D. Do vierde letter van het alphabeth. Zie over hare gedaante Bildordijk, Van het letterschrift, bladz. 29 en over hare plaats in de letterreeks, aid. bladz. 109. — Als Romeinseh cijferteeken beduidt I) 500 (zie; Cijfers). — In de mnziek de tweede noot van den diatonischen klanktrap.

DA CAPO, verkort D. C. beteekent in muziekstukken herhaling, 't zij van hot geheel, 't zij om te beginnen bij het duartoe gestelde teekcn, in welk' laatste geval men doorgaans toekent: D. C. D. S. (Da capo del segno.)

DAB A. Eene stad in Tibet, vooral merkwaardig door hare hooge ligging, 15,000 voet boven de oppervlakte der zee. Zij is de residentie van eenen stedehouder en heeft onderscheidene tempels en aanzienlijke korenmagazijnen.

DACCA. Eene stad in Bengalen, tusschen de hoofdarmcn van den Ganges en dus voor den binnenlandschen handel zeer gunstig gelegen. Vroeger was zij aanzienlijker dan thans; zij telde toon 200,000 inwoners en vele fabrieken van katoenen en mousselinen stoffen, doch de aanvoeren der Britten hebben dezen tak van nijverheid zeer doen vervallen. De bevolking van D. bedraagt ongeveer 70,000, grootendecls Mohammedanen en Hindoo's.

DAClE. Onder dezen naam bevat de aardrijkskunde der Ouden de uitgestrekte landstreek tusschen de rivieren den Donau, den Hierassus (Prooth) en den Tibiscus (Teiss). Het bevat alzoo een gedeelte van Hongarije, Zevenbergen, Wallachijö, het westelijke gedeelte van Moldavië en Besserabic. Deze landen werden door Trajanus geheel aan het gebied der Komeinen onderworpen en bij de vordeeling des rijks door Constantinus den Groote onder de Illyrische landvoogdij geplaatst. Gedurende de oorlogen der Gothen, Hunnen en andere volksstammen werd hot door dezen veroverd en in afzonderlijke landen opgelost. De voornaamste steden van D. waren: Useennm (Schcmnitz), Ulpoanum (Clau-sonburg), Zarmizegethusa, Alba Julia (Carlsburg), enz.

Zie: Neigebaur, Dariën, aus der Überresten des hlassischen -1 /-terthums (Kroonstadt 1851).

DACIER (Andkk), geb. te Castres in Langucdoc den 6^llcn April 1651, studeerde te Saumur onder den vermaarden Tanne-gui Lefèbre, wiens dochter hij huwde, met welke hij tot de R. C. godsdienst overging. D., reeds vroeger belast met de uitgave van Festus m tisum Delphini, word bibliothecaris des ko-nings en bezorgde uitgaven on vertalingen van onderscheidene Grieksche en Romeinsche schrijvers, die evenwel veel te wen-schcn overlaten en ook weinig meer geacht worden. Hij overleed den 18^dcn September 1722. — Zijne echtgenooto

D. (Anna), geb. te Saumnr in 1651, maakte zich bekend door soortgelijke letterkundige werkzaamheden als haar man. Het meest is van haar bekend eene vertaling van Homerus (Amst. 1708; herdr. Par. 1756, 8 din.). Niet minder geacht om hare hoedanigheden van geest on hart dan om hare talenten, overleed zij te Parijs den 17^dlt;!quot; April 1720.

DACTYLEN waren medehelpers der priesters bij de Grieken. Inzonderheid verstond men er door die priesters van Rhea, door welke Jupiter werd opgevoed en die door hem later tot den rang van góden verheven zijn.

DACTYLIOTHEEK. Door dit Grieksche woord verstaat men eene verzameling van gesneden steenen, moderne en antieke, docli inzonderheid de laatste. Nergens was de kunst om in steenen te graveeren, tot lioogcr volkomenheid gebragt dan in Griekenland, waar men niet alleen gesneden steenen in ringen droeg, maar ze ook tot het zegelen gebruikte en er zelfs bokalen enz. mede versierde. De Romeinen bleven den Grieken in deze kunst verre ten achter en het waren alleen de vermogen-den, die de eerste verzamelingen van zulke steenen aanlegden.

III.

In later tijd wedijverden de vorstelijke huizen van Italië om ook deze kunstschatten bijeen te brengen. Het huis van Gonzaga, daarna dal van Esto te Modena, het huis van Farnese, Lorenzo de Medicis en anderen legden verzamelingen van zulke steenen aan, waarvan die des laatste thans in verscheiden kabinetten verspreid , doch nog herkenbaar zijn door Lor. of Lor. de M., of ook door M. alleen, welke merken hij er heeft laten op zetten. Do aanzienlijkste van alle is do tegenwoordige Florentijnsche, die omtrent 4,000 steenen bevat. De Lndovisis.che, van den prins Piombino, alsmede die van den kardinaal Borgia te Veletri, beroemd door hare Egyptische steenen enz. munten nog heden ten dage uit. Ook te Napels heeft men, in het kabinet te Portici en te Capo do Monte, fraaije gesneden steenen; terwijl de prins Picari, te Catanea in Sicilië, eene aanzienlijke verzameling heeft bijeen gebragt, welke alle in dat rijk gevonden zijn.

In de overige landen van Europa vindt men mede soortgelijke verzamelingen. Het kabinet van antieken te Parijs, onder Lode-wijk den XI'V^lt;ien aangelegd, is zeer merkwaardig, zoo als ook die van de hertogen Besborough, Devonshire, Carlisle, Bedfort en Marlborough, in Engeland, zeer beroemd zijn. In Duitsch-land heeft men te Berlijn verscheidene verzamelingen vereenigd, waaronder die van Muzel Stosch uitmunt. Ook te Weenen, te Parijs, te Dresden, te München, te 's Gravenhage, te Kassei, te Gotha enz. vindt men meer of min rijke verzamelingen.

De uitgebreidste lijst van gesneden steenen is die van Raspe, zijnde beschrijving eener door Tassie bijeengebragte verzameling van meer dan 24,000 glazen namaaksels. Het boek is getiteld: Cataloytie raisomf (tune, collection génerale de pierres gravies, antiques et modernes (Lond. 1791, 2 dln.). Behalve zulke beschrijvingen bestaan er van gesneden steenen ook gegraveerde afbeeldingen en afgietsels. Wat de eersten aangaat heeft men de steenen der Florentijnsche verzameling afgebeeld in: Gori, Museum Florentfmm; zij is ook in plaat gebragt door Wicar en Mongez; aan Mariëtte heeft men de uitgave in plaat van de oudere Parijsche, aan Leblond en Lachaux die der familie Orleans, en aan Eckhel die van het Weener kabinet te danken. Ook de verzamelingen van Odescalchi, Gravelle, Stosch, Bossi en Marlborough gaan in plaat uit. Afgietsels van gesneden steenen, die de voorkeur verdienen boven plaatdruk, zijn mede ten dienste der beoefenaars van dezen tak van oudheidkunde uitgegeven.

DACTYLUS. Eene voetmaat van drie lettergrepen, éénc lange en twee korte, b. v. kinderen. Zij heeft den naam ongetwijfeld naar het Grieksche woord D. Mat een vinger beteekent, als hebbende drie leden, waarvan het eerste langer is dan de beide andere. In de Grieksche en Latijnsche dichtmaat wordt de D. veel gebruikt; in de Nederlandsche maakt hij het hoofdbestanddeel uit van de zoogenoemde trippelmaat, die meest uit Dactylen bestaat, doorgaans met eenen voorslag van eene lettergreep; b. v.

Niet / steeds is de / liefde be I stendig van t duur Hoe / fel zij den / boezem deed / jagen.

1quot; ADELPALM (Phoenix dac.tylifera L.) Deze palm heeft een regtop staanden, 30—60 voet hoogen en 2—3 voet dikken, ruwen en bruinen stam, op welks top 40—80 tot eene digte kroon veroenigde eu 8—10 voet lange, gevinde, bladen zijn ingeplant Zijne bloemen zijn écnslachtig en tweehuizig en tot rijke kolven vereenigd, welke in den beginne door eene buikige scheede worden omgeven; dc mannelijken, aan dene kolf soms 12,000 in aantal, zijn klein, onoogelijk, geelachtig-wit en bestaan uit een | schotelvormigen drietandigen kelk, drie bloembladen en meestal

1

zes moeldradon, terwijl de vrouwelijke binnen hare bloembe-kleedselen drie vrije stampers doen waarnemen. De vruchten des D.s, ouder deu naam van JJathls bekend, zijn eenzadige bessen, wier vleczigc gedeelte in sommige streken onzos aardbeis algemeen genuttigd wordt. De D., die meer dan 200 jaar oud wordt, groeit oorspronkelijk in 't zuidwesten van Azië en de noordelijke helft van Afrika. Buitendien wordt hij aldaar, even als in Oosten West-Indie en Zuid-Europa gekweekt, hoewel hij in ons werelddeel geene rijpe vruchten voortbrengt. In Egypte, Arabic en Perzië zijn de dadels ecu belangrijk voedingsmiddel, niet slechts voor menschen, maar ook voor paarden eu kameelen, terwijl zij in de oasen der woestijnen de ecnige vruchten zijn, die den af-gematten reiziger eenig voedsel verschaffen kunnen. Bekend is het, dat men in Afrika, reeds van overoude tijden, bij de cultuur van deu D. de kunstmatige bevruchting aanwendt.

Behalve om zijne vruchten, waarvan o. a. nog eene soort van siroop vervaardigd wordt, is do D. nog in andere opzigten een belangrijk gewas. Immers kan men uit het vocht zijns stams een palmwijn bereiden en worden zijne jonge bladen en bloemkolven als groente genuttigd. Gedroogd, komen de dadels in den handel voor als tafelvrucht en geneesmiddel. De stammen des D.s kunnen tot balkon en zijne bladen tot het vervaardigen van mand- en vlechtwerk en touw dienen. Eindelijk vermelden wij nog, dat zijne zaadkernen als een surrogaat voor koftij werden aanbevolen en buitendien gebruikt worden tot het bereiden van eene soort van likeur. O.

DADELS. (Zie Dadelpalm.)

DADIA. Eene Egyptische inhoudsmaat, groot ongeveer 8 Ned. kan.

DADING of transactie is eene overeenkomst, waarbij partijen een aanhangig geding in der minne schikken, of een te voeren geding voorkomen, tegen overgave, belofte of terughouding eener zaak. Zij kan alleen burgerlijke belangen betreffen, nimmer eene strafvervolging van wege het openbaar ministerie. Zij moet altijd schriftelijk worden aangegaan en heeft alsdan tusschen do partijen, die daaraan hebben medegewerkt, met betrekking tot het onderwerp in do overeenkomst begrepen, de kracht van een gewijsde in het hoogste ressort. Men kan tegen de D. niet opkomen op grond van dwaling in het regt of benadeeling; maar wegens dwaling in do feiten, bedrog, geweld of valschheid der stukken, die den grondslag dor overeenkomst uitmaken, kan zij vernietigd worden. Bestond er ten tijde der D. reeds een vonnis, dat in kracht van gewijsde was overgegaan, doch aan partijen of ecu van haar onbekend was gebleven, dan is do D. insgelijks nietig. Men vergelijke art. 1888—l'JOl Burg. Wetb.

DAEDALUS. Deze in de Griekscho fabelleer vermaarde persoon wordt gezegd af te stammen uit het oud geslacht der Erechthidcn. Hij was een tijdgenoot van Theseus en Minos, en leefde alzoo twaalf eeuwen voor Chr. Aan hem wordt toegeschreven do uitvinding van de zaag, den passer en do boor, alsmede de ontwikkeling van den scheepsbouw eii do beeldhouwkunst. Ten gevolge van eenen manslag moest hij, naar verhaald wordt, naar Creta vlugten, waarheen zijn zoon Icarus hem vergezelde. Aldaar vervaardigde hij voor koning Minos onderscheidene kunststukken , waaronder het beroemdste is een doolhof, dat vermaard is als een van de zeven wonderen der wereld. Daarin later opgesloten als betrokken in eenen ongeoorloofden liefdehandel der koningin, ontkwam hij door zich en zijnen zoon Icarus vleugels te maken; doch de laatste vloog tc hoog eu kwam te nabij aan de zon, wier hitte het was smolt, waarmede zijne vleugels aan de schouders waren gehecht, zoodat hij in zee viel en verdronk. D. echter ontkwam en landde op Sicilië aan, waar hij door den koning Cocalns goed werd ontvangen doch later uit vrees voor Minos gedood. De fabel van do vleugels, die D. vervaardigde, schijnt te doelen op de uitvinding van zeilen aan de schepen, die vroeger door riemen werden voortgedreven.

DAELMAN (Karei. Gisr.enus), gcb. te Bergen in Henegouwen in 1660, werd in 1701 hoogleeraar der godgeleerdheid te Lenven, waar hij ook voorzitter van het pauselijk collegic en kanunnik van St. Pieter was, gelijk mede van St. Geertruid te Nivelles. Hij overleed in 1731. Hij schreef eene Theoloyia, sen observationes in summam T/wmae (Aquinatis), waarvan de 3^dc druk te Leuven 1759 in 9 dln. is uitgegeven.

DAEMONEN. Wezens, door genoegzaam elke godsdienstleer voorgesteld als geesten, die invloed uitoefenen op het lot van den menseh. Dit begrip wordt reeds aangetroffen in de hoogste oudheid en is zeer waarschijnlijk van Oosterschen oorsprong. De leer der Hindoo's, die onder Brahma eene ontelbare menigte goden en ondergoden kent, noemt de D. Deitjas, terwijl wij de leer aangaande do goede en kwade geesten het meest ontwikkeld vinden in het stelsel van Zoroaster, waarin het rijk des lichts , dat van Ormuzd, evenzeer zijne dienaren heeft als dat der duisternis, dat van Abriman. De Egyptenaren verzinnelijkten dit denkbeeld en hielden de meeste, zoo niet alle stoffelijke voorwerpen voor vervuld met en geregeerd door eene groote menigte D. Van hen is dit denkbeeld overgenomen door de Grieken, wier oudste schrijvers er reeds melding van maken; Hesiodus spreekt van 30,000 in de lucht zwevende D., die hij voorstelt als de zielen der menschen uit de gouden eeuw. Later werden deze geesten, vooral door de Pythagorische en nieuw-Platonische wijsbegeerte, in soorten en rangen onderscheiden, terwijl volgens het algemeene volksgeloof ieder mensch zijnen eigen gelei- en beschermgeest heeft, of volgens anderen twee, eenen goeden (Agathodaeinon) en eenen kwaden (Cacodaemon). Bij de Joden vindt men het denkbeeld van D. eerst na de Babylonische ballingschap; men mug het voor zeker houden, dat zij het uit de Perzische godsdienstleer hebben overgenomen; immers het latere begrip, dat op het dualisme gegrond is, krachtons hetwelk aan Jehova een raad van zeven goede geesten wordt toegeschreven, terwijl de kwade geest Asmodeüs er even zoo vele onder zich heeft. Het Bijbelsche denkbeeld van he-melsche geesten is op zich zelv' zeer oud; men vindt de Cherubim (zie Cherubim) reeds in de Paradijsgeschiedenis en de engelen in die der aartsvaderen, doch dezen werden (zie Engel) slechts in bijzondere gevallen door het Opperwezen in inenschelijke gedaante gezonden tot de menschen ter onderrigting eu besturing, terwijl het begrip van eene voortdurende werking der geestenwereld op de aarde en het menschdom, zoo als reeds is opgemerkt, eerst na het verblijf der Israëliten in den vreemde dagteekent. Zie ook het art. JJuioel en over de voorstellingen ten tijde van Jezus het art. Bezetenen. Eene verbastering van de Bijbellecr aangaande de geestenwereld en in 't bijzonder aangaande het booze wezen heeft, vereenigd met bestanddeolen uit de godsdienstbegrippen der oude Germaansche volken, aanleiding gegeven tot die onzinnigheden waarover in het art. Touverij zal worden gehandeld.

Wanneer wij de algemeene voorstellingen aangaande de D., zoo als die bij verschillende volken worden aangetroffen, zamen-vatten, dan komen zij hierop neder, dat er tusschen het Opperwezen en den menseh middelwezens bestaan, van welke sommigen zedelijk goed zijn en anderen kwaad, wier werkingen in de natuurlijke en zedelijke wereld worden bespeurd.

Ontelbaar zijn de geschriften, over dit onderwerp uitgegeven; zij maken eene aanzienlijke bibliotheek op zich zelve uit en hare lijst ware tot een boekdeel te brengen. De voornaamste zijn gebruikt of aangehaald in: liekker, IJetooverde wereld (Amst. 1691, later meermalen herdr.); JIauber, Bibliotheca, acta et scripta ma-gicn (Lemgo 1736—1741, 3 dln.); Horst, J)ttemonomaijia (Frankf. 1818, 2 dln.) en Zanber-bibliothek (Mainz 1821—1826, 6 dln.); Platina, De angelis et daemonibus (Bonon. 1740); Keichardt, Vermischte lieitrage zur lieforderuug einer nahem Einsicht in das gesammle Geistenreich (Helmst. 1780, 1788, 2 dln.); Remigius, Daemonolatria (Bon. 1594); Tiedman, Disput, de quaestione; quae fuit artiiim magicarum origo; quomodo illae ab Asiue populis ad Graecos atque Romanos et ab his ad veteras gentes sint propacju-teie, eet. (Marburg. 1787); Ukert, Uber Üamonen, Heroen nnd Geniën (Leipz. 1850); Wier, De praesligiis Daemomm eet (Basil. 1583, ook in Opp. omn. Amst. 1660).

DAENDELS (Herman Willem), gcb. te Hattem, den 21quot;^,cl, October 1762, nam reeds in zijne jeugd deel in de burgerlijke onlusten van dien tijd en week na de omwenteling in 1787 ter gunste van het huis van Oranje, naar Frankrijk, waar hij zich eerst op den handel toelegde, maar in 1793 met vele andere uitgewekene Nederlanders dienst nam onder Dumouriez en deel aan den veldtogt in Vlaanderen. In het volgende jaar streed hij, door zijne dapperheid tot den rang van brigade-generaal opgeklommen, onder Pichegru en ging, na de vestiging der Ba-taafsche republiek, in de dienst van deze als luitenant-generaal over. Hij onderscheidde zich zeer in den veldtogt tegen het En-gelsch-Russisch leger, dat in 1799 in Noord-Holland geland was

on nam in 1801 zijn ontslag. Doch toen koning I.oilcwijk den troon van Holland beklom, hood D. dozen zijne diensten aan en werd als divisie-generaal naar Oost-Vriesland en Munsterland togen do Pruisen gezonden. Niet lang daarna word liij benoemd tot maarschalk en eerlang tot gouverneur-generaal van Neder-landseh Indië (1808). In deze betrekking logde D. voel bekwaamheid en ijver aan den dag. Hij liet op Java groote wegen aanleggen, veroverde bot rijk Hantam en hoeft, niettogenstaando do handel genoegzaam stilstond door den oorlog in Europa, het embargo in Noord-Ameriea en do Engolsche blokkade, bet bestuur weten te handhaven en geld over te sparen tou behoeve van bet moederland. Maar niet gunstig kan hot oordeel over hemzelven uitvallen, wanneer men lot op do middelen, van welke hij zieh bediende. Met eene gostrcughoid, die niets ontzag en tot wreedheid oversloeg, zette hij zijne maatregelen door en veroorloofde zich de grootste onregtvaardighedon, inbreuk op bijzon-deren eigendom, willekeur en bet opofferen van duizend mon-sehenlevons. In 1811 word hij door Napoleon, die intnssehon ons vaderland bij Frankrijk had ingelijfd, teruggeroepen; nam daarna deel aan don veldtogt in Rusland en gaf de hem toevertrouwde vesting Modlin in Polen niet over dan ua heldhaftige verdediging en don torugtogt der Fransehen binnen hunne grenzen. Daarna keerde D. naar zijn vaderland terug eu bood den souveroin der Voreonigde Nederlanden zijne diensten aan, die ochtor noch toon, noch na Napoleons terugkomst in Frankrijk, in 1815, worden aangenomen; hetwelk, uithoofde zijnor nnauwe betrekking op de toenmaals in Frankrijk weder hecrschendu beginselen der omwen-toling en op Napoleon, niet onnatuurlijk was. Na den atloop van den laatsten veldtogt tegen Napoleon werd hom (1815) hot bestuur over de Noderlandsehe bezittingen op de kust van Guinea opgedragen. In deze zoo verwaarloosde bezittingen van den staat was zijn bestuur aanvankelijk zeer heilzaam. Hij schafte den slavenhandel af, bevredigde de inlnndsche volken en maakte alles gereed voor eene den lande winstgevende cultuur j doch te midden van deze werkzaamheden overleed hij, in 1818. — Over zijn bestuur in Indië heeft hij uitgegeven: Staat der Nederland-schc O. I. bezittingen in 1808—1811 ('s Gravonhuge en Amst. 1814, 4 dln.).

DAESIUS. Eene der Macedonische maanden, de achtste van het oude maanjaar, de zesde van het daarvoor in plaats gestolde zonnejaar.

DAG. Dit woord wordt in twee boteekenissen gebruikt: 1» voor den tijd, dien de aarde besteedt tot eene wonteling om hare as; 2quot; voor don tijd, gedurende welken de zon zich boven den horizon bevindt. Het eerste heet ook etmaal en het laatste staat tegenover nacht.

Een dag of volgens eene zeer oude tijdvordoeling oen tijdperk van 24 uren wordt in het maatschappelijke loven gemeten door het tijdsverloop tusschen twee culmination van de zon. Dionsvol-gens heet hij zonnedag. Dit tijdsverloop is echter niet altijd oven groot. Indien de aarde om de zon liep in oenen cirkel in welks middelpunt do laatste stond, zou de afstand tusschen deze beide onveranderlijk dezelfde zijn en alzoo do zon haren schijnbaren jaarloop aan den sterrenhemel altijd mot dezelfde snelboid volbrengen; doeh dit is het geval niet. De aarde loopt om de zon in eene ellips (zie Centrale beweging) in een van welker brandpunten do zon staat. Wanneer de eerste dus in haar perihelium is, schijnt do beweging der zon in do ecliptica het snelst te zijn, en omgekeerd het langzaamst, wanneer de aarde zich in haar aphelium bevindt. Hieruit ontstaat eene ongelijkheid m de tijdon tusschen den eenon doorgang der zon door den meridiaan on don anderen, eu daar nu oen volmaakt unnverk eenon volmaakt geregolden gang heeft, zoo volgt hieruit, dat er nu meer, dan minder onderverdoelingen van don dag verloopen tusschen don eenon zons-middag en don anderen (zie Tijdsvereffe-nmg), In het burgerlijke leven echter, waarin de tijd naar den schijnbaren omloop der zon wordt geregeld, wordt de gemiddelde lengte van don dag tot tijdmaat aangenomen, en daar do aaide altijd volmaakt donzolfden tijd besteedt tot haren omloop om do zon, vereffent zieh het verschil in de lengte der zonnedagen ook volkomen na verloop van een jaar. Doeh de sterro-kundo hoeft oene eenparige tijdverdeeling noodig on regelt die dus niet naar den schijnbaren loop van de zon, maar naar dien van den sterrenhemel, of wat hetzelfde is, de sterrokundige dag is de tijd die verloopt tusschen twee culminatiën van dezelfde ster; bij welker waarnemingen dan, zoo als van zelf spreekt, praeecssie, nutntie, aberratie eu zoo noodig parallaxis worden in rekening gebragt. Hot onderscheid tussehen den zonne- en den sterredag bestaat echter niet enkel daarin, dat do eene veranderlijk cn de andere onveranderlijk in lengte is, maar ook is ile laatste oen weinig korter. De beweging namelijk van du aarde om do zou brengt te weeg, dat de laatste dagelijks omtrent 1quot; naar hot oosten schijnt voort te rukken. Dien ten gevolge heeft hetzelfde punt der aarde, wanneer het heden op den middag juist naar do zon en oen bepaalde ster beide is toegekeerd, morgen nog eenigon tijd noodig om den afstand te doorloopon, die inmiddels tussehen de ster en de zon is ontstaan, welke afstand gemiddeld 3' 56quot;,5465 bedraagt. Zooveel is dus de sterredag korter dan de zonnedag. Do lengte van den dag, beschouwd als duur van de aswenteling der aarde, is onveranderlijk. Alle overige bewegingen der wereldligchainen worden aangedaan door storingen , maar deze is daarvan uitgesloten en beeft sedert Hipparchus zeker geen driodnizendste gedeelte ooner seconde verandoring ondergaan ; waaruit dan ook volgt, dat indien do middelbare temperatuur der aarde afneemt, zulks uiterst langzaam en geheel onmerkbaar moet zijn. Want do werktuigkunde leert, dat bij den omloop der doelen van een ligchaam om een middelpunt het moment of do som der producten van elke massa met hare hoeksnolheid en afstand van het middelpunt, eene standvastige grootheid is, tenzij uitwendige oorzaken haar wijzigen. En daar nu de gezamenlijke som der deeltjes niet afhangt van bun afstand van hot middelpunt, maar dezelfde blijft (d. i. dat bet ligchaam even zwaar blijft wegen), zoo moet de hoeksnolheid toenemen naarmate zij hot middelpunt naderen. Met andere woorden: wanneer do aarde zich uitzet vertraagt, wanneer zij inkrimpt, versnelt hare aswenteling. Daar het nu eene eigenschap der warmte is, dat zij de ligchamen uitzet, zoo volgt, dat de aarde, ingeval hare temperatuur afneemt, kleiner in omvang moet worden, hetwelk onmiddolijk eene versnelling in hare aswenteling zou ton gevolge hebben.

Hot is natuurlijk onverschillig wanneer men don aanvang van don dag rekent. Do Babyloniërs, Perzen, Syriërs en do meeste andore Oosterlingen begonnen den dag met den opgang dor zon; de Grieken, Arabieren en Isracliton, gelijk nog heden ten dage do laatsten benevens de Italianen, met zonsondergang; de Umbriërs en Hotrusciërs, gelijk nu nog de storrokundigen, op den middag van den naar onzo rekening vorigen dag. Do Egyptenaars cn Romeinen begonnen don dag met middernacht, gelijk thans nog onder ons in gebruik is. Dat 365 dagen een burgerlijk jaar uitmaken en de overschietende uren en onderdooien, die de aarde aan eenon omloop om do zon besteedt, om de 4 jaren tot oenen dag worden verzameld, zal op het art. Jaar worden vermeld.

In onderscheiding van don nacht, heet ook D. de tijd gedurende welken de zon boven den horizon is. Men rekent dien te beginnen on te eindigen, wanneer bot middelpunt van dat be-melligchaain schijnbaar in aanraking is met don gezigteinder en heeft dus bij die berekening de straalbreking roods in rekening gebragt, die alle liemollicbten hooger doet schijnen te staan dan werkelijk het geval is. Daar allo homolligehamen wegens do as-wonteling dor aarde oenen dagelijkscbon boog aan den hemel schijnen te bcsebrijven in tegenovergestelde rigting, welke boog (bij de zon en de maan met een ten gevolge der veranderende declinatie zeer gering verschil) langs of parallel mot don equator dos hemels loopt, zoo staan alle dagbogen onder don equator der aarde steeds loodregt op den horizon, en worden door dozen in twee gelijke helften verdeeld, zoodat aldaar do zon bestendig to 6 u. op- en ondergaat. Naarmate men zieh van den equator naar do polen verwijdert neemt hot onderscheid der lengte van den dag voor verscbillonde jaargetijden toe en gaat voor de landen binnen den poolkring over in do volle 24 uren, aldus blijvende zoolang do zon mot die pool aan dezelfde zijde van den equator schijnt te staan; t. w. gedurende hot half jaar van Maart tot September hoeft de strook der aarde binnen don noordpool-cirkel oenen onafgebroken dag en gedurende hot halfjaar van September tot Maart een onafgebroken nacht. Het omgekeerde hoeft plaats voor het gedeelte van den aardbol om de zuidpool. Voor allo overige breedten heeft een verschil in lengte van don 24uri-gen dag plaats; en wel zoo, dat voor het noordorhalfrond de

langste dag invalt bij den zomerzonnestand (21 Juuij) en dc kortste bij den winterzunnestand (21 December); voor het zuider-halfrond ook weder omgekeerd. De grootste en kleinste lengte van den dag is voor de verschillende breedten als volgt '):

Onder den poolkring, die op 66quot; 32' 23quot; breedte ligt, duurt de langste dag 24 uren. Voorts gaat de zon niet onder (en duurt dus in dezen zin dc dag)

op 67quot; 30'

„ 69quot; 45'

„ 73quot; 45'

„ 78quot; 30'

„ 84quot; 5'

„ 90quot; 0

De onderverdeclingen van den dag die men bij oude schrijvers vindt, bepaalden zich aanvankelijk tot: „morgenquot; en „avondquot;, waarbij eerst later de „middagquot; gevoegd werd; Homerus vond voor do beide eerste een woord, maar moest het laatste nog bij omschrijving uitdrukken (Iliad. lt;/gt; vs. Ill) en eerst later kreeg de Grieksche taal er een woord voor, gelijk dan ook de Eo-ineinen geene andere onderverdeeling van den dag kenden, eer zij haar (Plin. II 1st. nat. Lib. VII) van de Grieken, gelijk dezen van dc Babyloniërs, ontleenden. Bovendien had men uitdrukkingen , ontleend uit verrigtingeu in het maatschappelijke leven, als; „etenstijdquot;, enz. om eenige aanduiding van den tijd te geven. Bij meerdere ontwikkeling werd de tijd van den dag aangeduid door opgave van de lengte der schaduw in verhouding tot de hoogte van een opgerigt ligchaam, waarvan men bij de Joden misschien ook sporen vindt (Jerem. VI: 4). Dezen verdeelden den nacht in „drie nachtwakenquot; (Klaagl. II: 19, Kigt. VII: 19, Exod. XIV; 24), waarbij later eene vierde kwam. Ook de dag werd bij hen in vier gedeelten verdeeld (Noli. IX: 3), totdat men dien (t. w. dien tijd tussehen zons op- en ondergang) in twaalf dcelen verdeelde (Joh. XI: 9) die wegens de ongelijke lengte der dagen zelve, ook niet altijd even groot waren; eene vcrdceling, ook door andere volken overgenomen. Daaruit zal de vcrdceling der uren van het etmaal in twee twaalftallen ontleend zijn. En ofschoon de gewone uurverdeeling vroeg bij do Egyptenaar» was ingevoerd (lier. Apoll. Uieroylyph. I. 16), weet men er den waren oorsprong niet van aan te wijzen. Niet onwaarschijnlijk is de gissing van Langius {JJe, annis Christi, III. 33) dat zij gegrond is op dc 12 zamenstanden van de maan met de zon in een jaar, of ook wel op de omstandigheid, dat de maan

1) Daar het hier om gccnc sterrekundijje naauwkcuri^heid te doen is, worden de graden en uren slechts met halve of vierde gedeelten aangeduid.

dagelijks nagenoeg 12» aan den hemel doorloopt. Voorts spreekt het van zelf, dat vóór do uitvinding van rader-uurwerken en bij de gebrekkige hulpmiddelen der Ouden om den tijd aan te wijzen, aan geene ondervcrdeeliiig van liet uur in minuten en seconden te denken was. Zie hierover vau Beeck Calkoen, iJissert, de horoloy. veter, sciolhencis (Amst. 1797).

De zamenvoeging van zeven dagen tot eene week is van de hoogste oudheid (zie reeds Gen. VII: 4; XXIX: 27) en waarschijnlijk ontleend uit het Mozaïsche scheppingsverhaal; terwijl, indien men omgekeerd de voorstelling hiervan zou afleiden uit de bestaande weekverdeeling, toch uit de oudheid van de eerste die der laatste bewezen wordt. Of de dagen bij de oude Ooster-sche volken elk zijn' naam gehad hebben is onbekend, maar het is niet waarschijnlijk, daar men bij do Grieken nog geene andere verdeeling van de maand, dan in drie tientallen, begin, midden en einde {Alqvos luiutjtrov, uKiovyiu;, iplh'yoyrii;) aantreft. (Zie voorts Grieksche almanak.) De Komeinen gaven de namen van zon en maan aan do twee eerste, die van goden aan de overige dagen der week, Mars, Mercurius, Jupiter en Saturnus, behalve den zesden, die naar eene godin (Venus) heette. Hetzelfde vinden wij bij de Germanen, waaruit onze namen van de dagen der week zijn ontstaan: de Dingsdag naar Tuiseo, de Woensdag naar Wodan, do Donderdag naar Thor, de Vrijdag naar Ereya en do Zaturdag naar Seatar. (Zie ook Week.)

De Komeinen verdeelden voorts de dagen in dies fasti (regt-dagen, op welke gepleit en regt gesproken werd) en ne/asti, waarop zulks geen plaats had. Van de eerste waren sommige geheel geschikt om regt te doen; andere (dies intercisi) gedeeltelijk daartoe en gedeeltelijk tot uft'eren bestemd; andere tot het eerste slechts des namiddags (dies nefasti priori tempore). Voorts hadden zij: dies senatorii, waarop de senaat vergaderde, hetwelk gewoonlijk op de Calendae, JS'onae en Idus geschiedde (zie Ro-meinsche Almanak); dies Comitiales, waarop volksvergaderingen plaats hadden; dies comperendini, dagen van uitstel bij gcregte-lljkc dagvaardingen; dies justi, die de Romeinen lieten vcrloo-pen tussehen de verklaring van den oorlog en het begin der vijandelijkheden, waarna de dies praeliares, strijddagen , begonnen. Sommige dagen werden daarvoor, gelijk voor andere ver-rlgtingen, gelukkig, andere ongelukkig gerekend; een volksgeloof, dat men bij vele oude en hedendaagsche natiën aantreft.

Over de bij ons bekende feest- on gedenkdagen en hunne plaats In den kalender, zie men het art. Almanak.

DAGBOOG. Hierdoor verstaat men In de sterrekunde dat gedeelte van den parallelcirkel eens hemelllgchaains, hetwelk boven onzen horizon is en in hetwelk het dus kan gezien worden, terwijl nachtboog het andere beneden don horizon vallende gedeelte is. Den dagboog doorloopt dus een hcmclligchaam van zijnen opgang tot zijnen ondergang; den nachtboog van zijnen ondergang tot zijnen opgang. Daar ieder punt van den hemel ten gevolge van dc aswenteling der aarde in 24 uren eenen geheelen omloop op de 360quot; van eenen cirkel schijnt te beschrijven, hetwelk 15quot; voor ieder uur tijds uitmaakt, bedraagt de dagboog van ieder ook zooveel graden als met deze verhouding overeenkomt, zoodat wanneer eene ster des avonds te 9^U 10' opkomt en des morgens to 6u 40' ondergaat, zij 9_U 30' boven den horizon staat en haar dagboog 142quot; 30' bedraagt. Dag- en nachtboog te zamen worden ook

DAG CIRKEL genoemd.

DAGERAAD. (Zie Schemering.)

DAGESTAN, d. 1. Bergland. Dit bij het verdrag van Gu-listan In 1812 door Perzie aan Rusland afgestane land maakt thans een gedeelte uit van de Caspische provincie. Het grenst ten noorden aan de rivier dc Terek, ten oosten aan de Caspische zee, ten zuiden aan Schirvan en ten westen aan het Cau-caslsche gebergte en beslaat eene oppervlakte van 435 Q mijlen. De grond bestaat ten deele in een vlak kustland en ten deelo in bergstreken, van welke de hoogste spits, de Elbrus, 12,000 voot hoog Is. Men vindt er verseheldene zoutmeren en hcete bronnen. De vlakten en lagere bergstreken leveren wijn, koren, ooft, katoen, verwplanten, tabak, enz.; in dc gebergten vindt men dlgtc bossehen en een ruw klimaat. Uitgestrekte steppen begunstigen de veeteelt, die er dan ook sterk wordt gedreven. Daarentegen wordt van het lood. Ijzer en zwavel, dat er In de gebergten gevonden wordt, weinig of geen werk gemaakt. De

inwoners, 240,000 in getal, bestaan uit Kalmukken, Turcoman-neu, Nogaïsclie Tataren, Arabieren, Lesgliiërs, Armeniërs, Perzen en Joden, welke laatsten afstammelingen zijn van Israëliten, dio na de liabylonischo ballingschap niet naar hun vaderland zijn teruggekeerd. De volksstammen die D. bewonen, leiden grootendeels een Nomadisch leven en zijn meer in naam dan in wezenlijkheid aan Kusland onderworpen, daar zij onder hunne eigene vorsten zoo goed als onafhankelijk leven. — Do voornaamste steden zijn; Derbeud (zie Derhend), Tarkhu, Barschly, Jarassi en Kubha. Zie Bodenstedt, Die, Völker des Knukasus (Frankf. 1848).

DAüOBKKT de I^,t0, koning van Austrasic of het oostelijke gedeelte van Frankrijk, zoon van Clotarius, koning der Franken, maakte zich na den dood van zijnen broeder Charibert van het geheele ryk meester, regeerde eenigen tijd met goed overleg, doch kenmerkte zich later door losbandigheid en wreedheid. Hij stierf iu liet jaar 038, twee zonen nalatende: Siegebert en Clodoveüs, onder welke hij voor zijn overlijden het rijk verdeelde, gevende aan don eersten Austrasic en aan den andoren Neustrië en Borgondië. Beidon stierven omstreeks het jaar G56.

D. de II^do, zoon van Siegebert en kleinzoon van D. den Iquot;^equot;, werd in het jaar 656 in het geheim naar Ierland gezonden dooiden major-domus Grimoaldus, die zijnen dood had voorgegeven. D. kwam eehter terug en maakte zich, begunstigd door de in Frankrijk ontstane verwarringen, van het rijk meester, doch word in hot jaar 679 door eenige zaamgezworene legerhoofden omgebragt.

D. de III^de was in 711 do opvolger van zijnen vader Childe-bert don III^lt;lon. Hij overleed in 716.

DAGON was de voornaamste afgod der Filistijnen (Rigt. XVI; 23; 1 Sain. V ; 1—4); hij had te Gaza oenen prachtigen tempel (Rigt. XVI: 21), waar hij was afgebeeld als een monster half mensoh en half viseh (het woord D. boteekent visch).

DAGOP is in de Buddha-teinpeis oeno zinnebeeldige voorstelling, bestaande in eenen halven bol op een cylindervormig voetstuk, doelende op de waterbel, waarby Buddha het menscho-lyk ligehaam vergelijkt. Doorgaans bevat de D. eene reliquie van Buddha zeiven of van een heilige.

DAGORDER. Order door hooggeplaatste bevelvoerders aan hunne onderhoorige troepen gegeven.

De dagelijkscho bevelen voor do gewone loopende dienst worden minder door dit woord aangeduid, dan wol zulke beschikkingen, mededeelingen en bevelen, die als meer of min buitengewone omstandigheden zijn te beschouwen. D.'s worden b. v. uitgevaardigd: voor of na oen gevecht, bij het overdragen van een belangrijk opperkommando, of na gehoudene groote inspectiën, enz. Bijzondere onderscheidingen, betuigingen van te-vredenheid of afkeuring worden dikwijls aan een leger door D. bekend gemaakt.

Het schijnt dat de D.'s dagtcokenen van Lodewijk den XIV¹¹⁰¹¹, die bij zijn verblijf in het leger dagelijks zijne bevelen bij D. bekend maakte.

DAGSCIIEMERING. (Zie Schemering).

DAGSLAAP. (Zie Geitenmelker).

DAGUERREOTYPIE. (Zie Photographie).

DAGVAARDING is eene gorogtelijke handeling, waarbij iemand door eenen daartoe gestelden ambtenaar wordt aangezegd, dat hij op eenen bepaalden tijd voor eenen bepaalden regter hebbe te verschijnen in het belang eener bepaalde zaak. Aangaande den vorm en de kracht der dagvaarding zie men de 1quot;° afdee-ling van den lquot;¹⁰¹¹ en 3^lllt;m titel, alsmede het begin van den 2quot;¹¹¹¹¹ titel van het Wetb. van Burg. Regtsv., en art. 60 volgg., 90 ^volgg'gt; 176 volgg. eu 222 volgg. van het Wetb. van Strafv.

DAGVAART. Aldus noemde men onder de graven en gedurende de Nodorlandsclic republiek de bijeenkomst of vergaderingen van 's lands staten, om over algemeene belangen te beraadslagen, belastingen goed te stemmen, enz. Ook heetten D.-en die bijeenkomsten, in welke steden of andore corporation hare bijzondere belangen voordroegen eu bevorderden; in het groot privilegie van Maria van Bourgondië was aan de steden onderling het houden van D.-en vergund, hetgeen na de vestiging der republiek, toen de steden ophielden in die mate als vroeger op zich zelve te staan, niet meer te pas kwam.

DAGVLIEG. (Zie Haft).

DAGVLINDERS. (Zie Vlinders).

DAHLIA. De D.'s (Georgina variabilis W.) benooren tot de natuurlijke familie der Compositae, onderafdeeling der Corymbi-ferae, on de Syngenosia Polygamia superflna van Liunaeus. Zij bezitten oenen korten wortelstok, waaraan eene menigte spoelvor-mige vleezige wortelvezels bevestigd zijn, oenen regtop staandeu, 2—6 voet hoogen, vertakten stengel, en aan elkander tegenovergestelde, onbehaarde of van onder miu of meer ruwe bladen, die laag aan de plant dubbel vindoelig of vinspletig, hooger en-kelvoudig-vindeolig, nog hooger driedeelig of oningesiieden ziju, en wier slippen eene eironde, langwerpig-eironde of langwerpige gedaante hebben, langzaam puntig uitloopen en onregelmatig gezaagd zijn. — Hare bloomhoofdjes, die 8—12 Ned. dm. middel-lyn bezitten, bestaan oorspronkelijk uit een dubbel omwindsel, een vlakken van stoppels voorzienen bloembodem, eene enkele recks van lintvormige raudbloempjes en buisvormige schijfbloe-men. Door de kuituur echter zijn de laatsten allen in lintbloemen veranderd en de eersten aanmerkelijk in aantal toegenomen, zoodat men met regt zeggen kan, dat do D.'s, die wij kennen, geheel van den oorspronkelijken vorm zijn afgeweken. De rand-bloempjes kunnen, even als de schijf bloemen, verschillend gekleurd zijn, en van daar dan ook de oorsprong van den naam variabilis, die door Willdenow aan de soort werd toegekend.

De D. werd voor ongeveer 65 jaar uit Mexico, haar oorspronkelijk vaderland, naar Europa overgobragt door de Mexicaansehe kruidkundigen Sessé, Mocino en Cervantes. Sedert werd zij overal verspreid en door de kuituur op zoo velerhande wijzen veranderd, dat men daarvan thans reeds meer dan 500 verscheidenheden kent. Deze nu hebben betrekking op de kleur en kleurschakering der lintbloemen, de grootte der gansobe plant zoowol als die dor bloomhoofdjes (van daar dat men o. a. spreekt van Lilliput-D.'s), den meer vlakken of afgeronden vorm dezer laatsten , de gedaante der lintbloemen, enz. — De D.'s bloeijen van Julij tot laat in den herfst. Alsdan sterven de bovcnaardsche deelen tot op den grond toe af on is men verpligt den wortelstok met do daaraan bevestigde knolaehtige wortelvezels uit de aarde te halen en op eene voor vorst gevrijwaarde eu drooge plaats tot het volgende voorjaar te bewaren. Men vermenigvuldigt haar door scheuring of zaaijing. — Van de zaailingen worden by voorkeur de nieuwe verscheidenheden gewonnen. O.

DAHOME of DAHOMY, ook DAHOMETT genoemd, is een magtige negerstaat aan de kust van Guinea, grenzende teu noorden en westen aan Ashanti en het Kong-geborgte, ten oosten aan het rijk Eijo , ten zuiden aan Badagri. De grond bestaat uit eene soort van roodachtig leem en is zeer vruchtbaar; yamswortelen, suikerriet, maïs, katoen, indigo, tabak en voortreffelijk ooft zijn de voornaamste voortbrengselen. Er groeijen hoornen, zoo groot, dat men van de stammen kano's maakt, die tot 100 personen kunnen bevatten. De inwoners, Dahomans genoemd, wier getal niet met juistheid bekend is, maken eenen afzonderlijken stam uit en hebben ook eene afzonderlijke, niet onwelluidende taal, die echter alleen gesproken wordt, want letterschrift bezitten zij niet. Hunne godsdienst is een onboscliaafd Fetichlsme; zij vereeren slangen en tijgers en verzamelen do eersten in kapellen, waarin eeno soort van eerodienst door vrouwen wordt uitgeoefend. Do Dahomans onderscheiden zich door kunstvlijt, maar leven in eenen treurigon maatschappelijken toestand, onderworpen aan het onbeperktste despotisme, hoewel in don laatsten tijd hierin veel verbetering is gebragt door don te-genwoordigen koning, die de menschenoffers heeft afgeschaft, aan willekeurige doodstraffen een einde gemaakt en vele heilzame verordeningen gegeven. De vorst des lands heeft 4,000 vrouwen, die eene lijfwacht uitmaken en zeer geoefend zijn in den wapenhandel. Bovendien hoeft hij eene aanzienlijke krijgs-magt, die evenwel niet heeft kunnen verhinderen dat het land ton gevolge van langdurige en bloedige oorlogen ten deelo aan de Ashantijnen onderworpen is. De hoofdstad Abomy of Bomy heeft 20,000 inwoners en oen koninklijk paleis, dat met wallen omgeven en met menschenschodels opgesierd is. Aan de kust wordt handel gedreven mot de Europeanen, vooral de Engol-schen, aan wie wij naanwkeurige borigten omtrent dit rijk te danken hebben, vooral aan Loods, Voyage to Africa (Lond. 1820) on Forbes, Jjahomtj and the Dahomans (Lond. 1851, 2 din.).

DAIKI of DAIRO, eigenlijk DAIEI-SAMA, d. i. Heer van het paleis, is de titel van den geestelijken keizer der Japanners, die ook Mikado, de eerwaardige, genoemd wordt. Hij bewoont een paleis te Mijako, waar hij in naam eene schitterende lijfwacht heeft, maar inderdaad naauwkenrig bewaakt wordt door den sjoogoen of opperbevelhebber, die zich in het laatst der XV^ao eeuw van alle burgerlijk gezag heeft meester gemaakt en den D. alleen dat in zaken van godsdienst overgelaten. Do D. vertoont zich nimmer in het openbaar; zijn naam is aan niemand bekend; hij leeft in de diepste afzondering; nooit draagt hij een kleed meer dan eenmaal en de schotel, op welke hem zijne spijze wordt voorgediend, wordt onmiddelijk na het gebruik in stukken geslagen. De sjoogoen, ook kubo genoemd, vaardigt zijne bevelen uit in naam van den D., die aangemerkt wordt als van goddelijke afkomst en daarom den titel voert van Ten-Sin of zoon des hemels. Hij mag negen maal negen vrouwen hebben en wanneer deze hem geen opvolger schenken, wordt er een door den hemel gezonden, d. i. een kind van aanzienlijken bloede onder een boom in den tuin van zijn paleis neder-gelegd. Het volk heeft voor den D. eenen bijgeloovigen eerbied en al wat hij aanraakt wordt heilig, zoo zelfs, dat het water waarin hij zich gewasschen heeft, door aanzienlijke Japanners tot eene soort van wijwater wordt gebruikt.

DAJAKKEHS. Een volk op do westkust van Borneo, waarschijnlijk de oudste inwoners van dit eiland. Zij zijn uiterst ruw van zeden, bloeddorstig en wild. Zij bewonen langwerpige hutten op palen gebouwd, die zij opsieren met mcnschenschedels, want het onthoofden van hunne vijanden, het zoogenoemde koppensnellen, is hunne liefste uitspanning. Hun godsdienst is bijna niets; hunne taal arm; letterschrift bezitten zij niet. Zij tatonee-ren zich en dragen geene kleeding dan een lap om de heupen; ook versieren zij zich met kralen en dragen houten schijven in de doorboorde ooren. Hunne wapenen bestaan in krissen, messen en houwers, maar vooral in eene soort van blaaspijp, waaruit zij vergiftigde pijlen met weerhaken met veel behendigheid blazen. Een dans, die bestaat in zonderlinge draaijingen van het lig-chaam, bij het geluid ecner soort van gong en een eentoonig gezang, is hnn voornaamste vermaak. Onder het Nederlandsche gouvernement zijn de moorddadige wreedheden der D. eenigzins bedwongen, doch ver van uitgeroeid en zij maken met hunne rooverpraauwen nog altijd de zeeën van den O. I archipel zeer onveilig.

Zie voorts over de D.: Halewijn, in het XIII^d0 deel der Werken van het BaUtviaansch ijenootschap (Hutuv. 1832).

DAK. (Zie Kap.)

DAK (Joiian). Een schilder, geb. te Keulen in 1536. Hij oefende zich in Italië en stond na zijne terugkomst van daar zeer in gunst bij keizer Rudolf, die hein de vervaardiging van onderscheidene stukken opdroeg en ook in andere zaken raadpleegde en bestendig aan zijn hof hield.

DAKHEL. Oase in de Lybische woestijn, die vóór den Brit-schen rei/Ver Edmonstone geheel onbekend was, omdat dc ka-ravanenweg er niet langs loopt. Zij ligt omtrent 34 mijlen ten zuidwesten van Sioet en heeft dadel-, citroen-, palm- en andere hoornen. Er ontspringri verscheidene, ook warme, bronnen, waaraan de oase hare besproeijing en bewoonbaarheid te danken heeft. Sommige dier bronnen honden zwavel- en ijzerdeelen in. De inwoners, die in eenige dorpen eenvoudig leven, zijn een onbeschaafd, maar zachtzinnig, goedhartig volk, dat van de voortbrengselen des lands leeft en buiten alle aanraking is met liet overige der wereld. Nabij de hoofdplaats El-Kasr vindt men niet ver van daar de bouwvallen ecner oude stad, waarschijnlijk van Eomeinselien oorsprong. Onder de Ouden is niemand die deze oase vermeldt, behalve Olympiodorus, die haar schijnt gekend te hebben. Doch do bouwvallen en grafspelonken bewijzen, dat de Egyptenaren zich ook hier hebben gevestigd en er hunne beschaving overgeplant.

DALAI-LAMA. Door dezen naam, betcekenende Opperpriester, wordt bij de Tibetanen het geestelijk opperhoofd van het Unddliisme aangeduid. Hij is niet alleen de zigtbare vertegenwoordiger van Hoogste Wezen op aarde, maar wordt ook als goddelijk persoon aangemerkt. Hij heeft zijnen zetel sedert de XIII¹¹⁰ eeuw in een paleis in de hoofdstad van Tibet, waar hij niet kruiselings gebogen beenen, zittende op eene soort van altaar, en omgeven door eene lijfwacht van priesters, de hulde der geloovigen ontvangt. De oplegging zijner handen verzekert do vergiffenis van zonden en van tijd tot tijd deelt hij gewyde kogeltjes uit, die bijgeloovig worden vereerd. Wanneer een D.-L. gestorven is, of zoo als de Euddhisten zich uitdrukken, zijn inenscbelijk omkleedsel afgelegd heeft, worden vasten en gebeden uitgeschreven; zij die tot dc bloedverwanten van den overleden opperpriester bchooren of meenen te behooren, melden zich bij de overheid aan, opdat aan hunne kinderen de kenmerken onderzocht werden of zij tot het goddelijk geslacht behooren. Drie der zoodanigen moeten die kenmerken bezitten. Zoodra deze bijeen zijn, sluiten zich de hoofden der geestelijkheid in den Buddha-tempel op, waar zij zes dagen doorbrengen in vasten en bidden, waarna men de namen der drie kinderen, op gouden platen gesneden, in eene gouden doos legt, waaruit door het lot wordt aangewezen, wie tot D.-L. zal worden uitgeroepen, hetgeen met groote plegtigheid plaats heeft.

Deze waardigheid bestaat in dien vorm eerst sedert den Mon-goolschen Chakan Chubihu, die in de helft der XIIIquot;¹⁰ eeuw leefde. Onderscheidene Lama's, vroeger onafhankelijke geestelijken in hun regtsgebied, verzetteden zich tegen deze nieuwigheid, die eene scheuring in dc godsdienst en zelfs uiterlijke onderscheidingsteekenen ten gevolge had, daar zich de voorstanders of bestrijders van den D.-L. door roode of gouden mutsen onderscheidden; de sporen daarvan zijn nog overig in sommige kenteekenen, 1). v. liet al of niet veroorloven van het huwelijk aan de priesters, enz. Voorheen werd het gezag van den D.-L. (die ook overigens veel overeenkomst met den Japanschen Daïri heeft) in burgerlijke zaken veel uitgestrekter dan thans, nu hij van den keizer van China meer afhankelijk is.

DALARNA. (Zie DalecarliS.)

DALAYRAC (Nicolaas), geb. te Murot in Languedoc den 13den April 1753, werd in zijne jeugd voor dc regtsgeleerdheid bestemd, doch had veel meer smaak voor de muziek, aan welke hij zich vooral wijdde nadat hij Gretry had leeren kennen. Langld leerde hem de theorie; zijne eerste compositien waren quartetten, die gevolgd werden door eene menigte opera's, welke, ten deele ook met vertaalden tekst, op het Nederlandsch tooneel zijn uitgevoerd. Zijne werken munten uit in naïviteit, bevalligheid en teeder gevoel. D. overleed den 29quot;^,,n November 1809. Zijn leven is door Pixèréeourt (Par. 1810) beschreven.

DALBERG (Kaiiel Theodob Anton Mama von), geb. den gaten Februarij 1744, werd in 1787 tot coadjutor van het aartsstift Mainz aangesteld en aanvaardde, nadat hij sedert 1799 het bisdom Constanz bestuurd had, in 1802, als aartsbisschop en vorst primaat, de regering van het vorstendom Regensburg, in welke betrekking hij de lasten verminderde, een gedeelte der staatsschulden afdeed, groote kosten aan do verbetering van het onderwijs besteedde en voor het armen- en ziekenwezen, zoowel als voor de verfraaijing der stad zorgde. Toen hij in 1810 dit vorstendom verliet, uithoofde zijner nieuwe bestemming tot groothertog van Frankfort, maakte hij de achterstallige belastingen, tot de som van fl. 144,000 aan de inrigtingen van weldadigheid aldaar, en bewerkte nog in hetzelfde jaar voor zijne nieuwe onderdanen, dat hun meer dan een millioen franken aan oorlogslasten werd kwijtgescholden. Gelijk hij toen aldaar hot armwezen inrigtte, bestaat het nog; en de stad heeft het aan hem te danken, dat zij 1813 niet verbazend veel geleden heeft, alzoo hij in tijds de vestingwerken had laten slechten. Dc goederen die hem van opgeheveno stiften en orden te beurt vielen, besteedde hij aan wetenschappelijke, kerkelijke en weldadige inrigtingen. Ook gaat hem dc lof na van onbekrompen milddadigheid, zuivere zeden en getrouwheid in de waarneming van zijne ambtswerkzaamheden ook nog in hoogen ouderdom, terwijl hij van heldere denkwijze blijk gaf in het ruim ondersteunen der goedkoope Duitsche uitgaaf van den Bijbel te Regensburg. Trouwens, D. was iemand vnin veel ontwikkeling en uitgebreide kennis, vooral ook van de wis- en natuurkundige wetenschappen, die hij , gelijk de wetenschappen in het algemeen, zeer aanmoedigde, ook door het aanleggen van wetenschappelijke verzamelingen, boekerijen, mnseiinis en kabinetten. Hij bereikte eenen hoogen ouderdom, waarschijnlijk ten deele een gevolg van zijne uiterst matige levenswijze, en overleed den 10'^1lt;)n Februarij 1817. Zijn neef, de hertog van Dalberg, liet in 1824 een gedenkteeken ter zijner eere

oprigten in do domkerk to Rogonstmrg, waar D. begravon is. Zijne geschriften onilersehoiilon zich oven gunstig door vorm als door stof. Bekend zijn: Betruchtumj ühe.r dus Universum (Frankf. 1777, meermalen herdr.); GrundsSlse der JEsthetik (Frankf. 1791); Von lt;lem Bewuslaeyn nis allgemeinein Grimde der Weltweisheit (Erfurt 1793); Von dem Einflusse der Wissenschaften nnd Kiinste in Beiiehung nuf Bffentlidie Uuhe (Erf. 1793); Pericles, iiher den Kinfluss der sc/iIJnen Kunsle nuf dns Offentliche Glilc/c (Krf. 1806). Voorts sctireof hij veel in don Deutschen Merkur, het Deutsche, Museïnn on do Horen.

Zie over von D.: Kramer, Knrl Theodor von Dalberg (Leipz. 1821.)

DALE (Anthony van), gob. to Haarlem, don 8quot;quot;'quot; November 1638, was oorspronkelijk voor den koophandel bestemd en opgeleid. Op zijn 30quot;^e jaar ging hij in de geneeskunde studoeren en werd later stadsdoctor in zijne geboortestad, waar hij tevens oeni-gon tijd hot leeraarambt bij do Doopsgezinden bekleedde. Hij overleed don 28^stcquot; November 1708. V. D. schreef: Aanmerkingen over den doop (Amst. 1688); Verhandeling over den Waterdoop, enz. (aid. 1704); Dissertntio super Aristea de 70 inlerpretibus, eet. (Amst. 1705); Dissertationes de antiquilatibus el marmoribus , eet. (Amst. 1702). Vooral dood hij zich kennen, nevens zijnen tijdgenoot Balth. Bekker, als bestrijder van het bijgeloof. Hij schreef: Vcrhnnd. over de oude orakelen der heidenen (Amst. 1637); De orn-culis Ethicorum, eet. (Amst. 1693), waarvan eeno omgewerkte uitgave onder oenen eenigzins gewijzigdon titel later is uitgegeven (Amst. 1700); ter wederlegging van de meening, dat do godspraken dor Ouden aan daemonischou invloed waren toe te schrijven en dat de duivel oorzaak is van toovorij. Fontenollc heeft deze verhandelingen gebruikt bij hot zamenstellen zijner llisloire des oracles, doch werd op sommige punten door v. D. wedersproken. Later gaf deze nog Dissertt. de origine, et proyressu idololntriae et superstitionum (Amst. 1696).

Zie over hom: Eloge de Mr. van Dale in de Bibliotheque choisie de J. Ie Clere, Tom. XVII, pag. 309: Acta erudit. Lips. a. 1696, pag. 457; Vruchten verzameld door de Rederijkerskamer te Haarlem, D. Ill, bladz. 1; De vriend des vaderlands, 1840, bladz. 717.

DALECARLIË, DALAUNA, KOPFARBEKG of FALUN-LAN. Eone der noordelijkste landschappen van Zweden, ruim 530 □ mijlen groot, grenzende ten westen aan het Noorweegscho gebergte, ton noorden aan Helsinglan, Gestricklan en Harjo-dalen, en ten zuiden aan Westmanlan en Wiirmelan. Dit landschap is door bergen, dalen, bossehen, heiden en meren doorsneden en door do Dal-elf bespoeld; het bevat vele rijke ijzer- on kopermijnen en levert verder kalamentstoen, spiesglas, molen- en slijpsteenon, gerst, erwten, rundvee en olandsdieren op. De bewoners, Dalekarlen of Dalecarliërs goheeten, z/jn welgevormd, sterk van ligehaam, dappere soldaten, en wegens hunne verknochtheid aan hunne vorston, sinds Gustavus Wasa en Karei den XII^d(!quot;, zeer beroemd. Hun aantal bedraagt 150,000 zielen. In het bovenste gedeelte dos lands spreekt men eeno bijzondere, van de Zwoedsche verschillende, taal.

Do natuurtooneolen, levenswijze, zoden en gebruiken in D. worden zeer bevallig on getrouw geschetst in den roman van irederika Bremer: In Dalnrna (Nederl. vort. Haarl. 1845).

DALENDE KNOOP. (Zie fvnonpen.)

DALENS (Dirk), geboren te Amsterdam in 1659, was een beroemd schilder van landschappen, met beesten en bouwvallen gestoffeerd; zijne schilderstukken zijn zeldzamer dan zijne tooke-ningen mot waterverw. Hij overleed in 1688. Weinige dagen na zijnen dood werd zijn zoon,

D. (Dirk) , geboren, die naar don smaak van dien tijd vele kamerbehangels schilderde, welke oven als zijne teekoningen nog zeer iu achting zijn. Hij overleed in 1752.

DALIN (Oi.or von), de vader der nieuwe Zweodsehe letterkunde in do XVIII³⁰ eouw, werd geboren in 1708 te Winborga ¹¹¹ Halliln en eerst opgeleid tot de geneeskunde, die hij later mot de regtsgeleerdheid verwisselde. Hij was achtorvolgens beambte bij hot rijks-archief (1731) en koninklijk bibliothoearis (1747), word in 1749 belast mot de opvoeding van den kroon-piins, in 1751 in don adelstand verheven, in 1755 goschiodschrij-\ er des rijks en in 1759 kanselarij-raad. V. D. overleed in 1763 als hofkansolier. Als dichter on schrijver werkte hij op het volk oor zijn veel benuttend tijdschrift, Den Svenska Argus (Stokh.

1733), doch nog moor door zijne geestige gedichten; Satiren, dooreen episch dichtstuk getiteld: Svenska frihelen (Stokli. 1742, 1755); en door voel gezangen, epigrammen en fabelen verzameld in Vitterhets arbeten (Stokh. 176!—1767, 6 dln.) in bot licht gegeven, later onder den titel: Poetiskn Arbeten (Stokh. 1782 , 2 dln.) uitgegevon. Niet minder hoeft hij zich verdienstelijk gemaakt door zijne oordeelkundige behandeling der Zwoedsche geschiedenis: Svea rik es hist or ia (Stokh. 1747—1762, 4 dln.).

DALMAN (Jan Willem), van wien hot onbekend is waar en wanneer hij geboren word, overleden in 1827 to Stokholm, was directeur van hot museiim voor natuurlijke geschiedenis aldaar. Hij heeft zijnen naam bekend gemaakt door de volgende werken: Annlectn enlomologica, 1 doel in 4'' met platen, Stockh. 1823; I'ro-dromus monographiae generis Castniae, 1 deel in 4^U met eeno plant, aldaar 1826; Om nagra Svenska arter of Coccus, in 4quot; met platen, Stockh. 1826; Monogrnphia Pteromalinorum, 1 deel in 8quot;, Stockh. 1820; Ephemerides Kntomologicae, 1 deel in 8°, Stockh. 1824 en verschillende verhandelingen over wetensehappo-lijke onderworpen.

DALMATIÈ. Dit tot de Hongaarsoho landen behoorendo kustland strekt zich uit langs den oostolijken oever der Adriatische zee, van 42° 10' tot 54° 53' N. Br. en 32° 14' tot 36° 41' ü. L. Hot grenst ten noorden aan de golf van Quarnero, ten oosten aan Bosnië, ten zuiden aan Scutari en ten westen aan de Adriatische zee. D. hoeft eone oppervlakte van 232 □ mijlen, die zeer bergachtig is. Ofschoon geen der bergtoppen, van welke de Bioeovo (5,587 v.), de Dinara (5,730 v.), de Orion (6,005 v.) de voornaamste zijn, hooger is dan ruim 6,000 v., toonon zij echter veel hooger, doordien zij nabij de zoo en uit diepe dalen oprijzen. Déze borgen zijn over 't geheel dor en rotsig, vol spleten eu kaal. Zij bestaan grootondeols uit kalksteen en hebben hier en daar lagen van versteende zeegewassen en scholpen; ook vindt men er marmer, gips en steenkolen. De dalen zijn uitnemend vruchtbaar en leveren uitmuntende olijfolie en wijn, zuidvruchten en granen. Het aantal inwoners beloopt bijna 400,000; de moesten zijn afkomstig van do oude Slawoniers en hoeton Morowlachi of strandbewoners, die meest de I{. C. godsdienst belijden en over 't geheel weinig beschaafd zijn. D. wordt verdoold in 4 kroitsen: Zara, Spalato, Ragusa en Catarro. Do voornaamste steden zijn: Zara, do hoofdstad des lands, eeno versterkte zeestad met 6,000 inwoners — Sebenico aan den mond der rivier Kerta, met eone door hare bouworde merkwaardige kerk — Spalato mot vele overblijfselen uit don tijd der Romeinen, vooral een paleis van Dioclotianus — Trail of Troghir, aan eeno zeeëngte — Ragusa met sterke vestingwerken, een regoringspaleis en bezienswaardige kerken — Catarro — en Dobrota. Tot D. behooren ook eeno menigte eilanden in de Adriatische zoo. D. geraakte 35 j. voor Chr. onder do heerschappij der Romeinen, onder welke het zeer bloeide on door do keizers met prachtige bouwwerken versierd werd. Na den val van het westersche rijk werd het dooide barbaarsche hordon overstroomd en kwam in do magt dor Oost-Gothon, doch word spoedig daarna door do Avaren, Chro-waten en andere stammen verwoest. Na verschillende lotwisselingen kwam het land (1420) onder de opperheerschappij van Venetic, waarvan hot eone provincie bleef, totdat het na den val dier republiek aan Oostenrijk kwam, dat het aan Napoleon afstond; deze voegde het bij het koningrijk Italië en begiftigde den maarschalk Soult met don titel van hertog van D. In 1810 namen de Oostenrijkers het op nieuw in bezit en bij den Parijschen vrede van 1814 is het bij den Oostenrijkschon keizerstaat gevoegd. Sedert dien tijd begint het door zijne vroegere beheerschers verwaarloosde en door vele oorlogen uitgeputte land zich een weinig op te beuren.

Een gedeelte van hot oude D. behoort aan Turkije en maakt een doel uit van Bosnië; het bevat hot gewest Herzcgowina en de steden Scardona en Trebigno.

Zie over D.: ValontinoUi, Specimen bibliogrnphimm tie Dalmatia et agro Labealico (Vonet. 1842); Schmidt, Das Künigreich Dal-matiën (Stuttg. 1842); Wilkinson, Dalmntii; and Montenegro, with a journey to Mostar in Herzegovina (Loncl. 1845, 2 dln.); Neige-baur. Die Südslawen und deren Lander n. s. iv. (Leipz. 1851); Kohl, Iteise nach Istriën, Dalmatian und Montenegro (Dresd. 1854, 2 dln.).

DALTON (John), beroemd schei- en natuurkundige, den

5^Aen September 1766 te Eaglesfield by Cockerraouth in Engeland geboren, was de zoon eens kwakers. Reeds op de school ontwikkelde zich bij hem eene groote liefde voor wis- en natuurkundige studiën en in 1788 begon hij weerkundige waarnemingen op te teekenen, 't geen hij verder dagelijks gedurende zijn geheele leven gedaan heeft. In 1793 kwam hij als onderwijzer der wis- en natuurkunde aan het Collegium te Manchester, in welke stad bij ook na het opheffen van dat Collegium, zijne woonplaats gehad heeft, ofschoon hij van 1804 af by afwisseling in de meeste grootere steden van Engeland voorlezingen over de sebeikunde hield. Van 1808—10 gaf hij in twee deelen te Londen uit zijn New System of chemical Philosophy, waarbij hij in 1827 een derde deel voegde. In 1833 ontving D. van den koning een pensioen en bragten zijne vereerders eene som van £ 2,000 bijeen, om hem door den beeldbouwer Chantrey een standbeeld te doen oprigten. De inschrijvingen voor dit fonds bedroegen In 1854 amp; 5,312; daarvan is £ 1175 besteed voor het standbeeld en 4,125 voor het stichten van beurzen en het uitloven van prijzen in het Owen's college te Manchester. D. overleed algemeen geacht te Manchester den 27quot;^ten Julij 1844.

D.'s beroemdste werk is zijn Atomic Theory. Zijne wetenschappelijke mededeelingen zijn meestal gedrukt in do Memoirs of the littrury and philosophical Society of Manchester, waarvan hij voorzitter was; voorts in de Philosophical Transactions, in Nicholson's Philosophical Journal en Thomson's Annals of Philosophy. Zij hebben meest betrekking op de uitzetting der gassen, de veerkracht der dampen, de absorptie der gassen door water, de zuurstof-verbindingen der stikstof enz. Ook zag van hem een werk met weerkundige waarnemingen onder den titel: Meteorolofjical Ktsays and Observations (Loud. 1793 2° uitgave 1834) het licht.

DA LTONISMUS. Zoo als bekend is, zijn er personen, die cenige kleuren niet onderscheiden kunnen; voornamelijk is dit het geval met rood en groen, welke op sommige oogen niet den indruk van verschillende kleuren te weeg brengen en eenvoudig wit schijnen. Dit gebrek aan kleuren wordt I). genoemd, omdat de beroemde physicus Dalton (zie het vorige art.) het eerste voorbeeld daarvan heeft bekend gemaakt. In den laatsten tijd heeft men dit ontbreken van het vermogen om kleuren te herkennen en te onderscheiden ook Chromatopseudopsie genoemd. Men zoude nieenen dat dit gebrek weinig voor zoude komen; integendeel is het vrij algemeen; Prof. Seebeck de zoon, te Dresden, heeft in Pogrjendorf's Annalen nquot;. 42, eene uitgebreide verhandeling daarover geleverd, welke in later tijd door G. Wilson, Allen Thomson en Keeland nog meer uitgewerkt is. Ten gevolge van hunne onderzoekingen kan men vaststellen dat van 38 menschen een aan D. lijdt. Het meest voorkomend gebrek is het onvermogen om rood en groen te onderscheiden; doch er zijn ook personen bekend, die in het geheel geene kleuren schijnen te zien.

DAM. Eene van aarde opgeworpen waterkeering, daarin van een dijk door het spraakgebruik onderscheiden, dat de laatste langs de zee of eene rivier gelegd wordt, terwijl een D. door het water wordt gelegd. De D.-cn worden gewoonlijk van aarde opgeworpen tot eene hoogte, ruim zooveel als dn hoogste waterstand bedraagt, die er tegen aankomt. Om het uitkabbelen voor te komen worden zij met zoden, rijstwerk, pakwerk enz. voorzien.

DAM (Antokie van). Deze voortreffelijke schilder van zeeslagen is geb. te Middelburg in 1682 en overleed omstreeks 1750. Zijne stukken, die vrij zeldzaam zijn, onderscheiden zich door gemakkelijkheid van aanleg, juistheid van teekening en helderheid van koloriet. Zijne golven alleen hebben iets stijfs en hards. V. D. heeft in 1740 eene doorhem vervaardigde wapenkaart der burgemeesters van Middelburg (1498—1740) in het licht gegeven.

DAM (Jan van den), een handwerksman uit den geringen stand, maakte zulke groote vorderingen in de wiskundige wetenschappen. dat hij te Amsterdam openbare lessen in de natuur-en sterrekunde gaf. Hij leefde in de vorige eeuw, maar de plaats en tijd van zijne geboorte is naar het schijnt, even weinig als die van zijn overlijden, bekend. In 1738 vervaardigde hij een planetarium, dat door een uurwerk en ook willekeurig bewogen werd; dit werktuig noemde hij Sphaera perfecta. Voorts schreef hij: De nieuwe lloornsche Schatkamer, of kunst der zeevaart; Wis-hmstige rekeniiu/ om de hreedte van den aardkloot te vinden; Itede-voering over eeniye voorwerpen der natuurkunde, cn misschien nog meer.

DAMASCENER IJZER, of STAAL is eene geheel bijzondere soort van ijzer of staal, op de Turksche wijze toebereid, aldus genoemd naar do stad Damascus, waar deze bewerking wordt gezegd te zijn uitgevonden, althans tot den hoogsten trap gebragt. Het is zeer fijn en hard en men kan met klingen van dit staal zelfs op ijzer hakken, zonder dat de kling beschadigd wordt. Deze Damascener-klingen worden sedert de XVII^de eeuw voortreffelijk te Solingen nagemaakt. Ook te Sheffield in Engeland en te El-kilstuna in Zweden bestaan er zeer goede fabrieken van. Men noemt damasquineren de kunst, om, aan ijzer of staal, b. v. snaphaan-loopen, degen-klingen enz. eene vlammende gedaante te geven en ze met goud in te leggen. Zulks geschiedt niet, zoo als men veelal meent en ook bij do namaaksels het geval is, door eenig bijtend of scheivocht, daar do vlammen bij het slijpen niet verdwijnen, maar tot in de kern van het ijzer doorloopen. Zij worden veroorzaakt door eene mechanische verbinding van staal met smeedijzer. De figuren worden er door bijtende zuren _ opgebragt. Daartoe behooren platte, of half verheven sieraden van loofwerk, van goud- cn zilverdraad. Reeds de Egyptenaren, ten minste onder de Grieksche en Romeinsche heerschappij, vervaardigden zoodanig werk, zoo als men aan de beroemde tafel van Isis ziet. Ook de Grieken kenden het en schrüven de uitvinding er van aan Glaucus van Chios toe, door wien de groote gedamasquineerde beker, dien Halyattes aan den tempel te Delphi schonk, werd vervaardigd. Bij de Latijnen noemt men deze kunst ferruminatio. In later tijd maakte men dit werk voornamelijk in de Levant, vanwaar de kennis dezer bewerking door de kruisvaarders naar Europa is overgebragt.

DAMASCUS. Het zuidelijkste pachalik van de Turksche provincie Scristan of Syrië. Het bevat het zuidelijkste gedeelte van het oude Syrië, Phenicië en Palestina, is 1,260 Q mijlen groot en zou, als het goed bebouwd werd, nog, gelijk voor eeuwen, uitmunten door vrnchtbaarhcid. De inwoners, volgens sommigen 900,000, volgens anderen 1,500,000 in getal, bestaan uit Turken, Armeniërs en Joden. Het pachalik is in 6 sandjaks verdeeld. De stad

D., eene van de oudste der aarde, ligt in eene heerlijke vlakte, aan de Barrada. Zij heeft nagenoeg twee uren in den omtrek en telt bijna 200,000 inwoners, die vele fabrieken bezitten. De straten zijn, even als in de meeste oostersche steden, eng en morsig, maar vele gebouwen munten uit door pracht en grootte, vooral ecnige der 200 moskeen en woonhuizen der aanzienlijke Turken. — D. was reeds in den tijd der aartsvaderen bekend, werd door David voor het Israëlitische rijk veroverd, doch ging daarvoor reeds onder Salomo verloren en werd later de hoofdstad van een afzonderlijk rijk, dat op nieuw aan Israël cijnsbaar werd, waarna D. beurtelings onder Babylonische, Perzische, Macedonische en Syrische heerschappij stond, totdat het door de Romeinen werd veroverd, die er koningen aanstelden. In het jaar 632 werd D. door Kalif Omar aan het oostersche keizerrijk ontweldigd en kwam in 1516 onder do magt der Turken, in welke het in 1840 terugkeerde, na eenige jaren door Mehemed-Ali, pacha van Egypte, aan het gezag van den sultan te zijn onttrokken geweest.

DAMAST. Eene kunstig geweven stof, waarin men bloemen, wapens cn allerhande figuren aanbrengt. In het eerst had men alleen zijden D.-cn; doch naderhand werden zij ook van garens en katoen vervaardigd, en van hier b. v. het D. tafelgoed. Volgens sommigen zou deze manier van weven door de Babyloniers , volgens anderen echter, door do inwoners van Damascus uitgevonden zijn; dan, hoe dit zij, do stof heeft ten minste van gemelde stad haren naam ontleend. De eigenlijke D.-en zijn slechts éénkleurig; maar, worden zij met meer kleuren geweven, dan hcetcn zij in bet Fransch lias de cecile. In later tijd hebben de Nederlanders en Italianen deze stof het eerst vervaardigd, maar werden spoedig door andere Europesche volken gevolgd, vooral door de Franschcn, Russen, Engelschen en Duitschers. Inzonderheid munten echter nog altijd de Nederlandsche fabrieken uit, onder welke do Haarlcmscho en Noord-Brabantsche de beroemdste zijn. Over de bewerking zelve zie men het art. Weven.

DAMASTBLOEM. Aldus heet men sommige soorten van 't plantengeslacht Hesperis, dat tot de natuurlijke familie der Cru-cifcren behoort en waarvan vooral twee soorten, om den tegen den avond zich ontwikkelenden geur barer bloemen, die overi-

gons volstrekt niet schitterend van kleur zijn, veel gekweekt worden. Deze soorten zijn 11. matronalis L. en ƒ/. trislis L., waarvan de eerste een overblijvend, de laatste een tweejarig gewas is, terwijl beiden iu Europa in 't wild worden aangetroffen. Somwijlen noemt men baar, in plaats van D., ook wel Nachtviooltje. O.

DAMI IKRTEN. Onder de herten, die allen tot de herkaau-waule zoogdieren behooren, zijn er eenigen, bij wie do horens aan de boventoppen handvormig platgedrukt zijn; daartoe behooren de eland (zie Eland), bet rendier (zie Rendier), bet Reuzen-hert (zie hieronder) en het Damhert. Dit dier, bij Linnaeus Cervus Damn, bij Bonaparte JJamn plati/ceros genoemd, is kleiner dan het edelhert, maar even sierlijk gevormd. Het zomerkleed is bruinrood met kleine witte vlekken; het winterkleed is donkerbruin zonder vlekken; alleen op zijde van den staart, die zwart is en langer dan bij de andere herten, staan twee witte vlekken met zwarte zoomen, 't geen door de jagers de spiegel genoemd wordt. Het D. leeft in wilden staat in Barbarije, zuidelijk Italië, Spanje en Sardinië, doch wordt reeds sedert eeuwen in geheel het gematigde gedeelte van Europa in parken gehouden, zoo als in het Haagsche bosch, den Haarlemmer hout, den Hartekarap, enz. Bijzonder talrijk zijn zij in de parken van Engeland. Zij worden zoo mak, dat zij uit de handen eten; zelfs in den bronstijd zijn de mannetjes voor de menschen niet gevaarlijk. Zij voeden zich met gras, boombladeren, takjes en zijn zeer verlekkerd op eikels, appelen, kastanjes, zoo wilde als tamme, en bijzonder op mispelen. Volwassen is het D. 5 voet lang en aan do schoft 3 voet boog. Alleen de bokken hebben horens; zij krijgen die in het tweede jaar, doch zonder vertakkingen; in het derde jaar komen deze vertakkingen te voorschijn en in het vijfde jaar is het gewei geheel volgroeid. Men weet dat bij de hérten de horens jaarlijks worden afgeworpen (verg. het art. Horens).

Eene andere soort van deze dierengroep is het zoo even genoemde Reuzenherl (C. gigonteus Blum. Megaeeros hibernicus Owen), eene uitgestorvene soort, die vroeger, zelfs naar alle waarschijnlijkheid nog in de middeneeuwen, het noorden van Europa, voornamelijk Groot-Brittannië en Ierland bewoonde. Te Dublin en te Edinburg worden daarvan uitgegraven volkomene skeletten bewaard. Van de neus tot den eersten staartwervel meten zij 12 voet en op het midden van den mg zijn zij 6J. voet hoog; de hoornspitsen van dit hert staan bijna 9 voet van elkander. Enkele schedels, in lateren tijd gevonden, toonen dat de hoornen bij het wijfje ontbroken. Verg. Cuvier: Récherches sur les ossements fossiles, D. IV. p. 70—88. Owen: British fossil mammalia, p. 444—468.

DAMHOUDER (Joost) werd in 't jaar 1507 te Brugge geboren en overleed aldaar don 20quot;^,en Januarij 1581. Hij was een der grootste regtsgeleerden van zijnon tijd en verwierf zich door zijne geschriften zulk een grooten naam, dat hij door Karei den Vquot;¹™ in den adelstand werd verheven. Hij bekleedde verschillende aanzienlijke betrekkingen en word o. a. door Philips don Ildoquot; tot raadsheer benoemd. Het voornaamste zijner geschriften, dat ook nu nog door de regtsgeleerden gewaardeerd wordt, is zijne Praxis rerum criminalium, (Antw. 1554). Nog gedurende zijn leven verschenen daarvan zes uitgaven in het oorspronkelijke, alsmede eene Franscho, Duitsche en Vlaamsche vertaling, terwijl er ook eene Nederlandsche vertaling aanwezig is. Verder schreef hij nog de Praxis rerum civiliwn en eenige andore juridische en theologische werken van minder belang.

DAMIANUS. (Zie Cosmns.)

DAMIATE. Deze in de geschiedenis der kruistogten vermaarde stad ligt in Noder-Egypte, aan de oostzijde van den oostelijkon mond des Nijls. Zij heeft waarschijnlijk 20,000 inwoners, die oenen levondigen handel drijven, vooral dewijl D. de stapelplaats is van allo uit Syrië aangevoerde koopwaren. Ook levert de omstreek der stad rijst en suiker, benevens voortreffelijk vlas. Zij is van de VIII^,tlt;' tot de X^l,lt;! eeuw een gedurige twistappel geweest tusschen het Grieksche keizerrijk en de Saracenen, en door de kruisvaarders herhaaldelijk belegerd, ingenomen en verloren. lu-zonderhoid is in de geschiedenis bekend het beleg door do Nederlanders onder graaf Willem den I^ston (1219), waaraan de overlevering wil dat die van Haarlem en Dokkura het moeste aandeel zouden gehad hebben. De haven aan den Nijl was door III.

oenen sterken toren verdedigd en door eene ijzeren koten gesloten. Do Franschon bevochten hier ondor Kleber den 1quot;^,lt;,« November 1799 eene luisterrijke overwinning op de Turken.

DAMMARHARS. Eene soort van hars, die afkomstig is van Ayathis Coranthifolia Salisb. (Dammara orientalis Don.), een tot de Coniferen behoorenden en op de Maleische en Molnksche eilanden zeer algemeen voorkomendon boom. Zij bestaat uit verschillend gevormde stukken van verschillende grootte, dikwerf echter ook uit korrels, welke uitwendig wit bestoven, doch onder dit overtreksel dof-glinsterende, geel-wit of helder-wijngod van kleur en bijna doorschijnend zijn. De D. is bijzonder bros en hoeft oen harsachtigon reuk, die echter iets aangenamer is dan die van gewone hars. Met eene vlam in aanraking gebragt, verspreidt zij een met dien van wierook overeenkomenden geur. In alcohol en ether lost zij slechts gedeeltelijk, in vlugge en vette oliën bijna geheel op.

Behalve deze zoogenaamde echte of ivilte D., kent men in den handel nog andere soorten, zoo als de groene, de Nimw-Zee-landsche of Australische en de roode D., waarvan de eerste van Valeria indica L. en de tweede van Agathis uustrahs Salisb. afkomstig is. De D. vloeit na 't aanbrengen van verwondingen uit do genoemde boomon en kan o. a. tot het bereiden van vernissen gebezigd worden. O.

DAMME (Pieteu van), geb. in 1728, overleden in 1806, is vooral bekend door zijne uitgebreide bibliotheek en verzameling van munten, alsmede door zijne verhandeling over de wapens en wapenschilden, in 1784 bekroond door Tcylers Tweede genootschap.

DAMOCLES. Een vleijor van Dionysius van Syracuse, die hem eens in koninklijk gewaad kleedde en aan eene kostbare tafel van do uitge/.ochtste spijzen deed voorzien, maar boven zijn hoofd oen zwaard aan een paardchaar liet hangen ten zinnebeeld van het gevaar, waarmede vorstelijke grootheid gepaard gaat. Cicero verhaalt deze bijzonderheid Tusc. Qitaesl. V, 21.

DAMON en 1'YTHIAS. Twee Syracusers, die door hunne edele en standvastige vriendschap zijn beroemd geworden. Toen P. door den dwingeland Dionysius onschuldig ter dood veroordeeld was en verzocht om in eene naburige plaats eenige hoogst belangrijke zaken voor zijnen dood te mogen in orde brengen, onder de stellige belofte, dat hij ten dage zijner terogtstolling zoude terugkomen, werd hem zijne bede toegestaan, indien hij eenen gijzelaar achterliet, waartoe zich zijn vriend D. aanbood. Hij werd verhinderd om op den bepaalden tijd terug tc keeron, en dus moest D. in zijne plaats hot loven verliezen. Reeds ging deze getroost en in do vaste overtuiging, dat alleen onoverwinnelijke hinderpalen zijnen vriend terughielden, naar de gorogtsplaats; reeds begon het volk te morren en don ligtgoloovigen D. te beklagen, toen P. onverwacht door de menigte honen drong en D. in de armen viel. Onder den treffoudsten tweestrijd, alzoo de een voor den ander wilde sterven, smolten alle aanscbouwers schier weg in tranen, en werd Dionysius zelf zoo bewogen, dat hij beiden genade schonk en hun dringend verzocht, om, als derde, bij dit uitmuntend vriendenpaar door hen te worden aangenomen. — Bekend is dit voorval, ook door do voortreffelijke Ballade van Schiller, die Bürgschajt geheeten, die door Tollens in onze taal is overgebragt.

DAMP is een der drie vormen, waarin de vloeistoffen kunnen voorkomen; zij nemen namelijk door het opnemen van eene zekere hoeveelheid warmte, een luchtvormigen toestand aan. Bij iedere temperatuur kunnen zich de vloeistoffen tot D. ontwikkelen, want zelfs wanneer do temporatuur zoo laag is, dat hot water bevriest, ontwikkelen zich nog daaruit dampen. Waterdamp is de meest bekende en tot allerlei einden aangewende D. en wordt gewoonlijk Stoom genoemd. Zie voorts de artt. Stoom en Stoommachine.

DAMPBAD. (Zie Bad.)

DAMPHEFFING. (Zie Straalbreking.)

DAMPKOGEL is een kogel- of cylindervormig liguhaam, uit een omhulsel van op elkander gelijmd papier bestaande en gevuld met stoffen, die bij de verbranding eene verstikkende lucht ontwikkelen, zoo als, pik, steenkolen, zwavel, hoorn enz. Zij dienen om den vijand uit mijn-galerijen, kasematten enz. te verdrijven , maar worden weinig meer aangewend, daar men met buskruid hetzelfde doel kan bereiken. De dampkogels werden reeds

2

sints de vroegste tijden in don oorlog gebruikt; zoo vindt men reeds van zulke middelen gewag gemaakt bij Livius XXXVIII, 7, on Ammian. XXIV, 4.

DAMPKRING. Aldus noemt men het luchtomkleedsel, dat den aardbol bestendig, ook in zijne voortbeweging in de ruimte, omringt. Het bezit van zoodanig omkleedsel schijnt niet onbepaald eene eigenschap te zijn van alle ligchamen onzes zonnestelsels; ten minste men heeft aan de maan, die ons van alle het naaste is, ondanks de zorgvuldigste waarnemingen, geen van die verschijnselen kunnen ontdekken, waardoor het bestaan van eenen dampkring, die het vermogen van terugkaatsing en breking dor lichtstralen bezit, kenbaar wordt. De planeten Venus en Mars, onder de hoofdplaneten ons het meest nabij, vertoonen verschijnselen, uit welke men meent te kunnen besluiten, dat zij eenen dampkring hebben en by Jupiter is dit genoegzaam zeker. De dampkring onzer aarde is eene doorschijnende vloeistof, welker gemiddelde digtheid 800 maal minder is dan die van water. Blijkens den barometer is eene kolom dampkringslucht in cvenwigt met, en oefent alzoo eene drukking uit gelijk aan die van eetie kwikkolom van 0,76 cl hoogte. De geheele dampkring drukt dus den aardbol even zoo, alsof deze aan alle zijden met eene kwikzilverzee van 0,76 el hoogte ware omgeven , of ook met eene watermassa ter hoogte van 10,3 el, zoodat de geheele dampkring met een gewigt van 641, 688, 992, 000, 000,000 Ned. ponden op den aardbol drukt. Men heeft berekend, dat een volwassen mensch eene drukking door den dampkring ondergaat, die met een gewigt van 34,000 Ned. ponden gelijk staat. Dat wij door die drukking niet worden verpletterd, maar ons vrij en gemakkelijk bewegen, wordt daardoor veroorzaakt, dat zij niet in éene rigting, maar naar alle z|jdeu werkt en de lucht, die zich in ons ligchaain bevindt, met de buitenlucht in volmaakt even-wigt is, zoodat de drukking van den D. ons even weinig hindert als een' visch in de diepte der zee eene drukking van het water, honderdvoudig grooter. De kracht, waarmede de D. alle voorwerpen perst, wordt aangetoond door do luchtpomp (zie Luchtpomp). Dezo drukking is echter niet gelijkelijk verdeeld over de hoogte van den dampkring. Want daar elke laag gedrukt wordt door alle die op haar rusten, zoo volgt, dat de drukking vermindert naarmate men zich boven de oppervlakte der aarde verheft, gelijk bewezen wordt door het afnemen van de hoogte der kwikkolom in den barometer bij het toenemen van den afstand der buis van de aarde. Op dit beginsel rust de meting der hoogte waarop men zich op een berg of in een luchtbol bevindt, door middel der waarneming van den stand des barometers. Mariotto heeft bevonden, dat de zwaarte des D.s afneemt in dezelfde geometrische reeks, waarin hare hoogte arithmetisch toeneemt. Hij heeft aangetoond, dat de D. op eene hoogte van 3010 Par. vademen nog slechts de helft der drukking uitoefent van die, welke men waarneemt aan de oppervlakte der zee; op eene hoogte van 6020 Par. vademen |, enz. Doch ofschoon de reeks J, J enz. tot in het oneindige voortloopt, volgt hieruit nog niet, dat do verdunning van den dampkring zulks insgelijks doet, zoodat hij nergens zijne grenzen zou hebben. Wij kunnen de hoogte van den dampkring wel niet juist bepalen, maar weten toch, dat er geenc dampkringsdeeltjes meer kunnen zijn buiten de grens, waar de aantrekkingskracht der aarde gelijk is aan de middelpuntschuwende kracht. Indien do digtheid der luchtlagen overal evenredig was aan de drukking, die zij van de hoogere ondergaan, zou de digtheid op 10 mijlen hoogte gelijk zijn aan 0,0009 van die aan de oppervlakte der aarde, en de verschijnselen der schemering bewijzen, dat op die hoogte ongeveer de scheiding moet plaats hebben tusschen den dampkring der aarde en dien zoogenoemden wereldether of de uiterst fijne zelfstandigheid, die in de hemelruimte bestaat en wier wederstandbiedend vermogen door de toenemende verkleining der loopbaan van de komeet van Encke hoogst waarschijnlijk wordt gemaakt. De drukking van den D. is, blijkens de afwisselingen in do hoogte des barometers, niet altijd en overal even groot. De afwisselingen daarin zijn toevallige en periodieke. De eerste ontstaan uit veranderingen in den warmtegraad en in de hoeveelheid der waterdampen , die in den dampkring zijn opgenomen, uit de rigting en de kracht van den wind, enz. De laatste zijn regelmatig en kee-ren op bepaalde tijden van den dag of van het jaar terug. De waarnemingen zijn nog niet langdurig en naauwkeurig genoeg om haar beloop met juistheid voor alle plaatsen der aarde te kunnen bepalen; in het noordelijk halfrond zijn, onafhankelijk van de toevallige storingen, dagelijks twee tijdpunten, waarop de drukking van den dampkring het grootst en twee, waarop zij het kleinst is; het eerste is het geval omtrent 9 u. 37' des morgens en 10 u. U' des avonds; het laatste omstreeks 3 u. 45' des morgens en 4 u. 5' des namiddags. De jaarlijksehe afwisselingen zijn nog weinig bepaald; in het algemeen weet men dat de drukking der lucht in Januarij het grootste is, d. i. omstreeks den tijd dat de aarde het naast is aan de zon.

De D. is wel zeer doorschijnend, doch niet volkomen, gelijk daaruit blijkt, dat de voorwerpen op eenen grooten afstand niet zoo naauwkeurig — ook na aftrek van alle bijkomende omstandigheden — gezien worden. Hij is kleurloos; de blaauwe kleur van het uitspansel is geen blijk, dat de D. zelf die kleur zou hebben, gelijk men ontwaart, doordien de hemel steeds donkerder wordt van blaauw, naarmate men zich hooger verheft. Ware toch het blaauw eene eigendommelijke kleur van den dampkring , dan zou die kleur donkerder moeten worden naar den ge-zigteinder, omdat men daar door meer deeltjes heenziet dan naar het toppunt, en juist omgekeerd is het geval: het blaauw des homels wordt lichter naar den horizon en is het donkerst naar het schedelpunt.

De D. bestaat in zuiveren toestand uit eene gasvormige vloeistof, die wij lucht noemen en over welker bestanddeelen en eigenschappen in het art. Lucht zal worden gehandeld. Doch hij is in het algemeen vervuld met eene menigte andere zelfstandigheden in dampvormigen toestand, die of chemisch of mechanisch daarin zijn opgenomen, als waterdamp, uitwasemingen, stoffen aan welker verspreiding men ziekelijke verschijnselen bij planten en dieren toeschrijft; in één woord, de dampkring is de groote scheikundige werkplaats der aardsche natuur, waarin tallooze bewerkingen van organische en niet organische zelfstandigheden plaats hebben. Over de verschijnselen, die in den D. plaats hebben, zie men de afzonderlijke artikelen, daartoe behoorende, gelijk: Dauw, JLleciïiciteil, Magnetisme, Noorderlicht, Onweder, Regen, Sneeuw, Stoom, Straalbreking, Wind en eene mefiigte andere.

DAN. Een der zonen van Jacob en Bilha, de dienstbode van Kachel. Zijne afstammelingen bekwamen bij de verdoeling van Palestina die lagere streek langs de Middellandsche zee, welke in den omtrek van het tegenwoordige Jaffa gelegen is.

DANAE. De dochter van Acrisius, koning van Argos, en Euridice, de dochter van Lacedemon. Haar vader, wien voorspeld was, dat hij door de hand haars zoons sterven zoude, liet haar in eenen toren opsluiten; doch Jupiter, op haar verliefd geworden zijnde, daalde in de gedaante van eenen gouden regen in haren kerker neder, waarna zij moeder werd van Perseus. Haar vader, zich bedrogen ziende, liet haar met haar kind in eene boot op zee werpen, welke aan het eiland Seriphus kwam aandrijven, waar zekere Dictys haar redde en bij den koning Polydectes bragt, die haren zoon opvoedde.

DANAÏDEN (De) waren, volgens de fabelleer, de 50 dochters van den koning Danaüs, wien de godspraak voorspeld had, dat hij door eenen zijner schoonzonen zoude worden omgebragt. Hij verliet derhalve met zijne dochters Egypte, en begaf zich naar Argos; doch de zonen zijns broeders, die mede vijftig in getal waren, volgden hem derwaarts en dwongen hem de toestemming tot het huwen met zijne dochters af. Danaüs, uit hoofde der godspraak voor zijn leven vreezende, gaf elke bruid eenen dolk mede naar hare kamer, waarmede zij haren echtgenoot vermoorden moest, hetwelk ook door allen geschiedde, behalve door Hypermnestra, die haren gemaal in zijne vlugt behulpzaam was. Danaüs liet haar voor het geregt roepen, doch het volk verklaarde zich voor haar, terwijl Jupiter, volgens het zeggen der dichters, zijne overige wreede dochters veroordeelde om eeuwiglijk in de onderwereld in een bodemloos vat water te dragen.

DANDOLO. Dit aanzienlijk Venetiaansch geslacht heeft vier Dogen opgeleverd van welke de beroemdste zijn: Andrea D., die in de XIV¹¹⁰ eeuw leefde en bekend is als schrijver eener onpartijdige en naauwkeurigo kronijk, welke tot 1280 zeer uitvoerig, doch waarvan tot 1342 alleen een uittreksel voorhanden is. Men vindt haar in: Muratori Script, rer. hal. T. X//. — on Enrico D., die in de XII^dlt;i eeuw leefde en zich in de kruistogten

neer onderscheidde, ook in 1204 door de inneming van Con-stantinopel, waar hij voor korten tijd het westersche rijk herstelde en graaf Boudewijn van Vlaanderen tot keizer deed kroo-nen. Hij stierf aldaar in 1205 en werd begraven in de St. So-phiakerk, waar zijn grafteeken na de inneming der stad door de Turken in 1453 werd verwoest.

DANIËL. Deze belangrijke en in vele opzigten waarlijk groote man behoorde tot den stam van Juda en het koninklijk geslacht van David. Hij was mede onder degenen, die op bevel van Nebncadnezar als gevangenen naar Babel werden overgebragt. Op last van dezen vorst werden eenige veel belovende jongelingen van aanzienlijke afkomst, bijzondoren aanleg, aangenaam uiterlijk en wat dies meer zij, door Aspenas afgezonderd om tot 's ko-nings dienst opgevoed, onderwezen en in allen opzigte gevormd te worden. Tot de zoodanigen behoorde ook D., die van dien tijd af den naam verkreeg van Belsasar; zijne standvastige weigering om van de spijzen en wijnen te gebruiken, die, of wegens hunne soort of wegens de wijze der bereiding, naar de wet van Mozes niet konden gebruikt worden, doet reeds in den jongeling de kennis en den naauwgezetten ijver om getrouw te zijn aan de goddelijke voorschriften, zijn' bescheiden moed bewonderen en reeds gissen, wat er van hem in verderen leeftijd te wachten zou zijn. Aspenas maakte zwarigheid dit verzoek toe te staan, uit vrees dat het enkel gebruiken van veld- en tuinvruchten een' nadee-ligen invloed zal uitoefenen op bet uiterlijke van D. en zijne vrienden. Eene genomene proef van tien dagen nam al die bekommering weg, daar het bleek, dat hunne gezondheid en bloei meer nog was toegenomen dan die van hen, welke gemeend hadden daartoe hoogst voedende en prikkelende spijzen en dranken te behoeven. Niet minder overtroffen zij, maar vooral D., allen in geleerdheid.

Men leest van D., dat hij bijzonder ervaren was in al hetgeen droomen en gezigten betrof; ook dit behoorde tot de studiën der Chaldeën; D. ontving echter deze gave niet van zijne leermeesters, maar van God zeiven. Na het einde zijner voorbereiding tot 'a konings dienst werd hij bijzonder gekozen om tot het hofgezin te behooren. Niet lang daarna droomde Nebncadnezar eenen droom; hij ontbood zijne wijzen, de ervarencn in sterre-kunde, wigchelaars, droomverklaarders, niet enkel om den droom te verklaren, maar ook om er den inhoud van op te geven; daar den koning, gelijk met droomen meer plaats heeft, niet meer helder voorstond wat hij had gedroomd, maar nogtans hem herinnering genoeg was bijgebleven om te beoordeelen of de opgave, hem door anderen gedaan, overeenstemde met hetgeen hij in zijnen slaap had gezien. Nebncadnezar vorderde van zijne droomuitleggers , op straffe des doods en verwoesting van al hunne bezittingen tot schande van hunne nagelatenen, dat zij niet alleen do verklaring van den droom geven, maar eerst den droom zeiven zouden verhalen. Hun onvermogen bleek spoedig. De uitvoering van het vonnis werd bevolen. Daaronder waren ook D. en zijne medgezellen begrepen, als mede bchoorende tot de orde der wijzen. Zij waren bij het bovenverhaalde gesprek met den koning en zijne wijzen niet tegenwoordig en werden dus opgezocht om den dood te ondergaan. D. belooft te zullen trachten den droom en zijne uitlegging te geven en verklaart na gebed, aan 's konings verlangen te zullen voldoen, lijfsbehoud verzoekende voor de wijzen, aan wie men reeds begonnen was het doodvonnis uit te oefenen. Voor den koning gevoerd, brengt hij Gode de verschuldigde hulde toe en geeft de opgave en uitlegging van den droom. De koning is met hoogen eerbied voor D. en diens God vervuld, en stelt D. aan tot bevelhebber over het gansche landschap van Babel en tot eerste opperhoofd van al Babels wijzen. Op zijn verzoek wordt de eerstgenoemde waardigheid aan zijne vrienden, Sadrach, Mesach en Abednego opgedragen en blijft hij in 'skonings bijzondere dienst, waarschijnlijk in een' hoogen post, misschien dien van eersten staatsdienaar. Later is hij nogmaals in staat, om, nadat de andere wijzen het op nieuw te vergeefs beproefd hadden, aan Nebncadnezar de verklaring te geven van den droom, welke op 's konings op han-^z'Jquot;^lle vernedering toespeelde.

