium, existimant. Neque est
negandum, Eum semel certe, ut singulari prorsus
ratione e Maria virgine natum, hoe nomine appellari.
Etenim postquam Angelus, referente Luca 2), Ma-
riae dixerat: JJvtvna dyiov iniXithtrai tnl ae , xai ât/-
t;afitg y-qilarov tnKSxiàan aoi, haec addit: 8ió xal to
yivvwfievov ayiov, xhjamp;rjaircci vlàg öeov' quomodo A da-
rn us quoque tov Otov seil, vwg dictus est Lubenter
etiam concedimus, nonnumquam illud cum Messiae
appellatione permutari videri. Ita Petrus, ut hoe
uno utar, ad quaestionem, a Jesu propositam: vfiiXi
èè riva ^s léyiTf h vat; apud Matthaeum quidem
respondet : 01) el d JCgtSTÓ,', ó vlos tov amp;eov tov Çôjjtoj ,
apud Lu cam vero non nisi boc: róv Xqkstóv tov
-O-éoy At minime tamen inde sequitur, utrique ap-
pellationi eandem significationem atque vim esse tri-
buendam. Praeclare Abreschius ad Hebr. V: 8 5):
„Probe novi,quot; inquit, „esse cum maxime bene mul-
„tos, qui nomina vtov et ^Qiarov, seu ßaaiXtoig tov

„'ItSQuijX pro synonyniis liabeant, praecipue quod Ju-
„daei veteres sic intellexerint. Qua autem in re egre-
„gie falluntur. Quid enim? (ut e multis, quae mihi
„in mundo sunt, unum vel alterum aöeram speciminis
„causa :) cuiquamne probabile fiet, in memorabili illo
„Jesu ipsius dicto Jo. III: 16, quo magnitudinem
„amoris üei adversus homines miseros, aeternaeque
„damnationis reos, ex eo inprimis demonstret, quod
„ipsorum causa Tèigt; vióv avrov rov [lovoytvfj morti
„tradiderit, eccui ergo plausibile accidet, in tali loco
„povoyipfj vlov idem esse, atque vtop tov dpS'Qmnov,
„sive XQtaTÓp? Imo vel per onmia fallor, vel tota
„sic enervetur Jesu oratio, nec in ea impetus tdlus
„aut vis inesse reperiatur. Hujusmodi et illa sunt,
„quae apud auctoremquot; (Ep. ad Hebr.) „hoe ipso
„Cap.quot; (V) „comm. sequenti undecimo dicuntur. —
„Fac enim, tugt;v; xainfQ mv viog, tiiuamp;ev x, r. i.
„hanc esse mentem: quamquam esset rex Mque Messias,
„tamen ex iis, quae passus est, didicit, quid esset ohe-
„dire I)eo; num quidnam hic, quod, non dicam,
„magnum, sed verum sit, leges? An vero, qui sit
„munere Messias, non ea debet perpeti, quae sint
„necessaria, ad expiationem et salutem hominum ef-
„ficiendam? Omnino ad haec, quorum magna est
„evidentia, nihil est, quod reponi possit. — Porro
„autem, nec eo tempore, quo Jesus inter homines
„ageret, nomen vïov a doctoribus et magis intelligen-
„tibus Judaeis pro tooSvvotfiovvn rov Xqiatov esse
„habitum, luculenter patet ex Jo. Y: 18. X: 31-36.
„Idemque insuper disci potest ex ^XaacpTjixiag crimine,
„Jesu a Cajapha illato , quum affirmasset iiiterroga-

„tionem illam : eî tri) ei ó Xqigto^ , ó vwg tov d-iov ;
„Matth. XXVI: 63 sqq. Non enim hinc clarum est
„ipsum Cajapham appellationem Filii Dei non acce-
„pisse ut nomen officii deque Messia rege intellexis-
„se, sed vel maxime habuisse Dei synonymum? Enim-
„vero is solus ex Judaeorum disciplina ßXaorpijfiiag
„reus ducebatur, qui se Deo acquiparasset: id quod
„aperte docent 11. Marc. 11:5-7 et Jo. X: 33.quot; Item
doct. Donker Curtius 1). „A vero aberrarequot; in-
quit „mihi persuadeo eos, qui denominationem tov
„vlov tov d'iov pro ïaoövi'ccfa.ovvTi cum Xqiarov seu
yßceaiXeaig nominibus , habent : quod tamen permultis
„hodie placera video. A quibus vero interpretibus
„recedendum esse , equidem existimo , ita statuons ;
„servatorem nostrum hoe nomine in S. Litt, compel-
„lari, propter naturam, qua antequam in hunc mun-
„dum veniret, quin et ante jacta nmudi fundamenta,
„exstiterit, divinam. In banc autem , ut breviter hoe
„addam, inducer opinionem , tum adjunctis tov idcov,
,,fiovoytvovg, ttqototoxov , cet., tum consideratione op-
„positarum dictionum rov viov tov dvamp;Qmnov et tov
„amp;iov, tum ex iis , quae saepissime huic Jesu com-
„pellationi adjunguntur, ita ut frigida sit oratio, nisi
„de natura vere divina interpreteris, ut inter alia res
„est cum loco illustri Jo. III : 16—, tum inde, quod
„Judaei ßlacsfpijiiiag accusarint Jesum, quum se tov
„vtov tov amp;iov dixerat. Job. V: 18, tum denique con-
„sideratione eorum locorum, in quibus Xqiotov et

1) Spec. Hermen, Theol. de Apoeahjpsi ab indole, doctrina et scri-
bcndi genere Joh. Ap. non ahhorrente. Trai. Bat. 1790, p. 51 sqq.

„vlov TOV 'O'eov denominationes ita distinguuntur, ut
„eadem utrique significatio tribui nullo modo pos-
„sit. 1 Job. 1:3. 111:23. V: 20. — 1:7. In bis
„enim locis tov iqkstov denominatie ab altera xov viov
„manifeste distinguitur, ita ut ipse Jobannes satis
„idoneus sit verborum suorum interpres.quot; Nec non
C. F. A. Fritzscbins i), ne plures laudem: „quum
„Pauloquot; inquit „Jesus Messias fuerit natura augusti-
„or, divinis virtutibus ornata, cum Deo ab aeterno
„intimo vinculo nexa, mundi upifex, ad homines ad
„generis humaui salutem procurandam, demissa, de-
„nique in coelum rursus recepta (Phil. II : 6 sq.
„CoL 1:15 sq.) haud scio an ei d vtog tov ■amp;iov,
„numen augustum cui cum Deo arctissùna conjunctio
„intercedat, significet. — Nisi fallor, formula d
,.-/.al nutijq tov xvqLov i]fiwp ^Itjßov Xqiotov (Rom.
„XV: 6. 2 Cor. 1:3. XI: 31. Ephes. 1:3 CoL 1:3)
„non quo sensu nos numen div. Deum et patrem
„nostrum vocamus, accipienda est, sed numen div.
„declarat, quatenus cum eo intime et singulari modo
„conjunctus erat Jesus, Dd filius sensu paullino. Cf.
„Job. XX: 17 dvaßalvca ngog tov ixartQa fiov
„nartQ« v^av, Koci amp;t6v jiov xal amp;6ÓV vfimv, i. e. ad-
„scendo ad eum, qui alio sensu meus, alio vester est
„Deus et Pater.quot; Quibus argumentis unum addere
juvat, quod neglectum plane esse a viris dd. miror,
ductum illud ex fine Evangelii Joannei C. XX: 31,
collate cum totius Evangelii ai-gumeuto, maxime cum
ejus initio. Scilicet ad finem Apostolus declarat, hoc

i)i scribondo sibi fuisse propositum, I/va rciSTiihJijTe,
OTi 'hiaovg taviv o Xgiarós, 6 vtóg rov amp;eov , xoci quot;tv«
■itiGTtifovTis l^coijy tyijTt iv tw opóiiuTi avTov. In ipso
autem Evangelie, praesertim in initio, quam magnifi-
centissime de Eo loeutus fuerat: 'Ev dgyij rjv ó Xó/o;
xai ó Xóyog ijV TtQog róv amp;(0v , xài d-eóg tjv ó Xóyog. Ourog
^v iv dqifj TiQÓg ZÙV Gióv. UâvTCK öl' avTov lytviTO' xai
ycaiiig avrov iytvtTO ovöé ev, d yéyoveV 'Ev avrœ Çwi]
riv, xài ri çw^ ijv to (çws twv dvamp;Qwnmv. — ^Ev tc5
xóoftcp iiv, xai 6 xoajiog di' avTov tytvtro. — Kai d Xó-
yog oaQ^ tytvtTo, xai iaxijvœaev iv rjjxiv, xal èamp;iaaâiieamp;tx
TÎjV öó^av avrov, dó§av wg [lovoyevovg iragà nargóg,
itXrjQyg ^ÛQiTog xai äXijamp;elag. -- 0eàv oi'delg étogaxe
■rcóinorf 6 jiovoyivrjg vlog, 6 mv elg tov xóXnov rov na-
TQog, txHvog t^TjytiaaTo i). Quodsi igitur o' Xgiaróg
atque d vtog tov Qeov pro appellationibus unius ejus-
demque significationis et vis habendae essent, Joan-
nes ex praemissis minus duxisset, quam ex iis duci
possit ac debeat. Magnificae illae, quas dederat,
TOV vtov TOV Qiov descriptiones, quam disertissime do-
cent, voluisse eum, ut lectores Sospitatorem non
modo pro Christo, verum etiam pro divinae naturae
socio haberent, atque adeo banc tov vtov tov Qeov
appellationem ad sublimiorem, ad divinam Christi
naturam esse referendam. Quae cum ita sint, con-
tendimus, singularem prorsus vim Patris nomini,
quo Jesus, de cruce pendens, Deum appellavit,
esse tribuendam, Eumque, ita Deum appellantem,
se ipsum Dei Filium, intime ac singulari ratione

cum Deo junctum, divinaeque naturae socium signi-
ficasse. Quod gravissimum placitum, quanti sit ad
nostram consolationem atque emendationem momen-
ti, mox videbimus. Jam hoe unum monere restât,
ut omnem publicam Ejus vitam, ita novissima Ejus
dicta ante oculos Eum nobis ponere, divmâ aeque ac
humana natura gaudentem, Eumque intimae suae cum
Deo conjunctionis tam sibi conscium fiiisse, ut in
ipso mortis articulo, eo, quo diximus, sensu, non du-
bitaverit Patris nomine Deum appellare. Ut igitur
Docetismus, ita et Ebjonismus, s. Nazorâismus est re-
jiciendus ').