Wat D. onder de regering van de volgende koningen Evil-merodach, Neriglossar en Labosoarchad gebeurd zij, wordt in liet gewijde boek, dat naar zijnen naam genoemd en zeker groo-tendeels door hem geschreven is, niet gemeld, daar van die

N. li

vorsten door hem geen het minste gewag is gemaakt. Ten tijde der regering van Belsazar schijnt hij geheel aan het hof vergeten te zijn; de koningin, moeder of grootmoeder van Belsazar althans , is verpligt, laatstgenoemden koning, bij gelegenheid van het voor allen onleesbare schrift aan den wand, met D. bekend te maken en schier te beschrijven (zie Belsazar). Onder Darius den Meder, in do ongewijde geschiedenis bekend als Cyaxares den II^lt;I|!», werd D. aangesteld tot een der drie voorzitters of opperhoofden over de honderd twintig Satrapen, aan wie Darius het bestuur van het geheele koningrijk had opgedragen. Ten gevolge zijner bekwaamheid en getrouwheid werd hem nog hoogere post geschonken, het opperbestuur namelijk van het gansche koning-ryk, misschien als eersten staatsdienaar of groot-vizier. De buitengewone verheffing van D., zijn roem, zijne bekwaamheid en onkreukbare trouw, hinderden de,grooten van het land; te vergeefs zagen zij zijn' geheelen handel en wandel na, om daarin iets te vinden, dat naar eigenbelang, verzuim van pligt en ontrouw zweemde en hun eenigen grond tot beschuldiging gaf. Doch te vergeefs. Zij moesten allen toestemmen: wij zulllen tegen dezen D. geen voorwendsel kunnen vinden, tenzij wij het tegen hem vinden in de wet van zijnen God, zoodat hij bf den koning of zijnen God ongehoorzaam moet wezen. Zij weten het dan ook daarheen te rigten, dat de koning een onherroepelijk besluit teekent, dat ieder, die binnen 30 dagen eenige bede zou rigten tot eenigen god of mensch, in den kuil der leeuwen zou geworpen worden. Het schijnt, dat men dit bevel had weten te verkrijgen, onder voorgeven om daardoor de afgoderij, welke bij de grooten gehaat was, te keer te gaan. Hoe het zij, deze strik was te zeker gespannen, dan dat D. dien ontgaan konde. Den godvruchtigen man kon zelfs een onherroepelijk besluit, dat een' zekeren en wreeden dood bedreigde, niet genoeg verschrikken, om zelfs eenigermate af te gaan van zijne gewoonte om voor de vensters zijner upperzale, naar Jerusalem gekeerd, driemaal des daags zijne knieën voor God te buigen , Hem te bidden en te danken. Men vindt en overvalt hem in deze godsdienstige verrigtingen. 's Konings aarzelen en zijne pogingen om D. voor zijnen gewissen dood te behoeden zijn vergecfsch. Het slagtoffer, dat zich de nijd en afgunst der grooten voor hunne wraak gekozen hadden, moest vallen. D. wordt den leeuwen als eene prooi toegeworpen. De koning, diep bedroefd over do wreedheid, die hij zijnen getrouwsten dienaar aan moet doen, vindt hem 's anderendaags zonder letsel in den kuil; hij gebiedt, dat men D. daaruit zoude optrekken en zijne beschuldigers, althans zijne bitterste vijanden, benevens hunne vrouwen en kinderen, geheel naar het strafregt bij de oostersche volken, daarin werpen. Verder meldt ons de geschiedenis niets aangaande D., dan nog dit, dat hij bestendig grooten voorspoed had onder de regeringen van Darius en Cyrus.

Het naar D. genoemde, in de verzameling van de Heilige Schriften des O. V. opgenomen boek bestaat uit twee hoofdafdeelingen , waarvan de eerste geschiedkundig is en belangrijke bijdragen bevat ook voor de kennis der oostersche rijken in het algemeen en het Babylonische in het bijzonder; de andere behelst voorspellingen, ten deele van zeer geheimzinnigen inhoud, doch die zich over 't geheel daardoor op eene opmerkelijke wijze van de overige Israëlitische profetiën onderscheiden, dat zij niet zoozeer de lotgevallen dezes volks, maar veelmeer gebeurtenissen met de oostersche rijken in het algemeen, ten onderwerp hebben.

Zie voorts over D. en het naar hem genoemde Bijbelboek: Royaards, Geest en belang van hel hoek Daniël (werken van het Haagsche Genootschap tot verdediying van de Chr. godsdienst, 's Gravenh. 1821).

DANIKL (Gabkiel). Deze Fransche geschiedschrijver, den Snien Februarij 1649 te Ronaan geboren, begaf zich op zijn 18^lt;le jaar in het collegie der Jesuïten, onderwees op verschillende plaatsen met veel roems en stierf den 23«quot;'¹¹ Junij 1728 te Parijs als bibliothecaris der koninklijke boekerij aldaar. Hij zocht, gelijk Bouterweck van hem getuigt, in zijne nieuwe bearbeiding van de geheele geschiedenis zijns vaderlands, hot hof, de grooten en de geestelijkheid met de kunst en de pligten des geschiedschrijvers te verzoenen, nadcmaal hij, onder den schijn van de grootste onpartijdigheid, de geschiedenis zijns vaderlands in dier voege beschreef, als met de belangen van het hof en de geestelijkheid overeenkomstig was. Men mist bij hem dikwerf het oordeelkun-

12 D.

dig onderzoek en naauwgezet gebruik der bronnen en niet overal is hij genoegzaam getrouw aan zijne, als inleiding voor zijne werken geplaatste, cenigzins wijdloopige verhandeling over de Tereischten van geschiedkundige werken. Hij schreef: Histoire de France, waarvan de boste uitgaven zijn die van Griffet (Par. 1755, 17 din.) en Lombard (Amst. 1755, 24 dln.); Histoire de, la milice Frnnr.aise (Par. 1721, 2 dln.); liecueil de divers ouvrages philosophiques, théologiques, historiqms etc., (Par. 1724) waaronder Voyage du monde de Descartes, een scherpzinnig en bijtend geschrift tegen de denkbeelden van dezen wijsgeer; Entretiens de Cleandre e.l d'Eudoxe, eene verdediging der Jesuïten tegen de Leitres provincialen van I'ascal (Keulen, eig. Rouaan, 1694).

DANKALI. Een Abyssinisehe volksstam, die den oostelijken zoom van het Abyssinisehe hoogland en de kust der Roode zee bewoont. Zij zijn een krijgshaftig herdersvolk; kameelen maken hunne voornaamste bezitting uit. De 1). zijn Mahommedanen, doch bekommeren zich weinig om de godsdienst; zelfs hebben zij priesters noch moskeen.

DANKOFFER. (Zie Offer.)

DANS. Onder al de bezielde wezens die wij kennen, is er geen, dat den mensch evenaart in het vermogen om zijne gewaarwordingen en gemoedsaandoeningen uit to drukken door bewegingen van het geheele ligehaam en zijne afzonderlijke deelen, oogen, gelaatstrekken, handen en wat dies meer zij. Die aanleg tot uitwendige uitdrukking zijner inwendige gevoelens is den mensch natuurlijk, en het te kennen geven van opwekkende gewaarwordingen door huppelende beweging der voeten, opspringen boven den grond en het maken van verschillende lig-chaamswendingen, is een ware natuurdans, dien men overal op de wereld terugvindt bij volken, die nog in den staat van kinderlijken leeftijd verkeeren, zoodat men gerustelijk kan zeggen, dat het dansen aan de menschelijke natuur evenzeer eigen is als het lagchen, weenen en zingen. Men vindt dan ook algemeen en van de oudste tijden her de dansende ligchaamsbewegingen als aanmoedigend tot den strijd, als hulde aan holdon en vorston, ja, als een wezenlijk bestanddeel van de plegtighedon, door welke hot hoogste Wezen wordt vereerd; van welk laatste men zelfs de blijken aantreft bij de Israëliten, wier Godsvoroering zich over 't geheel door practischen zin, gelijk hun Godsbegrip door betrekkelijk zeer grooto zuiverheid onderscheidde, en die toch niet alleen bij hunne nationale feesten (die evenwel ook steeds een godsdienstig karakter hadden), maar ook bij de uitoefening van eigenlijke godsdionstplegtigheden hunne gewaarwordingen door dansende ligchaamsbewegingen uitdrukten. Ja, zoo diep was, en is bij vele Heidensche volksstammen nog, het begrip doorgedrongen, dnt dit uiterlijk gebaar, liet natuurlijk toeken van blijdschap, oumiddelijk bij do godsdienst behoort, dat men hot veelmalen aantreft ook bij lijkplogtighedon, die overal en onder alle volken meer als eene godsdienstige, dan als eene maatschappelijke verrigting zijn aangemerkt. Wat nog moer is, de Carthagers, Tyriers en andere in godsdienst met hen verwante stammen dansten om don vuurgloed, waarin moeders haro kinderen , ter oere van den afschuwolijkeu moloch , wierpen; gelijk de Druïden huppelden en sprongen rondom de reusachtige menschelijke gedaante, van hout gevlochten, waarin do gevangenen opeengestapeld en wreedaardig verbrand worden.

Al vroeg ging de D. vergezeld van maatgeluid, van znng en muziek als zijne onafscheidelijko gezellinnen; doch voor hot schoonheidsgevoel der Grieken was hot bewaard, de ongevormde uitdrukking dor natuur te verheffen (ot het voorwerp der smaakvolste kunst. De wilde en woeste sprongen werden onderworpen aan de schoono vormen, die wij in alles bij dat verfijnde volk aantroffen. Zoowol bij hen, als bij de Romeinen, die hunne gansche kunstbeschaving uit Griekonland hebben go-trokken, had do D. eene uitgebreider strekking, en bepaalde zich niet tot kunstmatige huppelingen en bewegingen om de eene of andore gewaarwording uit te drukken of op te wekken, maar er behoorde ook toe — gelijk Plato het uitdrukt — eene smaakvolle nabootsing van alle gebaren en bewegingen, die de men-schon kunnen maken; zoodat, naar de zinrijke uitdrukking van eenon ouden schrijver, zelfs van een „dansen mot de oogenquot; gesproken wordt. In dezen zin kan men zich dan ook voorstellen, dat zoowel do karakters en bedrijven dor historische personen, als ook onderscheidene denkbeelden en hartstogten worden gezegd.

door het dansen te zijn uitgedrukt. Het is klaar, dat daartoe grooto oefening word vereischt. Het was dan ook slechts de bezigheid van personen, die er zich opzettelijk op toelegden, aldus do feesten op to luisteren, of de godsdienstige plegtigheden te vergezellen , of do gaston der aanzienlijken te vermaken, of de too-neelvertooningen af to wisselen. Trouwens, men heeft ton opzigte van den D. een wezenlijk onderscheid te maken tusschen hetgeen men zou kunnen noemen don tooneel- en den gezelschapsdans. De laatste, in eigenlijken zin aan de Ouden geheel onbekend, heeft ten doel, in de uitspanning een werkzaam aandeel te nemen; de eerste, haar blootelijk te zien. Het vermaak van den eersten D. bestaat in het dansen zelf, dat van den anderen in voor zich te laten dansen. Dit laatste is nog tegenwoordig oen van de moest geliefkoosde volksvermaken in het Oosten, waar de zeden en gebruiken niet aan die gedurige afwisseling, als op de schouw-plaatson der hedendaagsche beschaving, zijn onderworpen. Het zijn moest vrouwen, die om loon, 't zij alleen of met meerdorote gelijk, dansen uitvoeren en ligchaamshoudingen voorstellen, waarbij zij zich niet altijd houden binnen de palen der welvoegelijkheid, maar dikwijls zinnelijke driften prikkelen, welke vele van haar even bereid zijn te bevredigen, als zij bedreven waren zo op te wokkon. Dergelijke dansen worden gewoonlijk door muziek vergezeld; oono enkele maal slaan de danseressen mot castagnetten zich zelve de maat; en het behoort veelal tot hare kunst, met shawls, sluijers en dergelijke, wendingen te doen en verschillende voorstellingen aanschouwelijk te maken. De Oosterling is te traag om zelf deel te nomen aan eene zoo vermoeijende bezigheid, en to hooggovoolond van zich zelven om zich te vernederen tot een bedrijf als dat van vrouwen uit den laagston stand dor maatschappij — en dikwijls van den laagsten trap dor zedelijkheid.

Hadden de Grieken ook danskoron tot afwisseling hunner schouwspelen, reeds in de middeleeuwen ontwikkelde zich, vooral in het rijke en weelderige Italië, de eigenlijke toonoeldans — het ballet — tot eene prachtige vertooning, waarbij doorgaans muziek en zang met kunstig dansen gepaard ging, totdat in het laatst der XVII^d0 eeuw, onder de regering van Lodewijk den XIV^den, de kunstdans voor het tooneel zich geheel van den zang ontsloeg en door do toonkunst alleen begeleid, als balletpanto-mimo te voorschijn trad.

Van de bijzondere dansen, in welke geoefende personen oenen bepaalden loop van gewaarwordingen uitdrukken, is er geen zoo vermaard als de fandango, een oorspronkelijk Moorscho, de gelief koosde dans der Spanjaarden, door' Baretti genoemd: „ eene regelmatige en harmonische stuiptrekking dos gohoelon ligchaams.quot; Zijn geheel is een tafereel van den oorsprong en voortgang dei-liefde; zijn wezen hot spelen van eenon roman voor het oog. In de bewegingen, toenaderingen en verwijderingen dor dansenden ziet men de worstelingen der liefde op hot levondigst uitgedrukt, hot leed en de zwaarmoedigheid, de vreugde en de jaloezij, de vrees en do hoop, de bede om en do bekentenis van wodorkoo-rige genegenheid.

De gewone gezelschapsdans ten onzent kan mooijolijk den naam dragon van veredeling der natuurlijke uitdrukking van vreugde en opgeruimdheid. Hij bestaat meest in oen verwisselen van plaatsen volgons de regelen eener kunst, die geen do minste andere bedoeling schijnt te hebben, dan de groep dooreen te dwarrelen zoo, dat toch ieder weder op zijne plaats en alles in orde komt, waarbij weinig acht wordt gegeven op éénheid die het aesthetisch gevoel bevredigt, of op een denkbeeld, 't welk ton grondslag ligt en waarvan de geheele dans, in verband tot de muziek die haar begeleidt, de uitdrukking is, evenmin als op harmonische, sieiTgke, vlugge, bekoorlijke houdingen en wendingen, zoor bestaanbaar met do eischon van wolvoogoiijkhoid en beschaving.

Evenzeer als hot dansen, zoo als het thans in het beschaafde Europa plaats heeft, het aesthetisch gevoel onbevredigd laat, evenzeer wordt hot gewraakt door de regelen dor gezondheid. Op zich zelv' is het dansen, wanneer hot op eene behoorlijke wijze en ten regten tijde plaats hooft, niet slechts oono doelmatige lig-chaainsbeweging, maar verschaft bovendien het hoogere genot van muziek en don invloed van den rythmus op de werking van het spier- en zenuwstelsel. Terwijl het aan de eene zijde aan de gezondheid dienstig is door de ontwikkeling van spierkracht, vooral bij hen die geene andere, inspannende ligchaamsboweging

kennon (zoo als vele vrouwen en meisjes), bevordert het aan de andere zijde ook de ontwikkeling van bevalligheid en draagt werkelijk bij tot vrolijkheid en gezelligheid. Om echter waarlijk als gezonde ligehaamsoefening te kunnen gelden, zou het dansen geheel anders moeten gesehieden dan thans gewoonlijk het geval is, vooral in do hoogere standen. Het moest in de open lucht, of althans in ruime, goed geventileerde localen plaats hebben, niet in met menschen opgepropte zalen; het moest bij dag en niet in den nacht geschieden; niet in eene nnnuwe, knollende en somtijds onkieseho kleeding, enz. Zoo als er gewoonlijk gedanst wordt heeft het meer eenen nadeeligen dan een voordeeligen invloed op de gezondheid, en de hoofdverdienste daarvan schijnt wel te zijn, dat jongelieden van beide geslachten op die wijze in eene door de mode en do zeden geijkte aanraking komen.

In het jaar 1374 heerschto eene ziekte, waarin de lijders onder aanhoudend dansen werkelijk in woede geraakten. Het is namelijk de danswoede (qunm St. Johannis Moream vacant, Brovius Ami. eccles.), waarbij kinderen van beiderlei geslacht, grootendeels in de ontwikkelingsjaren, door eenen onweerstaanbaren drang tot dansen werden aangezet, en dan zoolang dansten, totdat zij uitgeput neervielen. Deze eigenaardige afwijking van het spierzenuw-leven werd in het genoemde jaar in Engeland, Duitschland en Frankrijk waargenomen. (Zie Hecker, die Tamwuth).

DANTE (Eigenlijk DURANTE) ALLIGHIERI. Het leven en de lotgevallen van dezen man, verreweg den grootsten dichter van Italië en een dor grootste van alle tijden, zijn in vele opzigten onzeker. Wol heeft reeds Boccaccio het leven van D. beschreven, gelijk iets later Filippo Villani, daarna Leonardo Bruni, Gianozzo Manctti, Eilelfo en anderen; maar zij allen volgden slechts overleveringen zonder oordeelkundig te onderzoeken. De eerste die eene op zoodanig onderzoek gegronde levensbeschrijving van den grooten dichter gaf, is Pelli (1758). Na hem hebben Dionisi, Orelli, Abeken, Missirini en anderen daartoe belangrijke bydragen gegeven, terwijl onder de nieuwe-ren Balbo (1839) ongetwijfeld ten dezen eene eerste plaats inneemt. Uit deze schriften en do eigen werken van D. laat zich het volgende afleiden;

D. zag het eerste levenslicht te Florence in Mei 12G3. Zijn vader was een regtsgeleerdc; deze stierf toen D. nog een kind was, zoodat zijne moeder, Bella genoemd, het werk der opvoeding van den knaap alleen op zich moest nemen, waarin haar echter do groote staatsman, geleerde en dichter Brunetto Latini de behulpzame hand bood. De jeugdige D. oefende zich in de letteren en do wijsbegeerte, eerst te Florence, daarna te Bologna en Padua; ook legde hij zich te Parijs en, zoo als Boccaccio berigt, ook te Oxford, op de godgeleerdheid toe. Zijne studiën verhinderden hem niet in het vervullen van pligten omtrent zijn vaderland. In den slag van Campaldino (1289) streed hij tegen de Aretijnen, en in het volgende jaar was hij tegenwoordig bij de verovering van Caprona. Welke burgerlijke betrekkingen hij bekleed heeft is niet met zekerheid bekend; zeker is het in-tasschen, dat hij na het vervullen van eenige gezantschappen tot het hoogste eerambt in zijne vaderstad steeg, daar hij tot een der priori van de stad werd aangesteld. Deze onderscheiding werd de bron zijner latere rampen. In dien tijd woedden in Italië de partijschappen der Guelfen en Gibcllyuen; Florence schaarde zich wel aan de zijde der eersten, maar werd verscheurd door de twisten tusschen de zoogenoemde Blanken en Zwarten (Bianchi e Neri), waarvan de laatsten onbepaalde aanhangers waren van den paus, terwijl de anderen uit reactie de politieke inzigtcn den Gibellynen eenigermate naderden. Tot dezen behoorde D., die door zijne geestverwanten naar Rome gezonden word, ten einde de pogingen der Zwarten te verijdelen. Paus Bonifacius de VIII'¹⁰ had intusschen in overleg mot de hoofden dor laatstgenoemden, Karei van Valois, broeder van Philippus den V^dcn, koning van Frankrijk, naar Florence ontboden onder den titel van vredestichter, waaraan hij beantwoordde door de verbannen lieden van de partij der Zwarten terug to roepen, de huizen en eigendommen der Blanken aan plundering prijs te geven en de voornaamsten van hen, waaronder ook D. behoorde, uit het land te bannen. Deze betrad zijne geliefde vaderstad niet weder en leidde van nu af een zwervend leven. Eerst begaf hg zich naar Rome, vervolgens naar Arezzo en van daar naar Verona, waar toenmaals Bartolomco Delia Scala regeerde, in wien hij, gelijk na diens dood in diens broeder Can grande, edelmoedige beschermers vond. Toon de laatste proeve der verbannen Blanken , om met do wapenen in de hand binnen Florence te dringen, in 1304 mislukt was, verliet D. waarschijnlijk Italië, om zich te Parijs neder te zetten, totdat hij in 1310 derwaars terugkeerde, met oogmerk vooral om de zaak van den keizer krachtig te ondersteunen. Tot dien tijd behoort waarschijnlijk zijn geschrift; De monarchia. Zijner laatste hoop werd de bodem ingeslagen toen Florence in 1313 te vergeefs belegerd werd en keizer Hendrik de V^l,e overleed; Guido Novello da Polenta verschafte aan den ongelukkigen zwerver eene wijkplaats te Ravenna, waar hij, na het waarnemen van een gezantschap naar Venetië, den 14^dcquot; September 1321 overleed. Gelijk de Griekscho steden elkander de eer betwistten Homerus' geboorteplaats te wezen, zoo de Italiaansche den roem, dat D. er een grooter of kleiner gedeelte van zijn onsterfelijk hoofdwerk heeft geschreven, en heeft Ravenna, waar hij stierf, een gedenkteeken ter zijner oer, — Florence, des grooten dichters geboortestad, bezit er insgelijks een; eerstgenoemde stad in de Franciscaner-kerk, waar zijn stoffelijk overschot rust, laatstgemelde in de kerk van het H. Kruis.

Eene zonderlinge, bijna mag men zeggen romantische omstandigheid heeft het dichterlijke vuur in D. aangeblazen. Toen hij nog pas een knaap van negen jaren was, bragt hij eenigen tijd door bij een zijner bloedverwanten en leerde daar een achtjarig meisje kennen, met name Beatrice Portinaci, waarvoor de knaap — maar een knaap met do gloeijende ziel van D. en onder den hemel van Italië! — ontbrandde in eene liefde, van welker vlek-kelooze reinheid zijne Vita nuova, zijn eerste, omstreeks het jaar 1300 geschreven, werk getuigenis geeft. Het is eene verzameling van gedichten, waaruit de gang en geschiedenis dezer jeugdige liefde naauwkeurig is na te gaan. De beste uitga vu dezer verzameling is bezorgd door den marchese Trivulzio (Milaan 1827). Beatrice trad later met den ridder Simone de Bardi in het huwelijk, maar stierf vroeg (1290) en waarschijnlijk ontkiemde reeds toen in zijne ziel het denkbeeld om dit voorwerp zijner jeugdige, teedere, reine liefde zoo te verheerlijken als hij in zijne Divina Commedia gedaan heeft. Hij zocht zijnen troost iu de wijsbegeerte en de vrucht daarvan zijn 14 Canzonen, die hij tot voorkoming van misverstand met zeer geleerde aanteekenin-gen verrijkte. Aldus ontstond omstreeks het jaar 1308 het Coh-vito, zijnde het eerste Italiaansche prozawerk van wetenschap-pelijken inhoud; jammer is het dat slechts de drie eerste Canzones aldus zijn opgehelderd. Ook hiervan is de beste uitgave die van Trivulzio (Milaan 1826). De vroeg opgewekte liefde voor Beatrice moet echter later in zooverre zijn gesleten, dat D. toegaf aan het verlangen zijner betrekkingen en in den echt trad met Gemma di Donati, die hem vijf of zes kinderen schonk, van welke sommige hem overleefden. Zijne verbanning uit Florence scheidde hem van zijn gezin en vandaar komt waarschijnlijk de in vele beschrijvingen van D.'s leven vermelde bijzonderheid, dat zijn huwelijk ongelukkig was en met eene echtscheiding eindigde. Eenigen tijd na het schrijven zijner Monarchia ondernam hij eenen anderen arbeid, die ook onvoltooid gebleven is; De mlgari ehquio, waarin hij de Italiaansche taal- en dichtkunde wenschte te behandelen in vier boeken, van welke slechts twee bestaan, welke door Trissino zijn uitgegeven. Voorts bezitten wij nog van D. twee Latijnsche Eclogae en een aantal brieven, die ongetwijfeld oorspronkelijk in hot Latijn zijn geschreven, doch in eene Italiaansche vertaling zijn uitgegeven door Witte (Padua 1827). Onderscheidene gedichten. Sonnetten en Canzones zijn onder den titel liime uitgegeven, doch niet alle zijn echt; zoo zijn de liime spirituali vrij zeker niet van D.'s hand.

Het voornaamste en beroemdste zijner gedichten is de Divina Commedia. Het plan van dit werk is niet geregeld; de dichter voert eerst zijne lezers aan de hand van Virgilius, als vertegenwoordiger der menschclijke rede, door de hel en het vagevuur , daarna onder het geleide van Beatrice, als vertegenwoordigster van godsdienst en openbaring, alsmede van den H. Bernard, door de hemelen tot het Opperwezen. De naam Commedia, door den dichter zeiven aan zijn werk gegeven, heeft betrekking deels op het eerst verschrikkelijke, daarna heerlijke tooneel, waarop zich de dichter verplaatst, deels op het spraakgebruik van zijnen tijd, dat „comischquot; noemde alles wat niet in het Latijn maar in de landtaal geschreven was. Het praedicaat „divinaquot;

is er eerst later door de bewondering der nakomelingseha]) by-gevoegd. Volgens D. is de hel eene naauwe als een trechter toe-loopende plaats in het binnenste der aarde, tot aan haar middelpunt reikende. Het vagevuur is een kegelvormige berg, die aan de andere zijde der aarde uit eene zee oprijst; de top van dien berg is do eerste woonplaats der mensehen, hot paradijs. Van daar verheft zich de dichter door de hemelen der zeven planeten, den hemel der vaste sterren en het primum mobile tot den eeuwig stillen zetel der godheid, het „empyrmm.quot; Overal houdt hij gesprekken met belangrijke, meestal kort te voren gestorvene - mensehen, in welke nu het diepste gevoel, dan de ont-zettendste schrik heerscht, terwijl elders weder de diepzinnigste vraagstukken worden behandeld, met welke zich destijds de men-schelijke geest in godgeleerdheid en wijsbegeerte bezig hield, en bij afwisseling de burgerlijke, maatschappelijke en zedelijke toestand van het toenmalige Italië geschilderd wordt, waarbij de dichter niet zelden zyne verontwaardiging lucht geeft over de in zijn oog berispelijke betrekkingen tusschen den staat en de kerk.

Ruim een halve eeuw na D.'s dood wist Boccaccio te weeg te brengen, dat de republiek hem last gaf om openlijk in de kerk voorlezingen te houden ter verklaring van de Divina Commedia. Weldra werd dit voorbeeld ook op andere plaatsen gevolgd; te Pisa door Francisco da Buti en te Bologna door Benvenuto da Imola, en uit den vereenigden arbeid dezer mannen, waarbij echter die van Boccaccio slechts over een gedeelte van den Inferno loopt, is eene der oudste verklaringen van het beroemde gedicht ontstaan. Die van Jacopo delta Lana en van een ongenoemde, die ook Antico en Ottimo genoemd wordt, zijn nog vroeger geschreven, terwijl daarbij ook nog die van l'ietro Dan-tis, waarschijnlijk een zoon des dichters, en van Landino, Vel-lutello en Danëullo da Lucca moeten genoemd worden. Onder de nieuwere verklaringen van de Divina Commedia verdienen melding die van Dionisi en van Lombard!, terwijl die van Porti-nelli, Poggiali, Biagioli, Niccolini, Capponi, Costa, Ugo Foscolo en anderen veel minder waarde hebben. Het getal der uitgaven van dit vermaarde werk beloopt bijna 300, waaronder, behalve de reeds genoemde, de minste van eenig belang zijn. Als de voornaamste noemen wij: die vanFuligno, Jesi en Mantua (1472); de zoogenoemde Nidobealina (1478); die van Aldus (1502); die della Crusca (1695); van Volpi (1727); van Venturi (1733); van Lombard! (1791 en later); van Dionisi (1795); van Viviani (1823) en vooral de nieuwe uitgave der uitlegging van Lombardi. Ook in Duitschland, Engeland en Frankrijk hebben meerdere uitgaven en uitleggingen van de Divina Commedia het licht gezien. Blanc gaf in 1832 een Vocabularia Dantesco. Ook is de Divina Commedia in onderscheidene talen overgezet: in het Latijn door Carlo d'Aquino (1728) en door Piazza (1848); in het Spaansch door Fernandez de Villegas (1515); in het Fransch herhaaldelijk, zoo in proza als in dichtmaat, zijnde die van Grangier (1596) nog (1,e getrouwste; in het Engelsch door Boyd (1785), door Howard (1807), door Hume (1812), door Cary (1814), door Wright (1833), alle in rijmelooze verzen en het laatst door Cayley (1851) in terzinen, doch deze is nog onvoltooid; in het Hoogduitsch door Bachensehwanz (Leipz. 1767—1769, 3 dln.), door Kanncgiesser (Leipz. 1814—1821, 3 dln., later herdr.), door Streckfuss (Halle 1824—1827, 3 dln., herdr.), door Hörwarter en Enke (Innspr. 1830, 1831, 3 dln.), zijnde alle in proza, terwijl die van Phila-lethes (prins Johan van Saksen) (Dresd. 1839—1849, 3 dln.), van Heigelin (Blaubeuren 1836, 3 dln.), van (luseck (Pfortz-heim 1841), van Kopisch (Berl. 1842) in dichtmaat, met of zonder rijm, zijn. In het Nederlandsch bestaat er van de Divina Commedia geene volledige vertaling. De tien eerste zangen van den Inferno zijn in de voetmaat van het oorspronkelijke overge-bragt door Ten Kate {Daphne, dl. I, Utrecht 1850). De episode van Ugolino (Inferno, cant. 33) is door Bilderdijk in alexandrijnen nagevolgd {Nieuwe oprakeling) en door Gouverneur in terzinen overgezet, die haar in het tijdschrift de Gids plaatste, even als Potgieter ongeveer ten zelfden tijde de episode van Francesco di Rimini {Inf. cant. 5). Eene vrjj volledige opgave van alle uitgaven, vertalingen en verklaringen der Divina Commedia vindt men in Colomb de Batincs, Dibliographia Dantesca (I'rato 1845— 1848, 2 dln.). Tooneelen uit het gedicht zijn in plaat gebragt door Pistrucci, naar teekeningen van Flaxman, en uitgegeven onder don titel Atlante Dantesco (Milaan 1822).

D. (Ionatio), geb. te Perugia in 1541, was een vermaard wis-en aardrijkskundige, die onderscheidene kaarten vervaardigde, waaronder eenige op last van paus Gregorius den XIII^den, die hem ter vergelding met het bisdom van Alatri begiftigde. Hij schreef eenige Italiaansche godsdienstige stukjes, maar is meest bekend als vervaardiger van den meridiaan in de Petroniuskerk te Bologna, die door Cassini in 1656 hersteld is. D. overleed in 1589. Hij schreef: Le similitudini di sacri e pietosi affetti al Calice; Aspirazioni di morte; eene verhandeling over het astrolabium; aanteckeningen over de Sphae.ra van Sacro Bosco; eene bewerking van Euclides' Optica en eene verklaring der perspectief-regelen van Barozzi.

Ook nog andere wiskundigen heeft het geslacht D. opgeleverd: Giovanni Baptista D., hoogleeraar in de wiskunde te Venetië — Giulio D., die over de aanslibbing van den Tiber en de bouwkunde schreef; hij leefde in de XVI^d8 eeuw — Petrus Vincen-tius D., die ook over de Sphaera van Sacro Bosco schreef en in de XV^de eeuw leefde — Vincentius D., die in 1576 stierf, en misschien nog anderen.

DANTON (Geouge Jaques), geb. te Arcis sur 1'Anbe in Champagne den 28^gt;tlt;!n October 1759, was voor de omwenteling pleitbezorger, vervolgens in 1791 en 1792 lid van de municipa-liteit in Parijs, naderhand gedurende weinige weken minister van justitie, en eindelijk lid van de nationale conventie. Hij was iemand van buitengewoon forschen ligchaamsbouw, wiens zware stem onwillekeurige siddering inboezemde en allen tot zwijgen bragt die zich tegen hem verzetten. Aan deze soort van welsprekendheid had hij zijnen eersten roem te danken, alzoo hij in den eersten tijd der omwenteling een der driftigste volksredenaars in de club der Cordeliers was. Als lid van de municipaliteit gaf hij openlijke blijken van zijnen haat tegen hot hof en kwam uit voor zijn doel, de geheelo omverwerping van den troon. Later deed hij als afgevaardigde ter nationale conventie de verschrikkelijkste voorstellen en verbond zich ten naauwste met Robespierre en Marat. Oordeelende, dat het gansche staatsgebouw geheel moest worden afgebroken, voordat er iets goeds van te maken ware, verachtte hij de halve maatregelen van de partij der Girondisten. Geheel Parijs beefde in November 1792 voor de komst der Pruissen; de conventie had besloten, haren post te verlaten, en allen, behalve D., gaven den moed verloren. Hij bediende zich van al de kracht zijner welsprekendheid en boezemde daardoor den vreesachtigen zooveel moed in, dat de conventie eenparig besloot, te Parijs te blijven. D. wist wel de stoutste plannen te ontwerpen, maar het mangelde hem aan volharding en geduld tot de uitvoering; hij vergenoegde zich, met het ijs te hebben gebroken en liet het overige aan zijne aanhangers over. Zich onder de Fransche commissarissen in de voormalige Oostenrijksche Nederlanden bevindende, waar hij de gelegenheid om zich te verrijken had te baat genomen, keerde hij in den zomer van 1792 van daar terug. Hoogst ontevreden over de geweldenarij der heerschende partij, die toen den veldheer Custine en de koningin Antoinette tot de guillotine gedoemd had, of ook misschien om den nadeeligen indruk te weren, dien zijn gedrag in de Nederlanden had veroorzaakt, begaf hij zich naar zijne geboorteplaats, en ontwierp aldaar, waarschijnlijk in de stille rust van het landleven, nieuwe plans tot eene andere orde van zaken. Dan het was te laat; bij zijne terugkomst te Parijs konde hij zijnen vorigen invloed niet herwinnen, maar werd eindelijk in het laatst van Maart 1793 bij nacht gevat, en reeds den 5^de,, April, uit vrees voor oproerige bewegingen, als een vermeend vijand der republiek, geguillotineerd. Hij behield tot op het laatste oogenblik zijnen moed en zijne standvastigheid, doch beschuldigde zijne regters openlijk van partijdigheid en omkooping. Robespierre intusschen verheugde zich over zijnen dood, gelijk Sylla over den val van Marius, met wien D. in vele opzigten kan vergeleken worden.

DANTZIG. Regeringsdistrict in de provincie Pruissen. Het maakt het schoonste en merkwaardigste gedeelte van West-Pruis-sen uit, is ruim 152 q mijlen groot, wordt verdeeld in 7 kreit-sen en bevat 370,000 inwoners in 11 steden, 6 vlekken en 1875 kleinere plaatsen.

De hoofdstad D., in het Latijn Gedanum, in het Poolsch Gdansk genoemd, ligt in eene heerlijke vlakte nabij de Oostzee, aan de Mottlau, die hier de Radaune opneemt en door de stad

stroomt, mot welko zij beneden D. in den Weichsel valt. Zij heeft behalve do voorsteden eenen omtrek van twee uron gaans en is voorzien van zeor storke vestingwerken. Vooral als koopstad is D. vermaard en als zoodanig eene van do voornaamste aan do Oostzee en eeno dor stapelplaatsen van den koren- en houthandel. Belangrijk is er ook do handel in teer, pek, pelterijen, talk, was, potasch, leder, wol, vlas enz., welke, benevens aanzienlijke fabrieken, als: suikerraffinaderijen, weverijen, ver-werijen enz. de hoofdbron van bestaan uitmaakt voor de inwoners, wier getal omtrent 63,000 bedraagt. Onder de voornaamste gebouwen der stad bekleedt de St. Maria-kerk do eerste plaats. Z\j is eene van de grootste kerken van Europa en bevat heerlijke schilderijen, waaronder eeno, die aan de gebroeders van Eyck wordt toegeschreven. Behalve deze hebben er de Evangelischen nog 11, de R. C. 7 kerken. D. heeft onderscheidene wetenschappelijke en liefdadige inrigtingen, waaronder eene in 1832 opge-rigte handelsacademie bijzonder opmerking verdient; merkwaardig en eenig is eene verzameling van natuurlijke zeldzaamheden enz. uit Otaheite en Nieuw-Zeeland.

D. is eene oude stad, die reeds in do X^dlt;! eeuw wordt genoemd en om wier bezit Deenen en Zweden, inwoners van Pommeren en ridders der Duitsche orde herhaaldelijk hebben gestreden. Niet lang nadat zij in 1245 zich aan het Hanseverbond had aangesloten, werd zij in 1309 een eigendom der Duitsche heeren en van dit oogenblik af nam haar bloei met snelheid toe, docli zij had tevens zware rampen to verduren, zoo door moord en oproer, als door hongersnood en pest, welke laatste in het begin der XV¹¹¹¹ eeuw meer dan 50,000 inwoners ten grave sleepte. Doch daar de Duitsche ridders de stad weinig tegen hare aanvallers verdedigden, begaf zij zich in 1454 onder voorbehoud harer privilegiën en regering, onder de bescherming van Polen. D. genoot toen, ook ondanks vele twisten en belegeringen, door den levendigon handel eene groote welvaart, totdat dc zevenjarige oorlog en de eerste verdeeling van Polen in 1772 haar noodlottig werden. Zij verloor bij deze hare voorsteden en haven, die aan Pruissen vervielen en in 1793 bij de tweede verdeeling van Polen onderwierp zij zich na zware schokken aan de Pruissische lieer-schappij, onder welke zij sedert is gebleven, met uitzondering van eeno door Napoleon bij den vrede van Tilsit ingestelde vrijverklaring tot eeno onafhankelijke republiek, zoo het heette onder do bescherming van Pruissen en Saksen, maar inderdaad onder de heerschappij van Frankrijk, waaronder dan ook D. veel geleden heeft, totdat den 2^d0,1 Januarij 1814 de Franschen werden verdreven.

D. is de geboorteplaats van den sterrekundige Hevelius, die er in de Catharina-kerk begraven ligt en een grafteeken heeft; den natuurkundige Fahrenheit ; den aardrijkskundige Cluverins; de kunstenaars Chodowicki en Ranisch; den dichter Opitz.

Zie over D. en zijne geschiedenis enz.: Löschin, Dontziy und seme Umgehungen (Dantz. 1836); diens Geschichte Dantzigs (Dantz. 1822, 2 dln.^); Blech, Geschichte des siebeijahrir/en Leiden der Stadt Vantzig (Dantz. 1816, 2 dln.); Müntze und Siegel der Stadt Dantzig, u. s. w. (Berl. 1841.)

DAPHNE. Eene dochter van den Xhessalischen stroomgod Peneus, of volgens andere dichters van Ladon, en van Gaea (de aarde). Haar minnaar Lcucippns, zoon van koning Onomaiis, verschool zich, om in hare nabijheid te komen, verkleed onder de stroomnimfen, maar werd bij het baden ontdekt en door de nimfen omgebragt. Apollo, evenzeer op D. verliefd, achterhaalde haar, maar toen zij hem niet ontkomen kon, werd zij op hare bede in een laurierboom veranderd.

DAPHNE. (Zie Peperboompje.)

DAPPER (Olfeut), geneesheer in Amsterdam, overleden in 1690, wijdde zich voornamelijk aan de beoefening der geschiedenis en aardrijksbeschrijving en schreef eene menigte werken, waarvan de voornaamste zijn: Historische Beschrijving van Am-ster'hnn, aldaar gedrukt in 1664, in fol.; Jjeschr/jiunj van AJrica, 1686 in fol. met platen, ook in het Fransch vertaald. Voorts gaf hij beschrijvingen van do eilanden van den Archipel, van eene merkwaardige zending van de O. X. Compagnie langs dc kusten en in het rijk van Sina (1670, 2 dln. in fol.) en verschil lende andere werken, die heden ten dage geene waarde meer hebben.

DAUDANELLEN. Zoo noemt men de vier sterke Turksche kasteden, die aan de zoo-engte van Gallipoli, of in don Hellespont, welke do zee van Marmora met den Archipel vereenigt, gelegen zijn. Twee dezer kasteden, die Mohammed do II^dl! onmiddellijk na do verovering van Constantinopel liet bouwen, worden de oude Dardandlen genoemd. Het eene Avido (Abydos) of het slot van Natolie ligt op dc kust van Azië en het andere Sestos of het slot van Romanic gehcetcn, op die van Europa. Beide bestrijken gemelde zee-engte, welke om deze reden ook wel het kanaal der Dardandlen genoemd wordt. De andere kasteden, aan den ingang van don Hellespont, de nieuwe Darda-nellen geheeten, werden in het midden der X VU'¹⁰ eeuw gebouwd om de Turksche vloot tegen de Venetianen te beschermen; de breedte van den stroom tusschen beide forten bedraagt 2000 vademen. — Behalve deze vier kasteden vindt men in de zee-engte, waardoor men uit de golf van Lepanto vaart, nog twee andere, in onderscheiding der vorigen, de kleine D. geheeten. Zij liggen mede tegenover elkander; het eene in Griekenland, het slot van Romelië en het andere, het slot van Morea genoemd, op het schiereiland van dien naam.

DARDANUS was volgens de fabelleer een zoon van Zeus en Electra. Hij verliet zijn vaderland Samothracië en begaf zich naar eene stad in Phrygië, welker koning Teucrus hem welwillend ontving en zijne dochter Batcia tot gemalin gaf, die hem Uns en Erichtonius schonk. Hij volgde zijnen schoonvader in do regering op en noemde den naam der stad, die tot dusver Teucrus geweest was, Dardaneum, waaruit meer dan waarschijnlijk de naam der Dardandlen is ontstaan. Ecu van D.' opvolgers. Tros, veranderde den naam der stad in Troje. Volgens anderen was D. een zoon van Crateus, volgens anderen van Corythus; Dionysius Haliearnasscnsis verplaatst D. in Arcadië en doet hem de echtgenoot worden van Chryse, de dochter van Palas.

DARFOER, eigenlijk Dar el For (land van For), is eene der grootste oasen van de Lybische woestijn. Zij ligt ten westen van Kordofan op 11° tot 16° N.Br. en 42° tot 47° O. L. en heeft eene lengte van noord naar zuid van 50 dagreizen en eene breedte van omtrent 15. Hare oppervlakte in □ mijlen is niet met juistheid bekend. Door het midden loopt een bergketen, die Marrah heet en waaruit eenige beken afvloeijen, die echter in het zand te niet loopen, doch in den regentijd, die van Junij tot September invalt, overvloed hebben van water. Die regens bevochtigen ook het land genoegzaam om het vruchtbaar te maken ; zoodat, wanneer de regen op zijn tijd komt, maïs, rijst, tabak, katoen, vijgen, dadels, peper en hennep eenen goeden oogst opleveren. Ook geven do weiden gelegenheid tot veeteelt, hoewel deze door de roofdieren der woestijn zeer wordt belemmerd. Dc inwoners waren oorspronkelijk een zwart Negervolk, maar de Berbers hebben er zich later ingedrongen. Zij maken een aantal van omtrent 200,000 uit, hebben bij de trekken van het negerras tevens die van het Caucasische, spreken de Arabische taal, belijden deMohainmedaanschcgodsdienst en zijn over 't geheel zeer onbeschaafd en zedeloos. Zij wonen in „dingenquot; of hutten en worden geregeerd door eenen sultan. Hun handel met de karavanen bestaat in het uitvoeren van slaven, kamee-len, ivoor, rhinoceroshorens, straisvederen, gom, tamarinde, papegaaijen, aluin, civet enz. Deze karavanen zijn somtijds tot 6,000 kameelen sterk. De hoofdstad des lands is Tenddti Tassir, doch van deze plaats is weinig bekend. Meer weet men van Kobbeh, de voornaamste koopstad, die echter meer naar een dorp dan naar eene stad gelijkt, want elk huis is door eenen akker omringd. Zij bevat naar men zegt 6,000 inwoners en heeft twee moskeën en vijf scholen. Ook Koebkavia en Sweini zijn handelsplaatsen, de laatste het vereenigingspunt van de karava-nenhandelaars op de reis naar Egypte.

D. is in eene reis derwaarts beschreven door Scheich Moha-med Ebn-Omar El-Tounsy, waarvan dc Arabische tekst is uitgegeven te Parijs in 1850, nadat (aid. 1845) eene Fransche vertaling door Perron in het licht was gezonden.

DARIË. Eene golf van do Antillischo zee, ook dc golf van Uraba genoemd, aan dc noordkust van Nienw-Granada, tusschen Carthagena en Portobello, tegenover do golf van Panama, van welke zij door de landengte van Panama gescheiden is. Zij dringt omstreeks 20 mijlen het land in en heeft vroeger den naam gegeven aan eene provincie van Nieuw-Granada, toon dit nog een onderkoningrijk van Spanje was.

DARHJS. Drie Perzische koningen voerden dezen naam.

16 D.

I)c eerste was de zoon van Hystaspos, en spande, toon na den dood van Carabyses eenige Medische priesters zich van de heerschappij hadden meester gemaakt, met zeven andere voorname Perzen zamen, verjoeg de priesters, en werd, door het hiune-ken zijns paards, koning van Perzië. Be zaamgezworenen waren namelijk overeengekomen, dat hij, wiens paard op eene bepaalde zamenkomst het eerst zou hinneken, koning zonde zijn, als door de goden zeiven tot den troon bestemd; dit viel aan D. door een kunstgreep zijn stalmeesters, te beurt. Negen en twintig jaren oud beklom hij den troon, en wist zieh dien waardig te maken. Nadat hij Babylonië weder aan do Assyriërs ontnomen had, ondernam hij eenen togt tegen de Scythen, welke echter ongelukkig afliep. Vervolgens maakte hij Macedonië en de lo-niërs cijnsbaar; doch toen hij ook den Atheneren den oorlog aandeed wegens hunne betoonde hulp aan de löniërs, moest hij hiervoor zwaar boeten, daar hij door hen, onder aanvoering van Miltiades, bij Marathon, eeno geduchte nederlaag ontving. Dezen hoon willende wreken, maakte hg groote toebereidselen tot vernieuwing van den krjjg; doch hiermede nog bezig zijnde stierf •hij, hot rijk in handen latende van zijnen zoon Xerxes den IP¹®quot;.

De tweede koning van dien naam, bijgenaamd Nothus, was een bastaardzoon van Artaxerxes Langhand. Hij volgde na den dood van Xerxes zijnen broeder Sogdianus op; had, bij zijne zuster en echtgenoote Parysatis, eene hcerschznchtige vrouw, twee zonen, Artaxerxes Mnemon en Cyrus den jongeren, en regeerde 18 jaren vrij rustig.

De derde koning eindelijk, de laatste van dezen naam en tevens van de Perzische koningen, bijgenaamd Codomannus, was een goed, doch ongelukkig vorst. Door Alexander den Groote aangevallen, bragt hij een leger van 000,000 man in het veld; echter eerst bij den Granicus, vervolgens bij Issus, en eindelijk bij Arbela geslagen, en na deze laatste nederlaag door Bessus, eenen zijner eigene landvoogden, verraderlijk op zijne vlugt om-gebragt; doch door Alexander zeiven, die Bessus het loon zijner snoodheid deed erlangen, grootmoedig gewroken. Met D. nam de Perzische heerschappij een einde, nadat zij sedert haren grondlegger Cyrus 230 jaren gebloeid had.

D. is ook de naam eener oude Perzische munt; zij had eene waarde van omtrent / 13 en droeg eenen boogschutter als beeld.

DARM. Eene lange buis, welke bij den mensch begint aan de regter onderste opening van de maag, alwaar een klapvlies wordt gevonden, hetgeen de juiste grens tusschen de beide organen bepaalt {Poortier, Pylorus) en het terugkecren der stoffen naar de maag verhindert. Deze buis vormt vele kronkelingen, zweeft als het ware in de buikholte, maakt het grootste gedeelte van diens inhoud uit en eindigt bij de opening, die dient om de overbodige en onbruikbare vaste stoffen uit te scheiden (Anus). Men verdeelt de darmen in dunne (tenuia) en dikke, (crassa) darmen. De dunne darmen zijn het langste en overtreffen zelfs viermaal de lengte van het gehee'c ligchaam; zij bestaan uit den Tivaalfvingerdarm (Duodenum), den Nuchtere» darm (Jejunum) en den Kronkeldarm (Ileum). De dikke darmen zijn van de dunne gescheiden door een onvolkomen klapvlies (Valvula Coli, Bauhini), hetwelk het terugkecren der stoffen belemmert. Beneden de inplanting van den kronkeldarm vormt de dikke darm eene zak-vormige verwijding welke blinde darm (Caecum) wordt genoemd cn aan dezen blinden darm wordt hot wormvormige aanhangsel (Processus vermiadaris), een blindloopend buisje gevonden. De dikke darm (Colon), welke in de komvormige uitholling van het regter darmheen begint, vormt drie, naar de verschillende rig-tingen genoemde, takken den opstijgendend. d. (Colon adscendens) den dwarscl.en d. d. (C. transversum) en den neder dalenden d. d. (C. descendens); do laatstgenoemde darm vormt ongeveer ter hoogte van den kam van het linker darmbeen eene 'S' vonnige bogl (Flexura sigmoidea, S liomanum) en gaat dan over in den regten of Endeldarm (IntesUmm rectum). — De darmen zijn daar, om de in den maag tot spijsbrei (Chymux) omgezette spijzen, met behulp van de gal en het alvleeschsap hunne verdere verandering te doen ondergaan en daaruit het eigenlijke voedingsvocht (Chijl) (zie D. II, bl. 318) te bereiden, terwijl de tot verdere voeding ongeschikte stoffen langs de darmen worden uitgescheiden, v. P.

DARMKANAAL. De weefsels waaruit dit kanaal hoofdzakelijk bestaat, vormen drie geheel van elkander verschillende lagen, welke onderling door bindweefsel verbonden zijn en waarvan de binnenste en buitenste aan de vrije oppervlakte met Epithelium bekleed is. Deze lagen worden Darmrokken (Tunicae intestinales) genoemd. De inwendige darmrok is een slijmvlies (Tunica mucosa) hetwelk in de dunne darmen concentrische, ongeveer 3 lijn hooge vouwen (Valvulaeconniventes Kerkringii) vormt, daarenboven brengen de ongelijkheden van het slijmvlies in deze darmen eene ontelbare hoeveelheid kleinere en groote vlokken (Villi intestinales) voort; in de dikke darmen zijn de vouwen van'dezen inwendigen darmrok veel verder van elkander verwijderd en vormen met overlangsche vouwen, die daaronder gevonden worden groote cellen (Cellulae Coli) of juister gezegd kuipvormige inhammen; in deze darmen zijn evenwel geene vlokken. Behalve genoemde ongelijkheden zijn aan den inwendigen darmrok nog drie verschillende soorten kliertjes op te merken, die naar hunne voornaamste onderzoekers, Lieherkiihnsche, Srunnersclie en Peyersche klieren worden genoemd. De Lieberkühnsche klieren welke tusschen de vlokken der dunne darmen liggen, zijn zoo klein dat zij slechts door middel van het vergrootglas kunnen worden gezien. De Brunnersche klieren komen gewoonlijk afzonderlijk voor en heeten daarom ook wel Glandulae solitariae en worden vooral aan den twaalfvingerdarm gevonden; zij zijn met het bloote oog zigtbaar. De Peyersche klieren worden altijd in groepen gevonden en komen vooral in den kronkeldam voor; deze zijn evenzeer gemakkelijk met het bloote oog waar te nemen. Het hoofddoel dat met de ontelbare vouwen, vlokken, kuipvormige en diepe klieren van het slijmvlies schijnt beoogd te zgn is, behalve de aan de enkele deelen eigene afscheiding, vermeerdering van oppervlakte, ten einde de opslurping daardoor sneller te kunnen doen plaats grijpen. De middelste darmrok is de spierrok (Tunica muscular is, carnea); deze bestaat uit spierweefsel, vormt overlangs loopende en dwarsehe vezels, welke in de dunne darmen de geheele buis gelijkmatig omkleeden; in de dikke darmen daarentegen vormen de overlangsche vezels drie afzonderlgke bundels, strengen, (Fasciculi) welke ongeveer op gelijken afstand van elkander staande, den dikken darm in drie gelijke deelen verdcelen en met de dwarsehe vouwen van den binnensten rok bovengenoemde cellen helpen vormen. In den endeldarm liggen de overlangsche spiervezels digt naast elkander, vormen geene bundels en worden door eene betrekkelijk dikke laag ringvezels omvat. De middelste darmrok dient daartoe de zoogenaamde wormvormige beweging (Motus perislalticus) te voorschijn te roepen en de in het darmkanaal bevatte stoffen voort te stuwen. De uitwendige darmrok (Tunica externa, serosa) is het weivlies, hetgeen alle buikingewanden om- of bekleedt en de algemeene eigenschappen van weivliezen bezit. Daarenboven bezit het darmkanaal nog eene talrijke hoeveelheid bloedvaten, watervaten en zenuwen. v. P.

DARMSCHEIL (Mesenterium). Is eigenlijk niets anders dan eene groote vouw van het buikvlies. Dit vlies bestaat uit twee platen, loopt van den achterwand der buikholte naar de darmen en maakt mot den uitwendigen darmrok een geheel uit. Het bevestigt de darmen eenigzins in hunne ligging en bevat de bloedvaten , watervaten en zenuwen welke naar de darmen gaan. Om een juist begrip van dit vlies te verkrijgen moot men de ontleedkundige handboeken naslaan, of wat te verkiezen is, het ontleedmes ter hand nemen. v. P.

DARMSTADT. De hoofd- en residentiestad van het groothertogdom Hessen, in de provincie Starkenburg. Zij ligt in een verrukkend oord, nabij de beroemde Bergstraat, aan eene beek, de Darm geheeten, naar welke zij haren naam heeft. D. bestaat uit twee gedeelten, de Alt- en de Neu-stadt. De eerste is onregelmatig gebouwd en heeft meest enge straten; de laatste daarentegen ruime straten, fraaije pleinen en schoone gebouwen. Merkwaardig zijn: het groothertogelijk paleis, een prachtig gebouw , de slotkerk met eenen hoogen toren en een heerlijk orgel, de R. C. kerk met eenen majestueusen koepel, het tuighuis, de schouwburg en het paleis der Stenden. D. bezit eene militaire-, eene landhuishoudkundige- en eene handelsschool, alsmede fabrieken, die benevens het vertier van de vreemde bezoekers in den zomer, de hoofdbron van bestaan voor de 30,000 ingezetenen uitmaken.

Zie over de stad: Darmstadt und seine Umgebungen (Darmst. 1836), en over hare geschiedenis: Wagner, Geschichte von Darmstadt (Darmst. 1844).

DARWIN (Erasmüs). Een beroemd Engelsch geneesheer, nn-tuurkundige en dichter. Hij werd te Elston in het graafschap Nottingham den ia¹¹⁶quot; December 1731 geboren en stierf te Derby den 10^de,, April 1802. Hij schreef do volgende werken: Zoonomia, or the laws of organic life (Lond. 1794, meermalen herdr.); Phytologia, or the philosophy of agriculture and gardening, with the theory of drawing morasses, and with an improved construction of the drilplough (Lond. 1800). Als dichter maakte hij zich bekend door The botanie garden (Lond. 1788, meermalen herdr.), een keurig gedicht, vol wijsgecrige denkbeelden en eene levendige verbeeldingskracht, en The temple of nature, or the origin of society (Lond. 1803); mede een uitmuntend, oorspronkelijk dichtstuk. D.'s gedichten zijn te zamen uitgegeven onder den titel Poetical Works (Lond. 1806, 3 dln.). Voorts heeft hij Linné's Systema vegetabilium in het Engelsch overgezet, en schrijft men hem ook nog een werk toe over de opvoeding der dochters, onder don titel: A plan for female education in boar-dingsschools, waarin echte wijsgecrige denkbeelden omtrent de opvoeding van het vrouwelijk geslacht gevonden worden.

Rudge heeft ter eere van D. eene plant naar hem genoemd (Dar-winia) en zijn leven is beschreven door miss Seward (Lond. 1804).

DAS (De) (Meles vulgaris Desmar. Meles taxus Bodd. Ursus meles L.) behoort tot de familie der Wezels onder de roovende zoogdieren. Hij is kort op de pooten, dik en gedrongen met een korten en ruigen staart; het borstelachtige haar is vuil geel of graauw van kleur, met eenige zwarte haren hier en daar op den rug; de kop is van voren en op de wangen lichter van kleur en ter wederzijde van den kop ziet men eene zwarte streep, die langs de oogen en over de ooren gaat. Aan den buik, de keel en do binnenzijde der pooten is de kleur donkerder dan op den rug en de zijdon. De oogen zijn klein en rosachtig; do ooren kort en rondachtig; do pooten hebben allen vijf vingers, met lange zwarte, kromme nagels, van welke die der voorpooten de langste zijn; waardoor het dier uitnemend in staat is om in den grond te graven. Even onder den staart boven het aarsgat heeft de D., het mannetje zoowel als het wijfje, een beursje of holletje, dat ondiep en van binnen met haar bekleed is: in dat beursje zijpelt gedurig een olieachtig vocht, dat witachtig van kleur en stinkend van reuk is, hoedanig men bij meer andere dieren waarneemt. Wanneer de 1). slaapt, 't geen hij veel doet, steekt hij den snoet in dat beursje, zuigende, zoo het schijnt, het daarin zijpelende olieachtig vocht daaruit. De D. heeft een goed gebit, dat vrij wel met dat der becren overeenkomt; want het bestaat uit zes voortanden en twee hondstanden van boven, en even zoo veel van onderen; van boven vijf en van onderen zes kiezen.

De D. brengt een groot deel van zijn leven onder den grond door. In het diepste der bosschen graaft hij voor zich oen hol ter woning; dit doet het mannetje cn wijfje; ieder voor zich; want zij wonen zeldzaam bijeen, of liever altijd afzonderlijk. De toegang tot deze holen, of het eigenlijke nest der Dassen, is een schuinsche, bogtige, kronkelende gang of pijp. In het hol liggen zij bijna den ganschen dag te slapen en komen er zelden uit, dan des avonds en des nachts, om voedsel te zoeken. Als het wijfje jongen moet, hetwelk gemeenlijk eenmaal in den zomer geschiedt, plukt zij met hare tanden gras, en draagt het, in de manier der konijnen, bij bosjes tot een zacht nest voor de jongen in haar hol. Zij krijgt drie maanden na do paring drie, vier of vijf jongen en heeft zes tepels om te zogen.

Den D. mag men een alles-etend dier noemen; want hij aast, in don wilden staat niet alleen, als hij zo slechts bekomen kan, op muizen, konijnen, eenden, hoenders cn ander gevogelte, maar ook op padden, kikvorschcn, torren, wespen en andere insecten; zelfs heeft men hen kleine levende zuigbiggetjes in hunne gaten zien slepen: ook eten zij vruchten, zoo als appelen, peren, druiven, alsmede wortelen en groente. Men kan hen tam maken en in dien staat geeft men hun vleesch, visch, brood, kaas, boter eijeren, groenten enz. Zij eten alles, maar inzonderheid verkiezen zij raauw vleesch. De D. is zeer zindelijk: hij besmet nimmer zijn hol of nest met zijne uitwerpselen; maar brengt die, op eenigen afstand naar buiten en beknibbelt die met aarde of zand, zoo als de katten doen. Zijn grootste vijand is de vos, daar deze, die niet zoo gemakkelijk een hol voor zich zeiven graaft, van dat van den D. zich listiglijk weet meester te maken.

De D. leeft in allo gematigde deelen van Europa, zelfs in Zweden en Noorwegen, en in Azië tot in China toe; ook in Noord-America. Hoewel in de binnenste deelen van Holland niet te vinden, is hij echter in ons vaderland niet geheel vreemd, wordende hij somtijds in de hooge heiden en wildernissen der meijerij van 's Hertogenbosch gevonden.

Het vleesch van don D. wordt in Italië, Zwitserland en Duitsch-land gegeten, en wel bijzonder in den herfst, als deze dieren vet geworden zijn. Hunne huid levert niet meer dan eene ge-meenc, grove pelterij, waarom zij slechts voor honden-halsbanden, zadeldekken en tot het beklooden van koffers, ransels enz. gebruikt wordt. Van het haar worden de beste penseelen gemaakt.

DASYMETER. Toestel om de digtheid der lucht te meten. — Het is bekend dat alle ligchamen dio geheel door lucht omringd zijn, door de drukking van deze, iets in gewigt verliezen; even als zulks ook bij in water gedompelde ligchamen plaats heeft. Het gewigtsverlios bedraagt evenveel als hot gewigt bedraagt der door het ligchaam verplaatste stof, hetzij lucht of water. Naarmate nu de lucht meer of minder zamengedrukt is, zal dus ook het gewigtsverlies grooter zijn. Hierop nu berust de I). Men denke zich een hefboompje dat zeer ligt beweegbaar om een vast steunpunt in evenwigt is, en dat aan het eene einde belast wordt met een ligchaam dat niet zeer zwaar is, maar een groot volume inneemt, bijv. een hollen koperen kogel, aan het andere einde met een klein gewigtje bijv. van platina; zoodat het geheel eene soort van weegschaal daarstelt. Onderstellen wij nu dat het hefboompje onder een luchtledige klok geplaatst juist waterpas zij, dan zal het even als eene weegschaal een schuinen stand aannemen, zoodra men lucht in de klok laat, daar het grooto en hot kleine ligchaam nu door ongelijke krachten worden opgeperst. Naarmate de lucht digter is, zal het verschil grooter zijn en de hefboom dus schuiner staan. Een wijzer langs eene verdeeldo schaal bewogen wordende kan dus de digtheid der verschillende luchtsoorten aanwijzen waarin de toestel geplaatst is. Otto von Guericke is de eerste geweest die dit werktuig heeft voorgeslagen.

DATAMES was een landvoogd van Carië onder Artaxerxes, die hem wegens gewigtige diensten en dappere daden veel ver-pligt was. Naderhand in ongenade vervallen en genoodzaakt om zich door de vlugt te redden, nadat hij zich met de wapenen in de hand dapperlijk verdedigd had, werd hij door Mithrida-tes, op wiens geveinsd aanbod van vriendschap hij vertrouwde, verraderlijk omgebragt.

DATHENUS (Petrus) werd geboren te IJperen in het begin der XVI^d0 eeuw en bragt een gedeelte zijner jeugd door in het Carmcliter klooster te Poperingen, waar hij met do leer der Hervorming bekend en voor haar ingenomen werd. Hij verliet dien ten gevolge het klooster en vestigde zich to Londen als boekdrukker, daarmede nogtans godgeleerd onderzoek parende, met dat gevolg, dat hij in het jaar 1555 de predikdienst te Frankfort aanvaardde. Na zich eenigen tijd in de Paltz te hebben opgehouden trad hij als een ijverig prediker van de Hervorming in Vlaanderen op en maakte diepen indruk door zijne wel ruwe, maar krachtige en boeijendo wolsprekendheid. Vervolgens trok hij naar Zeeland en daarna naar Holland, maar vond, door do landvoogdes gebannen, eene schuilplaats in de Paltz, waar hij eerst te Frankenthal, daarna te Heidelberg, als prediker optrad. Zoodra echter der zaak der ontluikende burgerlijke en godsdienstvrijheid in de Nederlanden eene gunstiger toekomst aanlachte, keerde D. terug en reisde heen en weder om het hervormingswerk te bevorderen en de pas gestichte gemeenten to ordenen. Niet oltijd ging hij hierin te werk met bedaardheid, maar vaak met onbesuisden ijver; blijkens o. a. zijn aandeel in de oproerige bewegingen te Gend, aangestookt door Jonker Jan van Imbize, die slechts eigen grootheid zocht en zich van D. bediende ook om de menigte tegen den prins van Oranje op te ruijen. Toen deze de rust kwam herstellen, week D. andermaal naar Duitschland, vanwaar hij na 's prinsen vertrek naar Gend terugkeerde en nogmaals do heerschzuchtige plannen van Imbize diende. Toen de aanslag van dezen tot overgave der stad aan Parma ontdekt en do verrader onthoofd was, moest D. weder naar Holland wijken, waar hij wegens het houden van oproerige predikatiën gevangen genomen werd. Na zijn ontslag vestigde hij zich eerst te Dantzig, later te Stade en eindelijk te Elbing, waar hij den 15'^1,n February 1590 overleed. D. was een zeer

3

ijverig, werkzaam, moedig voorstander van de Hervorming, maar zijne heftigheid, heerschzucht en onverdraagzaamheid, hoezeer ook nit den geest des tijds en de vervolgingen waaraan hij blootstond, te verklaren, bezoedelen nogtans zijn karakter. Zijne schriften hebben meest betrekking op de omstandigheden van zijnen leeftijd en zijn veelal vergeten. Meer bekend is hij gebleven door zijne Nederlandsche vertaling van den Heidelbergsehen Catechismus, en allermeest door zijne kreupele overbrenging der Fransche Psalmberijming van Marot en Beza, die ondanks hare tallooze gebreken en onverstaanbaarheid twee eeuwen lang door do Nederlandsche Hervormde Kerk is gebruikt en niet dan onder hevige tegenkanting voor eene betere — en uitmuntende — plaats gemaakt heeft. Die met minachting op zijne berijming nederzien hebben zeker niet genoeg bedacht, dat D. zijnen arbeid in haast verrigtte, om zijnen geloofsgenooten althans eene berijming der verzameling van gewijde dichtstukken te bezorgen, dat hem slechts eene geringe taalkennis ten dienste stond en dat het hem niet mag geweten worden, dat de Nederlandsche Hervormde Kerk zich, ook bij het bestaan van veel betere berijmingen, zoo lang met de zijne beholpen heeft. En wat 's mans forschen, zelfs harden geest aangaat, — zeer juist schijnt ons het oordeel toe van Glasius (God(j. Nederl. I, 345) dat de Hervorming in Nederland niet zoo krachtig haren weg zou hebben bewandeld, indien zij niet ware bevorderd door mannen van eenen zoo vurigen — zij het dan te ver gedreven — ijver, gelijk de geheele reformatie misschien niet tot het volk zou zijn doorgedrongen, indien zij alleen Erasmussen, geene Luthers hadde gehad.

DATURA. (Zie Doornappel.)

DAUB (Karl) verdient vermelding als een godgeleerde, die grooten invloed heeft uitgeoefend op de wijsgeerige ontwikkeling der Christelijke waarheid, schoon zijne beschouwingswijze zelve, gegrond op de wijsbegeerte van Kant en van Schelling, in haar geheel, althans in ons vaderland, weinig bijval gevonden heeft. Hij werd geboren den 20'^ten Maart 1765 te Kassei en was eerst leeraar der wijsbegeerte te Hanau, later hoogleeraar der godgeleerdheid te Heidelberg, waar hij den 22quot;quot;' November 1836 overleed. Van zijne schriften, in welke zich de invloed der wijsgeerige stelsels van zijnen tijd op de gojgeleerdheid afspiegelt, zijn de voornaamste: Theologumena (Heidelb. 1806) die hj) naderhand in Vorlesmgen (in; Ihidelberger Studiën, Heidelb. 1808) ontwikkelde; Die dogmatische Theologie jetziger Zeit (Heidelb. 1833). Na zijnen dood hebben Marheineko en Dittenberger 's mans Theologische undphüosophische Vorksungen uitgegeven (Berl. 1838—1844, 7 dln.).

Zie voorts: Rosenkranz, JErinnerungen an Karl Daub (Berl. 1837) en Strauss in; Characleristiken und Kritiken (Leipz. 1839).

D AU BUN TON (Louis Jean Makie), geboren te Montbar den 29quot;^tc,1 Mei 1716, overleden te Parijs den lquot;^tcn Januarij 1800, was een der scherpzinnigste natuurkenners en ontleedkundigen der vorige eeuw. Hij zoude eerst volgens het verlangen z|jns vaders in de godgeleerdheid studeren, maar weinig behagen in dat vak van studie vindende, wijdde hij zich aan de genees- en ontleedkunde. De groote Buffon, die zijne kennis en zijnen on-afmatbaren ijver op prijs stelde en te gelijk niet bevreesd behoefde te zijn dat de min of meer menschenschuwe en bijzonder huiselijke geleerde zijnen roem te na zou komen, bezorgde hem in 1745 de betrekking van directeur van het museum van natuurlijke historie.

D. schreef veel; hij heeft het anatomische gedeelte der werken van Buffon geschreven; bijna al de artikels over natuurlijke geschiedenis, voorkomende in de Encyclopedie müthodique, zijn van zijne hand; ook zijn er van hem vele verhandelingen in de Mémoires de l'Acad. des sciences, als: Sur les Musaraignes, sur les Chauve-Souris, enz. Men heeft ter zijner eere eene zuil in den Jardin des plantes opgerigt.

DAUCUS. (Zie Peen.)

DAULATABAD of DOWLATABAD. Eene stad in Bengalen , vroeger onder de Mongoolsche heerschappij groot en bloeijend, thans zeer vervallen. Zij is echter merkwaardig als eene van de sterkste vestingen der aarde. Het kasteel ligt op eene van buiten onbeklimbare granietrots, omringd door eene breede gracht. Het heeft zijnen eenigen toegang langs eenen van binnen in de rots uitgehouwen trap, die door onderscheidene valdeuren versperd wordt. Deze, in hot laatst der XIH^lt;le eeuw aangelegde, vesting bevat ruime voorraadplaatsen voor levensmiddelen en water, en wordt voor oninneembaar gehouden.

DAUN (Leopold Jozepii Mahia, Rijksgraaf van). Een der verdienstelijkste Oostenrijksche veldheeren, die den 25^,'^lt;,n September 1705 geboren werd en den 5'^lcquot; Februari) 1766 overleed. Ontsproten uit een geslacht, dat onderscheidene veldheeren van naam heeft opgeleverd, behaalde hij zijne eerste lauweren in den Turkschen oorlog van 1737—1739, als generaal-majoor, en verwierf nog grooter roem in den Oostenrijkschen successie-krijg, waarin hij zeer veel bijdroeg tot do belegering van Praag, de verovering van Beijeren, en het verdrijven der Franschen over den Rijn. Zijn uitstekend beleid, bij het trekken over den Rijn en den terugtogt over die rivier, gevoegd bij zijn huwelijk met do gravin van Pux, de meest begunstigde van Maria Theresia, bezorgde hem den post van generaal-veldtuigmeester, en eindelijk in 1757 dien van generaal-veldmaarschalk. Hij trok den koning van Pruissen, die Praag reeds belegerde, tot Collin te gemoet, en leverde hem hier in Junij van dat jaar dien ge-denkwaardigen slag, waardoor do belegering moest worden opgebroken, en Boheme, zoowel als al de Oostenrijksche staten, gered werden. Het geluk bleef hem echter niet altijd bij; want, bij Torgau en op meer andere plaatsen leed hij gevoelige nederlagen. Behalve den slag bij Collin is ook nog merkwaardig de verrassing van Frederik den II^dequot; bij Hochkirchen in 1758, toen D. bijna het geheele Pruissische leger zonde vernietigd hebben, alsmede het gevangen nemen van 11,000 Pruissen, die, onder het bevel van Finck bij Maxen gelegerd waren. Over het algemeen houden hem zelfs zijne vijanden voor den grootsten veldheer van zijnen tijd, dien Frederik de Groote als zijno gevaarlijkste tegenpartij beschouwde. Hij wist niet alleen de schoonste ontwerpen te vormen, maar ze ook meesterlijk uit te voeren. Zyn dralen, waarvan men hem vrij algemeen beschuldigt, verstrekt hem veeleer tot roem; want daardoor redde hij zijn vaderland dikwijls uit de dringendste gevaren: en schoon hij beter de kunst moge verstaan hebben om overwinningen te behalen dan zich die ten nutte te maken, of den vlugtenden vijand dikwijls niet spoedig genoeg achtervolgde, deed hij dien echter veel afbreuk in zaken, welke menig veldheer voor beuze-lingen houdt, en beroofde hem zoo veel hij kon van do hulpmiddelen tot onderhoud van zijn leger. Ook als mensch genoot en verdiende D. de algemeene achting.

DAUPHIN was oorspronkelijk de titel van den vorst van Dauphiné (zie Dauphiné), doch werd aan den troonsopvolger van Frankrijk gegeven (voor zoover deze een zoon of kleinzoon van den regerenden koning was), nadat Humbert de II'¹⁰ in 1349 zijn vorstendom afstond aan Karei van Valois, kleinzoon van koning Philippus den VI^den van Frankrijk, onder voorwaarde, dat de tijdelijke troonsopvolger vorst van D. zou zijn en heeten, en het land niet van de kroon vervreemd mogt worden. Door den tijd evenwel hield de souvereiniteit van Dauphiné op en bleef de titel alleen bestaan tot de eerste omwenteling. Na de restauratie van 1814 werd, omdat Lodewijk de XVIII^de geen zoon had, de titel van D. eerst hersteld toen Karei de X^de aan de regering kwam, wiens oudste zoon do hertog van Angoulême, de laatste D. was; want de zoon van Lodewijk Philips nam na de omwenteling van 1830, dien niet aan.

DAUPHINÉ was onder de voormalige verdeeling eene provincie van Frankrijk. Zij werd begrensd ten noorden en westen door den Rhone, ten oosten door de Alpen, ten zuiden door Provence en bestond nagenoeg uit de tegenwoordige departementen Isfcre, Dröme en Opper-Alpen. Men vindt er nog vele sporen van het verblijf der Romeinen. Later maakte D. een gedeelte uit van het Borgondische rijk, in welks lotgevallen het deelde door eerst cijnsbaar te worden aan de Frankische koningen en na de verbrokkeling van het Karolingsche rijk in het bezit van den Duitschen keizer over te gaan. D. had echter zijne afzonderlijke graven, die meer en nicer eene souvereine magt uitoefenden; de laatste, die het alzoo afzonderlijk beheerschte, was Humbert de II^d8. (Zie Dauphin).

DAUW. Een der zoogenoemde waterige verhevelingen. Door D. verstaat men die waterdroppels, welke na den ondergang der zon bij helder en stil weder zich aan planten en andere voorwerpen hechten en daaraan blijven hangen, totdat do stralen der morgenzon en do vermeerderde warmte van den dampkring

hen doet verdampen. Zeer verschillend is door oudere natuurkundigen over de oorzaak van dit verschijnsel geoordeeld. Onder de Ouden hielden sommigen den D. voor uitwasemingen van do sterren; anderen met meer oordeel voor een vocht dat, wanneer do lucht geen kracht genoeg had om de dampen omhoog te trekken on tot wolken te vormen, door de avondkoude nederviel en zich aan de voorworpen aan droppels vastzette. Doch in later tijd merkte men op, dat do D. zich niet aan alle voorwerpen vertoont, maar sommige sterk bevochtigt en andere geheel droog laat. Daardoor kwam men op het denkbeeld, dat hij ontstond door uitwaseming van de ligchamen zelve, doch Musschenbroek merkte met regt aan, dat in dit geval onorganische voorwerpen niet met D. konden bezet zijn en men dien alleen aan de planten moest vinden. Hij verklaarde daarom het verschijnsel, dat de D. sommige voorwerpen zoekt en andere ontwijkt, door de meerdere verwantschap van deze vochtigheid met het eene boven die met het andere voorwerp. Ook deze theorie wordt wederlegd door de opmerking, dat het alleen bij eenen helderen hemel dauwt, bij bewolkte lucht weinig of niet, ook onder gelijke omstandigheden van warmte en vochtigheid van den dampkring. Aan de waarnemingen en proeven van een Engelsche natuurkundige. Karei Wells, hebben wij eene bevredigende verklaring van al de verschijnselen, die de D. oplevert, te danken. De waterdamp, in do lucht aanwezig, ploft tot vocht neder en hecht zich aan een ligchaam, dat eene veel lagere temperatuur heeft dan de lucht zelve, gelijk men ontwaart aan het zoogenaamde „beslaanquot; van glazen, die des winters uit een koud in een zeer warm vertrek worden gebragt. AIzoo zetten zich de dampen in den door de verkoeling van den avond ontstanen drupvormigen toestand dan aan de omringende voorwerpen, wanneer deze meer verkoeld zijn dan de lucht, waarin zij zich bevinden. Dat dit de oorzaak van den D. is, bleek aan Wells, toen hij gevoelige, opzettelijk voor deze proeven ingerig'e thermometers met bedauwde voorwerpen in aanraking bragt; hij ontwaarde, dat sommige dier ligchamen tot 16° Fahr. lager temperatuur hadden dan de lucht. Daar het nu echter nog niet was uitgemaakt, of niet de D. deze meerdere koude veroorzaakte (en dus geen gevolg maar oorzaak van dit temperatuur-verschil was), bragt Wells zijne thermometers in aanraking met de voorwerpen, eer zij nog D. hadden en bevond, dat ook dan reeds die voorwerpen kouder waren dan de lucht. Het bleek dus, dat de D. niets anders is, dan waterdamp , drupvormig geworden door de verkoeling die te weeg gebragt wordt door aanraking met ligchamen van lageren warmtegraad dan de lucht, waarin hg was opgenomen. Hiermede was echter het verschijnsel nog niet verklaard, dat de D. zich aan sommige voorwerpen meer, aan andere minder, aan sommige sterk, aan andere in het geheel niet vasthecht. Wells verklaarde dit onderscheid uit het verschil in de stralende warmte der ligchamen. Deze bestaat daarin, dat alle voorwerpen naar alle zijde warmte van zich uitstralen en die dus ook op hunne beurt van de andere ontvangen, waardoor het verlies van warmtestof wordt vergoed, gelijk mede door verbindtenis met geleiders der warmte en door den invloed der zon op den dag. Dit een cn ander brengt te weeg, dat de warmte op den dag van de zich digt bij elkander bevindende voorwerpen doorgaans even hoog is. BU nacht wordt het verlies van warmtestof, dat do ligchamen door de stralende warmte ondergaan, door die van de aarde vergoed, doch van boven heeft bij heldere lucht geene terugzending van stralende warmte plaats, hetgeen wel het geval is bij eenen bewolkten hemel, als wanneer de wolken hare stralende warmte op de voorwerpen nederwaarts afzenden. Indien dus de lucht helder is en er geene te sterke zijdelingsche strooming der lucht door wind plaats heeft, worden die voorwerpen het meest verkoeld, die het meest vatbaar zijn voor het verlagen van hunne temperatuur door de stralende warmte en het minst de warmte terugkaatsen. Hierdoor verklaart zich dat sommige voorwerpen met meer D. bezet zijn dan andere: zij hebben meer warmtestof verloren in verhouding tot de lucht die hen omringt. Stof, vorm en kleur der voorwerpen bepalen zulks, maar ook hun plaats en hou-ding. Immers zal, het overige gelijk staande, een voorwerp digt bij de narde geplaatst, meer stralende warmte van deze ontvangen dan een dat hoogcr is geplaatst *), terwijl ook de houding

1) Schyabanr zou hieruit moeten volgen, dat de I). eerder hooge dan lage

der ligchamen invloed uitoefent, vermits het te minder vergoeding van uitgestraalde warmte erlangt, naarmate het grooter oppervlakte naar de zijde van den helderen hemel heeft. Uit dezen hoofde worden de bladeren der boomen meer door den D. bevochtigd dan de takken, een plat liggend blad sterker dan een dat overeind staat. — De overeenkomst tusschen D. en mist is hierin gelegen, dat beiden bestaan in waterdamp, uit den lucht-vormigen toestand in den drupvormigen overgegaan door afkoeling, maar is dit bij den D. ten gevolge van de afkoeling der ligchamen, bij de mist is het ten gevolge der afkoeling van de lucht (zie Mist), Rijm of rijp is bevrozen D. (Zie Rijm).

DAUW (De), (Equus Burchelli Fisch.) is een der drie soorten van gestreepte wilde ezels die in Zuid-Africa leven en wel die welke het laatst bekend geworden is door de beschrijving des reizigers, wiens naam zij draagt. Bij de Kapenaars wordt de D. Bonte Quagga genoemd. Hij is van dezelfde grootte als de quagga, heeft zeer sterk gespierde pooten, den neus zwart; de huid geelachtig gekleurd met zwarte strepen opkop, hals, rug en zijden; ook ziet men eenige kleine streepjes boven den hiel; de ooren zijn wit met zwarte punten. Op den nek staan de manen overeind, meer dan een handbreed hoog en zijn wit en zwart gestreept. Do hoeven zijn zwart. Volgens kapitein Harris heeft de merrie vier tepels; het veulen is geteekend als de ouden.

Deze dieren leven in ontelbare troepen in de hooge vlakken van Zuid-Africa ten noorden van de Garip-rivier en zijn bijna altijd vergezeld van de Kokoens of Gorgons (Catoblepas Gorgon), Zij voeden zich voornamelijk met het zoogenaamde Boschjes-mans-gras.

DAVID, Deze man, beroemd als held, koning, dichter en profeet, was de jongste van de acht zonen van Isaï, een' herder uit Bethlehem. Reeds bij het leven van Saul werd hij, wijl deze de troonsopvolging in zijn geslacht verbeurd had, op goddelijken last door Samuël tot opvolger van den koning gezalfd. De aanleg, dien D. bezat, was hem tot die onderscheiding noodzakelijk , doch niet genoegzaam; zijn moed moest beproefd, zijne kundigheden vermeerderd, zijn werkkring uitgebreid worden; de toekomstige koning van Israël kon niet in den engen huiselijken kring en onder het herderlijke leven gevormd worden. De goddelijke Voorzienigheid zorgde daarvoor: D.'s bekwaamheid als citerspeler bragt hem aan het hof van Saul, die in eene zwaarmoedigheid vervallen was, welke alleen door muziek en zang kon weggedreven worden. Na Saul's herstelling keerde D. tot het herderlijke leven terug, doch kwam andermaal aan het hof als 's konings wapendrager of schildknaap, nadat hij Goliath verslagen en daardoor den kampstrijd met de Filistijnen ten voordeele van het Israëlitische leger beslist had. Van toen af klom D. meer en meer in aanzien door de hooge krijgsbedie-ningen, welke hij bekleedde; en de roem, waarmede hij steeds zegevierende terugkeerde, benevens zijne bekwaamheid , maakten hem tot den lieveling des volks, maar daardoor tevens tot het voorwerp der wangunst en wraakzucht van Saul. Deze trachtte hem eerst te grieven door hem zijne dochter Merab tot vrouw aan te bieden en die vervolgens aan een' anderen ten huwelijk te geven. Vervolgens beloofde hij hem zijne door D. beminde dochter Mlchal tot vrouwe, doch stelde met oogmerk om zich van den gehaten man te ontdoen, tot voorwaarde van de vervulling dier belofte de verpligting om als bruidschat honderd koppen van verslagene Filistijnen te leveren, rekenende dat D. zou vallen door de handen dier vijanden. Dit heilloos plan miste zijn doel: D. deed meer dan hij behoefde en Saul, gedwongen zijn woord gestand te doen, bleef hem op den duur vijandig. Wel bragt zijn zoon Jonathan, D.'s boezemvriend, zijnen vader het verkeerde daarvan onder het oog, zoodat deze bezwoer zijn opzet te laten varen; maar toen de oude vlagen van zwaarmoedigheid terugkeerden en D. weder voor Saul op de citer speelde, wilde deze hem met eene spies doorboren en gaf na de mislukking van dezen moorddadigen aanslag last om D. in zijn eigen huis te bewaken en ter dood te doen brengen; doch door Mi-

ligchamen bevochtigt, hetgeen nogtans door de ondervinding wordt tegengesproken. Doch hierbij neme men in aanmerking dat de lucht te meer waterdampen bevat, naarmate zij lager bij de flarde is, dewijl de waterdampen zoowel door de zwaarte der lucht nederwaarts worden gedrukt als gehoorzamen aan de algemeene aantrekkingskracht der aarde.

chal's schrandere list mislukte ook dit ontwerp. D. ontkwam en moest, nadat eene herhaalde poging van Jonathan tot het te weeg brengen eenor verzoening mislukt was, als balling rondzwerven. Men onderscheidt D.'s vlugten voor zijnen onregtvaar-digen en wreeden schoonvader het gevoegelijkst in drie tijdper-ben; het eerste, toen hij omzwierf zonder nog vervolgd te worden; het tweede, waarin het vervolgen van Saul en diens berouw daarover voorkomt; het derde eindelijk behelst Saul's hernieuwde vijandelijkheden en D.'s verblijf in het land der Filistijnen. — Wij zullen elk der tijdperken kortelijk doorloopen.

Nadat aan D. uit een met zijnen vriend Jonathan afgesproken tecken gebleken was, dat Saul zijnen dood volstrekt en onherroepelijk begeerde, begaf hij zich naar Nob tot Achimelcch den priester, voor wiens veiligheid hij noodig achtte zich te houden als ware hem onverwacht door den koning een last opgedragen, welks uitvoering den hoogsten spoed had en hem belet had spijze en do noodige wapenen mede te nemen; waarop Achime-lech hem van de gewijde brooden en het zwaard van Goliath gaf. Doch dit werd aan Saul verraden door zekeren Doëg, een vyand van D., den opzigter over 's konings kudden en herders, die het gebeurde voorstelde als opzettelijk uit ongehoorzaamheid, ontrouw en verraad door Achimelech gedaan; hetgeen ten gevolge had dat niet alleen Achimelech en benevens hem 85 priesters werden gedood, maar zelfs de geheele stad Nob werd uitgemoord, behalve alleen Abjathar, de zoon van Achimelech, welke alleen ontvlugtte en zich bij D. voegde, die zijn verblijf gekozen had in het land der Filistijnen, waar hij werd herkend en slechts zijn leven redde door het voorgeven van krankzinnigheid. Onschendbaar ton gevolge van den eerbied, dien do Oosterlingen voor dezulken hebben, ontkwam hij en verborg zich in eene der ruime en diepe spelonken in het land van Juda, Adullam genaamd, met zijn vrijcorps, dat in-tusschen tot 400 man was aangegroeid. Na zich te Mizpe in het gebied der Moabiten te hebben opgehouden, koos hij eene schuilplaats in het woud Chereth, waar zijne magt op nieuw met 200 man vermeerderd werd, met welke hij de door de Filistijnen belegerde vesting Kehila ontzette. Hier meende Saul den balling te overrompelen, maar D. was reeds met de zijnen ont-vlugt en hield zich in onbewoonde streken, vooral op het gebergte van de woestijn Zif op, waar hem Jonathan bezocht en bemoedigde. Saul vervolgde hom ook in die woestijn, en oogen-schijnlijk zou D., van alle kanten omsingeld, verloren zijn geweest, zoo niet juist Saul de tijding ontvangen had, dat de Filistijnen in het land waren gevallen en hem dit verpligt had de vervolging te staken en den vijand te gemoet te trekken. Zich in de woestijn Zif niet meer veilig achtende, zocht D. nu eene toevlugt in de ontoegankelijke plaatsen van Engedi, waar Saul die hom op nieuw vervolgde, zich te slapen legde in dezelfde spelonk, waar D. met zijne manschappen verscholen was, aan wiens edelmoedigheid de koning zijn leven te danken had. Schoon Saul die aanvankelijk erkende en beloofde, allen wrok af te leggen, vertrouwde D., het ongestadig karakter van Saul maar al te wel kennende, daarop niet, maar spoorde ongenaakbaarder plaatsen op en leerde gedurende zijn verblijf in de woestijn Paran Abigail kennen. (Zie Abigail).

D.'s gedurig omzwerven bragt hem op den heuvel Hachila en weder in de nabijheid en magt der Zefiten, die zijn verblijf aan Saul verrieden en dezen gereed vinden, om met drieduizend man D. te vervolgen. Deze kreeg door de zorgeloosheid van 's konings wachten nogmaals gelegenheid een bewijs te geven van zijne grootmoedigheid en Saul's leven andermaal te sparen, waarvan hg dezen even zoo door het toonen van spies en water-schaal overtuigde, als hij bij de spelonk van Engedi door de afgesneden slip des koninklijken mantels gedaan had. Ook nu deed de koning de beste beloften, maar D. had weldra reden om het er voor te houden, dat hij ten eenige dage door Saul's hand zoude omkomen. Althans hij ging met de 600 man die bij hem waren, over tot Achis den koning van Gath, in het land der Filistijnen. Deze stond hem Ziklag af, eene stad die vroeger aan den stam van Simeon behoord had, maar thans in de magt der Filistijnen was. Gedurende den tijd, dat D. aldaar vertoefde, die ruim een jaar duurde, tuchtigde hij sommige der rooversstam-men, met welke Israël in erfelijke vijandschap leefde en wist Achis in den waan te brengen, dat hij diens vijanden als de zijne aanmerkte. Door dien schgn misleid, wilde deze hem zelfs aan het hoofd zijner lijfwacht plaatsen toen de oorlog tusschen hem en de Israëliten weder was uitgebroken, maar Achis' bond-genooten verzetteden zich tegen deze onvoorzigtigheid, zoodat D. te Ziklag bleef, op welke vesting de Amalekiten in zijne afwezigheid eenen aanval hadden gedaan, haar verbrand, de inwoners, waaronder ook de beide vrouwen van D., gevankelijk weggevoerd, en hunne have en bezittingen weggenomen. D.'s volk bedreigde hem mot den dood, als ware hij de oorzaak, dat hunne vrouwen en kinderen hun gewelddadig ontroofd waren; doch hij zette de Amalekiten na. Spoedig waren zij omsingeld en overwonnen; D. maakte eenen aanzienleken buit, dien hij met onpartijdig krijgsregt, ondanks den tegenstand dien sommigen lieten blijken, even zoowel onder hen, die bij de bagaadje waren achter gebleven, als onder hen, die moedig aan het gevecht hadden deel genomen, liet verdoelen.

Op den derdon dag na het verslaan der Amalekieten vernam D. uit den mond van een' Amalekiet, dat Saul en Jonathan in den oorlog tegen de Filistijnen gedood waren, waarop hij zich naar Hebron begaf, waar hij door den stam van Juda plegtig tot koning ingehuldigd werd en zijn koninklijk verblijf vestigde. Wel-ligt zouden reeds thans de overige stammen zijn toegetreden, zoo niet Abner, de krijgsoverste van den overleden koning, Isboseth tot koning had uitgeroepen, aan wien zich de andere stammen onderwierpen. (Zie voorts hierover Abner.)

Zeven jaren lang had D. te Hebron alleen over die van Juda geregeerd en den treurigen burgeroorlog, voor zoo verre die door hem verdedigender wijze moest geschieden, gevoerd, toen hij door een plegtig gezantschap uit al de stammen van Israël te Hebron tot koning over ganseh Israël gekozen en als zoodanig gezalfd werd. Zijn eerste werk was Jerusalem te veroveren, met muren te versterken en tot zjjne koninklijke verblijfplaats te kiezen, gelijk ook de verbonds-ark (het bijzonder teeken van Gods tegenwoordigheid) naar den berg Sion te vervoeren voornemens er daar eenen tempel voor te bouwen, in welk plan de profeet Nathan hem op goddelijken last verhinderde, gelijk dan ook die bouw eerst door zjjnen zoon en opvolger Salomo is tot stand gebragt. Vervolgens behaalde hij nieuwe overwinningen op de Filistijnen, Moabiten, Syriërs, Edo-miten en Ammoniten, en 't was gedurende den veldtogt tegen do laatsten, dat D.'s misdrijf met Bathseba voorviel, na hetwelk hij dezelfde man niet meer is van zijnen vroegeren heldentijd. De zwaarste huiselijke rampen treffen hem, maar het ontbreekt hem aan veerkracht om zijn vaderlijk gezag te doen gelden. Een zijner zonen maakt zich aan schandelijke mishandeling van zijne halve zuster schuldig, maar hij heeft geen moed om te straffen, en waar de broeder der geschondene in opstand komt en zijnen vader naar troon en leven staat, daar laat hij zich van zijnen troon drijven en verraadt in de vlugt voor zijnen zoon evenveel zwakheid, als hij kracht had ontwikkeld gedurende het vlugten voor zijnen schoonvader.

Nadat Absalom overwonnen en gedood en de opstand bedwongen was, hadden nieuwe onlusten plaats ten gevolge van den onderlingen naijver, waardoor Juda met Benjamin gedurig tegenover de tien overige stammen stonden. Zij werden echter gedempt, doch daarmede namen de rampen nog geen einde, die D.'s laatsten levenstijd verbitterden. Op zeventigjarigen leeftijd, na eene veertigjarige regering, moest hij, hoewel door ouderdom en aan het einde van een woelig en moeitevol leven naar lig-chaam en geest verzwakt, nog do smart ondervinden van de za-menzwering van Adonia, om geholpen vooral door Abjathar en Joab den troon te beklimmen, in do plaats van Salomo, zijnen tweeden zoon uit het op vergiffenis van de gepleegde misdaden omtrent Bathseba en Uria met de eerste gevolgde huwelijk , die door goddelijke aanwijzing tot troonsopvolger bestemd was. Na het bedwingen van dezen opstand werd Salomo plegtig ingehuldigd en D. overleed, 1020 jaren voor Chr.

Als krijgsheld had hij groote verdiensten. Niet alleen ontwikkelde hij, vooral in vroegeren leeftijd, eene bewonderingswaardige dapperheid, maar ook veel beleid, schranderheid en bekwaamheid. Hij bragt het krijgswezen in Israël op eenen vasten voet, daar hij alle Israëliten boven de 20 en beneden de 60 jaren verpligtte om de krijgsdienst waar te nemen; dezen werden daartoe bij hot uitbreken van ecnigen oorlog terstond opgeroepen, met de ver-

pligting om zich van wapenen en althans voor eenige dagen van leeftogt te voorzien. Een legerhoofd als D. moest spoedig do na-deelen opmerken en ondervinden , welke in tijden van gevaar alle gebrek aan geoefende manschappen ongetwijfeld heeft. Hij vormde dus eene staande legermagt, waartoe de uitgelezensten behoorden, die op kosten van den staat gekleed en gevoed werden, waarin het volk geen bezwaar, maar groot voordeel moest vinden, daar ieder gerust bij zijne kudde en akker blijven kon, zoolang het gevaar niet dringende was. De staande legermagt was in twaalf afdeelingen gesplitst. Eene dier afdeelingen nam b\j afwisseling en geregelde opvolging do dienst waar, terwijl de elf andere, in tijd van vrede, bij hunne haardsteden konden blijven, om bij het eerste opontbod marschvaardig en in tijden van gevaar allen dienstbaar te zijn. Elke afdeeling telde 24,000 man.

Niet minderen lof verdient wegens onderscheidene instellingen zijn burgerlijk bestuur. Men brenge hiertoe: de benoeming der twaalf stamvorsten, waarvan elk aan het hoofd van zijn' eigen stam was, om do inwendige belangen te behartigen; de instelling van den Divan, eene raadsvergadering, bestaande uit raadslieden en hooge ambtenaren, en waarin mannen, zoo schrander als Achitofel en Husaï, zitting hadden. Voorts de instelling, dat de inkomsten des rijks, bestaande in eene afzonderlijke tiende van veld- en boomvruchten, groot en klein vee, en uit de inkomsten van de domeinen, meestal in de overwonnen landen gelegen, onder hooger en minder toezigt gesteld en opzigters benoemd werden, die bij den koning hun bestuur cn beheer moesten verantwoorden. Tot den lof van D.'s bestuur in het burgerlijke behoort eindelijk, dat hij zes duizend mannen uit de Lcviten, die het meest onderwezen waren in allo wetenschappen en het va-derlandsche regt, door het gansche rijk tot ambtlieden aanstelde, om de openbare acten te houden eu regt te spreken.

Do verbeteringen door D. ter bevordering van do godsdienst onder zijn volk daargesteld, zijn vele en belangrijk. Vooral heeft de inrigting van het godsdienstig gezang voel aan hem te danken. Zelf ervaren in zang- en toonkunst stelde hij do gewijde muziek onder de zorg van 4,000 Loviten onder het opperbestuur van bekwame toonkunstenaars en vervaardigde zelf eeno menigte liederen, die wij in de verzameling der Psalmen aantreffen, en onder welke er onderscheidene zijn, die, hoezeer zijnen naam niet dragende, echter met do grootste waarschijnlijkheid aan hem worden toegekend. Ook behooren tot zijne zorg voor het godsdienstig welzijn van zijn volk de veelvuldige bemoeijingen, door hem aangewend, om den tempelbouw na zijnen dood gemakkelijk te maken. Hij verzamelde daartoe geld, vele bouwstoffen cn trachtte bekwame werklieden aan te stellen.

D., in hot kort, was één dier groote mannen, welke men niet beter prijzen kan dan door het eenvoudig verhaal van hun leven eu daden. Hetgeen vooral in hem uitkomt is, dat hij als koning van Israël de betrekking, waarin hij en zijn volk in de theocratische regering tot den Oppersten Koning stonden, handhaafde, iets hetwelk zijne opvolgers spoedig vergaten.

DAVID (Jacques Louis). Een beroemd historie-schilder, geboren te Parijs den 30»^len Augustus 1748. Naauwolijks 18 jaren oud, begaf hij zich naar Italië, waar hij zich verscheidene jaren onthield, en door zijne verbazende vorderingen in het door hem gekozene historische vak, zoowel den lof cn de goedkeuring der kunstkenners te Rome, als woldra de toejuiching zijner landge-nooton behaalde. Do eed der Horatiürs, op last van Lodewijk den XVIi- geschilderd, verbreidde zijn' roem algemeen, en door het tafereel van Brulus, die zijne zonen veroordeelt, handhaafde hij dien meer en moer. Later, in de groote Franschc staatsomwenteling ingewikkeld door onderscheidene posten, behoorde hij onder de partij der hevigste democraten, en ontkwam bij de afwisseling der bovendrijvende factiën ter naauwernood de guillotine, waarschijnlijk door den eerbied voor zijn talent. In 1799 stelde hij zijne Sabijnsche vrouwen ten toon, oen stuk, dat hem, alleen aan gelden voor toegang, omtrent fr. 100,000 opbragt. Te gelijk mot Bonaparte's verheffing rees ook D. cn word eindelijk eerste schilder van dien keizer. Nu schilderde hij vele plegtige oogenblikken uit het loven van zijnon magtigen begunstiger, waaronder de overtogt van den St. Bernard, nog als consul, en de krooning het meest beroemd zijn; gelijk hij ook te voren op last der nationale vergadering onderscheidene tafereelon der omwenteling, cu inzonderheid den eed in de kaatsbaan, had afgemaald. Dat hij, onder do regering van Napoleon tot ridder, lid van het legioen van eer en van het nationaal instituut bevorderd werd, en dat vele kunst-academiën hem daarin volgden, was bij zoo groote verdiensten niet meer dan natuurlijk. Na de tweede terugkomst van de Bourbons in Frankrijk moest hij echter, als een dor rogters van Lodewijk don XVI^d,in, zijn geboorteland ruimen en word zijn naam als lid van hot instituut doorgeschrapt. Sedert 1816 leefde hij te Brussel als balling on oogstte ook daar grooten lof in, met namo door zijn Amor et Psyche en zijn Mars, door Venus en de Gratiën ontwapend. Aan zijne verdiensten als schilder regt doende, kan men tevens niet ontkennen, dat D. als staatsburger een woelgeest was, die de Nederlandsche gastvrijheid niet zeer vergold mot rust en betamelijke ondergeschiktheid. Hij overleed to Brussel den 29quot;^en December 1825. De graveur Moreau hoeft zijne beste stukken in plaat gebragt.

DAVIS (John). Deze beroemde Engelsche zeevaarder, geb. te Sandbridge bij Dartmouth, werd in het jaar 1585 met twee vaartuigen uitgezonden tot het ontdekken oenor noordwestelijke doorvaart naar den grooten oceaan. Daar hij wegens het ys aan do kust van Groenland niet landen kon, wendde hij den steven en ontdekte op 64° 15' N. Br. in het noordoosten een land, welks inwoners hem te kennen gaven, dat or in hot noorden en westen eene groote zee was. Op 66° 40' N. Br. bereikte hij eene kust, geheel vrij van ijs, langs welke hij tot hare zuidpunt zeilde, waarop hij in eene, 20 uren wijde, zeeëngte kwam, waar hij eene doorvaart vermoedde, doch tegenwind belette hem zijne ontdekking verder te vervolgen. Naderhand is gebleken dat deze zeeëngte naar de Baffinsbaai leidt en deze straat werd naar hem Straat-Davis genoemd. D. sneuvelde nabij de kust van Malacca in een gevocht tegen zeeroovers, den 27^8t'^!,gt; October 1605.

DAVOUST (Louis Nicolas), hertog van Auerstad, prins van Eckmühl, maarschalk van Frankrijk en later pair dos rijks, word geboren den 10^d,m Mei 1770 te Annou in het voormalige Borgondië. Hij bevond zich te gelijk met Napoleon Bonaparte op de krijgskundige school te Brienne en word in 1785 luitenant bij de kavallorie en in 1793 generaal, doch moest zijn ontslag nemen ton gevolge van het besluit, dat alle voormalige adelijken buiten dienst stelde. De 9^ao Themidor riep hem weder onder dc wapenen. Hij diende bij het leger van de Moezel, was tegenwoordig bij de belegering van Luxemburg, stond vervolgens onder Pichegru bij het leger van den Rijn en werd te Mannheim gevangen genomen. Bij den overtogt van don Rijn in 1797 onderscheidde hij zich door moed en beleid. D. vergezelde Napoleon naar Italië en Egypte. Na den veldslag van Marengo word hy bevelhebber dor grenadiers van 's consuls lijfwacht, en na de oprigting van hot keizerrijk, maarschalk en général-en chef der keizerlijke garde-grenadiers. In don slag bij Austerlitz en lator in dien bij Auerstadt droeg hij voel bij tot de overwinning. Den titel van hertog van laatstgenoemde plaats bekwam hij na don vrede van Tilsit. Hij bleef in Warschau, ging daarna naar Breslau, en word, daar het groote leger afgedankt werd, tot opperbevelhebber van het Bijnloger benoemd. Bij hot weder uitbarsten van den oorlog mot Oostenrijk in 1809 waren zijne inarschen door den Opper-Palz aan den Donau cn in de dagen van Regensburg oono zeer gevaarlijke onderneming. Hij had oen belangrijk aandeel aan de overwinning bij Eckmühl. Aan den slag van Asporn kon slechts eene zijner vier legcrafdeelingen dool nemen, welker bevelhebber, St. Hilairo, met het grootste gedeelte zijner troepen op den linkor-Donau-oover omkwam. In don slag bij Wagram beschermde D. den regtervleugel, welks bewegingen hoofdzakelijk den terugtogt der Oostonr'ijkers bewerkten. Na den vrede verhief Napoleon hem tot vorst van Eckmühl en in 1811 tot gouverneur-generaal der Hanzeatische departementen. In Rusland leed hij in 1812 met zijne legerafdooling, op don terugtogt van Moskou, eene nederlaag. In Maart 1813 deed h\j de Elbebruggen bij Meissen en Dresden springen. In den zomer diens jaars rukte hij met 30,000 man Franschen en Deenen in Mecklenburg, hoewel slechts weinige troepen onder Wallmoden tegen hom over stonden, niet verder dan tot Schwerin doch trok zich woldra achter de Steckenitz terug. Het was voor Hamburg en de Hanzeatische departementen een ongeluk, dat hij, hoewol gouverneur-generaal, zijne hoedanigheid als krijgsman stelde boven alle bedenkingen door het groote lijden dier districten opgewekt en in het bijzonder van Hamburg, dat gruwzaam

door hem behandeld werd. Hoezeer hij door het talrijke belegeringsleger onder Bennigsen niet zeer benaauwd werd, verloor hij echter 11,000 man aan wonden, ziekten en desertie. Na den terugkeer van Napoleon te Parijs in Maart 1815, werd hij tot minister van oorlog benoemd. Toen do verbondene mogendheden , na de overwinningen bij Qnatre-Bras en Waterloo, tegen Parijs oprukten, sloot D. als opperbevelhebber op den 3^den Julij eene krijgsovereenkomst met Blüeher en Wellington, volgens welke hij het Fransehe leger achter de Loire deed trekken. Hij onderwierp zich aan koning Lodewijk den XVIII^den, noodigde ook het leger daartoe uit en gaf op 's konings bevel het kommando over dit leger, dat nog 45,000 man telde, aan den maarschalk Macdonald over en overleed den l^,'^en Junij 1823. Vastheid van karakter en persoonlijke heldhaftigheid waren de kenmerkende eigenschappen van dezen veldheer, wiens krijgsmans gestrengheid dikwijls tot hardheid, om niet te zeggen gruwzaamheid, overging.

DAVY (Humphrey). Deze beroemde scheikundige werd geboren te Penzance in Cornwallis den I7^dlm December 1788. In zijne jeugd als leerling geplaatst bij eenen plattelands-heelmeester, die tevens apotheker was, legde hij zich met ijver toe op do natuurwetenschappen, vooral de scheikunde. Door middel van Gilbert kwam hij in betrekking tot den natuurkundige Beddoes, die den negentienjarigen jongeling in zijn scheikundig laboratorium to Bristol nam, waar deze van het eerste oogenblik af snelle vorderingen maakte. Bij de oprigting van de Institution of Great-Britain werd hij aan die stichting als onderwijzer der chemie verbonden en maakte weldra grooten opgang. In 1803 werd hij lid, later secretaris, in 1820 voorzitter van de academie der wetenschappen te Londen; zijne vele en voortreffelijke bijdragen in de Philosophical Transactions bewijzen, met welken ijver hij daarin werkzaam was. Hg gaf belangrijke ontdekkingen over het galva-nisme en voor de toepassing der wetenschap op het maatschappelijke leven zijn zoowel zijne voorslagen om metalen tegen den invloed van het zeewater te beveiligen, als de door hem uitgevonden en naar hem genoemde veiligheidslamp voor steenkolenmijnen onschatbaar. In het jaar 1827 legde hij zijne betrekking als voorzitter der koninklijke academie neder en begaf zich tot herstelling zijner verzwakte gezondheid naar het vaste land. D. overleed op zijne terugreize uit Italië, te Geneve den 29^|ite^,i Mei 1829. Zijne belangrijkste geschriften zijn: C/iemical and philosophical researches, chiefly concerning nitrous oxid and its respiration (Lond. 1800); Elements of chemical philosophy (Lond. 1812); Elements of agricultural chemistry (Lond. 1813). In: Sal mania, or days of fly-fishing (Lond. 1829, waarin hij zijne geliefkoosde uitspanning, het hengelen, met vele uitweidingen van wetenschappelijken en letterkundigen aard beschrijft, en Conso-lations in travel, or the last days of a philosopher (ïjoni. 1831; in het Ned. vert, onder den titel: De laatste dagen van een wijsgeer, Leeuw. 1836), vindt men de sporen zoowel van zijne heldere denkwijze over wijsgeerige en andere onderwerpen als van zijnen goedhartigen, kalmen geest.

Zie over D.: Paris, The life of Sir Humphrey Davy (Lond. 1831, 2 din.), alsmede de door zijnen broeder John Davy uitgegeven Memoirs of the life of Sir Humphrey Davy (Lond. 1836, 2 din.), en Van der Boon Mesch, Gedachtenisrede op Sir Humphrey Davy (Amst. 1830).

DEAL. Eene Engelsche zeeplaats in het graafschap Kent, met een hospitaal voor zeelieden, een versterkt kasteel en een arsenaal. De stad, door 10,000 inwoners bevolkt, heeft geene eigenlijke haven, maar eene voortreffelijke reede, waar voor meer dan 400 schepen ruimte is en vele hunne benoodigdheden innemen. Er wonen vele loodsen en behalve de lichttorens van Ramsgate en Zuid-voorland heeft men er op eene zandbank eenen ijzeren lichttoren (safety beacon). Het fort ligt tusschen die van Sandowne en Walmer, welke te zamen strekken tot dekking van het strand dat onder den naam van Duins (zie Duins) bekend is. Naar men wil zou Julius Caesar hier aan de Brittannische kust geland zijn.

DEBANDADE beteekent in de krijgskunde een gevecht in verstrooide orde, door ligte troepen en tirailleurs uitgevoerd. De manschappen zijn daarbij niet in gelederen geschaard, maar kunnen zich vr'uer bewegen en van alle kleine' terrein-omstandigheden partij trekken. De bewegingen geschieden niet op kommando maar op signalen van den horen of trompet.—D. wordt ook wel voor het woord verwarring gebruikt.

DEBORA. Onder dezen naam, die de beteekenis heeft van eene honigbij, komen twee vrouwen in den Bijbel voor. De eerste is de voedster van Rebecca (Gen. XXXV: 8). De andere, die voorkomt als eene profetesse en rigteres in Israël, was de echt-genoote van Lapidoth; zij leefde XIII eeuwen voor Chr. en woonde onder eenen palmboom in het gebergte van Efraïm (Bigt. IV: 15). Zij beval Barak, een leger te verzamelen tot den strijd tegen Sisera, de overste van de Kanaaniten. Barak weigerde het, tenzij D. mede optrok, hetwelk zij deed. Sisera werd geslagen on door Jaël, de huisvrouw van Cheber, omgebragt (aid. vs. 6—24), waarop D. een danklied zong (Bigt. V).

DECA-, van het Grieksche /tfxa, tien, duidt, bij de namen der deelen en onderdeelen van het metrieke stelsel van maten en gewigten gevoegd, het tienvoudige aan. Zie voorts Maten en Gewigten.

DECADE. (Zie RepMilceinsch-Fransehe Almanak).

DECAGONAAL GETAL is dat, hetwelk ontstaat, wanneer men een getal vermenigvuldigt met zijn viervoud min drie (het getal =: a gesteld zijnde a X 4 a — 3); h. v. 5 X (20 — 3) = 5 X 17 = 85; 6 X 21 ;= 126, 7 X 25 := 175. Eene reeks van D. G.len ontstaat, wanneer men de termen van eene rekenkundige reeks, wier eerste term de eenheid en wier reden 8 is, achtervolgens optelt. In de reeks 1,1 8^9, l-(-8 8=:l 7, 1 8 8 8 = 25 enz. zijn dus de D. G.len 1, 10, 27, 52, 85 enz., want 1 9 = 10, 1 9 17 = 27, 1 9 17 25 = 52 enz.

DECALOGUS. Onder dezen Griekschen naam {dfxaXoyot, tien woorden) zijn de zoogenoemde X geboden bekend, de grondwet, om zoo te zeggen, van den Israëlitischen godsdienst- en burgerstaat. Schoon alle Israëliten en ook de Christenen overeenkomen in het getal dier voorschriften, is er verschil in de verdeeling. De R. C. Kerk voegt dat waarbij afgoderij wordt verboden met dat tegen de beeldendienst bijeen, splitsende daarentegen het verbod van begeerte des huizes van den naaste, en dat van zijne huisvrouw enz., in twee voorschriften, terwijl do Protestanten, in navolging van de Israëliten, het eerste gebod noemen dat, waarbij de afgoderjj verboden wordt, het tweede hetgeen tegen de beeldendienst is gerigt, en de waarschuwing tegen de begeerten in het laatste gebod bijeen voegen. Deze geboden worden nog in twee tafelen verdeeld; pligten omtrent God en zijne dienst (Geb. I—IV; Prot. I—III R. C.) en pligten omtrent den naaste (Geb. V—X; Prot. IV—X R. 0.) Allen hebben onbetwistbaar alleen betrekking op het Israëlitische volk en het is geheel willekeurig, ze ook voor Christenen verbindend te achten, vooral omdat Jezus Christus zelf hunne ongenoegzaamheid in zijne zedekunde opzettelijk heeft uitgesproken (Matth. V), gelijk dan ook de Christelijke zedeleer, indien zij de wet der X geboden als eene verzameling van Christelijke levensregelen aanmerkt , genoodzaakt is, aan elk dier voorschriften eene wijziging en uitbreiding te geven , die noch in de woorden noch in de oorspronkelijke bedoeling ligt en der Christenen verpligting tot eerbied voor God en zijne dienst, eerbied voor ouders enz. berust op geheel andere gronden dan omdat deze pligten aan de Israëliten waren voorgeschreven.

DECEMBER. Bij ons de twaalfde maand in het jaar; doch volgens den ouden Romeinschen kalender van Numa Pompilius, die het jaar met Maart begon, de tiende, waarnaar zij ook den naam heeft. In onze taal heet zij Wintermaand, omdat de winter volgens onze verdeeling der jaarsaizoenen, op of omstreeks den 22quot;ten December aanvangt, wanneer zich de zon in het teeken van den Steenbok bevindt en wij den kortsten dag hebben.

DECEMVIRI. Het is bekend, dat de Romeinen aan vele magistraatspersonen een naam gaven, ontleend aan hun aantal. Zoo vindt men by hen Duumviri, Triumviri, Centumviri, zoo ook D., dat zijn Tienmannen. De aard hunner betrekking werd meestal er bij uitgedrukt. De Decemviri legilms conscribendis nu vormden een collegie benoemd tot het in schrift brengen der wetten. De aanleiding tot hunne benoeming lag in de begeerte der Plebejers om in eene meer vaste en bekende wetgeving een waarborg te hebben tegen de onderdrukking der Patriciërs, die ruimschoots gebruik schijnen gemaakt te hebben van de onzekerheid in den regtstoestand. Na veel tegenstand wisten de leiders dor Plebejers de voldoening dezer begeerte door te drijven. De vrucht van den arbeid der D. was de beroemde wet der XII tafelen, die de Romeinen als den grondslag en het eerbiedwaardigste gedenk-

stuk van hun volksregt beschouwden. Slechts fragmenten dezer wet zijn tot ons gekomen, die, hoe gering en in vele opzigten onvolledig, tot de belangrijkste overblijfselen uit do oudste tijden van Rome gerekend worden. Herhaaldelijk heeft men getracht ze in de oorspronkelijke orde uit te geven. De best geslaagde poging is die van Dirksen, Versuche zur Kritik unci llerstelluny des Textes der Ziuölflafel-Fragmente (Leipz. 1824). Minder roemwaardig en duurzaam was het beheer der D. Nevens het werk der wetgeving was hun namelijk het hooge gezag in handen gegeven, waarvan zij op zulk cene schandelijke wijze misbruik maakten, dat reeds in hot derde jaar van hun beheer een opstand de herstelling van het consulaat ten gevolge had (zie Claudius). — Niet te verwarren met de bovengenoemden zijn de Decemviri stlitibus indienndis, eene regtbank, door Servins Tul-lius opgerigt, waarvan echter weinig bekend is; en do Decemviri sacris faciundis, met de zorg voor de Sibyllijnsche boeken belast.

DECI-. Voor de namen der maten en gewigten in het decimale stelsel geplaatst, duidt het tiende gedeelte aan. Zie voorts Maten en gewigten.

DECIMA. Eilandje, aan do op het eiland Kioe-Sioe gelogen Japanscho stad Nagasaki verbonden door eene steonon brug. Het is de factorij der Nederlanders, die er eenige huizen en pakhuizen hebben, allo van hout gebouwd en op do Japanscho wijze ingerigt. Het verblijf van het Nodorlandscho opperhoofd bevat eenige zalen op Europesche wijze ingerigt. Voorts vindt men er drie wachthuizen, eene woning voor den Japanschen afgevaardigde , die belast is met het toozigt op den handel der Nederlanders , een verblijf voor de tolken en de woningen voor de ottana's of wijkmeesters, en eindelijk oen botanischen tuin, die klein doch belangrijk is. Het eilandje heeft twoo poorten, eene naar de brug en eene naar het water, welke laatste alleen geopend is gedurende het ankeren van een Nederlandsch schip. Dan alleen ook is er onder de beambten en bedienden van den Nederlandschen handel eenige levendigheid; overigens leiden dezen hier een eenzaam en eenzelvig loven, dat, gelijk het eilandje zelf, beschreven wordt: Vadert. Letteroefen. 1853, Mengehv. bladz. 185, 317, 564; 1855, bladz. 1 , 365. Een zeer naauwkeurig model van het gehoolo eilandje mot al zijne gebouwen enz. bevindt zich in het koninklijke kabinet van zeldzaam'eden te 's Gravenhago.

DECIMAAL REKENING is eene wijze van rekenen, waarbij men geene breuken gebruikt, dan die, welke de eenheid met enkel elkander opvolgende nullen tot noemer hebben en welke breuken men decimale breuken noemt. Men schrijft, men rekent er mode, zonder den noemer uit te drukken, even als of het geheele getallen waren;-men plaatst slechts achter de eenheden van elk getal eeno comma, en schrijft vervolgons achter die comma de breuk in dezelfde orde voort, als de geheele getallen. Zoo beteekenen b. v. de cijfers 7963,1434, zeven duizend, negen honderd drie en zestig, een tiende, vier honderdste, drie duizendste en vier tienduizendste deelen, waaruit men ziet, dat do waarde dor cijfers, ter regterzijde der comma, in dezelfde orde afneemt, als zij ter linkerzijde van dat toeken vermeerdert. Men vermijdt in deze wijze van rekenen niet alleen de omslagtige bewerking der gewone breuken, maar heeft ook nog dit niet geringe voordeel, dat deze breuken bij het decimaal-stelsel van maten en gewigten, hetwelk thans ingevoerd is, terstond do kleinere maten, dan die, welke men tot de eenheid neemt, aangeven in dezelfde orde, als de cijfers der breuk op elkander volgen.

Regiomontanus schijnt de eerste te zijn geweest die het nut der decimale rekening bij de logarithmen heeft ingezien. Simon Stevin schroef daarna een werkje over deze rekenwijze, en was de eerste die haar toepaste op allerlei wiskundige bewerkingen. Zie zijne: Logistica decimalis gedrukt in 1603, en ook opgenomen in de: Oeuvres mathématiques de Simon Stevin, door Alb. Girard uitgegeven.

DECIMAAL STELSEL. (Zie Maten en gewigten.)

DECIME heet in de muziek een tiende toon (wanneer men namelijk den toon, waaruit men begint, medetelt) van den aan-genomenon grondtoon, of het Interval, hetwelk 9 op elkander volgende trappen, en 10 volgende toonen bevat, wanneer men den eersten en laatsten toon mederekent. De D. is dus de ïerz der Octaaf, of de Octaaf van de Terz van zekeren grondtoon, en kan ook zoo verschillend gebruikt worden.

DECIUS (Cajus Mtssius Quintus Trajanus). Dozo, vooral door zijne hevige vervolging van de Christenen beruchte, Ro-meinscho keizer was van geboorte een Pannonier. Hij werd door keizer Philippus naar Moesië gezonden tot hot beteugeleu der oproerige legioenen, doch dezen riepen D. tot keizer uit en Philippus verloor kroon en loven in oenen veldslag bij Verona. In het jaar 251 sneuvelde D. in oenen slag tegen de Gothen, die Philippopolis ingenomen hadden door het verraad van Gallus, die hem in de keizerlijke waardigheid opvolgde.

DECIUS MUS (Publius). Een edel Romein, die zich als consul met Manlius Torquatus, 340 jaar voor Chr., in oenen slag tegen de Latijnen, vrijwillig door den dood opofferde, welk voorbeeld later door zijnen zoon in don oorlog mot Pyrrhus gevolgd werd.

DECKER (Jekemias de). Deze dichter werd te Dordrocht geboren in 1610 en overleed in 1666. Zijn vader, uit Antwerpen afkomstig, verdedigde Ostende tegen hertog Albert, omhelsde de hervormde loer, ontweek de Spaansche Nederlanden en zette zich, eerst te Dordrecht, daarna te Amsterdam neder. Hij was een man van vele kunde en beproefde braafheid, die bijzonder zorg droeg voor de opvoeding zijner kinderen. Zijn zoon Jeremias, in wien men spoedig een gevoelig hart, een juist oordeel en oenen vluggen geest ontdekte, oefende zich al vroeg in de oudo en nieuwe letterkunde; de Latijnsche en Franscho schrijvers waren zijne eerste wegwijzers; do aankweeking van zijn dichterlijk vermogen was zijne aangenaamste bezigheid. De eerste zangen welke hij in hot licht gaf, waren de Klaagliederen van Jeremias, waardoor dit meesterstuk van Hebroouwsche poëzij met nieuwen luister verscheen. Spoedig werden zij door eenige vertalingen gevolgd. De ernstige en gevoelige aard des dichters deed hem bijzonder aan ouders on vrienden gehecht zijn, on de zangen, die dit gevoel hem inboezemde, behooren zeker onder do boste van dien aard in onze taal geschreven en zijn waardige voorbeelden ter navolging. Zijn Lof der gcldzucht, zijn Goede Vrijdag en andere gedichten staven zijnen welverdienden roem, terwijl er onder zijne puntdichten zijn, die van vernuft getuigen. Ook in proza had hij oenen zuiveren stijl, waarvan eene vertaling uit het Fransch van Matthiew, en de geschiedenis van Aulius Sojanus ten bewijze verstrekken. Do beste uitgaven zijner werken is die van Brouë-rius van Nidock (Amst. 1726), met hot levonsborigt van den dichter.

DECLAMATIE is de kunst om eigene of anderer denkbeelden en gewaarwordingen in poëzij of prozastijl zoodanig voor te dragen, dat er bij don toehoorder do indruk door wordt verwekt, dien het voorgedragone bedoelt. Zij heeft alzoo tot eerste ver-eischten: duidelijkheid, welluidendheid en zuiverheid der uitspraak en vereischt buigzaamheid der stem bij heldere bewustheid van den inhoud en geest van hetgeen men voordraagt. Zij bezigt evenzeer verheffing en nederdaling van de stom als versnelde en vertraagde uitspraak; door al hetwelk de juiste toon bepaald en aan de vereischen der door kunst veredelde natuurlijke uiting van denkbeelden en gevoelens voldaan wordt. Zie voorts Wel-sprekendheid.

DECOCTUM is een der wijzen om do geneesmiddelen te bereiden, een afkooksel gewoonlijk in water. Een D. is van eene infusie of afgietsel in graden van hitte en langdurigheid van bewerking onderscheiden. Eene infusie geschiedt dikwijls zonder vuur en zoo zij hetzelve al noodig heeft, moet het zoo matig zijn, dat do infusie niet dan na verloop van een geruimen tijd gereed is, soms na verloop van dagen; een D. daarentegen kan in een vierendeel uur's gereed zijn. Ook worden beide wijze van bereiding met elkander verbonden, wanneer men een gereed gemaakt D. nog warm over eene zelfstandigheid giet, wier vlugtige deelen men met het D. voreenigen wil; men noemt het dan Infusu-decocttan. De ingrediënten tot een D. kunnen genomen worden uit allo drie de rijken dor natuur, doch die uit het plantenrijk komen het meest voor.

DECOLORIMETER. Onder dezen naam verstaat men een werktuig, geschikt om den graad van ontkleuring aan te wijzen, die sommige vloeistoffen door behandeling met beenkool verkregen hebben. Hot werktuig, zoodanig als hot door Paijen is uitgedacht en door Chevalier vervaardigd, is geheel van koper en bestaat uit eene horizontale en daarop geplaatste verticale buis. In de eerste schuift een tweede, in tien decimeters afgedeeld;

Si

op do tweede, die hoi is en door middel van eene kleine opening met de horizontaio in verband staat, zijn twee ronde glazen in een' koperen band vereenigd en zoo ver van elkander verwijderd, dat de tussehenruimte juist een tiende van de zoo even-genoerade verdeeling uitmaakt. Tusschen deze glazen doet men hot vocht, dat tot vergelijking dienen moot, terwijl men voorts hot ontkleurd vocht in den verticalen cylinder giet en door het uithalen van de beweegbare buis het vocht gelegenheid geeft, tusschen het glas van dezo en het glas van den onbeweeglijken cylinder in te dringen, wanneer men den beweegbaren cylinder zoo vor uithaalt als noodig is om dezelfde kleur voort te brengen, die het vocht in de bovenstaande glazen heeft. Daar nu het werktuig gegrond is op de ondervinding, dat een vocht zoo veel te meer gekleurd is, naarmate men door meerdere lagen er van heenziet, zoo begrijpt men ligtelijk, dat het vocht zoo veel te meer ontkleurd en de kool, die hiertoe gebruikt is, zoo veel te beter zal zijn, naarmate men den cylinder verder moet uithalen.

DECREET is in het algemeen een besluit der overheid, vooral zoodanig een, dat na een geregtelijk onderzoek wordt genomen. Van dien aard waren de decreten der Romeinsche praetoren en keizers. De decreten der pausen, der Duitscho keizers en van Napoleon den I^stei1 hadden eene meer wetgevende strekking.

DECRESCENDO. (Zie Crescendo).

DECRETALEN. Aldus noemt de beslissingen, door de pausen genomen zoo in voorkomende gevallen als in antwoord op vragen, hun door kerkelijke of wereldlijke personen gedaan. Bij het toenemend gezag van de uitspraken der bisschoppen van Rome zijn deze D. verzameld, het eerst door Dionysius Exiguus in het laatst der V'^h! eeuw; rfaarna door Isidorus Hispalensis, bisschop van Sevilla in de VII^dl' eeuw; voorts door of op naam van Isidorus Mercator of Peccator in de IX^d6 eeuw; eene verzameling de Psendo-Isidorische genoemd en met invoeging van vele val-sche stukken ingerigt ter uitbreiding van het pauselijk gezag; bovendien door Gratianus in de XII'¹⁶ eeuw; insgelijks door Ray-mund van Penneforte in de XIII^d0 eeuw op last van paus Gre-gorius den IX^den; vervolgens kort daarna tot op de D. van paus Bonifacius den VIIIquot;^en; eindelijk die van paus Clemens den Vquot;¹⁶quot;, die bij do handelingen van het concilie van Vienne gevoegd zijn. De vier laatstgenoemde verzamelingen behooren tot en zyn opgenomen in het Corpus Juris Canonici. Doch eene latere verzameling der D. van paus Johannes den XXHquot;^te° en zijne opvolgers is door Chappuis sedert 1800 als een aanhangsel bij dat 'Torpas gevoegd en daarom extravagant genoemd. Over de uitgaven daarvan zie men het art. Canoniek rejjt, en voor zoo ver de D. niet zijn uitgegeven, zie dan over deze: Theiner, Récherches sur jdusieurs collections inédites de Décretales du moyen age (Par. 1832).

DEELBAARHEID is de algemeene eigenschap der ligcha-men om zich in deelen te laten scheiden; zij is algemeen daar men nog geene zelfstandigheid of stof ontdekt heeft, die deze eigenschap miste. Men onderscheidt eene mathematische en phy-sische D.; de eerste is de D. in het oneindige, die voor elk ligchaam denkbaar is, in zoo verre de ruimte die het beslaat, zich voortdurend in nog kleinere deelen scheiden laat; de andere daarentegen is de iu werkelijkheid mogelijke deelbaarheid der ligchamen, waarvan het nog onzeker is of zij binnen grenzen beperkt zij of niet. De dynamici ontkennen dit, de atomisten beweeren het, zeggende dat de physische D. der ligchamen eindelijk op zeer kleine ondeelbare deeltjes, zoogenaamde atomen stuit. Tegenwoordig zijn er slechts weinig natuurkundigen meer, die aan eene physische D. der ligchamen tot in het oneindige gelooven. Zoo veel gaat zeker dat zij hij sommigen tot in het ongeloofelijke gaat; zoo kleurt b. v. een grein koper in sal ammoniac opgelost, ongeveer 400 Rhl. kubiek-duim regenwater en wordt daarbij, volgens Musschenbroek's berekening in ongeveer 400 millioen onderscheidbare deeltjes verdeeld. Zie voorts het art.: Atoom.

DEENSCHE TAAL, LETTERKUNDE en KUNST. De Deensche taal was oorspronkelijk een tongval der zoogenoemde Oud-Noordsche, die toen ook wegens 't staatkundig overwigt der Denen over de overige Scandinaviërs, Dönsk Tonga, d. i. Deensche tongval, genoemd werd. De D. T. is 't meest afgeweken van 't Oud-Noordseh, waar 't Zweedsch en Noordsch en vooral het IJslandsch naderbij komen. Reeds de staatkundige verbinding der Denen met de Angel-Saksers ten tijde van Knoet den Groote en het daaruit ontstaande verkeer der beide volken, oefende eeni-gen invloed uit op de spoedige verdwijning der Oud-Scandinavische vormen en tevens ook op de spoedige, scherpere dialectische afzondering der D. T. van de overige verwante Oud-Noordsche tongvallen van Scandinavië. Van meer belang voor de zelfstandige ontwikkeling van 't Deensch waren de aanrakingen met de Duitschers door de legertogten der Waldemars, de hofhouding der Duitsche vorston, die op den Deenschen troon geraakten, het veelvuldig verkeer met de Hanzesteden, de reizen en studiën der Denen op de Duitsche scholen en universiteiten. Doch eerst do hervorming wijst een tijdstip van verandering in de D. T. aan. Aan den eenen kant drong er door het studeren der Deensche godgeleerden in Duitschland, vooral te Wittenberg, met de nieuwe denkbeelden veel in de D. T. in, aan den anderen kant werd door de Deensche bijbelvertaling den grond gelegd tot eene algemeene Deensche spreek- en schrijftaal. Een tweeden bloeitijd der taal kenschetst het dichten van geestelijke liederen op het einde der XVII^dl! eeuw. Even als in Duitschland was het ook in Denemarken het heerschen van den Franschen smaak, dat de taal met eene menigte gallicismen vermengde, zoodat zelfs Holberg bij zijnen anders zoo zuiver Noordschen gedach-tengang, eene zeer vermengde taal bezigt. Doch het overwigt der Duitsche opleiding en uitmuntende nationale dichters, als Ewald, hielpen tegen hot einde der XVIII^d8 eeuw, die schandelijke boeijen afschudden. Do eigendommelijke en zelfstandige beschaving der Deensche schrijftaal deed bij den aanvang dezer eeuw niet alleen de Oud-Noordsche studiën, maar ook de taalstudie, door mannen als Boggesen, Ohlenschlager, Grundtvig en anderen herleven. Behalve het eigenlijke Denemarken (de Deensche eilanden, Jutland, Noord-Sleeswijk) is het Deensch sedert eene eeuw bij de Eskimo's in Groenland als kerktaal, en op de West-Indischo eilanden Ste. Croix, St. Thomas en St. Jean als landstaal overgeplant en als zoodanig geldt zij ook tot heden in de voormalige Deensche factorijen op de kust van Guinea. Tijdens de vereeni-ging van Noorwegen met Denemarken op het einde der XIV^d0 eeuw, werd het Deensch ook de schrijftaal der bewoners van Noorwegen en is het tot nu toe gebleven, ofschoon er ook sedert eenigen tijd in Noorwegen hot zigtbare verlangen bestaat om uit de inlandsche volkstaal eene algemeen Scandinavische te vormen , om ook als schrijftaal te dienen. De uitspraak der Noor-weegsche volkstaal, welke in do groote steden en derzelver omstreken in den dagelijkschen omgang gesproken wordt, is door den invloed der Deensche schrijftaal zeer gewijzigd. Genoegzaam zijn in den laatsten tijd de proeven bekend, om 't Deensch ook in de Duitscho vorstendommen der Deensche monarchie in te voeren. Behalve de Deensche schrijftaal bestaan er nog meer volkstongvallen. Men onderscheidt ze in de beide groepen van het eigenlijke Deensch en Jutsch. De eerste groep bevat de See-landsche tongval (de grondslag van 't hoog-Deensch) 't Funsch en Bornholmsch (met het sedert 1600 in een Zweedsch-Gothisch veranderd dialect van Schonen), elke weder met eenige ondergeschikte tongvallen; de Jutsche taal, die nog zeer den invloed van het voor do omzwerving der Denen in Jutland aldaar gebruikelijke Saksisch aanwijst, onderscheidt men in twee hoofdtongvallen, de Noord-Jutlandsche of noormannojetische, in 't noordelijk en westelijk deel van 't Schiereiland, en de Zuid-Jutlandsche of danojotische, in Sleeswijk langs de kusten van den kleinen Belt. De oudste Deensche spraakleer schreef Erik Pontoppidaan (Koppenh. 1668); op hem volgden Peter Sljv (1685) en Hoijsgard (1743 en 1747), later die van Jak. Baden, Lange, Tode, Tobiesen (2« druk, Koppenh. 1813), Nissen (Koppenh. 1808), het uitmuntend werk van S. N. J. Bloch (1818), alsmede de nieuwe taalkundige geschriften van Petersen, Birch, Hjert, Bojesen, Jacobsen, Oppermann, Sörensen en anderen. Reeds in 1510 gaf Christ. Pedersen een Vocabularium in usum Dncorum uit; deze en andere Deensch-Lat. woordenboeken uit de XVI^do eeuw sloten zich later aan die van van Aphelen, J. Baden, Reisler, G. H. Miiller (1800, bewerkt door Guldberg, 4 dln.. Kiel 1807) aan. Het, in zijne bewerking veel te ongelijke Dansk Ordbog (Dl. 1—6, Koppenh. 1793—1849), 't welk de Deensche Academie uitgeeft, wordt door Molbech's Dansk Ordbog (2 dln. Koppenh. 1833) in vele opzigten overtroffen. De laatste bewerkte ook eeno

voortreffelijke JJansk Dialectlexicon (Koppenh. 1833—41). Voor-jiame werken over Syiionymon gaf B. G. Sporon in 't licht A'e«-stijdige danske Orris Bemiirkelse (2 din., Koppenh. 1775—92; nieuwe uitgave, 1807), en bovenal P. E. MUller in Dansk Sy-nonymik (2 din., Koppenh. 1829). Het For soj tii en dansk Metrik (2° dl. Koppenh. 1833—34) van E. A. Thortsen overtreft verre do oude Deenscho Metr. (dichtmatige stukken) van Peiler Jensen Kocskilde (1627), Hans Mikkelsen Uavn, Siireu Poulscn (1671). De geschiedenis der D. T. behandelt het uitmuntende werk van Petersen Del Danske, Norshe oy Svenske Sprays Historie (2° dl., Koppenh. 1829—30) en Molbech's niet uitgegeven Del danske Sjnoys historiske Udvikliny (Koppenh. 1846). Over het Deensch eu Duitsch in't hertogdom Sleeswijk handelt Werlauff's en Outsen's Preisschrift, die diin. Sprache im Herzoythum SMeswig betreffend (Deensch en Duitsch, Koppenh. 1819) en Kohl's Be-merhmgen iiber die Verhaltnissc der Deutscken and dan. Jfatiu-nalitat und Sprache in llerzoythum Schleswig (Stuttg. 1847). De invloed der Denen en Noormannen in Engeland is nagespoord door Worsaac in de Minder om de Danske oy Nordmandene i Enyland, Skotland oy Mand (Koppenh. 1851).

Hoewel eene Deensche volkslitteratuur in den ruimeren zin des woords zich eerst sedert de XVIII^de eeuw gevormd heeft, was de grondslag daarvoor reeds in den hervormingstijd aanwezig. De oudste eigenlijk Deensche gedenkteekenen der taal klimmen niet verder op dan tot in de Xll^de eeuw en bestaan iu de wetten der oude koningen. Hiertoe behooren de werken van Knoet den Groote Vitherlags liet, het Skaanske Ijov, voor Schonen uit den tijd van Waldimir den 1quot;'«quot;, het kerkregt van 't jaar 1162, de Sjellandske Loa van 't jaar 1171, dat gewoonlijk aan Erik den VIl^aen toegekend wordt (uitgegeven door Kolderup-Bosenvinge, Koppenh. 1821), het Hiyens Het, van 1180, maar vooral de Jutlandsche wet: Jydske Lovboy, door den Eijksdag van Vordingburg in 1240 uitgegeven (bewerkt door Kofod Ancher, Koppenh. 1783). Hooger lof dan aan deze volkswetgeving komt toe aan de geschiedkundige werken van Saxo Grammaticus en van den Jutschen ridder Svend Aagesen, want al hebben zij hunne geschiedbocken ook in de lat. taal geschreven, zoo straalt toch, namelijk by den eersten, die ver boven zijn' tijd staat, door het lat. inkleedsel ontegenzeggelijk een zuiver Noordsche geest door. Tot in de XIII^d0 eeuw reiken ook, wat hunnen tegenwoor-digen vorm aangaat, de oudsten der Deensche heldenzangen of Kjampevisser, die grootendeels in de XIV^lt;lc, en, voor zoover zij geschiedkundige liederen zijn, in de XV^dc en XVI^d0 eeuw ontstonden. Deze liederen, een dichterlijk algemeen voortbrengsel van 't volk, hunnen oorsprong nemende in de overleveringen van het oude Noorden en de romantische rigting der latere middeleeuwen met het Oud-Noovdsch-mytliisch vermengende, werden, eer zij nog uit den mond des volks verdwenen waren, door A. C. Vedel (Kt Uundret udmlgte danske Viser, Ribc 1591 en later) der nakomelingschap trouw overgeleverd. Eene uitgebreidere verzameling, welke, nevens den lüjbel stond zelfs tot in de boerenwoningen, vervaardigde Peter Syv (Koppenh. 1695 en later), en de meestomvattende, met eene kritische en historische voorrede, Nijerup, Abrahamson en Kahbck onderdon titel van; Vdvahjte danske Viser J'ra Middelalderm (5 dln., Koppenh. 1810—14). De laatsten werden door Rasmussen en Nijerup's Udualy af danske Viser fra Midten af det 16 Aarh. (2 dln., Koppenh. 1821) volledig gemaakt. Eene nieuwe volledige verzameling heeft Grundtvig op zich genomen. Een aantal van Alt-diin Ileldenliedern, Balladen und Marchrn (Heidclb. 1811) vertaalde W. Grimm in 't Duitsch. Andere oude gedenkteekenen der taal zijn buiten tegenspraak uit het in de XIII^d0 eeuw uitgekomen Artsenijboek van Henrik Harpestreng (uitgegeven door Molbech, Koppenh. 1826), de waarschijnlijk omstreeks 1478 ge-eindigde, Deensche Kijmkronijk van den monnik Njel uit Soröe (uitgegeven door Molbech, Koppenh. 1825) en eene Deenscho vertaling van het Oude Testament uit denzelfden tijd (uitgeg. door Molbech, Koppenh. 1828). Op het einde der XV^do eeuw schreef ook do heer Mikkol, predikant te Odensee, zijne gedichten Om Jfr. Mariae Rosetikruruls (Koppenh. 1515), Om Skabdsen en Om del menneskeliye Levnet (uitgeg. door Molbech, Koppenh. 1836), die, nevens veel smakeloos, een krachtig poëtischen geest te kennen geven. De verzameling van Deensche spreekwoorden en spreuken, vervaardigd door Peder Lolle (Petrus III.

I.egistra) in 't begin der XV⁰ eeuw (eerst te Koppenh. in 1506 , en daarna in 1828 door Nijerup, te Koppenh. uitgegeven) was tot in den hervormingstijd een geliefdkoosd schoolboek.

Ofschoon do lat. taal, wier studie door de letterkundige pogingen ten tijde der hervorming op nieuw versterkt werd, bij haar uitsluitend gebruik in de wetenschap, der zich doordringende volkstaal tot in de XVII^d° eeuw slechts weinig plaats overliet, zoo lag het toch in het gansche wezen der kerkelijke bewegingen destijds, dat de hervormers tot het volk in de laatste moesten spreken. Even als in Duitschlaud waren ook in Denemarken de hervormers do gromlleggci's eener volksschrijftaal. Christiaan Pedersen (1480—1554) was de eerste schrijver van Denemarken in den hervormingstijd, een Luther voor de Deensche taal. Behalve de volksboeken Keiser Cart's KrUnike (Koppenh. 1501) en Olyer Danske's Krünike (Par. 1514) zorgde hij, onder vele anderen, door het gebedenboek Vur Fntc, Tider (Par. 1514) en vooral door Jerteyns Postille (Par. 1515), voor do geestelijke behoeften van 't volk. Al zijne geschriften werden door vele drukken verspreid. Daar de overzetting van 't Nieuwe Testament door Hans Mikkelsen (Loipz. 1524) taalkundig niet voldeed, zoo vertaalde Pedersen uit het oorspronkelijke 't Nieuwe Testament (Antw. 1529) en de Psalmen (Antw. 1529) Met Pedersen maakten zich Paul Eliii, genaamd Vendekaabe, Peder Lille von Roeskilde, Hans Tausen, Petrus Palladius, Niels Hem-mingsen verdienstelijk, vooral ter bevordering dor hervorming. Velen traden ook als lierdichters op. Als bundel, die de vroege pogingen bevatte en de latere krachtig voorbereidde, staat do vertaling van den geheelen bijbel op last van Christiaan den III'¹⁰quot; (Koppenh. 1550) bovenaan, dat een nationaal en ten opzigte der taal, tevens een meesterstuk is. De resultaten der oudste Deensche lierdichten verzamelde de predikant Hans Thomiison (gest. 1573) in zijn Dansk Psalmeboy (eerst te Koppenh. 1569). Het wetenschappelijk pogen verkreeg door de hervorming eene hoogerc en ruimere vlugt; in Denemarken bloeide meer en meer do neiging voor geschiedkundige werken, die hot volk aangeboren en reeds door Saxo vroegtijdig zoozeer begunstigd was. Zoo schreven gedurende de XVI^d0 en XVH^d0 eeuw Hans Svaning de oude, de voortreffelijke Anders Söffrensen Vedel, geb. 1482, gest. 1516, Arild Hvitfeld (Danmarks liiges Krünike, 10 dln., Koppenh. 1595—1604; 2 dln. (ibid. 1682), Niels Krag, Claus Christopher Lijschandcr Danske Konyers Sluytcbog (Koppenh. 1622), Joh. Isaak Pontanus, Veit Bering, Hans Svaning de jonge, Erik Olsen Tarm, Jonas Ramus en anderen deels in 't Latijn, deels in 't Deensch, een groot aantal zeer voorname nationaal-geschiedkundigc werken. Hiermede staat in 't algemeen in verband do studie dor philologie en der oudheid en vooral der Noordsche oudheid. Reeds in de XVI^d0 eeuw begonnen oudheidkenners, als Gudmund Andrea, Runolf Johnson, Arngrim Johnson, genaamd Vidalin, onder de Interen: 01. Worm, Thom. Bertholin de Jonge, Peder Rosen, Thom. Broder Birke-rod. Otto Sperling, Thorlak Skulcson, en vooral Peder Sijv den weg te banen, op welken in de volgende eeuwen met zulk een goed gevolg voortgearbeid is.

In de eeuw na de kerkhervorming begon de nieuwere Deensche poezij. Meest was het de Bijbel, welke stof tot hijmnen, stichtelijke verhalen en dramatische proeven opleverde. Niet gering is het aantal dergenen, die in de XVII^dc eeuw, op het voetspoor van Hieron. Justesen Raach's dikwijls herdrukt drama Kong Salomo's Ilijlding (Koppenh. 1585), Samson's Fiinysel (Aarh. 1633) en Kurriy Nidding (Aarh. 1633) cn Peder Hegelnnd's (gest. 1614) Susanna (Koppenh. 1578) bijbelsch-dramat. onderwerpen behandelden. De laatste onder hen was Erik Pontoppidaan de oude (gest. 1678) met de Comödie om Tobia Giftcrmaal (Koppenh. 1635). Anders Arrcboe (gest. 1637) beproefde 't eerst in zijn Hexame.ron (Koppenh. 1641 en 1G61) den ernstigen, epischcn toon aan te heffen; gelukkig was Anders Bording (gest. 1677) in de gelegenheidsgedichten (Poctischc Skrifter Koppenh. 1733). De nieuwe Deensche poëzij bereikte haar toppunt in den talentvollen lierdichter Thom. Kingo, (geb. 1634, gest. 1723), die in zijn Artn-delirye SJnnyechor (2 dln., Koppenh. 1674, 1681 , en later; laatst uitgegeven door Eenger, Koppenh. 1845), alsmede in het; Kirche-Psalmehog (eerst in Koppenh. 1689, daarna in 1847) eene verzameling der schoonste, geestelijke liederen aanbood, en diens tijdgenoot Jorgen Sörterup (gest. 1722) die het oude heldenlied

4

Nije. //lt; fe.wm/e (Koppen h. 1716) in echt Noordschen geest weder deed herleven. Nevens hem (lichtte de Noor Peder Dasz (gest. 1708) bljbelsche en volksliederen (Norsk Daleuiae, Koppenh. 1713; TirdsJ'ordriv, 1711, enz.) Jens Sehested (gest. 1695) en I'ovel .fnul (gest. 1723) wijdden zich aan do bosehrljvendo en didaktische (onderwijzende) dichtkunst. Töger Keenherg's (gest. 1741) PoVtiske Skrifter (2 (Uil., Koppenh. 1769) onderscheiden zich zeer voordeelig door zoetvloeijendheid, zorgvuldige hchan-deling der taal en ongezocht vernuft.

Het genie van Ludw. von Holberg deed een nieuw tijdperk in de Deensche letterknndo ontstaan. Hij stichtte wel is waar geene eigene poëtische school, doch als schrijver voor den Dcen-schen schouwburg, gaf hij ook door zijne overige poëtische en prozaïsche werken, aan het volkskarakter eene opwekking on neiging, die, schoon onder andere vormen, zich nog heden vertoonen. Holberg en in do 2^ao helft dier eeuw, Johannes Ewald, niet slechts als lier-, maar ook nis tooneeldichter beroemd, maken de gouden eeuw uit der Deensche letterkunde. Omstreeks hunnen tijd opende Joach. Wicland, gest. 1730, in Jjf liirdc Titknde?' (1720—30) voor 't eerst een' strijdperk voor wetenschappelijke kritiek. Het in 1742 gevestigde koninklijk genootschap van wetenschappen, alsmede het door Langebek in 1745 opgerigte Deensch genootschap tot verbetering der noordsche geschiedenis en taal, oefenden een niet geringen invloed op de beschaving der taal uit. Het met koninklijke bescherming opgerigt genootschap tot bevordering der schoone wetenschappen en den smaak, loofde in 1758 prijzen uit voor goede prozaïsche en poëtische stukken en gaf de bekroonde werken in druk (7 dln., Koppenh. 1764—79). Voor de aesthetische kritiek vestigden Jens Schielderup Sneedorft', in /Jen patriot!.she Tllskuer (Soröe 1761— 65) en Jacob Baden, gest. 1804, in Den kritieke Journal (Koppenh. 1768—69), goede tijdschriften. De laatste werkte niet slechts als smaakvol en onpartijdig beoordeelaar in het kwartaal-schrift KjObenhavns Universitiits-Journal (1793—1801), maar ook als taalkundige en vertaler (b. v. van Tacitus), tot zuivering en verrijking der moedertaal. De recensent Joh. Elias Schle-gel stond aan 't hoofd der Dnitsche partij en bragt, door verbreiding van ingenomenheid met Klopstock's manier eene weldadige werking in de Deensche letterkunde. Ook maakte zich nog Adolf Gotthard Kersten, gest. 1795, als recensent, en Werner Hans Fr. Abrahamsen, gest. 1812, als taalonderzoekers verdienstelijk. Later kregen Levin Christian Sander en Knut Lijne Bahbek, gest. 1830, als recensenten een' grooten invloed op de beschaving van den volkssmaak. De onder diens leiding vervaardigde, voortreffelijke tijdschriften Minerva (1785) en Damkc, Tilshter (1791—1809) vonden veel navolging, zoo als b. v. in .S'. Poulsen's Iris (1791). Naast Holberg, en voor 't grootste deel door hem gevormd, traden als dichters op; Christiaan Falstcr, gest. 1572, die in zijne scherpe schimpdichten, Wilh. Helfs Poëtiske SrJtriJler (Koppenh. 1732) overtrof; verder Bran-mann Tullin, gest. 1705, wiens Samtlije SI rif ter. 3 dln., Koppenh. 1770—73, iioogc waarde hebben als voortbrengselen der lyrische en beschrijvende dichtkunst. In de eeuw van Christiaan den VI'¹''quot; komt de tweede groote geestelijke dichter der Denen voor. Hans Adolf Brorson, gest. 1764, (Pnahncr lt;i(j aandelitje Santje, verzameld en uitgegeven door Holm, 9'''drnk, Koppenh-1838), die zijn' talentvollen tijdgenoot Ambrosius Stub, gest. 1758, ver overtrof. Joh. Herin. Wessel, gest. 1785, verkreeg door zijn eenig, maar meesterlijk blijspel, Kjerlwhed uden Strömper (Koppenh. 1772) niet minder dan door zijne luimige dichterlijke verhalen, eene groote en duurzame vermaardheid. Van de dichters dezer eeuw hebben Joh. van Wibe, gest. 1782, door Danysgjerrige Mandvolk (Koppenh. 1783), Frederik Willi. Wiwct, gest. 1793, door Datum in blanco (Koppenh. 1777), de ook in andere dichtsoorten ijverige Joh. Clemens ïode, gest. 180i), vooral door Söof-Jicererne (Koppenh. 1782) en Aegleskabsdjevlen (Koppenh. 1783), voorts Enevold Ealscn, gust. 1808, Christiaan Oliifsen, gest. 1822, door Gulddaasen (Koppenh. 1793), eene blijvende plaats in de geschiedenis van het kluchtspel verworven, hoewel zij ge-zamentlijk voor 1'cder Andreas Heiberg op den achtergrond staan. Het eerste eigenlijk vaderlandsehe treurspel vervaar-ligde Ewald in Rolf Kratje. Met andere uitmuntende werken werd het gebied der tooncclstukken verrijkt door Oio Johan Sam-siio, gest. 1790, die in zijn Dtjveke (in den Eflerlndte düjteriske

Skrijler, 2 dln., Koppenh. 1796 en later), alsmede Levin Christiaan Sander, gest. 1819, in Nids Ehbesen (Koppenh. 1799) echt vaderlandsehe stof behandelden, en Thomas Thaarup gest. 1821, die in zijne zangspelen den echt nationaleu toon trof. Als lierdichters traden ook op, behalve do reeds genoemden, de broeders Claus en Pedo Harboe Friman, verder Johan Nordahl Bruun, gest. 1816, door zijne vaderlandsehe gezangen, Jens Zetlitz, door zijne schertsende eu verhevene gedichten en Eduard Storm, gest. 1794, door zijne nabootsingen van het oude Hel-dengezang. In do satiren en sehortseudo liederen der broeders Peder Magnus Trojol, gest. 1793, en Peder Kofod Tro-jel, gest. 1784, straalt een origineele geest en koddige luim door. Christiaan Pram beproefde in zijn romantisch heldengedicht Starktldder (Koppenh. 1785) het geheole oud-noordscho loven O]) te wekken en wees het spoor aan, dat tot eene rijke bron leidde. In roem en vruchtbaarheid staan al dero opgenoemde dichters bij Jens Baggoson, den lievelingszangor der Decnseho natie, ver ten aehtor.

Even als in de dichterlijke, zoo begon er met Holberg ook in do wetenschappelijke letterkunde een nieuw tijdperk. Vooral geldt dit van de geschiedenis, de oudheid en de taal dor Deensche natie. Door de geheelo XVIII^d0 eeuw bestaat er eene grooto en zeer voortreffelijke, historische school, die met Thormod Tor-faus, don stichter der geschiedkundige kritiek en Arnas Mag-lüins, den ijverigon verzamelaar van IJslands letterkundige gedenkstukkon, begint en met P. F. Suhm eindigt. Jae. Langebek, Suhra, Gerh. Schönning, de drie groote leerlingen van den geleerden navorscher Hans Gram, die op het einde der XVIII^,le eeuw, oen driemanschap voor de noordscho geschiedkunde vormden, verschaften nevens Thorkelin, door hunne verzamelingen van bronnon omtrent de Scandinavische geschiedenis, een hechten grondslag. Gelijktijdig begon raou kritieke uitgaven der oud-Noordsche overleveringen te vervaardigen; Halfdan Emerson, John Erichsen, Oluf Olavius, Hans Finsen, Finn Johnson, Biorn Haldersen, Stophan Björnson, John Olafsen, Skule Thor-lacius, gest. 1815, Grim Johnson Thorkelin, gest. 1829, maakten zich door do uitgave en verklaring van oud-Noordsche let-terknndigo werken verdienstelijk. Kolderup Rosonvinge, de stichter eener algemeen historische regtschool, wijdde zich met zijne leerlingen aan de bewerking der oud-Scandinavische rogtsbookon. Erik Pontoppidaan, gest. 1764, Andreas Hoijor, L. Holberg, Ove Högh Guldborg, Tijg Hothe, Ove Malling, Joh. H. Schlogel en anderen waren de invloedrijkste volks-gosehiedschrijvers der XVIII^dl! eeuw. Zoo als hun werken, do geschied- en taalkundige schatten der vorige tijden 't meest op groote schaal uiteenzette, zoo is hot 't doel van de onderzoekers der XIX'^le eeuw, die schatten op velerlei wijzen onder het algemeen te brengen en 't tegenwoordige leven door kennis van 't vcrlodonc te verhoo-gon. In dezen geest werkten Finn Magnusson, Rask, P. E. MUIler, Rafn, in don laatsten tijd Thomson en N. M. Petersen voor do uitgave van Oud-Noordsche, Nijorup en Molboeh voor Oud-Doensche gedenkteoketieu der taal. J. M. Thiolo heeft in zijne verzameling van Deensche. Volkssagen (4 dln., Koppenh. 1816—20, 2'^,e druk, 2 dln. 1843), deze stukken zonder bijmengsel in hunne volle naïveteit terug gegeven. Als geschiedschrijvers beijverden zich P. E. Müller, N. M. Petersen, L. En-golstoft, J. Möllcr, Chr. Molboeh, Vedel Simonsen, E. C. Wer-lauff, H. Knudsen, H. Fr. Estrup, Worsaa en anderen. Grundt-vig is een goschiedsohrijver in den regtcn zin van 't woord. Andere voorname historische werken leverden G. L. Bader, F. L. Jahn, L. E. Muller, E. F. Allen, M. Nathanson, E. C. Wegner. Als publieistcn maakten in den laatsten tijd vooral de baron Dirckinck-Holmfeld eu Ostwald in hun vaderland naam.

Eene nieuwe rigting nam de poëtische letterkunde mot Adam Ohlcnsliiger, gob. 1779, wiens nationale treurspelen eu heldendichten zich slechts in het oorspronkelijke naar hunne volle waarde laten lieoordeelen. Naast hem stond als licrdichtor in de eerste plaats Adolf Wilh. Schak Staffeldt, goh. 1770, gest. 1826. In 't jaar 1811 trad Bornh. Severin Ingemann voor 't eerst als lierdichter op, daarna legde hij zich op 't -toonoel en later op don historisohen volks-roman toe. Als dichter van geestelijke liederen sluit zich Grundtvig 't naast aan hem aan. Van 't begin af vertoonde zich eene vrije en volhardende, dichterlijke ijver in Joh. Ludw. Heiberg, wien het Deensche tooneel tot

op den laatsten tijd veel te danken heeft, daar hij de vaudevilles het eerst in zijn vaderland invoerde. Heiberg schreef vroeger over wetenschappelijke, voornamelijk philosophische onderwerpen, in welk vak hij zich als leerling van Hegel deed kennen. Hem komt 't meest nabij Th. Overskou, die dan ook beide, wat betreft de leiding van het Deensche tooneel in naauwe betrekking tot elkander staan. Andere Deensche en jongere vaudevillisteii zijn Erik Bögh, P. Chievitz, Hostrup, Ko-senhof. Als lierdichters hebben zich Hertz, Heiberg, Andersen , Sten Stenscn Blicher, H. P. Holst en Rosenhof bijzonder bemind gemaakt. Een uitstekend talent voor de novelle bezit Sten Stensen Blicher, alsmede de licentiaat Fork el Trane en Carit Etlar. Rijk aan phantasie is de pseudonieme schrijver Karl Bernhard. Niet zoo aanmerkelijk als novellist is Christiaan Winther, maar hij bezit meer dichterlijke begaafdheid. Als dichter staat Joh. Carstens von Hauch hoog aangeschreven. Hen rik Hertz maakte zich in 1831 door zijne Gjenyangerbreve spoedig bekend, en wijdde zich in den laatsten tijd bij voorkeur aan het blijspel. Frederik Paludan Muller is tegenwoordig een der eerste dichters van Denemarken. Zijn grootste werk, zijnde tevens het voornaamste voortbrengsel der nieuwe Deensche poczy, is het hekeldicht Adam Homo (2 dln., 2^de druk, Koppenh. 1851.) Vermeldenswaardig zijn nog P. L. Möller, J. K. Boije, de oude en Henrik Buchwaldt. Chr. Molbech heeft onlangs weder van zijn groot talent in 't lierdicht bewijs gegeven in zijne Ddmmerung (1852). H. C. Andersen gaf reeds in 1829 zijn Lib a auf dem Nikolai-kirchthurm uit, met gedichten en een vaudeville, cji bovendien nog meer oorspronkelijke romans, 't Best is hij echter in zijne sprookjes geslaagd. Waldemar Thisted, onder den pseudoniem van Emmanuel St. Hermidad schrijvende, vestigde zijnen roem door het Meerweib. Merkwaardigheden van de laatste jaren der Deensche letterkunde zijn de nieuwe uitgaven van Ohlenschlager's gedichten en prozaïsche geschriften (1849—52) benevens Chr. Oersted's Geist in der Natur en zijne Gesammelten tind nachyelassenen Wcrhc,

Eene voldoende geschiedenis der Deensche volksletterkunde is nog niet uitgegeven. Evenwel maakten zich Alb. Bartholin, gest. 1663, Alb. Thura, N. B. Sibbern en vooral Joh. Moller in zijne Cimhria litternta (3 dln., Koppenh. 1744), als verzamelaars van bouwstoffen voor levensbeschrijvingen en boekenkennis reeds vroeg verdienstelijk. Den vader van de geschiedenis der Deensche letterkunde noemt men R. Nijerup die, behalve in talrijke mo-nographiën, vooral in His tor isk-Statist ik Skildrimj of Ti Is tan-den i Danmark oy Norye (4 dln., Koppenh. 1803—6), Alniin-deliy Marshahsldsning i Danmark or Norye (Koppenh. 1806), alsmede in de met Rahbek uitgegevene werken Den Danske Diyte-kunsts Middelalder, fra Arreboe til Tullin (2 dln., Koppenh. 1805—6), Udsiyt over den Danske Digtekunst under Frederik V (Koppenh. 1819) en Bidrag til en Udsiyt. over danske Diytekuust under Christian Vil (Koppenh. 1828), voortreffelijke bijdragen voor de geschiedenis der Deensche letterkunde leverde. Het werk Forsöy id et Lexicon over Danske, Norske oy Istlandskc la er de Mand (3 dln., Helsingör en Koppenh. 1771—84), van Jens Worm (gest. 1790), ondervond in Kraft's en Nijerup's Almindeligt Literatur-lexicon for Danmark, Norye oy Island (2 dln., Koppenh. 1820) eene nieuwe cn tot op hunnen tijd voortgezette bewerking. Dit laatste werk werd evenwel door H. H. Erslew's voorbeeldig Almindeligt Forfatter-lexicon for Danmark (3 dln., Koppenh. 1842— 51) overtroffen. Een overzigt van de geschiedenis der Deensche letterkunde tot 1814 geeft Thortsen in Ilistor isk Udsiyt over den danske Litteratur (Koppenh. 1839, 2^dc druk, 1840). Een goed werk is Molbech's Forelaesninger over den nijcre danske Poesie (2 dln., Koppenh. 1831—32), 't welk eene Indlednimj (Koppenh. 1822) voorafging. Een goed bewerkt bibliographisch hulpmiddel voor den nieuweren tijd levert het door de Koppenhaagsche boekhandelaars-verecniging uitgegeven Almindeligt Dansk-Norsk For lays catalog (Koppenh. 1841; voortzetting, deel 1—3, 1843— 50); maandelijkschc overzigten der nieuwste verschijningen levert sedert 1845 het werk Dansk Bibliographic. Volgens het laatste zagen er in 1848 in Denemarken (zonder Holstein) 515 werken bij 40 drukkers het licht, in 1849 slechts 330 bij 42 drukkers. De meeste boekhandelaars, van welke Reitzel cn Hötsch de meeste werken in druk geven, zijn in Koppenhagen. De ver-eeniging tot bevordering der Deensche letterkunde in Koppenhagen volvoert hare taak op eene loffelijke wijze.

Wat do Deensche kunst betreft, dateert de muziek uit het midden der XVIII^do eeuw, toen zij door de Italianen en Fran-schen ingevoerd werd. De nationale Deensche muziek heeft een van de Duitschc zeer onderscheiden karakter en is somber en zwaarmoedig. Dc eerste inlandschc stof koos in 1748 Schultze uit Luneburg in de Opera's Erntefest en Peter's llochzeit; Kunt-zen componeerde Das Geheimnisz, Die Weinlese en Drage-dukken. Hooger dan deze stond Weijse door zijne opera's: Der Schlafirunk (woorden van Ohlenschlager), Die Ludlams-höhle, Far uk, Floribella enz. De nieuwere muziek van Kuhllau is van een Duitsch karakter en kenmerkt zich door rijke phantasie en edelen smaak. J. P. E. Hartmann was met geestdrift bezield voor 't vervaardigen van nationale muziekstukken, bragt vooral gaarne heldendichten in muziek en componeerde bovendien Hertz' Kor sar en, Die liaben en Liden Kir sten. Henrik Rung gelukte het vroeg een' naam te maken, daar hij de muziek tot Svend D/Jring's Hans uitbreidde en vele romancen componeerde. Zeer gelukkig en veel gezocht is onder de jongste componisten Niels Gade. Lumbije en Siegfr. Saloman verdienen ook vermeld te worden. In de tooneelkunst van Denemarken, die haren bloei den grooten Holberg te danken heeft, noemen wij van de levende en laatst gestorvene kunstenaars: Rijge, Winslow, Frijdendahl, Hage, Nielsen, Holst, Rosenkilde, Phister, Wiehe, Knudsen, Kragh en dc vrouwen van Kragh, Heiberg, Holst, Nielsen, Phister en andere. Tot de grootste Deensche beeldhouwers behooren: Joh. Wiedewelt (gest. in 1802) en het genie der beeldende kunst, dc roem van Denemarken Bertel Thorwaldsen; alsmede Freund, die zich onder de leiding van den laatsten in Rome vormde. De eerste beeldhouwers van den tegenwoordigen tijd zijn Bissen cn A. Jerichau. De eerste is sedert lang bezig aan voorstellingen der goden en helden van het noorden, de voornaamste werken van den laatsten zijn dc Engel der opstanding en Adam en Eva; in beiden openbaart zich eene groote oorspronkelijkheid. Van de Deensche schilders zijn de voornaamste Lund, Eckersbcrg, Nicolai, Abr. Abildgaard, die als leeraar aan de academie, zulk een' grooten invloed had op de eerste kunstenaarsloopbaan van Thorwaldsen; voorts Juel, Pavelsen; tot de oude schilders behooren Krock en Ismacl Mengs, vader van den beroemden Anton Rafael Mengs. Tegenwoordig heeft Koppenhagen eene school voor jonge schilders, die, naar 't voorbeeld hunner meesters, hunne stof aan de natuur ontleenen. Wij noemen hier de historieschilders Marstrand, Simonsen en Sonne; de genreschilders Monies en Schleisner, de zeeschilders Soerensen, Meibij en de landschapschilders Kicrskow, Skovgaard en Rump, eindelijk Elisabeth Baumann, eene poolsche vrouw en sedert jaren de echt-genoote van den beeldhouwer Jerichau. Ook de danskunst heeft te Koppenhagen in den, ook als letterkundige werkzamen, koninklijken balletmeestcr Bournonville een groot voorstander gevonden.

DEFENDEEREN. Bcteekent in dc krijgskunde verdedigen, bestrijken. Zoo deferendeeren do flanken van een bastion dc gracht en de face van een nevcnliggend bastion. (Zie Bastion).

DEFENSIEF. (Zie Verdedigend).

DEFILE of ENGEN WEG. Aldus noemt men in de krijgskunst al zulke terrein-omstandigheden, als bergpassen, bruggen, dijken, wegen door moerassen of bosschen enz., die slechts toelaten om met een smal front daar door te trekken. Een vijand voor het defile in een uitgebreid front opgesteld, is dus in dc allergunstigste stelling om het doorgaan daarvan te beletten.

DEFILEMENT is in dc versterkingskunst het gedekt zijn tegen hoogten, waarvan de vijand gebruik kan maken, om eene door wallen omringde ruimte te bestoken. Hoewel men zich tegen de verticale vuren van het werpgeschut, niet anders kan dekken, dan door blindeeringen (zie Blindceringen), zoo kan men toch beletten dat de vijand, op dc naburige hoogten staande, in de versterking zie cn regtstreeksche schoten daar binnen brenge; men moet namelijk daartoe de borstwering slechts hooger optrekken. Denkt men zich een vlak door de verste grens van de te defilcercn binnenruimte en dc hoogten aanrakende waartegen men zich defileeren wil, dan zou de vijand met liet oog in dit vlak geplaatst zijnde, niet binnen het werkjkunnen zien. Hij is i echter met zijn oog een manslengte boven dat vlak (het grond-| vlak), en men moet dus een tweede vlak] aannemen evenwijdig

aan liet grondvlak en ccn manslengte daar boven, opdat eene Ijorstworing tot nan dat vlak reikende de binnenruimte behoorlijk defileere. Dit laatste vlak noemt men het dqfilemenls-vlak. Moot men eeae uitgestrekte binnenruimte tegen aanzienlijke hoogten defileeren, dan zon de borstwering eene te groote hoogte moeten verkrijgen. Men verkiest dan het opwerpen van wallen (traversen) in de bmnenruimle, die het werk als in afzonderlijk gedefileerde vakken verdeelen. Deze traversen hebben echter het nadeel van veel plaats in te nemen.

Vooral in bergachtige streken, behoort het defileeren tot eene der moeljelijkste vraagstukken voor den ingenieur, wegens het zamengestelde tracé en de onregelmatige gedaante, die de ver-gterkingswerken somtijds moeten verkrijgen, om behoorlijk naar alle zijden gedefileerd te zijn. Zie: Veslitigbouwk. voor Ingenieurs. Cursus der kon. Alcacl. voor Zee- en Landm. te Breda.

DEFINITIE. Verklaring van eeu voorwerp, zaak of denkbeeld en bevattelijke ontwikkeling der daartoe behoorende kenmerken; waarbij men moet in acht nemen: volledigheid, zoodat zij alles wat noodwendig is bevat; duidelijkheid, zoodat zij in uitdrukkingen vervat is, welke geene nadere verklaring behoeven; kortheid , zoodat alleen de wezenlijke keninerken worden opgegeven on alle onnoodige bijvoegselen vermeden.

DEGEN. Het overbekend blank wapen, bestaande uit eene regte twee- of eensuijdige puntige kling, en een handvat of gevest. Is de D. ook tot houwen ingerigt dan heet hij wel eens houwdegen. Zeker is het een der oudste wapens, daar men bij de beschrijving der vroegste oorlogen reeds van dat wapen gewag gemaakt vindt. De zware wapenrustingen, die in het begin dei-middeleeuwen in zwang kwamen, deden ook zware, breede en geharde degens ontstaan; getuige zoo vele ridderverhalen van gespletene helmen en schilden, en de overleveringen omtrent den D. van Gotfried van liouillon, van keizer Conrad bij de belegering van Damascus, van den Deenschen held Ogier en vele anderen. De meerdere beweeglijkheid dor troepen, bet eigenaardig kenmerk der latere krijgskunde; de invoering der vuurwapenen , waardoor meer hot beleid en de doelmatige aanwending der strijdkrachten, dan wel het gevecht man tegen man of de kracht en de moed van enkelen , de zege beslissen, en de invoering van do bajonet zijn als zoo vele oorzaken aan te merken waardoor de fabelachtige reuzenklingen allengs vervangen werden door kortere en ligtere degens. liij de tegenwoordige bewapening begint zelfs de sabel den D. al meer en meer te verdringen, als bruikbaarder wapen in do verwarring en het gedrang, onafscheidelijk bij gevechten, waar troepen handgemeen zijn.

DEIANIRA. De echtgenoote van Hercules, die zich zelve om het leven bragt, nadat zij buiten hare schuld oorzaak van diens dood was geworden. (Zie Hercules).

DEIDAMIA. De dochter van Lycomedos, koning van het eiland Seyros. Toen Achilles, ten einde den togt tegen Troje te ontduiken, zich in vrouwegewaad bij haren vader verschool, werd zij door hem moeder van eenen zoon, dien zij Pyrrhus noemde naar den aangenomen naam van Achilles: Pyrrha.

DEIMAN (J oir an Rudolph), geboren te Hagen in Oostfries-land den a!)⁵¹quot;quot;' Augustus 1743, wijdde zich aan de geneeskunde. Zijne vatbaarheid jn zijn vlugge geest, gepaard met zijne liefde voor de wetenschappen, verwierven hem den hoogsten roem welke door zijne scheikundige en wijsgeerige verhandelingen, waarvan cenige bekroond werden, nog vermeerderd werd. Hij oefende do geneeskunde te Amsterdam uit en overleed in die stad den 15^d™ January 1808. Hij schreef: Over den steen-en me-taalregen (Amst. 1804); De geest en de strekking der crilisc/ie wijsbegeerte (Amst. 1805), en met van Troostwijk; Beschrijving van eene electriseermadune cm. (Amst. 1790).

Zie over D. Jeronimo de Bosch, Lofrede op J. li. Deiman (Amst. 1808).

DEIOPEIA. Eene nimf, door Juno ten huwelijk aangeboden aan Aeolus, toen zij hem verzocht eenen storm te verwekken ten einde do vloot van Aeneas te doen vergaan. Virg. yEiiettl. I, 71.

DEIPHOBE. Eene dochter van Glaucus, priesteres van Apollo, aan wien zij zicli overgaf op voorwaarde, dat zij zooveel jaren zou leven als zij zandkorrels in de hand hield. Doch daar zij verzuimd had er het behoud van jeugd en schoonheid bij te bedingen, leefde zij 700 jarenjlang als eene zwakke, afzigtige oude vrouw. Zij geleidde Aeneas naar do onderwereld. Virg. JCneïd. VI, 30.

DEÏPIIOBUS. Zoon van Priamus en Hecuba. Hij was na Hector de dapperste der Trojanen en verklaarde zich togen de uitlevering van Helena, die hij na den dood van zijnen broeder Paris ter vrouwe had.quot;Deze echter leverdo hem na do inneming van Troje aan Menelaüs nit, ten einde diens gunst te herwinnen, waarop Ulyssesthem verminkte en doodde.

DEISMUS is het geloof aan het bestaan van een Opperwezen, doch met uitsluiting van dat aan eene andere openbaring, dan die in de natuur en de menschelijke rede. Het D. staat alzoo over tegen het Openbaringsgeloof, gelijk het Theïsme tegenover het Atheïsme, hetwelk het bestaan van God als hoogste oorzaak van alles ontkent. Deïsten worden in het bijzonder genoemd die (meest Engelsche) schrijvers, welke in do XVII^de en XVIII'¹⁰ eeuw het Christendom verwierpen en de menschelijke rede voor de eenige kenbrou van alle godsdienst verklaarden, gelijk Cher-bury, Blount, Toland, Shaftesbury, Collins, Woolston, Tindal, Bolingbroke en anderen. Zie over hen Lechler, Geschichte des Kngl. Déismus (Stuttg. u. Tub. 1841). Zie ook RaUonallsrnns.

DEISTEH. Eeu bergketen in Hanover, tusschen de Wezer eu de Leinc, waarvan de hoogste toppen zijn: de Höbelerberg (1210 v. hoog), do Beilstein (1108 v.) en de Ebersberg (1104 v.). Het D. gebergte bevat steenkolen, zandsteen eu zoutgroeven.

DEJEAN (Piisnnjs Francois Aimk Auouste, graaf), luitenant-generaal in Fransche dienst, een der beroemdste Entomologen van deze eeuw, werd geboren te Amiens den 10 Aug. 1780 en overleed te Parijs in 1845. Hij studeerde eerst in de geneeskunde, doch trad spoedig in dienst en vergezelde zijnen vader, die bij den togt der Franschen in ons vaderland, het korps der genie aanvoerde. Niet lang daarna was D. aan het hoofd van eeu regiment dragonders en onderscheidde zich in den oorlog in Spanje; hij trok voorts met de grimde armed naar Rusland eu woonde bijna alle veldslagen bij. Bij Waterloo werd hij adjudant van Napoleon. Hij werd na de tweede restauratie verban-uen, doch zijn vader bewerkte dat hij in 1818 in zijn vaderland terug mogt keeren. Na diens dood werd hij lid van de kamer der pairs; hij woonde eindelijk deu veldtogt in België bij. Hoe dapper en kundig krijgsman D. ook ware, hij heeft zich door zijne kennis van insecten en zijne uitgebreide verzameling nog meer naam gemaakt. Hij was zoo geheel entomoloog, dat uien hem in veldslagen heeft zien commandoeren, den steek met torren bestoken, die hij even voor den slag gevangen had. Hij heeft voornamelijk de kevers van Spanje, Illyrië en Dalmatic doen kennen en had op zijne togten met bijna alle insecten-kenners op het vasteland van Europa verbindtenisscn aangegaan; daardoor had hij langzamerhand de rijkste verzameling van insecten, die oen particulier bezat, bijeen gebragt. Hij heeft die, ten gevolge der verzwakking zijner oogen, nog voor zijnen dood bij gedeelten verkocht; zij bedroeg alleen aan torren meer dan 23,000 soorten. De systematische catalogus, dien hij daarvan gemaakt had, (Catalogue des Coléopteres de la collection de .1/. Ie comte Dejeem, 2^e ed. Parijs 1837) is een onmisbaar werk in dc boekerij van museën en verzamelingen. Bovendien begon hij de uitgaaf van een reuzenwerk dat voor een menschenleven te groot was, de Species général des Coléop-teres, Parijs 1825—37 en do daarbij behoorende Iconographie des Coleopteres d'Europe. Van het eerste zijn 6 deelen, van het tweede 46 afleveringen verschenen.

DEJOTARUS, Tetrarch of viervorst van Galatië. Hij ontving van den Uomeinschen senaat den titel van koning over dit landschap en Klein-Armeuië, omdat hij den Romeinen in de Aziatische oorlogen gewigtige diensten bewezen had. lu den burgeroorlog koos hij de partij van Pompejus; doch Caesar ontnam hom Klein-Armeuië, noodzaakte hem, om mede tegen Pharnaces op te trekken, en liet hem niets dan den koningstitel. Men beschuldigde hem van eenen aanslag tegen Caesars leven, waartegen hem Cicero, in eene nog voorhanden zijnde redevoering, verdedigde. Na den moord van Caesar keerde hij naar zijne staten terug, verbond zich met Brutus, daarna met Augustus, en stierf 40 jaar voor Clir.

Een andere D. was koning van Paphlagonië. Hij ondersteunde Antonius tegen Octavianus, doch verliet hem na den slag bij Aetium.

DEK. (Zie Scheepsbouw).

DEKAN, eig. DAKSCHINA (het zuiden), is de Indische naam

van liet Schicreilaiul aan deze zijde van don Ganges, ook Voov-Indië genaamd. Het wordt ten noorden afgescheiden van Hin-dostan door de rivier Nerboeddha en is overigens omsloten dooide Indische zee, wier oostelijke golf den imam van golf van Bengalen, de westelijke van Arabic draagt. D. is een vruchtbaar, heerlijk hoogland, dat onderscheidene bergketenen heeft, waarvan de voornaamste zgn; het Vindhaija-gebergte in het noorden en het Ghatsgebergte, dat aan den westkant van het schiereiland in eene zuidwaartacho rigting op kaap Coromin uitloopt. l)c voornaamste rivieren zijn: de Norboeddha, de Tapti, do Godawory on de Mahanadi. Hot land hooft eene oppervlakte van omtrent 25,000 □ mijlen on bevat oen aanzienlijk deel van Engolsch Üost-Indië, benevens bezittingen der Portugezen eu der 1'ranschen, eu voorts do onafhankelijke staten Nepal en Lahore, bonovons do vorstenlaudon die onder do bescherming der Engolscho O. I. C. staan, van welke Hydrabad, Baroda, Kattywar. Tank, Serongo, Neembhora, Daba, Potteala, Keytoel en Usjin overigens geheel onafhankelijk zijn, terwijl de compagnie eenig gezag uitoefent over de vorsten van Oede, Scindia, Mysore, Berar, Travancore, Cochin, Satara, Kolapoor eu Delhi, en Indore, Oedeipoor, Joypoer, Jodpoer, Kotah, Banswara, i'oortab-Goerh, Dongorpore, Keraoelio, Serai, Bhortpoor, Bopal, Kotsch, Dhoor, Dolpoor-Baroo, Kewah, Dottoa, Ihansi, Terhi, Sawoout-Wari, Bondi, Birkanire, Josselmiro, Oeloolor en Kis-hongoorh gohool door hunne eigene vorsten worden geregeerd. De inwoners, omtrent 50 millioen in getal, bestaan, behalve do Europeanen, uit Africancn, Arabieren, Perzen, Joden, Siamezen , Sinezeu, Maleijers en Parsis.

DEKEN (Aoatua), de vriendin van Elizabeth Bekker, wed. Wolf, en met deze ecu sieraad der Nederlandsche letterkunde, werd onder Amstelveen don 10^lt;lcu December 1741 geboren. Hare bravo ouders waren eenvoudige landlieden, die door oenen zamenloop van rampen tot behoefto vervielen en ouder deu rampspoed bezweken. Nog naauwelijks 3 jaren oud was zij roods ouderloos en werd opgenomen in het weeshuis der Collegianton te Amsterdam, ofschoon hare ouders niet tot dit kerkgenootschap behoorden. Hier ontwikkelde zich vroegtijdig haar verstand en maakte zij zich door zedig gedrag en ijver de gunst barer verzorgers waardig. Nog weesmeisje zijnde, deed zij haren aanleg en hare zucht voor poijzij blijken, welke door oonige leden van het kunstgenootschap: Diligentiae omnia geleid en aangewakkerd werden. Hare geschiktheid tor beoefening dezer knust nam later moor eu meer toe bij do zamenwoning met Maria Bosch, wier ouders haar tot bijstand van hunne zwakke dochter hadden in huis genomen. Beiden gaven eenon bundel stichtelijke gedichten uit; de verzon van D. dragon overal blijken van welmeenenden ernst en hartelijke godsvrucht, vooral Eusebia, of de godsdienstige dienstmaagd, en de Lijkzang op Jan Wagenuur. Na het overlijden van Maria Bosch woonde zij zamen met Elisabeth Bekker, wed. Wolf en gaf mot deze te zamen onderscheidone werken uit, die in hot art. Bekker (E) zijn vermeld. Afzonderlijk gaf D. in het licht; Du Tranen, gestort voor Belinny; De voorregten van den Godsdienst; Mijne Offerhande aan het Vaderiand-, oeno Verdediging van dit stukje tegen den aanval van sommige boekbeoordoelaars; Liederen voor den Boerenstand, en eindelijk Liederen voor Kinderen; terwijl de verzameling van Christelijke Gezangen en Liederen, door de gemeente der Doopsgezinden te Haarlem uitgegeven, niet weinig door bijdragen van haar verrijkt is. In de meeste dezer stukkon vindt men duidelijko blijken oenor beoefening der beste dichters van de laatst voorgaande eeuw, vooral van don stichtelijken Kamphuizen; doorgaans ademen zij eene zachte stemming tot ernst, en hartelijke, werkdadigo godsvrucht. Het overlijden van hare vriendin Bekker schokte haar gestel dermate, dat zij eenigo dagen na deze don 25'^,on November 1804 overleed.

Zie over haar: Konijnenburg, Lofrede op E. Bekker, Wed. Wolff en A. Deken (Amst. 1805).

DEKKEN boteokent in krijgskundigen zin: beschermen, beschutten , verbergen. Men zegt van troepen die zich door heggen , terreiiivevhevonhodon of wallen aan hot gozigt en de regtstrooksche schoten van den vijand onttrekken, dat zij zich bedekt hebben opgesteld. Een veldwerk dekt het achter gelegene terrein. Een troep die zich zoo opstelt, dat zij de terngtogt van eene andere door bescherming mogelijk maakt, wordt gezegd dien terngtogt te dekken enz.

DELAMBRE (Jean Bai'tistb Josei-u). Deze beroomdo storre-knndige werd geboren den 19^,lcl' September 1749 to Amiens, waar Delille hom het eerst onderscheidde en de zucht voor letterkunde in hem opwekte. Daar 's jongelings geldelijke omstandigheden hom niet toelieten, zich aan deze over te geven, legde hij zich, te Parijs gekomen, op raad van La Lande op do storrekunde toe. De ontdekking van Uranus in 1781 gaf hem de eerste gelegenheid om zich bekend te maken en spoedig daarna ondernam hij het bewerken van nieuwe zonstafelen, die hij later belangrijk verbeterde. Ook zijne tafelen van Jupiter en diens wachters, benevens die van Saturnus, hebben hoogo waarde. In 1792 begon D. met Mechatn do nieting van den boog des moridiaans tussehen Duinkerken en Barcelona, oen arbeid die door het schrikbewind vertraagd, in 1799 gelukkig tot stand kwam en door hem mot groote naauwkeurighcid on uitvoerigheid be-schreven is in: Base du si/stime mdriqne (Par. 180G—1814,3 din.). Zijne verdiensten worden erkend door zijne benoeming tot lid en later tot vasten secretaris van het Instituut. Na den dood van La Lande volgde hij dezen zijnen leermeester op als hoogleeraar in dc storrekunde aan hot College de France en overleed te Parijs, don 19^doquot; Augustus 1822.

Groot zijn D.'s verdionsteu omtrent deze wetenschap. Hy verrijkte haar niet alleen mot do tafelen, hierboven reeds genoemd, maar ook met eone menigte verhandelingen, dio deels in dc Connaissanee des temps, deels in do werken van onderscheidone geloerde genootschappen zijn opgenomen en deels afzonderlijk uitgegeven. Zijn Traité d'astronomie (Par. 1814, 3 din.), waarvan Matthieu (aid. 1827) eone nieuwe uitgave bezorgde, moge iets wijdloopigs hebben, het blijft nogtans een handboek, dat geen beoefenaar der sterrekunde zonder nut zal raadplegen en dat oenen schat van kennis bevat. 'sMans groote belezenheid, schrander oordeel en edele onpartijdigheid blijken uit hetgeen hij gedaan heeft voor do geschiedenis der sterrekunde, waartoe zijne Ilis-toire de l'astronomie ancienne (Par. 1819, 2 din.) reeds don grond legde, on die door hom in Histoire de l'astronomie dn mogen üge (Par. 1819) is voortgezet en iu Histoire de l'astronomie moderne (Par. 1821, 2 din.) voltooid, behoudens een vervolg; Histoire de l'astronomie du AIV// siècle (Par. 1823), na zijnen dood door Matthieu uitgegeven.

Zie vooral dc belangrijke verhandeling van G. Moll, doorhem genoemd, lets over den onlangs overleden sterrekundige J. B. ,/. Delambre, in: van Kampei s Magazijn, D. II, bladz. 22—66, waar men ook, bladz. 67—72, eone naauwkourigc lijst van D.'s uitgegeven geschriften vindt.

DELAWARE. Een der kleinste van dc Voroonigde Staten van Noord-America, bestaande uit de noordoostelijke helft van het schiereiland tussehen de 1).- en do Chesapeak-baai. Het grenst ton noordon aan Pennsylvanië, ton oosten aan den Atlantisohen oceaan en de D. baai, ten zuiden en westen aan Maryland. De staat heeft eone oppervlakte van 89 □ mijlen, is in het zuiden vlak, in hot noorden heuvelachtig en vooral langs dc D.-rivier zeer vruchtbaar. De rivier D., naar welke do staat den naam heeft, is bevaarbaar, zeer vischrijk en heeft vele watervallen. De inwoners, bijna 100,000 iu getal, vinden hun bestaan in landbouw, vischvangst en eenigc fabrieken. Dc voornaamste steden zijn: Dover, de hoofdstad — Wilmington, do meest bevolkte plaats met 14,000 inwoners — Newark , met een gymnasium, en Newcastle, oorspronkelijk eone stichting der Zweden en Finnen.

DELESSERT (Benjamin) word don l4^aoquot; Februarij 1773 te Lyon geboren. Zijn vader was eigenlijk van Fransch-Zwitsorschen oorsprong, doch had zijn geboorteland verlaten en zotte zich eerst te Lyon en later te Parijs neder, alwaar hij, tijdens de revolutie, ter naauwernood aan don dood ontsnapte. Zijne moedor, geboren Boy-de la Tour en van Nonfchatcl afkomstig, was voor hare zeven kinderen de voortreffelijkste verzorgster, terwijl de betrekking , waarin de familie D. tot vele zoor voorname personen stond, zoo als J. J. Rousseau en Franklin, een zeer gunstigen invloed op haar uitoefende. Etionne D., de oudste zoon, die vele reizen deed door Engeland, Schotland en Duitschland, nani zijn' broeder Benjamin dikwerf mede en trachtte hem steeds eene levendige liefde voor kunsten en wetenschappen in te boezemen, doch werd door een vroegtijdigen dood van zijne zijde weggerukt, daar de gele koorts hem te New-York ten grave sleepte.

Benjamin volbragt zijne studiën to Kdinburg, ahvnar hij zich vooral toelegde op mathesis, raochaiiica, chemie en botanie, tul-wijl hij kennis aanknoopte mot Adam Smith en Dugald Stewart en later ook met Watt te Birmingham. Naar Frankrijk teruggekeerd , betrad hij, even als vele jongelieden van zijn tijd, allereerst den militairen loopbaan. Hij genoot zijne opleiding aan de militaire school te Meulan, werd later offleior bij de artillerie, nam deel aan de belegeringen van Yperen en Maubeuge, zag zich daarna tot kommaudant der citadel van Antwerpen bevorderd, en werd eindelijk op 22jarigen leeftyd, benoemd tot aide-de-camp van generaal Kilmaine. Naar zijne familie teruggekeerd, verhief hij met zijn broeder Francois zijn handelshuis weldra tot een der eersten van Parijs. Te 1'assy rigtte hij cone uitgebreide suikerfabriek op, waarvoor hij in 1812, bij een bezoek van Napoleon, tot ridder van 't legioen van eer werd benoemd. Hoor 't vertrouwen zijner medeburgers tot maire van het 3^do arrondissement van Parijs, directeur van de bank van Frankrijk, lid der handelsregtbank en aanvoerder van het 3¹¹⁰ legioen dor nationale garde benoemd, besteedde hij zijn tijd nog aan de hoofd-administratie der hospitalen van Parijs, hielp in tijd van nood soepkookcrijen aanleggen, vestigde met zijne vrienden cene vereeniging ter opwekking tot en begunstiging van ontdekkingen op 't gebied der ambachten en vormde eindelijk (iets, wat den weldadigsten invloed uitoefende) spaarbanken, waarvan de eerste, in 1818 opgerigt, weldra 't ontstaan van andoren door gansch Frankrijk ton gevolge had.

Eeeds van zijne vroegste jeugd had D. eene zekere liefde voor de natuurkundige wetenschappen, on wel meer bepaaldelijk voor de kruidkunde aan den dag gelegd. Men verzekert dat do omgang mot Rousseau, die hom in die wetenschap zelf eenigc malen onderwees en voor zijne zuster de bekende Lettres sur Ia Hota-nique schroef, voel tot het aanwakkeren van die liefde bijdroeg, hoewel het aan don andoren kant zeker is, dat do vriendschappelijke voet, waarop hij stond mot Aug. Pyr. de Candollo de rigtiug zijner neiging hoe langs hoe meer bevestigde. De planton-verzameling, die later zoo beroemd werd, werd door Etionne D. aangelegd. Welke ontzettende rijkdommen daarin zijn opgehoopt en hoe na Etienne's dood Benjamin steeds aan de uitbreiding van dit wereldberoemde museum arbeiden bleef, is bekend uit Lasfcgue's Musée botanique de iJ. JJenjamin JJehsscrf, Varis 1845, waarin alles wat daarop betrekking hooft, duidelijk is uiteengezet. Men schrijft aan D. een wonderbaar geheugen, onvermoeide vlijt, neiging tot rangschikking en de kunst toe om zich spoedig oen algemeen overzigt over do eene of andere zaak te verschaffen. Hij zocht niet naar do thoorien der wetenschap, beoefende niet de planton-anatomie, waartoe hem do tijd zou hebben ontbroken, maar verlustigde zich in 't ordenen van zijn herbarium, 't bestemmen zijner planten en 't lezen van do verhalen des reizigers over deze laatsten. Wat oohter D. boven vele andere liefhebbers verhief, was do onbegrensde wijze, waarop hij een ieder don toegang tot zijne verzamelingen openstelde en do gelegenheid verschafte om, wat men verlangde, te bestuderen. To regt wordt de naam van D. dan ook onder kruidkundigen nog steeds in do grootste eere gehouden, en vergeleek men hem dikwerf met den Joseph Banks van Engeland. Maar dit was niet alles. — 13. was de wotonsohap ook bevorderlijk door het doen uitgeven van eeuigc gesclmtto werken, zoo als o. a. zijne Jconcs selectae plan-tarwn, etc. 5 vol. 4quot;, Parisiis 1820—1846, met beschrijvingen van A. P. de Candollo, Guillemin's Archives de Botanique, Varia IS33. hot Florae Senegnmbiae tentamen Paris 1830—1833 van Guilloinin, Perrottet en Jiichard en vele anderen kunnen bewijzen.

AVij hebben nog vergoten te vermelden dat aan het botanisch museum vau 1). ook cono rijke verzameling vruchten en zaden en cene uitgebreide bibliotheek verbonden was, waarin do kostbaarste plaatwerken werden aangetroffen. Hot spreekt vau zelf dat deze zoowel als de nieuwe verzamelingen van planten, welke gedurig worden aangekocht, van tijd tot tijd eeno uitbou-wing van hot museum en vermeerdering van zalen noodig maakten. Inderdaad word hieraan dan ook op den duur do hand gehouden; ja zelfs onderging 't gebouw nog kort voor 's bezitters dood, oono aanmerkelijke uitbreiding.

Te midden van een nog bedrijvig leven, word Benjamin H. aan do wetenschap en zijne vele vrienden, in zijn 74«io levensjaar ontrukt. Eene hartontsteking maakte don I^ston Maart 1847 eeneindo aan zijn aardsche loopbaan. Ofschoon hij 17 jaar lang mot eene nicht, Laura Delossert, die in 1823 overleed, gehuwd was geweest, liet hij goeno kinderen na, zoodat zijne twee broeders Francois cn Gabriël in 't bezit kwamen van al wat hij naliet, en dus ook van zijn wereldberoemd kabinet van Con-chiliën. Tot op boden is 't Museum I)., ten opzigtc van de beoefenaars dor kruidkunde steeds 't zelfde gebleven; nog immer hooft men er vrijen toegang en blijft de gelegenheid tot het bestuderen der daarin voorhandene schatten voor 't publiek opengesteld. Benjamin I), was een man van een statigen ligohaams-bouw en een krachtig uiterlijk; enkele grijze haren bedekten het schoon gevormde hoofd en in zijne heldorblaauwe oogon lag de uitdrukking van geluk en welwillendheid. — Hij word te Passy, alwaar hij oen groot landgoed bezat, in een familiegraf bijgezet. O.

DELFF (Jacob Willemszoon), geboren te Delft, was een bekwaam portretschilder. In 1592 hooft hij aldaar een sehutter-stuk geschilderd, alsmede een familiestuk, waarin hij zich zelven niet zijne vrouw en kindoren had voorgesteld. Hij overleed in 1601 en liet drie zonen na, die hij allen in do kunst onderwezen had. De oudste was

D. (Cornelis Jacobs); deze heeft onder de leiding van Cor-nolis van Haarlem geschilderd en legde zich voornamelijk op stillevens toe. Hij liet een zoon na, genaamd Nicolaas, die een glasschilder was.

D. (Rociiüs Jacoksz), de tweede zoon van Jacob was mode een goed portretschilder. Zijn broeder

D. (Willem Jacousz), te Delft geboren in 1580 en den 1 l^dl!n April 1638 aldaar overleden, was portretschilder, doch heeft zijnen room voornamelijk aan zijne behandeling der graveerstift te danken. Hij huwde do dochter van Michael Mierovold en graveerde eene groote menigte portretten naar de schilderijen zijns schoonsvaders; zijne stukkon kenmerken zich door bevalligheid on zuiverheid van lijnen. D. heeft eene menigte Engelsche portretten gegraveerd en voerde den titel van graveerder des konings van Engeland. Zijne gravures gaan het getal 90 te boven; goede afdrukken zijn tegenwoordig zeldzaam en zeer gezocht. Zijn mo-

D. (Jacob Willemsz), geboren in 1619 to Delft en aldaar gestorven in 1661. Deze schilderde en graveerde, en bootste de manier van zijnen vader op eene zoo bcdriegelijke wijze na, dat men beider werk dikwijls onderling verwart. Men schrijft den zoon eeno serie van portretten in folio en ovaal, zonder naam van schilder of graveur, toe.

DELFLAND, eene landstreek, tegenwoordig een hoogheem-raadschap in Zuid-Holland, beroemd wegens de overheerlijke boter, die aldaar gewonnen wordt. Deze landstreek wordt ten westen door de Noordzee en ten zuiden door de Maas bespoeld en werd ten tijde dor grafelijke regering door een' baljuw bestuurd. Het hoogheemraadschap bestond reeds in de XIH'¹⁰ eeuw; zoo als het nu bepaald is, beslaat bet 30,770 bunders, watert uit door 5 sluizen en bezit 108 molens, waarmede het overtollige water ontlast wordt. In 1712 is D. opgemeten en daarvan door dijkgraaf en hoogheemraden eene kaart laten maken, welke in koper gegraveerd is en uit 25 groote bladen bestaat.

DELFSTOFFELIJK KIJK. Hierdoor verstaat men al do onbewerktuigde voortbrengselen der natuur, als mineralen, ertsen, rotssoorten en gesteenten, waaruit do aarde is zamengesteld. Zij onderscheiden zich van do bewerktuigde voortbrengselen, van de dieren cn planten, voornamelijk daarin, dat zij niet met levenskracht zijn begaafd en daartoe allo eigenaardige inrigtingen of werktuigen, ook organen genoemd, missen; door middel van welke, do bewerktuigde ligchamcn mot do hen omringende buitenwereld in betrekking staan en dio voor do verrigtingen des levens zoo noodzakelijk zijn. Doordien zij ook goeno werktuigen bezitten om vreemde stoffen in zich op te nemon en dio aan zich zelve gelijk te maken, of de overtollig gewordene af te zonderen, hoeft er bij hen ook niet die gestadige wisseling der stof plaats, waardoor de vorm onderbonden wordt. Ook is het voortdurend bestaan der delfstuffcn (door welke naam zij ge-

zamentlijk worden aangeduid) aan geenen bepaalden tijd gebonden , gelijk zulks plaats heeft bij dieren en planten, welke slechts een zeker tijdperk leven, gedurende hetwelk zij eene reeks van verschillende toestanden doorloopen. Hieruit vloeit tevens voort, dat zij niet op zoodanige wijze ontstaan, in grootte toenemen en vergaan. als de dieren en planten, maar alleen door aaneenvoeging van gelijksoortige deelen in grootte kunnen toenemen. Ook zijn zij aan geene bepaalde grootte noch landstreek gebonden, gelijk de bewerktuigde ligchamen.

Zoodat tot het D. li. alle op de aarde voorkomende onbewerktuigde ligchamen behooren, zoowel eenvoudige als zamen-gestelde, zoowel vaste als vloeibare, benevens die, welke van ondergegane planten of dieren afstammen, als: steenkolen, barnsteen, aardhars, aardolie en andere overblijfselen van vroegere bewerktuigde ligchamen, die, hoezeer ook nog bewerktuigde bestand-deelen bevattende, geenen bewerktuigden bouw meer bezitten. Ook moeten nog tot het D. R. gerekend worden de versteeningen, zie het artikel Versteeningen.

Even als de voorwerpen uit het planten- en dierenrijk, worden ook de delfstoffen in groepen, klassen, orden , geslachten, soorten en verscheidenheden gerangschikt, volgens de overeenstemming der eigenschappen. Deze eigenschappen zijn in het D. li. van driederlei aard; als meetkunstige, welke betrekking hebben op den regelmatigen vorm, die zij onder zekere omstandigheden hebben aangenomen, zoowel ten aanzien der begrenzing door vlakken en hoeken, als door de daarmede het meest in verband staande inwendige zamenstelling, als eene bladerige, schilferige, vezelige, korrelige structuur; natuurkundige, waarbij in aanmerking komt, het soortelijk gewigt, de vastheid, vloeibaarheid, hardheid, weekheid, smeedbaarheid, buigzaamheid, taaiheid, broosheid, doorzigtigheid, doorschijnendheid, breking van lichtstralen, kleur, glans, kleurspeling, phosphorescentie, warmtc-geleiding, electriciteit, magnetismus enz.; en scheikundige eigenschappen, welke bestaan in hare verhoudingen tot vuur, lucht, water, zuren, enz. als brandbaarheid, smeltbaarheid, oplosbaarheid enz. Ook worden reuk, smaak en de wijze van aanvoelen niet buitengesloten.