Iisdem denique dictis Jesus hominum Conservatorem
se prodidit. Quod ut pateat, agedum gravissima ea
dicta denuo contemplemur. Ac primum quidem at-
tendamus animos ad consolatorium, quod latroni dedit,
responsum. Scelesta hic patraverat facinora; namque
ipso confitente, justâ factisque dignâ poena afficiebatur.
Attamen non dubitat hisce .Jesum adire precibus:
fifijaamp;ijTÏ jjLov, ncQte, ovav tlùyg iv tfj ßatjtXiic^ aov.
Quid autem Ille? Num negligit istius malefici preces?
Num differt consolationem? Num urget ampliorem
etiam peccatorum confessionem? Num deprimit magis
etiam depressum hominis animum? Num dubitat eum

1) Cf. s c h 1 e i e r m a c h e r, der Christi. Gl. I. § 3S. in pr. pag. 139 sq.

erigere ac consolari? Absit! Continuo ad supplicom,
quoad ejus fieri possit, se convertit, dumque Patri
gratias agit pro hoc malefico, ad meliorem mentem
converse, ei respondet: 'Afifjv Uy(o aoi, armiQov fitz'
ifiov taji iv rm nanadiîam. Ita consolandi opportuni-
tatem, sibi datam, quam primum arripit, summis Ipse
oppressus aerumnis. Ita hominum Conservatorem se
praestat, nobisque conspiciendum se praebet. Quid?
quod non tantum eorum miseretur, qui peccata sua
profiteutes, ad Eum confugiunt, ut conserventur, sed
illos etiam benevolentiâ suâ complectitur, qui violentâ
morte Eum afficiunt, suisque eum conviciis conse-
ctantur. Pro bis ipsis, quos servare jam non potest,
precatur: nàreQ, acpeg avToXg, imo hanc peccati excu-
sationem addit ; oii yàq olbasi tL noiovai. Tanto fla-
o-rabat, omnes omnino homines, atrocissimos etiam

inimicos conservandi studio. Nec negligendum hac
in causa est, memorabile illud TeTiliatai, quod in
ipso mortis articulo exclamavit. Peractum enim esse
opus suum declarat. At quodnam opus? Nimirum
illud, quod a Patre peragendum Ei datum erat, ut
mundum conservaret. Absolverat hoc jam totum,
quatenus bis in terris absolvi potuit et debuit. Vixe-
rat inter homines, docuerat, Deum Patrem in
se conspiciendum praebuerat, regni coelestis funda-
menta jecerat, ipsam adeo mortem , jam jam mori-
turus, pro hominibus subiisse dici poterat, atque haec
omnia, nt omnes omnino homines , fidem Ei habentes,
peccatorum poenis absolveret, a peccati dominio libe-
raret, cum Deo reconcillaret, mutuo amore junctos
iu uuam societatem colligeret, aeternaeque vitae par-

ticipes redderet. Sed omne salutare Ejus opus ube-
rius exponere non est bujus loei. Sufficiunt dicta ad
probandum, prodidisse se Jesum ultimis suis verbis
hominum Conservatorem.

Neque hominum Conservatorem tantum iis se pro-
didit; sed eadem nos dicta docent, quam sit aptissimus
ad nos servandos. Eejicimus omnem argumentationem
a priori, q. d., hac in causa olim a nonnullis Theo-
logis adhibitam i). Nec quaerere nos oportet, quali
nobis Sospitatore opus sit, neque a priori ad hanc quae-
stionem possumus respondere Sed a posteriori, ut
ajunt, ex iis, quae in Jesu Christo conspicimus,
efficere licet, quam sit aptissimus ad nos servandos.
Jam vero, ut reliqua Ejus vita, ita et ultima Ejus
dicta, quod vidimus, ante oculos Eum nobis ponunt,
ut divinâ aeque ac humauâ eâque sanctù, natura, gau-
dentem. Quod cum ita sit, baec ipsa dicta nos do-
cent, quod docere ea monuimus. „Etenim primum
„cum humanâ aeque ac divinâ natura gauderet, obam-
„bulare potuit inter homines, ad exponenda ea, quae
„lt;ie Deo scire nostra interesset (Joan. I: 18); pietatis
„virtutisque humanae exemplum nobis praebere (Joan,

2) Cf. A u g u s t i n i Confess. L. X. C. 43. Opp. t. I. p. I. p. 327 sq.
et Calvin. Instil. Rel. Chr. L. II. C. XII. § 1. qui ét alia e't haec
nionet: »De necessitatequot; {Servatorem nostrum esse ét Deum ét homi-
nem) »si quaeritur, non simplex quidem, ut vulgo loquuntur, vel
»absoluta fuit, sed mauavit ex coelesti decreto, unde pendebat ho-
»mlnum salus. Caeterum, quod nobis optimum erat, statuit ele-
»montissimus Pater.quot; caett.

„XIII: 15, 34''. 1 Petr. II: 21); easdem, quibus no-
„stra obnoxia est natura, infirmitates miseriasque
„experiri (Hebr. II: 17, 18. IV: 15, 16) ipsi adeo
„morti subjici (Hebi-. II: 14) nobisque dux evadere
„ad sempiternam beatitudinem, (Hebr. II: 10). Quid?
„quod arctissima jam cum Eo nobis intercedit neces-
„situdo, adeo ut non erubescat fratres nos appellare
„(Joan. XX: 17. Hebr. II: 11) nostramque naturam
„ad summum sanctitatis et felicitatis fastigium evectam
„videamus, quod destinatum nobis sit et ad quod
„escendere nos oporteat (Eom. VIII: 29. Hebr. II: 6-9).
„Quae quantopere conférant ad nostram consolationem
„et emendationem, quis est qui non perspiciat? —
„Deinde, cxim bumanâ natura, eâque intégra et sanetu
„gauderet, exemplum dare nobis potuit, pietatis vir-
„tutisque bumanaê perfectum, omnibusque numeris
„absolutum (1 Petr. II: 21-23), atque adeo naturam
„bumanam in se conspiciendam praebere, non qualem
„eam hodie tum in nobismet ipsis, tum in caeteris
„omnibus naturae nostrae sociis conspicimus, corru-
„ptam vitiisque inquinatam; sed qualem Deus eam
„ab initio formavit integram et sanctam i). Potuit
„sic porro, cum ipse mortis necessitati non subjectus
„esset, nostro loco pati et mori (Eom. VIII: 3, 4.
„2 Cor. V: 21. 1 Petr. I: 18, 19. III: 18); semper
„et ubique Deo Patri placere (Joan. VIII: 29.
„XVII: 4); nostram apud Eum causam agere (1 Joan.
„II: 1. Hebr. VIT: 26) et cum divinâ natura arctis-
„sime jungi. — Denique, quum divinâ aeque ac hu-

„manâ gauderet natura, sui juris erat, vitaeque suae
„deponendae facultatem liabebat (Joan. X: 17, 18);
„omnium optime Patris consilia exponere potuit, (Joan.
„I: 18. III: 12,13, 32, 34); imo ipsum Patrem, quoad
„ejus fieri posset, conspiciendum nobis praebere, atque
„exemplum exlnbere, in quo, veluti in speculo, divi-
„nas virtutes, humanae naturae impressas, suspicia-
„mus, quodque imitari nos oporteat, ut, quae summa
„hominis perfectio est, Deo similes evadamus »),
„(Joan.XIV:7-9. 2 Cor. III: 18. IV: 6. 2 Petr. I: 4)
„tandemque divinis scientiae, sapientiae, potentiae,
„henevolentiae virtutibus gaudens, nos penitus cogno-
„scere, regere, a peccati mortisque dominio liberare,
„justumque de nobis judicium ferre potest, (Joan.
„II: 25. V: 22 sqq. VIII: 35, 36. Hebr. 1: 1-3)quot; »).
Imo vero, nisi Deum in Christo contemplamur,
periculum est, ne vel ad Idealismum vel ad PantJieis-
rnuin prolabamur. Quae cum ita sint, non sine causa
dogmaticum etiam momentum ultimis Jesu dictis nos
tribuisse arhitramur.

1)nbsp;er. Doct. S. K. Thoden van Velsen, Comm. do hominis cum
Dco similitudine, in primis Pars post., disqnisitionem continens, qua
ad divinam pertinet Christi naturam. Gron. 183-5, 37, et censur
hujus Comm., quam dedit el. L. G. Parea u in Diario Waarh. in liefde
1838. p. I. pag.141-176. Vid. et Calv. ad Joan. I: 18, et ad Matth
I: 23.

2)nbsp;Verha sunt Patris mei, quae hahentur in ejus Theol. Dogm. ms
P. Hl. C. 11. S. II. § 0.

Quid eœliiheant novissima Jesu dicta, ad reliquas
Theologiae Dogmaticae partes pertinens.

Haud sine causa momentum dogmaticum ultimis
Christi dictis nos tribuisse, magis etiam apparebit,
si viderimus, quid ea exhibeant ad reliquas Theolo-
giae Dogmaticae partes pertinens. Qua in disquisi-
tione ita versabimur, ut primum Theologiae proprie
sie dictae, deinde Anthropologiae, porro Soteriologiae,
denique Eschatologiae rationem habeamus.

Monere vix opus est, nos Theologiam proprie sie
dictam dicentes, eam Dogmatices partem intelligere,
quae de Deo agit (ràv Xóyov nfçl rov Qtoii) i). Neque
est, quod de hujus placiti gravitate dicamus. Princi-
pem enim illud in Theologia dogmatica locum tenere,
nemo facile negabit. Quid? si Dei cognitio omnis
religionis principium dicendum sit et fundamentum,
nonne in doctiore universae religionis doctrinae expo-
sitione, a Theologia, quam significavimus, est ordien-
dum? 2). Sed hisce missis, jam videamus, quid de
Deo nos doceant ultima Conservatoris, de cruce pen-

dentis verba. Primum esse Deum, recte ex iis effi-
citur. Namque ter Deum invocat, precibus ad Eum
missis, semel Dei sui, bis Patris nomine Eum ap-
pellans. Deinde eadem dicta baud obscure docent,
unum esse Deum, ut adeo Christus moribundus
confirmasse dici possit gravissimum hoc de Dm uno
placitum, quod ét populäres Ejus profitebantur, ét
Ipse antea professus fuerat i). Quodsi porro quaeri-
tur, quo sensu mius ille Deus esse dicendus sit, utrum
suhjeetivo q. d., an objectivo novissima Christi di-
cta diserte respondent, cogitasse Eum Deum, ut
naturam a mundo, Iwminisque spiritu diversam, at
humanas tamen res benigne sancteque eurantem. Itaque,
auctore Jesu Cbristo, Dei legato et Filio, unico
nostro Magistro qui affirmare potuit o oïdocfiiy,
XuXovi^tv, xal o iwQàxafiiv, [iccqvvQOVjitv — ^
Sa)itj ovx tariv e,«^, dXTA tov néfiipavtóg fis' i), quique
eandem, quam publice vivens exposuerat, doctrinam,
in ipso etiam mortis articulo, professus est, Eo, iu-
quam, auctore, non Atheismi tantummodo, sed et
Pantheismi ac Deismi q. d. errores rejiciendi sunt.
De Atheismo non est, quod dicam; sed de Pantheismo
ac Deismo verbo mouendum est. Pantheismus, „quo
„dogmate,quot; recte monente Clarissio ,jvix ullus.

3) Cf. Dr. Staudenmayer, Kritik der Vorlesungen Hegels über
die Beweise von Daseyn Gottes, in Jahrbiiehcr für Thcol. u. Chr.
Philos., herausgeg. von Kulm, Locherer u. Staudenmayer,
Glessen 1836, Vol. VII. pag 351-359.