Het is zeer moeijelijk of liever onmogelijk, eene goede classificatie of rangschikking der delfstoffen te maken. Van daar dat er tot dusverre nog geen algemeen aangenomen stelsel bestaat. Ieder delfstofkundige overtuigd van de gebreken, welke hij in de rangschikking zijner voorgangers meent te ontwaren, ontwerpt er een naar zijne zienswijze; van daar dat schier elk handboek over deze wetenschap een bijzonder stelsel aanbiedt; eveneens is zulks het geval met de verzamelingen van delfstoffen , zoowel openbare als bijzondere. Het is om deze reden, dat wij ons hier bepalen tot het opgeven van een overzigt der stelsels van Werner en Haiiy. Werner is de eerste onder de nieuwere delf-stofkundigen geweest, welke de rangschikking der delfstoffen op eenen vasteren voet heeft gebragt en legde daartoe den grond in zijn in het jaar 1774 verschenen werk: Von den dusseren Kennzeichen der Miner alien. Hij ontwikkelde daarin een stelsel, waarbij benevens de scheikundige kenmerken te gelijk en wel bij voorkeur de natuurlijke verwantschappen der delfstoffen in acht genomen werden. Gedurende geheel zijn leven heeft hij aan de verbetering van zijn stelsel gewerkt, totdat het in 1817, het jaar van zijn overlijden, in vier klassen verdeeld te voorschijn kwam, namelijk:

I. Klasse Aardachtige delfstoffen !!• „ Zoutachtige „ UI» Brandbare „

IV. „ Metaalachtige „

Haüy grondde zijn stelsel op de kristalvormen, waarmede de delfstoffen in de natuur voorkomen en toonde het eerst de belangrijkheid daarvan aan bij het bepalen van de geslachten, waardoor de delfstofkunde tot meerdere zekerheid en juistheid kwam en eene vastere wetenschappelijke gedaante verkreeg..

De classificatie van Haüy, in de laatste druk van zijn Traité de Mméralocjie verbeterd, bevat in de

Eerste Klasse

de vrije zuren, die in twee soorten worden verdeeld; in de

Tweede Klasse

de metalen zonder metaal-glans, die hij heterojtsides noemt, en die hij verdeelt in 8 geslachten: kalk, baryt, strontiaan, magnesia, aluminium, potasch, soda en ammoniak; op deze klasse volgt een appendix, hetwelk den silex als eene eenige orde bevat, onderverdeeld vervolgens zijne verbindingen met verschillende zelfstandigheden en een groot aantal van soorten uitmakende. De

Derde Klasse

gevormd door metalen, die metaal-glans bezitten, en die hij noemt autopsides, bevat drie orden: de eerste, gevormd door metalen, niet onmiddellijk oxydeerhaar, indien zulks niet geschiedt in een zeer hevig vuur, en onmiddellijk herleidbaar, bestaat uit 4 geslachten: platina, iridium, goud en zilver. De tweede orde, die van de oxydeerbare en onmiddellijk herleidbare metalen, wordt gevormd door een enkel geslacht: het kwik. De derde orde, die van de oxydeerbare, maar niet onmiddelijk herleidbare metalen wordt gevormd door 18 geslachten: lood, nikel, koper, ijzer, tin, zink, bismuth, kobalt, arsenicum, manganesium, antimonium, uranium, molybdenium, titanium, scheelien, tellurium, tantalium en cerium. De

Vierde Klasse

zamengesteld uit brandbare niet metaalachtige zelfstandig heden, bevat vier soorten: zwavel, diamant, anthraciet en melliet. Een appendix tot deze klasse bevat phytoghie zelfstandigheden, bevattende insgelijks vier soorten: bitumen, steenkool, jayet en barnsteen. Een algemeen appendix tot de vier klassen bevat de zelfstandigheden , waarvan de geaardheid niet genoeg bekend was om Haüy eene juiste plaats in zijn stelsel te kunnen doen aanwijzen. Eindelijk bevat zijn Traite ook eene tafel van de rotssoorten, verdeeld in klassen, orden en geslachten.

Wij laten hier een kort overzigt der nieuwste literatuur volgen: C. A. S. Hoffmann, Handbuch der Mineralogie, voortgezet door August Breithaupt, (4 dln., Freib. 1811—1817); Haüy, Traité de Minéralogie (2^lt;l0 uitgave, 4 dln. in Atlas, Par. 1822); Mohs, Grundnss der Mineralogie, (2 dln., Dresd. 1822 en 1844): Von Leonhard, Handbuch der Oryktognosie, (2^de uitgave, Hei-delb. 1826); Beudant, Traité de Minéralogie (2^d0 uitgave, Par. 1830—1832); von Leonhard, Gnindzüge der Oryktognosie (Hei-delb. 1833); Breithaupt, Vollstandiges Handbuch der Mineralogie (Dresd. 1836); Mohs, Leich(fassliehe Anfangsgründe, der Natur-geschichte des Miner air eiches (2^dc uitgave, Wien 1836 en 1839); Phillips, Elementary introduction to Mineralogy, new edition bij Brooks en Miller, (Lond. 1849); Dana, System of Mineralogy (2^do uitgave, Lond. and New-York 1844); von Kobell, Grund-züge der Mineralogie, (Nürnb. 1838); Glochner, Grundriss der Mineralogie (Nürnb. 1839); Hartmann, Handbuch der Mineralogie (2 dln., Weim. 1843); Dufrenoy, Traité de Minéralogie (3 dln. Atlas, Par. 1844—-1847); Hausmann, Handbuch der Mineralogie (2 dln., Götting. 1845); Haidinger, Handbuch der bestimmenden Mineralogie (Wien 1845); James Nicol, Manuel of Mineralogy (Lond. 1849); Naumann, Elemente der Mineralogie (2^de uitgave, Leipz. 1850); Quenstedt, Handbuch der Mineralogie (Tiibing. 1855). Eindelijk meenen wij niet beter te kunnen doen, dan den lezer, die lust en opgewektheid gevoelt, om zich nader met deze allerbelangrijkste zaken bekend te maken, te verwijzen naar het op eene algemeen bevattelijke wijze geschreven werk van den Heidelbergschen hoogleeraar K. C. von Leonhard, Geologie of Natuurlijke geschiedenis der Aarde, uit het Hoogduitsch met Aan-teekeningen en Bijvoegselen door E. M. Beima; Amsterdam bij G. J. A. Beijerinck, 1845—1850; benevens het zeer beknopte werk van denzelfden schrijver: Leidraad in de populaire Geologie enz. insgelijks uit het Hoogduitsch met Aan teekeningen door E. M. Beima, te Amsterdam bij C. G. Sulpke, 1846.

DELFT. Eene der oudste steden in Zuid-Holland, welke reeds in 1062 onder Floris den I^8tcn moet bestaan hebben; doch 10 jaren later door den overweldiger Govert met den bult zoude bcmuurd zijn. In 1304 was zij het tooneel eener geweldige nederlaagder indringende Vlamingers en in 1359 reeds sterk genoeg, om een beleg van 10 weken tegen haren landheer Albrecht door te staan. In 1536 brandde zij grootendeels af; doch werd weer

schooner herbouwd en strekte nog hi die zelfde eeuw meest altyd ten verblijve van Willem den die hier op het Prinsenhof

den 10^dcl, Julij 1584 door eenen sluipmoordenaar op den trap werd doodgeschoten. In hetzelfde jaar vloog een groot gedeelte der stad, door het springen van den kruidtoren, in de lucht, waarbij vele monschen omkwamen, 200 huizon geheel vernield en anderen zwaar geteisterd werden.

13. ligt aan do Schie; bevat ruim 18,000 inwoners, en bloeide voorheen door hare laken-fabrieken eu door de Oost-Indische maatschappij, waarvan het nog voorhanden zijnde, zeer vervallen huis thans tot een lands-magazijn van kleederen gebruikt wordt. Ook waren de brouwerijen eertijds een gewigtige tak van bedrijf, zoo als mede de fabrieken van delftsch-aardewerk (zie Aardewerk). Thans bevindt zich binnen deze stad de koninklijke academie voor burgerlijke ingenieurs en den handel, met 150 studenten. Voorts heeft men er een goed gymnasium; alsmede een fraai , groot lands-wapenhuis, met een constructie-huis, waarin 28 smederijen gevonden worden. Nog heeft men binnen de stad een groot arsenaal en een kwartier uurs daar buiten een fraai kruid-magazijn. Er zijn 2 Gereformeerde en 2 Roomsche kerken: ook hebben de Waalschen , Lutherschen, Remonstranten en Jansenisten er ieder eene. In de Nieuwe kerk, die met eenen toren en een schoon klokkenspel pronkt , is hot praalgraf van Willem den I»^,l!n, van zwart toetsteen en marmer, door II. de Keizer op kosten der unie in 1609 opgerigt; alsmede do graftombe van Hugo de Groot. In do Oude kerk vindt men die van Piot Hein, den veroveraar der Spaansche zilvervloot, van M. H. Tromp, den overwinnaar in Duins en bij Ter Heide, van den vermaarden natuuronderzoeker Leeuwenhoek, en van Elizabeth van Marnix, dochter van den heer van St. Aldegonde, die allen met fraaije tomben pronken. Onder de verdere openbare gebouwen verdienen het hardsteenen stadhuis, op een schoon en groot plein staande, het gemoenlandhuis van Delftsland, het groote tuchthuis, het stads-botcrhuis, do vleeschhal en het gasthuis genoemd te worden. Delft was de geboorteplaats van H. de Groot en prins Fre-derik Hendrik, van Leeuwenhoek, den raadpensionaris Heinsius , van P. Heutorus van Adricheni eu G. van Loon. Delftshaven behoorde eertijds onder deze stad, doch heeft zich in 1795, tot beider nadoel, van haar afgescheiden.

DELFZIJL. Vesting in de Nederlandsche provincie Groningen, aan den mond van de Eems, tegenover Oostfriesland. Do inwoners, omtrent 1,000 in getal, bohooren tot de gelijknamige gemeente, die ook eenigo omliggende dorpen omvat en met deze ruim 4,000 zielen telt. De middelen van bestaan zijn landbouw en scheepvaart. De vesting D., de sleutel des rijks aan do noordoostzijde, is herhaaldelijk belegerd en veroverd; in 1501 door de Groningers, in 1514 door hertog Georg van Saksen, in 1538 door Schonk, in 1580 door Renneberg en in 1591 door prins Maurits, aan wien de Spaansche veldoverste Verdugo haar in 1594 te vergeefs poogde te ontweldigen.

DELHI, ook wol Djehanabad genoemd, vroeger de hoofdstad van hot rijk des grooten Mogols, wiens afstammelingen er nog, doch zonder gezag, leven, ligt in pracsidentio Calcutta in Hin-dostan en wordt door do rivier Jumna bospoeld. Het nieuwe D. heeft mot inbegrip van do overblijfselen der oude stad oen' omvang van 7 mijlen en wordt in de Hindoe- en Mongolen-stad verdoold. De straten zijn er meest krom, hoekig en naauw. Onder do groote menigte moskeen met hoogo minaretten en vergulde koepeldaken blinkt de Jumna-moskee uit, de fraaiste Mohamme-daansche tempel in Oost-Indië, uit rood graniet opgetrokken en met wit marmer belegd. Dauri-Serai, hot keizerlijke paleis aan do Jamna, is een gebouw van verwonderlijke grootte dat ruime tuinen, moskeen en baden bevat en waarin de afstammelingen dos grooten Mogols zich ophouden. De vesting en vele vroeger beroemde paleizen van nabobs en khans zijn vervallen. Het getal der inwoners wordt nog altijd op 200,000 geschat. In den laatsten tijd heeft een levendige handel met Caehemir, Candahar, Caboel, Bengalen en andere landen de stad weder eenigzins tot vroegeren bloei doen herleven.

Volgons de Indische overleveringen moet D. door eon Rajah van denzelfden naam gesticht zijn; in de Mahabharata wordt er van gewaagd onder don naam van Indraprastha, als van do residentie dor Pandoes of zonnenzonen, wier rijk voor hot mag-tigste van geheel Indië gehouden werd.

DELIA. Bijnaam van Diana, naar hare geboorteplaats Dolos, gelijk

DELIUS om dezelfde reden oen bijnaam van Apollo is.

DELILA. (Zio Simson.)

DELILLE (Jacques) of DELISLE, de vermaardste Fransohe leerdichter, was de natuurlijke zoon van zekeren Montanior. Hij werd geboren te Aiguo-Perse in Auvorgno don ia'¹'quot; Junij 1738. Do eerste arbeid, waardoor hij zich in de lotterkundigo wereld bekend maakte, was eene overzetting in dichtmaat van Virgilius' Georyica (Par. 1770), die hom eene plaats in hot College do Franco bezorgde, en waarop hij na eenigo jaren eene bewerking der Aeneis volgen liet (Par. 1803). Zijn eerste oorspronkelijke gedicht was: Les jardins ou Tart d'embeUir les jiuysayes (Par. 1782, hordr. 1801). Dit leerdicht is godeeltolijk in het Noderlandsoh door A. Loosjes, Pz. vertaald {Nagel. yed. D. I, Haarl. 1820). Na de omwenteling begaf D. zich naar Zwitserland, waar hij na twintig jaren afwisselenden arbeid zijnen Uomme des champs, ou les Géorgiques Francaises (Straatsb. 1800) in het lioht gaf, waarvan do Wed. van Streek, geb. Brinkman eene dichtmatige vertaling (De veldeling, Gron. 1803) en Bildordijk eene vrije navolging (Het buitenleven, Rott. 1821) in onze taal gaf. Schoon buitenslands in ballingschap levende, nam D. eohter het levendigste deel in do rampen van zijn vaderland on stortte dat gevoel uit in een dichtstuk: La pitié (Par. 1802, Lond. 1805), dat in Immerzeel oenen vertaler vond (Hel mededoogen, 's Gravenh. 1804). Gedurende oen tweejarig verblijf in Londen vertaalde hij Miltons Paradise lost in Fransohe verzen (Lond. 1805) en zond na te-rngkooring in zijn vaderland zijn leerdicht: Les trots règnes de la nature in het licht (Par. 1808, 2 din.), door Cuvior met wetenschappelijke aanteokoningon verrijkt on door A. Loosjes, Pz. vrij in het Noderlandsch overgobragt (De drie rijken der natuur, Haarl. 1814), terwijl h'u later door de uitgave van La conversation (Par. 1812) en nog eenigo andere, gedichten in hot licht zond, die na zijnen dood, welke den lquot;^lcn Mei 1813 voorviel, mot Le départ (TEden (Par. 1815) vermeerderd zijn. Eene volledige uitgave zijner werken verscheen te Parijs, 1824, 1825 in 16 dln. — D. is een dichter, die bijzonder in het beschrijvende gedeelte der poëzy uitmuntte en wiens gedichten zich moor door eene heerlijke vortificatio dan door gespierden vorm onderscheiden. Men zegt, dat hij zo even als Tasso, geheel uitgewerkt in hot hoofd had, eer hij eenen regel nederschreef. In zijnen ouderdom werd hij blind, maar des ongeacht werd de voordragt zijner stukken steeds met do grootste toejuiching gehoord.

DELIRIUM TREMENS (Dboskaardswaanzin). Eeno ziekte , die bijna altijd het gevolg is van overmatig en aanhoudend gebruik van geestrijke dranken. Vooral gonever- on brandewijn-drinkers staan aan deze ziekte bloot; hoogst zelden wordt het onmatig gebruik van wijn als oorzaak daarvan aangetroffen. — De ziekte kenmerkt zich meestal door hot plotselinge van haar ontstaan gedurende oenen toestand van dronkenschap; minder algemeen ziet men haar te voorschijn komen, wanneer de lijder zich gedurende eenigon tijd van sterken drank heeft onthouden. — Do verschijnselen zijn gewoonlijk zeer wilde ijlhoofdigheid, die bij vlagen toeneemt en dan met sidderende stuiptrekkingen van do armen, somtijds ook van de boenen, vergezeld gaat; gedeeltelijke verlamming der spraakspioren; opzetting van het gelaat met roodheid der oogen, dikwijls zonder pols-versnelling; woeste gebaren en bedreigingen; de voorstellingen (hallueinatien), die den lijder kwellen, zijn gewoonlijk schrikbeelden ; hij ziet moordenaars, brandstichters, onmetelijk groote vliegen, duivels van afzigtelijke gestalte, enz. Zoolang als een soortgelijke aanval duurt (hetgeen van 1 tot 20 dagen zijn kan), verzacht geen oogcnblik slaap don toestand des lijders. Zoodra slaap volgt, welke dikwijls 24 uur achter elkander duurt en zoo diep zijn kan, dat do lijder bijna niet te wekken is, is do ziekte genezen. De lijder ontwaakt dikwijls zonder zich iets van den toestand, waarin hij heeft verkeerd, te herinneren. Bij hor-haling van soortgelijke aanvallen , blijft do lijder voortdurend gekweld door beving derquot; handen, zwakte en zelfs verlamming van oen of moor ledematen, de vermogens worden eindelijk zoodanig gekrenkt dat do toestand in blijvende onnoozelhoid (idiotismus) overgaat. — De behandeling bestaat in het toedienen van slaapmiddelen. Opdat het niet wederkeoro is hot onthouden van sterken drank noodzakelijk. v. P.

schappijen. La Lande heeft er eene lijst van gegeven bij zijne lofrede op D. iu de Necrologie van 1770. Zie ook over D. do lofrede van][de Fouehy in de werken der Franschc academie voor 1768.

Twee andere broeders der beide voorgaanden, Simon Claude D. geboren in 1675, overleden in 1708, en Louis 1)., bekend onder den naam van D. de la Croyere, die zijnen broeder J. N. als sterrekundige naar Petersburg volgde en den 22»^tlt;ln October 1741 te Apatscha overleed, maakten zich bekend, de eerste als geschiedkundige, de tweede door eene reis naar Siberië en Kam-schatka. Hij vergezelde ook kapitein Bering op diens ontdekkingsreis in 1741.

DELLKBAEKE (Louis Francois), geboren in het jaar 1726 te Abbeville, in het tegenwoordige departement Somme in Frankrijk , wijdde zich van jongs af aan de natuurkundige wetenschappen . en in bet bijzonder aan microscopische onderzoekingen. En gelijk Herschel den telescoop tot eene hoogte heeft gebragt welke vóór hem niet bereikt was, zoo heeft D. soortgelijke verdiensten omtrent den microscoop, door hem zoo volmaakt, dat zelfs Dol-lond, Martin, Ramsdcn, Passement, Paris, Gonichon enz. met al hunne groote verdiensten ten opzigte van dit werktuig door D. overtrotfen werden. In het jaar 1771 liet hij te Leyden een geschrift drukken, waarin hij het onderscheid tusschen alle toen bekende microscopen en de zijne, aantoonde. Toen hij in 1777 te Parijs kwam, las hij in de academie der wetenschappen eene uitvoerige verhandeling over dat onderwerp voor, en de academie liet hem, door middel van hare modeleden, Le Roy, Brisson eu Condorcet, al het regt wedervaren, dat men aan zijne ontdekkingen en aan zijnen arbeid schuldig was. Onder meer andere schriften van dezen kunstenaar munt ook inzonderheid uit dat over eenen uit het plantenrijk genomen micrometer van zijne eigene uitvinding. Ofschoon hij zich nu sedert dien tijd eenen welverdienden roem had verworven, en zoowel de Engelschen als Nederlanders aan zijne microscopen den voorrang boven de hunne hadden toegekend, was hij echter zelf zonder ophouden op veranderingen en verbeteringen bedacht; dit had inzonderheid plaats gedurende de twaalf jaren, van 1790 tot 1802, dat hij zich in Nederland ophield. Toen hij vervolgens weder te Parijs kwam onderwierp D. twee door hem verbeterde microscopen aan het onderzoek van het Atheneum der kunsten. Zij werden aan vier commissarissen ter beproeving overgegeven en bleken de vorige tot het dubbele te overtreden, waarna D. een' gedenkpenning eu eene kroon, als de hoogste belooning van het Atheneum ontving. Hij overleed in het 80quot;° jaar zijns ouderdoms.

DELOLME (Jean Louis), geboren te Genève in 1740, overleden den 16^0quot; Julij 1800. Gedurende zijn verblijf in Engeland, wer-waarts hij zich, door politieke omstandigheden in zijne vaderstad gedwongen, begeven had, schreef hij zijn bekend werk over de Engelsche staatsinstellingen: Constitution de CAnglelerrc, ou état du gouvernement anglais comparé aver la forme républicame et avec les autres monarchies de l'Europe (Amsterdam 1771). Het baarde groot opzien en stond in hooge achting, zoodat het herhaaldelijk herdrukt en in andere talen overgezet werd. Men kan het als het eerste geschrift beschouwen, dat eenigo naauwkenrige kennis van het Engelsche staatsregt op het vaste land verspreidde, en hoewel het verscheidene onnaauwkeurigheden bevat en in vele opzigten verouderd is, verdient het nog allezins geraadpleegd te worden door hen, wien het voortreffelijke werk van Hallam over de geschiedenis der Engelsche staatsinstellingen ontbreekt. Buitendien heeft men nog van hem eenigo minder bekende werken: Parallel between the English government and the former government of Sweden (Londen 1772); History of the flagellants or memorials of human superstition, (Louden 1782); Essay, containing strictures on the union of Scotland with England (Londen 1796).

DELOS. Het grootste der Cycladische eilanden, door de Ouden ook Agathnsa, Anaphe, Asteria, Chlamydia, Cynachthos, Lagia, Orrhygia, Pyrpile en Scytias genoemd. Gedurende de Turksche regering heette het Dili of Idili, ook Ilegis, doch thans draagt het weder den naam D., oudtijds zoo beroemd, vooral wegens eenen prachtigen tempel van Apollo, die naar de mythologie op D. geboren was. Zijne moeder Latona, door Juno vervolgd, zou er eene schuilplaats gevonden hebben, nada» Nep-tunus het eiland uit de baren had laten oprijzen. Het eiland was een van de heiligste oorden van Griekenland en werd na de verwoesting van Corinthe in dc li¹¹quot; eeuw voor Chr. het middelpunt van lt;len Grieksehen handel, totdat Mcnophenes, veldheer van Mithridates, het eiland geheel verwoestte en den tempel van Apollo in puin wierp. Eene menigte bouwvallen getuigt nog van voormalige pracht, niettegenstaande reeds veel van de overblijfselen der oude kunst naar elders vervoerd is. Thans is het eiland bijna onbebouwd; slechts eenige herders en jagers houden er zich op.

Zie over D.: Schwenck, Deliaca, (Fraukf. 1825).

DELOS (Vkaagstuk van). Volgens eene oude Grieksche overlevering zoude Apollo, om zich te wreken van eene belee-diging hem door Atheners aangedaan, eene vreeselijke pestziekte onder hen hebben doen ontstaan. Het orakel van den tempel van Delos, geraadpleegd zijnde omtrent een middel om den toorn van Apollo te bedaren, antwoordde slechts met de woorden : Verdubbel het altaar; daarmede oen altaar bedoelende dat te Athene aan Apollo opgerigt was, en dat de gedaante had van een zuiveren cubus of teerling. En ziedaar alle geleerden zich het hoofd brekende om het vraagstuk op te lossen. De priesters, zich zeiven niet vergetende, voegden er eene tweede strenge voorwaarde bij, die do wiskundige zwarighedon wel niet vermeerderde, maar toch niet weinig de uitvoering moest bemoeije-lijken, namelijk dat dit altaar van dubbelen inhoud tevens van goud moest zijn. Hoe eenvoudig het vraagstuk ook scheen, vruchteloos bleven de pogingen van Plato eu Euclides om de juiste afmetingen der zijden van het gevraagde altaar te vinden. Eindelek bespeurde men, en deze uitvinding wordt aan Hippocrates van Chios toegeschreven, dat de oplossing zoude gevonden zijn, indien het slechts gelukte eene middenevenredige te construeeren, tusschen de zijde en het dubbele der zijde van den gegeven cubus. Doch de zwarigheid was, hoezeer onder eene andere gedaante, toch dezelfde gebleven, daar ook dit nieuwe vraagstuk niet kon opgelost worden; wel vond Plato een practisch middel uit, om de gezochte middenevenredige door oen zamenstel van linealen te vinden, doch de meetkunstigen waren niet voldaan over zulk eene oplossing. Aan Menechmus, een der leerlingen van Plato, gelukte het eindelijk eene oplossing te vinden, dooide onderlinge snijding van twee kegelsneden. Of het tweemaal grootere altaar nu werkelijk, en wel van goud werd vervaardigd, vindt men niet vermeld; waarschijnlijk dat men Apollo regtvaardig genoeg oordeelde om zoo veel hoofdbrekens tegen goud op tc wegen. En werkelijk was het zoeken naar eene oplossing, die tegenwoordig tot het gebied der lagere meetkunst behoort, eene goudmijn voor do wetenschap, daar. de ontdekking van Menechmus als de eerste oorsprong mag aangemerkt worden van de theorie der zoogenaamde meetkunstige plaatsen. — Als oplossing van het eigenlijke vraagstuk, met passer cn lineaal in den zin der toenmalige geleerden, was die van Menechmus echter weinig meer voldoende dan die van zijnen leermeester Plato, daar men zelfs nu nog geen eigenlijk middel bezit, om eene doorloopende kegelsnede te beschrijven, anders dun door meer of min zamen-gestelde werktuigen. — Men vindt de geschiedenis van het De-lische vraagstuk, uitvoerig behandeld, in N. C. Reimer Historia problematis de cuhi duplicatione, (Gotting. 1798).Zie ook daarover: Vitruv. L. 9. C. 3; 1'. Hérigone Cours de mathem. VI; Comment. in L. 2 Archmedis de Sphera et Cilindro, en Bernouille Opera T. III.

DELPHI. Thans een onbeduidend Grieksch vlek, dat den naam van Castri draagt; oudtijds eene zeer volkrijke stad in Phocis, aan den voet van den Parnassus. D., waar de Grieken het middelpunt der aarde stelden, was het meest beroemd door een orakel van Apollo, die er eenen prachtigen tempel had. Het orakel van D. was het vermaardste der oudheid. De overlevering verhaalt, dat een herder zijne kudden aan den voet van den Parnassus latende weiden, bemerkte dat zij bij het naderen eener kloof in den berg allerlei zonderlinge bewegingen maakten, en dat hij zelf, daarop deze spelonk naderende, in eene soort van geestverrukking gebragt werd. Men noemde deze plaats Pythium cn bouwde er vervolgens den vermaarden Apollo-tem-pel, waarin priestevessen, op den drievoet gezeten die voor de genoemde spelonk was geplaatst, hare orakelen verkondigden.

DELPHINEN. Zijn de ooren of handvatten die men op de kanonnen aanbrengt, ten einde deze handelbaarder temaken. Zij worden daartoe boven het zwaartepunt geplaatst, zoodat het

stuk aan dc ooren opgeligt, iu ovenwigt hangt. IJzeren stukken hebben zelden ooren. In vroegere tijden, toen men over het algemeen dc stukken met tal van versieringen voorzag, gaf men ook aan de ooren allerlei grillige gedaanten: gevleugelde draken, vissehen enz.

DELVHINEN heetten ook zware massa's ijzer of lood, in de gedaante van zeemonsters, welke men in overoude tijden aan de ra's of aan masten ophing, en van daar met touwen en katrollen op vijandelijke schepen neder liet vallen om deze in den grond te boren of zwaar te beschadigen. (Zie Thucidides VII. 41. — Diodor. X. 79).

DELI'HINI (In usum) is dc naam eener uitgave van de meeste Grieksche en Romeinsche sehrijvers, waarin alle naar de heden-daagsche zeden aanstootelijke en onwelvoegelijke uitdrukkingen zijn weggelaten. Zij is te Parijs in 1674—1730 in 64 dln. uitgegeven op last van koning Lodewijk den XIV'¹⁰quot;, ton gebruike van den Dauphin (waarnaar de uitgave den naam heeft). Onder opzigt van 's prinsen opvoeder, den hertog van Montansier, hebben Bossuet en Iluct deze uitgave bezorgd, die wegens de vele verminkingen hoogstens tot schoolgebruik eenige waarde hoeft.

DEL KIO (Martinus Antonius), geb. te Antwerpen den 17^dcn Mei 1551, heeft eene treurige vermaardheid gekregen door zijne Diquisithnes magicae (Lovan. 1599), eon werk, waarin de grootste onzinnigheden der tooverij als onbetwistbare waarheden worden voorgedragen, en — wat erger is — dat aanleiding heeft gegeven tot do verschrikkelijkste tcregtstellingon vim zoogenoemde heksen cu toovcnaars, als zijnde dc heksenprocessen, na het verschijnen van dit boek gevoerd, meest gegrond op cle uitspraken, daarin vervat. Zie voorts Tooverij.

Dc schrijver was de zoon van ecnen Spaanschcn edelman; hij studeerde te Parijs, Douay en Leuven in de regten on steeg door buitengewone bekwaamheid reeds vroeg tot aanzienlijke ambten; hij word lid van don hoogen raad van Brabant, vico-kansclier, proeureur-gencraal en secretaris van don geheimen raad te Brussel. In 1580 legde hij deze waardigheden neder, ging naar Spanje en trad in de orde der Jozuïten. Daarna keerde hij naar de Nederlanden terug, legde zich to Leuven op dc talon, wijsbegeerte en godgeleerdheid too, die door hem sedert 1589 te Douay, Luik, Mentz, Gratz, Salamanca on Leuven onderwezen werden. Hij overleed den 29^s,equot; October 1608. D. K. was een man van groote geleerdheid; reeds op zijn 20^8tg jaar bezorgde hij eene uitgave van Solinus (Antw. 1572) on schreef later onderscheidene thans moest vergotene werken, van welke dc volgende de voornaamste zijn: Florida Mariana {Awtw. 1596), later vermeerderd on onder den titel: Opm Marianum herdr., (Lyon 1607); Commentarii over Genesis (Lyon 1608), het Uootj-hed (aid. 1604) en de Klaagliederen (aid. 16)08); Adatjialin sacra V. ct N. T. (1° dl. Lyon 1601, herdr. 1614; 2» dl. 1613, herdr. 1618); Commenlarius rerum in Bclyio gesturum a P. Henriques, Com. Fontano, eet. (Madr. 1610, Keulen 1611), waarin de naam van den schrijver door letterverzetting in Rolando Moriteo Or-landiho wordt veranderd; Orientii commonitorium; Aldehni aenig-mata (Antv. 1600). D. R. moet niet verward worden mot zijnen naamgenoot Johannes D. R., die doken was van de hoofdkerk te Antwerpen en uitleggingen over ecnigc Psalmen geschreven heeft.

DELTA. Aldus noemt men de landstreken, die aan den mond van groote rivieren door aanslibbing gevormd worden en die moestal door driehookigen vorm aan dc Grieksche letter /1 herinneren. De meest bekende D. is die van Egypte, namelijk eene streek, tusschen twee armen van den Xijl ingesloten, die zich van Cairo tot aan de Middellandsehe zee uitstrekt. De zeven armen des Nijls uit de tijdon van Homerus zijn tegenwoordig geheel veranderd. De stad Joah, wolko nog in hot begin der XV^dlt;! eeuw aan haren mond lag, ligt nu oen vierde van eene mijl van zee af; de stad Canopus, ten tijde van Scylax een rotsig eiland, on Pharos, voormaals insgelijks oen eiland, zijn nu met het vasteland verbonden; het meer Maeotis mot zijn kanaal loopende tot den Canopischen Nijl-ann, is tegenwoordig geheel droog. Andere D.'s zijn die van don Rijn, die bij Schenkenschans begint; die van de Rhone, die haar begin hoeft bij Tarascon; die van den Indus, welke 25 mijlen breed is. Do grootste van alle D.'s is die van den Ganges, welker lengte 24 mijlen bedraagt, terwijl do basis van den driehoek 40 mijlen breed is. De stroom loopt met acht armen door deze I). en neemt in zijnen loop zooveel slijk en zand mede, dat zij de zee nog 12 mijlen verre troebel maakt.

DELUC (Joan Andre). Deze scherpzinnige geoloog en meteoroloog werd geboren den 8^8tequot; February 1727 te Genève, waar hij in de spanning tusschen den raad en het volk de zijde van het laatste koos en in 1770 tot lid van den grooten raad werd gekozen. Tot voortzetting zijner studiën begaf hij zich naar Engeland, waar hij tot voorlezer van de koningin werd aangesteld. Hij deed herhaalde reizen, vooral door Duitschland en Italië en overleed te Windsor den 8^8ton November 1817. Hij droeg den titel van hoogleeraar der wijsbegeerte te Göttingen, doch oefende dat ambt niet uit. De natuurkunde heeft hem verbetering van den barometer en onderzoekingen over den thermometer te danken. De geologie zou nog meer verpligting dan nu aan hem hebben, indien zijne zucht om do ontdekkingen in overeenstemming te brengen met den letterlijken zin des bijbels hem niet op meer dan écnen doolweg hadde gevoerd. Onder zijne talrijke schriften verdienen vooral vermelding: Recherches sur les modifications de Vatmosphere (Genève 1772, 2 dln.); Lettres physiques et morales sur l'histoire de la, ter re et de Vhomme ('s Graven hagc 1779— 1780, 6 dln.); Notivelles idéés sur la météorologie (Lond. 1786, 2 dln.); Lettres physiques et morales sur Vhistoire physique de la ter re (Par. 1798, 5 dln.); Introduction a la physique terrestre par les Jluides expansibles (Par. 1803, 2 dln.); Elementary treatise on (jeoloyy (Lond. 1809); Geological travels in some parts of France, Switzerland and Germany (Lond. 1813, 2 dln.). — Zijn broeder Guillaume Antoine D., die onderscheidene reizen met hem deed, heeft geene afzonderlijke werken, maar onderscheidene verhandelingen in geleerde tijdschriften geschreven.

DELVAUX (Laurent). Een vermaard beeldhouwer, geb. te Gent in 1695, overleden te Nivelles in 1778, die inzonderheid te Londen en Brussel gewerkt, en in laatstgenoemde stad het levensgroote standbeeld van Karei van Lotharingen, gouver-neur-generaal der Oostenrijksche Nederlanden, uitmuntend uit marmer gebeiteld heeft. Ook is hij de maker van den prachtigen predikstoel in de St. Bavo's-kerk te Gent, waarvan de beelden, in basreliëf, ongemeen fraai uit marmer zijn vervaardigd, alsmede van verscheidene standbeelden in de hofkapel te Brussel. Paus Benedictus de XIII^de, keizer Karei de Vl^de en Maria Thcresia onderscheidden hem naar verdiensten.

DEMARNE (Jean Louis), schilder, in het jaar 1744 te Brussel geboren, begaf zich reeds jong naar Frankrijk, waar hij, vóór de klassieke herstelling der school, het historie-schilderen beoefende, welk vak hij liet varen voor het schilderen van dieren, waarin hij eenen gevestigden naam verworven heeft. Hij vervaardigde een twintigtal stukken, die niet alleen tegen de fraaiste van Karei Dujardin opwegen, maar zijn' naam aan de zijde van Berchem en niet verre van Paulus Potter doen plaatsen. Zijne beste stukken dagteekenen van 1792 tot 1801. Zijn koloriet is fraai, en hoewel zijne menschenbeelden op den naam van schoon geenc aanspraak kunnen maken, bezit echter zijne ordonnantie iets naïfs, ook ondanks het eenzelvige, daar zij meestal eenerlei voorwerpen, een kermis, een kanaal, een' grooten weg enz. voorstellen. Zijne vroegere stukken worden hooger geschat dan zijne latere, die, hoewel fijnheid van toon en waar gevoel van de kleuren aanduidende, nogtans over zijn kunsttalent niet juist meer kunnen doen oordeelcn. Hij stierf in 1829 te Batignoles.

DEMERARY, de middelste der drie Engelsche koloniën van Guiana (zie Guiana), tusschen Essequebo ten westen en Berbice ten oosten, heeft voormaals aan dc Nederlanders behoord. Midden door de kolonie stroomt dc rivier D., welke tot 22 mijlen van haren mond opwaarts bevaarbaar is en eene groote bank voor hare monding heeft, zoodat schepen van meer dan 17 voet diepgang de rivier niet op kunnen komen. Men schat de bevolking op ongeveer 100,000 zielen, doch deze schatting is zeer onzeker. De hoofdstad van D. en geheel Engelsch Guiana is Georgetown , vroeger Stabroek genoemd, liggende aan den mond der D. en tellende 24,000 inwoners, waarvan slechts 4,000 blanken. Bij de stad ligt het fort Frederik-Willem en verheft zich een prachtige vuurtoren; aan de andere zijde ziet men de groote Eve-Lcary-kaserne en twee militaire hospitalen. De handel van D. is niet meer zoo belangrijk als vroeger; de uitvoer bepaalt

zich bij suiker, koflij, rum, siroop cu cacao; de vroeger zoo uitgebreide en winstgevende katoonteelt is sedert de emancipatie der slaven te niet gegaan.

DEMETRIUS. Vele personen van dezen naam komen in de geschiedenis voor, onder, welke wij vermelden:

Drie koningen van Syrië, t. w. D. den Iquot;¹⁰¹¹, bijgenaamd Soter, een zoon van Seleucns Philopator, dio met zijne broeders hevige, tot oorlog overslaande, twisten voerde over den troon en in eenen veldslag, 150 jaren voor Chr., sneuvelde. Hij werd opgevolgd door zijnen zoon D. don II^den, ook Nicanor genoemd, die door wreedheid en ongebondenheid hot rijk op den rand van zijnen ondergang bragt en te ïyras, waar heen hij had moeten wijken, omgebragt word, 126 jaren voor Chr. — D. don III^alt;!n, die met zynen brooder Philippus het rijk deelde na den dood van hunnen vader Antiochus Grypus. 1). nam zijn verblijf te Damascus, doch werd door Mithridates onttroond en stierf in ballingschap, 87 jaren voor Chr.

D. don Iquot;^cquot;, bijgenaamd poi.yorcbte8 (steden-veroveraar), koning van Macedonië en zoon van Antigonus. Hij voerde verscheiden oorlogen, inzonderheid met Ptolomaeus Lagus; verschoon voor Athene mot eeno aanzienlijke vloot en gaf aan het volk de oude regering terug. Tegen Seloucus, Cassander en Lysimaehus verloor hij don beroemden slag bij Ipsus, 299 jaar voor Chr.; vlugtte naar Ephcsus en vervolgens naar Athene, waar hij niet werd binnen gelaten, cn eindelijk naar Corinthe. Van hier trok hij over het Tracisch gebied van Lysimaehus; bragt zijne dochter Stratonice, als gade van Seleucus, naar Azië; nam onder weg Cilieië; vorovorde Macedonië, en regeerde 7 jaren; doch verloor weder den troon en stierf, 284 jaren voor Chr.

Voorts noemen wij nog; D. oen bouwkundige, die den vermaarden tempel van Diana te Ephosus heeft voltooid. — D. van Pharos, landvoogd van Corcyra, die, het rijk van de koningin Tcuta, zijne weldoenster, vermcesterd hebbende, zich eerst onder de bescherming dor Romeinen begaf, maar hen naderhand beoorloogde en te Messina, welke stad hij overrompeld had, werd gedood, 214 jaar voor Chr. — D. Triclinius, een wiskundige, aan wien een werk over de spheer toegeschreven wordt. — D. de Ephesiër, van wien Hand. XIX : 24 melding wordt gemaakt. — D. Cynicus, een wijsgeer, leerling van Apollonius van Tyane, die onder de regering der keizers Nero en Caligula leefde.

Onder de D.-sen dor nieuwere geschiedenis behooren, behalve D. Chalcondylas, een Grieksch wijsgeer, die na de inneming van Constantinopel door de Turken naar Italië week, ook nog eenige Russische vorsten en eenige valsche Deinetriussen, die onder dezen naam herhaalde aanslagen op den troon van Rusland hebben gedaan, doch wier breedo vermelding het bestek van dit werk niet gedoogt.

DEMETRIUS P1IALEREUS. Een beroemd Grieksch redenaar en leerling van Theophrastus, die 309 jaren voor Chr. Ma-ccdoniseh stadhouder van Griekenland en archont was. Hij verfraaide Athene door prachtige gebouwen; de dankbaarheid der Atheners rigtto hem 300 standbeelden op, die echter weder omvergehaald worden, toen hij zich hoerschzuchtig begon aan te stellen. Ter dood veroordeeld zijnde, vlugtte hij naar Egypte en begaf zich aan het hof van Ptolomaeus. Door zijne zorg werd de boekerij te Alexandrië aangelegd, en ook, volgens het gevoelen van sommigen, de Griekscho overzetting van hot O. V. bewerkstelligd. Hij stierf, 247 jaren voor Chr. aan eenen slan-gebeet, nadat hij bij Ptolomaeus don II'¹''quot; in ongenade gevallen en gebannen was.

DEMIURGUS. Onder dezen naam, boteokonendo „werkmeester,quot; wordt in de cosmologie der Gnostieken de oorzaak der stoffelijke wereid aangeduid, die hij door het aanraken van den chaos deed ontstaan. Bij het voortbrengen van den mcnsch kon hij dezen slechts zijne eigeno ipv/r, (ziel) mededeolon; 'smen-schen jiveu/ua (geest) is het werk van den goeden geest. God. Het laatste beginsel kan in de stoffelijke ligchamen ten gevolge van de werking dos D. slechts tot oene onvolkomene ontwikkeling komen. Daar de D. zich zelven voor de godheid hield, kon hij ook de zijnen niet tot de kennis van het ware goddelijke wezen opleiden. Hij gaf hun, als do Jehova der Joden, oene onvolkomene zinnelijke godsdienstleer en zond in den mensch Jezus slechts eenen psychischen, kracbtoloozon Messias. By de kerkvaders is somtijds de D. ook de logos, in zoover deze bij de wereldschepping als het orgaan, de uitwendige openbaring van de Godheid, gedacht word.

DEMIVOL. (Zie Vol en Vlwjt)

DEMOCRATIE of heerschappij des volks treft men in die staten aan, waar het volk of liever de gezamenlijke burgers de hoogste magt uitoefenen. Een dor merkwaardigste voorbeelden eenor D. was Athene, toen het op het toppunt van z|jne magt stond. Bijna allo openbare aangelegenheden werden in de volksvergaderingen gobragt en bij meerderheid beslist. Dat zoodanige omniddolijko medewerking des volks in do regering zeer gevaarlijk is en tot volkswillekour (ochlocratie) leidt, bevestigt Athene's geschiedenis, terwijl zij daarenboven in grootere staten onmogelijk is. Slechts enkele Zwitsorsche kantons vormen thans nog zulk oene D.; overal elders heeft zij den ropresontativeii vorm aangenomen, zoodat de regering in handen is van volksvertegenwoordigers, b. v. in Noord-America en eenige Zwitsorsche kantons.

DEMOCEITUS, geboren to Abdera, ongeveer 470 jaar voor Chr., was een Grieksch wijsgeer, wien men ton onregte nageeft dat hij steeds om de dwaasheden der menschen gelagchon zoude hebben. Men weet weinig van zijn leven; ook is de tijd van zijn overlijden onbekend; alleen kan men met zekerheid zeggen dat hij grooto reizen door Azië ondernomen heeft en zeer oud geworden is. Hij hield zich minder met een stolsel van zedekunde op, maar zocht zich van vele verschijningen in de natuur rekenschap te geven. Zoo nam hij als do elementen van al wat bestaat oene menigte stoffelijke on ondeelbare atomen aan, aan welke hij oene ingeschapen eigendommelijke beweging toeschreef, waardoor zij elkander afstooten en aantrokken en alzoo de duizenderlei vormen doen ontstaan, welke ons in de wereld voor oogen komen. Die atomen waren van vorsehillendon vorm, digt-heid en bewegelijkheid, en zelfs zijne goden waren niet anders dan aggregaten van deze stofdeeltjes. Zijne leer is sedert op verschillende wijze uitgewerkt en heeft op de empirische natuuronderzoeking grooton invloed uitgeoefend.

DEMONSTRATIE. Noemt men in de krijgskunde al zulke bewegingen, waarvan het dool is don vijand te misleiden en hom tot het verdoelen zijner strijdkrachten te noodzaken. De D. moet met zooveel kracht worden ondernomen, dat zij, zoo de vijand haar geenc genoegzame magt tegenstelt, in een workelijken en voor-deeligon aanval kan overgaan. Zoo maakte bijv. do Russische generaal Gortschakow in den slag van Inkormann eene D. tegen hot korps van don generaal Bosquot; maar hij deed het met zoo weinig kracht, dat do bedoeling dos vijands duidelijk bleek en deze omstandigheid van grooton invloed was op do nederlaag dor Russen.

DEMONTEEKEN. Heet in de krijgskunde het vernielen van schietgaten en geschut. Zie; Aanval.

DEMOPHOÖN, zoon van Theseus en Phaedra, deelgenoot in den Trojaanschon togt. Na zijne terugkomst door tegenwind naar Thracië gedreven, werd hij door Phyllis, dochter van don Thracischen koning Lycurgus, liefderijk ontvangen en bleef eeni-gon tijd bij haar. Eindelijk op het punt om naar Atheno terug te koeren, zwoer hij haar, binnen weinige maanden te zullen terugkomen; doch zij wachtte vergeefs op die terugkomst en maakte mot eigen handen een einde aan haar leven.

DEMOSTHENES, do beroemdste redenaar der oudheid, werd geboren te Athene, 384 jaren voor Chr. Zijn vader, een wapensmid, overleed, toen D. zeven jaren oud was on liet de verzor. ging van den knaap over aan drie zijner bloedverwanten, die het aanzienlijk vermogen van hunnen pleegzoon doorbragten. Deze omstandigheid had niet slechts invloed op D.' gestrenge begrippen omtrent regtvaardighoid en goede trouw, maar ook op zijne volgende loopbaan; want op zijn zeventiende jaar voerde hij zelf een regtsgoding tegen zijne voogden, dat hy wel won, maar waardoor hij zijn vaderlijk erfgoed niet terug had. Zijne verdere vorming als redenaar dankte hij gedeeltelijk aan Isaeus, maar hoofdzakelijk aan eigen oefening en volharding. De natuur scheen in zijne zwakke borst en stamerende stom onoverkomelijke hinderpalen tegen zijn optreden als openbaar redenaar te hebben in den weg gelogd, doch hij overwon die, zoo door hot overluid opzeggen met steentjes in den mond, als door het verheffen zijner stem aan het strand bij hot bruisen dor golven. Hij verschool zich gedurende eenige maanden in eene grot, ten einde zijne

oefeningen te ongestoorder te knnnen voortzetten en liet zich, ten einde niet in verzoeking to komen om zijne schuilplaats te veriaten, het hoofd half kaal scheren. Houding en gebaren bestudeerde hij zorgvuldig voor eenen spiegel en trad na zulke langdurige en gestrenge oefeningen als redenaar op met die stukken, welke door alle tijden heen met regt eene eerste plaats innemen onder de voortbrengselen der welsprekendheid en door welke hij de gebreken zijner landgenooten oven vrijmoedig bestrafte als hij hen tot dapperheid en vaderlandsliefde wist te ontvlammen. Door zijne redevoeringen tegen Pliilippus van Macedonië stortte hij zijnen medeburgers denzelfden haat tegen dezen overheerscher in, als waardoor hij zelf ontgloeid was. Do eorste dozer beroemde redevoeringen, onder den naam Philippicn bekend (oen naam, nog heden in gebruik voor hevige bestrijding van personen of gevoelens), werd door D. opgesteld en gehouden , nadat Philippus zich meester had gemaakt van den bergpas bij Thermopylae. Hij dringt daarin aan op het uitrusten van een leger en eene vloot en wilde, dat men den oorlog zelf aanvallender wijze zou voortzetten, het tooncel van den krijg in Macedonië overbrengen en dien niet eindigen dan nadat men een voordeelig verdrag zou bedongen of eene beslissende overwinning behaald hebben. De Atheners waren wel ingenomen met zijne kloeke taal, maar voerden zijne voorslagen niet uit; de vermaarde Phocion, die de zwakheid zijner medeburgers kende, ried onvoorwaardelijk tot vrede. Intusschen ging D. tweemalen als onderhandelaar tot Philippus, doch vruchteloos waren zoowel zijne pogingen om den vrede tot stand te brengen als om Athene en zelfs geheel Griekenland te wapen te roepen. Toen eindelijk Philippus met zijn leger door den bergpas van Thermopylae in Phocis was doorgedrongen en door het bemagtigen van de stad Elatea den schrik in het hart der Atlieners geslagen had, bewerkte D. dat eene vloot van 200 zeilen zou worden uitgerust, het leger op de been gebragt en gezanten naar allo steden van Griekenland afgevaardigd, ten einde een algemeen verbond tegen Philippus tot stand te brengen. Hij zelf begaf zich naar de The-baners en bewoog hen een Atheensch legercorps binnen hunne muren te ontvangen. Daarna wist hij in Beotië eene gelijke geestdrift te verwekken, zoodat door zijnen invloed eene aanzienlijke krijgsmagt bij Chaeronea werd vereenigd, waar een slag geleverd werd, die ongelukkig voor de Grieken afliep ten gevolge van het verraad van don veldheer Aeschines, insgelijks een beroemd redenaar, die zich door Philippus liet omkoopen. Ofschoon D.' vijanden niet nalieten de schuld van deze nederlaag op hem te werpen, waren de Atheners billijker: zij droegen hem het houden der lijkrede op de gesneuvelden op en schonken hem eene burgerkroon. Aeschines had do onbeschaamdheid om zich tegen dit eerbewijs te verzetten en dit gaf aanleiding tot D.' beroemde redevoering over da kroon, ten gevolge van welke D. zegepraalde en Aeschines gebannen werd. Toen Philippus spoedig daarna werd omgebragt, was D. van oordeel, dat Athene nu gemakkelijker de vrijheid kon verwerven, maar Alexanders bloedige wraak op de Thebanen verspreidde zulk eenen schrik, dat de Atheners om genade smeekten. Slechts met moeite was Alexander te bewegen om af te zien van zijnen eisch, dat D. en nog eenige redenaars aan hem uitgeleverd zouden worden. Niet lang daarna beschuldigd, zich door Harpalus te hebben laten omkoopen werd D. tot eene geldboete van 50 talenten veroordeeld, en daar hij die som niet terstond betaalde, in de gevangenis geworpen, uit welke hij ontvlood naar JEgina, waar hij bleef tot na Alexanders dood. Bij het uitbreken van den oorlog mot Antipater trad D. weder op het staatstooneel; hij werd door de Atheners eervol teruggeroepen en ijverde zeer voor een onderling verbond der kleine Grieksche staten. Doch toen do oorlog voor Athene ongelukkig uitviel en Antipater zijne uitlevering eischte, vlugtte D. in den tempel van Neptunus op het eiland Calauria aan de kust van Argolis en benam zich, toon hij gevaar liep in Antipaters handen te vallen, door vergif het leven, 322 jaren voor Chr. Hoewel zijn karakter niet vrij is te pleiten van ijdelheid en eerzucht, is do roem van zyn redenaarstalent onbezwalkt. De uiterlijke voordragt werd door hem tot eenen vroeger onbekenden trap van volkomenheid opgevoerd. In nadruk en over-tuigingskracht, in vindingrijkheid van bewijsgronden en scherpzinnigheid van voorstelling overtreft hij Cicero; in harmonie van het geheel zijner redevoeringen, schoonheid van stijl en kracht van uitdrukking al zijne voorgangers. Zijne stukken munten uit door natuurlijkheid en edele vormen en het kan geen verwondering baren dat hij eenen zoo grooten invloed op zijne tijdgenooten uitoefende. Zijne redevoeringon zijn het eerst uitgegeven bij Aldus (Venetië 1504). Onder de overige uitgaven verdienen vooral molding: die van Wolf (Bas. 1549); van Tayler (Cantabr. 1748, 3 dln.), doch deze is niet voltooid; van Beiske, die in zijne uitgave dor Oratores Attki (Lips. 1770) in Tom. I, II den tekst van D., en in Tom. IX—XI de aanteokoningen van Wolf, Tayler, Markland en hem zeiven heeft opgenomen; van Schilfer, in de Oratores Attici (Leipz. 1822—1826, 9 din.); van Becker (Berl. 1825) en Sauppe en Baiter (Zurich 1842 volg.), van Vomel (Par. 1843, 2 din.), en van Dindorf (Oxf. 1846—1849, 7 din.). Als uitgaven van afzonderlijke redevoeringen noemen wij: Ora-tiones selectae, door Bromi (Gotha 1829); de Philippicae, door Vomel (Frankf. 1822—1833, 3 dln.), en Franke (Leipz. 1842, 1850); De pace, door Beek (Leipz. 1779); Adoersus Septinem, door Wolf (Halle 1789); Adversus Milt;1 tam, door Spalding (Berl. 1794), Buttmann (Berl. 1823, herdr. 1841) en Meier (Flalle 1850); De corona, door Harles en Wunderlieh (Gött. 1810).

Het leven van D. is beschreven door Plutarchus, die hem met Cicero heeft vergeleken. Zie ook over hem: Becker, Demosthenes als Staatsmaim und lledner (Halle 1816, herdr. 1830); Wester-mann, Quaestiones Deniosthenicae (3° uitg., Leipz. 1830—1837) en Untersuchumjen iiber die in den Altischen Redncr eimjeleylm Ur-hunde (Leipz. 1850), en vooral Bölmecke, Forschungen uuf dein Geblete der Attlschen liedner, D. I (Berl. 1843).

Een andere D. maakte zich in den Peloponnesischen krijg bij zijne medeburgers verdienstelijk door het versterken van Pylos. Naderhand iu den aanval op Sicilië, in do plaats van Alcibia-des naar dit eiland afgezonden, toen Syracuse door zijnen ambtgenoot vergeefs belegerd was, werd hij met dezen, na eene zware nederlaag, door den vijand gevangen genomen en geworgd.

DEMOTICA. Eene Turksche stad in Itomanië, omtrent 6 mijlen van Adrianopol, waar Karei de XII^d,!, koning van Zweden, na zijne verdrijving uit Bender cenigen tijd vertoefde.

DEMOUSTIER (Charles Aijiert), geboren in 1760 te Vil-lers-Coterets, is schrijver van verscheidene tooneelspelen, zangstukken en gedichten. Het meest bekend zijn zijne Lettres a Emllle sur la mythologie, meermalen gedrukt, die moer aangenaam zijn door den vorm, dan belangrijk door den inhoud. D. overleed in 1801.

DEN (Pinus sylvestris L.). Een tot de natuurlijke familie der ke-geldragende gewassen behoorende boom van 80—120 voet hoogte, wolks naaldvormige, stijve, puntige, blaauwgroene bladen twee aan tweo mot elkander in ééne schede vereonigd zijn, en die eenhuizige bloemen draagt. De kegels van dezo pijnsoort zijn eirond-kegelvormig, gestoeld, vóór hunne volkomene rijpte terug-gekromd, en bestaan uit drooge schubben, die onder haar top van eene stompe verhevenheid voorzien zijn. De zaden dragen een vleugel, die driemaal langer is dan het zaad zelf. — Men vindt den D. in midden- en noordelijk-Europa (ook in ons vaderland) op bergen en in vlakten, vooral op zandgrond; in Zuid-Enropa all^n op bergen. Hij vormt soms gansche bosschen en bloeit van April tot Mei. Hoog in het noorden komt hij meest veel kleiner van gedaante voor.

De D. is een gewigtige en nuttige boom, die 120—160 jaar oud wordt en dan niet alleen als bouw- maar ook als brandstof kan gebruikt worden. Hij levert verder nog eene soort van hars, die, op verschillende wijzen verwerkt, als witte, gele, gewone, vioolhars in den handel komt en den gewonen terpentijn, waaruit weder terpentijnolie kan gestookt worden oplevert. Pik en teer worden van den D. even als van meer andere Pijnboo-mon verkregen. o.

DENARIUS was hij de Romeinen eene zilveren munt; zij werd in het jaar 269 voor Chr. voor het eerst geslagen en had eene waarde van 1 Oassen (omtrent 37^r' cent Nederl.). Toen bij de lex Papiria de waarde van don as werd verminderd, hield do D. de waarde van 16 assen, en eerst Augustus herstelde de oorspronkelijke waarde. In het jaar 207 na Chr. werden ook gouden Denarieu geslagen ter waarde van 10 zilveren, die veel langer dan deze, en zelfs tot in de middeleeuwen, bleven bestaan.

De D. was bij de Romeinen ook een gewigt; tijdens de republiek , na Nero ^ van het Romeinsche pond.

DENCHÉ. (Zie Denti.)

DENDER AH. Dit op zich zelf onbeduidend vlek in Opper-Egypte aan den linkeroever van den Ngl is merkwaardig dooide bouwvallen van de aloude stad ïontyro en oen der best on -derhouden tempels van het geheele land, die aan de godin Hathor (Venus) was toegewijd. Het meest is deze tempel beroemd geworden door de twee daarin gevonden afbeeldingen van den dierenriem. De eene, in den pronaos (voortempel) is in twee hemisjiheren van langwerpig-vierkanten vorm verdeeld; do andere schijfvormig, bevond zich aan de zoldering van ecu portaal. Het merkwaardigste aan deze zodiacs is luinne verdeoling. De punten van nachtevening gaan thans door do storreboelden de Visschen en de Maagd; doch ten gevolge van den teruggang der nachteveningen (zie Nachteveningen) verplaatsen zich deze punten aan den hemel in diervoege, dat de punten, waar de ecliptica en de equator elkander snijden, jaarlijks gemiddeld 50quot; westelijker vallen. Nu is de verdeeling des zodiacs van D. aldus, dat zij plaats heeft tusschen de sterrebecldon de Leeuw en de Kreeft, of wel in het laatstgenoemde. Indien deze verdeeling betrekking zou hebben op den stand der nachteveningpunten ton tijde van de stichting dos tempels, zou men daaraan oenen ouderdom van 11,000 jaren moeten toekennen; terwijl er, zoo er de zonnestands-punton door zouden worden aangeduid, wel is waar een voel mindere, maar toch nog altijd een ouderdom van bijna 5,000 jaren door zou worden aangeduid, hetgeen in allen gevalle, vermits vele eeuwen beschaving moeten voorafgaan aan de noo-dige kundigheden tot cone zoo naauwkeurige hcmelverdeeling, bewijs zou leveren voor eene veel hoogcre oudheid van bot menschdom, dan er doorgaans aan wordt toegekend. Doch latere onderzoekingen, met name die van Caillaud, IiCtronnes, Biot, von Schlogel, Ideler en vooral Lepsius, hebben dit bewijs voor de onderstelde oudheid van het menschdom geheel doen vervallen en aangetoond, dat do bouw van don tempel te D. dagtee-kent uit den tijd van Cleopatra en dat do verdeoling van den dierenriem geone astronomische, maar eene astrologische betoo-kenis heeft; dat is: niet de ligging dor snijpunten van do ecliptica en den equator, maar den stand van den sterrenhemel op een bepaald tijdstip voorstelt en wol zeer waarschijnlijk dat der geboorte van Caesarion, den zoon van Julius Caesar en de genoemde Egyptische vorstin. Zie over dit onderwerp: Lepsius, Chronologie der JEgypter (Borl. 1850).

DENDEH. Kleine rivier in België. Zij ontstaat uit de zamen-vloeijing van twee beken, die in den omtrek van Herchies in Henegouwen ontspringen en zich bij Loure voreenigen; loopt voorbij Ath, Grammond en Aalst, eu valt te Dendermonde in de Schelde.

DENDERMONDE. Stad in de Belgische provincie Oost-Vlaan-deron, met 8,000 inwoners. Zij ligt aan de Dender, waar deze in de Schelde valt, is eene vesting en heeft een kasteel, bekend door de belegering van 1707.

DENDROLITHEN. Hieronder verstaat men versteende boomstammen en heesters, welke grootondecls tot de groepen dei-Varens, Cycadeën cn Coniferen bohooren, en in alle wereldstreken in de zoogenaamde secundaire formation voorkomen, /ij versehillon zeer in omvang on volkomenheid, zoodat men nu eens enkele brokstukken van boomon, dan weder vertakte stammen, waaraan zelfs nog vruchten en bladen (de laatsten als af-drukselen) voorkomen, aantreft. Volo van deze D. zijn zoo hard en schoon van kleur, dat men er voorwerpen van weelde uit vervaardigen kan, terwijl zij dan tevens tot dunne plaatjes kunnen geslepen worden, waaruit men, met behulp van 't microskoop, do structuur der oorspronkelijke moederplanten kan afleiden. Door deze kunstgroep vooral werd het don kruidkundigen mogelijk, zoodanige ondoraardsche producten te bestemmen en te rangschikken. •— Brongniart, Göppert, Unger en andoren hcbbeii zich vooral met het onderzoek van do versteende overblijfselen van vroegere Flora's bezig gehouden. O.

DENDROMETER of BOOMMETER. Een werktuig, voornamelijk gebruikt wordende, om do lengte en dikte van eonen boom, hetzü die regt of scheef, op eene horizontale vlakte of anders sta, hetzij zijne gedaante regel- of onregelmatig is, naauw-keurig te moten. Busch beschrijft verscheidene soorten in zijn Handbuch der Erjimhmgen.

DENEB, d. i. STAART. De voornaamste ster van het sterre-beeld de Zwaan. Zij is van de tweede grootte on maakt den top uit van het kruis, waaraan dit storrebeeld kenbaar is.

DENEB-ALGEDI, d. i. staart van den bok. Eene ster van de derde grootte in hot storrebeeld do Steenbok.

DENEB-KAITOS, d. i. staart van den walvisch. Eene ster van de tweede grootte in het sterroheeld de Walvisch.

DENEBOLA, eig. DSENEBELASED, staart van den Leeuw. Eene ster van do tweede groote in het sterrebeeld de Leeuw.

DENEMARKEN. Koningrijk in Europa, grenzende ton noordon aan Zweden en Noorwegen, waarvan het door het Schagerrak en Kattegat is afgescheiden, ten oosten aan de Oostzee, ton zuiden aan Duitsehland en ton westen aan de Noordzee. Het bestaat uit een schiereiland en cenige eilanden, waarvan Seoland, Eunen en Laland de voornaamste zijn. Het goheele rijk heeft eene oppervlakte van 1022 □ mijlen en is over het geheel vlak. Daar geone plaats in geheel D. moor dan 12 uren van de zee verwijderd ligt en bovendien het land tallooze moren hoeft, is het klimaat over het geheel vochtig. De grond is hier en daar rotsig, doch meest zandachtig cn niet onvruchtbaar. De voornaamste voortbrengselen zijn: granen, peulvruchten, tabak, vlas, koolzaad en aardappelen. De weiden zijn voortreffelijk cn do fokkerij van paarden en schapen, bonevens de opbrengsten van het rundvee zeer aanzienlijk. D. wordt verdeeld in 7 stiften: Seoland, Eunen, Laland, Aalborg, Viborg, Aarhuus, Ribe; bovendien het hertogdom Slooswijk, do Faroër-oilanden en IJsland. Buiten Europa bezit het rijk: in Africa, op de kust van Guinea do forten Christiaans-borg, Froderiksborg, Kongstein en I'rinz.enstein; cn in America de koloniën Ste. Croix, St. Thomas en St. Jean. Het aantal inwoners van D. bedraagt ongeveer 2,300,000, meest Denen, voorts Duitschcrs, Anglen en Friezen; een edel, standvastig, werkzaam en achtbaar volk, iioewcl het ernstige, eenigzins ingetrokkene van het Noordschc volkskarakter bij hen, niet is te miskennen. Kunsten cn wetenschappen zijn er in bloeijonden toestand (zie Dee.nsche taal, letterkunde en kunst) en sommige letterkundigen en kunstenaars van D. hebben eene Europesehc vermaardheid verworven. De regering is sedert de invoering dor grondwet van den S¹¹⁰¹¹ Junij 1849 constitutioneel-monarehaal, doch in het eigenlijke D. en de hertogdommen Slooswijk, Holstein en Lauenburg eenigzins verschillende , daar in het eerste alle zaken van justitie, policie, kerk en onderwijs door de koninklijke kanselarij te Kopenhagen worden bestuurd, terwijl de genoemde hertogdommen daartoe oene eigene koninklijke Sloeswijk-Holstein-Lauenburgsche kanselarij hebben. De eerste dagtoekent van 1605, de laatste ontving in 1816 hare tegenwoordige inrigting. Er bestaan inD. drie ridderorden: die van tien Olifant, gesticht in 1580; het getal ridders bepaalt zich tot 30, die van hoogen adel en belijders van do Luthersehe godsdienst moeten zijn; het ordetoeken bestaat in een wit gcëmaillecrden olifant aan een gouden keten; het lint

is blaauw — de Danebrogsorde, gesticht in 1671, vernieuwd in 1808; hot versiersel bestaat in een gouden kruis, wit geëmailleerd, dat aan een wit gewaterd lint met roode randen gedragen wordt; de orde heeft groot-commandeurs, grootkruisen, commandeurs, ridders eu Danebrogsmannen — de orde de l'imion par-faite, gesticht in 1732; zij wordt ook aan vrouwen gegeven en

bestaat in ccno medaille, waarop aan do eenu zijde een olifant staat on aan do andere het koninklijke dovies; het lint is blaauw, wit en rood gostroopt. 's Kijks wapen is te uitvoerig voor eene beschrijving, waarom het hiernevens wordt afgebeeld. Het bevat de wapens van Oldenburg, Delmenhorst, Holstein, Dithmar-sehen, Lancnburg, Denemarken, Sleeswijk, IJsland, do Faroor-eilanden, Groenland, Jutland en het land der Wonden.

Do geschiedenis van D. is, oven als dio van vele andere rijken , in haren aanvang in fabelen gehuld en de Denen behoorden in de middeloeuwon tot do Noormannon, wier strooptogten ook in ons vaderland inenigmalen schrik on verwoesting hebben verspreid. De volkon van Scandinavië zijn in don loop der eeuwen gedurig nu onder eenen scepter vereenigd geweest, dan weder door hevige tweespalt of bloedigen oorlog gescheiden, terwijl do gestadige verdeeldheden tusschen den adel en do geestelijkheid en het overwigt dat do eerste zich herhaaldelijk over de kroon en het volk beide heeft weten te verwerven, aan D. op vele rampen en ook op groote verzwakking zijn te staan gekomen. Tot kort voor don val van Napoleon bleef Noorwegen met D. vereenigd, dat er ten gevolge van zijne verbindtenis met Frankrijk tegen Engeland voor verloren ging, maar waarvoor het, bij het vredesverdrag van Kiel, Zweedsch Pommeren in do plaats kroeg, dat later met Pruisscn tegen het hertogdom Lauon-burg werd verruild. Voor de geschiedenis van D. verwijzen wij naar: de door Langebok begonnen, door Suhm voortgezette, door Engelstoft en Werlauff geëindigde verzameling onder den titel, Scriptores rerum Danicarum (Koponh. 1772—1834, 8 dln.); Thorkelin, Diplomatarium Arna-Magnaeanum (Kopenh. 1786,

2 dln.); Regesta diplomalica historian Danicae (Kopenh. 1834—1847) uitgegeven door do academie der wetenschappon; Holberg, Da-neinark rikes historie (Kopenh. 1732—1735, hordr. 1762, 1763

3 dln.); Mallet, Histoire de, Dcmemarc (Geneve 1763, 4 dln.); Schlegel, Gesc/iiclite der Künige van Danemark aus dem Olden-burgischen Stamm (Kopenh. 1769—1777, 2 dln.); Snhm, llistoirie af Danemark (Kopenh. 1782—1H28 , 14 dln.); Baden, J)'memürk riges historie (Kopenh. 1829-—1832, 5 dln.); Muller, Danemarks historie (Kopenh. 1835, 1836, 2 dln.); Allen, Haandbog i Fü-drelandets historie (Kopenh. 1840, meerm. herdr.); Dahlmann, Geschiehte von DUnemark (Hamb. 1840—1844, 3 dln.); terwijl de oudsto geschtodonissen van D. zijn behandeld in Muller, Kritisk UndersOgelse af Danemarks og Norges Sagnhistorie (Koponh, 1823); Petersen, Danemarks historie i hedenold (Koponh. 1834—1838, 3 dln.); Miillor, Danemarks Sagnhistone (Kopenh. 1851).

Voorts raadplege men over D.: Nathanson, Danemarks handel, shibsfart, Penge- og Finantsvtisen (Koponh. 1832—1834, 3 dln.), en Danemarks National- og Statshuusholdning (Kopenh. 1837—1843); Bergsöe, Den Danske Stats Statistik (Koponh. 1844—1849, 3 dln.); Baggcsen, Der Dünische Staat (Kopenh. 1845—1847, 2 dln.).

DENINA (Giacommama Carlo). Deze beroemde Italiaanscho geschiedschrijver en letterkundige, geboren den 28quot;^equot; February 1731 te Revel in Piemont, werd in 1754 hooglceraar in de oudheidkunde aan de koninklijke school to Pignerol en vervolgens in do rhetorica aan de hoogeschool te Turin. In het jaar 1777 ging hij voor zijne gezondheid naar Rome, vertoefde eenigen tijd to Florence en werd vervolgens naar Berlijn beroepen, waar Frederik de Groote hem zeer onderscheidde. Na den veldslag van Marengo werd hij bibliothecaris te Turin en daarna te Parijs, waar hij den 5'^Iequot; December 1813 overleed. Zijne voornaamste werken zijn; Discorso sopra le vicende delta letteratura (Turin 1761, 2 dln.; herdr. Turin en Carmagnola 1792—1811 , 4 dln.); Delle revolvzioni d'Italia (Turin 1769—1770, 3 dln.); Storia politica e letteraria della Grecia libera (Turin 1781, 1782, 4 dlii.)i Essai sur la vie et le regno, de Frédéric II (Berl. 1788); La Prusse litéraire sons le regne de Frédéric TI (Berl. 1790, 1791 3 dln.); Guide littéraire, (Berl. 1794—1796, 3 dln.), de vrucht van ceno reis naar Piemont; La Russiade (Berl. 1799, 1830), een heldendicht ter cere van Poter den Groote, kennelijk naar een Grieksch handschrift; eene Geschiehte Piemonts und der übrigen Staaten des Königs von Sardimen, naar D.'s Italiaanscho handschrift in het Hoogduitsch uitgegeven door Strass (Berl. 1800—1803, 3 dln.); Rivoluzioni della Germama (Flor. 1804, 8 dln.); Tableau lustorique, statistique et moral de la haute Italië et des Alpes qui l'entoiirent (Tur. 1805); Storia dell' Italia occidentale (Tur. 1809, 1810, 6 dln.).

DENIS (St.) Fransche stad in het departement der Seine, nabij oono bogt der rivier van dien naam, met (i,000 inwoners. Zij is gesticht door cn heeft haren naam naar Dionysius, den apostel der Galliërs, die er in de abdijkerk begraven ligt. Door dozo kerk is St. Denis vooral bekend, omdat zij de oudste Christenkerk in Frankrijk is en vooral omdat er de koninklijke grafkelders zijn, waarin het stoffelijk overschot van 26 koningen, 16 koninginnen en meer dan 80 prinsen en prinsessen rust.

DENKBEELD. Een D. is eene met volkomenc bewustheid opgevatte en ontleede voorstelling door don geest, terwijl eene voorstelling een beeld is, hetwelk de geest zich vormt uit de vorscliillcude zintuigolijke aandoeningen, die hij met bewustzijn ontvangen heeft. Do denkbeelden worden in don geest gevormd, door dat hij de voorstellingen, die hij verkregen heeft, ontleedt en de verschillende bestanddeolen daarvan beoordeelt, om eene juiste kennis van deze te bekomen, en deze verschillende ontledingen weder tot een geheel terugbrengt. Is do voorstelling heldor en juist geweest, dan zal het denkbeeld van do zaak zulks ook zijn ; is dio daarentegen duister en onvolledig, hetzelfde zal dan ook met het denkbeeld plaats hebben.

Eone voorstelling wekt in den geest vooreerst een eenvoudig D. op, dat is een zoodanig, dat in zooverre bepaald is, dat het zich van alle andore onderscheidt, zonder dat zijne bijzondere eigenschappen duidelijk daarin opgenomen zijn. Men onderscheidt hot D., mensch, paard, boom, van elkander zonder op hunne verschillende oigooschappen te letten, alleen op den indruk van het geheel.

Een zamengosteld D. daarentegen is zoodanig oen, dat door zamenvooging, ontleding of nadenken in don geest ontstaat, waaruit een geheel van verschillende eigenschappen of van verschillende eenvoudige denkbeelden voortspruit, en waar zich dan ook do nevendenkbeolden van oorzaak en doel aansluiten. Zoodra men twee of meer denkbeelden in don geest vereenigt, verkrijgt men een zamengosteld D., dat door deze werking van den geest oono meerdere bepaaldheid dan het eenvoudige bezit. —• Zoo men van do verschillendo donkhooldon al het onderscheidende dat zij bezitten aftrekt, eu alleen hetgeen zij allen gemeen hebben beschouwt, verkrijgt men een algemeen D. Naarmate het getal denkbeelden, waarop dozo werking geschiedt, kleiner of grooter is, komt men tot het D. van soort of van geslachten, totdat men eindelijk tot het wezenlijke algemeene D. opklimt, waaronder alle zinnelijke voorstellingen kunnen gobragt worden, namelijk dat van voorwerp, zaak of ding; dat aan alle zinnelijke denkbeelden toekomt, omdat zij allen hunnen oorsprong uit de buitenwereld ontleenen, en het algemeenste D. op een zaraen-gesteld, dit op een eenvoudig, en het eonvoudigo op eene voorstelling kan teruggebragt worden, op eene omgekeerde wijze als de geest van do voorstelling, tot het eenvoudige, zamengestelde en algemeene D. was opgeklommen. Men moet een onderscheid maken tusschen een D. en een begrip, die wel eens met elkander verward worden. Een begrip is niet alleen een min of meer duidelijk inzien en omvatten der zamenstclling van al de vor-schillendo gedeelten van het D. en zijne betrekkingen, in verband met andere beschouwd, waardoor do denkbeelden door den geest volgens hunnen aard en zamonhang begrepen worden, maar ook een min of meer duidelijk bewustzijn van do bestanddcelen der g'edachton, die onvoorwaardelijk uit de rede en het zedelijk gevoel voortspruiten, en hunnen grond alleen in deze, en niet in de ervaring hebben, dat wil zeggen; dat zij niet alleen uit de werking van den geest op de voorstellingen en denkbeelden geboren worden, maar uit den geest zeiven door eene onmiddelijko krachtsuiting (spontaneïteit) voortkomen. Men kan dus do eersten middelijko begrippen noemen; terwijl do anderen onmiddelijko zijn. Een begrip is dus het gewrocht van eene veel hoogero werkzaamheid van don geest, dan een D. — Dit woord drukt dus in onzo taal j|)ist do zaak uit die het beteekont; een beeld, dat door het denken gevormd wordt; veel juister dan in andere talen waarin men, zoo als in het Fransch, idéé voor D. gebruikt. Idéé is in de wijsbegeerte van eene veel verhevener beteekonis dan D., en zelfs dan begrip. (Zie Idee).

DENKEN. Het D. is het vormen, verwerken en verbinden van voorstellingen, denkbeelden en begrippen tot éénheid inliet zelfbewustzijn. Het is eene beweging, eene werking van den geest, waardoor de zinnelyke indrukken tot voorstellingen cn

tot denkbeelden verheven worden, die vervolgens tot begrippen worden verwerkt, om eindelijk door hunne nanuwe verbinding mot de oorspronkelijke redebegrippen (hlei'n), tot éénheid te worden gebragt. De éénheid en overeenstemming der begrippen, met de voorwerpen van het D., en onderling, maakt het doel van het D. uit; deze werkzaamheid van den geest rust niet voor dat dit doel, of de waarheid bereikt is.

Er bestaat eene neiging in den monsehelijken geest om in het D. alles onder één grondbeginsel (principe) te rangschikken en om alle tegenstrijdigheden op te heffen. De tegenstellingen van het ik en de buitenwereld, van de noodzakelijkheid en de vrijheid, zijn de grootste struikelblokken, voor de rede, en daar deze tegenstellingen nimmer volkomen met elkander kunnen overeengebragt worden en een onvermijdelijk Dualismus vormen; zoo heeft men al vroeg in de wijsbegeerte zich op een hooger standpunt getracht te verheffen, waarvan men alsdan deze tegenstellingen in eene hoogere éénheid meende opgelost te zien; als zijnde zij slechts verschillende wijzigingen van een beginsel, die daarin worden onzijdig gemaakt (geneutraliseerd, tot den graad van rationeel in-differentisnms gebragt) zoodat zij zich in deze alles omvattende eenerleiheid (identiteit) oplossen. Dit is de leer van het absolute, die in onzen tijd zooveel gerucht en opgang, vooral in Duitsch-land door Schelling en Hegel gemaakt heeft. Het is deze laatste wijsgeer, die een rationeel pantheisims heeft ingevoerd, waarin het absolute niet zoo als bij Schelling in de natuur, maar in de rede, in don geest en in het D. bestaat , waarvan wij de hoofdpunten zullen opgeven.

Het absolute spruit geheel uit de rede, het D. voort. Alles wat redelijk en denkbaar is bestaat, is hier grondstelling; het absolute D. is de oorsprong van alles, omdat alles door dit D. en als zijne uiting (manifestatie) een schijnbaar wezen ontvangt. Al het individueele, het zinnelijke zoowel als het onzinnelijke bestaan, het aanwezen des heelals als buitenwereld, en der redelijke of denkende wezens, zijn slechts uitingen van het absolute D. op verschillende graden van zijne ontwikkeling. Al hot onderscheid tusschon ik en niet ik, tusschen vrijheid en noodzakelykhcid, valt hier geheel weg; het wordt in het absolute D. opgelost on tat do identiteit teruggebragt. Dit absolute D. is God, het oneindige, dat door zijue onuitputtelijke scheppings- of liever den-kingskracht zich uit (manifesteert), in het heelal en in de redelijke wezens, die niet voor zich zeiven maar alleen als wijzigingen van het algemeene absolute D. bestaan. De rede als denkings-vermogen beschouwd, is dus het eenig beginsel waarin zich alle tegenstrijdigheden en tegenstellingen oplossen en geneutraliseerd worden.

liet absolute bestaat dus alleen in het 1)., als de zuiverste abstractie opgevat. Terwijl hier de menschelijke rede haar edelst vermogen op den hoogsten trap heeft geplaatst en tot oorsprong van alles verheft, vernietigt zij zich zelve; omdat daardoor alle individualiteit van het denkend wezen wegvalt. Het zelfbewustzijn, de grondslag van alle gezonde wijsbegeerte, bestaat hier alleen in liet absolute en niet in den menschelijken geest zeiven, die geen wezen voor zich is.

Het is voor de rede echter onmogelijk om, zonder door stelselzucht ingenomen te zijn, hare individualiteit te loochenen. Het idee (als een gewrocht van het oneindigheidsgevoel) moge als een haar toekomend grondbegrip met haar één (ident) zijn, zoo spoedig zij dit idee als een werkelijk wezen, als God, beschouwt, bestaat het onafhankelijk buiten haar, terwijl zij het tevens als eene vrije oorzaak van haar eigen aanwezen en dat van alle dingen aanziet. Zonder individualiteit bestaat er voor de rede geenc redelijkheid; het gevoel van vrijheid is eene ijdele begoocheling, eene bedriegelijke uiting van een absolute noodzakelijkheid, welker oneindige wisseling slechts schijn is, en de rede vervalt in een ledig zaïnenstcl van de afgetrokken begrippen van sj'/ti, worden, daar zijn en eveneens zijn, die in eenen eeuwigen kring ronddraaijen zonder een vast punt aan te bieden. De leer van het absolute D. brengt eene gedwongene overeenkomst tusschen de redekunde (logica) en de bovennatuur- en wezonkunde (metaphysica en ontologie) tot stand, die tegen het gezond verstand aandruischt, dat de verwezenlijkte begrippen, of de voorwerpen, zoowel zinnelijke als onzinnelijke, voor iets hoogers houdt dan het afgetrokken begrip daarvan, omdat zij behalve dit, nog Iets meer, het werkelijk dnar zijn als wezen, bezitten. Voor de rede is God meer dan het zuivere zijn en het absolute D., Hij is een oneindig werkelijk bestaand wezen, dat denkt en dat in zijne aimagt de kracht bezit om deze gedachten te verwezenlijken. — Voor hot menschelijk D. bestaan de buiten haar aanwezige voorworpen, of het niet ik onafhankelijk daarvan; zijne voorstellingen, denkbeelden en begrippen kunnen wel met die voorwerpen min of racer overeenkomen, maar hiermede niet geheel gelijk (adequaat), nog veel minder eenerlei (ident) worden.

Het D. of verbinden der voorstellingen, denkbeelden en begrippen volgt zekere wetten van onzen geest, die wij denkwetten of logische beginsels noemen, waarvan de hoogste grondstellingen , die der identiteit, der tegenstelling of van het uitsluitende derde (exelasi medii s. tertii inter duo contradictoria) en het beginsel van den toereikenden grond of het noodzakelijke verband, zijn. In het algemeen onderscheidt men het gewone, en het methodische (logische) dat is:. kunstig gevormde planmatige D. tot welk de logica, als de leer der oorspronkelijke denkvormen aanleiding geeft; verder het afgetrokkene of abstracte D., dat van de afzonderlijke voorwerpen die onder één begrip behooren, het bijzondere aftrekt (abstraheert) en het begrip in zijne algemeenheid opvat, en het D. in concreto, namelijk het D. van hot begrip in de bijzondere voorwerpen. In dit laatste bestaat het populaire en algemeene verstandsgebruik, terwijl het eerste meer tot het wetenschappelijke behoort. Door abstract D. verstaat men echter wel eens een ledig, enkel vormelijk verstandsgebruik, tegenover het bespiegelende, dat echter ook niet dun een abstract D. is.

DENNEK (Balthasak), geb. te Hamburg den IS¹¹⁶quot; November 1685 en aldaar overleden den I4^den April 1747, was oen voortreffelijk portretschilder, die als zoodanig van alle zijden en door onderscheidene vorsten gezocht werd. Zijn toeleg was, de natuur zoo getrouw te volgen als met het penseel mogelijk is; vooral bejaarde personen schilderde hij zoo, dat do kleinste groeven en adertjes niet ontbraken, waarom dan ook deze stukken , afgescheiden nog van de treffende gelijkenis, als knnstju-weelen hooge waarde hebben, waarbij men in aanmerking nemen moet, dat hij eene allergelnkkigsto vereeniging heeft weten te bereiken tusschen uitvoerigheid in de deelen on harmonie van het geheel. In de geschiedenis der kunst staan D.'s stukken tegenover het gemaniëreerde der schilderschool, vooral der Fran-sche van zijnen tijd.

D. (Johan Chmstoph), geboren te Leipzig den 13^d,!n Augustus 1655, overleden te Neurenberg den 20^llle» April 1707, verdient melding als uitvinder der klarinet. Hij leefde van het vervaardigen van houten blaasinstrumenten, en was zoo ervaren in de werktuig- en tevens in de toonkunst, dat de door hem gemaakte alom werden gezocht.

DENON (Dominique Vivant, baron), geboren te Chalons-sur-Saöne den 4^llen Januarij 1747, heeft zich als kunstenaar en oudheidkenner grooten naam verworven. Hij kwam vroeg in Parijs om er in de regten te studeeren, doch wijdde zich aan de letteren en de kunst. Hij schreef in 1769 een blijspel, Le. bon pere, dat algemeen beviel en waardoor hij de opmerkzaamheid des konings (Lodewijk den X V^d'^!,,) tot zich trok, die hem met den titel van gentilhomme ordinaire du roi aan het gezantschap naar St. Petersburg verbond. Later werd hij naar Zwitserland gezonden, waar hij Voltaire's portret teekende; daarop bekleedde hg gedurende zeven jaren eene betrekking bij het gezantschap te Napels. Gedurende zijn verblijf aldaar verbond hij zich met den abt St. Non tot het uitgeven vau de Voyage pittoresque de Naples et de Sicile, Parijs 1788 en schreef nog afzonderlijk een Voyage en Steile, Parijs 1788. D. hield zich vervolgens eenigen tijd in Venetië op, vanwaar de Eransche omwenteling hem verdreef; hij keerde naar Parijs terug, waar de beroemde David zijn beschermer werd en hij zich met het graveeren van koperen platen bezig hield. Toen Bonaparte naar Italië en voorts naar Egypte trok , begeleidde hem D. en gaf van daar teruggekeerd het werk uit, dat zijnen naam door geheel Europa beroemd maakte: Voyage dans la Basse- et la Haute-Egypte, 2 din.. Parijs 1802 en 3 dln. met een atlas in folio. Ook heeft hij als medelid van het Instituut een belangrijk deel gehad aan het zamenstellen van de beroemde Description de l'Kgypte. Hij werd daarop door Napoleon tot Inspecteur génfral des Musdes aangesteld en vergezelde hem

op zync togten om in de vcrovordc landen de kunststukken uit te zoeken, die als overwinningsteokenen nnar Parijs moesten overgevoerd worden. Na do eerste restauratie behield hij zijne betrekking, doch verloor dio na de tweede. Hij leefde voorts ambteloos, arbeidende aan een werk, dat na zijnen dood door Amaury Du vul uitgegeven werd onder den titel van: Monummts des arts du dessin c.hez les peuple.1 tant anciens que mudernes, 4 din. D. overleed te Parijs den 27quot;^e° April 1825.

DENTÉ, DENCHÉ of ENDENTK noemt men in de wapenkunde de figuren, die zaagsgewijze getand zijn, b. v. de drie zwarte fasces in het wapen van Cossé in Frankrijk. Zijn de tanden zeer klein, zoo zegt men dentelé.

DENTITIE (Tandvohmino), Hierdoor verstaat men de wording der tanden. Men onderscheidt eene eerste en tweede D.

De I^st0 begint meestal in do helft van het eerste levensjaar. De natuurlijke orde waarin gewoonlijk de tanden te voorschijn komen, is deze: van zes maanden tot twee en een half jaar ontstaan, in verschillende tusschenpozen, eerst de middelste snijtanden, daarop de zijdelingsche, do vier eerste maaltanden, de hoek- of oogtanden, de tweede maaltanden; de tanden van de onderkaak komen gewoonlijk vóór die van de bovenkaak te voorschijn. Bij deze twintig tanden komen ongeveer in het vijfde jaar, de derde kiezen, welke cenigzins den overgang vormen tot de tweede D., want zij zijn biyvend, even als die welke moeten volgen.

De 2^dlt;! begint ongeveer in het zevende jaar. Deze D. wordt gewoonlijk met den naam van tandverwisseling bestempeld. De snijtanden worden los en vallen uit of kunnen met geringe moeite worden uitgetrokken, deze worden weldra door breedere en sterkere tanden vervangen. De hernieuwing der twintig tanden van de eerste D. geschiedt in dezelfde orde, als bij hun eerste ontstaan; deze periode duurt evenwel langer, tot het 1 l^jc of 12^do jaar; daarop komt de vierde kies. De laatste komt gewoonlijk niet voor het 20^,lo tot 28quot;^l! jaar en heet daarom ook wijsheidskies.

De meeste ziekten, die de eerste D. vergezellen, zijn gewoonlijk meer aan de gelijktijdige ontwikkeling der overige organen te wijten (de spijsverteeringstoestel verkrijgt gedurende deze periode de geschiktheid vaste spijzen te verwerken, de hersenen beginnen hunne verschillende vermogens te krijgen, de ongelijkmatige ontwikkeling vau deze beide sijstemen is meestal oorzaak van het ziek zijn gedurende deze periode), somtijds evenwel is de tand-wording zelve de oorzaak der ziekte, vooral pijn ca ontsteking in de mondholte met de daaraan verbondene gevolgen. Het is hier de plaats niet in eene nadere beschouwing van deze ongesteldheden cn ziekten te treden; maar het is toch van belang dat men wete dat de uitdrukkingen: „ de tandjes zitten op hot borstje,quot; „tandjes in het buikje,quot; tandjes op welke plaats dan ook, op een wanbegrip berusten. De tanden zitten vóór en na hun te voorschijn treden alle'én in den mond. In zeldzame uitzonderingsgevallen vindt men bij volwassenen ook in andere organen tanden; bij kinderen heeft dit evenwel nooit plaats. v. P.

DEPHLOGISTISEBEN, een in de phlogistisclie scheikunde gebruikt woord, hetwelk volgens de theorie van Stahl zooveel beteekent als een ligchaam van zijne brandbare stof te berooven en in de tegenwoordige benaming overgebragt, met zuurstof vereenigen, of oxyderen, genoemd wordt.

DEPLOIJEEREN, is in de krijgskunst die manoeuvre waardoor men zich van eene smalle, diepe opstelling in een uitgestrekter front ontwikkelt. Wanneer dus een troep, in kolonne marcheerende of stilstaande, zich in bataille formeert, deploijeert zij.

Het D. kan nu zoodanig plaats hebben, dat de linie van ba-taille zich in de rigting der voorste, achterste of tusschen gelegene afdeelingen, vormt. De linie kan zelfs in schuinen stand ten opzigte der kolonne komen te staan. Bij snelle manoeuvres vooral bij de artillerie, deploijeert do colonne, zoodat die beweging gelijktijdig ter weerszijde van het hoofd der kolonne geschiedt; dit hoofd wordt dan het midden der linie van bataille.

DEPORTATIE is eene straf, waarby de veroordeelde naar eeno bepaalde buiten het vaderland gelegene plaats wordt gevoerd en aldaar door dwangmiddelen gehouden. Hoewel zy dus meestal geene gevangenisstraf is, behoort zij toch tot de vrijheidsstraffen, en onderscheidt zich hierin van de verbanning, die slechts de verwijdering uit eene bepaalde plaats of een bepaald land is. Over de doelmatigheid dezer straf wordt veel ge-III.

streden. By den steeds toenemenden afkeer tegen de doodstraf en de vele bezwaren, waaraan ook de gevangenisstraffen, vooral wanneer deze voor langen tijd worden opgelegd, lijden, schijnt werkelijk do invoering der D. als straf voor zware misdrijven wenschelijk, en hoewel zij tot nu toe in de landen, waar ze bestaat, niet volkomen aan het gewenschte doel beantwoordt, zoo is zulks veeleer aan de minder doelmatige inrigting, dan aan den aard der straf zelve te wjjten. Deportation naar ongezonde landen of de schandelijke misbruiken, die men herhaaldelijk in Frankrijk en Rusland bij de D. naar Cayenne en Siberië gepleegd hoeft en nog pleegt, hebben de straf zelve in een ongunstig licht geplaatst cn strekken eene beschaafde natie tot schande; maar do toepassing, zoo als zij in Engeland in de verschillende strafkoloniën plaats heeft, verdient ook elders navolging, en zou vele bezwaren uit den weg ruimen, die nu nog bestaan tegen de afschaffing der doodstraf en eene meer algemeene toepassing van het cellulaire gevangenisstclsel.

DEPOT is in do krijgskunde_i ceuc verzamelplaats, van waaide troepen voor de dienst in 't veld bestemd, verzameld, gekleed cn geoefend worden. Door de D.s worden de korpsen dus voltallig gehouden. In vredestijd zijn de D.s bij de korpsen zelve. Ook noemt men D.s verzamel- en bewaarplaatsen van paarden cn krygsmateriëel. Bij belegeringen zijn het de plaatsen waaide verschillende henoodigdheden voor hot beleg worden vervaardigd en opgestapeld. (Zie Aanval.)

DERBEND. Stad in de Russische provincie Caspië, aan de Caspischc zee. Zij ligt in den vorm van een amphitheater aan de helling van een bergketen en bestaat uit drie doelen, die door rivieren van elkander zijn geseheiden. De inwoners, ruim 10,000 in getal, bestaan voor het grootste gedeelte uit Perzen, voorts Armeniërs, Russen en Joden; zij hebben eenige fabrieken van katoenen en zijden stoffen. Sommigen schrijven, doch ten on regte, de stichting van D. aan Alexander den Grooten toe; de stad wordt niet genoemd voor de zesde eeuw, toen Nocschirwan haar tot hoofdplaats van een khanaat maakte. In do XIII'¹⁶ eeuw werd zij door de Mongolen bestormd, later door de Turken, immers gedeeltelijk, bemagtigd en in 1722 door de Russen aan de Perzen ontweldigd, aan wie zij haar in 1736 teruggaven, doch later heroverde haar graaf Subow en in 1806 werd D. door keizer Alexander met Russisch Caucasië vcreenigd.

DERBY. Graafschap in Engeland, grenzende ten noorden aan Chester en York, ten oosten aan Nottingham, ten zuiden aan Leicester en Warwick, ten westen aan Stafford en Chester. Het is ruim 48 □ mijlen groot en wordt door de Derwent, de Trent en eenige andere riviertjes bespoeld. Men vindt er ijzer-, koper- en steenkolenmijnen, alsook albast, marmer en alnin. De grond is er vruchtbaar, doch hier en daar ook woest, rotsig en met zonderlinge holen. Ook zijn er minerale bronnen. Hel aantal inwoners bedraagt 240,000, die in ééne stad, 10 vlekken en 136 kerspelen wonen. De hoofd- en eenige stad heet ook

D. Zij ligt aan de Derwent en heeft 43,700 zielen, die belangrijke katoenfabrieken hebben; ook wordt er voortreffelijk porselein vervaardigd. D.i is de geboorteplaats van den schilder Wright en den bekenden schrijver Richardson.

DERIVATIE of AFLEIDING. Dit woord duidt in de wiskundige wetenschappen, de wijze aan, waarop stelkundige uitdrukkingen uit elkander afgeleid kunnen worden. Zoo kan men b. v., eiken term van het binomium van Newton volgens een bepaalden regel, uit den voorgaanden vormen of afleiden. (Zie Binomium).

In meer beperkten zin noemt men derivatie-rekening, de differentiaal-rekening, uit het oogpunt van Lagrange beschouwd.

DERSI. (Zie JJruscn.)

DERWISGH. Dit Perzische woord beteekent „armquot; en wordt, even als het gelijkbeteekenende Arabische Fakir, gebruikt ter nanduidiiig cener klasse van lieden bij de Mohammedanen, die in vele opzigten met de monniken der R. C. Kerk overeenkomen. Even als deze zijn de Derwischeen verdeeld in onderscheidene orden. De meesten wonen in rijke kloosters, Tekkije of Changah genoemd cn staan onder eenen overste, die den naam van Scheich of Pir, d. i. oudste, voert. Eenigen dier monniken zijn ook gehuwd en mogen dan buiten het klooster wonen, mits zij er een bepaald getal nachten ter week in doorbrengen. Zij besteden hunnen tijd mot godsdienstige oefeningen, gebeden, zelf-kastijdingon en gods-

6

dienstige divnseii. Daar hot klooster hun geen kleeding verschaft en zij, met uitsondering der Bcktachis, ook niet bedelen mogen, zijn zij verpligt door handenarbeid ten deele in hunne behoeften to voorzien. Moegelijk kan men niet juistheid den tijd bepalen, wanneer deze godsdienst-orden zijn ontstaan. Koeds in de vroegste tijden hield men het in het Oosten voor hoogst verdienstelijk, zich aan do genoegens des huiselijken en maatschappelijken levens te onttrekken en in armoede onder godsdienstige bespiegelingen to leven. In dezen zin werd ook door Mohammed in den Koran do armoede aanbevolen. De overlevering verplaatst den oorsprong dezer monniken-orden in de eerste tijden van den Islam, daar reeds de kalifen Abnbekr en All zulke vcieenigingen zouden gesticht hebben; en wanneer men in aanmerking neemt, dat ook bij andere oostersehe volken, die heidenen zijn, de sporen van dergelijke orden gevonden werden en dat in do christelijke Kerk almede in hot Oosten reeds vroeg het monnikenwezen is ingedrongen, dan wordt het geenszins onwaarschynlijk, dat ook dit zelfde, schoon naar den aard van het Islamismus in gewijzigden vorm, reeds vroeg daarin zij opgenomen. Vele Mo-hammedaansche aanzienlijken en zelfs sultans hebben de kloosters der Derwisehen rijk begiftigd, en schoon er onder hen vele wal-geiyke en zedelooze wezens zijn, heeft het volk voor hen diepen eerbied. De onderscheidene orden dragen meest don naam hunner stichters en de bekendsten onder haar zijn: de liestamis sedert 874, de Kadris sedert 1165, de Rufajis sedert 1182, de Mewlews sedert 1273, de Naksehibendis sedert 1319, de Bek-tachis sedert 1357, do Ruschcnis sedert 1533, de Schemssis sedert 1601 en de Dschcmalis sedert 1750.

DESAGUXIERS (Jean ïheomule). Een beroemd natuurkundige, te Roebelle geboren in 1683, was de zoon van een Hervormd predikant aldaar, die tijdens de herroeping van het edict van Nantes in 1685 naar Engeland weck, ten gevolge waarvan de zoon zich te Oxfort in verscheiden takken van wetenschap oefende, waarna hij zich te Londen op de proefondervindelijke natuurkunde toelegde, in welke hij zulke aanzienlijke vorderingen maakte, dat hij tot de koninglijke academie der wetenschappen toegang verkreeg, en deze hem als den eersten natuurkundige van zijnen tijd aan geheel Europa aankondigde. Hij vertrok naar ons vaderland, en begaf zieh eerst naar Rotterdam, vervolgens naar Amsterdam en van daar naar 's Gravenhage, waar hij met den grootsten roem de natuurkunde onderwees tot aan het jaar 1730, wanneer de koninklijke academie hem bewoog, naar Engeland terug te keeren en hem een jaargeld toelegde. Een schrander vernuft en eenen doordringenden geest van uitvinding bezittende, vervaardigde hij dagelijks nieuwe werktuigen. Hij schikte zijne lessen in orde, en gaf die in het Engelseh uit, uit welke taal zij vervolgens in de onze vertaald, onderden titel: Natuurkunde, uil ondervinding opgemaakt, in 3 dln. zijn uitgegeven. Ook ziet nog een Kort begrip zijner Philosophische lessen het licht. Hij stierf in 1743.

DESARME. Zoo wordt in de heraldic een verscheurend dier, als een leeuw of luipaard, genoemd wanneer het de kjaauwen mist.

DESATIR is de naam van eone voorgewende aloude, voor ecnige jaren weder ontdekte, verzameling van 16 heilige schriften der 15 oud-Perzische profeten, waaronder een boek van Zoroaster begrepen is. Deze verzameling is in eene geheel onbekende taal geschreven, welke zieh evenzeer van die van de Zend, als van de Pelvi en de nienw-Perzisehe onderscheidt. De laatste van deze 15 profeten, Sasan, die ten tijde van den val der Sas-saniden leefde, toen de Arabieren zieh van het rijk meester maakten, heeft de D. woordelijk overgezet en er eene verklaring bijgevoegd. Nadat dit werk, tot in de XVII¹¹⁰ eeuw, eene hoofdbron der oud-Perzische, met astro- en demonologie verbondene, godsdienstleer geweest, doch daarna bijna anderhalve eeuw vergeten was, ontdekte onze geleerde Perziër te Ispahan het, en leverde diens zoon, Molla Firaz, door den markies Hastings daartoe aangemoedigd, een uitgave, welke Erskine van eene Engelsche vertaling deed vergezeld gaan onder den titel: Desdtir or sacred writings of the ancien Persian profets (Bombay 1818, 2 din.). De laatstgenoemde echter houdt deze verzameling voor onecht, zoo als ook Silvestre do Sacy (Journ. des Sa-vans, Février 1821), die van oordeel is, dat de D. door eenen Perziaan in de IV^dt! eeuw der Hedschra is opgesteld, die met opzet de taal hoeft uitgevonden, om der verzameling, welke oude overleveringen en zinrijke mysteriën bevatte, het aanzien van geloofwaardigheid bij te zetten.