„si ab Atlieimno, cui proxime adstat, discesseris, alius
„error est capitaliorquot; i), ab abis abter describitur.
II a si us ita eum définit, ut sit ea persuasio, qua
numinis et hominis religiosi conscientia comniiscetur 2).
Deismus ille error dicitur, quo intima arctissimaque
necessitudo, quae Deo cum mundo adspectabili atque
intelligibili intercedit, tollitur, quo îsumen supremum
non tantum discernitur a mundo, sed prorsus ab eo
veluti avellitur, rerumque universitatem, quam pro-
creavit, jam sibi relinquere statuitur, nullam Ipse
in conservanda eâ regendâque adbibens efficacitatem.
Utrique igitur errori ultima Cbristi dicta quam ma-
xime repugnare, quis est qui non videat?»). Ille

1)nbsp;Vid. quae de Pantheismi ratione praeclare scripsit Cl. Hase in I.
Hütt. Red. ed. 6, p. 52, ubi inter alia haec habet: »Wenn Panthe-
»ismus nicht für die Meinung gehalten wird , dass alles in der Welt
»Gott sey, welcher Einfall schwerlich einem Philosophen angehört,
»sdn., wie diess wenigstens allein Bedeutung hat für die Dgmk., die
»Lehre, dass das rel. Bwsts. des Menschen gleich sey dem Seyn Got-
»tes im Menschen o. dem göttl. Slbstbw.: so ist jene Ph.quot; (intelli-
git Hegelianam; adde et Krausianam, secundum ea, quae de hac
philos. nuperrime scripsit cl. Schol ten in Tract. Over het Godsbegrip
mn Krause) »allerdings pantheïstisch, die höchste Rel. ist ihr da«
»her das Aufgeben des individuellen Bwsts., als des Scheins u. der
»Sünde , um in das Slbstbw. Gottes zurückkehrend unendliche Freih.
))u. Seligk. zu gewinnen. In dieser panth. Richtung scheinbar nahe,
»doch wesentlich entgegengesetzt dem Xthume,das eine Vereinigung
»des Menschen mit Gott durch die Gesinnung, keine Vermischung
»des Seyns bezweckt, u. insbes. der ev. R. welche durch das vor-
»herrschende Bwsts. der Sünde das menschl. u. göttl. Bwsts. ent-
»schicden trennt: war sie dennoch wichtig für die Dgmk.quot; caett.
Cf. omnino Twesten, Vöries, u. die Dogm. P. II, S. I. p. 15 sqq.

enim precatur Deum; sed in Pantheismo nullus dari
precibus locus potest. Ille precatur, ut Deus ipsi
adsit, ac peccantibus delicta condonet, atque adeo hos
non puniat; quorum neutrum neque in Pantheismum ,
neque iu Deismum cadere potest. Ille latroni pro-
mittit, fore eum cum Ipso in Paradiso, suumque
Ipse spiritum Patri commendat; sed animorum im-
mortalitas, vitaque post corporis mortem futura, qua
beati cum conscientia sunt fruituri, cum Pantheismo
consistere nequeunt. Contra vero gravissima Jesu
moribundi verba Theismum ponunt, qui, monente
Hasio, ea est persuasio, qua hominis ad Deum ratio
qimedam religiosa statuitur, ut personae ad personam ,
neque umquam altera alteri immiscetur Appellat
enim Deum, suum Deum, Patremque; implorât Ejus
auxilium; pro delinquentibus apud Eum intercedit,
suumque spiritum Patris curae committit: quae luce
clarius ostendunt, persuasissimum Ei fuisse de Dco,
non modo a mundo spirituque humano diverso, sed
curante etiam res humanas, sed favente suis cultori-
bus, sed preces eorum exaudiente, sed suum cuique
pro meritis retribuente. Verum enimvero haec paulo
accuratius et copiosius sunt exponenda, ut appareat,
qualem Deum novissima Jesu, quae tractamus, verba

psit J. J. V. Oosteriee, Leven v. J., p. 208 sqq. Cff. quos ibi citat
•scriptores H. Schmidt, VooH. over Wijsleg. edd. a F. C. de
Greuve, II. p. 309 sq. Tholuck, W eihe des Zioeiflers, p. 180-184
et ße wereldvergoding of het Pantheïsme d. dagen, Amersf. 1844.
collatà hujus libri justo acerbiore censura: Het Panth. onzer dagen, ia
z. oorsprong, aard en leteeh. beschouwd door een Christen. Utr. 1846.

informent. Informant autem Eum ut heniijnîssimum ;
namque spiritum suum Patri commondans, ponit
Christus, suorum curam gerere Deum; latroni Pa-
radisi beatitudlnem promitteus, ponit, Deum fidem
Conservatori, ah Ipso dato, habentibus, suaque pec-
cata dolentibus, condonare, eosque aeterna felicitate
beare; pro cunctis denique inimicis supplex apud Pa-
trem intercedens, ponit, Deum omnibus omnino bene
veile, et ad peccata condonanda proclivem esse.
Eadem autom Christi dicta non tantum ut beni-
gnissimum, sed etiam ut sanctum justumque Deum
nobis ante oculos ponunt. Apparet hoc ex ultima
Jesu voce, quae cum proxime praecedente arctissime
juucta est cogitanda, ita ut, peracto opere, jam cum
plena animi fiducia spiritum suum Patri committere
potuerit; quippe quod doceat, remunerari Deum man-
data Ejus exsequentes. Eadem prorsus ratione an-
tea precatus fuerat:nbsp;0£ idó^aaa inl rijg -/rig' tô
tQyov tviXitcaaa, 8 déôcaxàg fioi, 'ivu noiijaco. Kal vvv
dó^aaóv fis, ov TtàvfQ, naQà aeavTw, rfj , jf tl'^ov,
■jTQo rov TÓV xoGjiov elvai, Traça mi Apparet itidem
ex precibus, quas pro inimicis fudit; nam peccatorum
veniam, poenarumque immunitatem a Deo pro iis im-
plorât, suasque preces urget, additâ excusatione, qua
delictorum atrocitas culpaeque magnitudo diminueren-
tur, e quibus recte efficitur, Deum hominum actiones
animadvertere , peccantesque punire, at ita tamen pu-
nire, ut culpae ratione habita, pro sanctitate sua et
justitia, suum cuique tribuat. — Est igitur, docen-

tibus ultimis Christi de cruce pendentis dictis, Deus
benignissimus, clementissimus, ad condonandum pro-
cllvis, omnibus omnino bene cupiens; sed idem tamen
sanctissimus etiam et justus. Vult omnium salutem, at
ita vult, ut non nisi iis condonet, qui Sospitatori fidem
habeant, suaque peccata dolentes, ad meliorem men-
tem convertantur i)- — Quanti autem harum virtutum
divinarum cognitio sit momenti, ad rectam Dei vene-
rationem, mutuumque in animis nostris amorem exci-
tandum alendumque; quanti ad consolationem nostram
atque ad emendationem, quis est qui non intelligat ac
persentiscat?

Sed non tantum ad Deum, verum etiam ad homi-
nem cognoscendum nonuulla exhibent ultima Jesu
dicta. Est autem hominis cognitio tum arctissime
juncta cum Dei cognitione tum pex-quam necessaria,
quod posterius antiqui jam viderunt Philosophi; unde
praeclarum illud: yvmamp;i aiaviov semper in ore habe-
bant 3), Videamus igitur, quid e laudatis Christi

1) Praeclare Twesten 1. 1. II. I. p. 60: »Die vollkommenste Of-
»fenbarung der göttlichen Gnade erblicken wir in der christlichea
»Heilsanstalt; doch Reinesweges von der Gerechtigkeit getrennt (wie
»auch nicht denkbar ist;) sie ist eben so wohl eine t'vJeifi? x?? Sixaia-
»Tviiiii (Rom. III: 25, 26) als eine IvKpme'tx rii?nbsp;Tijf

verbis jure effici possit, ad liumanae naturae cognitio-
nem faciens. Quaesitum est olim, et etiamnunc quae-
ritur , utrum homo duabus, an tribus partibus constet.
Posterius jam Isidorus Gnosticus, Basilidis fil., uti
et Manichaei contenderunt, uvtv^ot. animum honum,
lucis radium, e pleromate oriundum, ipvyijv animum
malum, Bemiurgi opus habentes. E Patribus Eclesiae
banc Trichotomiam propugnarunt Jus tin us Martyr,
Tatianus, Irenaeus, nec non Alexandrini, Cle-
mens et Or ige nes, piis tantum nvivfi«, caeteris
non nisi ipvxtjv et awfia tribuentes. Contra Patres
Latini, nominatim Tertullianus, Augustinus, alii
alteram amplexi sunt sententiam. Estquc ea distin-
ctio inter animam et spiritum medio aevo a Graecis
quoque rejecta. At nostro tempore haec Tricliotomia
a nonnullis iterum exponi coepta est et propugnari,
adductis maxime dictis Paulinis, quae habentur 1 Thess.
V: 23. Hebr. IV: 12 Sed in banc quaestionem
inquirere jam non possumus. Nos hoc loco tantum-
modo quaerimus, quid e novissimis Christi dictis
effici possit ac debeat, ad hanc rem pertinens. Quodsi
igitur haec dicta consideremus, fatendum est, Jesum

cratische School, iu pr. T. II. p. 151-226. — Cf. eliam Cal v. 1. I.
Lib. II. C. I. § 1-3.

1) Vid. Olshausen de trichotomia hum. naturae N. F. SS. re-
cepta, in ejus Opp. Theoll. p. 143 sqq. Ejusdem Comm. in Ep. ad
Rom. p. 261 sqq. Dähne, Paulin. Lehrhegr. p. 61 sqq. Stirm,
Anthropologisch-exegetische Untersuchungen, in Tub. Zeitschr. für
Theol., 1834 p. 3. p. 1 sqq. Klaiber, die neutestam. Lehre vond.
Sünde und Erlösung, 1836, p. 22. II. ab Haustedt, qui ipse hanc
sententiam propugnat in Pelt, Theol. Mitarb. 1838, P. III. p. 18.
n. H all. Cf, Bretschneider, Dogm. I. § 113. p. m. 802 sq.

isti Tnchotomiae minime favisse. Contra vero tuin ex
praeclaro, quod latroni supplici dedit, response, tum
e precibus, quibus spiritum suum Patris curae com-
misit, recte duci videtur, cogitasse Eum hominem, ex
corpore et animo constantem. — Porro de animo haec
Christi dicta quam disertissime nos docent, super-
stitem illum manere post corporis mortem, ac proin
iipmortalem esse. Kecte igitur Calvinus, tum de
promissione latroni data: „Hinc colligimus,quot; inquit,
„animas ubi a corporibus migrarunt, superstites vi-
„vere; alioqui lusoria esset promissio Christi, quam
„etiam jurejurando confirmât,quot; tum ad ultimas Jesu
preces haec animadvertit : „quisquis in Christo credet
„non effiabit in aërem animam moriens, sed ad fidelem
„depositarium confugiet, qui tuto conservât, quidquid
„sibi traditum est a Patre.quot; Quanti autem hoc pla-
citum de animi nostri immortalitate, cui tota Jesu
doctrina, omnesque Ejus actiones innituntur, momenti
sit, non est, quod dicamus. — Alia restant monenda.
Scilicet ex hisce Sospitatoris dictis efficere licet, quanti
Ille hominem fecerit, faciatque; nam precatur Deum
pro hominibus, ut conserventur, gaudetque magnopere
in mediis suis perpessionibus de homine, ad meliorem
mentem converse; unde concludere possumus ad sum-
mam, qua, judice ipso Dei filio, natura Immana gau-
deat, praestantiam. Quid? quod haec Jesu verba
hominem nobis ante oculos ponunt, non qualis sit,
peccato inquinatus vitiisque deditus, sed qualis vere sit
et ab initio/wmV. Etenim, quod Cicero jam monuit

„dubitandum non est, quin specimen naturae capi
„debeat ex optima quaque natura.quot; Veram igitur
naturae nostrae indolem et praestantiam, summumque
perfectionis gradum, ad quem escendere liomo possit,
conspiciendum praebent. .—• Ast eadem dicta nos do-
cent, praestantissimam illam naturam ad atrocissima
facinora prolabi posse. Simul tamen nos moneut, non
omnia peccata esse ejusdem generis; namque liane,
precibus, pro inimicis fusis, Conservator addit excu-
sationem : ov yÙQ oXdaai rl noiovar unde patet, reji-
ciendam esse eorum sententiam, qui statuant, omnia
peccata esse aequalia i). Alia enim cum conscientia et
consulto, alia ab insciis atque inconsiderate patrantur:
quorum illis major, Iiis minor culpa est statuenda.

Progredimur ad aliam Theologiae dogmaticae par-
tem , quam Soteriologiam (rov quot;Koyov m^l rijg acoTTjqias)
nonnulli dixerunt, ut videamus, quid ultima Christi
dicta contineant, ad eam pertinens. Describitur autem
ab aliis aliter: unde plus minusve ad eam referri solet.
Ciarisse e. c. „Soteriologia,quot; inquit, „versatur,
„partim, in tractandis iis, quae ad consilium Dei de
„collapsis rebus humanis instaurandis tam generale,
„quam speciale (Praedestinationem.) pertinent; partim,
„in felicitatis, a Christo recuperatae, partibus de-

,.seribendis, (quae varie quidem a variis recensentur,
„potissimum tamen venia peccatorum, animi emenda-
„tione, restitute favoris divini sensu et beatae immor-
„talitatis, olim consequendae, certa spe cernuntur);
„partim denique in indicandis adipiscendae salutis
„conditionibus et ratione; ubi de Fide salutifera, cum
„vera resipiscentia conjuncta, ejusque professione agi-
„tur; item de Baptismo et sacra Coena; postremo de
, hominum, Deum ex Christianae doctrinae praece-
„ptis vere colentium, Societate hujusque natura, cri-
„teriis, praerogativis, et (quod nonnulli addunt—) de
„illius, quateims externa est, regundae rationequot;
Pareau et Hofstede de Grroot Soteriologiam ap-
pellari dicunt, „quia agit de humani generis, per
„peccatum, sive a Deo aversionem miseri, vera salute,
„posita in hoc ipso, quod ad intimam cum Deo con-
„junctionem, id est ad verissimam religionem perdu-
„citurquot; et, qualis variis temporibus fuerit, breviter
exponunt Quamcunque autem definitionem praefe-
rendam esse existimes, unicuique, ultima Christi
dicta considérant!, patet, nonnulla iis contineri, ad
Soteriologiam referenda. Ac primum quidem docent,
quid peccantibus maxime opus sit et a Deo expetendum;
deinde, qua ratione gratuite Dei favere frui possint.

nàreQ, ä(pis avroXg- ita Jesum pre inimicis suis
precantem audivimus. Peccatorum igitur veniam pro
iis a Patre precatur. Hac iis inprimis opus erat ;

1) Encycl. Thcol. § 86. p. 435 sq.
S) Comp. Dogm. ed. alt. § 61. p. llü.
3) I. 1, § 63. p. 113-115.

haec prae caeteris a Patre pro iis petenda erat. Quae-
ritur vero, quid ipse Conservator intellexerit, hanc
peccatorum veniam a Patre precatus. Ad quam ta-
men quaestionem non difficile est respondere. Quodsi
enim attendimus, tum ad loquendi usum, in V. T. libris
obvium, quorum dicendi formula Hlt^ïSn HnSo
simpliciter finSp ab interpretibus Alex, plerumque

vertitur: acptais âfictQTiœy, vel 7laafios i), tum ad ipsius
Christi dicendi rationem 2), ne de Apostolis dicam,
tum vero etiam ad ipsorum peccantium, divino favore
destitutorum, et peccatorum poenis obnoxiorum, con-
ditionem, luce clarius apparet, verbis acptg avroTg
petüsse Jesum poenarum immunitatem, favorisque di-
vini recuperationem Quicunque autem banc pecca-
torum veniam adeptus est, is beatâ etiam vita, post
mortem futurâ,, fruatur necesse est: quod promissio
docet, quam Conservatorem latroni dedisse vidimus;
qua de re deinceps monendum est.

Sed exhibent etiam Cbristi dicta, ad rationem,
qua Dei favorem recuperemus, poenarumque immu-
nitatem nanciscamur, spectantia. Attendamus modo ad
praeclanun Ejus dictum, qua latroni supplici aeternam
pollicitus est beatitudinem, junctum illud cum hujus

1) Vid. Ps. CXXX. («?? S CXXIX.) 4. XXXII. t, 8. ubi habetur
nli'J ap. rnii ä iipi'ii/M. Deut. XXIX. 80. (Hebr. vs. 19) ubi occurrit

8) Vid. Matth. IX. 3. Marc. III. 38, 39. Matth. VI. 13. coli. vs.
14, 15. XVIII. 83-35, coli. vs. 81, 83.

3) Cf. Patris mei Disput, quam Soc. Hag. praemio ornavit, in hu-
jus Opp. a. 1833, p. 61 sqq.

confessione, pi'ecibusque. Quo tandem modo hic de-
sideratam nactus est salutem? vel ut cum Calvino
loquamur: „quibus clavibus latroni aperta fuit regni
„coelorum janua?quot; Kespondemus cum eodem, —
„poenitentia et fide contentus est Christus, ut ad se
„venientem ultro excipiatquot; Profecto utramque sum-
ma cum admiratione in eo suspicimus. Intima afFe-
ctus est poenitentia. Dolet peccata sua; coiifitetur ea
sincere, adstante et andiente magna hominum multi-
tudine; poenam, quam luit, justam esse agnovit, et,
cum se ipse scelerisque socium condemnat, Jesu in-
nocentiam célébrât. OvSt cpoßfj av tov amp;eov, inquit,
ort iv TCO avrm xq'iixuti d; xcd rjjiiXi {.liv Sixaloir ä^icc
yàg, mv tTCQÜ^txjxiv, dnoXufißavofiev ovrog ôt ovôîv
äroTiov ÏTtQu^e. Neque haec profitetur ad captandam
Jesu, cruci scilicet affixi, benevolentiam; sed timore
Dei, quem Dominum suum ac Judicem a^noscebat, du-
ctus: quod ex ipsis ejus verbis apparet. Veram igitur
sinceramque agebat poenitentiam ; quippe quae posita
sit in dolore propter peccata, quae commisimus, in
eorum confessione, atque inde orto studio sincero, di-
vinis praeceptis obtemperandi. Ejusmodi vero poeni-
tentiam agere non potuisset, nisi fide etiam, in Deo

eum habuisse Jesu Christo apparet; nam suppli-
cibus hisce verbis Eum adit: fivtjaOTjri fiov, xt/qie,
orav ilO-^s iv rfj ßaaiXdcf aov. - Dominum ergo suum

S) De quaest. utrum ./fi/cj, an /itrxvoix praecedere debeat, vid. Calv.
ad Joan. I. 13.

ac Conservatorem Eum habet et agnoscit ; ah Eo
solo omnem suam salutem petit et exspectat; in Eo
omnem suam fiduciam reponit i). — Jam vero, hisce
cognitis, beatae secum vitae socium eum fore Chri-
stus declarat. Unde certo certius apparet, ex Ipsius
Servatoris sententia, foenitentiam ac fidem requiri in
eo, qui, peccato deditus, poenarum immunitatem ae-
ternamque salutem, quam Deus per Filium suum
procurât, acquirere velit. Simul vero exinde apparet,
quid statuendum sit de Pontificiorum sententia, bonis
operibus, et quibus?, vim meritoriam tribuentium, et
quantopere laudandi sint rerum ss. Instauratores, quum
divinam gratiam, fide acquirendam, ex Christi Apo-
stolorumque institutione, suaeque ipsi indigentiae sensu
ducti, iterum exposuerint et praedicaverint 2).

Denique ultima Christi dicta nonnulla exhibent,
ad eam Theologiae dogmaticae partem pertinentia,
quae Eschatologia dici solet. In primis autem, imo
unice fere hîc in censum venit, dulcissima illa pro-

ij Fidel indoles ab aliis aliter describitur. Eqnidem adhuc melio-
rem non novi descriptionem, quam quae exhibetur in Cat. Heid.
qu. 31. — Cf. P. V. d. Willigen, Verv. op de — Verh. over het
eigenll. wezen d. Christ, p. 5-40. Hase, Dogm. § 108, p. 183.

3) Vidd. et alii, ét Schleierm. qni 1. 1. I. 141. p. 96: »Es
»giebt,quot; inquit, »keine andere Art, an der christlicher Gemeinschaft
»Antheil zu erhalten, als durch den Glauben an Jesum als den Erlöser.quot;

missio, qua Conservator latronem, ad meliorem men-
tem conversum, est consolatus. Namque eâ docemur,
non tantum, (quod ex ultima etiam Jesu voce, qua
spiritum suum Patri eommendavit, recte ducitur, et
de quo antea jam vidimus), superstitem manere post
corporis mortem animum, verum etiam, in qua con-
ditione ille in vita futura. sit versaturus, et a quo inde
tempore beata ejus conditio sit inceptura. Etenim,
quum Christus latroni polliceatur, eum cum Ipso
fore in Paradiso, luculenter iudicat, eum, post cor-
poris mortem summam adepturum esse felicitatem;
nam Paradisi nomine, quum locum intelllgerent JitcZaei,
nullis non deliciis affluentem, patet, promissionem
commorationis in Paradiso significare beatissimam
anlml conditionem. Porro addit Christus, latronem
fore cum Ipso in Paradiso : unde recte colligltur, fu-
turum esse beatis laetum ét cum ipso Christo, per-
enni verae salutis fonte, ét mutuum inter se con-
sortium. Quando autem latro promissam beatitudinem
nacturus esset? Utrum continuo post mortem, an
vero post aliquod tempus, vel ultlmi demum judicii
die? Fuere, qui statueront, animos, a corpore se-
junctos usque ad extremum judicium, a Christo
habendum, sui inscios dormire; sed huic opinioni
Conservatoris promissio, latroni facta, prorsus répu-
gnât; neque est, quod in refellenda ea immoremur;
quippe quae jamdudum refutata sit et explosa i). Sunt

1) Vid. P. v. d. Willigen, Naauwkeurig onderzoek naar do leer
des Bijhels , aangaande den staat der zielen tussehen den dood cn de
wederopstanding der ligchamen , in Opp. Soc. Ilag. a. ISU.

etiam, qui arbitrentur, piorum animos in certo quo-
dam loco, quem Purgatorium dicunt, expiandi causa,
versari, antequam in coelestes transferuntur sedes,
de quo Pontificiorum commente paulo accuratius vide-
amus. Scilicet nonnulli jam Patres Ecclesiae saec. 2
et 3, in primis Clemens Alex, et Origenes crede-
bant, vita terrestri defunctos, ad peccata expianda,
suppliciis, et igne quidem purgatorio alFectum iri.
Augustinus statuebat, eos, qui, licet fidem Deo
Cbristoque babuissent, ac bene fiicta patrassent, nimio
tamen rerum terrestrium amore duci se passi essent,
sempiternis quidem poenis liberatum iri, at non nisi,
postquam per abquod tempus cruciati essent, non
expiandorum quidem peccatbrum causa, sed ex dolore
amissorum bujus vitae bonorum. Hanc opinionem
saec. 6 Gregorius Magnus auctoritate sua propa-
gavit, novisque ornavit additamentis. Deinde magis
etiam saec. 7 et 8 invaluit; ita ut Ecclesia Roniano-
Catholica hoc commentum suum fecerit, atque in libris
suis Symbolicis, ut dogma, ab Ecclesia receptum,
professa fuerit. Ita in Decretis Conc. Trid. Sess. VI. in
loco, qui est àa justificatione, Cap. XXX. — „Si quis,quot;
inquit, „post acceptam justificationis gratiam, cuilibet
„peccatori poenitenti, ita culpam remitti, et reatum
„aeternae poenae deleri dixerit, ut nullus remaneatrea-
„tus poenae temporalis exsolvendae, vel in hoc saeculo,
„vel in futuro in purgatorio, antequam ad regna coe-
„lorum aditus patere possit, anathema sit.quot; Cf et Sess.
XXH. de Sacrificio Missae Cap. 2 et Can. 3; in primis
vero Sess. XXV. initio, ubi pecubare exstat de purgatorio
decretum, quo Synodus Episcopis praecipit „ut sanam