DESAUGIERS (Antoine). Een geestig Eransch dichter, geb. te Parijs in 1777. Hij stak in 1792 over naar St. Domingo, geraakte in den oorlog met de opstandelingen en Spanjaarden gemengd, en bragt er ter naauwernood leven en vrijheid af. Na nog de Vereenigde Staten bezocht te hebben, keerde hij in 1797 in Frankrijk terug, waar hij zieh door het schrijven van blijspelen en gezelschapsliederen veel naam maakte en den lG^den Augustus 1827 overleed.

DESAULT (Pierre Joseph), beroemd heelknndige, werd in Febr. 1744 te Magny-Vernais in Frankrijk geboren en ontving het eerste onderwijs van de Jesuïten. Hij legde zich op de heelkunde toe in het militaire hospitaal te Befort en begaf zich in 1764 naar Parijs om zijne studiën verder voort te zetten. In den winter van 1766 begon hij aldaar lessen te geven over do ontleedkunde en weldra kon hij 300 toehoorders tollen, waarvan do moesten ouder waren dan hij. In 1776 word hij onder het eollegio der chirurgiens opgenomen, ofschoon hij do som bij de intrede gevorderd niet kon betalen; ook was hij reeds, bij merkwaardige uitzondering aangesteld bij de praetische school, eer hy nog lid van liet gilde was. Hij werd spoedig tot chirurgien-en-chef by het hospitaal van het collegie aangesteld. D. vorwierf zieh blijvenden roem door het uitvinden en verbeteren van verschillende verbanden en verscheidene heelkundige instrumenten. In 1782 word hij tot chirurgijn-majoor bij hot hospitaal de la Charité en drie jaar later tot opper-wondarts van het Hötel-Dieu aangesteld. Naauwelijks was hij in die betrekking werkzaam, of hij had het genoegen hot invoeren van eene klinische school tot stand te zien gebragt. De lessen waren niet begonnen, of de toeloop van leerlingen werd verbazond groot, zoodat ongeveer 600 toehoorders bestendig zijne lessen bijwoonden. De roem, daardoor en daarbij ingeoogst, veroorzaakte hem ook eene menigte bonijders, die in de woelingen der omwenteling kans zagen hom in zijne bedieningen te doen schorsen en hem zelfs op het Luxemburg te laten gevangen zetten, waaruit evenwel het comité de salut public hem reeds na drie dagen bevrijdde. Aan hem heeft Parijs nog te danken dat hot bisschoppelijke paleis, naast het Hotel-Dien staande, in een gasthuis werd veranderd, uitsluitend bestemd voor de behandeling van uitwendige kwalen en voor hot onderwijs in de praetische chirurgie.

D. overleed te Parijs den l«^len Junij 1795 waarschijnlijk vergiftigd. D. had in vereoniging met Choppart uitgegeven een Traité des maladies chirurgicales, Parijs 1780, 2 dln. in Svo en het Journal de chirurgie, Parijs 1791 en volgg., 3 doelen.

DESCARTES (Rene), in de geloerde wereld meest onder den naam van Renatus Caitesius bekend, was oen vermaard wijsgeer, wis- en natuurkundige. Hij word gebaren den 3r^tlt;m Maart 1596 te Lahaije in Touraine en ontwikkelde reeds in zijne jeugd op de Jezuitonsehool te la Flèehe eene ongemeene scherpzinnigheid. Nadat hij oenigen tijd niet reizen had doorgobragt, ten einde zijne kundigheden uit te breiden, trad hij als vrijwilliger in krijgsdienst en woonde het beleg van la Roeholle bij, waarna hij in Nederland dienst nam onder prins Maurits, en daarna in Duitsehland onder Tilly. Nadat hij in 1621 zijn ontslag had genomen, ging hij op nieuws reizen en zette zich vervolgens in ons vaderland neder, waar hij dikwijls van woonplaats verwisselde, zijne meeste schriften opstelde en vele leerlingen, maar ook, vooral onder de godgeleerden, vele bestrijders vond. Hoewel hij do onafhankelijkheid beminde, gaf hij in 1649 gehoor aan het aanzoek van koningin Christina van Zweden en begaf zich naar Stokholm, waar hij weinige maanden na zijne aankomst, den na™ Febnmrij 1650, overleed. Zestien jaar later werd zijn stoffelijk overschot naar Frankrijk vervoerd en in de kerk der H. Gonovova du Mout bijgezet. In zijne wijsgeerige onderzoekingen stelde D. eene vaste overtuiging tot het doel van zijn stroven. De slotsommen er van hooft hij vooral voorgedragen in zijne Aleditationes de prima philosophia (Amst. 1641) en Principia philosophiae (Amst. 1644). In het eerste dezer werken legde hij do zelfstandigheid zijner beschouwingen vooral daardoor aan don dag, dat hij uitgaat van eenen algemeenen twijfel aan do zekerheid zijnor konnis. liet eenigo dat in zijn oog vast staat, is dit; cogito, ergo sum (ik donk, dus bost,a ik). In plaats van echter op deze stelling voort te bouwen, waardoor zijne rigting ongeveer

dezelfde zou geweest zijn als later die van Kant en Fichte , leidt hij or lt;iit af, (lat alles waar is, waarvan men zich eene klare en (luidelgke voorstelling kan vormen. Onder do voorstellingen die aan deze voorwaarde voldoen, rekent hij het denkbeeld van God, het volmaaktste wezen als aangeboren {idea innata) dat zijnen hoogsten oorsprong niet in den monsch kan, maar in Hem zeiven moot hebben. Hierop nu, in verband tot de stelling dat tot do hoogste volmaaktheid ook het bestaan behoort, grondt ]). zijn bestaan van Gods aanwezen, zoodat quot;nu dit aanwezen omgekeerd als bewijs der waarheid voor het klare der voorstelling gebruikt wordt. Overigons bestaat het hoofdkenmerk van D.' wijsgeerig stelsel in gestreng vasthouden van het onderscheid tussehon stof en geest, en zijn ontkennen dat een dezer beide op het andere werken kan. Ten einde nogtans den zamenhang tussehon do vorschijnsolon der zinnelijke en bovenzinnelijke wereld te verklaren, nam hij toovlugt tot het aannemen van eono voortdurende werking (concursus) der Godheid, waaruit later het oc-oasionalismus (zie Occasionnlismus) en het stelsel der boste wereld (zie Leibnitz) is voortgesproten. Aan de dieren ontzegde hij alle bezit ooner ziel 011 alzoo ook gewaarwording, waardoor zij volgens hem bloote werktuigen werden. Niets gaf aan hot stelsel van D. in zijnen tijd moor opspraak in betrekking tot de versehijn-solen der stoffelijke wereld , dan zijne werktuigelijke natuurphi-losophio, corpuseularischo genoemd , bestaande in zijne poging oin alle verschijnselen der stoffelijke wereld enkel uit beweging van de deeltjes der stof te vorklaren, waardoor eene geheel veranderde besehouwing der natuur moest ontstaan, daar men tot dusver ieder verschijnsel uit afzonderlijke eigenschappen en krach-ton verklaard had.

Grooter en duurzamer zijn IV verdiensten ten opzigte der wiskunde, en zijne belangrijke ontdekkingen in die wetenschap hebben misschien aan zijne wijsgoerige beschouwingen grooter gewigt doen hechten dan zij verdienen. Immers hij was de schepper der wiskundigo analysis. Hem dankt men de ontdekking der ware betoekenis van de negative wortels der vergelijkingen; hij vond hot getal der positive wortels in de afwisseling der teekens voor de loden van elke vergelijking; hij gaf oene nieuwe en scherpzinnige oplossing der vergelijkingen van den vierden graad; hij voerde het eerst de exponenten in en logde daardoor den grond tot hot rekenen met magten. Voorts leerde hij hoe men op ieder punt oenor kromme lijn, tangenten en normaallijnen trekken kan, en - hetgeen misschien zijne grootste verdienste is - hoe men de natuur en de eigenschappen van iedere kromme lijn kan uitdrukken door eene vergelijking tusschen twee veranderlijke coördinaten, waardoor hij den weg opende tot de schoonste ontdekkingen. Zijne Gecmelria (1637), door Schooten met oenen voortreffolijken Commentarius verrijkt (L. IJ. 1()49) en zijne Uio/t-trique. (1639) zullen ten allen tijde een gedenkstuk zijn van TVs talenten en scherpzinnigheid. Minder gelukkig was hij in zijne cosmologische stellingen, in welke hij de bewegingen dor hemel-ligclmmen verklaren wilde door draaikringen, die bestaan zouden in stroomingen van den wcreldether; eene theorie, die in het eerst veel opgang mankte en zelfs na Newtons schitterende ontdekking nog aanhangers vond, maar nu reeds sedert lang vergeten is. D.'s wiskundige en wijsgoerige werken zijn meest in het Latijn opgesteld en uitgegeven te Amsterdam, 1092—1701, 9 dln.

Zijn leven is beschreven door Thomas (Par. 1761), Gaillard (Par. 1765), Mercier (Geneve en Par. 1765), Tepelius (Nenrenb. 1674), Bayle (Amst. 1681), Baillot (2 din., Par. 1690, hordr. 1692 en vert. aid. 1693) en Huet (Par. 1692); terwijl over zijn wijsgeerig stelsel is geschreven door Bouillier: Ilistoirc, et critique de Ia revolution Carlfaietme (Lyon 1842).

KESOENDENTEN zijn de nakomelingen van iemand, zij die in de regte lijn van iemand afstammen, zooals de kinderen, kleinkinderen, enz. Zij vormen in den stamboom de zoogenaamde nederdalende lijn, en, vereenigd met de ascendenten of opklimmende lijn, de regte lijn der bloedverwantschap.

DESCOSTILS (H. V. Collet). (Zie Collet Descostils).

DESEONTAINES (Kenk Louicue), een Fransch kruidkun-dige, 14 Febr. 1752 geboren te Tremblay, studeerde aanvankelijk te Parijs in de geneeskunde, doch legde zich naderhand op de beoefening der kruidkunde toe. Van 1783 tot 1785 doorreisde hij Algiers en Tunis en verzamelde aldaar eene grooto hoeveelheid gewassen, welke hem de bouwstoffen leverden voor zijne hooggeschatte Flora Atlantica (2 dln.. Parijs 1798—1800). Ook ten opzigte der planton-physiologie maakte hij zich door vele onderzoekingen verdienstelijk, terwijl h\j een aantal stukken van sys-tematischen aard in de Annale.s du Muséum d'J/ist. j\'at. deed opnemen, en daarenboven het Herbarium van den Parijschen kruidtuin eene aanmerkoiyke uitbreiding gaf. Sinds 1785 als hoogleeraar in do botanie werkzaam, onderwees hij met voorliefde de anatomie en physiologic der planten. Hij overleed, van't ge-zigt beroofd, den 22quot;¹⁰quot; November 1833. O.

DESHOULIÈRES (Antoinette). Eene Fransche dichteres, gel), in 1634, overleden 17 Febr. 1694, wier idyllen, oden en andere gedichten vroeger in Frankrijk zeer waren gezocht. De volledigste uitgave van hare werken is die, welke ook do poëzij van hare dochter Antoinette Therèso (geb. 1662, overl. 1718) bevat en door Crapelet (Par. 1799, 2 dln.) bezorgd is.

DESMARETS (S.). (Zie Maresma.)

DESMOULINS (Bénoit Camili.e) was oen der befaamdste mannen uit den tijd der eerste Fransche oinwenteling, die hij door hevige redevoeringen en vlugschriften zeer bevorderde en wier ongodsdienstige bcginsolen vooral in hem oenen warmen voorstander vonden; doch toen D. zich met Danton tegen het schrikbewind aankantte, werd hij op last van Robespierre in hechtenis genomen eu den 5^(lcn April 1794 geguillotineerd. Uit zijne in de gevangenis geschreven brieven mag men afleiden, dat hij meer een dweeper mot de vrijheid dan een bloeddorstig om-wentelaar geweest is.

DESPOTISMUS. Dit woord, dat eigenlijk eenvoudig heerschappij bcteekoiit, werd reeds vroeg gebruikt om do ontaarding der alleenheerschappij in vorstemvillekeur en onderdrukking aan te duiden. Eenige schrijvers over stnatsrogt hebben in den nieuweron tijd getracht aan dat woord de betoekenis te geven van onbeperkte alleenheerschappij, zonder onderscheid of van die magt misbruik gemaakt wordt of niet. De moesten verwerpen dit echter, en stollen in het misbruik dor alleenheerschappij hot onderscheid tusschen D. en absolutismus.

DEbSALINES. Een veldheer onder do negers en ten laatste keizer op het eiland St. Domingo, wiens naam eigenlijk was Jean Jacques. Hij was eon geboren Africaan, en werd, kort voor het uitbarsten van den opstand in het noordelijke gedeelte des eilands in 1791, onder geleide van den woeston en barbaarschen Africaan Biassou, van de kusten van Guinea naar St. Domingo ge-bragt, waar hij bediende werd bij eonon vrijen en oenigzins gegoeden Neger, D. genaamd, dien hij ombragt, van wiens vermogen hij zich meester maakte, en wiens naam hij vervolgons aannam. Hij voegde zich aanstonds bij de oproerige Neger-hor-den van Biassou, die hem tot aanvoerder eenor bende benoemden, mot welke hij, zonder jaren of kunne te ontzien, de onge-hoordste wreedheden en moorden pleegde. Daar Biassou de grootste moordenaars en brandstichters met hoogc posten begunstigde en don gemaaktcn buit onder hen verdeelde, spoorde dit D. tot meerder gruwelen aan, en sleepte hij niet alleen, uit een tot hiertoe nog verschoond gebleven gedeelte van het eiland, 300 gevangenen, meest vrouwen, kinderen ey grijsaards, met zich, maar liet hen allen ombrengen en hunne hoofden op staken rondom de woning van Biassou plaatsen j welke schanddaad hem eene plaats onder do lijfwacht bezorgde. Te gelijkertijd verscheen ook Toussaint Louverture in het leger van Biassou en bewerkte met D. diens val. Het opperbevelhebberschap werd aan Jean Francois opgedragen, en aan D. werd het bevel over oen gedeelte van het Negerleger toevertrouwd. Toen nu de Spanjaarden zich in 1793 met de Neger-generaals verbonden, vierden deze laatsten tegen alle personen, die aan ije Fransche republiek gehecht waren, hunne dolle woede den ruimen teugel, onverschillig of zij Negers, Mulatten of Blanken waren. Daar Toussaint en D. vreesden door de Spanjaarden, die van tijd tot tijd van hen afkeerig werden, te zullen worden opgeofferd, liet de eerste, den 25quot;'^1,,, Junij 1794, te Marmelade al de onder zijn bevel staande Spanjaarden om hals brengen, bij welke gelegenheid D. zijne moorden roofzucht ten hoogsten top voerde. Toussaint, die het vertrouwen der Fransche republiek door vermomming had weten te verwerven, werd tot divisie- en D. tot brigade-generaal bevorderd; en nu rigtte de laatste een revolutie-leger van Negers, onder den naam van Sansculottes, op, en liet in het kwartier Gonnivos op St. Domingo alle blanken van eenig vermogen om-

brengeu; klom door middel van Toussaint tot don rang van di-visic-gencraal op, en verkreeg, toen deze eindelijk heer van St. Domingo werd, hot opperbevel over het westelijke en zuidelijke departement. Thans zich onder de bescherming van Toussaint veilig achtende, gaf hij aan zijnen onverzoenlijken haat tegen de Blanken eenen vrijen loop; vermoordde vele duizende inwoners van de aan hem ondergeschikte departementen; bood den Fran-schen, toen zyj na den vrede van Amiens troepen naar St. Domingo hadden gezonden, om die koloniën weder te veroveren, in het eerst tegenstand; liet de gevangen Blanken, mot uitzondering van oenen adjudant van don Franschen veldheer Baudot, vermoorden, en vlood in de onder zijn bevel staande departementen van de eene plaats naar de andere; doch liet telkens do plaats waaruit hij verdreven werd in brand steken en de zich daarin bevindende Blanken om huls brengen. Toen zich eindelijk Christoph aan de Franscho troepen onderwierp, en de generaal Leclerc ook de overige bevelhebbers der Negers op vergeving deed hopen, verzocht D. insgelijks om genade, deed den eed van getrouwheid aan Frankrijk en werd naar eeno plantaadje op St. Marc gezonden, met bevel echter om deze plaats niet zonder goedvinden van den Franschen veldheer to verlaten. Reeds lang koesterde D. oenen heiinolijken haat tegen Toussaint, welke ten gevolge had, dat hij diens overvoering naar Frankrijk en zijne eigene aanstelling tot algemeen bevelhebber van St. Domingo wist te bewerken. Bij de hernieuwing van den oorlog tusschen Frankrijk en Engeland in 1803 bragt hij het eiland andermaal in opstand, zoodat de Franschen, hoe dapper ook onder Ko-chambeau (den opvolger van Leclerc) aangevoerd, zich eindelijk genoodzaakt zagen om het geheel te ruimen. D., er nu allo Blanken willende verdelgen, riep bij eeno bekendmaking de ge-vlugte inwoners terug, doch beval thans de gevangenneming der zulken, die tot het ombrengen van zoo vele duizende inwoners van St. Domingo hadden aanleiding gegeven. Er volgden nieuwe moorden van de ongelukkige kolonisten, waarna hij het eindelijk zoo ver bragt, dat hij in 1804 tot gouverneur-generaal van Haïti -welken oorspronkelijken naam van het oiland St. Domingo hij er thans aan gaf - voor zijn loven benoemd werd, met magt om vrede en oorlog te sluiten en eenen opvolger te kiezen. Den g«ten December echter nam hij, onder den naam van Jakob den Xquot;'^cn, den titel van keizer van Haïti aan en word als zoodanig uitgeroepen; doch zijne vijanden, inzonderheid Christoph, bewerkten eene tegenomwenteling, waarbij dit monster den 17^dlt;:quot; October 1806 zijn leven verloor.

DESSAU. De hoofdstad en de zetel dor regeriiigs-collegiën van hot tegenwoordig Hertogdom Anhalt-Dessau, in eene aangename vlakte aan de rivier de Mulda liggende, welke zich niet ver van do stad met de Elbe vereenigt, waarover hier eene schoone brug ligt. D. is in drie doelen, de Altstadt, Noustadt cn het Sand verdeeld, heeft 6 poorten, 7 pleinen, 30 straten, 920 huizon en ruim 12000 inwoners, waaronder 750 Joden, en is beroemd wegens het voormalig genootschap der Philantropij-non, hetwelk door Basedow in 1774 aldaar tot stand kwam; het Chalkographisoh genootschap, in hot begin van 1797 opge-rigt, en waarin zich onder het bestuur van den graaf van Waldersee, den baron van Erdmansdorf on R. Bertuch, verscheiden kunstenaars vereenigden om do graveerkunst te beoefenen en te volmaken. D. is de geboorteplaats van den wijsgeer Mozes Mendelssohn. D. werd waarschijnlijk door hertog Albert den Beer gesticht, doch komt in do oorkonden oerst in 1213 als stad voor. De inwoners hebben laken-, kousen-, hoeden-, tabaks-, gouden- en zilveren passement-fabrijkon, zalmvangst en handel in koren.

DETERMINISMUS of ook wel PRAEDETERMINISMUS is in het algemeen hot gevoelen, dat alles wat geschiedt, cn dus ook de mcnschelijke wilsbepalingeu en handelingen, door de voorafgegane oorzaken onvermijdelijk bepaald worden. Het zedelijk detenninismus is dus het geloof of de meening, dat alle monschelijke handelingen door omstandigheden en eenen zamen-loop van gebeurtenissen, die buiten het bereik van 'smenschon wil liggen, onwederstaanbaar worden geregeld. Het tegendeel hiervan is het Indeterminismus, de stelling dat de handelingen der zedelijke wezens volkomen vrij en door gecne oorzaken of omstandigheden hoegenaamd kunnen bepaald worden. Het eene zoowol als het andere gevoelen is éénzijdig en kan op geene waarheid aanspraak maken. Het eerste is het Fatalismus, dat alle zedelijke verantwoordelijkheid voor den mensch vernietigt; het andere strijdt met de zinnelijke ervaring, met deu krachtigen invloed, dien uitwendige omstandigheden op 's menschon wilsbe-paling uitoefenen. Het D. staat met het vraagstuk van het verband van het bestuur der Voorzienigheid en do vrijheid van den menscholijkon wil in do naauwste betrekking. Het eeno kan zoo min als het andere geloochend worden, maar het is voor ons verborgen hoe beiden in harmonie te gelijk kunnen bestaan. Hier bestaat dus ook een Dualismus, waaraan de menscheiyko rode in zooveel andere opzigton onderworpen is.

Indien men het bestaan van eenen oneindigen God als oorzaak van alles aanneemt, kan men Hom het bestuur der wereldgebeurtenissen en der monschelijke handelingen niet ontzeggen; even zoo min ook de vrijheid van don wil aan het zedelijk wezen, ofschoon deze zich niet verstandelijk bewijzen laat. Het begrip van vrijheid in het zedelijke rust op een innig besef, dat even onomstootelijk is als het zelfbewustzijn; maar hot is in het begin oven duister en onbepaald als dit, doch het wordt allengs levendiger door de beoefening der pligtsbetrachting. Is deze beoefening den menseh min of meer eigen geworden door zijne handelingen naar den hem voorgestelden zedelijkon regel in te rigten, dan wordt hij onwederstaanbaar van zjjne zedelijke vrijheid overtuigd. Allo bewijzen uit de analogie, vMr, zoo als die welke uit de zedelyke toerekenbaarheid en uit do wijsheid van don Sehcppor ontleend zijn, zoowel als die daar tegen uit de zinneworeld zijn genomen, en de noodzakelijke bepaling van buiten, door neigingen, hartstogten en drangredenen vaststellende, kunnen rogtstreeks hier vdilr of tegen niets afdoen, omdat de vrijheid van don wil gevoeld moet worden, cn niet streng bespiegelend kan worden bewezen, en zulks ook niet behoeft.

Der vrijheid van den monsohelijken wil kan door het D. geene grenzen gestold worden. Zoo zulks het geval was, zoude hot met 's monschelijke zedelijke verantwoordelijkheid gedaan zijn, en de wil aan do wet dor oorzakelijkheid ondergeschikt wezen. Maar de verwezenlijking dezer vrijheid buiten den mensch, of die der handelingen, hooft dezelfde grenzen als die, waarin alle zinnelijke dingen, waartoe deze ook behooren, beperkt zijn. Hoewel de mensch in het binnenste heiligdom van zijnen wil volkomen vrij is, ontmoet deze wil inwendig nog zoo vele hinderpalen, die hom beletten te werken, dat veeltijds die zedelijke eindbepaling in hem geheel schijnt te sluimeren, en hij als een geheel lijdelijk en aan de zaken buiten zich onderworpen wezen, naar gelang zijner zinnelijke indrukken en de voorbijgaande aandoeningen die zij in hem verwekken, bepaald of liever heen en weder geslingerd wordt. Het D. wordt daar aangenomen, waar men alles van een bepaald noodlot afhankelijk maakt, zoo als de Stoïcijnen deden, niettegenstaande hunne strenge deugdsbeoefe-ning hiermede in strijd was. Eene andere soort van D. is dat hetwelk vrijheidsgevoel in het zedelyke voor zelfbedrog verklaart, en even zoo de gevolgtrekking, dat, daar alles in do natuur aan vaste wetten ondergeschikt is, zulks ook bij 's menschon wilsbepaling plaats heeft. Een nog ruwer D. was dat van De Lamettrio en andere Franscho materialisten van de XVIII^de eeuw, die den menseh als eene machine, als een automaat, beschouwden. In eenen geheel anderen en veel edeler zin was Leibnitz een determinist. Hij hield eeno onafhankolijkhoid van den wil van de oorzaken die het handelen bepalen, voor een onding. Doch deze oorzaken, meende hij, dwingen ons niet tot de keus, maar maken ons tot handelen geneigd. De keus is geenzins volstrekt, maar slechts hypothetisch noodwendig. Inderdaad moeten wij vaststellen, dat de mensch in zedelijke besluiten zich wol zelfstandig bepaalt, maar dat deze bepaling niet wetteloos en ongebonden is, maar in do erkenning van hot goede als goed, en in hot booze als kwaad berust. In zijne poging om het verband van de zinnelijke met de zedelijke wereld door eene vooraf bepaalde overeenstemming (harmonie preétablie) te vorklaren is Leibnitz ook determinist, want volgens hem oefenen zij geen onmiddelijken of middolijken invloed op elkander uit, maar zijn vooraf door God zoodanig geregeld, als twee uurwerken die volkomen gelijk gaan. Zoo heeft de geest on de wil eigenlijk geen invloed op het ligchaam, maar do wilsbepa-lingen en de daarmede overeenkomende bewegingen zijn van te voren met elkander in overeenkomst gebragt.

DETMOLD. Een der 12 ambten van Lippe-Detmold, waarin D. de hoofdstad des vorstendoms aan de Werra en den voet van het Teutoburgcnvond. Zij bestaat uit twee deelen, do Alt- eu de Tfoustadt en heeft een residentieslot, een gymnasium, eene industrieschool en eene kweekschool voor onderwijzers. D. telt omtrent 4,000 inwoners, die van het hof, den landbouw en eenige fabrieken bestaan. In de nabijheid der stad had tusschen de Franken onder Karei den Grooten en de Saksen in 783 een bloedige veldslag plaats.

DET1UANUS. Een vermaard bouwkundige te Rome, die ten tijde van keizer Hadrianus leefde, welke hem den aanleg opdroeg van onderscheiden groote werken, die toen ton tijde te Rome zijn uitgevoerd. Ook bouwde hij den heerlijken tempel aan Trajanus gewijd, de brug van Aelius en de graftombe van Hadrianus aan den Tiber, terwijl hij den tempel van Venus naar eene andere plaats overbragt, en het kolossale standbeeld van Nero, door Hadrianus aan de zon geheiligd in de plaats stelde.

DEUCALION. Volgens de fabelleer een zoon van Prometheus. Hij bragt eene volkplanting naar Griekenland over, sloeg zich te Lyeorea op den berg Parnassus neder, deed naderhand van daar eenen inval in Thessalië, waaruit hij de Pelasgers verdreef, en woonde hier ook die beroemde overstrooming bij, welke onder den naam van Deucalionsehe vloed bekend is, 1526 jaar voor Chr. voorviel, en door de fabel aldus verhaald wordt: toen Jupiter besloten had om het menschdom door water te verdelgen en de menigvuldige regens de verschrikkelijkste overstrooming veroorzaakten, redde zich D. met zijne vrouw Pyrrha op den top van den Parnassus. Zoodra het water gezakt was, vroegen zij aan het orakel, op welke wijze zij de aarde weder zouden bevolken, en ontvingen ten antwoord, dat zij de beenderen hunner moeder achter zich moesten werpen, waaronder zij eindelijk begrepen, dat steenen verstaan werden. Zij deden nu volgens de uitspraak van het orakel, en de steenen , die D. wierp, veranderden in mannen, doeh die van Pyrrha in vrouwen.

DEUGD. Men verstaat hierdoor den doorgaanden zielstoestand van den mensch, die het goede voor zich tot rigtsnoer gekozen heeft, en de wijze waarop hij het zedelijk ideaal in zich verwezenlijkt. Zij bestaat meer in den zedclijken zin dan in de uitwendige handelingen; want zonder dien zin kunnen goede daden nog geene deugdzame genoemd worden. Het is natuurlijk dat het begrip van D., bij de verschillende volken en trappen van beschaving, alsmede door de opvolgende wijsgeerige scholen anders werd opgevat. Bij de meeste volken der oudheid, inzonderheid bij de Grieken en vooral bij de Romeinen, werd de dapperheid voor de hoogste deugd gehouden; dit is dan ook de oorspronkelijke bcteekenis van het woord Virtus, Zulks had nog in de middeleeuwen als een gevolg der ridderzeden plaats: deugdzaam en vroom werden meestal in den zin van dapper en krijgs-hafüg genomen. — De D. is altijd een der hoofdonderwerpen van de bespiegeling der wijsgeeren geweest. De Pythagoreërs, gewoon om alles op de verhoudingen dor getallen terug te brengen, bepaalden haar als de harmonie der ziel, die de verschillende neigingen en hartstogten tot éénheid, tot de verwezenlijking van het goede doet zamenwerken. Socrates bepaalde de D. nader, als de kennis van het goede dat men doen moet en de verwezenlijking daarvan in de handelingen; hij hield haar onafscheidelijk van, het geluk en als 's menschen hoogste goed. Plato bragt haar met het idee van het volmaakt goede in verband, en stelde haar als de navolging van het goddelijk wezen voor. Hij onderscheidde haar in vier hoofddeugden: wijsheid, dapperheid, matigheid en regtvaardigheid. Aristoteles maakte nog een onderscheid tusschen do verstandelijke (intellectueele) en zedelijke (ethische) D., die hij als het midden tusschen de twee tegenovergestelde neigingen en ondeugden aanzag. De Stoïcijnen en de Epicuristen waren vooral ten opzigte van de bepaling der D., aan elkander tegenovergesteld; bij de eersten was het strenge zelf-beheersching, bij de andere de leer van het verfijnd genot en het welbegrepen eigenbelang; een strijd, die tot nog toe heeft voortgeduurd. De zedekundige schriften van Plato, Aristoteles en Cicero zijn het kostbaarst geschenk dat ons de oudheid heeft nagelaten.

Het Christendom heeft de begrippen omtrent de D. zeer gewijzigd en die van nederigheid en vergevensgezindheid, waarmede de oude volken en wijsgeeren weinig ingenomen waren, op den voorgrond gesteld. De Christelijke deugden kunnen onder die van geloof, hoop en liefde worden zamengevat. Het is vooral door Kant, dat de deugds- en zedeleer op vaste grondslagen, tegen de verderfelijke en onzedelijke grondstellingen van de Fransche materialisten werd gevestigd; immelijk op de onvoorwaardelijke gehoorzaamheid aan het pligtgebod. Na hem is er aan de wetenschappelijke zedekunde, behalve door J. G. Pichte, door Schelling, Hegel, en do Jong-Hegeliaansche school weinig toegevoegd. Do laatste heeft zich zolfs als de vijand van godsdienst en zedelijkheid doen kennen, terwijl Schleiermachcr uit een godsdienstig standpunt do deugdsbetraehting op het afhankelijksgevoel grondde. Men heeft lang getwist over de al of niet verdienstelijkheid der D. en deze twist toont aan dat men het ware wezen der D. niet begreep. Zij is een streven naar de verwezenlijking van een zedelijk ideaal, dat de mensch wel kan naderen maar nimmer bereiken, en heeft dus geene absolute maar wel eene betrekkelijke verdienste, alleen voor het individu, dat zij voor zijne bestemming meer geschikt doet zijn.

Het einddoel der D. en zedelijkheid of de volmaakt zuivere gehoorzaamheid aan het pligtgebod is de harmonische ontwikkeling van al de menschelijke vermogens, zoowel de gevoelige, verstandelijke als zedelijke. Dit doel is de volmaaktheid, die altijd kan genaderd maar nimmer volkomen kan bereikt worden. In de harmonie die toch met deze toenadering ontstaat en er door geboren wordt, ligt ook de hoogste gelukzaligheid als noodwendig gevolg opgesloten..

Maar de wetenschappelijke zedekunde kan nimmer de gelukzaligheid als einddoel der zedelijkheid aannemen; omdat er in het begrip gelukzaligheid op zich zelf beschouwd, niets zedelijks ligt, en het altijd met de eindelooze volmaking in verband moet gebragt worden om iets zedelijks uit te drukken. Deze eindelooze zelfvolmaking is voor haar doel der deugdsbetraehting, omdat dit begrip de gansche zedelijkheid in zich bevat. De zedekundige wetenschap verwerpt echter geenzins de gelukzaligheid als drangreden, zij beschouwt haar als een noodzakelijk gevolg der zelfvolmaking, en als middel waardoor deze volmaking bij het zinnelijk en gevoelig zedelijk wezen, den mensch, mogelijk wordt. Men moet niet deugdzaam zijn om gelukkig te worden, maar men is door de deugdsbetraehting alleen voor het ware geluk geschikt.

DEURHOFP (Willem), te Amsterdam geboren in 1650 en overleden in 1717, had een burgerlijk bedrijf tot bestaan, maar oefende zich daarbij dermate in godgeleerde en wijsgeerige onderwerpen , dat hij daarover voorlezingen hield, die door velen met goedkeuring werden aangehoord, maar hem in verdenking bragtcn van onregtzinnigheid. D. was een voorstander van de Cartesiaansche wijsbegeerte, maar week er in sommige opzigten van af; hoewel hij zich ook in zijne schriften als een ijverig bestrijder van Spinoza deed kennen, ging hem de beschuldiging na van Spinozismus, - dat hij op zijne beurt in de leer der Hervormde Kerk meende te ontdekken. Godgeleerden dier Kerk bestreden zijne leerstellingen en kerkelijke vergaderingen waakten tegen hare verspreiding. Wel vergaderden 's mans volgelingen gedurende eenen geruimen tijd in stilte, maar van lieverlede is zijn aanhang te niet gegaan. Het godgeleerd zamenstel van D. in zijn geheel mist wijsgeerigen zamenhang en vastheid, maar men vindt er eenen schat van denkbeelden in, die getuigen van eenen blik in het Evangelie, dieper dan waarschijnlijk de schrijver het zich bewust was; ook drukte hij, waarschijnlijk ten gevolge van het missen eener wetenschappelijke opleiding, zijne denkbeelden niet zeer duidelijk uit, zoodat het niet gemakkelijk is een overzigt van zijne beschouwingen te geven; in het algemeen zij gezegd, dat hij behoort tot de mystieken,.terwijl wij overigens verwijzen naar zijne werken: Beginselen van waarheid en dewjd (Amst. 1684); Voorleesinye van de godgeleerdheid (aid. 1687); Grondvesten van den christelijken godsdienst (aid. 1690); Bespiegelingen van de godgeleerdheid (aid. 1697); Toegang tot de hoogste wetenschap (aid. 1699); Volmaaktheid van de here des ge-loofs (aid. 1702), en Verklaring van II Petr. (aid. 1713), die te zamen zijn herdrukt onder den titel: Overnatmrlijk en schriftuurlijk zamenstel der godgeleerdheid, afgeleid uit de kennisse Gods, uit de wezenlijke genadegifte, en uit de Heilige Schrift (Amst. 1715,2 dln.). Na zijnen dood verscheen: üe denkbeeldige wijsgeer vertoond in in W. Deurhoff's beginselen van waarheid (Amst. 1718).

Zio voorts: Ypey, Kerk. Gesch. der XVIII^d'' eeuw, D. Vil, bludü. 338 volg.; Lfticrk. Gesch. d, Syst. Godyel. D. II, blndz. 298 volg.

DEUTKRONOMIUM, d. i. herhaling der Wet, is de naam van het vijfde bijbelboek. Het heeft den naam naar een groot gedeelte van zijnen inhoud, die bestaat in eene korte herhaling van de algemeene wetten, nan de Israöliten door Mozes in de woestijn gegeven. Voorts behelst het ook een gedeelte van dc geschiedenis dos Israëlltisoben volks gedurende dien tijd en de laatste redenen van Mozes tot het volk. Het book 1). is het laatste van den Pentateuchus, die ook genoemd wordt „do boeken van Mozesquot;, doch daar or toespelingen in voorkomen op den tempel te Jerusalem, het koningschap en het profetismus, kan hot in zijnen tegenwoordigen vorm eerst in latoren tijd zjjn vervaardigd.

DEVENTER. Eene stad in de provincie Overijssel, liggende op een vorhevenen grond aan de uitwatering van de Schipbeek in den IJssel. Zij telt omtrent 14,000 inwoners; heeft - Hervormde, 2 K. C., 1 Luthersche, 1 Doopsgezinde kerk en 1 Synagoge. Het stadhuis pronkt met eenen fraaijen grauuwsteenon gevel, en bevat een schoon schilderstuk van Ter Burg, en andere van II. Terbruggen. Dc stad heeft een goed vertier, vooral door den handel met Duitschland en langs den IJssel, waarover eene fraaije schipbrug ligt. Men heeft er een athenaeum, en onderscheidene fabrieken, waaronder eene ijzergieterij , waarin de in de nabuurschap gevonden wordende ijzererts, oer genoemd, verwerkt wordt en eene fabriek van tapijten en karpetten bijzondere melding verdienen. Ook beeft D. eenen aanzienlijken graanhandel.

DEVENTER (Hendrik van), de beroemdste heel- en verloskundige van zijnen tijd, werd den 0^,lon Maart 1651 te 'sGra-venhage geboren. In zijne vroege levensjaren heeft zijne goheele eerste opvoeding bestaan in het leeren lezen en schrijven. Tot zijn zeventiende jaar was hij goudsmid en legde zich toe op het graveeren in goud en koper, en toen kondehij, volgens zijn eigen zeggen, ter uaauwernood rekenen. Op ruim zeventienjarigen leeftijd, in 1668, nam hij afscheid van zijn ambacht, verliet zijne ouders en het vaderland en werd opgenomen onder de broeders Labadisten te Altona. De gemeente had behoefte aan eenen arts en droeg nu den jeugdigen V. D. aan de zorg van zekeren doctor Walther op, ten einde hem in het vak van geneeskunde te bekwamen. In 1675 trok hij mot de gemeente, waartoe hij behoorde, naar Friesland, in de nabijheid van Wienwerd, op Thetingastate, ook wel hot Walta-slot genoemd. In 1679 begon v. D. reeds vermaardheid zoowel in heel- als ook in verloskunde te krijgen. Hij bestudeerde ijverig de verschillende werken over genees- en heelkunde, vooral die van Paracclsus, van Helmont, Starckey en anderen. Hij had een chemisch laboratorium, waai- hij zijne geneesmiddelen, vooral zijne toenmaals zeer beroemde zweotpillen bereidde, als ook zijn corriyms of arcanum tegen narcotische vergiftigingen. Zij naam breidde zich meer en meer uit, zoodat hij in 1688 of 1689 uit Friesland zelfs naar Rotterdam werd geroepen om eene belangrijke operatie te bewerkstelligen. Hij legde zich toen reeds met ijver en vlijt toe op de behandeling der door Engelsche ziekte en andere oorzaken ontstane misvormingen. In 1694 word hij tot Medecinae Doctor te Groningen gepromoveerd, zonder Latijn te verstaan (hetgeen vooral toen bijna ongehoord was). Met zijn diploma gewapend, waagde hij het naar zijne geboorteplaats terug te koeren om aldaar de praotijk nit te oefenen ; de magistraat maakte evenwel aanvankelijk moeijelijkheid hem als arts toe te laten, zoodat hij zich met der woon te Voorburg neerzette. Een jaar later werd hij in 's Gravenhage dooiden magistraat toegelaten. Te Voorburg op zijne buitenplaats Ziöns-lust rigtte hij in 1705 een orthopaedisch instituut op, waar hem al ras van alle landen jeugdige lijders toestroomden, die met verschillende verkrommingen waren behebd. Hij had daarenboven op zijne buitenplaats eene eigene drukkerij, waar hij verscheidene zijner werken zelf drukte, hetgeen blijkt uit een zijner theologische werken: over de Openbaring, waar wij op het titelblad vinden: gedrukt tot Voorburg op Zions-lust, bij en voor den Antheur, 1710. Hij stierf in den ouderdom van ruim 73 jaar, den l2^llC11 December 1724 op zijne buitenplaats te Voorburg.

Als heelkundige is zijn grootste verdienste gelogen in de verbetering , die hij in dc orthopaedische behandeling der rachitische kinderen heeft gebragt, welke tot nu toe aan kwakzalvers werden overgelaten. Zijn werk: Beschrijving van de ziekte der beenderen, na zijnen dood in 1739 door Diëten uitgegeven, bevat de resultaten zijner grondige studiën over verkrommingen.

Onder de verloskundigen bekleedt v. D. eenen allereersten rang. Hij was de eerste, die de bekkenas juist heeft beschreven en afgebeeld. Hij was het die eerst op bekken-misvormingen als bronnen tot stoornis der natuurlijke verlossing opmerkzaam maakte. Hij was in ee'n woord de eerste, die do verloskunde als wetenschap behandelde en die openlijk en mot vuur tegen hot misbruik der verschrikkelijke on moorddadige scherpe werktuigen in de verloskunde te velde trok. Zijn; Manuale operation 1' Deel, zijnde een Nieuw licht enz. in 1701 door hem zei ven gedrukt, is een werk, waaruit nog heden ten dage menige nuttige wenk kan worden geput. (Zio: Bijdragen enz. door J. J. Kiestra, Tijdsch. der .V. M. tot bev. der Geneesk., 1853 bladz. 25 en 1854 bladz. 164). v. P.

DEVIES is eigenlijk oeno zinnebeeldige figuur met eone daarop toepasselijke korte en kernachtigo spreuk, zoo als do twee zuilen van Hercules met hot bijschrift I'/ns Ouitre het D. was van keizer Karei den V¹¹⁸quot;. In zijn' tijd waren do deviezen het meest in zwang; later zijn zij langzamerhand verdwenen en hot laatst overgebleven op de titelbladen der grootore boeken, waar ieder boekdrukker zijn D. had. Verkeerdelijk wordt D. genoemd de kenspreuk onder een wapen; zeer zelden vindt men daarbij deviezen ; een voorbeeld vindt men in het wapen dor familie Hope , waar de gebroken aardbol met don regenboog en het onderschrift At spes infracta een D. is.

DEVISE is in do heraldic eene figuur in de strekking der Fasce (zio Fasce), doch die slechts een derde van hare breedte hooft; zij staat tusschon do fasce en de burelle (zie Burelle) in; de fasce staat altijd alleen in een wapenschild; van de burelles moeten er ten minste 10 zijn; het aantal devises kan dus van 2 tot 9 zijn. Sommigen noemen hen ook wel Fasces en devise.

DEVOLUTIE-UEGT is oen rogt, hetwelk de nakomelingen van een persoon op het stamgoed, dat in zijne handen is, hebben. Het bestaat hierin, dat zoodanig goed bij vererving op hen moet komen, en noch vervreemd noch buiten do familie vererfd mag worden. Het is dus eigenlijk oen orfrogt, waarvan ten na-doolc der regthebbenden niet mag worden afgeweken. De oorsprong van dit rogt laat zich gemakkelijk vorklaren, als men de hooge waarde van het stamgoed, als grondslag van den rang en het vermogen der familie, in aanmerking noemt. — Van een anderen aard en zich verder uitstrekkende is het D. R. hetwelk do kinderen hadden op do goederen van do huwelijksgemeenschap hunner ouders, wanneer een der ouders overleden was en do overgeblevene de gemeenschap ten zijnen voordoele wilde aanhouden. Die overgobloveno behield dan eigenlijk slechts hot vruchtgebruik zijnor goederen.

DEVONSHIRE. Graafschap in Engeland, grenzende ten noorden aan het kanaal van Bristol, ten oosten aan Dorset en Somerset , ton zuiden aan hot kanaal en ten westen aan Cornwallis. Het is 120 □ mijlen groot en bestaat ten deele nit vruchtbare landen, ton dooie uit moorassen, ton deele uit heidovoldon en ten deele uit hooge heuvelen, die zilver, koper, tin, lood , steenkolen en bruinsteen opleveren. Er zijn onderscheidene fabrieken van metalen, wollen stoffen en leder, die benovens landbouw en veeteelt het bestaan verschaffen aan de 500,000 inwoners, welke in ééne stad, 35 burg- en marktvlekken en 398 kerspelen wonen. De voornaamste plaatsen zijn: Exeter, dc hoofdstad (zie Exeter), Plymouth (zie Plymouth), Ashburton met ruim 4,000 in woners en koper- en tinmijnen; Axminster, met 3,000 inwoners en vermaarde tapijtfabriekon; Dartmouth, met eene aanzienlijke haven en 5,000 inwoners; Exmouth, eene aangename badplaats met 3,000 inwoners, on Tiverton met 10,000 inwoners en beroemde kantfabrieken.

DEXTRE. Men zegt in de heraldic a dextre, om aan te duiden dat ccnigo figuur aan do regterzijde van het schild of van eene andere figuur geplaatst is. Mouvant a dextre beteekent eene figuur, die uit de regterzijde van het schild schijnt te voorschijn te komen.

DEXTROCHEIR of DEXTROCHÈRE wordt in de wapenkunde een rogterarm genoemd, die uit de linkerzijde van het schild te voorschijn komt. Deze figuur wordt voorgesteld naakt, gekleed of geharnast en meestal met een zwaard gewapend.

DHAWALAGIRI, dat is tc zeggen Witte hevy, is een tier hoogste bergtoppon van den Hiinalaya-keteu, niet verre van den oorsprong der rivier Gandak op 20° N. B. De Engelschen schatteA zÜne lioogte op 26,204 voet en A. von Humboldt in zijne kaart van Midden-Azië JopMSSO toisen. Desniettemin is de D. geenszins, gelijk dikwijls opgegeven wordt, de hoogste bergtop op aarde.

DIABETES (Pisvloed). Do vourlnojinje verschijnselen van deze ziekte schijnen zeer gering te zijn, aangezien de lijders pas op hunne kwaal opmerkzaam worden en hulp inroepen, wanneer dezo reeds eenen zekeren graad heeft bereikt.

J)e kenmerkende verschijnselen /iju: vermeerderde urine-uitsehei-dingi onlesehbarc dorst; onverzadelijke honger, welke dikwijls in vraatzucht ontaardt; droogte der huid en der mondholte; buitengewouo vermagering, welke in een verder stadium somtijds met huidwaterzucht gepaard gaat; door de meeste schrijvers wordt ook anaphrodisie als een standvastig verschijnsel van deze ziekte beschreven.

Men onderscheidt twee soorten van deze ziekte, den Diabetes mellitus, suikerpisvlocd, en den Diabetes insipidus, waar geen suiker in de urine wordt aangetroft'en.

Bij de eerste en hardnekkigste soort, den D. mellitus, bedraagt de hoeveelheid urine die dagelijks wordt geloosd 10—40 med. ponden '), terwijl de normale hoeveelheid niet meer dan 43—50 oneen is. Het specifiek gewigt van de urine is in de meeste gevallen zeer hoog; terwijl bij de normale urine-uitscheiding gewoonlijk 2J once vaste bestanddeelen in 24 uur afgaan, wordt die hoeveelheid bU diabetici 20—36 oneen daags en bedraagt somtijds meer dan hot gewigt van het in denzelfden tijd genotene voedsel. Hot hoofdbestanddeel van de geloosde urine is suiker. De beste methode om dc aanwezigheid van suiker in de urine te herkennen is die waardoor men de laatste tot gisting brengt. De in do urine aanwezige suiker heeft dc meeste overeenkomst met druivensuiker (zie Suiker). De absolute hoeveelheid pisstof (ureum), die daags wordt uitgescheiden, is in de meeste gevallen vermeerderd, blijft evenwel in normale verhouding tot de verbruikte voedingstoften. Do hoeveelheid piszuur (acid. uricum) is minder dan in den normalen toestand. Zelden bevat deze urine eiwit. — De dorst staat in directe verhouding tot de hoeveelheid geloosde urine en is tevens afhankelijk van het gebruikte voedsel. Bij het gebruik van meclkost neemt deze aanmerkelijk toe; volgens Bouchardat drinken patiënten die ecu aequivalent van 1 d' zetmeel gebruikt hebben, 7 tl' water eu loozen 8 tl' urine. — De hoeveelheid spijzen, die do lijder verslindt, is in het begin dei-ziekte meestal zeer aanmerkelijk; later pas vertoonen zich verschijnselen van gestoorde spijsvertering en vermindering van eetlust; men heeft gevallen waargenomen, waar do lijder in 24 uur eene hoeveelheid spijzen gebruikte, die gelijk stond aan oen derde van zijn eigen ligchaamsgewigt. Deze vraatzucht kan evenwel door behoorlijke diëet en door toezigt veel worden verminderd. — De oorzaak dezer ziekte is onbekend. Men heeft verschillende oorzaken daarvoor opgegeven, vooral is in den laatsten tijd eenc zeer waarschijnlijke hypothese daarvoor opgemaakt. Men heeft gezien dat het bloed in de poortader in normalen toestand altijd sniker bevat, tevens heeft men gevonden dat bij do meeste diabetici na den dood tuberkels in de longen worden aangetroffen; aangezien nu in het bloed der diabetici op _% alle plaatsen suiker voorhanden is, zoo heeft men besloten dat de longen, die in normalen toestand het vermogen bezitten dc suiker van het bloed in proteïnligchamen om te zetten, zulks missen in diabetes en dat dus de bron van het lijden oorspronkelijk in eene verkeerde functie der longen moet worden gezocht. Dc leeftijd tusschen 25 en 40 jaar is aan deze ziekte het meest onderhevig. De mannen lijden daaraan menigvuldiger dan vrouwen. — Hot verloop der ziekte is chronisch. De uitgang in herstelling is zeer zeldzaam; gewoonlijk eindigt de ziekte met den dood, door uitputting, door overgang in tering of waterzucht of door bijkomende nieraandooningen. — Do lijkschouwing levert gewoonlyk geeu enkel ander standvastig resultaat dan longtu-berkels, w elke bijna nooit ontbreken. — De behandeling bestaat hoofdzakelijk uit diactotische voorschriften. De lijder vermijde zorgvuldig alle meelspyzen en suikerhoudende zelfstandigheden,

1) Het tnfidisclle pond bovnt 375 Nt'fl. wigtjefi en wordt verdeeld in 12 oneen. (Zie Malen en Gmigten).

dus brood, boonen, erwten, aardappels, rijst, gebak, fruit, enz. en gebruike slechts dierlijk voedsel, vleeseh, eijeren, enz. De drank moet bestaan uit dunne bouillon, melk, kalkwater, ten eindo door do geaardheid van den drank do lust tot drinken der lijders niet nog meer op te wekken; hij onthoude zich van bier, wijn, thee, zuurachtige dranken, mineraalwater. — Het eenige geneesmiddel hetgeen door allo schrijvers wordt aangeprezen om den honger en de dorst te doen afnemen, is opium in kleine hoeveelheden. In den laatsten tijd is door Engelsche artsen het gebruik van kalfslebbo aanbevolen. De overige genccs-nüddelen, dio nuttig worden geoordeeld, zijn, gelijk bij alle ziekten, wier oorzaak nog niet geheel bekend is, zoo uiteenloo-pend, dat het stellig hier de plaats niet is daarover te spreken.

Do tweede soort, de D. insipidus, is gewoonlijk minder kwaadaardig. Men onderscheidt daarvan drie vormen: de Azoturie, waarbij behalve do vermeerderde absolute hoeveelheid urine, ook eene overmatige hoeveelheid ureum wordt uitgescheiden; de /ly-drurie, waar slechts eeno overmatige hoeveelheid urine wordt geloosd, zonder toenamo der vaste bestanddeelen; de Anmoturie, bij welke, behalve de vermeerdering der hoeveelheid urine, niet slechts eene relatieve, maar ook eene absolute vermindering van ureum voorhanden is. — De verschijnselen bereiken in deze soort van D. nooit dien hoogen graad eu missen het gevaarlijke karakter van de eerste soort; overigens zijn de verschijnselen gedeeltelijk dezelfde. — De eerste vorm heeft gewoonlijk haar ontstaan te danken aan uitspattingen in Baccho et Venere en wijkt na onthouding en regeling der diëet. De tweede vorm kan somtijds alleen uit kwade gewoonte van veel tc drinken ontstaan, somtijds is het vclo drinken eene ware behoefte, komt bij kinderen in do ontwikkelingsjaren voor en wijkt in het tijdperk der puberteit; dezo vorm hooft alleen ton gevolge dat de lijder geene inspanningen kan verdragen. De derde vorm wordt dikwijls geheel over het hoofd gezien, doordien dc algemcene verschijnselen, behalve overmatige dorst, dikwijls weinig te beteekeneu hebben; dezo vorm geneest zelden, maar brengt den dood niet te weeg. lu allo drie vormen van dc D. insipidus is animale kost cn opium aangewezen. v. P.

DIADEEM was bij do Ouden een band van linnen, wol of zijde, eu oen toeken der koninklijke waardigheid, hetwelk de vorsten, die do kroonen aan de goden overlieten, zich om het hoofd wonden. De D. was gewoonlijk wit en zeer eenvoudig, doch somtijds met goud doorwerkt en van paarlcn on edele gesteenten voorzien. De eerste Uomeinscho keizers onthielden zich van dit versiersel, omdat het volk, hetwelk do republiek nog niet vergeten had, or oenen grooten afkeer van had, en het was Con-stantinus de Grooto, dio zich er het eerst van bediende cn er nog meer sieraad aan bijzette.

DIAERESIS, ook DIAZEUXIS of DIALEPSIS, noemt men in de verskunst der Ouden de oplossing van oenen tweeklank in zijne zamonstellondo klinkers; b. v. Orpheus in Orpheüs; ook de verwisseling van do j en de i of van do « on de v, b. v. Troïa voor Troja, Silua voor Silva. Insgelijks heet D. de scheiding van twoo klinkers, die eenen tweeklank zonden kunnen vormen, maar door het teekeu van D. als gescheiden worden aangeduid, gelijk aëris dc lucht, in onderscheiding van aeris, van koper.

DIAETETIEK. Do D. is in korte woorden niet anders dan de regeling van het leven. Zij wil het leven ton goede regelen, door dc voorwaarde van het leven (do omstandigheden waaronder het leven plaats heeft) in haren invloed te loeren kennen, den invloed dien gewijzigde voorwaarden uitoefenen kunnen, na te gaan, eu do betrekking tusschen hot mcnschclijk ligchaam cn die voorwaarden zóó te regelen of te wijzigen, dat het leven zoo gezond mogelijk verloope.

Tot het gebied der D. behooren ook psychische verrigtingen• eeno gezonde ziel kan slechts wonen in ecu gezond ligchaam. De D. wil dat de menseh monsch worde in de volle beteekenis dos woords. Zij is dus meer dan de kunst om de gezondheid te bewaren of hot leven te verlengen.

Verg.: K. W. Idelor, AUgemeine Diiitetiek, in het Nedord. vertaald, naar de 2o Hoogd. uitg., door Dr. A. H. Israels (Amst. 1851); de vertaler heeft deze uitgave met eene zeer belangrijke voorrede verrijkt. Verg. ook de lezenswaardige opstellen van Dr. Israëls, in do Geneesk. Courant van 8 December 1850.

DIAGNOSIS (Herkenning), van rha uit elkander cn yivüxtxni, yvuiais, kennis. De geneesheer verstaat daaronder de onderscheiding eener ziekte van anderen.

De middelen, waardoor men tot de herkenning eener ziekte geraakt, zijn de verschijnselen. Deze zijn tweeërlei, namelijk subjectief en objectief. De subjective, verschijnselm zijn die, welke door den lijder worden waargenomen, b. v. pijn cn andere go-waarwordingen; do objectieve verschijnselen zijn] diegene, welke zich nan den waarnemer vertoonen, b. v. geluiden, vormveranderingen. Door vroegere waarnemers word het grootste gowigt aan de subjectieve verschijnselen gehecht; in de laatste eeuw hebben wij vooral daaraan den vooruitgang der diagnostische wetenschap te danken, dat men zich met meer ijver op do objectieve verschijnselen heeft toegelegd. Eene longontsteking, hart-aandoening, leververgrooting wordt door den stethoscoop (zie Stethoscoop) en den plessimeter (zie Plessimeter)! heden ten dage meestal herkend zonder dat de lijder ons eenige] daaraan beantwoordende klagten behoeft mede te deelen. — De middelen waardoor men vroeger tot de D. kwam, bestonden in het angstvallig ondervragen van den lijder, het bevoelen van den pols, de beoordeeling der huidwarmte, het beschouwen van de uitdrukking van het gelaat, het bezien der tong, het bezigtigen en beruiken (somtijds zelfs proeven!) der urine en der drekstoffon, hoogst zelden hot betasten der als pijnlijk aangeklaagde deelen; waar men de aanwezigheid van vocht in de borst- of buikholte vermoedde, had men de subtiele methode den geheelen, somtijds half stervenden lijder te schudden (Suecussio Hippocratica). Het onderzoek werd in het algemeen meer met het oog op de prognosis, (voorkennis, voorzegging, waarbij bepaald werd welke uitkomst van de ziekte te wachten was) in het werk gesteld. Het zuiver diagnostische onderzoek is eigenlijk de vrucht van de laatste eeuw.

De juiste methode, om door de objectieve verschijnselen tot eene goede D. te geraken is die, waarbij de enkele organen afzonderlijk en daarna de uitgescheidene stoffen onderzocht worden.

Vooreerst let men op de ligging of houding des lijders, die op zich zelve dikwijls reeds aanleiding tot sommige gevolgtrekkingen geeft. Daarna onderzoekt men de enkele deelen des lig-chaams, vooral die deelen, welke voor den zetel der kwaal worden gehouden. Men heeft verschillende hulpmiddelen om dit onderzoek te bewerkstelligen. Voor het onderzoek der oogen keert men do oogleden om en laat den lijder naar verschillende rigtingen heenzien om de aangedane plaats beter te kunnen beschouwen; voor de traanbuis (zie: Oog) heeft men eene opzettelijke sonde; om den neus te onderzoeken rigt men het hoofd van den lijder achterover tegen het licht en ligt den neustop op; voor het oor gebruikt men oorspiegels en sonden die in de Eustachische buis gebragt worden (zie: Oor); in den mond beschouwt men het tandvleesch door de lippen met de hand op te ligten cn om te keeren, do tanden en de geheelc mondholte door den mond te doen openen, de keelholte door de tong met eene spatel of met een mondspiegel neer te drukken. Men let bij dit onderzoek op al of niet voorhandene zwelling, kleurverandering, hitte, droogte. Bij het onderzoek van den hals en de borst dient eerst de uiterlijke beschouwing vooraf te gaan de klopping der halsslagaders wordt gevoeld of zij te sterk of te zwak is. Het strottenhoofd of andere aangedane deelen worden naauwkeurig betast. De omvang van de borstkas, de onderlinge afstand der ribben wordt gemeten, op den vorm acht geslagen, met naauwlettend-heid wordt de beweging gedurende dc ademhaling beschouwd en de hoeveelheid der ademtogten in een zeker tijdsverloop (gewoonlijk 30 of 60 scciinden) geteld. Nadat dit is geschied, wordt dc plessimeter aangelegd en de toestand der inwendige organen door het geluid hetwelk matter of helderder klinkt, naarmate het op vaste of op luchthoudendc deelen komt, bepaald. Daarna wordt de stethoscoop gebezigd; deze wordt zoolang op de borstkas, zoowel aan do voor- als aan de achterzijde verplaatst, totdat men, zoo mogelijk, iets gevonden heeft, hetgeen den ziektetoestand verklaart. Na de borstkas te hebben onderzocht, waarbij de lijder naar gelang van omstandigheden zitten of staan kan , moet de waarnemer den lijder in liggende houding voor de buik-organen onderzoeken. De buikspieren moeten bij dit onderzoek ontspannen zijn; ten dien einde moet het hoofd in dezelfde vlakte als de romp liggen cn de knieën moeten worden opgetrokken ;

daarop betast men bedaard en geregeld de verschillende streken van den buik, gebruikt wederom den plessimeter om de grootte Ser lever, den omvang der milt, den toestand van den uterus, van de pisblaas te bepalen, gebruikt den stethoscoop om bij voorhandene zwangerschap het al of niet voorhandene leven der vrucht, de een- of meervoudige zwangerschap te bepalen, onderzoekt de liesstreck bij vermoeden van breuk, bij klicrzwelling of aandoening van den Funiculus spermaticus, onderzoekt verder do uitwendige geslaehtsdeelen, des noodig met het oog; eindelijk worden nog voor onderzoek der inwendige geslaehtsdeelen gebezigd de vinger, de moederspiegel, de uterus-sonde; voor het onderzoek van de blaas bezigt men den catheter en het inbrengen van den vinger in de vulva of den anus; voor het onderzoek van den anus gebruikt men het gevoel of het gezigt, in hot laatste geval bezigt men ook hier spiegels. Ten slotte onderzoekt en betast men de ledematen; bij vermoeden van uitwendige beleedi-ging vergelijkt men de respectieve ledematen onderling (dit is somtijds het eenige middel, om over eene al of niet voorhandene zwelling of vormverandering te oordcelcn). Hierbij gaat men aldus te werk, dat men van het uiteinde tot aan het bovenste gewricht de enkele deelen vooral in de geledingen beschouwt, betast en in hunne verschillende rigtingen zelf beweegt cn door don lijder laat bewegen.

Den toestand der circulatie, huidtemperatunr en perspiratie beoordeelt men gewoonlijk door betasting van den handwortel en de hand; de radiaalslagader wordt gebezigd tot bepaling van de snelheid van den pols, welke gemeten wordt, en tot herkenning van de voorhandene onregelmatigheid of ongelijkheid.

Nadat dit onderzoek is afgeloopen, hetgeen natuurlijk nooit in zijn geheel noodig is, gaat men over tot de uitgeworpene fluimen, zoo zij voorhanden zijn, wier uiterlijk, hoeveelheid en specifiek gewigt men bepaalt, beziet deze met behulp van het microscoop en onderzoekt ze des noods chemisch; zoo ook wordt de urine methodisch met behulp van chemie en microscopie onderzocht; hetzelfde geldt van de door braking uitgeworpene stoffen. Somtijds kan het van belang zijn, hot speeksel of den uit wonden uitgescheiden etter micro-chemisch te onderzoeken. Voor het onderzoek der drekstoffen is gewoonlijk eene uitwendige beschouwing voldoende.

Bij wonden of zweren gebruikt men daarenboven voor het onderzoek sonden, om hunne diepte en rigting te bepalen; bij gezwellen doet men somtijds proefpunctiën, waar men het voorhanden zgn van vocht vermoedt.

Hoofdzakelijk van deze hulpmiddelen bedient zich de wetenschap om tot de D. te geraken. Voor naauwkeurigcr studie dient men de handboeken te raadplegen. v. P.

DIAGONAAL is eene lijn die in eene veelhoekige figuur van een hoekpunt naar een ander wordt getrokken, zonder met een der zijden zamen te vallen.

DIAGORAS van Melos, (de zoon van Teleclytus), een Grieksch wijsgeer uit de Vdo eeuw voor Chr., volgens sommigen een vrijgelaten slaaf en leerling van Democritus (zie Democritns), zou volgens de overlevering Dithyramben-dichter geweest zijn en godloochenaar geworden nadat hij bemerkt had dat do god-dcloozen in dit leven niet altijd de straf voor hunne wandaden ontvangen. ïen gevolge van een gedicht, waarin hij zijne atheïstische stellingen openbaarde, werd hij door do Atheniensers vogelvrij verklaard, waarop hij Athene, waar hij tot dien tijd gewoond had, verliet. Nadere bijzonderheden omtrent dezen wijsgeer zijn niet bekend. — Een andere

D., bijgenaamd van llhodus, had drie zonen, die op ecnen dag den prijs van verschillende wedspelen wonnen en bekroond worden te Olympia. Dit trof den vader zoodanig dat hij door overmaat van vreugde den geest gaf.

DIAGRAM. Een ontwerp of aftcckcning, waarvan men zich in de wiskunde bedient, om iets te bewijzen.

DIAKENSCHAP is de naam eener bediening in de Christelijke Kerk. Het woord Diaken {/liaxovos) bcteekent eigenlijk „een dienaarquot; en wordt uit dien hoofde in de oude Kerk ook gebruikt van die kerkelijke beambten, welke als medehelpers der bisschoppen of opzieners werkzaam waren. Zij lazen uit' do H. Schriften voor bij de zamenkomsten der gemeente, deelden het brood en den wijn bij het Avondmaal uit, hadden het mede-opzigt over de leden der gemeente en de kerkelijke bedienden.

In de Luthcrsclie kerken van Huitschlnnd wordt nog de muim Diaken gegeven aan sommige personen, die echter bevoegd zijn om de predikdienst te vervullen cn Doop en Avondmaal te bedienen. In bet bijzonder echter bestond reeds in de moedergemeente te Jeruzalem het 1). ter inzameling van do liefdegaven en ter verzorging van de behoeftigen in do gemeente, alsmede ter verpleging der kranken. Men vindt do instelling van dezo, aan de Christelijke godsdienst gansch eigenaardige bediening, Hand. VI: 1—6. Zeer spoedig werd het ook uitgestrekt tot diakonessen, van welke in den apostolischen tijd reeds melding wordt gemaakt (Kom. XVI: 1). Hare betrekking was niet zoozeer een ambt als veelmeer eene liefdedienst, die behoefte was in de eerste dagen der Christelijke Kerk, toen vooral reizende Evangelieverkondigers, kranken, verlatenen, ook veriatenen ten gevolge van hunne toetreding tot hot Christendom, veel behoefte hadden aan huiselijke verzorging, inzonderheid bij de Oostersche gewoonten. Evenzeer is deze bediening een eigenaardig uitvloeisel van de ware plaats, op welke de vrouw door de Christelijke godsdienst wordt gesteld. Ook na den apostolischen tijd bleef de bediening der diakonessen voortduren. Haar werk bestond vooral in het onderwijzen van kinderan en vrouwen, het verplegen van zieken, het bezoeken van armen cn gevangenen, het ontvangen, verzorgen en herbergen van vreemdelingen (dat zelfs de aanzienlijkste vrouwen der oudste Kerk niet beneden zich rekenden, 2 Joh. vs. 10), het helpen bij den doop van vrouwen, het zorgen voor de Avond-maals behoeften, het gereed maken van cn dienen bij de liefde-maaltyden, enz. Dit diakonesscuwezon heeft ten deele den oorsprong gegeven aan dat der vrouwelijke kloosterlingen en hot is vrij zeker aan zijne ontaarding in den schoot der kloosters toe te schrijven, dat het Protestantismus, ook in dit opzigt te veel afbrekende, deze schoone plant uit het oude Christendom niet herstelde. Naarmate zich echter het levend geestelijk beginsel van de Christelijke godsdienst meer openbaart, heeft zich de behoefte aan het D. in zijn ware wezen, zoo ten opzigte van diakenen als van diakonessen meer doen gevoelen, waarvan bij de eersten het gevolg is eene meer vrije werking ook tegenover de wettige burgerlijke armenverzorging en bij de laatsten het bestaan van die inrigtingen, zoo in als buiten ons vaderland, waarin vrouwen werkzaam zijn omtrent hulpbehoevenden van onderscheiden soort, in den geest der Christelijke liefde, terwijl het een eigenaardig Christelijk standpunt van het D. is, dat het in die hulpbehoevenden de gemeente zelve dient.

DIALECT. (Zie Taal en Tongval.)

DIALECTICA. Volgens züne Grieksche afleiding betcekent dit woord eigenlijk spreek- of disputeerkunst, de kunst van redetwisten, die by do oude wijsgeeren zoozeer in zwang was, en waarvan de Sophisten zulk een misbruik maakten. Aldus heette bij de Grieken vroeger de Loyka of de leer van het rigtige denken, omdat de wijsgeerige leerstellingen zich bij hen hoofdzakelijk in don vorm van den zamenspraak ontwikkelden. De Dialectica verkreeg bij de Eleatische wijsgeeren vooral door Zeno, het eerst cenen wetcnschappclijken vorm; hij gebruikte haar om de stellingen zijner school tegen de menigvuldige bedenkingen die zij veroorzaakten, te verdedigen. Maar het was door Socrates en zijne leerlingen dat de D. hare hoogste ontwikkeling ontving, vooral omdat zij haar tot de bestrijding der Sophisten aanwendden, die hierdoor met hunne eigene wapenen werden nedergeveld. Plato verstondt door Dialectica de wetenschap cn de methode van het bespiegelende donken en de leer van de bovenzinnelijke zaken (Ideën) zelven , waaruit hij de begrippen afleidde, waarop zijne D. gegrond was. Hij hem is deze denklcer geheel synthetisch en berust geheel en al op die der Ideën, die de volmaakte 'Typen zijn van alle zaken en denkbeelden. Plato redeneert van het al-gemeene om het bijzondere te verklaren, dat hieruit wordt afgeleid. Aristoteles daarentegen klom van het bijzondere tot het algemcene op, dc redeneerkunst verkreeg bij hem ecnen geheel anderen vorm; hy werd de grondlegger van do Logica (zie Logica) cn de D. bekwam bij hem de beperkte bcteekenis eener onderzoeking volgens waarschijnlijkheid, of een voorbereidende ontwikkeling; dialectische besluiten noemt hij dezulke, die uit waarschijnlijke stellingen bestaan. Kant onderscheidt de logische, transcendentale cn de natuurlijke D. van elkander. Onder dc eerste verstaat hij de logica van den Schijn dat is de leer van de ontdekking en de vermijding dor slechts schijnbaar logische gevolgtrek-III.

kingen, en die der kritcrien van de waarheid; onder de tweede die dc schijn van de onjuiste transcendentale oordeelen a priori doet kennen; cn onder de derde, eene natuurlijke gesteldheid van den geest, om do gestrenge wetten der zedelykheid en van don pligt met die van het denken overeen te brengen, en de zinnelijke neigingen daarmede te doon overeenstemmen. Hegel heeft gepoogd het vormelijke der Aristotelische Logica, tot het ontologische der Platonische D. terug tc brengen. Volgens hem is het dialectische een moment of toestand van het logische, namelijk: het opheffen van de beperkte en afgetrokken (abstracte) verstandsbepalingen, en het overgaan en voortgaan in het tcgenovergostehle, dat iedere zaak en begrip in zich bevat. Onder D. verstaat hy dus de ontwikkeling van het begrip door do tegenstellingen, door welke het redelijke denken tot de hoogere in hen vervatte eenheid doordringt. Onder een Dialecticus verstaat men zoowel een leeraar in dezen tak dor wijsgeerige wetenschappen, als iemand die de gaaf van het logische disputeren bezit, of daardoor het ongegronde zijner redeneringen verbergt. Dialectisch heet alles wat tot deze soort van redekunst betrekking heeft, en dialectische kunst, meestal hetgeen door gekunstelde besluiten een schijn van waarheid aan drogredenen geeft.

DIAMANT. Dit edelgesteente , waaraan de menscli de hoogste waarde hecht, bestaat uit de zuiverst gekristalliseerde koolstof; hoewel het ten aanzien van zijne uitwendige kenmerken zeer veel van de geaardheid der brandbare zelfstandigheden verschilt, is het nogtans door het vuur verteerbaar.

Vroeger kwam dit gesteente alleen uit Oost-Indië. In het jaar 1727, werden er diamanten in Brazilië ontdekt en in het jaar 1829 heeft men ze het eerst in Europa, en wel aan dc westelijke helling van het Ural-gebergte gevonden.

In Oost-Indië werden ze voornamelijk in vijf distrikten aangetroffen, als: aan do rivier Pennar, tusschen do steden Coed-dapah en Gandicotta; in de omstreken van de stad Nandiae, tusschen de rivieren Pennar cn Kistna; in de nabijheid van El-lore, aan de beneden-loop van de Kistna; bij Soembhoelpoer, omstreeks het midden van do rivier Mahanadi; en in den Boen-delkhoend te Pennah, tnsschen de rivieren Sonar en Sone. — Ook Borneo is rijk aan diamanten. Zij worden aldaar gevonden op het zuidoostelijk gedeelte van het eiland, aan den westelijken voet van het Batoe-gebergte, in het kleine rivier-gebied van do Soengi Molukka.

In Brazilië vond men toevallig diamanten bij het goudwas-schen, in het distrikt Serro de Frio; doch men kende er de groote waarde niet van cn beschouwde ze slechts als glinsterende steentjes. Zekere Portugees, met name Bernardo da Silva Lobo, bragt in het jaar 1728 eeuige van deze gesteenten mede naar Lissabon. Hier kwamen ze toevallig onder het oog van den Nederlandschcn consul, die ze dadelijk voor diamanten erkende. Lobo gaf zich nu voor den ontdekker daarvan uit en ontving van den koning eene aanzienlijke belooning. Spoedig ging het gerucht daarvan naar Brazilië en de groote rijkdom aan diamanten van dit district werd weldra bevestigd. Niettegenstaande do strenge maatregelen, welke er genomen werden door den gouverneur van Minas-Geraes, waren er weldra meer dan 40,000 mensehen bijeen om naar dit gesteente te zoeken. In het jaar 1734, werden met de vloot van Rio de Janeiro 1246 oneen (dat is, 186,900 karaat, bedragende 38 Ned. ponden en 3 oneen) ruwe diamanten te Lissabon aangebragt en in 1733, voor veertien millioen guldens. En nog levert Brazilië jaarlijks tusschen 25,000 en 30,000 karaat diamanten of omstreeks 5 en 6 Ned. pond; doch waarvan 8000 tot 9000 karaat kunnen geslepen worden.

In het Europisch gedeelte van Rusland, aan de westelijke helling van het Ural-gebergte, in het gouvernement Perm, werd de eerste D. op den 2!)»quot;'quot; Junij 1829, door eenen dertien-jarigen boeren-jongen, Paul Popoff geheetcn, in de bezittingen van de gravin Polier, bij Bissersh gevonden. De knaap erlangde daarvoor zijne vrijheid en eene somme golds. Drie dagen daarna vond een andere jongen een tweede cn kort daarna werd er een derde gevonden, die grooter was dan de beide eersten te zamen genomen. Van 1829 tot 1834 zijn er over het geheel 41 diamanten gevonden en in 1829 en ISMO alleen 26. In 1838 vond men in de omstreken van Kuschwa vier, waarvan een 7_I^,n karaat woog

Men vindt dc diamanten gemeenlijk in aangeslibde gronden,

7

nis in het zand van rivioron, iu klei en dikwerf onmiddellijk onder de teelaarde. Dit zijn ongetwijfeld niet hunne oorspronkelijke ligplaatsen. Ten dien aanzien verliest men zieh in gissingen, ook ten opzigte van de wijze van hunne vorming verkeert men geheel in het onzekere.

De diamanten komen in kristallen voor van acht vlakken (octaëders), (zie nevensgaande figuur) en ruiten-twaalfvlakken (rhomben-dodeeaëders). Volgens Spix en Martins, zonden de Oost-Indische bij voorkeur onder den eerstgenoemden ou de Braziliaansehe onder den laatstgenoemden vorm aangetroffen worden en volgens Parrot zouden do in het Uralgebergte gevondene tot den vorm van vierentwintig-vlakken (icositetraëders) behoo-ren en wel tot zoodanige, die uit ruiten-twaalfvlakken zijn ontstaan, door do ruitvormige vlakken, volgens hunne kortste hoekpuntslijnen, in twee driehoeken te verdeden. Doch naardien de klieving of splijting evenwijdig aan de vlakken van het octaëder plaats heeft, zoo wordt men genoopt het octaëder of achtvlak als don grondvorm van den D. te beschouwen. Het meest algemeen treft men ze nogtans in rondachtigo vormen aan, die als onvolkomeno kristallisaticn moeten beschouwd worden.

In hardheid overtreft de 1). ver het hardste van alle bekende ligchamen. Om zieh eenigeimate een denkbeeld van deze bui-tengemecne hardheid te vormen, neme men iu aanmerking, dat de saphier een edelgesleente is, dat door zijne hardheid uitmunt en daarin op den D. volgt; en toch rekent men, dat er tot het slijpen van een D. 52 maal zooveel tijd vereischt wordt, als tot het slijpen van een saphier van denzelfden vorm en van dezelfde grootte. Met andere woorden, men kan in eene week zooveel saphieren slijpen, als in een jaar diamanten, zoodat diamanten alleen door middel van hun eigen poeder gesneden en geslepen kunnen worden.

Wat vorder do wezenlijke kenmerken van de diamanten aangaat, van het volkomenste water-heldere, door het witte, gele, groene, rozenroode en bruine tot in liet grijsachtig zwarte overgaande, vormen de zeer lichte, slechts uiterst zelden donkere schakeringen aaneengeschakelde reeksen en daarbij spelen ze, vooral wanneer zij geslepen zijn, bij sterk licht, op het aller-uitnemeudst met schitterende kleuren. Deze schitterende of liever vonkelende glans, welke van de geslepene vakjes of facetten teruggekaatst, den geheelen steen doordringende, met tintelende stralen naar alle rigtingen uitschiet, wordt gemeenlijk met den naam van vuur bestempeld; terwijl de helderheid en doorzigtig-heid water genoemd wordt.

Niet alle diamanten zijn doorzigtig; er zijn ook half doorzig-tige en zoodanige die slechts doorschijnend zijn. Van diamanten, welke eene volkomene doorzigtigheid hebben cn zoo helder zijn als water, zonder het geringste gebrek, zegt men in de kunstspraak: zij zijn van bet zuiverste of van het eerste water; van het tweede ivnter worden ze genoemd, wanneer zij wel helder /.ijn als water, maar hier en daar donkere plaatsjes, wolkjes of ve-dertjes hebben cn van het tierde water zijn de gekleurde diamanten, welke eencn grijzen, gelen, bruinen of zwartachtigen tint hebben.

Door de volkomen regelmatige slijping wordt de waarde dor diamanten aanmerkelijk verhoogd. Voor ruwe diamanten, die geschikt zijn om geslepen te worden, betaalt men gemeenlijk 20 tot 24 gulden het karnat (zie Karaat). Doch wanneer de steen meer dan een karaat weegt, wordt de waarde van den D. berekend, door het vierkant getal van zijn gewigt in karaten uitgedrukt, met het getal, dat de prijs van een karaat bepaalt, te vermenigvuldigen. Wanneer wij de gemiddelde waarde van I karaat op 22 gulden stellen, dan is die

van 2 karaat = 2 X 2 X 22 = 88 gulden „3 „ = 3 X 3 x 22 = 198 „ „4 „ = 4 X 4 X 22 = 352 „ enz.

Deze regel is evenwel alleen toepasselijk op kleinere diamanten; boven de 10 karaat, ja, zelfs al eerder, neemt de prijs in eene veel sneller verhouding toe; dan is hij zeer onbepaald en hangt van vele omstandigheden af, de hoedanigheid van den steen betreffende; in het algemeen stelt men, dat de ruwe D. de helft van zijn gewigt door het slijpen verliest; bij gevolg moet een geslepen D., als men het arbeidsloon niet eens in aanmerking neemt, de viervoudige waarde hebben van een ruwen D. van dezelfde hoedanigheid en van hetzelfde gewigt, en diensvolgens is de waarde van een geslepen D., volgens den bovengenoemden regel (buiten het werkloon),

van 1 karaat---- 88 gulden

„2 „ .... 352 „

„ 3 „ .... 792 „ „4 „ .... 1408 „ enz.

Het getal van eenigzins groote diamanten is buitengemeen zeldzaam. Men rekent, dat onder de tienduizend diamanten slechts een enkele voorkomt, welke het gewigt van 10 karaat bereikt. Diamanten, die meer dan 100 karaat wegen en op wier echtheid men volkomen staat kan maken, bestaan er thans in Europa, voor zoo verre mij bekend is, niet meer dan vijf. Deze alle hebben bijzondere geschiedkundige merkwaardigheden, die zelfs aan het romantische grenzen; ons bestek gedoogt niet hier over uit te weiden. Wij verwijzen den lezer naar hot populair geschreven werk van K. C. von Leonhard, Geologie of Natuurlijke Geschiedenis der Aarde, met Aanteekeningen en Bijvoegselen van E. M. lieima, D. III, bladz. 662—692, waar hij alles, wat de diamanten betreft, bijeen zal vinden. Kortelijk zij hier aangemerkt, dat van de vijf zoo even genoemde diamanten, die van de Fransche kroonschatten, bekend onder den naam van „Regentquot; of „Pittquot; een van de schoonste is en uitmuntend geslepen. Hij weegt 136J karaat (zie Karaat). Thomas Pitt, En-gelsch gouverneur-generaal van Oost-Indië, kocht hem 150 jaren geleden voor 20,000 pond sterling en verkocht hem later, nadat hij er voor het slijpen 4,500 pond sterling aan te koste gelegd had, voor 125,000 pond sterling aan don hertog van Orleans, regent van Frankrijk. De steen wordt thans nog geschat op twaalf millioen francs, of ruim 5,714,000 gulden. Do groote Russische D., welke aan dc spits van den keizerlijken schepter onder den adelaar prijkt, werd in het jaar 1772 te Amsterdam voor do keizerin Catharina de II¹¹⁰, gekocht van oenen Armeniër, Schafras genaamd, voor twaalf tonnen gouds en eene levenslange jaarwedde van 12000 zilveren roebels (d. i. 7487 guldens) benevens eenen adelbrief. Hoe hoog deze prijs ook moge schijnen, was hij toch aanmerkelijk beneden de waarde. Tot het slypen van dezen steen is drie jaren onafgebroken besteed, waarbij hij 30 karaat aan gewigt zou verloren hebben. Thans weegt hij 194| karaat. Hij is volkomen zuiver en van het eerste water, doch de snede is niet voordeelig. — Do Toskaansche D., welke eertijds aan Karei den Stoute behoorde, heeft eene citroengele kleur. Zijn gewigt bedraagt 139J karaat; hij is zuiver en van eencn schoonen vorm; zijne waarde wordt op 1,440,000 gulden geschat. — De in den laatsten .tijd zooveel gerucht makende Engelscho D. (Koh-i-noer of berg des lichts), wedijvert in schoonheid met dien van den regent, doch is, nadat hij aan eene herhaalde slijping onderworpen is, niet meer zoo zwaar, daar hij slechts 102? karaat weegt. — Bij deze vier diamanten, die allo uit Oost-Indië afkomstig zijn, is onlangs een vijfde gekomen , „ de ster van het zuiden.quot; Deze steen werd in de maand Julij 1853 in Brazilië gevonden; hij is volkomen zuiver en weegt nog ruw zijnde 254^ karaat. Het slijpen zal dit gewigt tot op ongeveer 127 karaat verminderen.

DIAMANT SLIJPEN. In vroegere tijden, eer men de diamanten wist te slijpen, konden alleen de kristallen, zoo als de natuur die gevormd had, tot sieraad verstrekken. Later werden alleen de natuurlijke vlakken gepolijst (in het jaar 1385 bevonden zich reeds diamantslijpers te Neurenberg) en zoodanige diamanten werden dan spitssteenen genoemd. Zij worden nog in oude konings-kroonen aangetroffen. De kunst, diamanten met diamant-poeder, ook diamantbrood genoemd, te slijpen, werd omstreeks het jaar 1456, door Lodewijk van Bergchem te Brugge uitgevonden. Het splijten of kloven van diamanten is eerst in het begin der negentiende eeuw, door M. Delbeek te Amsterdam in toepassing gebragt. Dit kan alleen in bepaalde rigtingen geschieden, namelijk in die der octaëders en diamanten die zich daaraan niet laten onderwerpen, worden door de steensnijdors duivelsteenen genoemd. Men bedient zich van het kloven, wanneer de diamanten in evenredigheid van hunne oppervlakte te dik zijn, of om vlekken en gebrekkige plaatsen, of om, naardien zij veelal afgerond zijn, de bolronde lagen weg te nemen

on de vnkjos on facotton in het ruwe to bewerken cu voor to bereiden. Hierdoor wordt een gedeelte dor grooto moeite van het slijpen bespaard on somwijlen worden zelfs nog bruikbare stukken van don afval verkregen.

Ton aanzien van do vormen, tot welke do diamanten geslepen worden, ondersehoidt men zo gemeenlijk in tafehteenen, dilslee-ven, roossteenen of rozetten en brillanten.

Wanneer de diamanten als dunne bladen of tafels geslopen worden, noemt men zo tafelstee-nen. Zij kunnen vier-, zes- of achtkantig zijn en verkrijgen aan hunne bovenkanten, door het weg-slijpen daarvan, lange smalle vlakken. Wegens hunnen minderen glans worden ze moest gebezigd tot ingelegd werk.

Diksteenen worden die genoemd, welke boven en onder eeno vlakte hebben, beide mot eene rij vakjes of facetten (vier of acht) voorzien. Zij gelijken naar twee tafelstecnen, met hunne vlakken aan elkander gelegd en onderscheiden zich van dezen steen door hunne dikte; zijnde het bovenste gedeelte tweemaal zoo sterk afgeknot als het onderste. Wanneer een ruwe diamant, die zijne kristal-figuur nog hooft, alleen boven en onder vlak geslepen wordt, dan heeft men oenen (liksteen. Men treft ze zelden meer aan en zij worden dikwerf tot brillanten verwerkt, hetgeen gemakkelijk kan gesehioden, dewijl toch allo brillanten eerst tot dozen vorm geslepen worden.

Do roossteenen of rnzetten, ook ruiststeenen genoemd, zijn alleen van onderen vlak, doch moeten van boven, indien zo volkomen zullen zijn, 24 driehoekige vakjes of facetten hebben, waarvan 6 (de storrc-fncotton genoemd) boven in don top of in een punt van den steen nit-loopen en de overige 18 (do dwarsfacetten genoemd), tusschon de eerstgenoemdon en don rand van den steen oenen gordel vormen. Van een' goed bewerkten steen moet de hoogte de helft dor lengte van het grondvlak hebben. Men geeft ze eene rondo, langwerpige of eivormige gedaante. Zij worden zelfs van de allerkleinste steentjes gemaakt, waarvan er Y wol 100 of 150 in een karaat gaan on die

/ V \l -j 4 derhalve niet grooter dan kleine speldeknop-pon zijn; tot andere minder sierlijke vormen, weet men nog steonen te slijpen, waarvan 2000 stuks niet moer dan een karaat wegen en deze worden dan veel tot graveren of omzetten van andere steonen gebruikt.

De voortreffelijkste vorm van den diamant en in het algemeen van alle edele gesteenten is die van den brillont. Deze bestaat uit hot bovengedeelte (de kroon of hot paviljoen) en het benedengedeelte (de culas of broek); waar beide elkander rakengt; heeft do steen den grootsten omtrek en die wordt do invattlng of rand genoemd. De kroon heeft van boven een achtkantig vlak (de t.ifel) eu de culas van onderen een vlak (de calet). De facetten, welke aan de tafel grenzen, heeton sterre-facotton en die aan den rand of invat-ting, dwars-facetton. Naar het getal dor facetten worden do brillanten met verschillende namen bestempeld. De zoogenaamde drievoudige brillant, heeft 58 geslepeno vlakken, namelijk 56 facetten, de tafel van boven en de calet van onderen. Daarvan bevinden zich 32 facetten in drie rijen aan hot bovengedeelte en wel zoodanig, dat de sterre- en dwarsfacetten driezijdig en de tusschon deze liggende vierzijdig zijn. Aan het benedengedeelte, tusschon de invatting en de calet zijn 24 facetten of vakjes, waarvan IS driezijdige onmid-delijk aan de zoo oven genoemde dwars-fa-eetten sluiten, doch do helft broeder zijn dan deze; de 8 overige, welke vijfzljdige facetten zijn, sluiten onmiddellijk aan de calet. Volgens de regels der kunst moet de kroon of het paviljoen half zoo hoog zijn als de culas, zoodat het bovenste gedeelte een derde en het onderste twee derde der geheelo hoogte van den steen uitmaakt en de breedte of middellijn van do kroon moet die van de culas vijfmaal overtreffen. De tafel moet geheel vlak zijn en vier negende dooien van de middellijn des steens bedragen. liet is juist door do spiegeling van de onderste facetten in de bovensten, dat de brillanten zoo buitengemeen schitteren en daarin de rozetten overtreffen. — De tweevoudige brillant heeft benevens do tafel en calet, 24 facetten, 16 aan het boven- en 8 aan het beneden-gedeelte.

Dan heeft men nog zoogenaamde halve brillanten, waarvan alleen hot bovengedeelte als brillant geslepen is.

Do grondvormen der brillanten kunnen vierkant, rond, eivormig enz. zijn. Voorts hooft men ook nog diamantsplinters met drie facetten en portretstoonon, welke uit zeer dunne, aan woërs-zijdon effen geslepen blaadjes bestaan. Deze worden aan de randen dikwerf met kleine facetten voorzien. Men bedient zich daarvan tot het beleggen van kleine portretten of naamcijfers in ringen.

Het Diamant slijpen maakt te Amsterdam een' voornamen tak van nijverheid uit, welke aan eene menigte nienschen uit de behoeftige volksklasse, arbeid en levensonderhoud verschaft. Zes fabrieken, welke door paarden gedreven worden, zijn nog steeds iu gang, waarbij een groot aantal slijpers kan geplaatst worden, oven als aan eene menigte handmolens, die door inonschen-kracht in beweging worden gebragt. Hoezeer Amsterdam hierin zijnen roem altijd hooft gehandhaafd en nog staande houdt, was dit bedrijf vroeger toch veel bloeijonder dan thans.

DIAMETER is, in het algemeen, elke regte lijn, welke van een punt in den omtrek van ecu ligchaam of eene oppervlakte, door het middelpunt tot aan den tegenovergestolden omtrok getrokken wordt; in het bijzonder noemt men Diameters aldus ge-trokkene lijnen in cirkels en bollen.

DIANA, in het Grieksch Artemis, was in do Grieksoh-Bomein-sche mythologie eene godin, die, oven als haar broeder Apollo, eene zeer uitgebreide, maar tevens zeer verscheidene vereoring genoot. De D., die met Apollo vereenigd genoemd wordt, als dochter van Jupiter en Latona komt voor, gedeeltelijk als de veroorzaakster van pest en andere bezoekingen onder do nienschen, gedeeltelijk als schenkster van hoogon ouderdom, rijke oogsten, oen-dragt en vrede. Met haren boog gewapend velde zij nevens haren broeder in den strijd met de reuzen Tityus, als ook Orion, de kinderen van Niobe, de Cliionen, Otus en Ephialtes. Zij was ongehuwd en het schonden der gelofte van kuisehheid door hare nimfen werd gestreng door haar gestraft. Zij is hot zinnebeeld der maan, gelijk haar broeder dat van de zon. Waarschijnlijk hebben de Grieken hare eerdienst als zoodanig van de Ilyper-boreërs ontleend. Geheel onderscheiden van haar eu in geene betrekking tot Apollo staande is; 1) de Arcadische Artemis, die voorkomt als meer eene eenvoudige natuurgodiii, In Arcadië is zij de hartstogtelijke jageres, die door nimfen en jagthonden omringd , bergen en dalen doorkruist en de beschermster is der bronnen en beken, der kleine kinderen en van het jonge wild. 2) De Taurische, ook Brauronia, Orthia en Iphigenia genoemd, die, hoewel bij de Grieksche volksstammen inheemsch geworden, echter haar Aziatisch karakter niet aflegde. Volgens de Grieksche mythen was Iphigenia te Brauro in Attica geland en had daar het beeld der godin achtergelaten, die nu te Athene en Sparta werd vereerd; in laatstgenoemde stad geeselde men knapen voor haar altaar, een beeld van do haar oorspronkelijk gobragte menschen-offers. Volgens eene andere mythe hadden Orestes en Iphigenia haar uit Tauric modogebragt; in allen gevalle komt zij voor als uit Taurië afkomstig en van daar naar Griekenland overgeplant. 3) De Ephesische Diana, welke in die stad oenen prachtigen tempel had en de dochter heette van Ortygia. Deze D. was eene aldaar inhoemsche godin, op welke slechts de naam Artemis overging, gelijk reeds daaruit blijkt , dat hare priesters gesnedenen waren. Haar beeld bestond in een naar beneden spits toeloopend blok, mot vele borsten bezet en mot gedaanten van dieren versierd.

Do Romeinen namen de vereoring van D., naar men meent in den tijd van Servius Tullius, over. Bij hen verschijnt zij in driedubbele betrekking; als jagtgodin , als maangodin en als hulp van barende vrouwen. Hare afbeelding is onderscheiden, naar het karakter waarin zij optreedt. Als lovonvernielend is zij gewapend met boog en pijlen, als levenwekkend met een fakkel voorzien. Bij later ontwikkeling worden hare jeugd en kracht uitgedrukt door het volle harer vormen, heenschijnend door haar gewaad. Later veranderde die voorstelling; haar lang kleed (stola)

werd eon korte jagtrok, waarbij de goede smaak het uitkomend vrouwelijke in hare gestalte deed verdwijnen.

DIANABOOM noem men het fraaije voorwerp van kristalschieting , hetwelk gevormd wordt, wanneer men zekere metalen in een oplossing van zilver plaatst; dit verschijnsel doet zich bijzonder schoon voor, wanneer men eene getakte zinkreep in eene oplossing van salpeterzuur-zilveroxydo laat hangen.

DIAPHANOMETER. Een natuurkundig werktuig, hetwelk men gebruikt, om, in oen bepaald gedeelte van den dampkring, de hoeveelheid der uitwaseming te meten.

DIAPHBAGMA. Zie Middelrif.

DIABBEKU of DIABBEKIR, een Paschalik in Aziatisch Turkije, bevat het bergachtige gedeelte van het vroegere Me-sopotamië, eenige landstreken van Armenië en het land, waarin de Tigris ontspringt; liet wordt ten N. begrensd door Armenië en Klein-Azic, tcu O. door den Euphraat, ten Z. door Mossoel, Bagdad en Bakka en heeft eenen omvang van 680 □ mijlen. In het zuid-oostelijke gedeelte rijst de hooge berg Dsoedi, waaruit verschillende beken ontspruiten, wier vereoniging den westelijken Tigris vormt. Daar D. oen hooge bergstreek uitmaakt, is de winter er koud en valt er veel sneeuw. Schoone weiden wisselen er af met prachtige wouden. Er is veel jagtwild en men treft er ouder de roofdieren, leeuwen, beeren, tijgers, hyaena's en wolven aan. De akker- en tuinbouw gedijt er goed en er worden vele ka-ineelen, ezels, schapen, runderen en paarden gefokt. Men delft er koper en lood, waarvan D. geheel Klein-Azic en een gedeelte van Iran voorziet. Do bewoners zijn voornamelijk Koerden, die onder erfelijke opperhoofden een nomaden-leven leiden; voorts Grieken, die van de mijnwerken leven, Osmanen, Armeniërs en Joden.

De hoofdstad D., ook Kara-Amid genoemd, ligt in eene vruchtbare streek en is door eenen hoogen muur ingesloten, waarboven zich een groote menigte versterkte torens verheffen; aan do noordelijke zijde dor stad ligt op een heuvel hot kasteel, waar do pacha zijn verblijf houdt. Bovendien is D. do zetel eens Chaldoeuwschen patriarchs en bisschops en van een Jacobiti-schen patriarch. Men treft er verscheidene groote moskeen aan, eene Armenische hoofdkerk, vele andere kerken, bazaars, karavanserais, baden, bronnen en graftomben, terwijl het getal der inwoners tusschen 60 en 70,000 geschat wordt. Er heerscht een levendige karavaneiihandol.

DIARBHEE (Doorloop). Ziekelijke en vermeerderde dunne stoelgang, dikwijls met pün in hot lijf vergezeld; somtijds eerste versch\jnsol van beginnondon Aziatischon braakloop en dan gewoonlijk zonder pijn. De aanleidendc oorzaken zijn zeer verschillend, oven zoo ook do behandeling, zoodat wij daarvoor naar do handboeken van speciele Pathologie en Therapie moeten verwijzen. v. P.

DIASTIMETEK. Zie Afstandmeter.

DIASTOLE heet de bijvoeging van eene lettergreep, gelijk vreeze. Onze oude dichters, vooral Vondel, bedienen zich ton gevalle van de versmaat dikwijls van do D., b. v. balleken, herreken. In do Griokscho spraakkunst heet D. het toeken 't welk gebruikt wordt bij eenige zamengestelde lidwoorden en geplaatst tusschen het lidwoord of voornaamwoord en hot voegwoord rt, ten einde die twee woorden to onderschoidon van een woord, dat denzelfden vorm hoeft; b. v. o, rt (en deze), onderscheiden van ore (wanneer).

DIATONISCH. Zoo noemt men in de toonkunst, eene opeenvolging van toonen, die door gehoele en grooto halve toonen voortloopt. Van hier diatonische schaal, of gewone toonladder.

DIAZ (Bartiiolomeo). Een Portugeesch edelman, die zich onder de leiding van geleerde mannon, vooral van den vermaarden sterre- en aardrijkskundige Martinus Behaim tot een kundig zeevaarder had gevormd en door koning Joao den II¹¹™ met twee schepen uitgezonden werd om de vroegere ontdekkingen der Portugezen op do westkust van Africa te vervolgen. Door een zijner schepen verlaten, vervolgde hij mot het andere zijnen togt, op welken hij de zuidpunt van Africa omzeilde en alzoo de Kaap de Goede Hoop ontdekte, dio hij wegens het aanhoudende stormweder, daar ondervonden, de stormkaap (Cabo de todos los tormientos) noemde. In het laatst van het jaar 1487 te Lissabon teruggekeerd, werd hij met groote eerbewijzen ontvangen, doch later op eenen nieuwen zootogt onder Vasco de

Gama geplaatst, die hem (1497) onderweg terugzond. Later met Cabral, den ontdekker van Brazilië, op reis naar America zijn-do, vond D. gedurende oenen storm zijnen dood in do golven, don 29quot;^tcquot; Mei 1500. 's Mans verdiensten zijn door Camoons in zijne Lusiade mot warmte vermeld. — Voorts is

li. (Bernard) de schrijver eoner Historia verdadera de lacon-quista de uueva Espana (Madr. 1568).

D. (Joan) een Spanjaard, die in de XVI^lle eeuw leefde, te Parijs in do godgeleerdheid studeerde, doch de gevoelens van Luther omhelsde en zoor bevriend was met den bekenden Martinus Bucorus, predikant te Straatsburg. D. word wegens zijnen afval van de B. C. kerk op last van zijnen broeder Alphonso te Neuburg verraderlijk vermoord den 29quot;^tc» Maart 1576.

D. (Joan Beknard), bisschop van Calahorra, in welke betrekking hij de kerkvergadering te Tronto bijwoonde, onderscheidde zich als rcgtsgoloerde en word door keizer Karei den V^d0D tot lid van den grooteu raad van Indië benoemd. Hij schroef O. a. Practica criininalis camnica; Regulae juris; ook oenen Coiii-mentarius in Jesaiam en oen vertoog Avisa para las curas de ani-mas. Zie over hem: Antonio, Biblioth. Ilispan. (Bom. 1672).

D. (Michacl), een Arragoniër, vergezelde Columbus op zijnon tweedon togt naar America; hij ontdekte in 1495 de goudmijnen op Hispnniola door de aanwijzing eenor jonge vrouw, die liefde voor hem had opgevat on stichtte in do nabijheid dier mijnen de stad Nucva-Isabolla, later St. Domingo genoemd. Hij werd eerst aangesteld tot gezagvoerder aldaar, later tot stedehouder van den gouverneur van Portorico, doch naar Spanje opontboden om zich op beschuldigingen, tegen hom ingobragt, to verantwoorden. Vrijgesproken, overleed hij nog voor zijne terugreis, in 1512.