„de purgatorio doctrinam a sanctis Patribus et sacris
„Conciliis traditam, a Cliristi fidelibus creditam, te-
„neri, doceri, et ubique praedicari, diligenter stu-
,,deantquot; caett. Ita et Cat. Rom. P. I. C. VI. q. 3. diserte
affirmat: „Est purgatorius ignis, quo pioriim animae
„ad definitum tempus cruciatae expiantur, ut eis in
„aeternam patriam ingressus patere possit, in quam
„niliil coinquinatum ingreditur,quot; additque: „Ac de hu-
,jus quidem doctrinae veritate, quam et Scripturarum
„testimoniis et Apostolica traditione confirmatam esse
„sancta Concilia declarant, eo diligentius et saepius
„Parocho disserendum erit, quod in ea tempora in-
„cidimus, quibus homines sanam doctrinam non sus-
„tinent.quot; Haec Ecclesia Romano-Catholica i). Quid vero
Christus? Uno veluti ictu totum illud commentuni
prosternit praeclarum Ejus responsum, latroni datum.
Namque: djirjp Xéyco aoi, inquit, atjfieqov fitT^ ifiov
taji ip TW naçadiiam. Affirmat igitur, intra hunc
ipsum diem, atque adeo continuo post mortem, spe-
ratà eum beatitudine esse fruiturum. Scio equidem,
quid afferant Ponüficii ad infringendam argumenti vim,
quod pro nostra sententia e Christi dicto ducimus.
Scilicet monent, praeeunte Augusti no, quem laudat
Bellarminus latronem illum martyris loco esse
habitum, atque ideo non in purgatorium, sed continuo
in beatorum sedes translatum esse. Verum haec sen-
tentia inanis est dicenda ac futilis. Nullo enim nititur

1) Plura ad historiam hujus dogmatis dant tum SS. hist. dogm.,
tuni Klee Kathol. Dogm. T. III. p. 450-454 ed. 2.
S) In Op. saepius laud. ad 1.

fundamento. Quid? quod, eâ accepta, statuendum est,
omnes Martyres, hosque solos tantâ fidei pietatisque
magnitudine excelluisse, ut mox ad beatorum consor-
tium admitti potuerint. Provocant quidem, ut com-
mentum suum tueantur, ad nonnullos locos, tum e
Codice s. tum e libris Apocryphis (2 Macc. XII : 40)
sumtos 1). Sed libris Apocryphis probandi vim atque
auctoritatem denegaraus, praesertim, si ipsius Jesu
Apostolorumque doctrina eorum etfatis répugnât. Quae
autem e libris s. ad sententiam suam comprobandam
duxerunt, haec perverse ab iis explicata sunt. Laudant
Matth. XII: 32, unde efficiünt, in vitâ etiam post
mortem futura, peccata posse remitti, atque adeo me-
dium quendam statum inter coelum et infernos, su-
mendum esse Sed, monente jam Calvino ad 1.
„nullo negotio eorum calumnia refutatur. Primum
„insulsi sunt, verbum futuri saeculi ad medium tem-
„pus torquendo, quum extremum diem notari cuivis
„pateat.quot; — Deinde „nota est eorum distinctie, gratis
„remitti peccata quoad culpam, sed poenam ac satis-
„factionem exigi. Jam fatentur nullam esse spem
„salutis, nisi ante mortem remissa fuerit culpa. Mor-
„tuis ergo nulla remissio superest nisi poenae. Atqui
„negare non audebunt, sermonem de culpa hîc ha-
„beri.quot; Eundem statum intermedium indicari arbi-
trantur, Matth. V:25, 26. Cap. V: 22. Luc. XII:
46-48 Sed primo loco Conservator simili utitur,

1)nbsp;Vid. Melanthonis Ep. ad Oecolampadium data, in Corp. Re-
formait. ed. a Kretsclineidero, Vol. I. p. 95. Klee 1.1. p. 450.

a debitore sumto, cui creditor nibil condonare vult,
ut doceat, poenarum remissionem a Deo impetrare
non posse eos, qui maligno erga alios sint animo i)-
E duobus posterioribus locis nihil nisi hoc duci pot-
est, alterum peccatum altero gravius esse, et uni-
cuique pro meritis retributum iri. Qui autem ex
Apostolorum epistolis adducti a nonnullis sunt loci,
PhiL II: 10. 1 Petr. Ill: 19, 20. 1 Cor. Ill: 11-15,

ad comprobandum purgatorii commentum, hi ab ipsis
prudentioribus Theologorum Romano-Catholicorum non
admittuntur 2). Caeterum non omnes vita defunctos
neque eâdem, neque plena continuo beatitudine frui-
turos esse, facile concedimus: ex quo tamen sequi
negamus, quod inde ducunt Pontificii, placitum de pur-
gatorio necessario esse accipiendum s). — Atque haec
quidem dicta sunto de iis, quae ex ultimis Jesu di-
ctis duci possint ad nonnullas Theologiae Dogmaticae
partes illustrandas vindicandasque. Videmur nobis recte
iis tribuisse dogmaticum etiam momentum.

1) Cf. Heringa, Verkl. der Bergrede v. J. ad I. Ali ter Calv.
ad 1., cujus tamen refutatie Pontificiorum omnino legi meretur.
8) Vid. Rlee 1. 1. p. 449, 450,
3) Vid. Klee 1. 1. p. 454.

Exposito novissimorum Christi dictorum momento
cum Apologetico, tum Dogmatico, restât, ut hac ultima
disquisitionis nostrae parte, de momento eorum Mor ali
s. Practico videamus; quod optimo etiam jure iis tri-
bui unicuique sponte in oculos incurrit: unde in ex-
ponendâ hac causa brevioribus nobis esse licebit.
Quodsi enim gravissima illa dicta paulo accuratius
consideremus, patet, exhibere ea, quae vel ab omni-
bus singulisque Christianis, vel a sacrorum Antistiti-
bus sint praestanda. Itaque hipartita sit haec nostrae
disquisitionis pars necesse est; quarum altera exponet
de animi sensibus ac voluntatibus, quas omnes singu-
lique Christiani, secundum ultima Sospitatoris verba,
fovere debent ac manifestare; altera de iis, quibus
sacrorum Antistites gaudere oportet.

Quid docent novissima Christi dicta de animi
sensibus ac voluntatibus, quas omnes singu-
lique Christiani fovere debent ao
m,anifestare ?

Quo magis ultima Conservatoris dicta contemplamur,
eo magis eorum gravitatem intelligimus et persentis-.
cimus: quod ut patuit ex explanatione momenti eorum
apologetici et dogmatici, ita et palam fiet unicuique, ad
momentum eorum morale attendenti. Videamus igitur
primum de eo, quod ex iis jure duci possit, ad omnes
singulosque Christianos pertinens. — Quis autem est,
qui Christi imaginem, quam ultima Ejus verba in-
formant, nobisque conspiciendam praebent, mente cer-
nens, non intelligat et persentiscat, quantopere Ejus
contemplatio conférât ad eos animi sensus excitandos,
alendos, manifestandos, quos erga ipsum Jesum
Christum fovere nos oporteat? Quis non videt, Eum,
uti in omni sua vita, ita et in iis, quae de cruce pen-
dens locutus est, VTI0yga/j.fioi' nobis reliquisse, quod
imitari nos deceat? Etenim haec ipsa dicta nos do-
cent, quo animo nos esse debeamus, tum erga Deum,
tum erga naturae nostrae socios. Sponte igitur hoc
Caput in tres dividitur paragraphes. Prima aget de
iis animi sensibus, quos erga Jesum Christum;
altera de iis, quos erga Deum; tertia denique de iis,
quos erga naturae nostrae socios, fovere ac manife-
stare nos Christianos oporteat.

Quid docent novissima Christi dicta de animi
sensibus, quos erga Ipsum fovere ac mani-
festare Christianos oporteat?

Ordimur ab iis animi sensibus, quos erga ipsura
Jesum Christum fovere ac manifestare nos opor-
teat. Quod ideo hoc loco faciendum esse arbitramur,
quoniam in contemplandis ipsius Jesu dictis atque
imagine, quae iis informatur, versautes, non possumus
non ad Illum Ipsum primo loco animum advertere.
Itaque hoc consilio ultima Ejus dicta denuo recola-
mus, divinumque, quod conspiciendum praebent, si-
mulacrum ante oculos nobis ponamus, ut exinde do-
ceamur, quo erga Eum animo esse debeamus. Quod
si facimus, primum quidem summa Ejus admiratione
ac veneratione imbutos nos esse debere, apparet. Quid
enim? Nonne in summam abripiamur Ejus admiratio-
nem necesse est, quum mente cernimus sublimem illam
imaginem, quae, uti antea vidimus, nulla non lucet vir-
tute, imo divina prorsus est dicenda? Nonne hac ad-
miratione ducti, summâ Eum veneratione prosequamur ?
Conspiciendum enim Eum dant ultima Ejus verba
hominem integrum sanctumque, qui in tanto rerum dis-
crimine, quanto Ille, de cruce pendens, versabatur,
nulla in re delinquebat, sed purissimo erga Deum
Patrem, hominesque flagrans amore, sanctitatem ma-
nifestabat, omnibus suis numeris absolutam? Quum
igitur omnium temporum pios quosque homines ac

religiöses, admiratione nostra et veneratioue prosequi
soleamus, quo tandem animo erga Christum nos esse
oportet, qui ex omnibus, quotquot umquam vixeruiit,
hominibus, unum se praestititnbsp;Nonne Il-

lum singulari prosequamur admiratione et veneratione ?
Imo vero, quem perfectissimum hominem nobis infor-
mant ultima Ejus dicta, hunc cognoscendum etiam nobis
praebent Dei Filium, naturae divinae socium. Nonne
igitur haec ipsa Jesu dicta nos jubent majore etiam
prosequi Ipsum veneratione, quam qua quemque pium
hominem colere solemus? Profecto religiosam omnino
venerationem a nobis exigit de cruce loquens Christus.
Quam cum dicimus, talem cogitamus, qualem Ipse
publice vivens significavit, cum diceret: Oiidt yào d
UaTTjo XQLi/ii ovdiva' àHà rijp ■xqisip nccsap ôéôcoxe rc5
vllt;p- ipu näpTcs tifimsi top vlop, xaamp;tog rij^mai tóp
tlcctiqu x. t. I), qualemque Ei Apostoli tribuerunt
Quodsi deinde reputemus, eundem Jesum Christum,
ultimis, quae de cruce pendens, protulit verbis, ho-
minum etiam Conservatorem se significasse, qui d/iuQ-
Tcolm, ad meliorem mentem converso, aperit Paradisi
portas, cum summa veneratione, quam hanc etiam
ob causam Ipsi debemus, junctum erga Eum esse
debere apparet amorem ardentissimum. Hunc amorem
jam quodammodo in nobis excitare debuit summae
Ejus praestantiae contemplatie; namque si verum est
lioc antiquorum dictum : virtutem, si oeulis eonspiei
posset, mirabiles sui exeitaturam esse amores, nonne

Jesum mirabiliter amemus, in quo, de cruce pen-
dente ac dicente, illam vere suspeximus? Verum enim
vero, ad summum omnino fastigium escendat Cliri-
stianorum erga Christum amor necesse est, si Con-
servatorem suum, qualem de cruce pendens verbis se
indicavit, contemplantur. Vidimus antea, qualem iis
erga homines amorem manifestaverit; quali misericor-
dia duceretur in eum, qui ab Ipso salutem suam
unice expetebat; quo studio flagraret, omnes omnino
servandi, ita ut vel pro atrocissimis inimicis precibus
apud Patrem intercederet. Verbo, apparuit nobis
Christus is, a quo solo omnis vera aeternaque salus
in nos redundet, quique promtus sit ac paratus ad
omnes, qui Ipsum Conservatorem suum amplecti ve-
lint, sempiternum beandos. Nonne igitur jure conten-
dimus, summum Ei nostrum amorem deberi? Quodsi
enim verum est, quod est verissimum, amorem parere
amorem i), non potest non homo Christianus impen-
sissime Christum diligere, qui ipsum prior tanto-
pere dilexit. Sin vero accuratius in hujus erga Chri-
stum amoris naturam inquirimus, patet, illum spe-
ctare intimam Chri stiani cum Christo conjunctio-
nem: quam conjunctionem egregie descripsit cl. Pa-
reau ubi inter alia haec monet: „Notandum est,
„hunc erga Christum amorem vero nomine esse
„amorem dicendum. Non modo studium est obse-
„quendi Ejus praeceptis; hoc sane amoris erga Chri-

1) Cf. J. H. Scholten, Disquis. de Dei erga hominem amore ,
principe religimis Christianae loco, Traj. ad Rh. 1836, p. 136-138.
8) Init. Instit. Christ. Mor. § XXXIV. p. 863 sqq.

„stum fructus quidem est; amor vero ipse non est. —
„Neque modo est eorum, quae Christus olim egit,
„grata recordatio ad admiratiouem ejus incitans, quo
„modo Paulum, Joannem, Reformator es colere so-
„lemus; —; illa cum Christi amore juncta quidem
„esse debet, neque tamen illa sola viventis praesen-
„tisque Conservatoris amor dici potest. — Veri nomi-
„uis est amor, quo viventem Christum diligimus.
„Cujusmodi amori, verissime ita dicto, inest et hoe,
„quod animus amabilitatis illius documenta identidem
„persentiat, et hoe, quod voluntate sua amans cupiat
„cum a sua parte vivere amico eique se vovere, tum
„simul amici praestantia frui, quam maxime ut sua.
„Scilicet uti appetitus humani omnes spectant con-
„junctionem rei expetitae nobiscum efficiendam, ita
„ille appetitus, qui vero nomhie amor dicitur, studium
„est, non rem aliquam, sed aliquem hominem ipsum,
„sive personam aliquam ipsam nobiscum intime con-
„jungendi, ita ut ille totus noster sit, nos illi vivamus
„toti. Itaque vero amore Christiani et mentem suam
„suumque animum vovent, consecrant Christo, et
„Christi mentem voluntatemque vicissim sibi expe-
„tunt, accipiunt ut suam, in se ipsius spiritum susci-
„piunt. Christo cogitant, sentiunt, voluut, Christo
„omnino vivunt; vicissimque illius sententiam, sensa,
„studia reddunt sua, omnemque illius vitam spiri-
„tumque faciunt suum.quot;— Porro cum Illo erga Chri-
stum amore summam etiam fiduciam junctam esse
debere, ultimis Ejus verbis itidem docemur. Talem
autem significamus fiduciam, qua Christianus firmiter
sibi persuasum habet, non hominum tantum, sed

suum etiam Conservatorem esse Jesum Christum,
a quo tum in hac, tarn in altera post mortem futura
vita, omnem veram salutem exspectet. Ad hanc vero
fiduciam fovendam egregie nos inducunt novissima
Ejus verba. Quid? Num dubitaremus Illum ipsum,
qui niorti proximus, Paradisi Dominum se praestat,
aeternamque largitur beatitudinem, jam ad Dei dex-
tram sedentem, potentiâ gaudere, quem velit, beandi?
Num dubitaremus de benevolo Ejus animo, omnes,
qui supplices ad Ipsum veniant, aeterna, condonandi
vita, qui nou tantum latroni, ad meliorem mentem
converso, eam fuerit largitus, sed illius acquirendae
copiam, atrocissimis etiam facere voluerit inimicis,
precibus pro iis coram Deo fusis? Denique, quod
negligi nolo, at verbo tamen tantum moneo, ipsa
illa, quae consideramus, Jesu verba summo de Eo
atque in Eo nos impleant gaudio necesse est; namque
in Eo, qui hisce verbis talem animi magnitudinem
sanctitatemque manifestavit, qualem admirari non sa-
tis possumus, naturae nostrae socium, adeoque na-
turae nostrae praestantiam suspicimus. — Atque haec
quidem dicta sunto de iis animi sensibus, quos erga
Christum Christianum hominem fovere oporteat ac
manifestare.

Quid docent novissima Christi dicta de animi
sensibus, quos erga Deum fovere ac mani-
festare Christianos oporteat?

Novissima Christi dicta non tantum nos admo-
ncnt de animi sensibus, quos erga Ipsum fovere ac

manifestare nos oportet; verum etiam, quo animo
tum erga Deum, tum erga naturae nostrae soeios
esse debeamus. Scibcet sublimem Ejus imaginem,
qualem ea verba conspiciendam nobis praebent, quum
mente cernimus, luce clarius apparet, uti in omni
sua vita, ita hîc etiam vnoyQcei^fióv nobis reliquisse
Conservatorem, quod imitari nos deceat. Videamus
ergo, quid suo Ipse exemplo de cruce dicens nos
doceat, de animi sensibus ac voluntatibus, quas ho-
minem Christian um erga Deum fovere ac manife-
stare oporteat. Ac primum quidem, egregie Jesu
exemplo monemur, quo animo erga Deum esse de-
beamus, si quando in rebus adversis versemur. Chri-
stus enim, in mediis perpessionibus , quibus majores
ne cogitari quidem possunt, quibus insons afficiebatur,
et ab iis quidem , quos non nisi beneficiis cumulave-
rat , nullam emisit vocem querulam , e qua concludi
possit, eum non acquievisse in Dei voluntate, qui tot
tantisque aerumnis Illum tradere videbatur. Contra
vero, ut omnis Ejus agendi ratio, ita et novissima
Ejus dicta docent, vere de eo scripsisse Petrum:
naQiSldov dè rw kqIpovti Sixalwg i). Neque tamen ejus-
modi animi afïectionem imitandam nobis proponit
Christus, qua in Dei voluntate ita acquiescamus, ut
omnem dolorum sensum reprimamus, omnemque vo-
cem querulam sufFocemus. Minime vero! Uti Ipse
suis de perpessionibus queritur, prolata voce lugubri,
ita et nobis licet, imo nos decet, quoties aerumna-
rum fluctibus obruimur, animi sensus, dolores nostros

significantes, prodere, Jesu exemplum secuti, AStoe-
camque istam virtutem, quae non nisi vana ostenta-
tie dicenda est, aversantes. Ita tamen illos animi
sensus manifestai-e nos oportet, ut coram Deo illos
effundamus , precibusque ad eum confugiamus, ut a
perpessionibus Ille nos liberet. Preces autem illae,
quo animo fundendae sint, luculenter hîc doce-
mur. Fundere eas oportet, summa cum animi fi-
ducia, quam Christus baud obscure significavit,
Deum appellans Deum sxium Pa^rmque. Est vero
inconcussa illa fiducia, quam in Deo semper, ac
praesertim quidem in rebus adversis, collocare nos
docet, cujus exemplum nobis exhibet de cruce lo-
quens Christus, splendidissimum. Profecto, dilucide
hîc docemur, non tantum in prosperis rebus Deum
Patris nomine invocare, sed in gravissimis etiam ca-
lamitatibus, imo etiam tum , quum favorem suum
Deus nobis denegare videtur, nosque suavissimo hujus
favoris sensu destituti sumus; quam certissime nobis
persuadentes, - Patrem nostrum coelestem his ipsis
aerumnis ad majorem sanctitatem ac proin felicitatem
nos veile adducere. Patet autem in ejusmodi fiducia
fovenda exemplum nobis hîc esse Christum, quae
vere ita dici possit; nempe illa tum tantummodo ad-
hiberi a nobis potest, quum aerumnae, quas patimur,
non nobismet ipsis, neque nostrae culpae sunt tribu-
endae; sed, modérante Deo, ab hominibus injuriâ
nobis inferuntur. Denique in ipso adeo mortis arti-
culo illam in Deo collocandam esse fiduciam, suo
nos Christus docet exemplo. Prouti ille enim mo-
ribundus summa cum fiducia spiritum suum Patris

tutelae commendavit, ita et nos, instante morte, opor-
tet, fide Ipsi habita, summa cum fiducia, animum
nostrum in Dei manus reponere.

Quid docent novissima Christi dicta de animi sensibus,
quos erga naturae suae socios fovere ac ma-
nifestare Christianos oporteat?

Restât, ut videamus, quid novissima Jesu dicta
nos doceant de animi sensibus, quos erga naturae
nostrae socios fijvere ac manifestare Christianos opor-
teat. Quodsi igitur praeclara ea verba denuo recoli-
mus, sponte intelbgimus, docere ea nos, quo animo
esse debeamus, cum erga eos, qui affinitate nobis
juncti sint, tum erga omnes omnino naturae nostrae
socios, inimicos aeque atque amicos. Etenim vidimus
antea, quam admirabilem in matrem Christus, de
cruce pendens, manifestaverit pietatem ; in qua igi-
tur fovenda exercendâque egregium nobis praebuit
exemplum. Illius ergo vestigiis insistentes, nos quoque
debitum honorem cultumque deferre parentibus opor-
tet; imo vero, si Christum sequi velimus, et ad Il-
lius exemplum nos informare, flagremus tanto pietatis
erga parentes studio necesse est, ut nulla re nulloque
tempore, ab ea abduci nos patiamur. Christus, de
cruce pendens, in eo rerum discrimine versabatur,
ut fere aSwccrop videretur, matrem cogitare, ne di-
cam ejus curam gerere.. Attamen praeclara eam
omnino ratione non cogitabat tantum, verum etiam