DIBDIN (Thomas I'kognali.), gob. in 1776, overleden den Igdcn November 1847, was een der vermaardsto bibliographeu van onzen tijd, die, nadat hij zich reeds oenigermate had bekend gemaakt door eene in 1797 uitgegeven Aiuiitjsis of the first volume of Blactistone's commentaries (zeldzaam, daar er slechts 250 exemplaren van bestaan en de koperen platen na het afdrukken vernietigd zijn), zijne kennis van oude en zeldzame boekwerken deed blijken, toen hij nog te Cambridge in de godgeleerdheid studeerde, door: Introduction to the knowledge of rare and valuable editions of the Greek and Latin classics (Glocester 1802, later herdr. Lond. 1827, 2 din.). Zijne bekwaamheid als bibliograaph gaf aan lord Spencer aanleiding, om hom te belasten met het ordenen, beschrijven en aanvullen der beroemde boekverzameling op het stamslot dor Spencers te Althorp. Don catalogus dier rijke bibliotheek heeft D. met prachtige facsimiles uitgegeven in 4 zware en zeer kostbare boekdoelen, onder den titel: Bibliotheca spenceriana (Lond. 1814, 1815), terwijl hij de overige kunstschatten, op het genoemde kasteel voorhanden, heeft beschreven in Aedes Althorpianae (Lond. 1821), Intusschon bearbeidde hij een Specimen bibliothecae Britannicae (Lond. 1808), waarvan slechts 18 ex. in 4to en 40 in 8vo gedrukt zijn. Prachtig uitgevoerd is D.'s werk: The bibliomania, or book-madness (Lond, 1809; vermeerderd, aid. 1811). Insgelijks munt door voortreffelijke houtsneden, gelijk door rijkdom van aantoekeningen uit zijne uitgave der door Bobinson bewerkte Engelschc vertaling van Mortis' Utopia (Lond. 1809, 3 dln.), terwijl nog grooteren room verwierf: Typographical antiquities (Lond. 1810—1819, 4 din.), welk werk echter onvoltooid is gebleven. Voorts verdient genoemd te worden een allerprachtigst en kostbaarst work: Bibliographical Decameron (Lond. 1817, 3 din.), een van de heerlijkste voortbrengselen, die de boekdrukkunst immer heeft opgeleverd. In het jaar 1818 ondernam D., vergezeld door den toekenaar George Lewis, op kosten van lord Spencer eene reis door Frankrijk en het zuidelijke gedeelte van Duitschland. Deze reis, op welke hij de bibliotheek van zijnen beschermer met vele oude en zeldzame drukken en handschriften verrijkte, heeft hij beschreven in: A bibliographical, antiquarian and picturesque tour in France and Germany (Lond. 1821, 3 din.). Ook dit werk munt uit door pracht van druk en plaatwerk, doch verschillende beoordeelaars, met name Licquet, die in de Franscho vertaling (Par. 1821) vele onnaauwkourighedon aanwees, Cra-pelet en andoren beschuldigden den schrijver van gebrek aan smaak en oordeel, en leggen aan zgne bibliographische mede-deelingen te laste, dat zij noch nieuw, noch bevredigend zijn

D. heeft zich daarop, niet zonder scherpheid, getracht te verdedigen in de tweede uitgave van zijn werk (1829), doch zonder hierin, naar het oordeel van bevoegden, geheel te slagen. In 1836 ondernam D. met gelijk doel eene reize naar het noordelijke gedeelte van Engeland en Schotland, die hij in: bibUo-graphical, antiquarian and picturesque tour in the northern counties of England and Scotland (Loud. 1838) beschreven heeft. In zijne Remeniscences of a literaj life (Loud. 1836) heeft D. onderscheidene belangrijke mededeelingen gedaan aangaande den staat der letterkunde in Engeland in het eerste vierde gedeelte dezer eeuw.

DICHTKUNST (van dichten y vermaagschapt met denken) of met een uitheemsch woord (van noisïy, scheppen), Poëzij — is de hoogste en edelste uitdrukking der menschelijke gedachten, en tevens de oudste. Zij is de kunst om 't geen, door welk zintuig of door welke gewaarwording ook, komt tot de gevoelige snaar des harten, derwijze inwendig bij ons te bewerken, dat wij het, niet slechts nabootsend_t maar ook nascheppend, kunnen wedergeven in maatgezang van woorden. — Poëzij bestaat niet zoozeer in de werking der verbeelding dan wel in de uitstorting van het alles in zich verslindende en uit zich hertelende gevoel; haren zetel vindt zij in 't hart, en in de fantazij slechts eene hulpvaardige dienares. Een waarlijk poëetische indruk wordt slechts dan verkregen, wanneer men met het verstand en 't gemoed het voorwerp volstandig vat; — wanneer de fantazij slechts ten middel strekt om dit begrip duidelijker en volkomener te maken. — Wat door den dichter wordt daargesteld, moet hij tot een zekeren graad doorleefd of minstens medegevoeld hebben; slechts de idealiteit, welke ons boven onze gewoone sfaer opvoert (en ziedaar wat juist het beste is aan zijne dichtingen) de idealiteit heeft met deze subjektive voorbedingingen niets uitstaande. — Voords, de inhoud der poëzij vereischt een eigen adaequate vorm, een vorm, die de dichter niet vooraf bedenken, maar in zijn eigen melodische reminiscenties vinden moet. Ten allen tijdo is het te recht als een hoofdvereischte in de D. beschouwd, die voetmaat te kiezen, welke voor de behandeling van 't gekozene onderwerp het best of beter dan eenige andere passe. In alle stukken, maar voornamelijk in die voor den zang geschikt, gelijk de Ode, komt deze keuze vooral in aanmerking. — Alles, wat tot den uiterlijken tooi der gebondene rede behoort, maakt het onderwerp uit van den Vaersboutv. Taal, Vaersbouw en Poëzij zijn de drie bestanddeelen der uitstorting, die men de Taal der Goden genoemd heeft, omdat de mensch haar geene juistere benaming wist te geven.

Naftr den aart van het behandelde voorwerp, of liever naar de wijze van behandeling, onderscheidt men D. in I. Lyrische, II. Epische, III. Dramatische, en IV. Didaktische Poëzij.

I. Als rechtstreeksche, als onmiddelijke tolk van 't warm geworden, inwendige gevoel staat het Lyerdicht in naauwe verwantschap en samenhang met de Toonkunst en werd dan ook oudtijds door den dichter-zelven gezongen bij 't speeltuig, van 't welk het zijn naam heeft ontleend. — Het eenige voorwerp der Lyrische Poëzij is het hart, en al het overige — Natuur, Kunst, Politiek, enz.— slechts in zoo verre 't zich in 't hart weerspiegelt. De echte Lyriek slaat slechts zulke toonen aan, die in elks borst weêrklank vinden; zij drukt bloot gewaarwordingen uit, die van algemeen menschelijke natuur en even daarom voor elk gezond gemoed verstaanbaar zijn. De geheele Lyrische D. wordt wellicht voegelijkst verdeeld, naar de drie vermogens der ziel, in \.Lyer~ dichten in een meer bepaalden zin, zoo als Oden, Hymnen, Dithyramben, en Kantaten; 2. Lyrische en Elegisehe, welke 't verlangen uitdrukken naar een verloren of toekomstig goed, en 3. in Lyriesch-Didaktische, zangen van bespiegelenden, meer wijs-geerigen of zedekundigen aart.

1. De Ode was, zooals de naam aanduidt, bij de Grieken elk Lyriesch gedicht, dat bijzonderlijk voor den zang bestemd was; alzoo ook die liederen, welke do Lateren van de Ode hebben afgescheiden. Het plastische in do Ode der Ouden werd door de Nieuweren in 't Lied overgebracht; terwijl dieper gevoel, hooger vlucht van gedachten, sterker schakeeringen en tegenstellingen en stouter sprongen de kenschetsende eigenschappen zijn der Ode. — De Hymne of Gewijde Ode, zeker wel de ver-hevenste aller dichterlijke nitboezemingen, werd bij de plechtige offerfeesten der Grieken, onder begeleiding van muzijk, dikwijls ook onder statige dansen, gezongen. De schoonste voorbeelden echter van zulke Heilige Lofzangen vindt men in de Poëetische boeken des Ouden Verbonds. Ook ten onzent hebben wij uitmuntende stalen aan te wijzen; ofschoon men erkennen moet dat hun getal geenszins in evenredige verhouding staat met het godsdienstige charakter van onzen Landaart.

De Dithyrambe, de oudste dichtvorm bij de Grieken, was oir-spronkelijk een huldezang bij de feestplechtigheden van Bachus. Als zoodanig dan ook was de inhoud de uitbarsting een er schier half waanzinnige verrukking. Later meerder beschaafd, werd de D. aangewend ter verheerlijking ook van andere goden en helden, alsmede tot Epithalamié'n. Verscheiden Oden van Pindarus, Bil-derdijks Bruiloftszangen en eenige zangen van den geestdriftigen dichter Helmers kunnen met meer of minder recht tot deze dichtsoort gerekend worden. — Van de Kantate zie beneden onder letter C. Zij is niets anders dan het geïdeiilizeerde Volkslied.

II. Van het Heldendicht — (Epos, d. i. 't Gedicht bij uitnemendheid) —• geeft Feith, die er over schreef, de volgende bepaling: Het Heldendicht is het verhaal van éen groot, geheel, waarschijnlijk bedrijf eener doorluchtige, Personaadje in deftige verzen. IJEpopèe — zegt een Fransch schrijver uit onze dagen — e'est la tradition elle-même, mais remaniée par la main du génie. L'Epopée et la Tragédie, par leur superiorité menie dominent Vépoque, qui les voit naitre, plutót qu'elles n'en sont dominees; quoiqu'elles soient en une eer tame harmonie avect esprit du temps, qui sans cela ne les accept er ait pas, néanmoins, par leur nature religieuse ou nationale, elles empruntenf. plus volontiers au passé et a la tradition qu'a Vesprit des contemporains, Bilderdijk achtte het Heldendicht het meesterstuk aller voortbrengselen van den menschelijken geest, en Da Costa, in zijne Inleiding voor den Ondergang der Eerste Wareld weidt breedvoerig uit over de hooge waarde dezer dichtsoort: — van welk keurig en doorwrocht vertoog wij hier eenige trekken willen mededeelen.

Het is — zegt de gevierde Autheur — het is van zijn naauwe betrekking tot de altijd belangwekkende, altijd majestueuse Historie, dat het II. zijne eerste rechten op het koningschap in de dichtwereld ontleent. Homerus is niet slechts een vader der D. maar ook, in meer dan één opzicht, der geschiedenis.. . Zijne Ilias bracht het ideaal van [Grieksch-J nationalen heldenmoed in den persoon van Achilles, zijne Odysséa het toonbeeld van oud-Grieksche schranderheid en volharding in dien van Ulysses aan de nageslachten over. Dat zelfde karakter der vertegenwoordiging van een groot en algemeen historisch belang, en wel op een zoo veel uitgebreider schaal dan bij de Ouden het geval kon zijn, vertoonen ons insgelijks de latere Epopeën. Als, bij de herleving der letteren, en later, het nieuwe Europa zijne heldendichters voortbrengt, zoo zijn de onderwerpen niet meer van een enkel nationaal, maar van een Europeesch, van een Chris-teiyk-Europeesch .. ., van algemeen wereldbelang. [Men herinnere zich hierbij — met uitsluiting alleen van Voltaires Henriade — Tassoos Jeruzalem Verlost, ook de Lusiade van Kamoens; wijders Miltons Epos en Klopstocks Zangen op den Messias, alsmede Bilderdijks overheerlijk, ja weergaloos fragment De Ondergang der Eerste Wareld,] , , . Maar nu van de zijde des dichters zelve, en niet meer eenig van die der volken, tot wie hunne Epische zangen reikten of zich richteden, beschouwd, onderscheidt zich het H. verre boven alle andere poëzy door de milde uitgebreidheid van het veld, dat het opent voor de krachten , de begaafdheden, de ressources van het hoogst en gelukkigst dichtgenie. (Geen ander dan zoodanig een wage zich, of zal zich licht wagen aan de Epische lier!) Hier vindt de ware, de geboren , maar ook door oefening, arbeid, en wetenschap veelzijdig gevormde dichter den oceaan, als het ware, waarin zich alle stroomen en beken van zijne verhevenste ingevingen, zoowel als van zijnen veelsoortigen kennisschat, van zijne diepste opmerkingen en inzichten, van zijne innigste gewaarwordingen en overtuigingen gelijkelijk ontlasten kunnen. .In dien ruimen, veel om-vattenden Epos vindt hij eene plaats ter nederlegging van geheel zyne uitwendige en inwendige levenservaring, — van al wat hem uit den omgang met menschen, met zich-zelven, en (zoo hij Christen is) met God, uit de gemeenzaamheid met boeken en zaken, met volken en landen, met letteren, kunsten en wetenschappen, in één woord, met geheele werelden van Proza en Poëzy, van werkelijkheid en dichting, kenbaar en klaar gewor-

Uon is. Zoo lovci'den van ouds de lleldendichton van Homerus to gelijk eon schatkamer op voor zijne eigene wetenschap en kennis, en een maatstaf, eene Encyclopedie eenigennate voor geheel de beschaving van zijnen tijd en van zijne natie. Zoo, op grooten afstand van tijd, maar niet van dichtergrootheid en gave, wilde Goethe zijnen Fuust, en zelfs zijnen Wilhelm Meister als een soort van nieuwerwetschen Epos beschouwd hebben, voor zoo verre hij van deze zijne lievelingswerken de bewnar-plnats en spiegel zoo zijner konnis en wetenschap van de werkelijke, als zijner blikken en scheppingen in eene ideale wereld had gemaakt. —

Tot het gebied dor Epische P. bohooren wijders Itnmnnce, Ballade en Legende, midsgaders Vertelliny en Fabel.

Van de Ballade vindt men in dit werk lager reeds gehandeld. — De Romance dankt aan de Eomaansche taal haren naam, aan het Heldendicht in Zuidelijk Europa haren oorsprong; — en inderdaad kan men aan een goed aantal Romances, in 't bijzonder aan Bilderdijks Elius, den naam tooëigonen van Mi-niaümr-Epos, eon Heldendicht op kleiner schaal. Moncrif evenwel wil over 't algemeen onder den naam van Romance verstaan hebben het naïef verhaal van éene aandoenlijke daad; en hij stolt daarbij op den voorgrond als hoofdvereischte een naïven stijl en zinnelijke uitdrulkiny. Bilderdijk eveneens getuigt:

Dit vak laat woordenpraal noch opgeblazen zwelling.

Maar cnkle waa.iieid toe; doch, zoo zo een Dichter ziet!

't Eischt schildring en gevoel by d'eenvoud der vertelling;

Maar schildring, los van trek, en vlak van koloriet.

Om hier van andere meesterstukken te zwijgen, men toetse Tollens Echtscheiding eens aan deze regels van onzen Hoofddichter, of, omgekeerd, de les van B. aan Ts Romances. Praktijk en Theorie; maar welk een innige geestverwantschap in de opvatting der Kunst!— De Legende, dus goheeten naar den titel van een boek, dat den naam gaf aan zekere Beschrijvingen van 't leven en de lotgevallen van Heiligen en Martelaars, waaruit men in de kloosters bij de vroegmis plach voor te lezen) — de Legende is eene Romance, doch wier stof geput is uit eene overlevering, die op deze of gene godsdienstige opvatting berust. — De Vertelling beoogt ï)f leering 'of slechts verlustiging. Eenheid is hier niet volstrekt vereischte, en er is plaats tot groote uitvoerigheid in de behandeling van bijzaken. Boertige en Ernstige vertellingen kunnen we bij ons te lande in menigte aanwijzen, al wilden wij ons slechts bij een schrijver bepalen, of althans bij een paar dichtpennen. —■ De Fabel — (van fari, praten, kouten, keuvelen, en van Oosterschen oirsprong, in tegenstelling van 't Dierenverhaal, 't geen in onze streken to huis hoort) ■— stolt zich ten doelwit door middel van een vertelsel, meestal van ondergeschikt belang, eene les van levenswijsheid klaar aanschouwelijk voor to dragen en in 't hart tc prenten. —■ Fabelen houden de plaats in van Praktikale, geeno Grondleer-stellingen, heeft Bilderdijk gezegd. —Bijaldien er dieren of levenloze voorwerpen sprekende in opgevoerd worden, moeten deze spreken op eene met hunnen aart strookende wijze: zij moeten spreken niet anders dan ze 't zouden doen, wanneer ze waarlijk met een spraakvermogen begaafd waren (Schmidt). In dit opzicht, gelijk ook in fijngeostige satire, staat de Deen Andersen met zijne Sprookjens boven Aezopus, Faedrus, zelfs boven Lafontaino. Batteux moet ergens gezegd hebben dat de Aezopische Fabel 't schouwspel der kinderen is: men heeft hem dat bestreden en wilde ze liever 't schouwspel der grijsheid gedoopt hebben, 't Kan wezen dat bolde partijen in 't gelijk staan; doch vele onder Andersons Fabelen althands zijn allen leeftijden nuttig en vermakelijk.

III. Onder Dramatische P. (van (Jpa'w, handelen) verstaat men eene ware of minstens waarschijnlijke handeling, die door too-neelspelers met behulp van samen- en alleenspraken aanschouwelijk wordt voor oogen gebracht, en waarachter de autheur zich geheel verschuilt. Edoch de benaming Drama, zooals die in en-geren zin gebezigd wordt, beteekont hedendaags doorgaands een tooneelstuk in proza, dat te burgerlijk voor een Treur- en te ernstig voor een Blijspel is. (In hoeverre dit een en ander in verband staat met het Romantisme zou ons hier te ver leiden.)

Toen de Epische Cyklvs afgesloten was, verscheen de Dramatische Kunst. Het Heldendicht had alles omvademd; het was een schilderstuk in breede trekken, dat een lange historie had afgeschetst, en slechts de hoofdideën, die er uit voortvloeiden, had kunnen aangeven. Het Drama moest minder omvattend zijn en dieper uitdelven wat in zijn onderwerp besloten lag. Voords, naardien het de menigte om zich heen vergaderde om haar to roeren door het schouwspel eener enkele gebeurtenis en in een zeer beperkt tijdsbestek, moest om daarin te slagen, do indruk sterk zijn en diensvolgens een: van daar de noodwendigheid om liet ernstige beginsel te scheiden van het Komische element. Zoo had men twee Dramaas — do Tragoedie en de Komoedie,, — Hot was in dezer voege dat de twee ideën -— de eene religieusch, de andere kritiesch — eerst flaauwelijk onderscheiden door 't volksgevoel, daarna te saam neêrgelegd in het Heldendicht (want ook daar trof men een verheven en een luimig beginsel aan, b. v. in Homerus tweeledige voorstolling van 't Godendom), zich bepaaldelijk afscheidden en twee genres vormden , die afzonderlijk leven en zich organiseeren gingen. Het eene zocht de bewondering op te wekken door de voorstelling van 't groote, 't schoone, het goddelijke; het andere stelde zijn triumf in het lachen: dit zoo zonderlinge verschijnsel der menschelijke natuur, 't welk geboren wordt op het gezicht van al 't geen ons in lagere kringen nikt. — De Tragoedie nam haar hoofdmiddel in do dood: inderdaad, het is iets algemeens en nogthands weinig of niet vermeld in de Dramatische Theoriën, dat de dood immer bij hot Treurspel (en waarom dien naam dan oneigenaartig gevonden?) in 't vooruitgezicht is; dit feit lijdt geene uitzondering. Tevens zocht do Trag. hare gebeurtenissen en personaadjes in de hoogere kringen der samenleving. Het Treurspel houdt zich uitsluitend bezig met de wezendlijke waarheden en de poging, die de mensch doet om er zich toe op te heffen, mot terugzetting zijner hartstochten, met overmeestering zelfs zijner natuurdriften. Dit is de idee der Trag., ton minste, wanneer we ze beschouwen in do drie of vier groote grondleggers, die er 't ideaal van hebben doen doorblikken.

Wat het Blijspel aanbelangt, dit rust op gands andere grondslagen; zijn wezendlijk onderwerp is het lagere leven, bekrom-pener, enger begrensd, ontdaan van al die groote, algemeene ideën, welke zich vast knopen aan 't probleem van do dood. Het leven, dus kruipende bij de aarde, vervult zich dadelijk met een drom van kleinheden, dwaasheden, ondeugden; het wordt een worstelperk voor zelfzucht, kuiperij, begeerlijkheid, huichelarij, in éen woord, het is de kritiek van 't valsche en menschelijke, gelijkerwijze als het Treursp. do verheffing is van het ware en religieuze. De Grioksche Komoedie is voortgekomen uit de godsdienst, en heeft zich onmiddelijk togen de godsdienst gewend. Zij is eene vermakelijkheid, die.vast was aan de plechtige feesten tor eere der goden, en zij verlustigt zich al dadelijk met do godon-zelven. Wat is daar de reden van? Zeker iets anders dan eene inkonzequentie. Maar wat dan wel? Eene dubbele werking van 't denkvormogen, oen instinktief gevoel, eerst duister en onbestemd, dan klarer, en dat onder de verschillende mythen, die de geloovigheid overstelpen, eene onderscheiding zoekt in te voeren, en poogt te splitsen wat een zedelijken zin heeft van wat er geen, of niet moor, heeft: eerste kiem van religieuze kritiek, die zich kond geeft door het publiek instinkt en door de bevoorrechte vrijpostigheid der poëoten, bovorends het volhardend streven en de vruchtbare arbeid te worden der filo-zofie. De Griekscho Kom. is niets anders dan de openbaring, onder een speeialen en populaeren vorm, van een geest, die bereids in de natie aanwezig was, en die haar niet meer verlaten moest, voor- en nleêr geheel deze mythologie vernietigd was. (Binaut).

Meer speciaal over de wording en 't wezen van Trag. en Kom., noch over de onderscheidene fazen van vervorming, die bij verschillende volkeren en tijden de Tooneelkunst doorloopen heeft, zullen we te dezer plaatse niet handelen. Wij onthouden ons daarvan; vermids we in dit Woordenboek onder 't woord Comedie ons bereids verwezen vinden naar 't art. Tooneel. — Onder de vele Dramaturgicn hier en elders verdient Lossings Dramaturgie — ein Leitstern der ganzen folgenden Poesie (Dentsch-land), gelijk Gervinus zegt — bij voortduring allezins bijzondere aandacht.

Het Zangspel (Opera) als muzikaal drama, behoort meer te

huis ouder 't artikel Mnzijk. Zijn groote verbreiding heeft op de Dramatischo Kunst nadeelig gewerkt; want de Muzijk, in tegenstelling mot deze, moet onmiddelijk op do zinnen werken: bij haar is het juist een fout, wanneer ze 't vorstand te zeer bezig houdt. (Schmidt). — Hot Tooneelspel met zang bevat slechts eenige, waar 't onderwerp zulks meebrengt, ingelaschte kop-plettcn.

Dikwijls wordt ook het Herdersdicht gebracht onder de klasse der Dramatische P.; alhoewel do vorm even goed opiosch of ly-riesch kan zijn. Kantolaars bekroonde Verhand, verdeelt hot in twee hoofdsoorten. Do eerste soort bevat die kunsteloze zangen, welke do eenvoudige horder werkelijk, van do oudste tijden des menschdoms af, tot tijdkorting en verlustiging, bij zijne kudden zong, on waarin hij zijne eigene gevoelens en gewaarwordingen geheel en nl ongekunsteld, maar tevens op do allerlevendigstc wijze uitdrukte. De andere soort is alleen eone navolging van de eerste, on, met behoud dor oorspronkelijke eenvondigheid, alleen een weinig meer beschaafd. Theokritus, Virgilius, Guarini, Dcs-houlifcres, Spencer, Gessner, 011 Poot zijn namen, die in dit dichtvak vermaardheid verworven hebben.

IV. De Didaktische Poëzij wordt onderscheiden in 1. Leerdicht, 2. Hekel- en Puntdicht, en 3. Bricfdicht.

1. Het Leerdicht bestaat in eeno geregelde, niet slechts berymde maar ook, dichterlijk opgevatte en bearbeide verhandeling over ' t oen of ander wijsgoorig of wetenschappelijk nuttig onderwerp. In overeenstemming mot onzen Volksaart vindt deze dichtsoort zich in onze Letterkunde rijkelijk, on voortroft'elijk tevens, vertegenwoordigd: Bilderdijks Ziekte der Geleerden o. a. kan gelden als een onovertroffen meesterwerk. — Do Dichterlijke Brief is oen Leerdicht, maar in biiefvorm. Uit den aard der zaak dus is zijn inhoud minder poöotiesch; doch daarentegen laat hij over 't algemeen meer vrye boort, kluchtige jokkernij en losse luim too, alsmede een meer dadelijk betogenden redeneertrant. Dicht-Brioven telt onze Literatuur bij den vleet. — Hekel- en Schimpdicht —■ (meent Bild.) — zijn uiterst ongesciiikte namen voor een soort van zededicht, in oogmerk en aart schuldcloes 011 weldadig, en dat, uit do beste beginselen opgeweld, niets dan deugd, waarheid 011 menschliovendheid ademen moet, en geen ander doel hebben dan rochtschapenhoid in te boezemen. Over do Latijnscho benaming is vrij wat getwist; maar men schijnt er oen mengelmoes van stijl, van voorstellingsvormen on invallen moê te hebben willen aanduiden. De Romeinen hebben in het Gispdicht zeer langen tijd en aan allo volken den toon gegeven: ook ten onzent zijn door velen die voorbeelden met meer of minder vrucht beoefend. En nl wederom moeten we Bild. onder do eersten stellen.

Het Epigram is oen klein, kort dichtjen bij wijze van Opschrift. Do verrassonde, snaaks-koddige , maar bijtende wending, waarmede 't besluit, schonk hot in onze moedorsprake den naam van Puntdicht. Huyghons Sneldichten, Witsen Geysbeeks Verzameling van Puntdichten, on do Xeniën van Goethe en Schiller verdienen hierbij voorkeur vermelding. Naar aanleiding van iets, dat op 't oogonblik van elders onder onzo aandacht viel, rijmen we tot eon voorbeeld het volgende:

Doorlees, doorlees uw hart! (maant Domino.) — Gewis

Voor velen [fjquot;^! geen lektuur, die uiterst stichtlijk is!

Deze beschouwing bij vogelvlucht over 't gebied der D. wen-schen wij te besluiten met eenige korte opmerkingen ovor de vadorlandsche P. — Zodolijko autonomie, praktische zin, ernst, innigo gomoodelijkhoid, ziedaar wat haar kenmerkt bij uitstek. — Gelijk de Romeinen, met verwerping hunner land-oigone vorsifikatio die dor Helleenen overnamen, alzoo hebben onzo Vaderen ten leen gegaan bij de Franscho naburen. Maar, vooral door Vondel en Bild., is deze vorsifikatio in zoodanige overeenstemming mot ons taaleigen gobragt en tot zulk een hoo-gen trap van ontwikkeling opgevoerd, dat ze thauds veilig mag aangemerkt worden als burgeres van onzen Letterstaat. Intusschen, in den laatston tijd zijn, on wol bij name door onze wakkere Zuid-Nodorlandsche spraakverwanten, ook de in deze oordon vroeger bloeiende vaersmaton niet onbooefend gelaten , en misschien zal Prudens van Duyses uitmuntende Va-hand. over den Nederl. Vaershouw medewerken om deze dichtvormen.

zoo niet weder algemeen in zwang, dan toch in euro to brongen. Wat bet charaktor dor hedondaagsoho D. betreft, Vinet hooft niet te onrecht beweerd, dat do tijd dor vroegoro hoogo maatschappelijke roeping der P., barer profetische bestemming voorbij is: zij heeft thans, zegt hij, „haar goud in kleine munt vorkoord, zij heeft hare grooto waarheid in een aantal kleinere van minder omvang en gewicht verdeeld, maar zij is ook zoo, door de waarheid, die haar bijbleef, do betoovoring en de troost gebleven van elk verheven gemoed.quot; En de hooglooraar van Vloten hoeft daar niet minder naar waarheid aan toegevoegd: dat zij dus ook thans zoo goed als vroeger, al is het van minder hoogon troon, van minder verwijderd standpunt uit, hare maatschappolijko bestemming heeft; zij heeft die door dien troost en die bctoove-ring, door de kalmte en den vrede, hot blij genot on de weldadige stemming, die zij in de ziel van ieder weet to storten, die niet van alle ontvankelijkheid voor hare toonon ontbloot is. Zij spreekt niet meer op profeton-trant tot ganscho menigten van geschokte on weggesleepte hoorders; maar zij laat, liefelijk en welluidend, hare edele en verheven taal, haro treffende on schoono verzon voor ieder hooron, die er oen opmerkzaam oor aan Iconen wil; en zoo vormt, beschaaft en veredelt zij hem, verheft zijn ziel en zin, tot zij hem het hoogo standpunt doelen doet, door hare tolken ingenomen; tot hij zelf als de „vleugelsquot; heeft aangeschoten, met welke die tolken zich verheffen boven al wat laag on plat, in vorachtolijken zin, aardsch en onheilig is ... . Dat is de maatschappolijko werkkring, ook thans nog den dichter geopend.

DICOTYLEDONEN (in nieuweron tijd ook DICOTVLEN geheoten) of twee zaadlobbige gewassen, noemt men zoodanige planten, wier kiem in den regel van twee aan elkander tegenovergestelde, of meer in een krans staande zaadlobben voorzien is. In de meeste gevallen treft men tweo van deze organen aan; zelden komen er moer voor, zoo als bij Piims en Ceratophyllium; en nog zoldzamor een zoo als bij sommige soorten van Coryda-lis, of geono, zoo als bij Cuscuta en Monotropa. — Uit do laatst aangehaalde voorbeelden blijkt het reeds, dat hot van 't aantal zaadlobben niet alleen afhankelijk is of eone plant tot de D. zal behooren; inderdaad worden dan ook haar uiterlijk, hare wijze van groeijon en do anatomische structuur des stengels daarbij in aanmerking genomen. Hot worteltje der kiem gaat bij de moeste D. onmiddellijk in den hoofdwortel der plant over, om welke reden Richard deze gewassen JKcoc/i/jae ncemde; haar stengel, die gewoonlijk min of moer vertakt is, bestaat uit nevens elkander geplaatste vaatbundols, die tot dén of moor concentrische ringen zich vereonigen, welke aan zijn omvang evenwijdig loopen, en naar buiten door den bast omgeven zijn, terwijl zij zolven 't merg insluiten. — De groei in do dikte van tweezaadlobbige stammen geschiedt gewoonlijk aldus, dat er tus-schen de jongste houtlaag en den bast, jaarlijks een nieuwe houtcilinder gevormd wordt, om welke reden De Candolle do D. ook wol Kxogenm noemde. Ten slotte vermelden wij hier nog, dat de bladen der D. moest even lang als breed of slechts weinig langer dan broed zijn en een waar skelet van anastomoserende vaatbundols bezitten; vorder dat haro bloemen, behalve de voort-plantingswerktuigon, veelal uit een kolk en eeno bloemkroon bestaan, en dat het getal 5 in de zamonstelling dezer organen dikwerf wordt aangetroffen. O.

DICTATOR. Do titel van den persoon, aan wien in de Ro-moinscho republiek tijdelijk eeno nagenoeg onbepaalde magt werd opgedragen, wanneer buitengewone en gevaarlijke omstandigheden zulks ter bevordering van oénhoid en spoed der te nemen' maatregelen vereischten. Hij werd niet gelijk de andere overheidspersonen door het volk, maar op last van den senaat door een der consuls benoemd. Zoodra hij zijne waardigheid aanvaard had, gebood hij als alleenheerscher; de magt dor consuls en andere bewindhebbers hield dadelijk op, behalve die der volkstribunen. De D. had magt over leven en dood; de consuls ontvingen van hem hunne bevelen; de teekenen van waardigheid en gezag mogten slechts door hem en voor hem uit worden gedragen; hij had het opperbevel over het leger en koos zich zelf oenen veldheer der ruiterij (magister equitum; zie dat w.) die van hem zijne bevelen ontving en voor zooveel noodig zijn plaatsbekleeder was. Ten einde te voorkomen, dat een D. geen misbruik zou maken van zijne heerschappij, was bepaald, dat

hij oumiddolijk moest aftredeu, wanneer de omstandigheden zulks veroorloofilen, (lat zijn gezag slechts hoogstens een half jaar duurde en na dien tijd slechts eens of hoogstens tweemalen werd verlengd, dat hij geenc magt had over de inkomsten van don staat, dat hij aa zijne aftreding tot verantwoording kon worden geroepen, dat hij Italië gedurende zijne bediening niet mogt verlaten en dat hij — ton einde dea schijn van koninklijke waardigheid niet toe te laten — binnen Rome niet te paard mogt rijden. Het is merkwaardig, dat geen 1). onder de eigenlijke republiek — ten tijde van Julius Caesar kon de staat dien naam niet meer dragon — zijne magt misbruikt heeft.

Er zijn ook voorbeelden dat een D. benoemd is tot eene bepaalde handeling, waarin do gewone overheidspersonen verhinderd werden te voorzien; dit had enkele malen plaats tot het zamenroepen voor do comitiën, tot het verrigtcn der jaarlijksche plegtighcid vau het slaan eens nagels in den tempel van Jupiter Capitolinus (clavi Jii/erdi causa) onz. Na M. Junius l'era, die na den slag bij Cannae met de dictatuur bekleed werd, oefenden de Dictatoren geen burgerlijk bestuur meer uit, tot dat Sylla onder den naam van I). voor zijn leven aangesteld werd tot regeling der openbare zaken (reipublicae constituendae causa). Doch dit was met behoud vau den naam eene goheele wijziging van het wezen dezer staatsbetrekking, gelijk dan ook Julius Caesar den naam van D. droeg, doch in waarheid alleonheerscher over Rome was. Be geheele dictatuur werd door Antonius afgeschaft.

In sommige Zuid-Amerieaansche republieken heeft men ook den naam van D. gegeven aan iemand, die met het hoogste gezag bekleed werd, zonder dat in don nog ongeordenden toestand der staatsinstellingen de regten en pligten van zoodanig een gezaghebber omschreven waren.

DICTATUUR was een gebruik bij den rijksdag, uit kracht waarvan datgecn bekend gemaakt werd, hetwelk getrouwelijk ter kennis des rijks gebragt, en een stuk van rijksacten, of zelfs een onderwerp van openlijke raadpleging moest worden. Het bestond daarin, dat door Keur-Mentz, door middel van het rijks-Erfmaarschalksambt, aan ieder Comitiaal-gezantschap werd aangeschreven, om hunne kanseliers te bepaalder ure en op de aangewezen plaats, uit hoofde der D., te zenden, wanneer door den geheimschrijver van het Directorium aan eiken kanselier het bedoelde stuk, onder het opschrift: Dktatum enz. of in de pen voorgezegd of gedrukt overhandigd werd.

DICTYNNA. Eene nimf van het eiland Creta, welke gezegd ■wordt, het eerst de jngtnetten te hebben uitgevonden. Zij was eene getrouwe gezellin van Diana, die zelfs somtijds D. genoemd wordt. Ook zijn er die verhalen, dat zij door Minos, die liefde voor haar had opgevat, vervolgd, zich van eene rots in zee stortte, doch door visschersnetten opgevangen en gered werd; van welke bijzonderheid zij dan ook haren naam zoude ontlecnen.

DIDACTISCHE POEZIJ. Zie Leerdicht.

DIDELPHYS. Zie Buideldieren.

DIDEROT (Denis), geboren den 5^acl1 October 1713 te Lan-gres, in dc voormalige Fransche provincie Champagne, was voor den gcestelijkon stand bestemd en erlangde zijne aanvankelijke opleiding in een Jezuïtcn-collegie. Doch tegenzin tegen de kerkelijke loopbaan dreef hem naar Parijs, waar bij zich op de regtsgelcerdheid, wijsbegeerte, geneeskunde en wiskundige wetenschappen toelegde. Het eerst maakte hij zich in de letterkundige wereld .bekend door zijne Penstes philosophiques (Parijs 1746), later onder deu, titel: Ktremies aux esprits forts, herdrukt; een geschrift dat als vijandig tegen de christelijke godsdienst op last van het parlement door beulshanden werd verbrand. Door eenige plaatsen in zijne Lettres sur les aoewjles a l'usage de, ceti.x qui. voient (Loud. 1749), berokkende hij zich het ongenoegen van Mad. Dupré en Reaumur, en moest zijne vrijmoedigheid met een jaar gevangenis boeten. Den ineesten naam heeft D. gemaakt niet de groote Fransche Ene.vclopedie (zie Encyclopédie), die hij in 1751 met Daubenton, Leblond, Lemon-nier, Marmontel, Rousseau en vooral niet d'Alcmbert begon uit te geven en waartoe hij de eerste aanleiding gekregen had door een Dictonnaire univcrsel de me'decine (Par. 1740, 6 din.), dat hij met Eidous en Toussaint in het licht gaf. ïe midden van zijne werkzaamheden aan het eerstgenoemde groote woordenboek, gaf D. nog een roman (T.cs Tiijovx indiscrels) cn een paar tooneel-stukken in het dicht, die ouder den titel: Thcütre. de Diderot (Par. 1758, 2 din.) zijn verzameld. Op uitnoodiging van keizerin Catharina begaf hij zich naar Rusland, doch daar hij zich do ongenade der keizerin berokkende, keerde hij naar Parijs terug, waar hij den 31 ^Btquot;ⁿ Jnlij 1784 overleed. Talrijk zijn zijne schriften, die zich onderscheiden door scherpzinnigheid, levendig vernuft en eenen hier en daar wel wat zwellenden stijl; Naigeon heeft er eene volledige uitgave van bezorgd (Par. 1798, 15 din.), die meermalen herdrukt is, doch in volledigheid en rangschikking overtroffen wordt door eene andere (Par. 1821 , 22 din.), die gevolgd werd door de Correspondance littéraire, philosophique et critique de Grimm et Diderot (Par. 1829, 15 din.) cn later door Mémoires el correspondance et ouvrages inédits de Diderot (Par. 1830—1832, 4 din.). Zie voorts over D.: Mad. de Van-deuil (quot;s mans dochter). Mémoires pour servir a fhistoire de la vie et des ouvrages de feu Diderot.

DIDO. Onder dezen bijnaam, die naar men meent in het Punische eene vlugtelinge beteekent, is het meest bekend Elissa, de dochter van eenen koning van Tyrus , wien sommigen Be-lus , anderen Agenor, nog anderen Mutgo of Matgines noemen. Zij was gehuwd met haren oom Acerbas, een priester van Hercules. Haar broeder Pygmalion doodde haren echtgenoot, ten einde zich van diens schatten meester te maken, doch D. ont-vlugtte naar de noordkust van Africa, waar zij mot de getrouwen die haar hadden vergezeld, eene volkplanting aanlegde op eenen grond, dien zij van den Numidischen koning Hiarbas had gekocht. Zij stichtte daar eene sterkte, die den naam Byrsa verkreeg, waaruit naderhand eene stad ontstond, die den naam Carthago (nieuwe stad) ontving (zie Carthago). Hiarbas wilde D. huwen en bedreigde haar bij weigering met eenen oorlog. Om dien te ontgaan vroeg zij eerst eenen tijd van bedenken en rigtte daarna eenen brandstapel op, voorgevende daarop oen offer aan de schim van haren vermoorden gemaal te willen brengen, eer zij een tweede huwelijk aanging. Doch toen de brandstapel gereed was, doorstak zij zich op de houtmijt. De Carthagers bewezen haar goddelijke eer.

Dc geschiedenis van D. op haar zelve reeds tot een mythisch tijdperk behoorende, is door onderscheidene oude schrijvers en dichters nog meer opgesierd. Zoo verhaalt Justinus (L. XVIII), dat D. zooveel land kocht als zij met eene ossehnid zon kunnen bedekken, en dat zij die daarop in zulke smalle reepen liet snijden dat er eene vlakte door omspannen werd, groot genoog om eene volkplanting te stichten. Anderen laten haar na hare vlugt eerst op Cyprus landen, van waar zij vijftig maagden zou hebben medegevoerd en aan hare reisgezellen uitgehuwelijkt. Virgilius, die haren echtgenoot Sicheüs noemt (Aon. L. I), laat Aeneas na de verwoesting van Troje' bij D. aanlanden en verblijven en geeft als oorzaak van haren zelfmoord dc wanhoop op, die haar vervulde wegens diens vertrek (lb. L. IV). Kennelijk is deze vinding bestemd om den oorsprong der vijandschap tusschon de Carthagers en Romeinen op dichterlijke wijze voor te stellen, maar de zaak zelve is onmogelijk, daar D. omtrent negen eenwen voor Chr. leefde cn de verwoesting van Troje minstens twee eenwen vroeger heeft plaats gehad.

DIDOT (Fjiak^ois Antoine), geboren te Parijs in 1730 en aldaar overleden den 11 Jnlij 1804, was een der beroemdste boekdrukkers van zijnen tijd. Ten einde die kunst te volmaken, voerde hij die om letters te snijden en te gieten tot eene vroeger onbekende hoogte op; ook maakte hij aanzienlijke verbeteringen aan de boekdrukpers en in het vervaardigen van drukpapier. Hij was de eerste die in Frankrijk op velinpapier, volgens zijne uitvinding vervaardigd, liet drukken; het dichtstuk van Delille, Les jardins, was daarvan de eerste, schoon onvoltooid gebleven proeve. Tot de schoonste voortbrengselen zijner pers behooren: eene uitgave van Longus (1778, 2 dln.), Tasso's Gerusalemme liberata (1784, 1786, 2 dln.) en de Fransche vertaling van Homerus door Bitaubé (1787, 1788, 12 dln.). — Zijn zoon

D. (Fihmik), geboren te Parijs in 1764, aldaar overleden den j2dcn April 1836, verwierf zich eenen grooten roem als lettergieter. Later oefende hij ook het boekdrukken uit en van zijne pers kwamen o. a. de Logarithmentafels van Callot met vastge-goten letters, schoon men hem waarschijnlijk ten onregte voor den uitvinder der stereotypie (zie Stereotypie) houdt. Zijne ver-maardste drukwerken zijn: dc Lusiade van Camoëns, uitgegeven

DID-

door Souza Botclho (1817) en Voltaire's Henriude, uitgegeven door Danuou. Hij schreef een paar treurspelen en vertaalde on-derschoidenc Grieksche en Latünschc schrijvers. — Zijn broeder D. (Pibbrb), geboren to Parijs in 1761, was als drukker de vennoardsto van zijn geslacht. In het jaar 1795 vormde hij het ontwerp om al de classieke schrijvers in prachtuitgaven in folio te doen verschijnen en spaarde moeite noch kosten om dit uitgebreide plan te verwezenlijken. Zijne uitgaven van Virgilius (1798) en van Horntius (1799) muntte uit door keurigheid en pracht, terwijl zijn Racine, (1801—1805, 3 din.) vrij zeker nlles ver achter zich laat wat toen door do drukpers was opgeleverd. Onder zijne overige uitgaven verdienen ook La Fontaine's Fables (1802 , 2 din.), Denon's Voyage dans la basse ef haute Egypte (1802, 2 din.) en Visconti's Iconographie Grecque (1808—1811, 3 din.), alsmede wegens den door hem uitgevonden lettervorm Boilean's Oeuvres (1815, 3 din.) en Voltaires Ilenriade (1819), bijzondere melding. Hij maakte zich ook als schrijver en vertaler bekend, zoo door een Kssai de fables noiwelles (1786), waarin vele belangrijke aanteekeningen voorkomen, tot de geschiedenis der boekdrukkunst betrekkelijk, als door dichtmatige overzettingen uit Iloratius en Virgilius (1796).

Behalve hem hebben ook nog anderen uit dit geslacht naam gemaakt door het lettergieten, boekdrukken en door uitvindingen in het eene en andere vak. Zoo heeft Pierre Francois D., een broeder van Francois Antoine, eenen overschoonen Telemachus geleverd (1785, 2 dln.) en zijn zoon Henri I), eene nieuwe machine tot het gieten van letters uitgevonden, terwijl diens broeder D. Saint-Léger de uitvinder is van het zoogenoemde papier zonder einde.

DIDYMUS. Onder de geleerden van dezen naam verdienen vermelding:

D. van Alexandric, om zijne onvermoeide werkzaamheid bijgenaamd XalxerrtQos (met koperen ingewanden). Hij was een leerling van Aristarchus, leefde ten tyde van dir. geb. of daaromtrent en schreef eene groote menigte — Seneca verhaalt, meer dan 3000 — verhandelingen, die meest betrekking hadden op de tekstlezing en verklaring van Grieksche schrijvers en dichters, doch waarvan slechts eenige fragmenten zijn overgebleven, door het Lexicon van Suidas bewaard.

D. mede van Alexandrië, die in zijne jeugd blind werd en dien ten gevolge den bijnaam Tuyios (de blinde) draagt. Hij werd geboren in hot jaar 308 en overleed iu 395, en was zeer ervaren in de wiskunde, maar vooral in de godgeleerdheid. Zijne voornaamste leerlingen waren Gregorius Nazianzenus, Hierony-mus, Isidorus, Palladius, Rufflnus en anderen. Als aanklever der gevoelens van Origenes, werd hij in het laatst van zijn leven bemoeijelijkt, na zijnen dood op het tweede concilie van Nicea als ketter veroordeeld en zijne werken door de pausen van Rome op den Index der verboden boeken geplaatst. Van hem zijn slechts tot ons gekomen: eene verhandeling J)e spiritu sanclo, die door Hieronymus in het Latijn vertaald in diens werken opgenomen, doch ook afzonderl'yk (Keulen 1618) uitgegeven is; alsmede eenige verklaringen van brieven in het N. V., uitgegeven in de Biblioth. Patr. (Col. 23 et 33 der uitg. van Combcfis, Par. 1624), benevens een werk Adversus Manichaeos, dat door Canisius in Lect. Antiq., Tom. V (Amst. 1725) en afzonderlijk (Ingolst. 1604) uitgegeven is.

DIEBITSCH (Hans Cabi, Fkiedrich Anton von), geboren op het riddergoed Gross-Leippe, den 13'^1lt;m Mei 1785, ontving zijne militaire opvoeding op do kadettenschool te Berlijn en trad in 1801 in Russische dienst, in welke hij geplaatst werd bij het regiment grenadiers van Semenow. Hij nam deel aan den slag bij Austerlitz (2 December 1805), waar hij gekwetst werd, en aan dien bij Friedland (14 Junij 1807), na welken hij tot kapitein werd bevorderd. Nadat hij zich den toen volgenden tijd van vrede tusschen Rusland en Frankrijk had ten nntte gemaakt om zich in de krijgswetenschappen te oefenen, onderscheidde ^hÖ ^z'^ch in 1812 bij het hernemen van Polockz en werd tot go-neraal-majoor benoemd. Met don Pruissischen generaal York sloot hij in het einde van dat jaar een verdrag en nam deel aan de onderhandelingen, door welke het verdrag van Reiehen-bach werd voorbereid. In don veldtogt van 1813 was hij tegenwoordig by do veldslagen van Dresden (26, 27 Augustus) en r.eipzig (14—20 October) na welke de keizer hem tot luitenant-III.

-DIE. 57

genenaal bevorderde. Toen D. in 1814 met de verbonden legers Parys was binnengetrokken, was hij een dergenen, die don af-togt ontrieden. Op het congres to Weonen (1815) was hij eeni-gon tijd tegenwoordig, doch werd door keizer Alexander teruggeroepen om dienst te doen als diens adjudant-generaal. Als zoodanig vergezelde hij den keizer naar Taganrog en zag dozen aldaar den lquot;^lcn December 1825 sterven. Bij den kort daarna over de troonopvolging uitgebarsten opstand te Petersburg, onderscheidde D. zich door bedachtzaamheid en monschelgkheid. Ook keizer Nicolaas erkende zijne verdiensten en benoemde hem eerst tot baron, later tot graaf. Zijnen grootsten roem heeft D. te danken aan den veldtogt tegen de Turken in 1828 en 1829, vooral door de verovering van Varna, en als opperbevelhebber door den merkwaardigen overtogt over het voor ontoegankelijk gehouden Balkan-gebergte, welk feit hem den bijnaam Sabalkanski (Balkan-boklimmer) verwierf. Na het sluiten van den vrede te Adrianopel, welke stad hij mede had ingenomen, begaf hij zich naar Berlijn, doch werd bij het uitbarsten van don opstand in Polen, met het opperbevel over het Russische leger, dat derwaarts gezonden werd, bekleed en overleed, te midden van zijne operaticu, aan de cholera, te Kleczewo bij Pultusk, den I0^,len Juny 1831, den roem nalatende van een der dapperste, schranderste en bedachtzaamste generaals van zijnen tijd te zijn geweest.

DIEET. Onder D. verstaat men den leefregel ten opzigte van het gebruik van voedsel. Gezonden kunnen en moeten ander voedsel gebruiken dan zieken, de bewoners der poolstreken een ander dan die der keerkringsgewosten, kindereu een ander dan volwassenen, de winter vordert een ander D. dan de zomer, enz. In engeren zin verstaat men onder D. ook dikwijls, eene bijna geheele onthouding van spijzen, die bij zieken somtijds noodzakelijk is. Verg. J. Pereira, Over voedsel, voedimj en spijsregel. Vertaald (uit het Engelsch) door Dr. H. van Daalen. Zalt-Bommel 1847. Dr. Jac. Moleschott, De Phystologie der voedingsmiddelen. Amst. 1850; Dr. Jac. Moleschott, De leer der voedingsmiddelen voor het volk. Utrecht 1850.

DIEFFENBACH (Joiiann Fbiedrich), een der grootste chirurgen van de XIX^dlt;! eeuw, werd in het jaar 1795 te Koningsbergen in Pruissen geboren, bezocht te Rostock het gymnasium en de academie en studeerde aldaar en later te Greifs-wald in de godgeleerdheid. In het jaar 1813 verliet hij de academie en nam dienst onder de rijdende jagers van Mecklenburg in den bevrijdingsoorlog. Gedurende zijnen diensttijd had hij gelegenheid van tijd tot tijd belangrijke chirurgische operatiën bij te wonen en toen ontbrandde in hem de lust voor de medicijnen. Bij zyne terugkeer nit Frankrijk zette hij wel is waar aanvankelijk zijne studie in de godgeleerdheid voort, doch weldra verwisselde hij het theologische vak met dat der geneeskunde en legde zich vooral op het chirurgische gedeelte van het vak toe. De naam van Walther lokte hem naar Bonn, van waar hij in 1821 eene blinde dame naar Frankrijk vergezelde. Hij vertoefde geruimen tijd te Parijs en knoopte daar vriendschapsbetrekking aan met Larrey en Dupuytren. Hij keerde weldra weder naar Duitschland terug en verkreeg den doctoralen graad te Wiirzburg in 1822 met eene dissertatie, die ten titel voerde: Nommlla de regeneratione el transplantatione, welke reeds toon de algemeene aandacht op hem deed rigten. Van Wiirzburg ging hij naar Berlijn, waar zijn operatief talent hem spoedig een ruim bestaan en algemeene erkenning verwierf. Ook de staat erkende zijne bekwaamheden, terwyl hij in 1830 als plaatsvervanger van een uitstekend operateur, tot dirigerend heelmeester van het charité-ziekenhuis werd benoemd; te gelijk werd hij lid van do geneeskundige commissie tot het afnemen der examina. In 1832 werd hij tot buitengewoon hoogleeraar aan de universiteit te Berlijn benoemd en in 1840, na den dood van Griife, tot directeur der oogheelkundige kliniek. Hij maakte verschillende reizen naar Parijs, Londen en Petersburg, terwijl hij, waar hij geweest was, sporen van zijne aanwezigheid door belangrijke operatiën achterliet. Hij stierf plotseling den ll^dcquot; November 1847, te midden zijner bezigheden, omringd van zijne leerlingen. — De grootste verdienste van D. ligt vooral in zijne bedaarde, geniale en tevens stoute wijze van opereren. Zijn genie' wist voor do vreemdsoortigste gevallen geschikte operatiën uit te denken. De onderhuidsche doorsnijding der pezen en spieren heeft grooten-deels aan hem, naast Stromeijer, hare algemeene verspreiding

8

cn toepassing te danken. IIij was de eerste die in 1839 de scheel-operatie bewerkstelligde; hy was liet, die het stotteren in 1841 het eerst door eene operatie genas. Hoe rijk zijne ervaring was in het vak vau chirurgie kunnen wij daaruit opmaken, dat hij alleen voor het scheelzien 1200 maal geopereerd heeft. Zijnen grootsten roem had hij te danken aan zjjnc cosmetische (schoon-heids-)operaticn, zoo als de herstelling van don klompvoet, scheefheid van den hals, verkrommingen van allerlei aard, welke hij door zelfs veel te ver gedrevene voorliefde voor pees- cn spierdoorsnijdingen, altijd op operatieve wijze behandelde. Do huidverplaatsingen werden door hem op eene ruime schaal toegepast bij het herstellen van neus, oogleden, lippen, tot sluiten van fistels, het wegnemen van gezwellen of woekeringen in het gelaat of aan don hals; juist daarbij had hij dikwijls gelegenheid de vindingrijkheid van zgn genie te doen bewonderen. Menige vakgenoot verweet aan D. dat hij een slecht docent was; voor het theoretische gedeelte van het vak, kan dit waarheid bevatten; voor het practische daarentegen bestaat geen geschikter middel de chirurgie te onderwijzen dan het opereren zelf; geene collegien die uren achtereen dnren, geven den leerling zulk een duidelijk begrip van de eene of andere misvorming, van eene operatie, dan het vertooncn van het gebrek zelf en het bewerkstelligen der operatie voor zijne oogen. Ook in de schriften van D. ontbreekt die grondige boekenkennis, die men zoo gaarne ziet tentoonstellen in handboeken; daarentegen zijn zijne werken van alle andere onderseheiden door hunne zuivere oorspronkelijkheid en frischheid. Wat hem aan boekenkennis ontbrak, vergoedde hij door eene ervaring en eenen prac-tischen blik, gelijk men ze slechts zelden aantreft.

Zijne meesterstukken zijn, behalve enkele losse stukken in Caspers Wuchmschriji; Chirurgische Jvrf ihrnnjen, 2 Btinde, Berlin 1829, Die lleihmg des StoUerns, Berlin 1841, Ueber die Dtirc/i-schneidung der Se/men mid Muskeln, Berlin 1841. Zijn beste werk, hetgeen al, wat van dien aard ooit geschreven is, overtreft in levendigheid van stijl, frischheid van kleur, rijkdom aan ondervinding, is zijn in twee deelen eerst na zijnen dood door Beh-rends voltooid handboek, Die operative Chirurgie (uit het Hoog-duitsch in het Hollandsch vertaald, Utrecht 1846 cn 1850). Hij heeft daarmede ten volle zijn doel bereikt, hetgeen hij in zijne voorrede te kennen geeft met do woorden: „ik heb getracht op de denkbeelden van myne jeugdige lezers te werken, hun levensschetsen voor oogen te houden, waarvan de omtrokken met bloed geteekend zijn, waar tegen ik hun geheugen ten koste van hun oordeel niet geene onnutte zaken heb willen bezwaren. Mijne wijze van voorstellen is voornamelijk hierin onderscheiden van andere operative leermethoden, dat ik de operation minder ontleed en in geraamte, dan wel met het vleesch beschreven heb en het midden gehouden heb tusschen de akiurgie en chirurgie.quot; v. P.

DIEFSTAL beteekent in den algemeenen zin de ongeoorloofde toccigening van de zaak eens anders. In den engeren juridischen zin beteekent zij het arglistige wegnemen van eenig goed, dat aan een ander toebehoort. Hierdoor wordt derhalve de ongeoorloofde toeëigenirig van zaken, die zich reeds in de magt van den persoon bevinden, buitengesloten. In de betrekking van echtgenootscha)) en vau bloedverwantschap en zwagerschap in de regtc lijn tusschen den wegncnicr en hem, wiens goed wordt weggenomen, ziet de wetgever eene omstandigheid, die aan het bedrijf het kenteoken van D. ontneemt. Aan den anderen kant omvat hij in zijne bepaling van dief ook hen, die hot gestolene verbergen, helen of ten hunnen bate aanwenden. Wat de straffen betreft, tegen dit misdrijf bedreigd, deze waren in de verschillende tijden zeer verscheiden en zijn ook nu nog onderscheiden naar de omstandigheden, waarmede de daad vergezeld gaat. Dat zij voorheen onmatig gestreng waren, volgt, uit den geest dier tijden. De doodstraf werd in de meeste gevallen toegepast; op sommige plaatsen altijd als de waarde van het gestolene meer dan 5 schellingen bedroeg. Volgens het bij ons geldende Fran-sche strafwetboek heeft men de .doodstraf slechts behouden, ingeval de diefstal vergezeld gaat van vyf verzwarende omstandigheden, opgenoemd in art. 381. Komen deze niet allen vereenigd voor of gaat do D. met andere, uitdrukkelijk in de wet genoemde omstandigheden gepaard, dan worden tuchthuis- of gevangenisstraffen van verschillenden duur gedreigd. Vergelijk art.

379—401 Code Pe'nal, art. 14, 16, 18 der Wet van den 29quot;^1,!n Juni) 1854.

DIEMEN (Antokio van), gouverneur-generoal der Neder-landsche Oost-Indische bezittingen, word te Kuilenburg in het laatst der XVI^d0 eeuw geboren. In eene zeer ondergeschikte betrekking begaf hij zich naar Indie, alwaar hü, zich door ijver en werkzaamheid onderscheidende, al spoedig door zijne chefs werd opgemerkt en in eene korten tijd tot opperkoopman en buitengewoon raad van Indië opklom; onder het bestuur van den gouverneur-generaal de Carpentier (1623—1627), komt hij reeds voor als gewoon raad, dat hij bleef tot 1631, wanneer hij op den 15^d0,, Februari] als admiraal van eene vloot van zeven schepen, die eene waarde inhad van 4J millioen gulden naar het vaderland terug keerde, waarmede hij op den 9^don October van hetzelfde jaar Texel binnen viel. Een jaar daarna, op den lü^delgt; December, vertrok hij andermaal naar Indië, als eerste raad en directeur-generaal; op den al«^:cn Julij 1633 liet hij voor Batavia het anker vallen. (Het was op deze reis dat het eiland (N.) Amsterdam in den Indischcn oceaan benoemd werd naaiden naam van het schip waarop van D. zich bevond en dit eiland op den 17^dcquot; Junij 1633 passeerde).

Op den l^stequot; January 1636 nam hij het bestuur uit handen van den gouverneur-generaal Hendrik Brouwer over en bekleedde deze hooge betrekking tot op den dag van zijn overlijden, zijnde den 19^d,!n April 1645. Zijn bestuur kenmerkte zich door onvermociden en volhardenden ijver voor de belangen der Comp.; handels-betrekkingen werden met meer of minder gun-stigen uitslag met verschillende landen aangeknoopt of de reeds bestaande vernieuwd, zoo als met Siam, Cambodia, Tunkin, Makasser en andere, maar vooral met Ceilon; zoodat by zyn overlijden een groot gedeelte van dat schoone eiland, ons voor den handel open stond, en wij er onderscheidene punten bezet hadden. Ten einde eenmaal de Comp. zelve in de behoefte van indigo zoude kunnen voorzien, was de onderkoopman Bocatius Pontanus van Dokkum naar Siam gezonden om zich met het kweeken daarvan bekend te maken. Deze vertrok in 1643 naar Formosa, een eiland dat geheel aan de Comp. behoorde. Pontanus slaagde zoo wel, dat van D. een maand voor zijn overlijden aan den gouverneur Arnold Heussens in Paliacate kon schrijven, dat de monsters van Formosa zoo goed en deugdelijk geoordeeld werden, als die van Zahora of Agra. Ook steenkolen werden van Formosa uitgevoerd.

Twee malen begaf van D. zich in persoon naar de Molukken (1636—1637), om aan de aldaar heorsehende onlusten een einde te maken, waarin hij naar wensch slaagde. De Portugezen en Spanjaarden leden onder zijn bestuur ontzettende verliezen. Wij kunnen ze slechts aanstippen; straat Malakka werd jaarlijks bekruist door eenige schepen en jachten, die, zoo door het nemen van vele vijandelijke vaartuigen, als het belemmeren van den handel dier stad, den Portugezen geweldige slagen toebragten; grooten lof komt hiervoor toe aan den commandeur Cornells Symonsz., die van 1636—1639 dit vaarwater bezet hield. Op de oostkust van Indië verging het den Portugezen niet beter; hier waren het de commandeurs Jacob Cooper, Adam Westerwoldt, Antonio Cau, Cornells Symonsz., Mathys Hendriksz. Quast, Dominicus Bouwens en anderen, die het durfden wagen, met hunne ligte vaartuigen de zware Portugesche galjoenen stoutmoedig aan te tasten, te vermeesteren en te verbranden; op Ceilon gingen Baticalo, Trinconomale, Nigumbo en Punte. Gale voor hen verloren, terwijl de stad en vesting Malakka na een langdurig beleg en dappere verdediging, mede in onze handen viel. Hendrik Haroute veroverde het fort la Sanetissima Trinidad op Quilang, waardoor de Spanjaarden nu geheel van Formosa verjaagd werden.

Onder geen zijner voorgangers heeft de aardrijkskunde zulke reuzenschreden voorwaarts gedaan, als onder zijne regering. De namen dergenen die daardoor voor de vergetelheid bewaard zijn gebleven, zijn Gerrit Thomasz. Pool, Hendrick Mathys Quast, Abel Jansz. Tasman, Francis Jacobsz. Visschcr en Maarten Gerritz. de Vries. Aan den gouverneur-generaal van D. komt de eer toe door do keuze dier mannen, die hetzij in krijgs- hetzij in zeezaken uitgemunt hebben, zoo veel te hebben toegebragt tot de uitbreiding onzer kennis. Maar ook andere takken van bestuur werden niet voorbij gezien. Zoo was v. D. de eerste die

ccnc vevzameling begon nan te loggen der plakkaten , ordoniinn-ticn, instrnctien, keuren enz., bekend onder don naam van statuten van Batavia, die later door een zijner opvolgers, Joan Maatsuycker, vervolgd werd. Behalve de oprigting eener latijnsche school in 1642, dankt men hem er ook een voor Enropesche en Inlandsche Christen-kinderen.

Een reglement van korkclijke zaken kwam in 1643 tot stand; daarbij werden de predikanten zeer door hom aangemoedigd tot do uitbreiding van het Christendom onder do Heidenen. Twee kerken , de kruiskerk en die in het kasteel, de laatste uit zijn eigene fondsen, werden tusschen 1636—1645 gebouwd, gast- en weeshuizen aangelegd en de stad veel verfraaid.

Herhaalde malen had van I). bij de bewindhebberen om zijn ontslag aangehouden, maar telkens werd hij uitgenoodigd om zijne dienst te verlengen, eindelijk werd hem zijn verzoek toegestaan , maar alvorens dit ter zijner kennis kwam, was hij niet meer; zoo als wij vroeger zagen, overleed lijj op den 19^,len April 1645 en hij werd den '21quot;quot;'quot; in de door hem gebouwde kerk begraven.

Van D. was in alle opzigten een uitstekend man, eerlijk, opregt, godsdienstig en strikt regtvaardig.

Zio voorts: Valentyn, Oud- en Nieuw Oost-Indiën. Dubois, Vie des gouverneurs-yénéraux.

DIEMENS LAND (van). (Zie Van Diemensland).

DIEMEliBROEK (IJsbebt van) een te zijner tijd uitstekend geneeskundige, werd geboren den December 1609 te Montfoort, waar zijn vader Gijsbcrt v. D. vijfmaal den burgemeesterspost bekleed had. Hij studeerde te Utrecht en te Leyden in de geneeskunde en deed tot uitbreiding zijner kennis daarna eene reis naar Frankrijk. Hier hield hij zich ge-ruimen tijd op en leefde als practiserend geneesheer in de provincie Anjou. Daarop keerde hij naar zijn vaderland terug en zette zich metter woon in de stad Nijmegen neder. Toen aldaar in de jaren 1635, 36 en 37 de pest heerschte, werd hem ruimschoots de gelegenheid aangeboden, zijne uitstekende bekwaamheden te toonen; overal werd zijne hulp ingeroepen_; hij bezocht met even veel ijver de schamele hutten der armen als de woningen der aanzienlijken. Wij kunnen niet nalaten zyne eigene naïve beschrijving van zijne leefwijze in dien tijd mede te deelen. „ Ik vermeed zooveel mogelijk alle treurige gemoedsaandoeningen, ik verzettede mij tegen eiken zweem van moedeloosheid, noch gevaren noch de dood schrikten mij af! ik bezocht , met evenveel vrijmoedigheid de besmette als de niet besmette woningen, behandelde de pestlijders even als alle anderen; met dezelfde liefde bediende ik de armen voor niet₎ als de rijken voor geld. Ik gaf noch aan schrik, noch aan kwaadheid, noch aan droefheid toe. Zoo ik soms door smart overweldigd werd (hetgeen in dien droevigen tijd, toen in de geheelo stad Nijmegen, zooveel ik weet, geen enkel huis van de pest bevrijd bleef, somtijds onvermijdelijk was), zocht ik mijn gemoed door drie of vier teugen wijn op te vrolijken.quot; Des nachts konde hij den noodigen tijd tot behoorlijke slaap niet vinden, zoodat hij na het ontbijt een uur ging slapen. Hij stond des morgens reeds tusschen vier en vijf uur op om zijne zieken te bezoeken en had dan gewoonlijk geen tijd vooraf iets te nuttigen en bleef dus nuchtercn tot ongeveer zeven of acht uur. Hij rookte, zoo dikwijls als hij een oogenblik tijd over had, verscheidene pijpen tabak, waaraan hij eene sterke desinfecterende kracht toeschreef. Zijn dieet was zeer matig. Niet alleen op de behandeling der pestlijders legde hij zich met hart en ziel toe, maar hij leverde ook later eene beschrijving van deze ziekte, welke hem eeuwigen roem waardig maakt. Haeser noemt zjjn werk (zie Geschich/e der Medicin, Jena 1845) das am meisten (jr-lesene Pestwerk. Dezelfde grondige geschiedschrijver zegt op eene andere plaats lïht. patholog. üntersuch. 1841, II, p. 146): welke (namelijk de Nijmeegsche pest) deze toenmaals 26-jarige arts met eene naauwkeurigheid en scherpzinnigheid waarnam en met eene helderheid beschreef, gelijk ze bij weinig oudere artsen wordt aangetroffen, ofschoon het overwigt van deze deugden door het al te streng vasthouden aan menige, nu sedert lang omverge-worpene theorie van tijd tot tijd wordt overschaduwd.quot; Door deze pest werd de naam van v. D. weldra algemeen bekend en Mi de eerste vacatuur, welke in Utrecht door het afsterven van Wilhelmus van der Straten ontstond, werd hij in 1649 in diens plaats tot buitengewoon hoogleeraar in genees- en ontleedkunde en in 1657 tot gewoon hooglceraar benoemd. Opmerkelijk was zijne benoeming ook daardoor, dat hem, niettegenstaande hij de godsdienstbeginselen der Remonstranten was toegedaan, door de orthodox-calvinistische curatorenraad der ütrechtsche hoo-geschool, om zijne buitengewone geleerdheid het hoogleeraur ambt word opgedragen. Hij onderwees te Utrecht met zeer veel nut, was bemind door zijne discipelen en stierf aldaar den 17den Nov. 1674. De werken, waardoor zijn naam vereeuwigd is, en die tien jaar na zijnen dood door zijnen zoon Timan, apotheker, in een folioband zijn uitgegeven (Utr. 1685) zijn de volgende: Tractatus de Peste Libri quatuor; Analomes corporis humani Libri decern; Trnctdlus de Variolis et Morbillis; Observationes medicae; Disputationes practicne ad historias aegro-rum propositae de morbis capitis, thoracis et injfnii ventris, v.P.

DIEPENBEEK (Abrahau van), een zeer verdienstelijk schilder werd, naar sommigen meenen in 1607, te 's Hertogen-bosch geboren. Hij had zich eerst op het glasschilderen toegelegd, doch de moeijelijkhcden en teleurstellingen daaraan verbonden , deden hem van dat vak afzien, waarop hij zich tot het schilderen in olieverw begaf en leerling van den grooten Rubens werd, die hem hoogelijk prees en hem dikwijls het bijwerk in zijne eigene stukken overliet. Nadat D. Italië bezocht had, zette hij zich te Antwerpen als schilder neder, en schilderde er vele altaarstukken en andere werken. Ook teekende hij veel en onder de naar zijne tcekeningen gegraveerde platen behoort ook hot bekende werk: lt;le tempel der zanggodinnen. Onder de regering van Karei den Iquot;^ton, vervaardigde hij teekeningen voor het werk over het paardrijden van den hertog van Newcastle. D. stierf te Antwerpen in 1675, nadat hij aldaar sedert het jaar 1641 directeur van de academie der schilders geweest was. Zyn mo-

: ADl , *gt;!gt;

nogram was

DIEPHOUT (Rudolf van), een zoon van den graaf van Diephout of Diepholt, was een dergenen, die in 1423 dongen naar het bisdom van Utrecht, dat door den dood van Fred, van Blankenheim was opengevallen. Zijn voornaamste mededinger was Zweder van Kuilenburg, die door paus Martinus den V^dlt;quot;¹ werd bevestigd en Rudolf in den ban deed. Doch daar het Ütrechtsche kapittel de wettigheid der verkiezing van Zweder betwistte en deze zich door telkens herhaalde vervloekingen over zijnen tegenstander, maar vooral door geweldenarij gehaat maakte, werd hij gedurende eene afwezigheid van zijne waardigheid ontzet en gebannen, lerwjjl D. met den mijter werd versierd. Zweder echter deed zich te Dordrecht, waarheen hij geweken was. insgelijks als bisschop gelden. Hierdoor ontstond in het bisdom eene scheuring, die niet weck hg Rudolfs erkenning door paus Martinus' opvolger Eugcnius den IV^d'^!n, en zelfs niet by den dood van Zweder in 1433, daar de kanuniken van zijne partij toen een' anderen bisschop kozen. D. intusschcn bleef in 't bezit van zijnen zetel en overleed na de grenzen van zjjn bisdom zeer versterkt te hebben, den 20quot;quot;quot; Maart 1455. Zijn leven is hesebre-ven door Edmannus in eene kronijk, uitgegeven door Meiboom. Rer. German., Tom. II. Zie Matthaens, Anal. Tom. IX, pag. 431.

DIEPPE. Eene stad en haven in het voormalig Normandië, aan den mond der Bethune, in een vruchtbaar oord, thans de hoofdplaats van een arrondissement, in het departement Neder-Seine. Zij telt 6 pleinen (een daarvan met het in 1844 opge-rigtte standbeeld van den admiraal Duquesne), 4 kerken, 2 hospitalen, 68 fonteinen, 3000 huizen en 17,000 inwoners; heeft eene beurs, kamer van koophandel, school voor de zeevaart, benevens uitmuntende fabrijken van hoorn en elpenbeen, mathematische instrumenten, tabakspijpen, kanten, meest door vrouwen vervaardigd wordende, suiker-raflnaderijon, branderijen enz. Over het algemeen is er de handel, inzonderheid de visscherü, zeer aanmerkeiyk, welke laatste alleen aan 400 kuipers werk verschaft, om het vaatwerk voor den haring, do raakrcelen, stokvisch, oesters enz., welke in het kanaal en de noordelijke zeeën gevangen worden, te vervaardigen. De haven is vrij goed: doch slechts voor schepen van ten hoogste 400 ton geschikt. D. is de geboorteplaats van den aardrykskundigen Martinière. Van hier vertrok Willem de veroveraar naar Engeland.

DIERENKIKM of ZODIAK is con donkbcoldige gordel aan den hemel, omtrent 20° breed, evenwijdig loopende met de ecliptica (zie Ecliptica), die er midden door loopt. Binnen dezen gordel vallen de loopbanen van alle ons bekende planeten, met uitzondering van eenige der kleine tusschen Mars en Jupiter, die door de groote helling barer loopbanen zich buiten den D. begeven. Deze gordel wordt verdeeld in 12 vakken, teekenen genoemd , van welke ieder 30° van de ecliptica bevat. De namen en figuren, door welke zij in de sterrekunde worden uitgedrukt, zijp deze; de Ram, V; de Stier, W; de Tweelingen, Lil de Kreeft, 25; de Leeuw, Q; de Maagd, lip; de Weegschaal, de Scorpioen, 111; de Schutter, xquot;; de Steenbok, Z; de Waterman, d; de Visschen, 5. De Latijnsche namen dezer teekenen worden in deze twee volgende verzon uitgedrukt.

Sunt: Aries, Taurus, Gemini, Cancer, Leo, Virgo,

Libraque, Scorpius, Arcitenens, Caper, Amphora, Pisces.

Sommige dier figuren schijnen ruwe afbeeldingen te zijn van de voorwerpen, die er door worden aangeduid of gedeelten van dezelve. Zoo verbeeldt Y den kop en de horens van een ram, V van een stier; £: eene balans; x* de pijl van een schatter; C; golvend water en 5 twee visschen door een band verbonden. Andere schijnen verkorte woorden te zijn; 25 de twee, omgekeerd tegen elkander gezette Cs van het woord Cancer, gelijk 7j de twee schuins onder elkander geplaatste van het woord Capricorms; voorts s? eene misvormde A, de eerste letter van het Grieksche woord Aew, terwijl up en H), ontleend schijnen van oud-Slavonische letters J^{3 en} waarvan de eerste, de J, alsdan de eerste letter van het woord Jungfrau, de andere gt; de sch, die van het woord schorpion zou uitdrukken. (Dit is hot gevoelen van Bilderdijk, van het Letter schrift, blndz. 161).

De verdeeling van den weg, dien de zon in haren schijnbaren jaarloop onder de sterren aflegt, in twaalf vakken is meer dan waarschijnlijk ontleend uit de twaalf maneschijncn, die ongeveer in dat tijdsbestek voorvallen en den oorsprong der teekenen zelve heeft men vrij zeker te zoeken in het Oosten, het vaderland der sterrekunde, vanwaar de Grieken ze zullen hebben ontleend, die ze weder hebben medegedeeld aan do Egyptenaars, die oudtijds veel tot de uitbreiding der sterrekunde hebben tocgebragt. De benamingen dezer twaalf teekenen zijn overgebragt op de sterregroepen, die voor ruim 2,000 jaren overeenkwamen met de vakken, die door de zon in hare jaarlijksche beweging schijnbaar werden doorloopen, en terwijl men van sommige namen volstrekt geen rekenschap meer weet te geven, schijnen anderen betrekking te hebben op den toenmaligen stand der jaargetijden ten gevolge van dien schijnbaren zonsloop. Zoo schijnt de Weegschaal betrekking te hebben op de gelijkheid van dag en nacht, daar tijdens de invoering der dierenriemsteekenen de herfst-nachtevcning plaats had, wanneer de zon in de weegschaal stond; eu men leidt de benaming van den Stier af van het akkerwerk, met ossen verrigt, in den tijd des jaars, wanneer het aldus genoemde vak van den zonsweg door de zon word doorloopen, gelijk de Leeuw het zinnebeeld zou zijn van do felle zomerhitte, invallende in den tijd, dat de zon in het aldus benoemde gedeelte des hemels stond, en de Scorpioen, het zinnebeeld van de aanstekende ziekten, die het gevolg waren van de overstroomingen des Nijls, wanneer de zon in dat tceken stond. Doch men heeft hieromtrent geene genoegzame zekerheid en is ook niet in staat om aldus den oorsprong van al de teekenen des D. te verklaren. Zooveel is zeker, dat, gelijk er slechts enkele sterrebeelden zijn, wier benaming eenigermate overeenkomst vertoont met de figuur, voorgesteld door de sterren waaruit zij bestaan, zoo ook in die van den D. zoodanige overeenkomst in geenen deele kan worden gevonden ; zelfs is het sterrobeeld „ de Visschenquot; geheel en al willekeurig, daar er geene voor het bloote oog zigtbare sterren toe behooren en dus uit de gedaante volstrekt geen benaming kan zijn ontleend in eenen tijd toen men nog geene verrekijkers bezat.

Ten tijde der invoering van de teekenen des D.s kwam het begin van [den Ram overeen met het punt, waar zich de zon bevond ten tijde der lente-nachtevening en het is van dit punt, dat men de telling aanving. Maar ten gevolge van den teruggang der nachteveningen (zie Nachteveningen) is zulks het geval niet meer en het punt der voorjaars-nachtevening valt tegenwoordig in den band die de visschen van het sterrebeeld van dien naam verbindt. Elk der sterrebeelden van den D. staat thans omtrent een geheel twaalfde gedeelte van dezen oostelijker, doch men heeft de oude namen behouden; het teeken de Ham valt dus thans in het sterrebeeld de Visschen, schoon nog altijd 0° van den Ram het lente-nachtevening punt heet, 0° van de Kreeft het zomer-zonnostandspunt, 0° van de Weegschaal het horfst-nachteveningspunt en 0° van den Steenbok het winter-zonne-standspunt. Daar de zon in haren schijnbaren loop door de drie eerste en de drie laatste teekenen van haar zuidelijkst tot haar noordelijkst punt komt, heeten deze voor het noordelijk halfrond klimmende, de overige dalende teekenen, dewyl de zon, deze doorloopende, steeds zuidelijker daalt. Wanneer zij in de Kreeft komt staat zij zooveel noordelijker, en wanneer zij in den Steenbok komt zooveel zuidelijker, als de helling tusschen den equator en de ecliptica bedraagt, z\jnde tegenwoordig 23° 27' 38quot;. Om dezelfde reden heeteu de drie eerste teekenen voorjaars-, de drie volgende zomer-, de drie volgende herfst- en de drie laatste teekenen winterteekenen. Daar men de telling der graden op de ecliptica met het punt der lente-nachtevening aanvangt, spreekt het van zelf, dat het teeken de Ram 0°—30°, de Stier 30°—60° enz. inneemt. De vroegere sterrekundigen bepaalden dan ook de Regte Opklimming (zie Hegte Opklimming) der hemellichten volgens teekens en graden, zoodat 10° n (1°° in Gemini) zooveel zeide als 70°, doch deze telling is niet meer in gebruik en de afstand van het lente-nachtevcningpunt wordt tegenwoordig algemeen uitgedrukt in graden en hunne onderdoelen. Met een woord zij nog herinnerd, dat deze telling van het westen naar het oosten geschiedt, gelijk dan ook de volgorde dor D.s teekenen in deze rigting plaats vindt.

Onder de oude afbeeldingen van den D. zijn het meest vermaard die, welke te Denderah en te Esreh in Egypte door Fransche geleerden in het laatst der vorige eeuw in oude tempels gevonden zijn. Door hare indeeling hebben zij aanleiding gegeven tot gevolgtrekkingen, door welke zou worden bewezen, dat do oudheid van het menschdom tot duizend jaren meer zou opklimmen dan daaraan gewoonlijk en ook door de Bijbelsche oorkonden wordt toegekend. Men bevond namelijk, dat het aan-vangpunt van den D. te Denderah viel tusschen den Leeuw en de Kreeft, of wel, indien men het tweemaal voorkomen van het laatstgenoemde teeken als eene deeling aanmerkt, in de Kreeft; aan de andere zijde tusschen den Steenbok en den Waterman. Indien deze indeeling betrekking heeft op den stand van de nachteveningen ten tijde van de stichting diens tempels en do vervaardiging diens D.s , zou men daaraan oenen ouderdom van 11,000 jaren moeten toekennen; terwijl, zoo er de punten der zonnestanden door worden aangeduid, nog altijd een ouderdom van bijna 5,000 jaren zou volgen. Naar hetzelfde beginsel verklaard, zou de D. te Esreh nog twee- of drieduizend jaren ouder zijn en beide monumenten zouden alzoo, vermits het bestaan en de indceling van een D. zeer ontwikkelde wetenschappelijke beschaving onderstelt, een sterk bewijs leveren, dat het menschdom reeds voor vele duizendo jaren bestaan heeft en tot hooge kennis was geklommen. Doch latere onderzoekingen hebben de onjuistheid dier onderstelling in het klaarste licht gesteld en men mag het, nadat Champollion de hieroglyphisehe opschriften der Egyptische monumenten, ook die van den tempel te Denderah, hooft opgehelderd, voor bewezen honden, dat de beroemde dierenriemen daar, te Esreh en elders, geene astronomische, maar eene astrologische boteekenis hebben; d. i. den horoscoop aanduiden van eenen daar begraven persoon. Het duidelijkst is dit aangetoond door Caillaud, die uit Thebe eene mummie aan-bragt, die op de kleederon, op de kist en op eene papyrusrol Grieksche opschriften voerde, met Egyptische hieroglyphen door-mengd. De eerste toonen, dat de persoon, wiens lijk dit was, overleden is onder de regering van Trajanus, in eenen ouderdom , die tot de dagen wordt opgegeven. Het deksel der kist was aan de binnenzijde voorzien van eenen D. van gelijken vorm als die van Denderah, maar de indeeling stemde juist overeen met het horoscopische toeken van de geboorte diens porsoons , en na deze en dergelijke nasporingen hebben de dierenriemen in Egypte al hun gezag voor de geschiedenis der sterrekunde, en bepaald als getuigenis voor den hoogen ouderdom van het menschdom, | geheel verloren.

DIEUKNIUJK. Aldus noemt mou oono der drie grootü vur-deolingen, eeu der rijken van do aardschc ligchamen. Deze worden eerst afgezonderd in onbewerktuigde en bewerktuigde; omtrent de eersten vergelijke men het art. Defstoffelijk rijk. De bewerktuigde ligchamen zijn die, welke uit verschillende, somtijds aan elkander zeer ongelijke deelen bestaan, en welke zich door het opnemen en usslmileoren van nieuwe stoffen en door het voortbrengen van gelijksoortige wezens van de onbewerktuigde onderscheiden. Zij worden weder in twee rijken onderscheiden, het planten- en dierenrijk. Zoo gemakkelijk het is, het onderscheid tusschen de hoogerc dieren en planten op te geven, zoo moeijclgk is zulks wanneer men lager afdaalt en eindelijk komt tot het punt waar beide rijken elkander raken. De grens is daar niet met behoorlijke zekerheid te trekken. Van daar ook dat Prof. W. Vrolik in ziju bekend werk; Iltl leven en hel maaksel der Dieren, (Amst. 1852), schrijft: „Zoo men naar algemeene kenmerken van onderscheid tusschen plant en dier zoekt, ziet men deze wegvallen, zoodra men het onderzoek uitbreidtquot;; van daar dat Unger voor eenige jaren de plant op het oogenblik van hare dierwording meende bespiedt te hebben (ZVe Pflame im Momenta der Tkierwerdung, (Wien 1843, 8°). Het bestek van een artikel in een woordenboek laat niet toe dat men redeneeringen voor of tegen eene stelling te berde brenge of zich iulatc met bewijzen voor het aangevoerde. Wij zullen dus hier eenvoudig dc misschien verouderde zienswijze volgen van hen, die het dierenrijk van het plantenrijk afscheiden en als onderscheidend kenmerk tusschen dieren en planten opgeven dat de stikstof bij de dieren en de koolstof bij do planten het heerschend chemisch beginsel uitmaakt, dat de dieren het voedsel in eene holte van het ligchaam, de maag of de darmen brengen, waaruit de verwerkte deelen worden opgeslorpt, terwijl do plant door dc deelen, op hare oppervlakte geplaatst, gevoed wordt en eindelijk dat het dier eene willekeurige beweging geniet, terwijl de bewegingen der planten slechts gevolg zijn van uitwendige prikkels, die op haar werken.

liet dier staat op een hoogeren trap dan de plant; evenwel moet men daarom niet aannemen dat alle planten in zamenstcl en bewerktuiging lager zouden staan dan de eenvoudigste diersoort. Do voortplanting van sommigen der lagere diersoorten geschiedt geheel op dc wijze der planten, door dceling.

quot;Voeding en voortplanting behooren voornamelijk tot de organische verrigtiugen. De voeding geschiedt door den bloedsomloop (zie Bloed, omloop van het) en door de assimilatie (zie Assimilatie) en tot haar behoort mede het stelsel der afscheiding (zie Afscheiding), waardoor de stofwisseling volkomen wordt.

Behalve deze organische verrigtingen, hebben de dieren drie stelsels voor de dierlijke verrigtingen: het zenuwstelsel namelijk, dat dor zintuigen en dat der bewegi ngswerktuigen.

Het dierlijk ligchaam bestaat uit weefsels; deze zijn van verschillenden aard en hebben daarom ook verschillende namen ontvangen. Men spreekt b. v. van het verbindingHweefsel (Tela conjunctiva) ook celweefsel of vorm weefsel genoemd, dat uit bundels draden bestaat, met het celweefsel der planten geene overeenkomst heeft en bijna alle tusschenruimten tusschen de inwendige deelen van het ligchaam vervult; het vctweefsel (Tela adiposa), bestaande uit blaasjes of cellen, die het eenige stikstofvrije beginsel in het dierlijke ligchaam uitmaken; het vaatweefsel {Tela vascularis), waaruit bestaan de holle cylinders, waarin de voedende vochten door het ligchaam worden rondgevoerd; het zenuwweefsel (Tela nervea), waartoe do zenuwknoopen en zenuwen, bij de hoo-gere dieren ook de hersenen behooren; hot hoornweefsel (Tela cornea) waaruit de opperhuid, de nagels, vederen, haren, hoorns en schubben gevormd zijn; het kraakbeenig weefsel (Tela carti-Iwjinea); het beenig weefsel (Tela ossea) hard, ondoorschijnend en van een bladvormig zamenstel; het spierweefsel (Tela muscu-laris) enz. Deze weefsels bestaan wel uit onderscheidene elementaire deelen als vezels, korrels, cellen, maar volgens de ontdekkingen van Dr. Th. Schwann bestaat er eene groote gelijkheid tusschen hot microscopisch zamenstel van dieren en planten en kunnen al deze weefsels tot den oorspronkeiykcn celvorm terug-gebragt worden.

Men verdeelt de dieren in klassen, orden, familiën, gcslachten en soorten; de grondslag van deze verdeeling is de soort, dat is de vereeniging van al die individu's, welke onderling meer overeenkomst dan met anderen aanbieden, die door wcderzijdsche bevruchting vruchtbare individu's kunnen voortbrengen, welke op de ouders gelijken. Naar hot voorbeeld van den grooten Cuvier (zie Cuvier) noemt men tegenwoordig algemeen vier groote groepen in het dierenrijk aan, namelijk;

1°. Gewervelde dieren (Animalia vertebrata), gekenmerkt door het bezit eener in geledingen verdeelde wervelkolom, waarin de centrale deelen van het zenuwstelsel, het ruggemorg en do hersenen zijn besloten. Br zijn nooit meer dan vier ledematen; in sommigen is hot bloed warm, in andoren koud, maar steeds rood van kleur. De mond heeft twee waterpas geplaatste kaken.

2quot;. Gelede dieren (Animalia artioulata), bij welke de harde deelen, die het geraamte vormen, uitwendig geplaatst zijn en za-mengesteld uit met elkander verbondon ringen. De centrale deelen van het zenuwstolsel bestaan uit knoopen, welke door twee ze-nuwstrengen verbonden zijn. Het bloed is koud en meestal kleurloos. Wanneer do mond met kakon gewapend is, zijn deze zijdelings geplaatst en bij paren gerangschikt.

3°. Weekdieren (Animalia mollusca), dieren van weeken ligehaams-bouw, somtijds naakt, somtijds in eene schelp ingesloten. Bij deze dieren bestaan dc centrale deelen des zenuwstelsels uit knoopen, waarvan gewoonlijk een, waaruit de zintuigzenuwen ontspringen boven den slokdarm ligt, en de overigen aan de buikzijde op versehillendo wijze verspreid zijn.

4°. Straaldieren (Animalia rudiata), bij wolke niet altijd een afzonderlijk zenuwstelsel aanwezig is, doch waar hot voorkomt, de gedaante heeft van een ring, digt bij den mond rondom het voorste gedeelte van het darmkanaal, waarin do zenuwen als stralen naar den omtrek des ligehaams voortloopen. Sommigen onder hen worden beschermd door een stevig kalkachtig huidgeraamte.

Het bestek van een artikel in een woordenboek verbiedt ons hier langer over uit te weidon; wie meer omtrent dit onderwerp verlangt te weten, loze de opgave dor literatuur bij het art. Dierkunde-, terwijl wij overigens verwijzen naar dc menigte artikels, waarin afzonderlijke diersoorten besehreven worden.

DIERKUNDE (Zoölogie). Door D. verstaat men dc kennis der dieren en hunner eigenaardige plaatsing in hot stelsel dor bewerktuigde ligchamen. Zij is alzoo oen deel der algemeene natuurkunde, welke tegenwoordig om haar van de in beperkter zin zoogenoemdo physica te onderscjioidon, meestal natuurlijke geschiedenis genoemd wordt; zij staat daarbij op eene lijn met dc botanie of plantenkunde. Do kennis der dieren wordt op tweederlei wijze veikregen, hetzij door het onderzoek der lovende dieren in de natuur en hunner bewaarde deelen, tot welk laatste einde de ▼erzamelingen en musecn dienstig zijn, hetzij door mondelinge voordragt of gebruik der werken over dit vak van menschelijke wetenschap geschreven. Het oudst bekende museum voor dierkunde was dat van Aristoteles, wien Alexander do Groote de zeldzame dieren deed toekomen die li\j op zijne togten te zien kreeg; onder de hedendaagsche musecn, bevattende verzamelingen van dieren noemen wij voornamelijk die van Loy-den, Parijs, Berlijn, hot British museum, dat van het genootschap Natura Artis Magistra te Amsterdam. (Men zie voorts over dit onderworp het artikel Museum).

Aristoteles, wien wij zoo oven noemden, is de eigenlijke stiehter der D. Hij leefde tusschen de jaren 384 en 322 voor onze tijdrekening en ontving van zijnen koninklijken leerling niet minder dan 800 talenten zilvers, voor den aankoop en het bewaren der voorwerpen van natuurlijke geschiedenis. Zijne werken zijn tot ons gekomen en do omvang zijner kennis in alle klassen des dicrenrijks moot ton hoogsten onze verbazing en bewondering wekken. Onder de Romeinen was Plinius de eerste in do beoefening der Zoölogie, doch hij kende zelf de dieren minder dan de fabelen omtrent hunne levenswijze en stelde alles zonder beoordeeling, het slechte met het goede te bock. Hij leefde weinig tijds na Christus geboorte. Eenige hem opgevolgde schrijvers als Solinus, Aelianus en Oppianus zijn eigenlijk niets dan verzamelaars van vertellingen en fabeltjes. Eerst tegen het begin dor XVI^d0 eeuw treffen wij weder sporen aan eener dierkunde, die naar wetenschappelijke waarde streeft. Belonius, Rondelet en Gesncr waren de ijsbrekers in deze rigting, waarbij men noemen moet Salviani en Aldrovandi in Italië en Watton in Engeland.

Omstreeks eene eeuw later werd Linné geboren (1707) het groote genie, wien het gelukte alle bekende voortbrengsels der

natuur to rangschikken, in korte volzinnen van elkander te onderscheiden en te benoemen. Ofschoon hij de meeste voorliefde voor de plantenkunde bezat, volbragt hy het grootsche ontwerp het dierenrijk in een stolsel te brengen en overtrof al zijne voorgangers. In den door stijl uitblinkenden, doch oppervlakkigen en hypothctischen Buffon (geb. 1707) vond hij een tegenstander, over wien evenwel de volgende eeuw reeds den staf gebroken heeft. Het genoegen naar Linnc's stelsel de geheele natuur met oenen blik te overzien en alles, wat bestaat, daarin met gemak te herkennen en benoemd te vinden, werkte zoo krachtig, dat honderden, daardoor opgewekt, zich in de vijf werelddeelcn verspreidden en alle gevaren trotseerden, om voorwerpen van na-tuurlijke geschiedenis bijeen te brengen en aan hunnen grooten leermeester op te zenden. Anderen werkten met rusteloozen ijver te huis aan het onderzoek en de beschrijving der dieren, niet alleen die van verre landen toegezonden waren, maar ook die zij tot dien tijd wel in hunne tuinen en bosschen gevonden, doch met verachting over hot hoofd gezien hadden. Onder dezen waren Reaumur (geb. 1683, gest. 1757), Daubenton (geb. 1716, gest. 1800), rrisch (geb. 1666, gest. 1743), Rösel (geb. 1705, gest. 1759), Trembley (geb. 1710, gest. 1784), Swammerdam, de Geer, Lyonct, Bloch, Pennant, Brisson, Latham, Pallas, Fa-bricius, Schneider, Lacepbde, Le Vaillant en zoo vele anderen. (Zie afzonderlijke artikels op de namen).

Tegen bet einde der XVIII^do eeuw kwam eindelijk cene nieuwe opvatting der natuurl\jke historie te voorschijn en het was Cuvier (geb. 1769, gest. 1832) die daarbij het eerst en het meest werkzaam was. Aan hem hebben wij het eerste stelsel der ver-gciykende ontleedkunde te danken, waartoe hij zelf even veel gearbeid heeft als hij bouwstoffen bij zijne voorgangers heeft gevonden. Een gevolg van deze onderzoekingen was zijn systeem van rangschikking der dieren, het eerste natuurlijke, dat is, op eene zamenvoeging van onderscheidene kenmerken gegrond. Sedert is de D. door honderde beoefenaars naar alle zijden uitgebreid en het eenvoudige optellen hunner namen zou de grenzen van dit woordenboek te buiten gaan.

Wij verwyzen voor de geheele literatuur der D. naar : W. En-gelmann Index librorum historiam mturalem spectantium, ook onder den titel: Bibliotheca historico-natiiralis; Verzeichniss der Bücher iiber Naturyeschichte, welche n. s. w. l^cr band. Leipz. 1846.

Een voortreffelijk handboek is het werk van den Leydschen hooglecraar J. van der Hoeven: Handboek .der Dierkunde, 1' uitgaaf 1827—1833, 2° uitgaaf 1849—1855j jStjn het Duitsch en Engelsch vertaald.

Men zie voorts: Cuvier Le Rcyne anmal, distrihué cfaprès son organisation, nouv. ed. Paris 1829; Wiegmann Jlandbuch der Zoologie, 2® dr. Berlijn 1843; Okens's Athjaneine Naturyeschkhte, Stuttg. 1833—42; Beichenbaeh Vollstündiyste Natwyeschichle, enz. Dresden 1845; W. Vrolik Het leven en hel maaksel der Dieren, Amst. 1853 en volgg.

DIERLIJKE STOF. De bestanddeelen, waaruit het dierlijk en dus ook het menscheiyk ligchaam is zamengesteld, ontstaan voor een groot gedeelte uit de scheikundige verbinding van eenige weinige grondstoffen of enkelvoudige ligehamen en verschillen alleen van elkander in de evenredigheid, waarin die grondstoffen met elkander kunnen verbonden zijn. Men kan hen dus allen beschouwen als wijzigingen of veranderingen eener eigenaardige D. S., waarvan het karakter daarin gelegen is , dat zy doorgaans zamengestelder is dan de plantaardige en dus nog veel meer dan die, waaruit de delfstoffen bestaan; dat zy veel eer, dan deze, aan verandering en bederf onderhevig is, hetwelk men vooral moet toeschrijven aan de grootere hoeveelheid van waterstof en stikstof, die zij bevat; terwijl do planten meer koolstof opleveren. De eerste toch zijn zelfvlugtig en vormen, zoowel onderling als met de koolstof, vlugtige verbindingen, namelijk de ammonia, de blaauwstof en het blaauwzuur. Verder bevatten alle dierlijke bestanddeelen of stikstof, of phosphor, of zwavel, en gewoonlijk al deze grondstoffen, waarvan de eerste zoo zeer tot de dierlijke natuur behoort, dat volgens latere waarnemingen die zelfstandigheden, welke haar niet bezitten, weinig voeden.

Behalve deze dierlijke stof leveren de meeste dieren ook bestanddeelen op, die door het gemis der straks genoemde grondstoffen meer den aard der plantaardige stof bezitten. Eindelijk hebben zij ook, in eene kleine hoeveelheid, sommige zouten, welke in de onbewerktuigde natuur in grootere hoeveelheid voorkomen, Hieronder staan de kalkzouten, in het bijzonder do phosphorzure en koolstofzure kalk, op den voorgrond ; voorts do onvolkomen koolstofzure soda, de zoutzure soda en potasch. Het ijzer en het mangaan of bruinsteen-metaal is in de meeste dieren in nog weinig bekende verbindingen aanwezig.

De grondstoffen, welke de D. S. uitmaken, (zuurstof, waterstof, koolstof, stikstof, phosphor, zwavel; de metalen uit den kalk, do soda en de potasch, het yzer en het mangaan) vormen in verschillende evenredigheid vereenigd de bestanddeelen, waaruit de vaste declen en de sappen der dieren zijn zamengesteld. Men kan naar do overmaat van de vier eerste dier grondstoffen, de dierlijke bestanddeelen in drie klassen verdoelen, zoodat de D. S. in driederlei natuur voorkomt. Sommigen bevatten de zuurstof in overmaat; deze zijn de dierlijke zuren, namelijk het piszuur C«c. uricum), het rozenkleurig pisznur (ac. rosacietm); het zuur uit het lamsvliesvoeht der runderen, (ac. amniotiemn), het melkzuur, (as. lacticum), het miorenzuur, (uc. formicariüm) en het boterzuur, waarin de reuk van die vetstof zit. Aan andere geven de waterstof cn koolstof het karakter, dat zij dragen; daartoe behooren de dierlijke vetsoorten en oliën, waarin do vetstof (stearine), oliestof (elaine), galsteenenstof (dolestarine) en traanstof (cetine) gevonden worden. Anderen eindelijk schijnen aan de stikstof hunne geaardheid verschuldigd te zyn, zoo als b. v. de vezelstof (fibrine), de eiwitstof (albwnine), de kaasstof (caseine), de pisstof (ureum), de kleurstof van hot bloed (piymen-tum sanguinis).

Onder de dierlijke bestanddeelen, welke geene stikstof bevatten en die evenwel niet dan in de dieren gevonden worden, onderscheidt men het pieromel, in de gal van sommige dieren voorkomende, en den melksuiker (sacch. lactis), die uit de wei wordt afgescheiden.