ostendebat, qiiain alta meute rcpositam haberet sum-
mam erga matrem pietatem, Joannis tutelae eam
commendans. Quid? quod Joanni etiam hac ratione
consuluit; unde patet, nos, instante morte, amicorum
etiam curam gerere debere, quoad ejus fieri possit.
Caeterum, ut cum summo Calvino loquamur : i)
„Hinc discimus, quomodo pietas in Deum et in ho-
„mines colenda sit. Saepe accidit, quum nos aliquo
„vocat Deus, ut in diversam partem revocent paren-
„tes, uxor, liberi, ut non possimus omnibus pariter
„satisfacex-e. Si homines aequamus Deo, perversa
„ratio est. Praeferendum ergo Dei mandatum, prae-
„ferendus cultus et honor : postea quoad licebit, jus
„suum hominibus quoque reddendum. — Incipieudum
„a Dei cultu, postea hominibus inferior dandus est
„locus. — Sicuti Christus matris curam habet, sed
„ex cruce, ad quam vocatus erat Patris decreto.quot;
Sed, quod prae caeteris animadversione est dignum,
quam praeclarum, omnique laudatione majus Chri-
stus hîc nobis exhibet exemplum amor-is erga omnes
naturae nostrae socios ium amicos, tum vero etiam
inimicos! Suspeximus antea summam illam benevo-
lentiam, qua de cruce pendens latronem supplicantem
est prosecutus; eamque talem agnovimus, non qualis
quidem saepius invenitur inter homines, qua quis,
aliorum curam gerens, primo tamen loco sibi ipse
prospicit; non qualis facile miseris, auxihum nostrum
implorantibus, praestari a nobis potest, quum ipsi salvi
sumus incolumesque, atque in rebus prosperis versa-

mur; sed, qualis prodit amorem, se ipsum prorsus
abnegantem, qui, quod veri nominis Christiani amoris
est criterium, alii servit multo potius, quam ut ipsi
serviatur. Hunc ergo liîc imitandum nobis reliquit
Conservator. Itaque, quo tandem modo possumus,
omnibus, nostrum auxilium invocantibus, continuo ac
benevolo animo est succurrendum. Ab bac benevo-
lentia ac misericordia praestanda nihil umquam nos
abducat. Imo vero, tum etiam praestare eam hîc do-
cemur, quum pro ea omnibus, quae nostro commodo
aliquatenus inservire possent, valedicere debeamus.
Sed fortasse tantummodo cognatis, amicis, iis saltem
solis praestanda est illa benevolentia, qui eam haud
recusent, sed a nobis llagitent. Minime vero! Chri-
stus de crucG pGndeiis pro iTiiTuicisy iis(jue Ipsi in-
fensissimis, precibus apud Patrem intercessit, atque
adeo praeclaro nobis est exemplo, omnes omnino ho-
mines vel nobis infestissimos, benevolentia nos prose-
qui oportere, et ad condoiiandum iis esse proclives
veramque eorum salutem quaerere. Quo magis autem
reputamus , quale çàt^^Qlas exemplum hîc nobis re-
liquerit Christus, ad quod rite celebrandum verba
deficiunt, eo magis summa ope niti nos decet, ut
Ejus vestigia premamus, et, hac etiam in causa, ad
Sospitatoris exemplum nos informemus

1) Cf. H. G. J, van Doesburgh, Comment, de lt;pigt;.sxhh in
Annal. Acad. Gron. a. 1830-1821. Ad omne autem hoc argumentum
Praeter laud. Init. Init. Chr. Mar. Cl. Pareau, cf. Rein h. System,
der Christi. Moral, Ed. 4. T. II. p. 419-428.

Quid docent novissima Christi dicta de animi
sensibus ac voluntatibus, quas ss. Antistes
fovere debet ac manifestare!

Vidimus praecedenti Capite, quid ultima Jesu dicta
exliibeant de animi sensibus ac voluntatibus, quas
omnes singulosque Cbristianos fovere ac manifestare
oporteat; jam vero videndum nobis est, quaenam
iisdem praeclaris verbis insint, ad animi sensus vo-
luntatesque respicientia, quibus peculiariter ss. Antistes
gaudere debeat ; ut aliter dicamus : respondendum
nobis est ad quaestionem : quibusnam nominibus
Christus de cruce loquens, ss. Antistiti
dicendus sit, quod imitari eum deceat. Ponit igitur
baec quaestio, Christum de cruce loquentem dici
posse exemplum, ad quod ss. Antistes se componere
debeat. Quod summo jure poni, quis est qui non
perspiciat. Etenim ut, Ipso docente i), in pubHcâ
vita, ita et in morte exemplum suis Apostolis exhi-
buit, quod imitarentur. Deinde, divinam Christi
imaginem, qualem novissima Ejus dicta informant,
mente cernentes, in ea praesertim hominum Conserva-
torem agnoscimus , qui ad mortem usque totus in eo
erat, ut homines, per peccata miseros, ad veram
aeternamque salutem adduceret. Quid autem, nonne

1) Vid. Joan. XIII. 15. — Cf. Car. Aug. Theophi Keitii Com-
ment. de exemplo Christi reete imitando, in ejus Opusec. Aeadem'
Sect. I. p. 100-135.

SS. Antistitis hoc in primis est munus duîcissimum
simul et gravissimum, ut, Deo Christoque faven-
tibus , quam plurimis hominibus dux evadat ad salu-
tem sempiternam? Quodsi ergo ejusmodi convenien-
tia obtineat Christi opus inter, a Patre Ei manda-
tum , atque ss. Antistitis officia, profecto haud sine
causa Conservatorem, de cruce loquentem atque hoe
ipso in opere versantem, exemplum dicimus praecla-
rum , ad quod in suo munere gerendo se informare
oportet SS. Antistitem. Sed hisce breviter praemo-
nitis, in exponenda hac causa per partes eamus. Sci-
licet novissima Jesu dicta nos docent tum de prin-
cipio, quo duci debeat ss. Antistes, tum de ratione,
qua gravissimo suo munere fungendum ei sit, tum
denique de animi sensibus , quos morti proximus fo-
vere ac manifestare eum oporteat.

Videamus igitur primum, quid laudata Jesu dicta
nos doceant de principio, quo duci debeat ss. Antis-
tes, in gravissimo suo munere gerendo. Sed quid
multis hîc opus est verbis? Ex ipsis Ejus vocibus
luce clariiis patet, ductum Eum fuisse amore cum
erga Deum, tum erga homines. Hoc principium erat,
quo agebatur; hoc tantam in Eo vim et efficacita-
tem habebat, ut vel vehementissimis corporis animi-
que doloribus se traderet, atque in exsequendo Dei
mandato perseveraret, licet querulam istam vocem

eraittere cogeretur, turpissimamquc mortem subire
deberet. Testantur illum erga Deum amorem prae-
clarae eae voces , quibus Deum Deum suum Patrem-
que compellabat, quippe quae arctissimam iutimamque
significarent uecessitudinem, qua cum Deo junctuur
se seutiret. Testatur etiam hunc amorem gravissima
illa vox, quâ peractum esse opus cum mundo com-
municabat; namque haec vox ostendit, summo reple-
tum fuisse Eum gaudio, quod poculum, a Patre
Ipsi datum , bibere potuerit, ytvojitvog vnijxoog iiiy[Qi
■amp;avdTov, %avhxov gvccvqov i). Testantur denique
hunc amorem ea , quae de cruce pendens ad conso-
landos servandosque peccantes dixit et precatus est;
quippe quae eo tenderent, ut cum salute hominum
Dei bonos proveheretur. Quod ipsum sponte nos
ducit ad exponendum verbo de amore, quo Sospi-
tator erga homines erat affectus. Flagrantem hunc
amorem suspicimus cum in precibus, quas pro inimi-
cis quot;suis fudit, tum in consolatoria, quam latroni sup-
plici dedit, promissione. Quodsi igitur quaeris , quo
duci debeat principio ss. Antistes in gravissimo suo
munere gerendo, novissima Christi dicta hoc tibi
dabunt responsum : non sacra auri fame, non hono-
ris studio, sed amore erga Deum hominesque duci
eum oportet. Hoc principium vigebat in Magistro
ac Domino. Hoc igitur vigeat quoque in discipulo
ac ministro. Tum demum ad Illius exemplum hic se
conformabit, atque in gravissimo suo munere geren-
do èt Deo placere èt veram hominum salutem pro-

veliere poterit. Sed necessitatem liujus principii ad
fungendum ss. Antistitis munere lüc exponere non
possum. Unum lioc monere restât, ultima Christi
dicta ejusmodi nobis ante oculos ponere imaginem,
ut, quod antea obser-vavimus, non possimus non
summo Eum amore prosequi. Itaque hoe etiam amore
imbutus sit ss. Antistes necesse est: quo si repletus
sit, lubenter quaevis pro Eo faciet et patietur, qui
tot tantaque in bominum, in ipsius etiam gratiam
fecit et passus est

1) Cf. Augustinus de doctrina Christ, t. IV. C. XXVII. sq.
Schott, die Theorie der Beredsamkeit caett. T. I. p. 421 sq. ed. 2.
Heringa, Kerkel. Raadvr. IV: 1. p. 170 sq. — Praeclare et acute
pro suo more Cl. Harms in Pastoral, theol. I. p. 6: »Man unler-
»scheidet,quot; inquit, »zwischen dem Wort der Wahrheit, und zwischen
»der Wahrheit des Wortes, und begehrt dieses, mit rnwillen \on
»dem, der nun jenes hat, sich wegwendend, sich entfernt hallend
»unter dem Spitz- und Witzwort: Unser Prediger ist freylich recht-
■»glduhig, aber schwerlich ist er recht gläubig;quot; et p. 13: »Sey der
»Prediger ein Christ, ein Christ innerlich, so wird er es schon in
»seinem amtlichen Thun und Lassen zu treffen wissen , und unige-
»kehrt, wenn es ihm in diesem Punkte fehlt, so wird er bey allen
»Pastoralregeln das Rechte doch nicht treffen,quot; caett. Succurrunt
hîc etiam egregia Tholuckii verba, quae habentur in : Predigteii
■über Ilauptst. d. Chr. Glaub, u. Lebens. Neue Ausg.ibe, B. III.
P- 79. »Es kommt,quot; inquit, »nur darauf an : Was hat mich in das
»Predigtamt gerufen? Das Fleisch und die Aussichten des Fleisches
»von aussen, oder der Geist Gottes von innen? Die Stimme, die zu
»Paulus rief: »Es wird dir-schwer werden, wider den Stachel aus-
»zuschlagenquot; muss ja in gewissen Sinne jedweden rechten Prediger
»des göttlichen Wortes berufen. Bin ich nun dess gewiss, dass sein
»Geist von innen mich berufen hat, so bin ich auch fröhlich in
»meiner Swachheit, denn in meinem Amte selber habe ich das Sie-
»gel, dass seine Kraft in dem Schwachen mächtig seyn wird.quot;

Quicunque Christum amat, ad Ejus etiam exem-
plum sese informare studet. Quod cum ita sit, sponte
ducimur ad quaestionem, quid ultima Jesu verba
nos doceant de ratione, qua fungi suo munere opor-
teat ss. Antistitem. Sunt autem haec. Primum lu-
culenter ex iis apparet, debere eum Evangelium ho-
minibus annuntiare. Evangelium dico; Christus au-
tem de cruce loquens aperte docet, qualis laeta an-
nuntiatio sit intelligenda. Consolatoriâ enim suâ voce
ad latronem factâ haud obscure indicat, intelligendam
esse laetissimam illam promissionem omnium peccatorum
remissionis, beataeque post mortem futurae vitaé, roXg
dfiuQTcoloTs annunciandam. Porro verbis, quibus la-
tronem supplicem consolatur, dilucide se ipsum indi-
cat, hujus Evangelii meditullium ac fundamentum.
Quid, quod eandem hîc Christus salutis viam po-
nit, quam Paulus Apostolus describit, quum i):
Tij làqiri, inquit, iort aeamapsvot ôiù rrjg nlsTtcog'
xcfl Tovvo ovx t| vpmv, ■d'eov to Swqop' ovx ifjyoiv,
ÏVU jirj Tig xavyfiaijTai. Hoc ergo Evangelium, hanc
salutis viam indicandam atque exponendam esse ss.
Antistiti apparet. Quibusnam vero ? Num huic illive,
cfuem ipse dignum judicet, qui audiat tale Evangelium?
Num iis tantummodo, qui a foedissimis peccatis im-
munes se servarint? Minime vero! Omnibus omnino

hominibus aununtianclum illud est : iis quoque, imo
iis potissimum , qui longissime a pietatis via aberra-
verint, ut ad seriam poenitentiam se duci patiantur;
nec dubitare debet affirmare, hos etiam, si peccata
vere dolentes ad Deum Christumque confugerint,
quautumvis magna sit eorum culpa, delictorum con-
donatione aeteruâque vitâ certissime fruituros esse.
Docuit hoc Ipse Christus suo exemplo, publice olim
vivens. Docuit praeclara omnino ratione, de cruce
ad latronem verba faciens. Etenim quam humauis-
slme et benignissime ei respondet. Non requirit am-
pliorem etiam peccatorum confessionem, nec dolen-
tem ejus animum magis etiam deprimit, ut peccatorum
dolor ad summum esceudat fastigium, antequam eum
consolatur, ac coutui-batum ejus auimum tranquillum
reddit; sed çontinuo de peccatorum remisslone beatâ-
que vitâ mox obtinendâ certlorem eum faclt : unde
discere omnino debet ss. Antistes, prorsus rejiclen-
dam esso eorum agendi rationem, qui animum pec-
cantis contritum, magis etiam deprimere soleaut, aut
prima in homine verae poenitentiae iuitia negli-
gaut. Contra, ubi vel minima verae poenitentiae
fidelque vestigia animadvertit ss. Antistes, ad Chri-
sti exemplum, ea fovere et excitare, animumque de-
missum promissione peccatorum veniae et futurae
beatitudiuis, quam primum consolari atque erigere
debet. Hujus autem rei anlmadvex-sio tum in primis
usu venit, cum, quod saepe accidit, ss. Antistes
vocatur ad hominem , qui antea peccato erat deditus,
iiullumve verae poenitentiae ac fidei fructum dederat
sed jam morti proximus, pöccata sua se dolere con-

fitetur, et Dei Christi que gratiam invocat. Nonne
e Christi exemplo omnino discere hîc potest ss.
Antistes, quomodo cum istiusmodi iomine agendum?
Non est quod dicamus, primum quidem, quoad ejus
fieri possit, inquirendum esse in naturam poeniten-
tiae, quam ille profitetur. Nam, si luce clarius ap-
paret, dolorem, quem de peccatis suis manifestat
sentitque, tantummodo profluere e divinarum poe-
narum metu, absit profecto ut ss. Antistes, Dei
Chri s t i que nomine, firmissimâ vitae beatae post
mortem futurae spe eum consoletur. Quodsi vero
satis pateat, quoad illud ab bomine cognosci potest,
sincerara ei inesse poenitentiam fideique , quamvis
parvae, initia, ss. Antistes ex Christi exemplo discat
necesse est, non tantum licere, sed oportere eum, ut
istiusmodi hominem laeta peccatorum remissionis et
futurae beatitudinis exspectatione erigat ac console-
tur Sed alia etiam ss. Antistitem docet de cruce
loquens Christus. Sicuti enim Ille Ipse, uti et
Evangelium, quod annuntiabat, a plerisque id temporis
bominibus rejiciebatur, ita et nostris temporibus ss.
Antistes, salutisque via, quam bominibus indicat atque
exponit, bene multis ngoaxo/i/^cc est et axccvdaXov.
Annuntianti ei Evangelium resistunt saepe haud pauci;
imo nonnumquam infesto erga eum sunt animo. Quod
si obtinet, quid quaeso facere oportet SS. Antistitem ?
Ad Christi exeniplum non ira exardescere, neque
vehementer in illos invehi debet, sed eorum misereri,
sed benevolentia eos prosequi, sed precari pro iis

eum oportet. — Poito, si pugnanclum ei est cum
hujus vitae calamitatibus, aut cum iis difHcultatibus,
quae tot tautaeque muneri suo sunt propriae, ex
Christi exemplo, pro se ipso quoque precantis,
discere potest, ad Deum precibus confugieudum esse.
Quod si faciat ss. Antistes, summa quoque cum fi-
ducia in munere suo gerendo versabitur, deque cun-
ctis, quae ei objiciantur, difficultatibus victoriam tum
etiam reportabit, quum iis succumbere videatur. —
Tandem, quod non ultimo memorandum est loco, ss.
Antistes in Christo de cruce loquente animadvertere
debet, exemplo etiam suo multum omnino se posse
conferre ad muneris sui finem attingendum, ut plu-
rimis ad salutem aetemam dux evadat. Quid? nonne
recte sumitur, magnam omnino vim in latrone, ad
meliorem mentem converso, habuisse ipsam illam di-
vmam Christi de cruce pendentis imaginem, quae
nulla non virtute lucens, conspicienda ei praebebatur?
Profecto! et hujus etiam contemplatio eo valuit, ut
ad poenitentiam et fidem adduceretur. Ita ergo ss.
Antistitem quoque decet, ut suo ipse exemplo osten-
dat, quam vim atque efficacitatem habeat Evangelium,
quod commendat, in conformandis hominum animis.
In primis hoe modo, favente summo Numine, quam
plurimos ad veram pietatem fidemque Deo Christo-
que habendam est adducturus. Contra vero, nisi ipse
exemplum praebeat fidei virtutisque Christianae, utcun-
que vel omnium applausu, suum munus gerat, tota
ejus Evangehi annuntiatio regni coelestis commodis
nocebit magis, quam inserviet. Denique fidelis sit in
omnibus ss. Antistes Dei minister, cunctaque gra-

vissimi sui muueris officia praestare studeat. Hoe
etiam ex Christi de cruce loquentis exemplo discat.
Perfecerat Ille opus, a Patre Ei peragendum datum.
Hinc potuit exclamare : TtTtXiOTui, suumque spiritum,
plenâ cum animi fiduciâ, Patris curae committere.
Hoe sibi exemplum continue ante oculos ponere de-
bet SS. Antistes, summàque ope niti, ut in dies simi-
lior ei evadat. Fateor, numquam illud assequetur;
sed quo magis fidei atque amoris vinculo cum Chri-
sto est conjunctus, eo magis etiam ad Illius imaginem
conformabitur; atque sie continget, ut, muneris vi-
taeque fine appropinquante, ad peractum opus respi-
ciens, pro suo scilicet modulo, cum Conservatore suo
ac Domino possit exclamare : TtTtXtovm !

Animi sensus, quos ss. Antistitem, morti proximum,
fovere ao manifestare oportet.

Kestat ut verbo moneamus de animi sensibus, quos
ss. Antistitem, quum mortem instare sentit, fovere
ac manifestare oportet. Est tamen observandum, nos
minime de omnibus animi sensibus, quibus morti
proximus gaudere debet, bîc exponere posse. Quae-
ritur tantummodo, quid ex ultimis Jesu dictis effici
possit, ad banc causam pertinens: quam paucis hisce
verbis complecti licet, quoniam nonnulla, hue etiam
spectantia, jam antea exponere debuimus. Itaque ut
Cb ristusj ita 6t ss. -Â.ntistGS y morti proximus
omnem suam fiduciam in Deo reponat, suaeq^ue in-

digentiae convenieiiter ad Eum confugiat. üt Ille,
ita et hic loquatur, quoad ejus fieri possit, ut alios
consoletur atque emendet. Ut Ille, ita et hic omni-
bus, ipsum videntibus et audientibus, palam faciat,
quantum fides, Deo habita, vitaeque bene peractae
recordatio conférant ad animi tranquillitatem, in ipso
mortis articulo conservandam. Denique , ut Ille , ita
et hic, licet suae sibi tenuitatis culpaeque sit con-
scius, at fide tamen optimo suo fidelissimoque Con-
servatori habita, moribundus peractum esse suum opus
testetur, suumque spiritum Patris sui curae commen-
det 1). — Faxit Deus, Pater noster clementissimus,
atque his precibus qualicunque meae disputation! finem
impono, ut èt caeteri omnes Antistites, èt vero etiam
ipse ego, peracto nostro opere, in vitae fine, ad
hominum nosiriqae Sospitatoris exemplum, exclamare
possimus: Ttréltmai- JIuveQ, tig ytX^ag aov na-
Qoeamp;Tjaoficei rà itvivfiä novi

ranhßmhq (ghsamp;so'ï rroK srantam ,mB8 ' hffii.1 ■
.irtaJno^r JnunliJgnoD ssoitaïu^ob ^ßij^ofoöifT
.II

-ßoftirrgia is gnanag snimhoÄil) ab mcîtogtnga inoM
.is^sit'ä. .cjc^O jß^nriaH .IQ jObnßto-iqTotfrr ni arnoîl

,9aibip raabinp 09 Ja , airrarbnoltioo aooor aa^iaims
•eirraivßoibni .q JiaaaiQ! moxip
.IIY

LibrI sacrl, maxime' Novi Foederis, primariam
Theologiae dogmaticae constituunt fontem.

Mori sententiam de discrimine sensus et significa-
tionis in interpi-etando, Cl. Heringa, Opp. Exeget.
et Herrn, p. 376 sqq. recte rejecit.

Septem tantummodo Christus de cruce pendens,
emisisse voces contendimus, et eo quidem ordine,
quem Dissert, p. 84, indicavimus.

Apostolis, Evangelium annuntiantibus, non humana
tantum, sed divina etiam tribuenda est auctoritas.

Gravissimum in Apologetica est argumentum, e
testimonio Spiritus sancti ductum, at primum tamen
locum minime ei assignamus.

Ea est Christi imago, ab Evangelistis descripta,
ut neque ab iis, neque a Christianis primaevis fingi
potuerit.

Nulla adhuc condita est Christologià, qua divinae
atque humanae naturae, in Christo conspicuae, con-
junctio, expficata sit ratione, ét sacri Codicis doctrinae,
ét verae philosophiae enunciatis consentanea.

Laudanda in eo videtur Ecclesia Eeformata, quod
rejeeto tum Nestorianismo, tum Eutychianismo, utrius-
que naturae in Christo conjunctionem non ulterius
studuerit explicare.

Appellationes rov vlov. rov deov atque rov Xgiaroü
nequaquam îaoSvpufiotjvTêg sunt habendae.

ßecte Schleierm. der Chr. Glaube, caett. II.
§ 138 p. 417. „Die Kindertaufequot; inquit, „ist nur
„eine vollständige Taufe, wenn man das nach vol-
„lendetem Unterricht hinzukommende Glaubenshe-
„kentniss als den lezten dazu noch gehörigen Act
„anzieht.quot;

Socratica interrogandi methodus non semper adhi-
beri potest in institutione doctrinae Christianae Ca-
tecbetica.

Privata admonitio, panlo ante sacrae Coenae cele-
bratlonem facta, baud uno nomine prodesse potest,
modo recte instituatur.

Oratores sacri, ad concionem verba facientes, di-
stlnguere debent inter Cliristianos vere ita dicendos,
atque eos, qui hoc tantum nomine dlcuiitur.