DIERLIJKE WARMTE. De dieren hebben, zoowel als do planten, eene mate van warmte, welke wel niet onafhankelijk is van die der middelstof, waarin zij leven, maar toch eigen aan hun gestel en een gevolg van hunne levensverrigtingen. Die van den mensch b. v. is doorgaans 96° tot 100° F.; die der viervoetige dieren iets minder; die der vogelen veel grooter, en die der koudbloedige dieren overtreft de gemiddelde warmte der middel-stof eenige graden. De reden, waarom het dierlyk ligchaam, althans in den gezonden staat, bestendig op denzelfden graad van warmte blijft, is gelegen in de gelijkmatig tegenstrijdige werking van sommige deelen, welke do warmte gestadig vermeerderen, en van anderen, die het ligchaam bestendig verkoelen. De voornaamste bronnen van warmte zijn de ademhaling, de omloop van het bloeden de voeding. In do-ademhaling verbindt zich de zuurstof der lucht met de koolstof van het bloed. Bij die verbinding ontwikkelt zich eene aanmerkelijke hoeveelheid warmtestof. Men berekent, dat by een gezond mensch zoo veel zuurstof wordt ingeademd, als genoegzaam is om 395 grammen koolstof in koolstofzuur te verandoren. Volgens de proeven van Lavoisier kan die hoeveelheid, in koolstofzuur veranderende, genoeg warmtestof ontwikkelen, om er 38 N. pond water van 32° tot 155° F. te brengen. Daar nu het slagaderlyk bloed slechts 1£° F. warmer is, dan het aderlijk , blijkt hieruit, dat deze groote hoeveelheid warmtestof, door de snelheid van den bloedomloop door het geheele ligchaam verspreidt wordt; en men kan daaruit begrijpen , hoe zelfs de meest verwijderde deelen eene zoo groote mate van warmte hebben. Deze wordt intusschen nog zeer vermeerderd door de voeding, waarby een gedeelte van het bloed eene vaste gedaante aanneemt. By deze vastwording, welke op elk punt van ons ligchaam plaats heeft, moet er ook veel warmtestof vrij gemaakt worden.

Deze groote hoeveelheid warmte zoude het dierlijk ligchaam weldra nadeelig worden, indien het niet bestendig verkoeld wierd. Dit geschiedt voornamelijk door de uitwaseming, welke in alle grootere en kleinere holten des ligchaams, maar in het bijzonder in de longen en aan de oppervlakte der huid geschiedt. Bij deze uitwaseming neemt een groot gedeelte onzer vochten den dampvormigen staat aan, en het is uit de natuurkunde bekend , hoezeer zulks de vrije warmtestof bindt en verkoeling bewerkt. Daarom kunnen de dieren en kan dc mensch vooral, zelfs in eene zeer groote hitte, leven. Men heeft voorbeelden van

personen, die het tot die van kokend water hebben uitgehouden, b. v. de beroemde Engelsche natuurkundigen Banks, Blagden en Fordyce. Daartoe wordt echter vereischt, dat de lucht zeer droog zij: wnut volgons de proeven van de Laroehe, sterven dieren in cenen warmen en tevens vochtigen dampkring geplaatst spoedig, doordien daar do uitwaseming gestremd wordt.

Er zijn nog andere bronnen van verwarming, zoowel als van verkoeling, in het dierlijk ligchaam aanwezig, b. v. do onderscheidene afscheidingen, de opslorping, de werking der zenuwen, enz. Het zal geen twijfel lijden, dat van de oppervlakte der huid bestendig warmte moet uitstralen en dat de meeste voorwerpen buiten ons, waarmede wij in aanraking komen, naarmate zij goede of slechte geleiders dor warmsteslof zijn, ons ook meer of minder verkoelen moeten. Dewijl voorts niet alle dcelen evenzeer aan die onttrekking van warmte zijn blootgesteld, kunnen ook niet allen dezelfde temperatuur hebben: de inwendigo deelen b. v. hebben eene hoogere dan de huid; do behaarde van (leze, eene hoogere, dan die zulks niet zijn-Eindelijk kan uit het gezegde blijken, dat de warmte des lig-chaams bewaard moet worden door zulke kleedingstoffen , welke haar slecht geleiden, b. v. door wol, en dat hetzelve daarentegen verkoeld moet worden, door zulke, die haar goed begeleiden, b. v. linnen. In de jeugd derhalve en den mannelijken leeftijd zal, voor een gezond mensch, het laatste, bij den naderenden ouderdom het eerste het geschikst zijn voor onder-kleederen.

DIEST. Stad en vesting in de Belgische provincie Brabant , aan de Demer, met ruim 8,000 inwoners, die hun bestaan vinden in hoeden-, leder-, linnen- en andere fabrieken, en vooral in het brouwen van het beroemde naar de stad genoemde bier. D. had in do middeneeuwen hare eigene heeren. Bij het uitsterven der mannelijke lijn van hun geslacht kwam de stad in hot bezit van graaf Joan van Nassan-Saarbrück en na diens dood aan Willem, hertog van Gulik, die de heerlijkheid bij ruiling afstond aan Engelbert van Nassau. Zij bleef in het bezit van het huis van Oranje tot aan den dood van Willem den III^den, koning van Engeland, in 1702, en ging toen over in het bezit van Nassau-Dietz. Philips Willem, zoon van prins AVillem den Iquot;'⁰quot; is te D. begraven in de kerk van St. Sulpiee.

DIETBICH. De geslachtsnaam eener familie, waarvan allo leden verdienstelijke kruidkundigen waren. — Een der eersten, waarvan men gewag gemaakt vindt, was Adam D., in 1711 te Ziegenhain bij Jena geboren, een eenvoudig landman, die, door 't opsporen en onderzoeken van planten in de streek zijner geboorte, een zoodanigen roep van zich deed uitgaan, dat zelfs Linnaeus briefwisseling met hem hield. Onder den naam van Ziegenhainer botanicus in zijn tijd algemeen bekend, overleed hg in 1782. Zijn zoon Joh. Adam D., in 1739 geboren, erfde des vaders bekendheid, en werd door de hertogen van Gotha en Weimar, in welke plaats hij in 1794 als landman overleed, zeer hoog geschat. Van de beide zonen van laatstgenoemden bleef de oudste. Joh. Michael D., in 1767 te Ziegenhain geboren, boer, terwijl hij, even als zijn vader en grootvader, waarvan hij ook den naam van Ziegenhainer botanicus geërfd had, zich op de kruidkunde bleef toeleggen. Frederik Gottlieb D., do jongste zoon van Joh. Adam D.; in 1768 geboren, was aanvankelijk tuinier van den hertog van Weimar, later inspecteur van den kruidtuin te Eisenach en Wilhelmsthal, en verkreeg in 1823 den titel van hoogleeraar in de kruidkunde. Hij stierf in 1850 te Eisenach. Van de vele op de tuinkultnur betrekking hebbende , door hem in 't licht gegevene, werken, noemen wij als de voornaamsten: Vollstiindigcs Lexicon der Gartnerei und Botanih, (10 dln., Berlijn 1802—10; Register, 1811. Nachtrage, 10 dln., Berlijn 1815—21), zijne Neu-enldeckte PJlanzm, Hire Charakte-ristik, Bemtzung und Behandlung, (7 dln., Berlijn 1825—35), zgn Ifandhuch der botanischen Lustgamp;rtnerei (2 dln.. Hamburg 1826—28), en zijn Handlexicnn der Giïrtnerei und Jiotanik (2 dln., Hamb. 1829—30). — David Nathanaël D., zoon van Johan Michael, geb. in 1800, doctor in de philosophic en hortulanus m de kruidtuin te Jena, maakte zich door eene reeks van botanische plaatwerken bekond. Daartoe behooren; DmtschlancTs Gijïplamen (Jena 1826); Forstflora (Jena 1828—1833; 2^e uitg. 1838—1840); Flora tnedica (Jena 1831); Flora universalis (Jena 1831—52); DeutscUancts Flora (7 dln., Jena 1833—51); Lichtno-graphia botanica (Jena 1832—37); Deutschland's ökonomische Flora (3 dln., Jena 1841—43), enz. — Ofschoon dozen echter zeer kostbaar zijn, bezitten zij slechts weinig wetenschappelijke waarde. Met laatstgenoemden njet te verwisselen is Albert D., hoogl. in de kruidkunde te Berlijn, de schrijver van vele seliat-bare werken, zoo als de Terminologie, derphanerogamischen PJlan-sen (Berlijn 1838), do Flora regni Borussici (12 dln., Berlijn 1833—44), de Flora Marchica (Berlijn 1841), het Handb. der pharmac. Botanik (Berlijn. 1837), enz. O.

DIETBICH (Christian Wilhelm Ernst) ook DIETBICY genoemd, een beroemd Duitsch schilder, werd den 30»^,cn Oct. 1712 te Weimar geboren en overleed den 24»^ten April 1774 te Dresden. Hij genoot het eerste onderrigt in de kunst van zijnen¹ vader en later opleiding bij den landschapschilder A. Thiele te Dresden. Aldaar werd hij spoedig bekend en trof er in den rijken graaf Briihl cenen krachtigen beschermer aan. Op zijn 30»^lt;c jaar bezocht hij Eome, waar hij niet de Italianen, maar de schilders der Hollandsche school, voornamelijk Ostade bestudeerde; hij was zeer gelukkig in het navolgen der manier van deze meesters en zijn roem verspreidde zich zoodanig dat hij, naar Dresden teruggekeerd, terstond tot hofschilder en korten tijd daarna tot professor aan de schilder-academie werd aange-steld. D. bezat een zeer vruchtbaar on levendig genie en werkte sterk de gemaniëreerde schildertrant der Franschen van zijnen tijd tegen. Zijne beste stukken zijn geschilderd tnsschen 1730 en 1760; de galerij te Dresden bezit er 34 van. Buitendien heeft D. veel geëtst. Wille, Darnstedt, Zingg en anderen hebben naar zijne stukken gegraveerd.

DIEU (Ludovicus de), geboren den 7^,len April 1590 te Vlis-singen, waar zijn vader predikant was, bekleedde insgelijks het predikambt in zijne vaderstad, in de Nederduitsche, Fransche en Engelsche talen. Later werd hij benoemd tot predikant te Ley den en onderregent van het staten-collegie aldaar. Zijn dood, op den 22^,,on December 1642 voorgevallen, verhinderde zyne benoeming tot hoogleeraar. De D. heeft zich zeer verdienstelijk gemaakt omtrent de bijbelsche philologie, en ofschoon de oostersche taalkunde sedert zijnen tijd eene groote wijziging heeft ondergaan, hebben 's mans ophelderingen van de H. Schrift nog heden ton dage hare waarde. De voornaamste verhandelingen, door do D. daaromtrent geschreven en vroeger afzonderlijk uitgegeven, zijn verzameld in: Critica sacra, sive animadversiones in loca quaedam difficiliora V. et A^T. Test., Amst. 1693. Voorts schreef hij: Compendium Grammaticae Hebraicae et dictionariolum praeci-puarum radicum (L. B. 1626); Rndimenta ling. Arab, et Persic. (L. B. 1648); Grammatica lingg. Orient. ITebr. Chald. et Syriac. inter se collatarum (L. B. 1628, recus. Prancof. 1683); Historia Christi et St. Petri ah Jlieron. Xaverio Persice scripta, Lat. redd, et animadv. notata (L. B. 1639); Collationes criticae sacr. Aphorismi Thcolog. (Traj. 1639, na 's mans dood uitgegeven door M. Loy-decker); Rhetovica sacra (Traj. 1692); Tractaat tegen de gierigheid (Amst. 1660).

DIEVEN-EIIiANDEN, eilanden in den oostelijken oceaan aan het einde van de Zuidzee, eene lengte van omtrent 150 mijlen van het eiland Gnahan tot aan dat van Urak, beslaande. Magcllaan ontdekte dezelve in het jaar 1521 en gaf er den naam van Dieven-eilanden aan, omdat de bewoners er hem eenige goederen ontstalen. Naderhand noemde men haar de Marianen, naar Maria Anna van Oostenrijk, weduwe van Philippus den IV^dcl1, koning van Spanje, welke er in het jaar 1665 zendelingen heen zond. Michel Lopez de LegaSpi nam er in 1565 bezit van, doch rigtte er geene woningen op en het was niet voor in het jaar 1578, dat de Europecrs er zich op vestigden. Er zijn veertien van die eilanden, welke redelijk groot zijn, en ofschoon zij onder eene verzengde luchtstreek liggen, is het klimaat echter vrij gezond; de Spanjaarden hebben aan de inwoners het vuur doen kennen, waarvan zij nog geen denkbeeld hadden. Sedert het jaar 1665 hebben de Jesuiten er het evangelie gepredikt en zijn er vele Christenen. De voornaamste eilanden zijn Gnam, Bolla en Laijpau.

DIFFAME zegt men in de wapenkunde van een' leeuw, luipaard of ander dier, dat zonder staart wordt voorgesteld.

DIFFEBENTIAAL en INTEGBAAL BEKENING, vormt eene der hoogste trappen in de wiskunde. Het is onmogelijk aan niet eenigzins ver gevorderde wiskundigen, zelfs maar

ccu opporvlukkig denkbeeld van dit gedeelte der wiskunde te geven, duar de bepaling wel streng in eenige woorden zonde zijn zanien te vatten, maar dan voor oningewijden nagenoeg onverstaanbaar, dor en zonder' eenig nut zonde zijn; terwijl men het doel, de strekking en de grondslagen dezer wetenschap, door voorbeelden willende ophelderen, of in eenzijdige, bekrom-pene toepassingen zoude vervallen, of in ingewikkelde wiskundige beschouwingen, die hier geene plaats kunnen vinden. Want, en dit zonder overdrijving, de differentiaal-en integraal-rekening beheerscht de geheele wiskunde; alle verschillende takken waarin deze ten onregte, maar veelal ten gerieve van het onderwijs . wordt gesplitst, vereenigen zich, smelten als te zamen in dit hoogere algemeene eindpunt; niet alleen de zuivere wiskunde, maar evenzeer de werktuigkunde, de natuurkunde, de sterre-kunde, in één woord alle takken van menschclijke kennis, waarvoor de wiskunde onontbeerlijk is. De Differentiaal-rekening en de uit haar als van zelve voortvloeijende Integraal-rekening, hebben de grenzen uitgebreid, die vroeger aan de toepassing der wiskunde schenen gesteld te zijn; zij hebben het der wiskunde mogelijk gemaakt, om door te dringen waar zij dit vroeger niet vermogt; zij beschouwen do toestanden en de onderlinge betrekking van oneindig groote, zoowel als van oneindig kleine grootheden; zij omvatten alles en dringen in alles door.

Even onmogelijk als het is, in korte trekken, een eenigzins duidelijk denkbeeld te geven van het wezen der Differentiaalrekening, zonder in hoogere wiskundige beschouwingen te treden, even zoo onmogelijk is het hare geschiedenis beknopt voor te dragen, en wel om soortgelijke redenen. Het ware even ligt over de ontwikkeling eener taal te spreken, zonder tevens de geschiedenis van het volk, zijne letterkunde, zijn tooneel en zijne zeden te behandelen. Wü moeten ons dus vergenoegen met aan te stippen, dat Newton en Leibnitz schier gelijktijdig, ofschoon langs verschillende wegen en van zeer uiteenloopende gezigts-punten, de grondleggers waren der Differentiaal-rekening, en waarschijnlijk zelfs, geruimen tijd geheel onafhankelijk van elkander. Hunne voorgangers Cavalicri, Wallis, Barrow Terniat en anderen, waren reeds zoo ver den weg der twee eerstge-noemden ingetreden, dat zg waarschyniyk tot dezelfde inzigten zouden zijn gekomen, bijaldien de stelkundige begrippen destijds eenc strekking tot meerdere algemeenheid hadden gehad.

Hoezeer de inzigten van Newton, Leibnitz, Landes, d'Alem-bert en anderen, aanleidingen gaven tot, somtijds zelfs hevige₎ geleerde twisten, zoo droegen hunne geschriften, bij zoo zeer verschillende wijzen van beschouwen, niettemin krachtig bij tot den opbouw der Differentiaal-rekening, als een voortreffelijk hulpmiddel, bij het doen van wiskundige nasporingen; want bij geluk, uit welk oogpunt ook beschouwd, de toepassing der leerwijze, bleef onafhankelijk van de zienswijze omtrent de grondslagen en leidde byna nimmer tot verkeerde uitkomsten.

Een der hoofddenkbeelden der Differentiaal-rekening, en het eenige waaromtrent wij hier in eenige nadere overwegingen willen treden, niet om eene bepaling te geven dezer wetenschap, maar om een denkbeeld te geven van den aard harer beschouwingen , ligt in de oplossing der volgende opgave. Twee veran-derlijke grootheden x en y zijn op eenige wijze van elkander afhankelijk, zoo als bijv. de coördinaten der punten eener bepaalde kromme lijn; één dier grootheden bijv. x verkrijgt eene oneindig kleine aangroeijing, men vraagt den invloed na te gaan, die zulks op y heeft, en de verhouding dor aangroeijingen, die x en y hierdoor ondergaan.

Zeer verschillend nu waren de wijzen, waarop de genoemde geleerden dit voorstel opgaven en beschouwden. Noemen wij, om de denkbeelden op een bepaald voorbeeld te bepalen, een zeer klein cirkclboogje a-, en y het gedeelte der raaklijn tusschen de twee stralen begrepen, die het boogje bepalen, dan hangen de grootheden x va y van elkander af; x grooter wordende, wordt y ook grooter, maar niet in dezelfde reden.

Gaan wij nu na, wat er gebeurt, indien de beide stralen eerst op elkander liggende en dus een boog en een raaklijn gelijk nul bepalende, een van beide zich in beweging stelt om het middelpunt, en een oneindig klein boogje beschrijft, noemen wij, zoo als dit gewoonlijk geschiedt, dat oneindig kleine boogje Sx en het daarmede overeenstemmend raaklyntje Sy. Volgens Leibnitz nu, zoude het boogje Sx gelijk aan Sy zijn, en dus de verhou-

S x

ding -r— = 1; de cirkelomtrek zoude dus beschouwd mogen Sy

worden, als bestaande uit een oneindig aantal oneindig kleine raaklyntjes, die twee aan twee hoeken maken, oneindig weinig van 180 graden verschillende.

Volgens Newton en Maclauren is het cirkelboogje Sx op het oogenblik van zijn ontstaan, op het oogenblik dat het uiteinde van den straal zich in beweging stolt, om het boogje te beschrijven, gelijk aan het raaklijntje Sy. Of wel volgens eene latere beschouwingswijze is de snelheid waarmede het boogje aangroeit, gelijk aan die waarmede het raaklyntje zulks doet. Op die wijze wordt het denkbeeld van snelheid onafscheidelyk van die der oneindig kleinen.

d'Alembert daarentegen laat het boogje van eene eindige waarde afnemen, tot dat bet nul wordt, en neemt dan aan dat Sx en Sy, op het oogenblik van verdwijnen, gelijk zijn; die gelijk-

S x

heid is dan de grens, de UmiH waartoe de verhouding _ na-

^sy

dert. Doch wij willen onze lezers niet vermoeijen mot eene verdere opsomming van nog andere zienswijzen; — wat de tegenwoordig vrij algemeene opvatting van hot begrip betreft, dit zal zijne plaats beter vinden bij de behandeling van het art.: Oneindiy groot en klein.

Hoe afgetrokken beschouwingen als deze schijnbaar ook mogen wezen, zijn de latere ontdekkingen in byna alle vakken van menschelijke wetenschappen daar, om te staven welke heerlijke vruchten do Differentiaal-rekening reeds heeft afgeworpen, zoowel in praktischen en technischen zin, als voor de algemeene behoeften van beschaving, ontdekking en uitbreiding van menschclijke kennis.

Te talrijk zijn de voortreffelijke werken over de Differentiaalrekening , om daaruit eone beknopte keuze te kunnen doen. Men raadplege die van Euler, Carnot, Lacroix, Duhamel, La Grange, Cournot en Morgan; voor zelfonderrigt die van de Gelder en Badon Ghyben, eu voor de geschiedenis Bossnt, Montuela en Montferrier.

DIFFRACTIE VAN HET LICHT. (Zie Buiging tier lichtstralen).

DIGEST A of PANDECT AE. Dezen naam gaf Justinianus aan een der dcelen van zijne wetgeving. Tegen het einde des jaars 530 droeg deze keizer aan Tribonianus en zestien andere regtsgelcerden en hooge ambtenaren op, eene verzameling daar te stellen van hetgeen in de geschriften der voornaamste regts-geleerden als nog geldende kon worden- beschouwd. Binnen den korten tijd van drie jaren bragten zij dit werk tot stand. Het bestaat uit fragmenten der geschriften van 39 der beroemdste regtsgelcerden uit den klassieken tijd. Deze zijn gerangschikt in 50 boeken, die weder elk in titels zijn afgedeeld. Aan het hoofd van iederen titel staat uitgedrukt de stof waarover gehandeld wordt; dan volgen de fragmenten, elk met den naam van den schrijver en van het geschrift, waaruit het geput is, aan het hoofd. Het geheel heeft nog eene andere vcrdeeling in 7 afdee-lingen, waarschijnlijk gevolgd naar de verdeeling der commen-tariën op het edict. In verschillende handschriften zijn de D. tot ons gekomen, maar slechts één daarvan kan op een hoogen ouderdom roemen. Het is bekend onder den naam van het Flo-rentijnsche handschrift en is waarschijnlijk uit de zevende eeuw. Vroeger te Pisa bewaard, werd het in 1406 naar Florence over-gebragt, waar het zich nog bevindt. Geen der andere handschriften is ouder dan de twaalfde eeuw, hoewel zij blijkbaar afschriften zijn van een veel ouder, dat onafhankelijk van het Florentijnsche geschreven is en daarvan zeer dikwijls verschilt. Voor de verklaring der D. zijn van groot gewigt de Basilica (zie op dit woord), die grootendeels in eene omwerking der D. bestaan. Van de breedvoerige omwerking van Stephanus zijn slechts enkele fragmenten bewaard gebleven.

DIGESTIE. (Zie Spijsverteering).

DIGLYPHEN zija in de bouwkunst steunsels onder de kroonlijst tegen de fries. Zij dienen ook tot versierselen en behooren tot de Dorische bouworde. Zij hebben hunnen naam (tweespletig) omdat zij slechts twee, gelijk do Triglypen drie insnijdingen (twee in het midden en ter wederzijde eene halve) hebben. Deze spleten worden naar verkiezing afgerond of hoekig gemaakt. Vignola is de uitvinder van dit versiersel, dat echter weinig gebruikt wordt.

DIGTHEID. Overbekend is het, dat ligchamen die een gelijk volumen bezitten, niettemin aanzienlijk in gewigt verschillen. Bij twee even groote bollen byv. van kurk en ijzer, zal do laatste de zwaarste zijn. Daar allo stofdeelen door de zwaartekracht worden aangedaan, moet dit verschijnsel dus daarin zijnen oorsprong hebben, dat de stof in het ijzeren ligchaam digter op één gehoopt is, dan in het kurken. Van daar hot begrip der D. De digtheden van even groote ligchamen kan men vergelijken door hunne gewigten; want een twee- of driemaal digter ligchaam, zal bij gelijk volume, twee- of driemaal meer gewigt hebben dan een ander. Nu is men overeen gekomen, om do digtheid van water als eenheid aan te nemen en er do digtheid van andere vaste of vloeibare ligchamen mede te vergelijken. Het water moet dan gerekend worden op 4° C. te zijn, het heeft alsdan zijne grootste digtheid. De digtheid van luchtsoorten vergelijkt men met die van dampkringslucht bij O» C. en 76 Ned. duim barometer-hoogte.

Hoewel het gewigt der ligchamen een hulpmiddel is, om hunne digtheid te bepalen, is niettemin het begrip van digtheid onafhankelijk van dat van hun gewigt, daar dit laatste alleen ontstaat uit het denkbeeld van het meer of min op één gehoopt zijn der stofdeelen. Zie verder de artik.: Massa en Soortgelijk qewigt,

DIGRESSIE noemt men in de sterrekunde de grootste afwijking van eenc der zoogenoemde benedenplaneten, Mercu-rius en Venus, van de zon. Meer gebruikelijk is echter daarvoor het woord elongatie. Zie Elongatie.

DIJAMBUS is in de verskunst een voet van twee jamben , gelijk het woord tevredenheid.

DUCK (Antonie van), de grootste der portretschilders, zag den 22^ston Maart 1599 te Antwerpen het eerste levenslicht en overleed den 9^I,cn Dcc. 1641 te Londen. Zijn vader, een glasschilder en handelaar in linnen, vertrouwde de opleiding van zijnen zoon toe aan Hendrik van Balen, een beroemd historieschilder, doch later kwam v. D. in betrekking tot Rubens en vervaardigde onder diens leiding verscheiden schilderstukken. Op aanraden van dezen meester bezocht hij Italië, hield zich eerst op te Venetië, waar hij Titiaan en Paul Veronese bijzonder bestudeerde, trok daarop naar Genoa, vervolgens naar Rome, waar hij o. a. het portret van den kardinaal Bentiroglio schilderde. In 1625 keerde hij naar Antwerpen terug, waar hij zich vestigde, zonder evenwel aanzoek tot het schilderen van portretten in andere landen af te slaan. Zoo schilderde hij in den Haag den prins en de prinses van Oranje, met hunne kinderen en een tal van edellieden. Kort daarna werd hij om den grooten roep, die van hem uitging, uit naam van koning Karei den Iquot;^equot; van Engeland, door Sir Kenelm Digby uitgenoodigd om naar Londen over te steken. Hij schilderde daar de portretten van den koning, de koningin, de prinsen en vele hovelingen. De koning verhief hem in den adelstand en legde hem eene vaste jaarwedde toe van £ 200, met den titel van zijnen schilder. Bovendien ontving hij hooge sommen voor zijne stukken en schilderde zulk eene menigte portretten, dat zijne middelen die van zijnen leermeester Rubens wol zouden overtroffen hebben, indien v. D. niet op een tc weelderigen en kostbaren voet geleefd had. Hij huwde aldaar Maria Ruthen, de zeer schoone dochter van een onvermogend Schotsch edelman. Later bezocht hij nog eenmaal Antwerpen en deed een uitstap naar Parijs, zoo men meent met het plan ora een gedeelte van de galery van het Louvre te schilderen, doch daarover was reeds voor anderen beschikt. Hij keerde mismoedig naar Londen terug, werd ziek en overleed in den ouderdom van 42 jaar. Zijn lijk werd met groote staatsie in de St. Pieterskerk te Londen begraven.

Van D. had wel niet het vuur en de gloeijende verbeeldingskracht van Rubens, doch was keuriger en gevoeliger in zijne uitdrukking en had een verhevener karakter in zijne teekening. Als portretschilder nam hij eene plaats in boven Rubens en verdient de grootste schilder in dat vak genoemd te worden, tenzij men Titiaan boven hem mogt stellen. Men gevoelt dat in de koppen van v. D. evenveel waarheid als kunst hcerscht; zij leven en zijn bezield. In bet schilderen van handen is hij nog door niemand overtroffen. V. D. heeft ook verscheiden portretten van kunstenaars , alsmede dat van Erasmus geëtst en de eerste graveurs van III.

zijnen tijd, als L. Vorsterman, Bolswert, Pontius, de Jode hebben als om strijd zijne voorstellingen in koper gebragt.

Het museum in den Hang bezit van dezen meester de zoogenaamde portretten van don hertog en de hertogin van Buckingham (deze gewaande hertog is een Antwerpenaar) en het portret van Q. Simons, de familie Huygcns, zijnde zes hoofden op een doek. Het museum te Amsterdam bezit van hem: de portretten van den burgemeester van der Borght en van prinses Maria van Engeland en den hertog van Glocester, alsmede eene weenende vrouw in een landschap. Het Antwerpsoh museum bezit vele stukken van zijne hand.

Er is van v. D. uitgegeven: 1°. Tcones principum, virurum doc-toruin etc., Antw. in folio, bestaande uit 101 platen, waarbij gewoonlijk gevoegd zijn do 20 geëtste portretten van v. D. 2°. Xe cabinet des plus beaux-portraits de plusieurs princes et princesses, des hommes illustres, peints pur van Dyck, An vers, Ver-dusson ou Bruxolles, 1728, 2 dln. in fol. Squot;. Iconographie ou vies des hommes illustres du XVII. siècle, etc. Amsterdam 1759, 2 vol. in fol. met 70 portretten.

DIJK. Naar zekere regelen opgehoogde wal langs eene rivier of zee, om het overstroomen dor landen, achter dezelve gelegen , te voorkomen. Wij zouden tc uitvoerig worden, wanneer wij alles wat tot de dijken betrekking heeft, hier vermeldden. Zeer veel is daarover geschreven. Men kan daaromtrent nazien; Wagenaar, Vaderl. Ilisl., Iquot; D. bl. 58 en 59, IP D. bl. 246, 247 en 360; IVquot; D. bl. 91; XIX® D. bl. 92. Voorts Engel-berts; Outhof; Velsen; S. van Leeuwen; Smids, (Schatkamer van Nederl. Oudheden); van Reijn (Beschr, van Rotterdam); de stukke? van P. Straat en P. van der Deure; de verhandelingen van IJpeij, van Wassenaar Twickel, P. van Bleiswijk, Hun-richs, Woltmann, Siborslag, Goudriaan, Brunings en anderen. Ook de verhandeling van deu ingenieur F. W. Conrad, in het Mengelwerk der Vaderlandsche Letteroefeningen. — Omtrent de Zeedijken lezo men de Verhandeling over de beste wijze van aanleggen van Zeedijken en de hervorming derzelve, bijzonder met betrekking lot die der provincie Friesland, door W. van Peijma, landbouwer te Tornaard. Franekor 1827. — A. Galand, Handleiding tot de kennts der Dijksbouw- en Zeeweringkunde.TjiQvWaac 1833.

DIJK (Phihp van), een portretschilder, te Amsterdam in 1680 geboren en to 's Gravenhage in het jaar 1752 overleden. Hij was leerling van Arnold Boonen, schilderde in verschillende steden van ons land met grooten bijval en roem en werd later naar Cassel geroepen, om do betrekking van hofschilder des landgraven van Hessen te vervullen. Hij heeft zich behalve door zijne portretten ook een' grooten naaln gemaakt door zijne keurige kabinetstukjes met moderne figuurtjes uit den deftigen stand. In het museum te 's Gravenhage vindt men van zijne hand vier schilderijen: eene dame bij haar toilet, eene dame op de luit spelende, een bejaard heer, eene pen vermakende en eene Judith. Zijne meeste portretten treft men in de galerijen der vorstelijke lustsloten om Cassel aan.

DIJKLEGER of CORRESPONDENTIE BIJ HOOG OP-PERWATER EN IJSGANG OP DE RIVIEREN. Bij koninklijk besluit van den 3^deI, Januarij 1821, is er, naar aanleiding van vroegere gewoonten, een reglement vastgesteld, waarbij de correspondentie bij ijsgang en hoog opperwater langs de rivieren, of het zoogenaamde Dijkleger, werd ingesteld. — Wanneer namelijk het water in de rivieren, aan de peilpalen te Panner-deu en to Gorinchem voor de Waal en Mcrwcdc; te Vreeswijk voor de Lek, en te Grave voor de Maas, de hoogte van 1,9 cl beneden de dijkskruinen of waterkeeringen bereikt heeft, wordt er eene algemeene rivier-correspondentie bij opene rivieren in werking gesteld; bij bezette rivier echter, vangt de correspondentie aan, zoodra zich dooiweder openbaart, of indien er eene spoedige losbreking van hot ijs of sterke aanwas van water te wachten is. — Bij dit reglement worden de posten of stations bepaald, die alsdan door de ingenieurs en verdere beambten van den waterstaat en door de dijkscollegiën betrokken moeten worden, alsmede de orde, waarin oene geregelde correspondentie dezer posten onderling en met de hoofdposten moet plaats hebben. Het doel dezer instelling is om het algemeen bestuur van den waterstaat, benevens al de dyksbesturen der langs de rivieren gelegen districten, vroegtijdig en op de zekerste wijze van allo plaatsgrijpende voorvallen te onderrigten en daardoor in

9

staat te stellen om tijdig zoodanige maatregelen te nemen, als men ter afwending van het gevaar mogt noodig oordeelen. Er zijn hierbij verder verschillende voorzorgen bepaald, zoo ten aanzien der materialen die voorhanden moeten zijn, als ten aanzien der te geven seinen bij het losbreken van het ijs en bij onverhoopte doorbraken, enz. Het nut dezer instelling langs onze rivieren behoeft wel geen betoog; jaarlijks wordt bij een bijzonder besluit bepaald, door welke ingenieurs cn verdere beambten de vastgestelde stations of posten zullen betrokken worden.

DIJKSCOLLEGIE of HEEMRAADSCHAP. Toon de uitlo-zing van het water hier te lande, nadat de voornaamste bedijkingen hadden plaats gehad, meer en meer op een' geregelden voet begon te komen, hebben de landeigenaars van sommige districten zich onderling verbonden, om hun gemeenschappelijk belang tot lozing van het overtollige water en tot beheer hunner gemeene waterkeeringen te bevorderen; zoodanige districten werden heemraadschappen, hoogheemraadschappen, waterschappen en dijkscollegiën genoemd, en de personen, wien do algemeene zorg voor den ring der dijkagie, de wegen, kanalen, grachten, molens, sluizen, enz. aanbevolen is, voeren den naam van hoogheemraden , of heemraden, leden van het dijkscollegie enz.; wier getal, naar mate van de uitgestrektheid en do werkzaamheden in zoodanig district, meerder of minder is, terwijl zij doorgaans onder den naam van dijkgraaf een' persoon aan het hoofd hebben, die als voorzitter van zoodanig collegie handelt.

Deze inrigting is zeer oud: de eerste handvest van het hoogheemraadschap van Rijnland, die nog voorhanden is, dagtee-kent van den jare 1253, en is door graaf Willem II, Roomsch koning, te Leyden gegeven, terwijl diezelfde vorst, in eene handvest van 1255 reeds spreekt van „des gemeenelants raetsluyden, die geheeten sijn heemraden.quot;

De oprigting der hoogheemraadschappen van Delfland en Schieland wordt gemeenlijk omtrent de jaren 1255 en 1273 gc-eteld. — De oudste oorkonde omtrent den Alblasserwaard, dag-teekent van 1277; de oprigting van den dijkstoel der Vijf-heeren-landen moet waarschijnlijk op het jaar 1284 gebragt worden.

De Zuidhollandsche waard, die naderhand in 1421 zulk eene vernielende overstrooming onderging, moet omtrent 1300 of 1303 bedijkt zijn geworden. — Om geene verder op te noemen, zoo schijnen de meest belangrijke inrigtingen van dien aard, vooral in Zuid-Holland, in de IS*¹⁰ eeuw te hebben stand gegrepen, en langzamerhand is daardoor eene zekere dijksregering daargesteld geworden, die in ons vaderland als onmisbaar moet worden beschouwd.

Ieder van deze hydrotechnische districten heeft zijne kanalen en sluizen in de buitendijken, door welke het overtollige water van de landen, op de buiten-rivieren, bij daartoe gunstige gelegenheden, geloosd wordt.

Na de groote of eerste bedijking dezer districten, is de bijzondere bepoldering en het stellen van watermolens begonnen, waartoe het noodzakelijk werd, om een' algemeenen boezem te hebben, waarin het water der bijzondere polders geloosd kan worden, en uit welken boezem het water door de sluizen op do buitenrivieren konde lozen. Het water uit deze polders wordt door zoo vele watermolens, als de grootte en diepte der polders vordert, in dien boezem opgemalen, en daarin gehouden door de wederzijdsche boezemkaden, terwijl er in deze kaden naar de behoefte sluisjes worden gelegd, tot gerief van allerlei aard. Sommige dezer boezems dienen ook gelijktijdig tot kanalen voor de binnenlandsehe scheepvaart, en de sluizen in de buitendijken tot schutsluizen om in en uit de buitenrivieren te kunnen komen. Sommige landen, in deze districten gelegen, hadden door hunne hoogere ligging geene bijzondere afpoldering noodig, en deze worden bij onderscheiding boezemlanden genoemd; in andere districten daarentegen, daar de boezem geene voldoende uitwatering op de buitenrivieren konde bekomen, heeft men doorgaans om dit gebrek weg te nemen op de voordeeligste plaats voor de uitlozing, molens gesticht, welke het water uit den boezem in een' anderen boezem opmalen, die dan hooge boezem genoemd wordt, en waaruit, bij minder laag vallende ebben, do uitlozing plaats heeft.

Ieder der gezegde polders, die als onderdeden van het heemraadschap moeten beschouwd worden, heeft weder zijn afzonderlijk bestuur, dat ondergeschikt is aan het eollegic van dijkgraaf en hoogheemraden, die de algemeene dijks- en polder-regering over hun district of heemraadschap uitoefenen, en ieder dijkscollegie is eindelijk weder aan het algemeen bestuur onderworpen. Zie voorts Heemraadschappen.

DIJKSLA6 is dat gedeelte van een' dijk, dat door de eigenaars van die landen, welke dijkpligtig zijn, onderhouden moet worden. Deze dijkpligtige personen worden dijkslaagden genoemd.

DIJON. Eertijds de hoofdstad van Borgondië, thans van het departement Cote d'Or, ligt aan do Ouche, is wel gebouwd en bevestigd, de zetel van een bisdom, en heeft 3 voorsteden, I fort, 15 opene plaatsen, 8 kerken, 3 gasthuizen, 2,900 huizen en ruim 29,000 inwoners. Voorheen waren hier rijke kloosters, voornamelük eene vrouwelijke cistersienser abdij, die de moeder van alle overige was. Onder de openbare gebouwen onderscheidt men de, in de XII'¹quot;' eeuw in gothischen bouwtrant gebouwde hoofdkerk van St. Benigna, eene der schoonste kerken van Frank-qjk, met een 310 voet hoogen toren voorzien, voorts het oude, doch uitgestrekte en welgebouwde residentieslot der oude hertogen van Borgondië. Men vindt hier verder eene universiteit met 3 faculteiten, een koninklijk collegie, eene academie der wetenschappen, in 1725 opgerigt en in 1740 door den koning bevestigd, eene kunst- en teekenschool, eene boekverzameling van 45,000 boekdeelen en 5 tot 6000 handschriften, een observatorium, een museum van platen en oudheden, zeer rijke ar-chiven, een schouwburg, alsmede fabrieken van mutsen, kousen, speelkaarten, wollen stoffen, waskaarsen, hoeden, messen enz. De handel in wijn is zeer aanzienlijk.

DILEMMA is eigenlijk een dubbel of tweeledig besluit, en wordt in de Logica gewoonlijk in het wederleggen gebruikt, als men eene stelling bestrijdt, uit welke men twee of meerdere valsche of ongerijmde gevolgtrekkingen afleidt. Een meerledig besluit wordt in de wetenschap Polylemma genoemd. Men bedient zich van deze wederleggende (apagogische) soort van besluiten, in de bestrijding van valsche stellingen, door het ongerijmde (ex absurdo). Bij deze besluiten moeten, willen zij de vereischte werking doen: 1°. de gevolgen die er uit getrokken worden volledig zijn en elkander wezenlijk uitsluiten; 2°. uit de aangenomen stellingen met noodzakelijkheid volgen ; en eindelijk 3°. moeten deze gevolgen onwederlegbaar kunnen bewezen worden. Uithoofde dezer verschillende en gewigtige vereischten, die zich niet spoedig vooral in een gesprek laten overzien, is deze manier van besluiten dikwijls tot het bewijs van Sophismen misbruikt geworden. De stelling, b. v. „God kan zijne besluiten veranderenquot; wordt door een D. op de volgende'wijs wederlegd: „Als God zijne besluiten veranderde, zoo had Hij of niet alles van eeuwigheid overlegd, of had veel niet wel overlegd, of hij handelde naar willekeur. Nu is dit alles ongerijmd (hiervoor moeten de gronden bijgebra(,'t worden) bijgevolg is het valsch dat God in zijne besluiten veranderlijk is.quot;

DILLE (Anethum yraveolens L.). Eene e'e'njarige plant, welke tot de natuurlijke familie der Umbelliferen behoort, en wier bladen en vruchtjes zoowel in de huishouding als in de geneeskunde gebruikt worden. Zij bezit een rolronden, gladden, onbe-haarden en naar boven vertakten stengel; drie- of meerwerf gevinde , donker-grijsgroene bladen, wier slippen zeer smal, draadvormig, spits en aan de bovenzijde van eene gleuf voorzien zijn; gele bloemen; schermen zonder omwindsel cn zeer platte, bruine, blcek-gevleugelde vruchtjes. Do D. behoort eigenlijk in Zuid-Europa en 't Oosten te huis, doch wordt bij ons gekweekt, en komt daardoor hier cn daar verwilderd voor. Zij bloeit in Junij en Julij. O.

DILLEN (J on an Jacoh), een bekend kruidkundige, werd in 1684 in Hessen geboren. Hij bekleedde eerst het hoogleeraar-ambt in zijne vaderstad Giessen, doch werd later in dezelfde betrekking te Oxford beroepen, alwaar hij in 1747 overleed. Hij hield zich vooral bezig met het onderzoek en de rangschikking der Mossen, waarvan o. a. zijn onschatbaar werk, getiteld: fits-toria Muscorum, Oxon, 1741 in 4°., met 85 kopergravures, waarop ongeveer 600 mossen zijn afgebeeld, getuigen kan. Zijne beschrijvingen worden als een voorbeeld van duidelijkheid geroemd. — Een zeer bekend werk van D. is ook zijn Hortus EUhamensis, Lond. 1732 in folio, met 314 zuivere kopergravures, waarop 417 planten zijn voorgesteld. O.

DILLENBURG. Het noordelijke ambt van het hertogdom Nassau, waar vele bergwerken zijn. Do gelijknamige hoofdstad

is op de beide oevers van de Dille gebouwd en is de zetel van de regerings- en regtscollegien in het ambt. Zij telt bijna 3,000 inwoners, die eenige fabrieken hebben en ook van den levendigen doortogt-handel bestaan. De stad was van 1606 tot 1739 de zetel der graven van Nassau-Dillenburg, van wier kasteel nog bouwvallen over zijn. D. is vooral vermaard als geboorteplaats van prins Willem den Iquot;quot;quot;¹, die er den 14^lUm April 1533 geboren werd. Ook zag er diens zoon, prins Maurits, den 7^don September 1567 hot levenslicht.

DILLINGEN. Eene levendige, welvarende stad in den Bei-jerschen kreits Zwaben en Neuburg. Zij tolt bijna 4,000 inwoners en ligt aan den Donau, over welke rivier daar eene brug ligt. De stad heeft onderscheidene wetenschappelijke inrigtingen, waaronder een lyceum, dat uit do in 1534 opgerigte en in 1804 opgehevene universiteit is ontstaan. Voorts bezit D. eenige fabrieken , vooral van ijzerwerk, en drijft eenen levendigen handel. Vroeger was zij de hoofdplaats van een uitgestrekt graafschap, dat in do XIII^de eeuw door zijnen toenmaligen bezitter, graaf Hartman, die bisschop van Augsburg was, met dat bisdom werd vereenigd. In de nabijheid der stad vindt men eenige scheepstimmerwerven , alsmede het Carolina-kanaal, dat bijna 7000 voet lang is en eene groote kromming van den Donau afsnijdt.

D. is ook de naam van een dorp in don Beijerschen kreits Neder-Franken- en Afscliaffenburg, waar de bondgenooten in 1743 eene belangrijke overwinning op de Franschen behaalden, alsmede van een dorp in het landgraafschap Hessen-Homburg.

DILUVIUM of DILUVIALE FORMATIE. Hierdoor verstaat men eene dor laatste neptunische vormingen van de korst der aarde, die ovenwei nog vóór den geschiedkundigen tijd heeft plaats gehad. Zij behoort tot de laatste groote omwentelingen, waardoor het vasteland dor aarde zijne tegenwoordige uitgestrektheid en gedaante verkregen heeft. Aan geweldige overstroomingen en watervloedon, die een groot gedeelte der aarde bedekten eu zich somwijlen ook tot zekere landstreken beperkten, schijnt deze vorming haren oorsprong verschuldigd te zijn. Onderscheidene lagen dragen kenmerken, dat zij op eene zeer onregelmatige wijze zijn gevormd. Of deze vorming in een of in verschillende tijdperken is ontstaan, daaromtrent verkeert men nog in het onzekere. Dit weet men, dat do storende en verwoestende krachten van den tegenwoordigon tijd op verre na niet toereikend zijn, om zoodanige vormingen voort te brengen. Wat de massa van het D. betreft, die bestaat voornamelijk uit leem, zand, klei, mergel, steengruis, groote en kleine gerolde stcenen van allerlei aard, waaronder zich verbazende rotsblokken bevinden. Bij de groote uitgebreidheid, dio deze vorming heeft, bedraagt hare dikte somwijlen tot moor dan 200 voeten. Vele overblijfselen van bewerktuigde ligchamon, vooral van dieren, liggen daarin begraven, die voor de holft tot uitgestorvene geslachten behooren; en worden er al aangetroffen van dieren die nog aanwezig zijn, dan zijn het van zoodanige, die thans in veel warmere luchtstreken leven, waaruit mon moet besluiten dat de temperatuur in die landen eertijds veel hooger was dan thans.

DIMENSIE. In de meetkunde de afmeting van een ligchaam. In de toekenende kunsten verstaat men er door de evenredige, juiste, afgemeten grootte dor nagebootste voorwerpen.

DIMINUENDO. (Zie Crescendo).

DIMORPH of TWEEVORMIG wordt gezegd van delfstoffen, welke in twecderlei stelsels kristalliseren; b. v. koolstofzure kalk, die zich uit koude oplossingen in rhomboëders tot kalkspath en uit warme oplossingen in rhomboëder-octaëders tot arragoniet vormt. Ook zwavel behoort daartoe en kristalliseert door sublimatie tot een ander' stelsel, als door smelting. Hetzelfde hooft plaats met de koolstof, welke in den vorm van octaëders tot diamant en in den vorm van zeszijdige zuilen tot graphiet kristalliseert.

DINANT, oen zeer oude stad in de Belgische provincie Namen, aan de Maas, met 6,664 inwoners, merkwaardig om hare ligging, daar zij tusschon hooge rotsen als ingeklemd ligt en ieder huis zijnen tuin heeft tegen de bergen, zoodat men uit den tuin op het dak ziet. Ook de omstreken van D. zijn zeer bezienswaardig, voornamelijk om de zonderlinge vormen der rotsen, waaronder de Roche Bayard uitmunt en om de slangvormige kronkelingen dor rivier. Do stad hoeft eene hoofdkerk in gotliischen bouwtrant, verschillende fabrieken; ook wordt er een levendige handel gedreven in vlas, stcenen en marmer. De vesting, zoo als die nu bestaat, werd in 1815 gebouwd ter plaatse waar vroeger een slot gestaan had, dat in 1690 door de Franschen werd verwoest. De stad werd in 1466 door Philips van Borgondië gonomen en in de ascli gelegd en in 1554 berend door den hertog van Nevers, veldoverste van Hendrik den 11^«» togen keizer Karei den V^4en.

DINGSPIL is de naam van de districten, waarin vroeger onze tegenwoordige provincie Drenthe verdeeld was.

DINOSTRATUS. Een wiskundige uit de school van Plato, eon bijzonder leerling van Eudoxus. Hij is de uitvinder eenor transcendente kromme lijn, die hij quadratrix noemde, omdat hij er de quadratuur van den cirkel (zie Qnadratimr) mede meende te kunnen vinden. D. schijnt deze lijn te hebben gevonden bij het zoeken naar de oplossing van het vraagstuk, oenen hook in eene gegeven reden te verdoelen.

DINOTHERIUM. Aldus noemt men een uitgestorven soort van zoogdieren, waarvan do fossilo beenderen in het rnuschel-zand, inzonderheid in die afdeeling, welke als tegelformatie is aangeduid voorkomen, zoo als onder anderen voornamelijk in het zand van Eppelsheim, niet ver van Worms, een hoogst merkwaardig oord, dat eene onbegrijpelijke menigte beenderen uit de voorwereld heeft opgeleverd. De stelling van het D. in het systeem is nog onzeker; waarschijnlijk moet het bij den Du-gong en de Manaten zijne plaats vinden. Bijzonder merkwaardig en afwijkend van andere diervormen is het, dat het D. verbazend groote, naar benedon gebogen slagtanden in de onderkaak had, gelijk zulks in do nevensgaande figuur, den kop van een D. voorstellende , kan opgemerkt worden. In 1836 vond A. von Klipstcin een bijna volkomen bewaard bovengedeelte van den kop, dat eene lengte had van zes voet en op het breedste gedeelte 3[ voet breed was. Ten deele zijn de overblijfselen van dien aard zoo sterk met 'yzer doordrongen , dat zij zich buitengemeen zwaar voordoen. Eene der drie of vier soorten van D. welke bekend

zijn geworden, heeft nagenoeg vijftien voet lengte en negen voet hoogte.

Dr. Buckland meent uit den vorm en de zwaarte van den onderkaak te moeten besluiten dat het D. bestemd was om in het water te leven en dat hot, even als de tapiren, welke met het D. eenige verwantschap toonen, zoetwater-meren en rivieren bewoonde. Met oen gedeelte van hun gewigt door het water gedragen, schrijft Buckland, zouden de verbazende slagtanden niet meer lastig kunnen worden; en nemen wij aan dat zij — daarop wijst de vermelde ongewone plaatsing dezer tanden — als werktuigen tot het ontwortelen van groote, uit den bodem van rivieren en meren opgrocijende waterplanten gebruikt werden, dan moesten zij daarbij in staat zijn, dezelfde diensten te doen, als houweelen en eggen te gelijk. Veelligt werden de slagtanden ook gebruikt, gelijk die der bovenkaken bij de walrussen, om zich daarmede aan den oever vast te houden en het ligchaam uit het water op te trekken. Dinotherien bezaten overigens waarschijnlijk eene snuit waarmede zij de planton in den bek kondon brengen.

Vergelijk Cuvier, Ossemenls foss. II, bl. 165, tab. 2—4. Isis 1829, bl. 401, t. I. K. C. van Leonhard, Geologie, vertaald door Beima, D. III, bl. 594 vlgg.

DINTER (Gustav Friedricii), geboren te Borna den 29quot;^te° February 1760, overleden don 29'^ten Mei 1831 te Koningsbergen, waar hij sedert 1822 het hoogleeraarambt in do godgeleerdheid bekleedde, hoeft zich zoo door het uitgeven van geschriften als door andere bemocijingon hoogst verdienstelijk gemaakt omtrent de verbetering van het onderwijs in het algemeen en van het

godsdienstonderwijs in het bijzonder. De gave van duidelijk, grondig en aangenaam onderwijzen in hooge mate bezittende, was hij ook door eene menigte boeken en boekjes voor de onderwijzers en voor de jeugd nuttig in uitgebreider' kring, 's Mans schriften zijn verzameld uitgegeven (Leipz. 1841 volg,) onder den titel Sdmmtlic/ie Schriften, in vier afdeelingen, waarvan de eerste üxegetische Werke (1841—1848, 12 dln.), de tweede Katecheli-se/te Werk t (1840-—1844, 16 dln.), de derde Padagoyische Schrijlen (1840—1845, 9 dln.) en do vierde Ascetische Werke (1844 volg., waarvan tot dusver 5 dln. zijn verschenen) bevat. Eene bloemlezing uit sommige van D.s schriften is in onze taal uitgegeven door A. C. van KI dik. Thieme onder den titel: Gedachten en Bedden (Gron. 1837) en eene andere door W. C. van der Zwaag onder den titel: Nalatenschap (aid. 1842).

Zie over D.: /finters Leben ron ihm selbst beschrieben (Leipz. 1829, meermalen herdr.)

DIO CASSIUS, was de zoon van zekeren Apronianus, die in onderscheidene provinciën van het Romeinsehe rijk landvoogd is geweest en andere aanzienlijke staatsambten heeft bekleed. Hij werd geboren te Nicea, in de helft der tweede ueuw; klom onder de keizers Commodus, l'ertinax en Caracalla tot do hoogste eerambten op en werd zelfs in het jaar 221 Consul. Echter was hij wegens zijne betoonde gestrengheid tegen de Praetorianen in het jaar 229 genoodzaakt liome te verlaten en bragt zijne laatste levensjaren volgens sommigen in Campanie, volgens anderen in zijne geboorteplaats door, zich vooral bezig houdende met het schrijven zijner historische werken. Gedurende 22 jaren arbeidde hij aan eene Uomeiuscho geschiedenis, die met iBneas aanving cn tot op Alexander Sevcrus doorliep. Dit werk was in het Grieksch geschreven en vervat in 80 boeken, van welke slechts Boek 37—54 benevens Boek 5(i—GO, behoudens eenige kleine gapingen, volledig tot ons gekomen zijn; Boek 36 en 55 gedeeltelijk, en van de overige slechts fragmenten, terwijl van Boek 35—80 eene Griek-schc verkorting bestaat door Johannes Xiphilinos, een Griekschen monnik uit de XI^lle eeuw. Deze geschiedenis is met oordeel en in eene zeer naauwkeurige tijdorde geschreven, hoewel men D. niet ten onregte beschuldigt van partijdigheid omtrent vele groote mannen der Komeinsche geschiedenis, met name dat hij Caesar te zeer verheft ton koste van Pompejus en Antonius ten koste van Cicero. Voor de gebeurtenissen van zijnen tijd is zijn werk de hoofdbron; echter vleit hij de aanzienlijken, cn in zijn geheele werk heerscht hier en daar eene gezwollenheid van stijl, die toont, dat hij den zuiveren historischen stijl der meesters, wier schriften hij reeds in zijne jeugd bestudeerd had, niet overal gelukkig heeft nagevolgd.

De eerste uitgave van D. C. is bezorgd door llob. Stephanus (Par. 1548); de beste is die van Keimarus, ook met aantt. van Vaiesius, i'ahricius en anderen (Hamb. 1750—1752, 2 dln.), op nieuw uitgegeven door Sturz (Leipz. 1824—1836, 9 dln.), waarin ook de fragmenten uit het verlorene gedeelte zijn opgenomen, door Vaiesius, Poirescius en Ursinus verzameld, benevens de later door Angelo Mai gevondene en in het 2° dl. der Scriptorum veterum nova collectio uitgegevene.

Zie over 1). C.: Wilmans, Zie fontibns el auctoritate Dionis Ctissii (Berl. 1835).

DIO, CHKYSOSÏOMÜS {Guldenmond) bijgenaamd om zijne welsprekendheid, geboren te Prusa in Bithynië, was de zoon van zekeren Pasicratcs. Hij leefde in het laatste der eerste en het begin der tweede eeuw en legde zich op do redeneerkunst en wijsbegeerte toe, in welke laatste hij de beschouwingen der Stoi-cijnen volgde, die hij op het staatswezen cn hot dagelijksche leven toepaste. Hoewel hij onderscheidene reizen deed tot uitbreiding zijner kundigheden, hield hij zich meest te Rome op, waar hij eene algemeene achting genoot cn bij keizer Trajanus in hooge gunst stond. Van zijne, in hot Grieksch opgestelde, schriften zijn tot ons gekomen 80 redevoeringen of opstellen van zedekundigen, wljsgeerigen en staatkundigen inhoud, waarin onderscheidene fragmenten van Grieksche dichters bewaard cn bijzonderheden uit de fabel- en oudheidkunde opgehelderd zijn. Stijl en taal zijn zuiver, de geest hier en daar satirisch. De schriften van D. C. zijn het eerst uitgegeven door Aldus (Venet. 1551), later door Morellus mot aantt. van Stephanus en Lindenbrogius (Par. 1004, 1624), en door Relske (Leipz. 1798, 3 dln.). De beste uitgave Is die van Einporius (Brimsw. 1844). Voorts wor.

den aan hem toegeschreven: De Alexandri virtutibus, An mundus corruptioni sit obnoxius, doch deze zijn verloren geraakt.

DIOCLES. Onder de mannen van dezen naam verdienen vermelding :

D. van Syracuse, die in de V'¹⁰ eeuw voor Chr. leefde, aan zijne stadgenooten wetten gaf en door hen zoo hoog vereerd werd, dat zij na zijnen dood cenen tempel ter zijner eere bouwden. Zie Diod. Sic. L. XIII, cap. 34, 35.

D. de geschiedschrijver, die onder de Grieken de eerste was, welke over den oorsprong der stad Rome heeft geschreven. Plu-tarchns vermeldt hem in het leven van Romulus.

D. de geneeskundige, die ten tijde van Darius Hystaspes leefde en een verloren gegaan boek De morborwn praesayiis geschreven heeft.

D. de wiskundige, die in de VI^de eeuw leefde cn eene wiskundige kromme lijn heeft uitgevonden, die cyssoïde wordt genoemd. Deze lijn is echter van weinig gebruik.

DIOCLETIANUS (Gajus Aürei.ius Valeiiius) Jovius, aldus genoemd naar zijne geboorteplaats, Dioclea in Dalmatië, werd in het jaar 245 geboren en begaf zich vroeg in de krijgsdienst, waarin hij tot de hoogste waardigheden opklom. Na den dood van Oarus en diens zoon Numerianus werd D. door het leger in Chalcedon tot keizer uitgeroepen in 284. Ten gevolge van den opstand der Bagauden in Gallic en van eenige Germaansche volksstammen, benoemde hij Maximianus Hercules tot Caesar en later tot Augustus, en alzoo tot zijnen mederegenten opvolger. Doch daar de omstandigheden des rijks de aanstelling van meer opperhoofden in de door o»rlog en opstand bedreigde provinciën schenen te vorderen, stelde hij ook Galerius en Con-stantius Chlorus tot Caesars aan en gaf aan den laatsten zijne dochter Valeria tot gemalin. Dezen verdeelden het gebied aldus onderling, dat Maximianus Africa en Italië, Constantius de landen over de Alpen, Galerius Illyrië en D. het overige gedeelte des rijks bekwam. Deze onderwierp Achillius, die zich van Egypte had meester gemaakt, terwijl Constantius Brittannië heroverde, Galerius den Perzischen koning Narses versloeg en Maximianus eenen opstand in Africa bedwong. Zijne regering was krachtig, maar onder haar werden de laatste sporen van den ropublikeinschen vorm geheel uitgewischt en het oosterseho despotismus gansch cn al ingevoerd. Zelfs verbood hij om in openbare stukken de tijdrekening bij Consuls te blijven behouden, en voerde die volgens de jaren zijner regering in, welke tijdrekening, de Diochetiaansche genoemd, door de kerkelljko schrijvers tot op keizer Justinianus gevolgd en toen door Diony-slus den kleine met eene volgens de jaren na de geboorte van Christus vervangen is. Het meest is D. bekend door zijne hevige vervolging der Christenen; hij legde de keizerlijke waardigheid neder in het jaar 305 en stierf in zijn vaderland in 313.

DIODORUS, SICULU8 bijgenaamd naar het eiland Sicilië, waar hij, te Argyrium, het tegenwoordige San Filippo dAr-gyro, geboren is, leefde ten tijde der Romeinsehe keizers Julius Caesar en Augustus. Hij schreef in het Grieksch, onder don titel Historische Bibliotheek, eene geschiedenis van bijna alle toen bekende volken. Dertig jaren arbeidde hij aan dat werk, waartoe hij een groot gedeelte van Europa en Azië bereisde en de latijnsche taal leerde, ten einde zich ook do Romeinsehe bronnen te kunnen ten nutte maken. Hoewel hij in het verhalen der oudste gebeurtenissen te veel gezag toekent aan fabelachtige vertellingen, heeft hij zijne bronnen niet zonder oordeel gebruikt cn zich blijkbaar Polybius ten voorbeeld gesteld. Zijn werk hoeft veel waarde, vooral waar het aanvalt, wat ten opzigte van tijdreken- en oudheidkunde door het verloren gaan van andere schriften ontbreekt. Doch van de 40 boeken waaruit het bestond zijn slechts de vijf eerste, benevens het ll'¹⁰—20quot;° in hun geheel tot ons gekomen; van do overige slcehts eenige fragmenten in de Byzantijnsche historieschrijvers en uittreksels van Constantinus Porphyrogencta, alsmede die welke door Angelo Mai in de vaticaansche bibliotheek zijn gevonden. Do eerste uitgave van D. S., slechts Boek 16—20 bevattende, is,van Vine. Opsopoeus (Bas. 1539), terwijl Boek 1—5 en 11—15 het eerst zijn uitgegeven door H. Stephanus (Par. 1559). Eene voortreffelijke uitgave met geleerde aanteeke-ningen van H. Stephanus, F. Ursinus, H. Vaiesius, J. Palmer, C. Rhodoman (benevens des laatstgenoemden Latgnsehc verta-

ling) cn den uitgever zelvon, beiorgdo P. Wesseling (Amst. 1745, 2 din.). Latere uitgaven zijn: van N. G. Eyring (Bipont. 1807, 11 din.), van J. G. A. Eichstadt (Hall. 1800, 2 din.) en twee van L. Dindorf; eene kleinere (Leipz. 1826, 4 din.) en eeno grootere (Leipz. 1829, 5 din.).

Onder de overige mannen van dien naam vermelden wij:

D. CHRONUS, een zoon van Amenius en leerling van Apol-lonius Chronus. Hij was een wijsgeer cn redenaar, die aan het hof van Ptolemaeus Soter leefde. Diogenes Laertius (Lib. II) en Plinius (H. N. Lib. Vil, Cap. 53) maken melding van hem.

D. PERIEGETES (do omleid er), die eene aardrijksbesehrij-ving en eenige andere werken geschreven heeft, welke vermeld worden bij Plutarchus in vit. Themistoclis, Thesei et Cimonis, doch verloren gegaan zijn.

D. ZONAS, van Sardes, een redenaar, die ten tijde van Mi-thridates leefde en door Strabo (Lib. XIII) wordt vermeld.

D., zoon van Echeanactes, een der drie broeders, die Hegcsias, tiran van Ephese ombragten en door Philoxenes werden in de gevangenis geworpen en aan Alexander den Groote uitgeleverd, na wiens dood hij aan Perdiccas werd gezonden tot het ondergaan zijner straf, volgens Polyaenns, Lib. VI.

D. van Antiochië, bisschop van Tarsus, die in de IV® eeuw leefde en de leermeester was van Johannes Chrysostomus en Theo-dorus Mopsucstensis. Hij was een zeer geleerd man, die verklaring van de meeste Bijbelboeken geschreven heeft, van welke Photius (Bibl. Cod. 223) en Facundus (Lib. IV, cap. 2) brokstukken hebben bewaard. Hij wordt gehouden voor een der voor-loopers van do Nestorianen. Zie over hem Basilius (Ep. 167); Sozomenus (Lib. VIII, cap. 2).

DIOGENES, bijgenaamd Cynicus, was een der grootste, en tevens meest miskende wijsgeeren van Griekenland. Hij werd, 414 jaren voor onze gewone tijdrekening, te Sinope in Paphla-gonie, een landschap in Kleiu-Azic, geboren; doch verliet met zijnen vader, die als valsche munter gebannen was, zijne geboorteplaats ; begaf zich vervolgens, ten tijde van Socrates en Plato, naar Athene, en werd een der vlytigste leerlingen van Antisthe-nes, den stichter van de secto der Cynische wijsgeeren. Geheel volgens de natuur levende, verachtte hij alle dwaasheid, welke de burgerlijke maatschappij had ingevoerd; ontbeerde, als een waar wijze, alle behoeften der weelde; verzette zich gestreng tegen alle ondeugden en gebreken, en onttrok zich , daar hij steeds op de strengste matigheid en onthouding aandrong, niet alleen aan de overdadige levenswijze der buitensporige Athe-nienzers, maar joeg zelfs de wijsgeerige aanhangers van andere secten tegen zich in het harnas. Inderdaad, men kan niet ontkennen, dat hij zijne gestrengheid te ver dreef; doch hierom behoeft men aan de belagchelijke vertelsels van zijne slordige klee-derdragt, van zijne ten uiterste onbeschaafde leefwijze, of van zijn gestadig wonen in de open lucht, of in eene ton, juist nog geen geloof te hechten; want zij wederleggen daardoor reeds zich zelve, dat men zich niet kan verbeelden, hoe een zoo ondragelijk eu veracht man de achting van Griekenland vele eeuwen lang zou hebben kannen behouden: terwijl bovendien verscheiden gevallen, wanneer men die uit het ware oogpunt beschouwt, hem als eenen vereerenswaardigen man kenmerken. Zoo vertelt men, dat hij, (die, volgens het algemeen verhaal, op dat oogenblik in eene ton zat), toen Alexander hem bezocht, en eene gunst aanbood, van dezen niets meer begeerde, dan dat hij uit do zonneschijn zoude gaan ; dat hij, eenen jongen met de hand water ziende scheppen, dadelijk zijnen nap, als overtollig wegwierp; dat zijne klecding enkel in eenen mantel zoude bestaan hebben enz. Hij had het ongeluk van op eenen togt naar het eiland Aegina door zeeroovers genomen en to Creta aan een Corinthisch handelaar, Xeniades, als slaaf verkocht te worden. Deze liet hem echter vrij en vertrouwde hem de opvoeding zijner kinderen, welke hij met de uiterste zorgvuldigheid behartigde. Hij overleed 324 jaar voor onze tijdrekening. Toen hij zijn einde voelde naderen , zette hij zich aan den weg naar Olympia neder en stierf onder de oogen der voorbijgaande menigte, met eene echt wijsgeerige gelatenheid.

DIOGENES LAERTIUS, (van Laerte in Sicilië) werd omtrent 250 jaren na het begin onzer tijdrekening geboren, en verzamelde met vlijt, doch zonder oordeelkunde of wijsgeerigen geest, vele bijzonderheden omtrent het leven en do gevoelens van beroemde wijsgeeren (De vitis, dogmalibus et apophthegmatibus claroruin vi-rorum). Voor do geschiedenis der wijsbeerte is deze verzameling (in 10 boeken) onontbeerlijk; doch zij moet met omzigtigheid gebruikt worden. Het leven van Epicurus, wiens aanhanger hij schijnt geweest te zijn, is het uitvoerigst, en beslaat het geheele ICquot;¹⁶ boek. Zijn werk is o. a. uitgegeven door Henr. Stephanns te Parijs 1570 en 1593, door Meiboom te Amst. in 2 deelen, 1692, door Longolius in 2 deelen te Hof 1739, door Ambrosius von Hubner met noten en vertaling in 3 deelen, Leipz. 1829.

DIOMEDES, zoon van Tydeüs en Deïpyle, was koning van Argos en een der dapperste helden der Grieken in den Trojaan-schen oorlog. Volgens de fabelgeschiedenis wondde hij Mars en Venus, welke laatste uU wraakzucht zijne echtgenoote Aegialea hare pligten deed vergeten, waarom D., die te Troje ook in het houten paard was geweest, na het eindigen van den krijg niet naar zijne staten terugkeerde, maar zich naar Aetolio begaf en van daar naar Apulië, waar hij Enippe, de dochter van koning Daunus huwde. Over zijn uiteinde bestaan verschillende verhalen: volgens Antoninus Liberalis stierf hij bij de Apuliërs, volgens Tzetzes werd hij door zijnen schoonvader vermoord, en volgens de fabelleer (Ovid. Metam. Lib. XIII et XIV) werd hij benevens zijne medgezellen door Venus in zwanen veranderd.—

DION. Een aanzienlijk en beroemd Syracusaner, vermaagschapt aan Dionysius, den Oude, die zijne staat- en krijgskundige bekwaamheden naar waarde schatte. Toen do genoemde vorst door zijnen zoon eu naamgenoot werd opgevolgd, trachtte D. dezen ten goede te leiden door de wijsgeerige beginselen van zijnen vriend en leermeester Plato, doch Dionysius, door vleijers bestuurd, verbande zijnen wijzen raadsman, die zich naar Griekenland begaf, waar hij zich door uit- en inwendige hoedanigheden do algemeene achting verwierf. Toon D. echter vernam dat Dionysius zijne goederen in beslag genomen, zijne echtgenoote Areta aan een gunsteling uitgehuwelijkt en zijnen zoon op verkeerde wegen geleid had, landde hij mot 800 krijgslieden op Sicilië en redde zijn vaderland van do ovorheersching des tirans, dio naar Italië vlugtte en te vergeefs trachtte zich op den troon te herstellen. Doch D. werd weldra hot voorworp van de achterdocht zijner medeburgers, zoodat hij de stad moest verlaten en naar Leoutini week, van waar men hem bij hot ontstaan van nieuwe wanorden terugriep. Eer hij echter den aristocratisch-rcpublikeinschen regeringsvorm kon vestigen, werd hij door eenen verraderlijken vriend, Calippus van Athene, vermoord, in het jaar 353 voor Chr. Plutarchus en Nepos hebben zijn leven beschreven.

DIONE is volgens de mythologie eene dochter van Oceanus en Thetis. Zij werd do minnares van Jupiter en de moeder van Venus, dio uit dezen hoofde somtijds Dionaea genoemd wordt. Bij sommigen wordt het sterrebeeld de Visschen D. genoemd.

DIONYSIA waren feesten, die in Attica ter cere van Bacchus , ook Dionysus geheeten, gevierd werden. Men onderscheidde de D. in de groote en kleine; daarbij haddon allerlei koddige op-togten plaats; er werden jubelhymnen (Dithyramben) ter eere van den god gezongen en tooneelvoorstellingen gegeven. Buiten deze waren er te Athene nog andere feesten ter eere van den god des wijns, met name de Lenaea, Anthesteria en Nyctelia; deze laatsten werden bij nacht gevierd.

DIONYSIUS de oudere, van Syracuse, in een gcringen stand geboren, verhief zichzelven door moed en beleid tot de alleenheerschappij in zijne vaderstad, ongeveer 406 jaar voor Chr. De Agrigentijners klaagden namelijk, na de verovering hunner stad door de Carthageniensers, de Syracusaansche veldheeren wegens verraad aan. D. ondersteunde hunne aanklagt en werd met anderen in plaats der veroordeelde veldheeren benoemd. Kort daarna wist hij zijne ambtgenooten uit den weg te ruimen en werd op-per-veldheer. Met behulp der onder zijne bevelen staande soldaten, bemagtigde hij zich van de alleenheerschappij, onderwierp eenige Grieksche steden van Sicilië aan zijn gezag en voerde krijg tegen de Carthagers; de oorlog was hem in het begin niet gunstig, doch toen de pest onder de vijanden was uitgebroken, versloeg D. hen te land en ter zee. In 387 veroverde hij in Italië de stad Rheggium en bedreef er do gruwelijkste wreedheden. Sedert strekte zijne magt zich heinde en ver uit en zijne vlooten waren meesteressen van de zee. Daarop bekroop hem de lust als dichter geëerd te worden en hij zond in 388 een ge-

zautschap uaar de Olympische spelen om er zgne gedichten voor te lezen, die evenwol niets dan bespotting waardig werden gekeurd. In 368 wilde hy een nieuwen oorlog tegen Carthago aanvangen , toon do dood hein overviel ten gevolge zijner overdadigheid aan eon gastmaal. D. was eon man van onafmatbare werkzaamheid en groote schrandorheid, doch gruwelijke wreedheid, een gevolg van zijn mistrouwen tegen allen, schandvlekte zijn karakter.

DIONYSIUS de jongere, zoon des voorgaandon, volgde hem op in de alloenheersching over Syracuse en vierde zijne komst tot den troon mot feestmalen dio 90 dagen achtereen op elkander volgden. Zijn zwager Dion trachtte hem door den omgang met Plato, die aan het hof van D. ontboden werd, tot een boteren levenswandel te brongen, doch te vergeefs. D. verbande Dion en Plato vertrok. Dion besloot nu togen den tiran op te trekken en voerde zijn voornemen zoo gelukkig uit, dat D. in 357 uit Syracuse verjaagd, naar Locri in zuidelijk Italië vlngtou moest. Doch in 346 gelukte het hem weder in het bezit van het oppergezag te komen; hij oefende dit mot zoodanige wreedheid uit, dat de Syracusers do hulp van Hicetas, tiran van Loontini en van do Corinthiers inriepen. ïimoleon, veldheer dezer laatston, belegerde D. in hot kasteel van Syracuse, nam het in en D. gevangen , wien hij naar Corinthe voerde. Men verhaalt dat hij aldaar, om een bestaan te vinden, schoolmeester word en in armoede stierf.

DIONYSIUS IIALICARNASSENSIS, uit Carië geboortig, kwam in hot jaar 30 voor Chr. naar Rome, bleef aldaar 22 jaren en schreef er onder andoren een werk over de Romeinsche oudheden en de geschiedenis der stad in 20 boeken, waarvan slechts de negen eersten volkomen tot ons gekomen zijn; bovendien bezit men het grootste gedeelte van de twee volgenden en eenige fragmenten der overigen. De eersten zijn uitgegeven door Henr. Stephanus te Parijs in 1546, Sylburg te Frankfort in 1586, Hudson te Oxford 1704 in 2 dln. en Roiske te Leipzig 1774—77 in 6 doelen. Angelo Mai gaf naar Ambrosiaansche handschriften oeno verzameling uit van fragmenten uit de verloren geraakte boeken (Milaan 1816). Vergelijk Weisman De Dionysu Halicarnassensis vita et scriptis, Rinteln 1837.

DIONYSIUS AREOPAGITA, zoo genoemd wijl do areqpagus te Athene hem in eigendom toebehoorde, werd in het midden der eerste eeuw na Chr. door don apostel Paulus tot het Christelijke geloof bekeerd en stierf den marteldood in 95. Hij is ouder den naam van St. Denys bekend als de patroon van Frankrijk. Men heeft hem eenige werken over de hemelsche hiërarchie, den naam Godes en de mystieke godgeleerdheid, vol nieuw-platoni-sche dweeperijen, toegeschreven, welke echter ton duidelijkste zijn gebleken in de V⁴⁶ eeuw vervaardigd te zijn.

DIONYSUS, eon dor namen van Bacchus, den zoon van Zeus en Seinolo. (Zie het art. Bacchus.)

DIOPHANTUS. Een beroemd wiskundige te Alexandrië, die ton tijde van don keizer Antoninus, omtrent do II^lIe eeuw, leefde. Hij wordt van sommigen gehouden voor den uitvinder der Algebra of stelkunst; doch hot is zeer waarschijnlijk , dat deze vóór zijnon tijd reeds bij de Arabieren bekend was. Ondertusschen is hij de oudste schrijver over deze wetenschap, van wien nog iets aanwezig is; daar hij 13 boeken daar over geschreven heeft, waarvan nog 6 in de Vaticaanscho boekerij voorhanden zyn, dio door Xylander uit het Gneksch in do Latijnsche faal zyn overgezet, en in 1575 in het licht gegeven. Caspar Bachet hoeft in 1621 eeno nieuwe uitgave van dit werk geleverd, en niet alleen den Griekschon tekst er bygevoegd, maar ook hetzelve op vele plaatsen boter verklaard, en met aanmerkingen vermeerderd.

DIOPÏAAS, ook kopersmaragd en Achiriet genoemd; do laatste benaming naar oenen koopman Achir Mahmod uit Bu-charije, die dit mineraal hoeft ontdokt. Het is eene zeer zeldzaam voorkomende delfstof en wordt alleen aangetroffen in het land, dat door de middelste horde der Kirgizen wordt ingenomen, aan de westelijke helling van het kleine gebergte Altijo-Tobé, omstreeks 20 uren gaans van de Russische nederzetting Kar-Karalij; van waar hot met karavanen naar Bucharije aangebragt en verder in Europa verspreid wordt. Het is eene van de fraaiste delfstoffen en komt zelden anders dan gekristalliseerd voor, in zeshoekige prisma's met drie ruitvormige vlakken toegespitst. Het heeft eene fraaije smaragdgroene kleur. Voor do blaaspijp is hot onsmoltbaar, geeft aan de vlam eene groene kleur en mot soda gesmolten, geeft het eene glasachtige zelfstandigheid. Door salpeterzuur wordt het ook aangedaan en vormt daarmede een geleiachtig voortbrengsel. Het soortelijk gewigt is 3,2 en D. bestaat uit 38,76 doelen kiezelzuur, 49,92 deolen koperoxyde en 11,32 doelen water.

DIOPTRICA. (Zie Optica en Brekmg der lichtstralen).

DIORIET is oen gesteente, dat tot de gemengde of zamen-gestelde rotssoorten behoort en bestaat uit hornblende en al-biet (eene soort van feldspath). Gemeenlijk is hot fijn van korrel en heeft eene donker groene kleur, vandaar de oude benaming van groensteen. Dikwerf zijn de bestanddeolen zoo innig mot elkander vereenigd, en, als ware het, ineengevloeid, dat hot mooijolijk is de zamenstelling te onderkennen. Vooral heeft dat plaats ton opzigte van hot „digte diorietquot;, hetwelk aphaniet genoemd wordt, welks donkergroene, dikwijls bijna zwarte grond-massa, door de daarin beslotone albiot- of foldspath-kristallen niet zelden eene porphierachtige zamenstelling verkrijgt en dan ook werkelijk dioriet-porphier genoemd wordt. Ook komt hot somtijds voor met eene schieferachtige structuur en dan noemt men hot gemeenlijk dioriet-schie/er. Eeno verscheidenheid van dit gesteente wordt varioliet genoemd. (Zie Varioliet.) — Het D. bezit eeno buitengemeene vastheid en is eene van de hardste rotssoorten. Vele Egyptische gedenkstukken en Indische afgodsbeelden zijn er uit vervaardigd, voornamelijk uit dioriet-porphier. Hotgoon bij de oudheidkundigen onder den naam van Purfide verde antivo en Serpentina verde antico bekend is, moot grooton-deols uit digt dioriet, namelijk aphaniet, bewerkt zijn. In groote hoeveelheid komt het D. voor bij Giromagnes, in het zuidelijk gedeelte van hot Vogesische gebergte; ook inliet Harts-gebergto, by Schemnitz in Hongarije on in hot Uralgebergte treft men het aan. Vooral beroemd en merkwaardig is het kugel-dioriet van Corsica, hetwelk uit gelijkmiddelpuntige lagen van hornblende en feldspath bestaat.

DIOSCORIDES (Pedaoius), geboren te Cilicië, eene oude stad van Kloin-Azië, is vooral bekend om do onvermoeide vljjt, waarmede hij de geneeskracht der gewassen trachtte te leeren kennen. Zijn daarover geschreven werk: de Materia medica Lib. VI., achtereenvolgens te Venetië in 1499, te Frankfort in 1598 en te Weonen in 1770 uitgegeven, bevat do beschrijvingen van meer dan 600 planten. Hij deed vele uitgestrekte reizen door vorschillendo streken van Azië en leefde onder keizer Nero, 64 jaar na Christus. O.

DIOSCURI. Door dezen naam, beteekenende zonen van Jupiter {slioi xovqoi), worden de tweelingbroeders Castor on Pollux aangeduid. Zie over hou en over het naar hen genoemde sterro-boeld, dat insgelijks D. heet, het art. Castor en Pollux.

DIPHTHONG. (Zie Tweeklank).

DIPLOMA betookent eigenlijk een uit twee te zaam gevouwen bladen bostaandon brief. Zoodanige diplomata, met hot zegel des tenaats, later dss keizers voorzien, komen bij de Romeinen dikwijls voor als geleibrief, pas of bevelschrift. Later en ook nu nog wordt hot in verschillende beteokonissen gebruikt voor oude geschrevene stukken, vooral charters, brieven, enz., voor ofli-ciele schriftelijke verklaringen, getuigschriften, oirkonden, waarbij aan iemand eene academische waardigheid of hot lidmaatschap van een geleerd genootschap wordt verleend, enz. Do kunst of wetenschap om oude oirkonden te ontcijferen of over hare echtheid te oordeolon noemt men diplomatiek.

DIPLOMATIE is do wetenschap of kunst om volkenregtelijke belangen te behandelen. Dewijl zy vooral op oeno grondige kennis van oude staatsstukken berust, heeft zij van die staatsstukken, diplomata, haren naam vorkregen. Het groote gewigt der D. werd het eerst door de Italiaansche diplomaten dor middeleeuwen duidelijk, en sedert is hare invloed gestadig toegenomen. De baatzucht der vorsten en staten dood haar echter van oeno zoor ongunstige zyde kennen, dewijl zij dikwyls tot bevrediging dier baatzucht mot de heiligste wetten van regt en zedelijkheid een spel dreef en in eene kunst van misleiding ontaardde. Van daar dat men nog heden in de volkstaal het woord D. dikwijls als gelijkluidend met de kunst des bodrogs opvat. Do meerdere openbaarheid dor diplomatische verhandelingen en de krachtigere uiting van de volksstem, natuurlijke gevolgen dor constitutioneole staatsinstellingen, hebben echter een zeer gelukkigen en nog

immer stijgenden invloed gehad, en eene regtbank der publieke opinie ten voordeele van regt en zedelijkheid te voorschijn geroepen , die wel niet altijd ontzien wordt of regtvaardige oordeelcn volt, maar toch zelden straffeloos getrotseerd wordt en vroeg of laat haar vonnis weet te voltrekken. Ook mag men aan den anderen kant de veelvuldige verdiensten der D. tot behoud of herstel dos vredos en der eondragt tussehen de volken, tot bewaring van het evenwigt der staten, tot bevordering van het internationale verkeer niet uit het oog verliezen. Trouwens men oordeele over haar gunstig of ongunstig, zij is (zoo als von Rot-teck te regt aanmerkt) tegenwoordig eene magt geworden, grootcr dan de aarde immer zag, zoo men de magt der geestelijkheid iu de middeleeuwen uitzondert; en naarmate zich meer en meer eene cosmopolitische publieke opinie openbaart, moet zij, als tolk dier opinie, in aanzien stijgen. — Wat de litteratuur der D. betreft, onder de oudere schrijvers verdient vooral genoemd te worden Wiequefort, L'ambassadeur et ses fonctions, 2 tomes Paris 1764, en onder de nieuweren de Garden, Traité complet du diplomatie, 3 tomes Paris 1833, de Martens, Guide diplomatique, Leipzig 185J (4quot; ed.).

DIPONDIUS was eon Romeinsche munt ter waarde van zeven en eon halve cent Ned.; alsmede een gewigt van twee oneen.

DIPTERA. (Zie Insecten).

DIRGE is volgens de Grieksche fabelgeschiedenis de tweede gemalin van den Thebaansehen koning Lycus, die hij huwde na zijne eerste, Antiope, te hebben verstooten wegens echtbreuk. De uit haar huwelijk met Lycus vroeger geboren zonen van deze laatste, Amphion en Zethus, namen deswegens, en wegens mishandeling , door D. en haren echtgenoot aan Antiope aangedaan, wraak door hunnen vader te dooden en hunne stiefmoeder D. aan den staart van oen' wilden stier te binden, die haar togen de rotsen verpletterde, waarna de goden haar lijk in eene bron veranderden, die nabij Thebe stond en haren naam droeg. Deze straf is vereeuwigd door den beitel der Grieksche beeldhouwers en een meesterstuk daarvan nog tegenwoordig te Rome.

DIRECTIE-LINIE heet, in de werktuigkunde, eene denkbeeldige lijn, welke door het middelpunt dor aarde en hot zwaartepunt van een ligchaam gaat.

DIRECTOIRE. Dezen naam voerde in de Eransche republiek een staatscollegie van vijf personen, aan hetwelk de constitutie van het jaar III (1795) de hoogste uitvoerende magt toekende; een verantwoordelijk ministerie stond het ter zijde; de wetgevende magt word door twee kamers uitgeoefend. Jaarlijks trad een der leden van het D. af. In de naburige staten, waar de Fransche ideen destijds gehuldigd worden , zag men soortgelijke Directoires verrijzon, zoo ook bij do Bataafsche republiek. Hot Hollandsche dlrectoiro werd den 12^aon Julij 1798 door Daendels, en het Fransche op den 18^j0quot; Brumaire An VIII (9 Dec. 1799) door Bonaparte uiteengedreven.

DIRK, eigenlijk diedrijk of thietrijk, thbutrijk , rijk in volk, van het oude Theut, volk, waarnaar Duitschland den naam hoeft. Aldus heetten zeven graven uit het eerste of Hollandsche huis, uit hetwelk de grafelijke regering na don dood van Jan don P'™ in dat van Henegouwen overging. Van

D. den Iquot;^lcn is do geschiedenis, ook nog na latere nasporingen , zeer onzeker. Naar hot meest waarschijnlijke gevoelen was hij de zoon van zekeren Gorolf, die aanzienlijke goederen bezat in dat gedeelte van het tegenwoordige Holland, hetwelk bevat is tussehen Hlllogom en don Rijn en die door keizer Arnold bij eeuen giftbrief van hot jaar 889 beleend werd met do grafelijke waardigheid over doze on oenige aangrenzende landen, waarbij ton behoeve van Gerolfs zoon D. door Karei den Eonvoudigen in 922 nog andore landen tussehen Hillegom en Alkmaar werden gevoegd, terwijl een andere zoon van hem, Walger, het graafschap Tolstorbant, een gedeelte van den tegenwoordigen T'ieler-waard, bekwam. Met betrekking tot D. zij alleen gezegd, dat hij waarschijnlijk begraven is te Egmond, welks abdij hem mede door Karei don Eonvoudigen in loon geschonken was. De eorsto graaf van Holland, nopens wien men meer duidelijke berigten hoeft, is

D. de ir¹¹¹, die ten jare 985 van keizer Otto don IH'^Ion aanzienlijke domeinen ontving. De kroniekschrijvers noemen hem een zoon van D. den I'^tcquot;; indien zulks het geval is moet hij zeer oud zijn geworden, vermits hij wordt gezegd gestorven te zijn in hotjjaar 989 on alzoo minstens 60 jaren na den dood van zijnon vader, terwijl hij den volwassen leeftijd roods moot bereikt hebben, oer jhlj [ dezen naar de gebruiken van het leenregt kon opvolgen. Hij was een leenman van don Roomsehen keizer en bekwam, olsj gozogd£is, van Otto don III^d'ⁿ als allodiaal eigendom (zie Allodium) [|de graafschappen Vlaardingen, Kenheim, (Konnemerland)quot;en Texel, die hij vroeger in leen had, terwijl hij ook bewind schynt te hebben gehad over oen gedeelte van het tegenwoordige [Zeeland. Doch de Wostfrlezon (Kennomers) weigerden hom [te erkennen, zoodat hij togen hen de wapenen opnam, hoewol met geen gelukkigen uitslag, daar zij Alkmaar uitplunderden, Egmond verbrandden en naar Lolden togen, waar zij, bij Rijnsburg, worden onderworpen. Ook verdedigde D. zijne landen tegen de Hunnen, die togen Honrik den Vogelaar waren opgestaan en na wier onderworping Karei de Eenvoudige ook deze gewesten aan don keizer moest afstaan, die van toen af tot hot Duitscho rijk behoorden. Deze afstand evenwel schijnt misnoegen bij D. te hebben verwekt, althans hij nam na 's keizers dood deel in eeno zamenzwering tegen diens opvolger Otto don I^,quot;^!n, doch word bij Xanten geslagen. Uit het klooster te Egmond verplaatste hij do nonnen naar Bennebroek en schonk het aan Benodletijnor monniken, terwijl hij het houten gebouw door oenen steenen — in die dagen eene zeldzaamheid — verving; door het laatste versterkte hij hot tegen de aanvallen van stroopbenden en door hot eerste legde hij don grond tot den roem van die stichting als een van de vroegste hoofdzetels der geleerdheid in ons vaderland. Rijk word het klooster ook begiftigd , zoo door hem als door zijne gemalin Hildegardo, erfdochter van Wiehman, burggraaf van Gent, die hem alzoo dit gebied en het daarbij behoorende land van Waas aanbragt. Hij had twee zonen: Egbert en Aarnout, benevens eene dochter Erlinde. De eerste nam het geestelijke gewaad aan en werd aartsbisschop van Trier; Aarnoud volgde zijnon vador op (zie Aarnoud), gelijk hem zijn zoon

D. do Hl^dc, na Aarnouds dood in 993, onder voogdijschap zijner moeder Luitgarde van Kleef, die met behulp van haren broeder, keizer Hendrik den II¹¹quot;quot;¹, de Friezen tot onderwerping dwong. Nadat hij zelf de regering aanvaard had overwon hij Bavo, graaf van Bodegraven en vergrootte mot diens gebied het zijne, waarna hij zich ook meester maakte van de toen nog moerassige en weinig bewoonde streek ten zuiden der Maas, naar het veelvuldig houtgewas Holtland, houtland, genoemd, en die sedert den naam aan het graafschap Holland gegeven heeft. Hij stichtte er de stad Dordrecht en logde daar oenen tol, niet zonder krachtige tegenwerking, vooral van do toon blooijonde koopstad Tlel, welke zich deswegen beklaagde op den rijksdag te Nijmegen en bij keizer Hendrik den IIquot;¹⁶quot;, die de Merwe inleen gaf aan Adelbold, bisschop van Utrecht en de Duitsche vorsten tot oenen togt naar Holland deed opkomen ten einde Dordrecht to slechten. Dezen echter, aangevoerd door Godfried, hertog van Lotharingen, leden conc nederlaag. Godfried viel don Hollanders in handen, doch werd door graaf D. losgelaten op voorwaarde dat hij dezen met den keizer zou verzoenen. De tol to Dordrecht bleef in stand en verrijkte do graven van Holland zeer, doch bleef een gedurige twistappel tussehen hen en naburige leenmannen van den keizer. 15. nam voorts dool aan deu rijksdag, bij Worms in 1024 gehouden, waar Koenraad do II¹¹⁰ tot keizer werd verkozen, on dood daarna eene bodevaart naar het Heilige graf. Na zijne terugkomst van daar, overleed hij den 27quot;®quot; Mei 1039 en werd te Trier begraven. Hij was gehuwd met Othilda van Saksen, die hem twee zonen schonk, D. en Floris, van welke de eerste hom onder den naam

D. den IV^dcn is opgevolgd. Deze zag zich spoedig na 't aanvaarden dor regering aangevallen door den Utreehtschon bisschop Bornulphus, die ook keizer Hendrik don III^(le», opvolger van Koenraad den Il^dcn wist te bewogen om den Hollandschon graaf het kasteel aan de Merwode, Dordrecht en Vlaardingen te ontweldigen. Deze op zijne beurt tastte den keizer te water aan, veroverde diens meeste schepen, stak het keizerlijk paleis te Nijmegen in brand en heroverde Dordrecht benevens alles wat hij vroeger verloren had. Niet lang daarna had hij het ongeluk oenen broeder van den bisschop van Keulen op een steekspel doodelijk te kwetsen, waarover deze wraak nam door twee hovelingen (volgens anderen bastaardbroeders) van don graaf om te brengen,

terwijl deze een gelijk lot door de vlugt ontkwam en den moord der zijnon wreekte door het verbranden van 's bisschops schepen. Deze verbond zich daarop met de bisschoppen van Keulen en Utrecht, die, begunstigd door de vorst — het was in Januarij 1049; — Dordrecht overrompelden. Gerard, heer van Putten, wist D. heimelijk binnen de stad te laten, waarna hy den vijand uitdreef onder 't aanrigten van eene groote slagting, doch des anderen daags verraderlijk met een vergiftigden pijl vermoord werd den 14^ien Januarij 1409. Kinderloos gestorven zijnde, werd hij opgevolgd door zijn broeder Floris, na wiens dood de zoon van dezen

D. de V^d0 in 1061 aan de regering kwam, aanvankelijk onder de voogdijschap van zijne moeder Geertruida van Saksen, die hertrouwde met Robert, bijgenaamd de Fries, zoon van den graaf van Vlaanderen. Manmoedig verdedigde deze do regten van zijnen stiefzoon tegen Gotfried, bijgenaamd met don bult, hertog van Lotharingen, doch moest voor dezen en voor den Utrecht-schen bisschop liet veld ruimen. De laatste stichtte een sterk slot te IJsselmonde, dat D. meerderjarig geworden, hem met behulp van den Engelschen koning Willem den Veroveraar ontweldigde, waarna h\j in het gerust bezit van zijn graafschap kwam, dat hij 15 jaren regeerde, totdat hij don 17^den Junij 1091 overleed. Hij was, zoo hot schijnt, de eerste, die den naam van graaf van Holland droog; de vroegeren hadden den titel gevoerd van graaf van Friesland. Zijn huwelijk mot Withilde van Saksen schonk hem een' zoon, Floris, de Vette bijgenaamd, wiens zoon

D. de VI^do, die dezen opvolgde, eerst onder voogdijschap van zijne moedor Pctronella van Saksen, in zijne jongd zware ge-schlllon had met zijnen broeder Floris den Zwarten en met de Utrechtenaars, wier bisschop, hem in zijn plegtgewaad togontre-dende, den graaf door het dreigen met den Kerkban dermate verschrikte, dat hij blootshoofds en barrevoets om genade smeekte, welke hem geschonken word op voorwaarde eenor bedevaart naar het heilige land, waardoor D. vooreerst van de hand was. Na zijne terugkomst genoot het land eenige jaren rust, terwijl het door den invloed van 's graven moeder met de graafschappen Oostergo en Westergo in Friesland vermeerderd, bloeide te midden der kruistogten , die destijds Europa ontvolkten. D. overleed den 5^den Augustus 1157, uit zijne gemalin Sophia eenon zoon nalatende, die hom onder den naam Floris den III'^Jen opvolgde. De oudste zoon van dezen,

D. de VII^dc, do laatste Hollandsche graaf van dezen naam, aanvaardde de regering in het jaar 1190. Zijn broeder Willem, uit oenen kruistogt in 1192 teruggekomen, spande met de Friezen zamou om togen hom op te staan, begunstigd door den oorlog met de Vlamingers, waarin do graaf gewikkeld was. Deze echter verdeelde zijne magt in twee legers. Met het oerste trok hij zelf tegen do Vlamingers op, die zich in Walcheren hadden geworpen ; het andere stelde hij onder bevol van zijne heldhaftige gemalin Adelheid van Kleef, die Willem on de Friezen bij Alkmaar in hot jaar 1195 geheel versloeg. Do zoen werd daarop tusschen do broeders getroffen door bemiddeling hunner moeder Ada van Schotland en hunnen oom, don bisschop van Utrecht. Do dood van dezen had oenen oorlog ton gevolge, waarin D. het beleg voor Utrecht sloeg; maar de nieuwe bisschop, geholpen door den hertog van Brabant, was overwinnaar en nam den graaf by Heusdon gevangen in 1202. Op vernederende voor-waardon ontslagen, stierf hij niet lang daarna in de maand — volgons sommigen den 4^dc,1 — November 1203, het land achterlatende ten prooi aan den burgerkrijg, van welken zijne eenige dochter Ada (zie Ada) het slagtoffer was.

DISCANT (De), ook Soprano (bovenste) genoemd, is de hoogste zangstem, slechts voor kinderen, vrouwen en castraten bereikbaar. Zij wordt aangewezen door den C sleutel op de benedenste lijn, doch ook door den G sleutel, gewoonlijk den viool-sleutel genoemd. De omvang eoner gewone D.- of sopraan-stem bevat van eens tot tweemaal gestroopte £, doch loopt ook tot driemaal gestroopte De lagere D., die don naam van Mezzo-Soprano draagt, loopt gewoonlijk van G tot tweemaal gestreepte

DISCONTO noemt men do vergooding, die mou voor do vervroegde betaling eenor eerst later opvordorbaro geldsom ontvangt. Zij bestaat gewoonlijk in het beloop der interessen van hot oogenblik der betaling tot aan den vervaldag, benevens de onkosten der inning. Vooral bij wissels is het escompteron (zoo noemt men het tegen disconto voldoen) zeer gebruikelijk; maar hot bedrag der disconto kan dan aanzienlijk booger zijn, naarmate het vertrouwen geringer is, dat men in den wissel stelt.

DISCURSIEF staat, in de wijsbegeerte, tegen het intuïtief over, en beteekont datgeen, wat op denkbeelden en ilerzelver vergelijking betrekking heeft. Discursive kennis is dus dat gedeelte onzer kennis, welke wij door do zamonvooging van kenmerken tot denkbeelden on begrippen, en door hunne onderlinge vergelijking, en dus middellijk, verkrijgen; terwijl men door intuitive kennis do zoodanige verstaat, welke wij alleen door aanschouwing, ontvangen.

DISCUS was bij de Grieken en Romeinen eeno worpschijf van steen of metaal, welke door middel van oenen ledoren riem, die om do hand was vastgemaakt, op oenen tamelijk grooten afstand geworpen werd. Hot werpen met eene zoodanige schijf behoorde tot de gymnastische oefeningen, en, bij de Olympische en andere spelen, hield men het voor eene groote eer, wanneer men allen in het slingeren met dezelve overtrof. Ook verstond men door D. een rond schild, dat, tor gedachtenis van den oenen of anderen held, in de tempels word opgehangen.

DISPENSATIE. Hij, die met hot hoogste gezag bekleed is, kan ten behoeve van oen bijzonder geval eene wettelijke bepaling ter zijde stellen, wanneer zulks ten aanzien van zoodanige bepaling uitdrukkelijk door de wet vergund wordt. Dit noemt men D. verloenon. Zoo kan b. v. de koning D. verleenen van de wettelijke bepaling, waarbij huwelijken verboden worden tusschen personen, die den wettolijken ouderdom niet hebben bereikt of tot elkander in zekeren bepaalden graad van bloed- of aanverwantschap staan.

DISPONDAEUS, dubbele spondaeus, is in de grieksche en latijnsche versmaat een voet van vier lange lettergrepen; b. v. Eendrayt maakt mayt.

DISSENTERS, eigenlijk andersdenkenden, heeten in het algemeen zij, wier godsdienstbelijdenis afwijkt van die der groote meerderheid in een land. Doch in 't bijzonder noemt men in Engeland D. die Protestanten, welke do leerbegrippen en ecr-dionstvormen der bisschoppelijke of staatskerk niet zijn toegedaan en ook non-conformiston genoemd worden. Tot dozen be-hooren deels de Presbyterianen (zie Presbyterianen), die in Schotland de grooto meerderheid uitmaken; do Indopondonton, bij welke iedere kerkgemeente zoo goed als geheel op zich zelve staat en alzoo het kerkgonootschappelijke beginsel nagenoeg niet wordt bespeurd; de Methodisten (zie Methodisten); de Baptisten (zie Doopsyezinden); de Kwakers (zie Kwakers) en andere afdee-lingen, onder welke er zijn, die de buitensporigste leerstellingen aankleven, gelijk do Mormonen (zie Mormonen). Na de emanci-patie-bill van 1828 hebben de leden van onderscheidene kerkgenootschappen in Groot-Brittannie gelijke staatsregten verkregen , hoewel de Episcopale kerk nog altijd als de kerk van staat wordt aangemerkt. Somtijds noemt men in ons vaderland ook D. do leden dor Protestantsche kerkgenootschappen bniten het Hervormde, doch dit is alleen eene uitdrukking, die kortheidshalve gebezigd wordt en zelfs ten tijde, toen in do Nedorland-sche Republiek de Hervormde kerk de heerschende was , niet anders werd gebruikt.

DISSIDENTEN noemde men in Polen vroeger allen, die de R. C. godsdienst, als daar de heersehendo, niet waren toegedaan , en alzoo niet alleen de leden dor verschillende Protestantsche kerkgenootschappen, maar ook die der Grieksche en Armenische kerken; de Doopsgezinden, Unitariërs en Kwakers alleen waren onder dezen naam niet begrepen. Het eerst komt do uitdrukking dissidentes in religione, andersdenkenden in de godsdienst, voor in het verdrag tusschen de Roomsch-Catholiekeu en Protestanten, dat te Warschau in 1573 werd gesloten, waarin beiden tegenover elkander als „dissidentesquot; werden geplaatst. Van de niet-Catholieken is het woord sedert den landdag van 1632 in gebruik. Had de hervorming reeds vroeg in Polen wortel geschoten, niet alleen onder fiet volk maar ook bij den adel, bij het verdrag van Sandomir (14 April 1570) werdon de Protestanten onderling verbondon en bij hot hier bovengenoemde verdrag van Warschau in 1573 zijn hun gelijke regten met do R. C. toegekend. De invloed der Jezuïten en do onderlinge verdeeldheid dor Protestanten stuitten, vooral in hot laatst der XVI^de

on het begin dor XVII^d0 eeuw, den voortgang der hervorming, zoodat da Protestanten wel twee derden van hunne gemeenten zagen te niet gaan, hetgeen ten gevolge had dat hunne regten meer en meer werden ingekort: in 1718 werd hun het stemregt op den rijksdag ontnomen, in 1736 bepaald dat de koning de K. C. godsdienst moest belijden, waartegen in 1766 door hen op den rijksdag vertoogen werden ingediend, die door de voornaamste Protestantsche staten werden ondersteund; evenzeer door Rusland, dat zich van deze gelegenheid bediende om invloed in Polen te verkrijgen en te weeg bragt, dat de rijksdagen van 1767 en 1768 do Protestanten in hunne regten herstelden, en hoewel de latere staatkundige gebeurtenissen op den toestand der D. in Polen en op de uitvoering der besluiten van den rijksdag niet buiten invloed bleven, hebben zij tot heden toe dezelfde staatsburgerlijke regten met de 11. C. behouden, met uitzondering alleen van enkele der allerhoogste staatsposten.

Verg. over den vroegeren en latcren toestand der I). in Polen een geschrift van Lukasiewicz, door Balitski in het Hoogd. vertaald, uitgegeven onder den titel: Geschichtliche Nachrichte üher die Dissidenten in Polen. (Darmst. 1843).

DISSONANT, het tegengestelde van Consonant (zie Consonant), is eene zoodanige verbinding van twee of meer toonen, die het gehoor op eene hinderlijke wijze aandoet, gelijk in den diatonischen toonladder de 2 en de 7. Op haar zelve zijn de Dissonanten een gebrek, maar spaarzaam en ter juister plaatse aangebragt en opgelost, doen zij eene voortreffelijke werking. De regelen voor den generalen bas (zie Bas) wijzen aan hoe in eon muziekstuk de D. b\jdraagt tot de harmonie van het geheel.

DISSYLLABOS is, bij de spraakkundigen, een woord, dat uit twee lettergrepen bestaat, als: natuur, kennis enz.

DISTELS. Hieronder verstaat men in 't dagelijks leven een tal van verschillende kruidachtige planten, welke echter allen dit met elkander gemeen hebben, dat zij veel in't wild groeijen, op onbebouwde plaatsen, en stekelige bladen voortbrengen, welker doornen zeer gemakkelijk in de huid dringen. De meeste distels behooren tot de natuurlijke afdeeling der Compositae (zaam-gesteldbloemige gewassen), zoo als de geslachten Cirsium, Car-duus, Onopordon, Sihjbwn, Echinops kunnen bewijzen. Door kruidkundigen wordt de naam van D. meer bepaaldelijk op 't geslacht Carduus toegepast. Van sommige distels, zoo als van Car-dms benedictus worden de bladen in de geneeskunde gebruikt, terwijl weder anderen, zoo als Sirratnla tinctoria eene gele kleurstof bevatten, die daaruit door kunst wordt afgezonderd. Buitendien heeft men ook getracht van distels eene soort van papier te vervaardigen, hoewel dit tot de slechtste qualiteiten behoort. Ten slotte vermelden wij nog dat distels over 't algemeen als slecht veevoeder bekend staan. O.

DISTELVINK (De), ook wel putter genoemd, in het systeem Fringilla carduelis L., behoort tot de familie der koorneters onder de vogelen. De D. is weinig grooter dan de kanarie-vogel en munt onder de vinken zoowel door fraaiheid van gevederte als door de liefelijkheid van zijnen zang uit. Zijne kleur is helderbruin op schedel, nek en rug; het voorhoofd is hoog rood, de slapen en de keel zijn wit; de vleugels, die zwart zijn met een citroengelen dwarsband, hebben even als de staart, witte punten aan de vederen.

De Distelvinken zijn gemeen door geheel Europa en worden ook in ons vaderland in menigte aangetroffen. Zij zijn gemakkelijk in do kooi te wennen en leeren allerlei kunstjes b. v. water putten, waarom zij ook putters genoemd worden. Zij maken hun nest meest in hagedoornen en vruchtboomen en broeden driemaal in 't jaar, namelijk in Mei, Junij en Augustus; zij leggen dan 6 of 7 groenachtige, roodgevlekte eijeren. Zij leven van allerlei zaden, voornamelijk van maankop- of papaver-, ook veel van distelzaad. Men zegt dat zij meer dan twintig jaar oud kunnen worden.

Vergelijk Buffon IV, 187, t. 10. Planches enl. 4, fig. 1 en 2. Naumann V, 126, Taf. 124, f. 1 amp; 2. Nozeman en Sepp Nedai. vogelen, D. IV, bl. 329.

DISTESA (Canzone). Een gezang in de oude Italiaansche dichtkunst, uit verzen van 7 en 8 lettergrepen bestaande.

DISTICHON heet ieder tweeregelig dichtstukje, maar vooral in do Grieksche en Latijneche dichtkunst een hexameter en pentameter; ook wanneer een grooter gedicht uit zulke versregelparen bestaat, heet ieder van die een D.

III.

DISTILLEREN (eigenlijk destilleren, ook overhalen, stoken en afdruipen). Onder dezen naam verstaat men een eenvoudig physisch proces, waarvan in de scheikunde veel gebruik gemaakt wordt, om vloeistoffen van vloeistoffen en deze van vaste lig-chaineu te scheiden.

De natuurkunde leert ons, dat bij dezelfde temperatuur de eene vloeistof vlugtiger is dan de andere; dat iedere vloeistof door middel van warmte in damp kan overgaan, en deze damp door onttrekking dier opgenoemde warmte wederom tot eene vloeistof kan verdigt worden. De eenvoudigste distilleer (overhaal-)toestel bestaat uit eene glazen retort en ontvanger. Wil men b. v. twee vloeistoffen van elkander scheiden, waarvan de eene minder vlugtig is dan de andere, beide derhalve een verschillend kookpunt bezitten, zoo heeft men slechts het mengsel dezer vloeistoffen in de retort te doen en te verwarmen tot op het laagste kookpunt van eene der vloeistoffen. Die vloeistof, welke het laagste kookpunt bezit, zal dan in damp overgaan; koelt men nu den ontvanger af door middel van water, ijs of een koud makend mengsel, zoo wordt aan dezen damp de toegevoegde warmte onttrokken, waardoor deze andermaal tot eeno vloeistof wordt verdigt.

Op die wijze zijn derhalve deze twee vloeistoffen van elkander gescheiden. De éene is in den ontvanger verdigt, de andere in de retort terug gebleven. Scheikundig verandert de overgede-stillecrde vloeistof niet, zij verandert slechts korten tijd van phy-sisehen toestand, destilleren (overhalen) is alzoo een zuiver physisch proces. Hoe grooter hot verschil is in vlugtigheid (of kookpunt) van twee vloeistoffen, des te zuiverder zal het overgehaalde of destillaat zijn. Het omgekeerde is het geval, wanneer twee zeer vlugtige vloeistoffen van elkander door destillatie (overhaling) zullen gescheiden worden, en het verschil derhalve klein is. Eene herhaling van destillatie is dan dikwerf noodzakelijk, zoo men eene volkoraene zuiverheid van het destillaat verlangt; b. v. bij de scheiding van aetherische oliën, vlugtige vetzuren enz. Kan men door herhaalde overhaling geen zuiver destillaat verkrijgen, zoo slaat men den scheikundigen weg in b. v. bij de bereiding van absoluten (watervrijen) alkohol; hier bevrijdt men den alkohol van zyn watergehalte, door overhaling met chloor-caleium, dat zich scheikundig met dit water verbindt. Niet altijd is het verkrijgen van het destillaat het doel der bewerking, somwijlen hetgeen in de retort tcrugblijft; b. v. bij de destillatie van verdund zwavelzuur. Daar destilleert men het water af, en blijft het zwavelzuur in geconcentreerden staat terug, gelijk bij het destilleren van verdunden alkohol omgekeerd do alkohol over destilleert en het water terug blijft. In het tweede geval is derhalve het destillaat, in het eerste geval het terug blijvende het doel der bewerking.

Gelijk men twee vloeistoffen van elkander kan scheiden door middel van destillatie, zoo kan men ook drie of meer vloeistoffen op deze wijze van elkander afzonderen, wanneer zij slechts een verschillend kookpunt bezitten. Ook hier zal die scheiding des te gemakkelijker zijn, naarmate het verschil in kookpunt grooter is. De natuurkunde leert ons, dat, bij den damp van twee vloeistoffen bij dezelfde temperatuur geene gelijke verhouding in spankracht bestaat. Heeft aether bij 34,7° eene spankracht gelijk aan 760'quot;gt;n. en alkohol van 103quot;quot;quot;.; die verhouding is eene andere bij 0°, wederom eene andere bij 10°. Bij eene:

Temperatuur Spanning van Spanning van Verhouding

van alkoholdamp netherdamp tusschen deze

34,7° 10,3 760 0,103

0° 12,5 182 0,068

10° 6,4 113,5 0,056.

Hoe lager dus dc temperatuur van een mengsel alkohol en aether wordt, hoe grooter de spankracht van den actherdamp, des te geringer in verhouding is die van den alkoholdamp. Hierin heeft men derhalve een eenvoudig middel om twee vloeistoffen, die beide zeer vlugtig zijn, van elkander te scheiden; want verschil in spankracht en verschil in vlugtigheid zijn woorden van gelijke bctcekeiiis.

Doet men b. v. dit mengsel van alkohol en aether in eene getubuleerde retort, verbindt men deze luchtdigt met eenen ontvanger; plaatst men beide in een koud makend mengsel (dat van den ontvanger moet eene lagere temperatuur bezitten, dan dat van de retort) en bevestigt men aan den hals (tnbulaat) van

10

de retort een luchtpompje, om den toestel luchtledig te maken, en dien ten gevolge de verdamping van den aether te bevorderen, zoo verkrijgt men eeu zuiver destillaat van aether.

Moet men door overhaling vloeistoffen van elkander scheidon, die door de zuurstof der dampkringslucht eene scheikundige verandering zouden kunnen ondergaan, zoo haalt men deze over (destilleert ze) in eenen stroom van koolzuur of eenig ander gas. Men kan dan dit gas leiden door den hals van de retort, en eenen ontvanger aanwenden, die insgelijks niet eenen hals voorzien is, waaruit het overbodige gas door een glazen buis, die in dien hals door middel van eenen kurk bevestigd is, kan uittogen.

Het woord D. (overhalen) wordt telkens gebruikt, wanneer vloeistoifen in damp overgaan, en deze wederom door verkoeling verdigt worden; derhalve ook van vloeibare (bij gewone of hoo-gere temperatuur) metalen die in damp kunnen overgaan. Zoo spreekt men van overhalen (destilleren) van kwik, zink, kalium en matrium. Er bestaat voor elk metaal eeno temperatuur, al is deze ons slechts voor weinige metalen bekend, waarin zij in damp kunnen overgaan; derhalve alle metalen kunnen overgehaald (gedestilleerd) worden.

In plaats van destilleren (overhalen) spreekt men van sublimeren (in de hoogte voeren), wanneer de dampen van eenig ligchaam zich onmiddellijk in den vasten staat afzetten; zoo spreekt men van sublimeren van iodium, zwavel, enz. Er bestaat evenwel geen bepaald onderscheid tussehen sublimeren en destilleren ; een ligchaam toch kan van zijnen dampvortnigen toestand niet vast worden, voor dat het den vloeibaren is doorgegaan.

Het woord D. wordt soms in de beteekenis gebruikt van „mechanisch medegevoerd worden.quot; Zoo spreekt men van het D. van aetherische oliën door middel van water, terwijl in eigenlijken zin , de grootste hoeveelheid dezer oliën door den waterdamp mechanisch wordt medegevoerd, hetzij deze dan in den waterdamp verdeeld of werkelijk opgelost voorhanden zijn. In andere gevallen wederom in do beteekenis van opgeslorpt (geabsorbeerd) worden, b. v. bij de bereiding van ammoniak. Men heeft in de retort een mengsel van gebluschten kalk en chloorammonium, de ammoniak, die door middel van den kalk uit dit zout ont-wikkeldt wordt, vangt men op in water, het gas-ammoniak wordt slechts in dat water opgelost; in den eigentlijken zin kan hier derhalve slechts sprake zijn van opslorping niet van distillatie.

Men is door overhaling ook in staat vloeistoffen te scheiden van vaste ligchamen; dat is b. v. bij het overhalen van water het geval, waar het scheikundig zuivere water in damp wordt overgevoerd en daarna door afkoeling tot water verdigt wordt en de zouten, die in het water opgelost waren, terngblijven. Een tweede voorbeeld treffen wij aan in do bereiding van het salpeterzuur door de inwerking van zwavelzuur op salpeterzure potassa; waar de zwavelzure potassa terugblijft, het salpeterzuur op het oogenblik dat er warmte aangewend wordt in damp overgaat, die door afkoeling verdigt wordt.

Dit voorbeeld heldert buitendien op, dat soms het over te halen ligchaam tevens gemaakt wordt in den toestel, waarin het ter overhaling verwarmd wordt. Dit zelfde treft men dikwerf bij het overhalen van vloeistoffen aan b. v. van aether, door de inwerking van zwavelzuur op alkohol verkregen.

De toestellen, waarin het overhalen bij de scheiding van vloeistoffen , of vloeistoffen van vaste ligchamen geschiedt, verschillen zoowel in vorm als in het materiaal, waaruit zij vervaardigd zijn. Daarin komen zij evenwel allen overeen, dat één vat bestemd is voor het mengsel (of de verbinding) dat overgehaald moet worden; dat bij allen eene inrigting is voor het verdigten der gevormde dampen; en eindelijk een vat waarin het overgehaalde (destillaat) wordt opgevangen. Deze drie deelen zijn bij iederen overhalingstoestel vertegenwoordigd; doch ieder dezer deelen wordt ingerigt naar de te overhalen stoffen. De stof, waaruit ieder dezer deelen is vervaardigd, verschilt evenzeer. Waar men in het klein moet overhalen, doet men dit gewoonlijk in glazen retorten (soms porceleinen, ijzeren) en vangt het overgehaalde in glazen ontvangers op; koelt de gevormde dampen af door eenen straal water op den glazen ontvanger te doen vloeijen, of laat den damp door eenen glazen cylinder strijken, die in eenen met koud water gevulden cylinder sluit, welke zoodanig is ingerigt, dat er voortdurend nieuwe aanvoer van kond water kan plaats hebben.

In hot groot bedient men zich soms van aarden retorten of ijzeren cylinders; in den regel van koperen destilleer-vaten (soms van binnen vertind). De damp wordt door een afkoelingstoestel van verschillende vormen gevoerd; dan eens door eenen tinnen slang, die voortdurend door koud water is omgeven, en aan het eene einde in gemeenschap met het destilleervat, aan het andere met het destillaatvat staat; dan weder bestaat het uit eenen dubbelen van koper of ander metaal vervaardigden cylinder. Het destillaat kan men natuurlijk in een vat van iederen vorm laten vloeijen.

Bij het destilleren in het klein is de hoofdzaak om weinig te verliezen van de over te halen vloeistoffen, en dit kan men door snelle, regelmatige afkoeling verkrijgen (dit laatste is vooral van belang wanneer men herhaalde malen moet destilleren). Bij het distilleren in het groot is tevens do hoofdzaak met betrekkelijk weinig warmte het destillaat te verkrijgen, dat men verlangt. Men bereikt dit doel door gebruik te maken van de hoeveelheid warmte die vrijkomt hij de vordigting der gevormde dampen tot vloeistof; deze toch is gelijk aan do hoeveelheid warmte, die de oorspronkelijke vloeistof behoefde om in damp over te gaan. Ter bereiking van dit doel brengt men in den afkoelingstoestel een deel der te destilleren vloeistof, die hierdoor min of meer verwarmd wordt, en daarna in het distilleervat wordt overgebragt.

Door herhaalde destillatie van twee vlugtige vloeistoffen, b. v. water en azijnzuur, kan men ten slotte een sterker azijnzuurvocht verkrijgen; doch er bestaat nog eene andere meer eenvoudige wijze. Wanneer twee ongelijk vlugtige vloeistoffen in eene retort verwarmd worden tot de temperatuur, waarbij het mengsel kookt, en aan deze retort eene lange glazen buis bevestigd is, en aan het einde van deze een ontvanger; wanneer men vervolgens die glazen buis een weinig laat hellen naar de retort en haar in een waterbad plaatst, waarvan de temperatuur niet laag genoeg is om al de gevormde dampen te verdigten, doch slechts die der minst vlugtige vloeistof, en men voorts den ontvanger in een waterbad van eene lagere temperatuur plaatst; zoo zal in dezen laatsten de grootste hoeveelheid der meest vlugtige vloeistof verdigt worden. Was men b. v. uitgegaan van water en alkohol, zoo zou men in den ontvanger op die wijze bijkans ab-soluteu alkohol kunnen verkrijgen. De oorzaak hiervan is deze: dat de dampen van twee ongelijk vlugtige vloeistoffen niet bij dezelfde temperatuur verdigt worden. Koelt men dus den glazen buis af tot op de temperatuur, waarbij de- damp der minst vlugtige vloeistof verdigt, zoo wordt wel een gedeelte der meer vlugtige vloeistof mede verdigt, doch de grootste hoeveelheid eerst in den ontvanger. Van dit eenvoudige feit heeft men in de praktijk met bijzonder goed gevolg partij getrokken.

Zie over dit onderwerp ; Handwiirterbuch der reinen und ange-wandten Chemie von Dr. J. Liebig, Dr. J. C. Poggendorff und Dr. Fr. Wiihler, Braunschweig 1842. llandhuch der technischen Chemie und Chemischen Technologie van E. L. Schubarth, Berlin 1851. Traité de C/iimie oryanique pur Ch. Gerhardt. Tom. I, pag. 354; Chemische Manipulation von M. Faraday, Weimar 1832; Gilbert's Ann. der Phys. und phys. Chemie. B. V, S. 354, 216; B. XXXII, S. 129, 140, 148, 149, 478; B. LXIV, S. 178.

DITHMAK of THIETMAR, waarschijnlijk te Hildesheim den 258tcn Juiij 976 geboren, was de zoon van Siegfried, graaf van Wallbek in Saksen; zijne moeder was geboren gravin van Stade. Hij genoot eene voor dien tijd geleerde opvoeding en was eerst monnik in het klooster Bergen te Maagdeburg, daarna domheer in het St. Mauritskapittel aldaar, vervolgens proost te Wallbek en hofkapellaan van keizer Hendrik den lllt;ilt;quot;', door wien hij op aanbeveling van Dagino, aartsbisschop van Maagdeburg, welken hij in 1007 gevolgd was in een veldtogt tegen hertog Boleslaw van Polen, tot bisschop van Merseburg werd benoemd. Hij overleed den l^8tlt;!n December 1018 en is vooral bekend door zijn Chronicon de rebus yestis Ottonis I, II, III et Ilenrici II, dat in acht boeken eene geschiedenis bevat van 908 tot 1018. Dit Chronicon, meest onder den naam van Chronicon Martisbwyense bekend, draagt in eenen onbeschaafden stijl den stempel van de groote ligtgeloovigheid des schrijvers, maar tevens van 'smans waarheidsliefde, en is door rijken inhoud eene hoofdbron voor do toenmalige geschiedenis der Slawen van die tijden. Het is eerst uitgegeven door R. Reineccius (Frankf. 1580) volgens een hand-

schrift to Dresden. Met behulp van een to Brussel bewaard handschrift gaf Leibnitz eene andere uitgaaf, onder den titel: Ditmarus restitulus in het I^st0 doel zijner uitgave der Scriptores rerum Bnmsvicensium (llanov. 1703). Na hom is dit Chronicon uitgegeven door Wagner (Nonrenb. 1807), doch het best naar don oorspronkolijken tekst door Lappenberg in het 5^de deel van Pertz, Mommenta Gennaniae historica. Er bestaat eene Hoogduit-schc vertaling van, door Laurent (Berl. 1848).

DIÏMAKSCHEN, het westelykste der zes landschappen van het Hertogdom Holstein , ligt tusschen de Elbe, de Noordzee en Westmarschen. Het is een laag land, dat voortreffelijke weilanden heeft, 24 □ mijlen groot is on 48,000 inwoners telt, die het oud Germaansche volkskarakter nog vrij zuiver hebben bewaard. Het wordt verdeeld in twee ambten. Noord-D. en Zuid-D. Heide, Meldorf, Rrunsbüttel, Wilster en Hemmingstadt zijn de voornaamste plaatsen. D. is merkwaardig doordien Hendrik van Zutphen er in 1524 den marteldood stierf, voor wien in het open veld in 1830 een gedenkteekon is opgerigt. Zie Zutphen (Hendrik van).

Zie over D. en de geschiedenis van dit in vele opzigten merkwaardig oord: de door Dahlmann uitgegevene, in het Neder-saksisch opgestelde Chronik des Landes Dithmarschen (Kiel 1827, 2 dln.) en Michelsen's uitgave van een Urkundmbuch zw Ge-schichle des Landes Dithmarschen (Altona, 1834), alsmede van Sammluny altdithmarscher llechtsquellen (Altona 1842).

DITHYRAMBE was oorspronkelijk eene soort van lierdicht in hoogen en verheven dichterlijken stijl, ter eere van Bacchus te Athene gezongen. Het duurde niet lang of de Dithyramben kenmerkten zich door gezwollenheid en valschen smaak. De eersten werden antistrophisch, later werden zij ook monostrophisch gezongen. Volgens Herodotus was Arion van Mcthymna uitvinder van deze dichtsoort.

DITTERS von DITTERSDORE (Cahl), in 1730 geboren, was een zeer geliefd tooneel-componist onder de Duitschers, daarbij een dichter, en mogelijk de beste vervaardiger van komieke stnkken onder die natie. Reeds als een jongeling van 12 jaren onderscheidde hij zich als virtuose op de viool, op welke hij zich in Duitschland en Italië met veel bijval liet hooren. Joseph de II^de verhief hem, uit hoofde zijner verdiensten in de toonkunst, tot den adelstand en de prins bisschop van Breslau benoemde hem tot kapelmeester. Onder zijne menigvuldige opstellen voor het tooneel, verwierf het zangstuk; de Doctor en Apotheker, (het eerste, dat, volgens de Italiaansche manier, van lange finalen voorzien is, en in 1786 te Weenen door hem op hot tooneel gebragt werd), alsmede Ilyronimus Knikker, en liood-Kapje, de meeste goedkeuring. Zelfs vervaardigden de Italianen voor zijne Duitsche muzijk oenen Italiaanschon tekst, en verwierven zijne zangstukken bij hen oenen gelijken bijval. Hij stierf, nadat hij twee jaren te voren een pensioen van 500 gulden bekomen had, den laatsten October 1799, op het landgoed van den vrijheer Ignatius van Stillfried, in vrij kommerlijke omstandigheden.

DIVAN, DIWAN. De hoogste staatsvergadering bij de Turken, die wekelijks op eonen bepaalden dag bijeenkomt, nit 12 leden bestaat, en den sultan, den grootvizier of den mufti tot voorzitter heeft. De groote D. wordt iederen Dingsdag door den grootcn heer gehouden, terwijl elke Bascha, dat is bevelhebber over een landschap, nog bovendien eenen afzonderlijken D. heeft. — Ook noemt men in Turkije eene verhevenheid, van eonen voet boven den grond, D., welke in alle zalen van paleizen, en kamers van particuliere personen gevonden wordt, met een kostbaar tapijt bedekt, eu van verscheiden geborduurde kussens, tegen den muur opstaande, voorzien is. Op dezen D. rust de heer van het huis, wanneer hij bezoeken ontvangt. Nog noemen de Perzen en Turken D., eene verzameling van gedichten.

DIVI-DIVI of LIBIDIBI zijn de donkerbruine, glinsterende, dunne, gladde, slangvormig gebogene, een vinger lange en een duim breede vruchten van een in Zuid-Amerika, vooral in de tot de republiek Veneznela behoorende provinciën Caracas en Maracaïba groeijende boom, Poincinia coriaria geheeten en tot de natuurlijke orde der Vlinderbloemigen behoorende. Zij bevatten veel looizuur en worden in Zuid-Amerika tot het looijen gebezigd, hoewel men haar nog meer in venverijen en tot het bereiden van inkt gebruikt. Op 't eiland Margarita, waar deze peulen Guatapanare heeten, bedient men zich van haar sap om kleiaarden voorwerpen eene meerdere stevigheid te verleenen. O.

DIVIDEND. De half- of heeljarige renten of uitdeelingen, welke een actiehouder of deelhebber aan de publieke fondsen, of aan die van handel-genootschappen, ontvangt.

DIVISE heet in de wapenkunde eene figuur, die de strekking heeft der Fasce (zie Fasce), doch slechts een derde van hare breedte of een negende van het schild beslaat. Zij wordt gewoonlijk onder den chef gesteld en schijnt dezen te ondersteunen. Vergelijk het art. Chef, waar bij de woorden chef soutenn verkeerdelijk is gezet dat de chef door eene fasce. ondersteund wordt; men leze door eene divise.

DIXMUIDEN, eene kleine, net gebouwde stad van Belgie, liggende in de provincie West-Vlaanderen aan de IJperlee op drie uur afstands van Nieuwpoort. Zij telt ongeveer 3,000 inwoners. De stad was vroeger versterkt en heeft in oorlogstijden verschillende meesters gehad. Willem de III^de, koning van En-land, had er in 1695 eene sterke bezetting ingelegd, doch de bevelhebber gaf de stad zonder slag of stoot aan de Franschen over. Bij den vrede van Utrecht werd D. aan de Staten en bij dien van Rastadt in het volgende jaar aan het huis van Oostenrijk toegekend.

DNIEPER, voorheen de Borysthenes, daarna Danapris; eene groote rivier, welke in Rusland 20 mijlen boven Smolensk uit een moeras ontspringt, in vele bogten door verscheiden landschappen heen loopt, de rivieren Bereszina, Bug, Praypetsch, Desna, Samara enz. ontvangt en na cenen loop van 270 mijlen tusschen Oczakow en Kinburn in de Zwarte zee stort. Zij vormt wel 70 eilanden, onderscheidene watervallen en het meer Liman , en is zeer vischrijk.

DNIESTER. Eene aanzienlijke rivier, welke in het Karpatiseh gebergte, op de grenzen van Hongarije, in Oost-Gallicië ontspringt, en bij hare uitwatering in de Zwarte zee eenen grooten zeeboezem vormt. Zij scheidt Rusland van Moldavië, vormt bij Jampol oenen gevaarlijken waterval, en is, door de veelvuldige klippen, moeijclijk te bevaren.

DOBBERAN, in het groothertogdom Mecklenburg-Schwerin, is de oudste zeebadplaats in Duitschland; zij werd in 1793 op bevel van den hertog Erederik Frans door den geneesheer Vogel daartoe ingerigt. Het vlek D. ligt onmiddclijk aan zee, op den zoogenoemden Heiligen Dam, aan natuurlijke ophooping van verschillend gekleurde steenen; het telt 2,400 inwoners, bezit een hertogelijk slot, een schouwburg, een concertzaal en andere in-rigtingen voor openbare vermakelijkheden. Het zeebad is te D. verschillend van dat in de Noordzee, daar de zee er stiller is en minder zoutgehalte bezit; een bijzonder voordeel boven andere zeebaden geniet D. daardoor dat er in de omstreken drie minerale bronnen aangetroffen worden. Verg.; Sachse, Über die Wirkungen und dm Gebrauch der /3ader, besonders der Seebüder su D. Berlijn 1835.

DÖBEREINER (Joiianx Woi-foang), een bekend Duitsch scheikundige, werd den 13^dquot;quot;¹ Dcc. 1780 te Hof geboren en was eerst te Karlsruhe en Straatsburg apotheker, doch begon ten gevolge van opwekkende zamenspraken met Kölreuter, Gmclin en anderen, zich op de beoefening van plantenkunde, mineralogie en scheikunde toe te leggen. In October 1810 werd hij in het laatste vak tot hoogleeraar te Jena beroepen, waar hij tot aan zijnen dood in die betrekking werkzaam was. Hij overleed den 24«toi Maart 1849.

Onder zijne veelvuldige ontdekkingen is het meest algemeen bekend die van do ontvlambaarheid van het platina, door het vrij algemeen gebruik van zekere chemische instrumentjes, naar hem Döbereiners genoemd, welke evenwel tegenwoordig al weder in onbruik geraakt zijn. D. deelde zijne ontdekkingen mede in Gchler's Journal der Chemie, Physik und Mineralogie, in Schweig-ger's Journal fur Chemie und Physik, in het Archiv der Phnrmacie en in zijne eigene schriften, waaronder wij noemen: Zur /meu-matischen Chemie, 5 deelen, Jena 1821—25; Zur Gdhrungschetnie, Jcna 1822 n. uitg. 1844; Uber neuentdeckte höchst merkwürdige Eigenschaften des Platins, Jena 1824; Beitr'dge, zur physikalischen Chemie, Jena 1824—36; Zur Chemie des Platins, Stuttg. 1836 Ook heeft hij drie handboeken over scheikunde uitgegeven en een Deutsches Apothekerbuch, Stuttg. 1840—gt;1844.

DOCETEN. Onder dezen naam, ontleend van het Grieksche

woord stoxny, schijnen, verstaat men in de geschiedenis der Christelijke leerstellingen hen, die, onder welken vorm ook, de waarlijk menschelijke natuur van Jezus Christus ontkennen of ontzenuwen. In de oudste Kerk waren er reeds, die, uitgaande van het denkbeeld, dat met het menschelijke ligchaam, als zijnde de zetel des zedclijken kwaads, zich het zuiver goddelijke niet vereenigen kan, uit dezen hoofde meenden, dat men geone goddelijke natuur in Jezus kan aannemen, tenzij men het daarvoor houde, dat de verschijning van den Zoon van God slechts in een schijnbaar, niet in een wezenlijk ligchaam hebbe plaats gehad en alzoo op gelijke lijn te plaatsen zij met die verschijningen van goden die het heidendom, en van engelen die het Jodendom erkende, als wel voor het oog, maar niet in wezenlijkheid en menschelijke ligchamen te hebben plaats gehad. Die den oorsprong van dit dwaalbegrip reeds in don apostolisehen tijd ontstaan achten, zijn van oordeel dat het door Johannes bestreden wordt (Joh. I: 14, 1 Joh. I: 1, 2 Joh. vs. 7). Zeker is het, dat het Docetismus zich te meer ontwikkelde, naarmate men het goddelijke wezen van het Christendom handhaafde door de goddelijke natuur van zijnen stichter, niet dan ten koste van de erkenning zijner menschelijke, op den voorgrond te plaatsen. Sommige D. namen wel aan, dat het ligchaam, dat onder de menschen verkeerd heeft en aan het kruis gestorven is, wel een menschelijk zij geweest, maar beweerden tevens, dat het niet behoord hebbe tot het wezen van den persoon van Christus, anderen verklaarden dat ligchaam voor een dat uit etherische stof zamengesteld, alleen den uitwendigen vorm, geenszins het wezen der menschelijke natuur had, terwijl nog anderen, met Marcion, die gewoonlijk doch ten onregte voor den stichter van het Docetismus gehouden wordt, den geheeleu geschiedkundigen grond van het Christendom , als gelegen in het feit der persoonlijke verschijning van den Zoon Gods in het vleesch, wegnemende, slechts van eene zedelijke werking van het goddelijke in de menschheid weten wilden, of met Apollinaris de menschelijke natuur in Jezus ontkenden, aannemende, dat hot goddelijke van het menschelijke in Hein zoodanig is afgescheiden, dat het eerste enkel betrekking heeft op zijne ziel, het laatste enkel op zijn ligchaam.

Klaarblijkelijk rusten al deze verkeerde voorstellingen op eene onjuiste beschouwing van den persoon van Jezus Christus, of eigenlijk vau de vereeniging van het goddelijke en menschelijke in Hem, als ware zulks eene vereeniging van twee tegen elkander strijdige naturen. Zie daarover het art. Jezus Christus, en over het Docetismus: Vieraeijer, De. Docetis (Hal. 1823J en Scholten, Oratio de vitando in J. C. historici interpretanda Docetismo (ïraj. ad Ehen. 1840).

DOCTOR beteekent eigenlijk leeraar. Reeds in de XII*¹⁰ eeuw werd 1). een eeretitel, die met passende bijvoegelijke naamwoorden in plaats van don naam van sommige uitstekende geleerden gebruikt werd. Zoo heette Thomas Aquinas Doctor angelicns, Bonaventura D. seraphicus, Alexander Halensis, JJ. irrefraga-büis, Duns Scotus D. sublilis, Roger Baco D. mirahilis, Joh. Gerson D. christianissimus enz. In dezelfde eeuw begon do universiteit van Uologne aan het woord D. de waarde te hechten van zekeren rang, waartoe iemand slechts uitsluitend door den senaat of het collegium der hoogleeraren kon verheven worden; ook werd het regt spoedig daarop door de keizers aan de aca-demien verleend om Doctores le.ywn aan te stellen; de pausen schonken het regt tot benoeming van Doctores canonum et deert-talium. Men wil. dat do universiteit van Parijs de eerste Doctores S. S. Theoloyiac heeft gepromoveerd. Magister en Doctor bleef lang evenwaardig; wij hebben nog Artium liberalmm magistri en de titel Meester der advocaten is slechts eene verkorting van Magister. Heden ten dage wordt men in ons vaderland tot Doctor in eene der vijf faculteiten gepromoveerd door den academischen senaat, na aflegging van drie examina, het propaedeutisch, het candidaats en het doctoraal. Het eerste dezer examina zal door de aanstaande wet op het onderwijs waarschijnlijk wel met dat tot toelating aan het academisch onderwijs worden versmolten.

DOCTRINAIREN. Dit is do naam eener politieke partij in Frankrijk, die van 1815 tot 1848 grooten invloed op den gang der zaken gehad heeft. De groote en gewigtige gevolgen, die de omwenteling van het einde der vorige eeuw voor het burgerlijke en staatsregtelijko wezen van Frankrijk gehad had, mogten bij de groote menigte uit het oog zijn verloren door de gruwelen der Conventie of het Napoleontische despotismus, velen der uit-stekendste staatslieden en geleerden, waarvan verscheidene aan het begin der omwenteling werkdadig hadden deel genomen, bleven met warmte do beginselen aankleven, die de eerste wetgevende vergaderingen bezield hadden. Van daar dat zij na do restauratie zich tusscheu do reactionairen en de republikeinen plaatsten en eene partij vormden, die de toepassing van de door wetenschappelijke navorschingen als waar erkende beginselen van staatsregt in Frankrijk trachtten to doen zegevieren. Aan het hoofd dezer partij, die van de ultra-royalisten den schimpnaam van D. ontving, dio zij zelve, als niets onteerends bevattende, niet verwierp, stond hingen tijd de beroemde Royer-Collard. Na 1830 trad deze meer op den achtergrond, waarvan do verandering in politieke stelling en gevoelens zijner voormalige aanhangers grootendeels oorzaak was. Door de Julierevolutio toch aan het bestuur gekomen, scheidde zich het meerendeel der D. van de partij der vooruitgang af en verloochende zelfs, in haren angst voor do republiek, gedeeltelijk de vroeger verdedigde beginselen. Guizot, die na dezen tijd als haar hoofd optrad, vervormde haar in eene ultra-conservative partij, die in onderdrukking van den volksgeest het eenige middel scheen te vinden tegen de terugkeer der republiek. Do overdrevene zucht tot behoud, die zelfs Royer-Collard somtijds tegen haar in het harnas riep, wel verre van aan het beoogde doel te beantwoorden, leidde tot de omwenteling van 1848. Sedert dien tijd is de regtstreeksche invloed der D. in het staatkundige geheel verdwenen. Als hun hoofdorgaan gold langen tijd het bekende Journal des débats, dat ook nu nog do beginselen der D. verdedigt, maar sedert 1848 meer in den geest van Royer-Collard, dan in dien van Guizot. Andere beroemde leden dezer partij waren de Broglie, Molé, de Barante, St. Aulaire, Camille-Jordan, Ganilh, Ternaux en anderen.

DODDEGRAS (Phleum). — Een plantengeslacht, dat tot de natuurlijke familie der Grassen behoort en in onze Flora door twee soorten vertegenwoordigd wordt (P. armarium L. en P. pratense L.), waarvan echter slechts eene onze aandacht hier meer bijzonder verdient. Deze soort, P. pratense geheeteu en ook wel bekend onder den naam van Lammersteert of Timothygras, is een onzer algemeenste grassen op klei- en goede zandgronden en wordt door paarden bijzonder, door runderen en schapen minder gezocht, terwijl de bolachtige verdikkingen aan den wortel een zeer aangenaam voedsel voor varkens schijnen te zijn. Volgens van Hall (Landhuishondk. Flora 1855 pag. 255) behoeft men 't zaad van dit gras volstrekt niet uit Amerika of Engeland te laten komen, zoo als dikwerf gedaan wordt, daar het in ons vaderland niet alleen zeer algemeen groeit, maar zijne korrels tevens gelijkelijk rijp worden, weinig uitvallen en gemakkelijk kunnen worden opgezameld. Jong afgemaaid, is het D. zacht en aangenaam voor het vee; maar 't wordt spoedig hard en daarom niet onder onze beste grassen gerekend. Voor paarden is het echter, ook als hooi, zeer geschikt.

Het D. bloeit in de maanden Junij, Julij en Augustus met eene aarvonnige bloeiwijze, welko in 't midden geheel rolrond is en naar onder en boven iets smaller toeloopt. In dien toestand gelijkt het 't meest op 't geslacht Atopecurus (Vossestaart), hoewel men het daarvan toch gemakkelijk onderscheiden kan door de kroonkafjes {paleae). Dezen zijn namelijk bij Phleum vrij, bij Alopecurus daarentegen tot een blaasvormig ligchaampje ver-eenigd. — De andere soort, P. armarium komt voor in de duinen en bloeit in de maanden Mei en Junij. ' O.

DODECAEDRUM of TWAALFVLAK is een der vijf regelmatige meetkunstige ligchamen, en wordt gevormd door aansluiting van 12 regelmatige vijfhoeken. Zie nevensgaande figuur.

DODECAGONAAL GETAL is een polygonaal getal, ontstaande uit de sommeering van de termen eener rekenkundige reeks waarvan hot verschil 10 is. Is die reeks b. v. 1, 11,21, 31, 41, enz. zoo zijn de daaruit afgeleide Dodecagonaal getallen 1 , 12, 33, 64, 105, enz. omdat 1 11 = 12; 1 11 21=33 enz. is.

DÖUEULEIN (Johan Ciiristoph), geboren te Windsheim in Frankenland den 20^,,cn January 1745, overleden te Jena den 2deo December 1792, was een van de voornaamste Duitsehe godgeleerden dor vorige eeuw. Opgeleid, eerst door zijnen vader, een' kundig predikant, en op du latijnsche school zijner geboorteplaats, later aan de hoogeschool te Altdorf, werd hij op 23ja-rigen leeftijd, tot Diaken (onderpredikant) bij de hoofdkerk te Windsheim aangesteld, waar hem veel tijd voor zijne studiën overbleef, dien hy vooral gebruikte tot het lezen der kerkvaders en oude geleerden. Vier jaren later werd hij beroepen tot hoogleeraar te Altdorf, van waar hij in gelijke betrekking in 1782 naar Jena vertrok. Veel nut heeft deze geleerde, helderdenkende en oordeelkundige man gesticht, zoo door het vormen van eene reeks voortreffelijke leerlingen, als door zijne talrijke schriften, van welke de voornaamste zijn: Esaias, c. r. text. hchr. c. not. subj. (ed. 3. Norimb. 1789); Aucluarmm ad Grotü annott. in N. T. (Ib. 1779); Institutio Theoloyiae Christ, (ed. 3. Norimb. et Altd. 1784, 2 dln.); Kurzer Entwurf der Christl. Sittenlehre (2^,e Aufl. Jen. 1790), alsmede eene menigte opstellen, zoo in Eichhorn's Repertorium jur Biblische und Morgenl. Literatur en de door D. zeiven uitgegeven Theologische liibliothek, die door een Theolo-gisches Journal gevolgd werd. In onze taal zijn van hem overge-bragt: Opheldering van het gebed des Ileeren (Vtr. 1787); Salomo's Spreuken, Prediker en Hooglied (Kampen, 1791); Onderwijs in de Christelijke godsdienst (Bergen op Zoom, 1795, 2 stukken); Verhandd, over de gewigtigstc waarheden van de Chr. godsdienst. (aid. 1795).

DODO, ook DODAEUS en WALGVOGEL genoemd, was eene vogelsoort, die op het eiland Mauritius of Ile-de-Erance heeft geleefd en sedert lang uitgestorven is. Zij werd het eerst ontdekt op den IS¹¹⁰quot; Sept. 1598 gedurende den tweeden scheeps-togt dor Hollanders naar Oost-Indië, onder het bevel van den admiraal Jac. Cz. van Neck. Verscheidene andere reizigers en ten laatste Herbert, welke Mauritius in 1626 bezocht heeft en hoogstwaarschijnlijk ook Gauche, die er in 1638 was, maken gewag van deze vogels. Men weet uit een brief van I'Estrange, dat er in 1638 oen Dodo in Engeland levend vertoond word en hot blijkt ook uit oen borigt van den Engelschen schilder Edwards, dat een in Holland levende Dodo aanleiding had gegeven tot het maken van eene afbeelding in olioverw van dien vogel.

De D. woog ongeveer vijftig pond en had de grootte van eeu zwaren zwaan; de kop met den bek, had eene lengte van ruim J. voet. De bok was krachtig, meer hoog dan breed, op meer dan de helft zijner lengte tot achter de oogen en den mondhoek met eene naakte huid bekleed, van voren mot eene hoornschodo bekleed, die aan de bovenkaak in oen omgebogen hoek uitliep. De hals was lang en sterk; de romp dik en vet; de pooten waren zeer krachtig en tot aan den voetwortel met vederen bedekt; er waren vier teenen zonder zwemvliezen aanwezig; de nagels waren dik en een weinig gekromd. De vleugels waren zeer kort en in stede van pennen, mot zachte, omgekrulde vederen voorzien, geheel zoo als men die bij de struizon opmerkt. Dergelijke voderen zag men ook aan den staart. De vederen waren grijs van kleur, de naakte huid van den bek wit, do hoornschodo van den snavel zwart op den bovensnavel in het geelachtige trekkende, de pooten waren geelachtig.

Do D. was waarschijnlijk minder log dan men zich voorstelt, doch zoo weinig schuw, dat men hem met stokken kon doodslaan. Eene afbeelding in olioverw van dezen vogel vindt men in het museum te Weonon, eene andere in het Mauritshuis te 's Gravenhage, eene dorde te Oxford. Op hot Britsche museum treft men een' poot van dit dier aan, te Oxford oen kop en oen' poot, te Kopenhagen oen kop en te Praag een snavel. Dit is alles, wat van deze diersoort is overgebleven.

Men hoeft gestreden over de plaats, die de D. in het stelsel der dierkunde moet innemen. Linnaeus plaatste hem eerst bij de struisvogels, later bij de hoendervogels; Shaw vergeleek den bek van den D. met dien der Albatrossen; Cuvior met dien der Alca's en do pooten met die der Pinguïns; Temminck maakte voor don D. en don Apteryx (zie Apteryx) eene eigene orde, die der Ineptes. Do Blainville meende in den D. een afwykon-den vorm van het geslacht der gieren to zien; Brandt, Rein-hardt, Strickland verdedigden de stelling dat de D. onder de duiven dient geplaatst te worden. Schlegel, Poppig en A. Wag-ner blijven den D. voor een struisachtigen vogel houden. Verg.: L. Edwards Cleanings etc. PI. 294. Blumenbach, Abb. naturh. Gegenstiinde N⁰. 35. II. E. Strickland and A. G. Melville; T/ie Dodo and its Kindred, Lend. 1848 4'' met pi. H. Schlegel, Ook een woordje over den Dodo en zijne verwanten in do Verslagen en Mated, der Kon. Akad. van Wetenschappen, 2^j0 deel, bladz. 232.

DODONA. Eone Molossiseho stad in Epyrus, in welker nabijheid een groot eikenbosch was, waarin duiven, of, volgens Herodotus, Thessalische vrouwen godspraken gaven. Het was een dor oudste orakels van Griekenland.

DODONAEUS (Rembertüs), eigonl. REMBERT DODOENS , een beroemd kruidkundige, werd in 1517 te Mechelon geboren. Door het schrijven van verschillende werken wijd en zijd bekend geworden zijnde, werd hij in 1583 tot hoogloeraar in do kruidkunde aan de academic te Leiden beroepen, alwaar hij echter slechts twee jaren werkzaam was, daar hij in 1585 het tijdige met het eeuwige verwisselde. Zijne voornaamste werken zijn: het Cnnjdeboeck, gedrukt te Antwerpen, waarvan 6 uitgaven bestaan, en wel van de jaren 1554, 1563, 1581 , 1590, 1618 en 1044, en dat in het Fransch en Engelsch vertaald werd; en ten tweede zijne: Stirpwm historiae libri XXX. (Antw. 1583 et 1616). — Beiden bevatten oon overgroot aantal zeer goede hontsneêfiguren. Wie meer omtrent D. wenscht te weten, raadplege zijne levensbeschrijving door J. P. van Moorbeock, getiteld: Recherches his-toriques et critiques sur la vie et les ouvrages de Rembert Dodoens (Malines 1841, in Squot;). O.

DOI)T (J. J.), van Flensihjro , zoo als hij schreef naar de Sleeswijksche stad van dien naam, waar hij omstreeks hot jaar 1800 geboren werd, was te Utrecht onderwijzer in de Hoog-du'itsche taal aan het stedelijk gymnasium en amanuensis bij do academische bibliotheek aldaar. Hij heeft, behalve eene 1 loog-duitsehe Spraakkunst (Amst. 1825) velo belangrijke bijdragen gegeven tot de geschiedenis van ons vaderland, maar vooral tot de bibliographic, die in onderscheidene tijdschriften, maar vooral in zijn Archief voor kerkelijke en wereldlijke geschiedenissen, inzonderheid van Utrecht (Utr. 1838 volg. 7 dln.) zijn opgenomen. Hij overleed in 1847.

DOELE of DOELEN. Aldus noemt men zekere gebouwen, die men bijna in allo steden vindt, en welke, in vroegere jaren , ten dienste der schutterijen zijn opgerigt geworden. Zij dragen ook den bijnaam van Klovoniors-, Hand- of Vootboogs-Doelen, naar het schietgeweer, hetwelk de schutterijen, waaraan zy weleer behoorden, gewoon waren te gebruiken.

DOES (Jacob van der), schilder, geboren te Amsterdam in 1623, overleden in 1673, waarschijnlijk te Slooten. Een-en-twin-tig jaar oud zijnde, deed hij eene reis naar Italië, toekende er naar het leven en schilderde in het genre van Bamboecio. Kenmerkend is hot dat hij zich zolven in zijne stukken nimmer bevredigde. ïeruggekeerd, zotte hij zich te 's Gravenhage neder, welke woonplaats hij later voor Slooten, nabij Amsterdam verwisselde, waar hij te gelijk do betrekking van secretaris waarnam. Hij was een verdienstelijk schilder van landschappen, die hij moest met uitnemend kunstig geschilderde schapen stoffeerde. Ook heeft hij twee prentjes met schapen geëtst, welke tegenwoordig allerzeldzaamst zijn. Zijn monogram was I. V. D,

DOES (Simon van der), oudsto zoon van den voorgaanden, werd in 1653 geboren en had zijnen vader tot leermeester in de schilderkunst. Hij woonde eerst te 's Gravenhage, daarna te Brussel, eindelijk te Antwerpen, waar hij in 1717 overleden is. Hij heeft eenigo uitmuntende portretten geschilderd in den stijl van Gaspar Netscber, maar is nog meer beroemd om zijne overheerlijke landschappen, gestoffeerd met beeldjes, koeijen en schier onnavolgbaar schoon geschilderde schapen. Het Haagsche museum bezit van zijn penseel eene Herderin met schapen en het Amstordamschc drie stukken, namelijk oen Italiaansch landschap met vee, een Bergachtig landschap, waarin eene vrouw met een kind aan de borst, schapen, een os enz., een Heuvelachtig landschap met beeldjes en schapen. Fraaije schilderijen van dezen meester worden duur betaald.

DOES (Jan van der). (Zie Dousa).

DOESBORGH. Stad in Gelderland, aan den regteroever van den IJssel, waar deze zich met don ouden IJssel vereenigt. Haar voornaamste gebouw is de hervormde Kerk, eertijds aan

St. Maarten gewijd, waarin naar men meent de beroemde aardrijkskundige Gerard Mercator begraven ligt. De stad telt ruim 3,300 inwoners, die hun bestaan vinden in handel, landbouw en veeteelt. Algemeen is het gevoelen, dat D. door den Romein-schen veldheer Claudius Drusus, die kort voor Chr. geboorte hier te lande vertoefde en er groote werken deed aanleggen, zou gesticht en naar hem Drusiburgum zou genoemd zijn, waaruit de tegenwoordige naam is ontstaan.

DOETINCHEM. Stad in Gelderland, aan den regteroever van den IJssel, met bijna 2,000 inwoners, die meest van den landbouw en van eenige fabrieken bestaan. D. is eene zeer oude plaats, die reeds in de IX^dlt;! eeuw bekend was onder den naam van Duttingham of Duictingen.

DOEVEREN (Waltheii van). Een vermaard genees- en vooral ontleedkundige, werd in 1730 te Philippine in Vlaanderen geboren. Zijn vader was met het opzigt der openbare werken aan de Schelde, vooral de bedijking aan de zeezijde, belast. Als kind reeds toonde hij een' levendigen geest, snelle opvattingskracht, scherp vernuft en groote lust tot studiën. Dc eerste gronden van wetenschap verkreeg hij te Goes. In 1747 bezocht hij de Leydsche hoogeschool, alwaar hij studeerde onder Musschen-broek, de beide Albinussen, Gaubius, v. Rooyen en Winter. In 1752 begaf hij zich naar Parijs, knoopte daar vriendschapsbetrekkingen aan met Reaumur, Jussieu en Noliet en volgde do lessen van Ferrein, Astruc, Petit en Leuret. In 1753 keerde hij naar zijn vaderland terug en verkreeg te Leyden den doctorsgraad met zijne dissertatie: de vennibus intestinalibus homimm, welke verhandeling eene Eransche en eene Duitsche vertaling beleefde. Hjj oefende de geneeskunde te Leyden uit en trok alras de aandacht der deskundigen zoo zeer tot zich, dat hij reeds het volgende jaar tot hoogleeraar in de ontleed- en heelkunde aan de Groninger academie werd beroepen, waar hij in Junij, nog geen 24 jaar oud dien post aanvaardde met eene redevoering; de imprudenti ratiocinio ex ohsercationibus et experimentis media's. Langzamerhand werden hem ook de overige takken der geneeskunde opgedragen en in 1771 werd hij naar Leyden beroepen om aldaar de plaats van den onsterfelijken B. S. Albinus te vervullen. Hij had daar eenen zeer grooten werkkring, nam met voorbeeldeloozen ijver zijne beroepsbezigheden waar en stierf den 31quot;quot;' December 1783, op 53jarigen leeftijd aan eene beroerte.

Hij genoot als geneesheer de algemeene achting en het vertrouwen zijner ambtgenooten en patiënten. Hij bezat eene talrijke en uitgezochte boekerij en eeno fraaije en belangrijke verzameling fossiliën en anatomische praeparaten, welke laatste hij grootendeels zelf had gemaakt tot onderwijzing zijner studenten en waarvan verscheidene de kenmerken van veel vlijt en volharding dragen. Zijne verzameling is na zijnen dood door de academie aangekocht en zijne praeparaten zijn nog heden te zien in het anatomisch kabinet. Eene volledige beschrijving der praeparaten wordt gevonden in Ed. Sandifort Mus. Anal. Jjirjd. Hat.. 1793. Tom. I, Sectio 3, pag, 93—124.

Hjj bragt veel bij tot verspreiding van de inenting der kinderpokken en aan hein heeft de wet, dat de lijken van zeven maanden zwangere vrouwen te Groningen niet ongeopend mogen begraven worden, haar ontstaan te danken.

Hij heeft verscheidene redevoeringen en verhandelingen uitgegeven. De lijst hiervan vindt men in het bovenaangehaalde werk van Sandifort. v. P.

DOG. (Zie Hond).

DOGE (van het Latijnsche dux, dat oorspronkelijk aanvoerder, opperhoofd beieekent en later vertaald is hertog) was in de republieken van Venetië en Genua de titel van den eersten magistraatspersoon. De eerstgenoemde staat, ten gevolge van zijn ontstaan (zie Venetië) in zijnen regeringsvorm zuiver republi-keinsch, had tot regeling der algemeene belangen, tot het verklaren van oorlog en het sluiten van vrede, en tot bevordering der eenheid van bestuur, reeds in de VIII»^t0 eeuw opperhoofden, aan wie de naam van D. gegeven werd en wier toenemende magt genoegzaam tot souvereiniteit steeg. Velen van hen maakten van die magt een groot misbruik, waarvan dikwijls bloedige opstanden het gevolg waren. Van de vijftig eerste dogen deden vijf vrijwillig afstand van hun bewind, negen werden gebannen, aan vijf de oogen uitgestoken, vijf anderen vermoord. Reeds in de XI¹¹⁶ eeuw werd hun magt beperkt door het toevoegen van raden en het instellen van eenen senaat, terwyl hun het regt werd ont. zegd, om, zoo als zij zich van lieverlede hadden aangematigd, hunne opvolgers te benoemen en nevens hen door den grooten raad een groot-kanselier der republiek werd aangesteld, die on-afzetbaar en alzoo onafhankelijk van den D. was. Onder deze nieuwe orde van zaken — de groote raad werd ten jare 1172 ingesteld — ging ook de verkiezing van den D., die vroeger door het volk word gedaan, over op een twaalftal raadsleden; de eerste D. die op deze wijze werd aangesteld, was Sebastiano Ziani, in 1177. Twee jaren later werd de magt dezer waardigheid nog meer beperkt, zoo door de instelling van een regts-collegio uit veertig leden bestaande, als door de benoeming van drie advogadori voor het beheer der geldmiddelen. Van toen af was do D. van Venetië slechts de eerste overheidspersoon in naam, maar zonder eenige wezenlijke magt. Zonder bepaalde toestemming van den raad mogt hij den zetel des bewinds niet verlaten; eene altijd waakzame geheime policie bewaakte hem zelfs in zijnen huiselyken kring, terwijl na zijn overlijden de staats-inquisitie oordeel hield over zijn huiselijk en openbaar leven. Zijne echtgenoot, zijne kinderen, zijne bloedverwanten deelden in de boeijen die hem knelden: zijne zonen waren van alle krijgsbevel uitgesloten, zijne familie van alle regeringsposten. Brieven aan buitenlandschc mogendheden werden wel op zijnen naam uitgevaardigd, maar door een ander namens den raad on-derteekend; brieven aan hem gerigt moesten geopend worden door eenen bijzonderen raad, Signoria Serenissima genoemd, uit zes leden bestaande, bij welken na den dood van den D. Andreas Dandolo, nog gevoegd werden de drie voorzitters van den raad der veertigen, later de zes ministers van den staat. Onder deze verordeningen was de betrekking van D. in do Venetiaan-sche republiek, ondanks de uiterlijke praal die er aan verbonden was, in geenen deele begeerlijk. In 1339 word hem verboden zijne waardigheid neder te leggen en in 1367 bepaald, dat haar te weigeren als hoogverraad zou worden aangemerkt en gestraft. Uiterst omslagtig was de verkiezing van den D. De groote raad, uit 470 ledon bestaande, koos bij geheime stemming 90 leden uit zijn midden, die op gelijke wijze 9 aanwezen, die oenen kiesraad van 40 personen aanstelden, die uit hun midden 12 verkozen, door wie een andere kiesraad van 25 benoemd werd; dezen wezen weder 9 hunner aan, aan wie het kiezen van een collegie van 45 mannen was opgedragen, die, weder uit hun midden, 11 uitkoos, die de benoeming van den D. deden, na het afleggen van eenen eed van geheimhouding. De ondergang der republiek in 1797 deed ook de waardigheid van D. vervallen.

Te Genua werd Simon Boccanera in 1339 als eerste D. aangesteld, eerst levenslang en met eene uitgebreide magt, waarin hem een raad van 12 Anziati, voor do eene helft nit het volk, voor de andere uit den adel gekozen, ter zijde stond. Nadat ten gevolge van inwendige staatsberoeringen de waardigheid van D. meermalen was gewijzigd en zelfs nu en dan afgeschaft, werd in 1528, na de bevrijding van Genua uit de magt der Fransehen onder Alexander Doria, vastgesteld, dat de D. voor twee jaren werd benoemd. Om tot deze waardigheid verkiesbaar te zijn moest men tot den Genueeschen adel behooren en den ouderdom van 50 jaren hebben bereikt. Wanneer zijn diensttjjd verstreken was werd hem aangezegd het palazzo, waarin hij gedurende zijne hoogo waardigheid verblijf had, te verlaten, waarna hij voor zijn leven den titel van procurador verkreeg, terwijl de overige procu-radores slechts twee jaren als zoodanig dienden. De groote raad, die 300 leden telde, bonevens de kleine, uit 100 bestaande, werden onder voorzitting van den D. gehouden, terwijl hem ook het regt was toegekend om door zijn veto de uitvoering van alle raadsbesluiten te schorsen. Overigens was hij in zijn openbaar en huiselijk leven even zoo weinig vrij als zijn ambtgenoot to Venetië. Ook deze waardigheid ging te niet met den val dor Genueesche republiek in 1797 en werd in 1802 bij de vestiging der Ligurische republiek hersteld, doch ging twee jaren later ook met deze te gronde.

Zie over de waardigheid van D. te Venetië vooral Daru, Histoire de la république de Venise (Par. 1819, 7 din.), en over die te Genua; Canale, Storie civile etc. dei Genovesi (Genua 1844 volg. 6 dln.).

DOGGEUSBANK is een uitgestrekte zandbank in dc Noordzee aan de kust van Jutland en zoo genoemd van dc doggen, eeno

soort van schepen, welke aldaar schelvisch komen vangen. In de geschiedenis is de D. vermaard om den zeeslag aldaar voorgevallen den 5^aen Augustus 1781 tussehen de Engelsche vloot onder den admiraal Parker en de Hollandsche onder den schoutbij-nacht Zoutman.

DOGMATIEK, van het Grieksche stoyua, stelling, is in het algemeen iedere wetenschappelijke, aaneengeschakelde voorstelling van bij elkander bchoorendo en te zaraen een geheel uitmakende leerstellingen. In het bijzonder echter wordt het woord gebezigd van het geheel der waarheden, die te zamen het voorwerp der Christelijke godsdienstkennis uitmaken. Deze wetenschap, ten onregtc ook dikwijls beschouwende godgeleerdheid of ook geloofsleer genoemd, is naar de bronnen, die zij gebruikt, eene bybelsche of eene Christelijke in engeren zin, van welke de kerkelijke wederom in zooverre onderscheiden is, als deze zich bezig houdt met het voorstellen, onderzoeken en tot een brengen van die afzonderlijke leerstukken, welke in het kerkelijk leerbegrip zijn opgenomen. De Christelijke D. is wel eene bijbelsche, in zoo ver zij de stof uit de oorkonden der H. Schrift put; maar zij is van deze daarin onderscheiden, dat zij zich niet in het algemeen bezig houdt met datgene, hetwelk uit den Bijbel als waarheid in zaken van godsdienst is af te leiden. De eerste ontwikkelt datgene, hetwelk door do openbaring van God in Jezus Christus onder het bereik van des menschen kennis is gebragt. Daar dc Bijbel de voorname kenbron en eenige toetsteen is der Christelijke waarheid, heeft de D. de taak, aan te wijzen dat en hoe zij hare voorstellingen afleidt uit het Evangelie; zij heeft tevens aan te wijzen hoe de Christelijke waarheid , hare grondstof, vroeger en later is voorgesteld; terwijl het wetenschappelijke, stelselmatige karakter, waarin zij hare grondstof voordraagt, evenzeer een philosophisch element als een philologisch en historisch in haar doet onderkennen. Gelijk Irenaeus de eerste was die het wezen des Christendoms gelegen achtte in het voor waar houden van leerstellingen, zoo was Origenes de eerste, die de Christelijke waarheid in haar geheel ontvouwde in een geschrift: De principiis, dat grootstendeels verloren is gegaan. Hem volgde Augustinus, wiens geschriften De doctrina Christiana, De Fide ac Symbolo en Enchiridion eene voorstelling behelzen van hetgeen in zijnen tijd als Christelijke leer was aangenomen, en hoewel het hem aan wetenschappelijke ontwikkeling en juiste aaneenschakeling van de verschillende bestanddeelen daarvan mangelt, is zijn arbeid de grondslag geworden, waarnaar zich de Chris-telgke D. in de Westersche Kerk heeft ontwikkeld, gelijk die van Johannes Damascenus in de Oostersche. In de middeleeuwen waren de Scholastiken de bearbeiders der Christelijke D., die echter het Christelijk element voel minder zag uitkomen, dan het Aristotelisch-philosophische. De kerkhervorming, dio de H. Schrift hare plaats hergaf als kenbron en toetssteen der Christelijke waarheid, verbande do spitsvindigheden der Scholastiken, van welke zich de godgeleerdheid der R. C. Kerk nog genoegzaam in 't geheel niet heeft kunnen losrukken, doch bij de Protestanten werd, het eerst door Melanchton in zijne Loei communes rerum theologieamm, voorts voornamelijk door Zwingli in Chris-tinmie Jidei brevis expositio en inzonderheid door Calvijn in Insti-tutio Christinnae religionis, de D. voorgedragen. Doch hadden de Hervormers het levende geloof op de plaats gesteld, die vroeger door dogmatismus was ingenomen, de Protestantsche kerk gevoelde zich niet zoodra vrij van Rome's geloofsdwang, of zij verviel in dezelfde dwaling, aan welker bestrijding zij haren oorsprong te danken had: zij stelde het wezen der Christelijke godsdienst in leerstellingen en vandaar, dat het vaststellen en omschryven (formuleeren) van deze het streven der godgeleerden uitmaakt, niet alleen in het afgetrokkene, maar vooral ook tegen over andere kerkgenootschappen. Talloos zijn dan ook de meer of min uitvoerige voorstellingen van de Christelijke D. gedurende de XVII^de en XVIII^de eeuw, waarbij men zich dikwijls hoe langer zoo verder van het Bijbelsche element verwijderde en in anderen vorm tot de definitiën en hairkloverijen der Scholastiken terugkeerde. In het laatst der vorige en het begin der tegenwoordige eeuw echter bragt de wending in de beoefening der godgeleerde wetenschappen mede, dat de bijbelverklaring (exe-gesisj, wederom te eenzijdig, de hoofdplaats in de godgeleerdheid ging innemen; zij bragt mede, dat do D. eene Bijbelsche werd, die wel aan de eene zijde zich van de scholastische vormen ontdeed, maar aan den anderen kant ook dc wijsgeerige ontwikkeling en vooral den wijsgeerigen zamenlmng te zeer verwaarloosde, zoodat men niet e'éne D., maar do onderscheidene, na elkander voorgedragen dogmata voor zich had; een gebrek, dat zich ook in latere ontwikkelingen der D. heeft doen opmerken. Talloos zijn deze soort van geschriften, uitvoeriger en beknopter; de voornaamste tot aan het einde der XVIJ'io eeuw zijn vermeld in Ypey, Letterh. Geschtedenis der Systematische Godgeleerdheid (Haarlem 1793, 3 dln.); voorts ook in Walchii Biblioth. Theolo-gica (Jen. 1757) Tom. I, terwijl latere schriften worden vermeld in; Schickedanz, Geschichte der Chriatlichen Glanbenslehre (Brunsw. 1827); Hermann, Geschichte der Pi'otestuntischen Dogmatik (Leipz. 1824); Clarisso, Encyclopaedia theologica (Lugd. Bat. 1832, herdr. 1835) enz.

DOJER. (Zie Ei).

DOK. In de bouwkunst verstaat men door Dokken kleine, dikke zuilen met eene kroonlijst, welke vcreenigd eene balustrade uitmaken.

DOK is de algemeene benaming voor eene afgeslotene kom, waarin hef buitenwater, uit eene haven, rivier enz. slechts door middel van sluizen toegang heeft. Door het ter geschikter tijd openen en sluiten der sluisdeuren, is men in de gelegenheid de watervlakte op een standvastig poil te houden; zoodat de invloed der getijen daar binnen niet merkbaar is. De dokken bieden den schepen eene veilige ligplaats aan, zijn tevens zeer geschikt tot het innemen en lossen der lading en onmisbaar in het geval dat de schepen gekield moeten worden, tot het nazien van de buitenhuid en het doen van reparation beneden de waterlijn. Veelal zijn do dokken omringd van gebouwen, en meer bepaaldelijk wanneer zij ten gebruike van den handel zijn aangelegd. De genoemde gebouwen dienen alsdan tot pakhuizen en bergplaatsen van handelswaren, hetzij ingevoerde, hetzij tot den uitvoer bestemde. Tegenwoordig worden op alle voorname plaatsen, waar zeehandel gedreven wordt, zoodanige, min of meer, al naar de behoefte, uitgestrekte dokken aangetroffen. Een voorbeeld daarvan ziet men in het in 1827 aangelegd, en later uitgebreid entrepot-dok (zio voor de bestemming het artikel Entrepot) te Amsterdam. Vooral merkwaardig zijn do dokken van Londen; reusachtige inrigtingen, waarvan het niet mogelijk is, zich, zonder aanschouwing, eenig denkbeeld te vormen. Van Milligan is het denkbeeld uitgegaan, dergelijke bassins, ten nutte van den handel te doen aanleggen; en Engeland mag er roem op dragen, het eerst dat ontwerp verwezenlijkt te hebben. Do aanleiding daartoe was de behoefte aan ligplaats voor de schepen, die, bij den steeds toe-nemenden bloei van den handel , op de, in de nabijheid der stad vernaauwende, Theems elkander verdrongen, naauwelijks ge-noegzamen doortogt latende voor de doorvarende schepen. Naargelang de handel toenam, moest aan de dokken meerdere uitbreiding gegeven worden; de inrigtingen tot nut en gemak werden langzamerhand insgelijks vermeerderd en tot hoogero volkomenheid gebragt; en wanneer men thans het oog Iaat gaan over die onafzienbare, digt met schepen bevolkte watervlakten, met hare omgeving van hardsteen en vaak tot tien verdiepingen hoog opgetrokkene magazijnen, weet men niet wat meer de bewondering verdient, het ontwerpen of het tot stand brengen van dien reuzenarbeid.

Onderscheiden van de zoo even beschrevene, in bestemming en uit dien hoofde ook wat aangaat de inrigting, zijn de dokken, die tegenwoordig overal waar uitrustings-werven gevonden worden, zijn aangelegd, en niet gemist mogen worden bij naar behooren inge-rigte, militaire zeehavens en scheeps-timmerwerven. Daar worden de niet in dienst zijnde schepen opgelegd en onderhouden; daar worden zij bij het in dienst stellen uitgerust; daar vindt men de met handelswaren opgevulde pakhuizen vervangen door gebouwen , waarin voor ieder schip, al de benoodigdheden tot eene volledige toctuiging enz., geheel gereed zijn bijeen gebragt; daar rust het oog niet met welgevallen op het mastbosch van ter koopvaart uitgeruste schepen van alle natiën; eenzaam en onttakeld drijven daar de zeekasteelen, door kappen beschut, waarvan men slechts met moeite begrijpt, dat ook zij, met honderden bevolkt, vlug de oceaan doorkliefden, en weêr, het krijgsgewaad aangetogen hebbende, aller bewondering zouden opwekken. Hoe onderscheidon evenwel in bestemming van de handelsdokken, en hoezeer verschillend daarvan in aanzien, zijn zij niettemin.

wat de belangrijkheid betreft, niet beneden gene te stellen. ïot de bybehooren van zulk een dok moet do kielkade, waarop straks reeds met een enkel woord gedoeld is, gerekend worden. Hare bestemming is, de gelegenheid te verschaffen tot het overzij winden, het kidm der schepen, ten einde reparatien beneden de waterlijn te bewerkstelligen. Deze manoeuvre is evenwel zeer nadeelig voor het schip; van daar dat de kielkade bijna op alle voorname zeeplaatsen vervangen is, door de zoogenoemde divoge dokken.

Een droog dok is eene door muren omgevene ruimte, waarin een, hoogstens twee schepen plaats vinden; aan den voorkant worden sluisdeuren gevonden, die, geopend zijnde, het buitenwater toegang verschaffen; waarna het schip daarin wordt gehaald; terwijl het voorts, wanneer hot water afgevoerd en de sluisdeuren gesloten zijn, op eene helling, op den bodem van het dok komt te rusten; en alzoo droog staande, de gelegenheid aanbiedt om de geheele buitenhuid na te zien. Plaatsen, waar het water van 16 tot 20 voeten valt, zijn voornamelijk geschikt tot het bouwen van een droog dok: het schip wordt alsdan met den vloed op de helling geplaatst; met de ebbe loopt het water af; terwijl men zorg draagt den volgenden vloed te keeren door het dok te sluiten. In de voornaamste Engelsche zeehavens van hot Kanaal en op de Fransche kust, o. a. te Brest, worden dokken van deze soort aangetroffen. Gewoonlijk echter bestaat die gelegenheid niet, althans niet in die mate, en alsdan is men genoodzaakt de inwendige ruimte, nadat het schip boven de helling is gehaald en de deuren gesloten zijn, droog te malen en droog te honden; hetgeen dan door pompen of andere water-werktuigen ycochiedt, die meestentijds door stooramachinen gedreven worden. Het droog houden moet ook bij de eerstgemelde dokken geschieden en is meer noodzakelijk zelfs, naarmate men een hooger vloed te koeren heeft. Over andere inrigtingen, waarbij b. v. het water, om het schip in te brengen, in eene voor het dok aangelegde sluiskamer wordt opgewerkt, waardoor men gemakkelijker in staat is , wanneer het schip op de helling geplaatst is , het dok droog te houden, zullen wij hier niet uitwijden.

Men kan over de drooge dokken hier te lande naslaan, de verhandelingen van de Heeren Blanken en Glavimans.

Behalve tot het repareren, worden er drooge dokken gevonden die bepaaldelijk zijn aangelegd tot het bouwen van schepen, in plaats van op eene helling, zoo als gewoonlijk geschiedt. Het bouwen in een dok heeft boven dat op de helling voor, dat daardoor het voor de schepen zoo schadelijk afloopen ontweken wordt; daar tegenover staat echter het nadeel van slechte verlichting, voornamelijk in het lager gelegene gedeelte; terwijl de zuiverheid van den dampkring aldaar veel te wcnschen overlaat.

Tot de daarstelling van vaste drooge dokken worden, zoo als ligtelijk te begrijpen is, aanzienlijke kapitalen vereischt. Van daar dat men er op bedacht was, zich andere, min kostbare hulpmiddelen te verschatten, die de genoemde dokken zouden kunnen vervangen. De drijvende drooge dokken bchooren tot die hulpmiddelen en zijn tot het doel zeer geschikt bevonden. Het denkbeeld, zulk soort van dokken te vervaardigen, behoort niet tot den laatsten tijd, maar dagteckent reeds van het laatst der XVII'¹quot; eeuw. Niet onbelangrijk is het daarbij te vermelden, dat men voor zeker mag aannemen, dat aan Cornells Meyer, een Hollander, de eer der uitvinding toekomt, en hij daarvan een plan heeft ingediend. .

Het voorname deel van een drijvend dok is de bodem, zijnde een vlot, dat sterk genoeg moet zijn om een daarop in het midden geplaatst schip te kunnen dragen. Het vlot is zaamge-steld uit evenwijdig aan den voor- en achterkant geplaatste dennenstammen; daarover is een dennenvloer gelegd, met mosnaden voorzien, tegen het indringen van liet water, en daarop weder dennenstammen in de rigting der onderdennen bevestigd. Langs de zijden rijzen uit iederen bovcn-deu stijlen op, die aan de binnenzijde geschoord zijn; de driehoekige ruimte, door de stijlen en schoren bepaald, is voor de waterkasten bestemd. Tegen de stijlen is de buitenbeplanking aangebragt; tegen de schoren de binneiibeplanking. Door de afgesnedene ruimte, vormt de dwarsdoorsnede van het dok, uitwendig een regthoek, inwendig een trapezium. Het vooreinde van het dok is op overeenkomstige wijze als de zijden digt gemaakt. Evenwijdig daaraan, op ongeveer 2 el afstands, is oen waterdigt schot geplaatst, dat met den voorkant het zoogenaamd pomphoofd bepaald; dit is in gemeenschap , zoowel met het inwendige van het dok, als met de waterkasten; en laatstgenoemde kunnen, zoowel met het binnen-gedeelte van het dok, als met het buitenwater in gemeenschap gesteld worden. Het open- of klapeinde van het dok, is door een klap gesloten, die den vorm heeft van een trapezium, en aan den onderkant bepaald is door een eiken har, die op eiken klampen draait, waartoe de einden cylindervormig zijn.

Om hot dok te doen zinken, wordt in de waterkasten de be-noodigde hoeveelheid stecncn ballast gestuwd, en laat men het buitenwater, do klap neérgelaten en de gemeenschap der waterkasten naar buiten opengesteld zijnde, instroomen. Het dok alsdan tot op den bodem van do rivier of van hot dok, waar het geplaatst zij, gezonken zijnde, wordt het schip ingobragt, de klap opgehaald, ook de verdere gemeenschap naar buiten afgesloten, en daarentegen de gemeenschap der waterkasten met het pomphoofd, waarde pompen geplaatst zijn, opengesteld. Wanneer de pompen in werking gebragt zijn, wordt het water uit de waterkasten ontlast; het dok rijst dientengevolge, het water uit het inwendige gedeelte van het dok vloeit over don klap weg, totdat het digte einde daarvan boven komt; dan kan men de gemeenschap van de waterkasten naar binnen herstellen; en steeds voortgaande met pompen, zal naargelang het water ontlast wordt, het dok rijzen en eindeiyk het binnengedeelte droog worden.

Het is niet noodig het dok tot op den grond te doen zinken; door bijzondere inrigtingen aan te brengen kan men het dok tot eene vooraf bepaalde diepte doen zinken. De op- en neêr-gaaude beweging van het dok heeft plaats tusschon aan weerszijden geplaatste dukdalven.

Drie zoodanige dokken zijn te Amsterdam door den Heer Dietz vervaardigd, en aldaar in werking. Zij voldoen volkomen aan de verwachting. Het laatst door hetn gebouwd dok, heeft bij eene lengte van ongeveer 50, eene breedte van ruim 19 el; de hoogte is G,7, en de diepgang bedraagt 1,35 el, als het dok ledig is, en 1,98, wanneer daarin een schip van het grootste soort, d. i. van plus minus 800 N. ton geplaatst is. De pompen worden door stoomkracht gedreven; één en een half uur nadat de klap opgehaald it, kan hot dok geheel droog zijn.

Onder de voordeden van een drijvend dok moeten vooral genoemd worden, de geringe kosten waarmede, en de korte tijd waarin het vervaardigd kan worden. Een en ander bedraagt voor een dok van de opgegevene afmetingen f 60,000 en vier tot vijf maanden.

Voor meerdere byzondorheden, de zamenstelling der drijvende drooge dokken betreffende, waarover wij hier niet vermogten uit te wijden, leze men de Verhandeling van den Ingenieur der Marine J. W. L. van Oordt, opgenomen in de Verhandelingen van het K. I. van Ingenieurs, Jaarg. 1849, 2^d'^, stuk; de boven vermelde bijzonderheden zijn daaraan ontleend. Tevens zijn daarin eenige werken opgegeven, die men over dit onderwerp kan raadplegen.

DOKKUM. Eene nette, welvarende stad in Friesland, aan de Ee, door welke zij gemeenschap heeft met de Lauwerzee. Zy heeft een aanzienlijk raadhuis, eene Hervormde kerk met het graf van den te D. in 1627 overleden dichter Kamphuizen, eene kerk voor de vereenigde Doopsgezinde en Remonstrantsche gemeente (de eenige, die aldus bestaat), eene It. C. Kerk, benevens zeer goede inrigtingen voor schoolwezen en weldadigheid. Het getal inwoners bedraagt bijna 4,000; zij vinden hun bestaan in den landbouw, het binnenlandsch vertier en eenige fabrieken. De stad is zeer oud en zou volgens sommigen reeds in de IIIquot;¹⁰ eeuw zijn gesticht; in hare nabijheid vond Bonifacius in het jaar 754 den marteldood.

DOKO'S. Een volk dat een gedeelte van het binnenste hoogland van Africa bewoont. Zij zijn klein van gestalte, gaan geheel naakt en zijn zoo onbeschaafd, dat hun zelfs het gebruik van vuur onbekend is. Hun godsdienst bestaat alleen in het bidden om afwending van rampspoed, indien zij zich daarin bevinden. Uit Kaffa en andere omliggende landen worden jaarlijks groote slavenjagten naar de D. ondernomen, vooral omdat z'ij uit hoofde van gehoorzaamheid zeer gezocht zijn.

DOLABELLA (Pum-ius Cohnelius) was gehuwd met de dochter van den vermaarden Cicero, Tullia, die zich echter uit hoofde van zijn zedeloos gedrag van hem liet scheiden. In den burger-

oorlog koos hij de zijde van Cuesar en nam na den slag van Pharsalus diens afwezigheid te bant om zich tot volkstribuun tc doon verheffen, in welke betrekking hij poging aanwendde om dooi* het voorstellen van eeno algemeone vernietiging der schuldvorderingen zijne vervallen zaken te herstellen. De opstand die deswegen ontstond, werd door Antonius gedempt, waarna D. Rorae verliet en Caesar naar Africa en Spanje vergezelde. Nadat deze was omgebragt, sloot lijj zich aan bij de moordenaars, ter verkrijging der Consul-waardigheid; Antonius verwijderde hem echter uit de stad, door hem de landvoogdij over Syrië tc doen opdragen. Ten gevolge zijner gewelddadigheden en geldafpersingen werd hij voor vijand des vaderlands verklaard en liet zich, ten einde niet in de handen van Cassins te vallen, door zijne soldaten om het leven brengen, 43 j. voor Chr.

DOLCI (Caki.o of Cakuno), ook DOLCE genoemd, een beroemd schilder uit de Florentijnsche school, werd in 1616 te Florence geboren en overleed aldaar in 1686. Hij was een leerling van Giacomo Vignoli en onderscheidde zich door een nit-muntend fijn koloriet en bijzondere zachtheid van behandeling. Hij schilderde meest Madonna-beelden en heiligen, waarvan sommigen zelfs karakterloos zijn geworden door te ver getrokken zachtheid, doch de meesten geprezen worden als meesterstukken van liet penseel. D. heeft veel kleinere, weinig groote stukken nagelaten. Men roemt zijn II. Antonius en zijne Caecilia in het Florentijnsch museum, zijn' Christus die het hrood m den wijn zegent, zijn' Berodias met het hoofd van Johannes den Dooper, beide te Dresden, zijne Ontoangenis van de II. Maagd, de Evangelisten en de Dichtkunst in verschillende andere galerijen. Zijne dochter Agnes, omstreeks 1690 overleden, heeft vele copien van de stukken baars vaders vervaardigd.

DOLIÏNDO (Baiitholomeos), teekenaar en graveur, werd omstreeks het jaar ir)66 te Leyden geboren en was waarschijnlijk een leerling van Goltzius. Hij heeft verscheidene platen met zuiver en welbestunrd graveerijzer, zoowel naar eigen compositie als naar andere meesters vervaardigd; doch zijne teekening is niet altijd even zuiver. Wanneer hij gestorven is, is niet bekend. Zijn

monogram was

P 3) jD p

DOLENDO (Zacharias), buiten twijfel een bloedverwant van den vorigen, werd omstreeks het jaar 1567 te Leyden geboren, en was eveneens teekenaar en graveur. Hij genoot het onderwijs van Jacob de Ghoin. Zijne manier is gelijk aan die van Bar-tholomeus, doch Zacharias overtreft genen in zuiverheid van teekening. Hij graveerde verscheidene stukken naar teekeningeu van de Ghein. Er bestaan ook verscheidene portretten van zijne hand, welke die van Wierix zeer nabij komen, terwijl hij eene menigte beelden van goden en godinnen naar tcekeningep van H. Goltzius heeft in het koper gebragt. Zijn monogram was

SD D t) Sgt; o22V

DOLEKIET is eene basaltachtige rotssoort van plutonischen oorsprong en bestaat uit een korrelig-kristallinisch mengsel van calvador, augiet en magneetijzer. Veelal heeft liet gesteente eene donkergrijze kleur en wordt naar gelang van do structuur onderscheiden in korrelig, porphierachtig, blazig of stalckig, mandel-steen-achtig en wacke-achtig doleriet. In Dnitschland, Schotland, gelijk ook in America treft men dit gesteente aan, in kegelvormige bergen, stelle rotswanden en afzonderlijk staande zuilen. Dikwerf sluit het andere gesteenten in zich. Door verwoêring geeft het eene vruchtbare aarde.

DOLFIJN, een dor figuren in de wapenkunde, voorstellende dankbaarheid en vrede, wordt gewoonlijk in eene gebogene houding voorgesteld met den kop en den staart naar de regterzijde van het schild. Men zegt van den D., dat hij is allumé, wanneer zijn oog, larré, wanneer zijne vinnen, peautrc, wanneer zijn staart van verschillende kleur of metaal is als het dier zelf. Men noemt hem couclié, als kop en staart naar de pointe van het III.

schild zien en pamé, wanneer hij den bok zonder tanden open houdt. Men vindt den D. behalve in het welbekende wapenschild van den Dauphin de, Franee, ook in verschillende andere schilden.

DOLFIJN (De). Een klein sterrebeeld, dat des zomers aan den naehtolijken hemel staat en zeer gemakkelijk te onderkennen is aan vier sterren van de derde grootte, die in den vorm eener langwerpige ruit ten zuiden van de Zwaan juist buiten deu Melkweg staan, bijna ter plaatse waar deze zich in twee armen verdeelt. Volgens de mythologie is het de D. die Arion het leven redde. (Zie Arion).

DOLFIJNEN behooren tot de walvisehachtige zoogdieren en maken daarvan eene afdeeling uit, die zeer talrijk in soorten is en die men niet alleen in alle zcecn, maar ook in sommige rivieren aantreft. Zij zijn zeer verslindend en zwemmen met groote snelheid. Onder hen komt voor Delphimis Delphi's L., de D. dei-Ouden, die zich in de Noord- en Middellandsche zee ophoudt en aanleiding tot vele fabelen en verhalen gegeven heeft; de Delphimis Phocaena L., de bruinvisch, waaromtrent men vergelijke het art. /bruinvisch.

DOLL (Fribdkich Wilhelm), geboren te Hildburghausen in 1750, was een der kundigste beeldhouwers in Duitschland. Ondersteund door hertog Ernst van Gotha, bragt hij eenige jaren te Parijs en te Home door, om zich aan de kunst toe te wijden. De bekende oudheidkundige Ueifenstein bestuurde zijne studiën en Winckelman achtte hem zeer hoog. Zijn eerste werk van aanbelang was het gedenkteekeu voor dezen laatsten geleerden, dat in het Pantheon te Rome geplaatst werd. Uij zijne terugkomst te Gotha werd hem het opzigt over het hertogelijk kunstkabinet, en de galerij van antieke afgietsels opgedragen. In het vervolg van tijd rigtte hij eene toekenschool op, en leverde vele kunststukken voor andere plaatsen van Duitschland, waaronder de basreliefs in de rijbaan te Dessau, eene groote groep in de hoofdkerk te Luneburg, Geloof, Liefde en Hoop voorstellende, Leibnitz' gedenkzuil te Hanover, en die van Kepler te Regensburg bijzonder uitmunten. Uit al zijue stukken blijkt, dat h\j met do oude klassieke werken dor kunst zeer vertrouwd is geweest. Hij stierf te Gotha den .quot;iOquot;'⁰quot; Maart 1816.

DOLLAR. De standaardmunt der Vereenigde Staten van Noord-America' De zilveren D. heeft oene waarde van nagenoeg ƒ 2.50; er zijn zilveren stukken van |, en ^ D.; gouden

van 1, 2, 5, 10 en 20 D.; koperen van 3 en I cent, zijnde de cent _T~_w D.

DOLLART (De). Zeeboezem tusschen de Nederlandsche provincie Groningen en de Hanoverschc Oost-Friesland, hebbende in het algemeen een langwerpig rondo gedaante, 4 uren lengte en 2 uren breedte, door den broeden mond van de Eems gemeenschap met de Noordzee en in het midden een eilandje, Nesserland genaamd en tot Oost-Friesland behoorende, hetwelk echter ten gevolge van aanhoudende aanslijking aan de oostzijde zoo goed als vereenigd is mot de Oost-Friesche kust.

Tot hot ontstaan van den D. is de eerste aanleiding gegeven door de ongenoegzame sterkte der dijken, die de lage en veenigo landen langs de Eems tegen die rivier beveiligden. Hij het ontbreken van eenheid in het bestuur en het bestaan van gedurige geschillen tusschen de grondeigenaars, is door verschillende stormvloeden die groote boezem geopend, welke zijnen naam heeft verkregen van het dol geraas zijner golven. Het meest is daaraan toegebragt door den Kersvloed van 1277, in welken de zee, zich met de Eems vercenigende, vele dorpen vernielde, duizenden van menschen deed omkomen en de vruchtbaarste velden onder water zette. Door verzuim of onmagt om de gevallen dijkbreuken te herstellen, werden de aangrenzende landen gedurig meer verslonden, totdat dc vloed van den 2()quot;^,on September 1509 aan den D. genoegzaam zijne grootste uitbreiding gaf en alstoen eene kleine, maar zeer welvarende stad, Torum, benevens 49 dorpen en gehuchten werd verwoest. In lateren tijd evenwel hebben aanzienlijke aanslibbingen plaats gehad, hetwelk, zoo aan dc Oost- of Reidovlandsche, en West- of Groninger Oldambtzyde vele vruchtbare landerijen heeft doen bovenkomen, zoodat bedijkingen zijn ontstaan, die nog van tijd tot tijd toenemen.

Zeer uitvoerige en over 't geheel naauwkeurige, doch niet altijd door historische kritiek gezuiverde berigten over het ontstaan en toenemen van den D. vindt men in Outhof, Verhaal van hooge watervloeden (Embden 1720), terwijl een zeer belang-

n

vijk charter, daartoe betrekkelijk en op het stedelijk archief te Groningen herusteiulo, iloor Driessen is opgenomen in zijne Mo-nwnenta Groningana veteris aevi incdita (Gron. 1825), pag. 443.

DOLLOND (John), beroemd Engelseh opticus, was do uitvinder der achromatische verrekijkers (Zie Achromatismus), Hij werd den 1 ü^a(:l1 JuniJ 1706 te Londen geboren, verloor zijnen vader vroeg en was genoodzaakt zich aan hot weefgetouw het onderhoud te zoeken. Des nachts wijdde hij zich aan do studie van meetkunde en astronomie. Omstreeks de jaren 1757 en 1758 begon hij het eerst proeven te nemen omtrent het zamenstellen van kijkers met glazen van stoften, welke verschillende kracht van straalbreking hadden en verwierf zich daardoor eene medaille van de koninklijke Societeit te Londen. Kort daarna gelukte het hem do objectief-glazen uit flint- en crownglas te vervaardigen, waardoor hij eindelijk zijn doel bereikt zag. In 1761 werd hij tot lid der Kon. Societcit benoemd en stierf den No

vember van datzelfde jaar, door eene beroerte getroffen.

DOLOMIET wordt een gesteente genoemd naar don beroemden geoloog Dolomieu (zie het volgende artikel), welke het eerst do aandacht er op gevestigd heeft op den Brenner in de Tyroler Alpen. Het is eono witte, fijnkorrelige rotssoort, uit eene verbinding van koolstofzure kalkaarde en koolstofzure talkaarde bestaande, llooge en spitse bergen zijn uit dit gesteente zamengesteld, welke veelal vrij zonderlinge vormen vertoonen, met naakte en steile rotswanden, die in de verte naar sneeuwbergen gelijken. In de Alpen, tegenover den bergpas van den St. Gotthard, komen uit D. bestaande bergen te voorschijn, van eene hoogte van meer dan 6,000 voet boven de oppervlakte dei-zee. In zeer vroege tijden werd reeds dit gesteente in de beeldhouwkunst gebruikt. Ouder de puinhoopen aau den Palatijnschen berg te liome en in do bouwvallen van den tempel van Scrapis bij Pozzuoli, in het koningrijk Napels, treft, men D. aan.

DOLOMIEU (Deodat Guv Sn.vain ïancrède Güated de), beroemd natuurkundige, werd te Malta den 24»^tci, Junij 1750 geboren, en reeds als kind opgenomen in de ridder-orde van Malta. Achttien jaren oud zijnde, geraakte hij in een tweegevecht met een zijner medebroeders, waarin zijne partij sneuvelde. Volgens do wetten der orde, werd hij veroordeeld, om zijn leven to verliezen; doch verkreeg van den grootmeester genade, hetgeen pans Clemens de XIII'¹'' niet, dan nadat hij negen maanden in ecnen kerker gekwijnd had, bekrachtigde, ïwec en twintig jaren oud, bevond D. zich te Ments in liet regiment (Ier Carabiniers, waar hij met Ia Kochefoucault door do banden der vriendschap ten naauwste vereenigd werd. Behalve de nasporingen over de zwaarte der ligchamen op onderscheiden afstanden van het middelpunt der aarde, die van hem in 1775 in het licht verschenen, had hij reeds verscheiden werken in gereedheid gebragt. La Kochefoucault er do hand van eenen natuurkundigen in ziende, waarvan iets grootsch te verwachten was, bewerkte, dat zijn vriend bij de academie der wetenschappen te Parijs als correspondent werd aangenomen.

D. verliet nu zijne krijgskundige loopbaan, ten einde zich geheel aan de natuurkundige wetenschappen toe te wijden en begon zijne geologische reizen. Hij bezocht de beroemdste oorden romdom do Middellandsehe zee, ging vervolgens naar Sicilië, beklom den Aetna en Vesuvius, begaf zich van daar naar den bergketen der Appetüjnen, vervolgens naar do meren en borgen van het oude Latium, die de overblijfsels of voortbrengsels zijn van uitgedoofde vuurbergen, en van daar naar de Alpen, welker onderscheidene strekkingen hij doorreisde. Ook de Liparische eilanden, waarvan hij in 1783 de beschrijving uitgaf, ontgingen geenszins zijne nasporingen; terwijl hij, na de verwoesting van Calabrië door eene verschrikkelijke aardbeving, dezen omgekeer-den grond bezocht, om in het midden van de puinhoopen de oorzaken dezer treffende gebeurtenis op te sporen. Hij onderwierp in 1784 zijn gevoelen daaromtrent aan de bcoordeoling van het publiek, in eene verhandeling, waarin hij aantoonde, dat in het gedoclte van Calabrië, waar de schudding de grootste verwoesting had aangcrigt, al de bergen van kalkstoffen waren, zonder eenig blijk van vulcanische stoften.

In zijn vaderland teruggekeerd, gaf D. in de eerste jaren der omwenteling verscheiden werken uit, als: een over den oorsprong der basalten ; een ander over eene soort van kalksteenen, naar zijnen naam Dolomiet genoemd; twee andere over de rotsen, dezamen-gestelde steenen , en een vijfde over de steenolie, en do veerkrachtige vloeistoffen, uit do kwarts getrokken. Na de stormen der omwenteling, waarin zijn vriend la Kochefoucault zijn loven liet, en hij zelf vogelvrij verklaard word, werd hij tot de belangrijke school der mijnwerken geroepen, en tot lid van het nationaal instituut van kunsten eu wetenschappen benoeuid, en schreef iu minder dan drie jaar nog zeventien nieuwe verhandelingen, welke hij achter elkander in het licht gaf.

Weldra ondernam hij eene nieuwe reis in het zuiden van Frankrijk en op do hooge Alpen. Eonigen tijd daarna werd hij door Bonaparte onder de geleerden benoemd, die hot leger naar Egypte vergezelden. D. bezocht op dozen togt Alexandrië, de Delta, Cairo, de Pyramiden, en een gedeelte dor bergen, die de groote vallei van den Nijl bezoonien; doch zag zich door de omstandigheden genoodzaakt, om naar frankrijk terug te koeren. Acht dagen werd het schip door verschrikkelijke stormen geslingerd en vervolgens in do golf van Tarente geworpen, waar het in de haven kwam, op het oogenblik, dat het van elkander begon te wijken.

De bloedige tegenomwenteling van Calabrië was drie dagen to voren begonnen. De Franschen werden aan wal krijgsgevangen gemaakt, en onder de moordkreten eener dolle menigte, in eene gevangenis gebragt. Men ontnam hun alles, wat zij hadden : D. verloor zijne verzamelingen eu handschriften; vernam drie dagen na de komst der Franschen te Messina, dat hij was aangeklaagd; werd van zijne landgenooten, die naar Frankrijk gevoerd werden, afgescheiden en in oenen kerker geworpen, waarin eonc enkele opening was, welke men, met eene barbaar-sche voorzigtigheid, allo nachten sloot. De tijding van 's mans deerniswaardig lot verspreidde zich door geheel Europa, en van tijd tot tijd werden er, zoo in Frankrijk als in andere landen, de sterkste pogingen in het werk gestold, om hem van zijne kluisters te bevrijden.

Te dezer tijde stierf Daubentou (zie Daubentou) en werd D., bij hot museum dor natuurlijke historie, tot hoogleeraar in zijne plaats benoemd; terwijl weinige dagen daarna. Bonaparte bij het vredesverdrag met Napels, zijne bevrijding als eene eerste voorwaarde vaststelde. In zijn vaderland teruggekeerd, hield hij les over do delfstof kunde; ondernam vervolgens zijne laatste reis naar de hoogo Alpen, en kwam door Lucerne, do ijsbergen van Graauwbunderland, Grindolwald en Geneve, te Lyon terug, van waar hij naar Chateaunouf vertrok, waar hij door eono geliefde zuster en schoonbroeder verwacht word. Hier overwoog hij op nieuw zijn voorheen beraamd ontwerp tot het doen eener reis door Duitschland, Denemarken, Noorwegen en Zweden, alsmede tot de uitgave van verscheiden werken, die ongetwijfeld zijnen roem zouden vergroot hebben; doch eene onverwachte ziekte maakte, don 27quot;⁶¹¹ Nov. 1802y te Chatcanneuf een einde aan zijn nuttig leven.

DOM of DOMKEKK. Aldus noemde men in de middenecu-wen iedere kork, in welke een bisschop of aartsbisschop de dienst waarnam. Tegenwoordig noemt men dikwijls de hoofdkerk eener stad do D.; doch voornamelijk gebruikt men dit woord voor eene kerk met een koepeldak, misschien wel ten gevolge daarvan, dat de koepelgewelven in middeneeuwsch latijn Domae genoemd werden. Daar zijn er die het .woord willen afleiden van Domus Domini of wel van D. O. M., de eerste letters der woorden Deo Optimo Maximo.

DOMAT (Jean). Deze beroemde regtsgeleerde werd den 30quot;^tC11 Nov. 1625 te Clermont geboren. Na zijne studiën te Bourges volbragt te hebben, vestigde hij zich als advocaat te Clermont. In 1655 werd hij tot advocaat des konings aldaar benoemd, hetgeen hij tot 1681 bleef, toen hij zich naar Parijs ter woon begaf, alwaar hij den 14^lt;1lt;!quot; Maart 1695 overleed. Van zijne geschriften zijn de voornaamsten; een systeem des burgerlijken regts. Traité des lois civiles, en van staatsregt, Lin e du droit puhlic. De vriend van Pascal, en even als deze een warm aanhanger van Jansenius, nam hij ijverig doel aan de godsdienst-twisten van dien tijd; maar door zijne theologische studiën liet hij zich verleiden do gewig-tigo scheiding ter zijde te stollen, die de Groot tusschen de godsdienst en het regt had daargesteld. Hierdoor ondermijnde hij de grondslagen van zijn philosophisch systeem, en was hij zelve oorzaak van den geringen invloed, dien zijne geschriften op de ontwikkeling der regtswotenschap hadden. Zijne gezamen-

Jijke werken zijn zeer dikwijls uitgegeven. Wij vermelden hier alleen de uitgave door Carré bezorgd en iu 1822 te Parijs verschenen in 9 deelen, cn do laatste ons bekende door Romy, insgelijks te Parijs in 1828 in 4 deelen.

DOMBASLE (C. J. A. Mathieu de) in Frankrijk, even als Albreeht Daniël Thaer in Duitsehland, de grondlegger van de wetenschappelijke beoefening van den landbouw en 30 jaren lang als de eerste landhuishoudkundige in Frankrijk erkend, werd den 26^8,cquot; February te Nancy geboren cn overleed aldaar den ST⁸¹⁰quot; December 1843. In don tijd van het continentaal stelsel had D. cene mangclwortel-suikerfabriek, maar die even als de meeste fabrieken dier soort bij de omkeering van zaken in 1812 te gronde ging, en waarbij hij nagenoeg zijne geheelc bezitting verloor. Hij hield zich daarna hoofdzakelijk met weienschappc-lijke onderzoekingen bezig, die vooral eene voordeeliger wijze van suiker-bereiding uit den mangelwortel ten doel hadden, waarin hij eindelijk slaagde door het stelsel van uittrekking (maceration), naar welk beginsel hij alstoen eene kleine fabriek oprigtte, die hem cenige vergoeding voor de geloden verliezen schonk.

In het jaar 1822, toen hij den ouderdom van 45 jaren bereikt had, vatte hij het denkbeeld op om eene modelbouwerij en in-rigting voor landhuishoudelijk onderwijs, de eerste, die in Frankrijk verrees, tot stand te brengen, waartoe hem zijne mot den landbouw in zoo naauwo verband staande fabriek aanleiding gaf. Hij pachtte daartoe het landgoed Róvillc, C uren van Nancy aan den Moezel gelegen, voor den tijd van 20 jaren en aanvaardde het in December 1822. Daar intusschen zijne eigene middelen niet voldoende waren, schoot cene vereeniging van vaderlandlievende mannen hem het voor de grootsche onderneming benoo-digde kapitaal voor. Niettegenstaande vele ongunstige omstandigheden, niettegenstaande eene langdurige verzwakking der oogen en eindelijk volslagene blindheid, gelukte het hem zijn vraagstuk op de schoonste wijze op te lossen, zoodat hij zich na afloop van zijn pachttijd als een welvarend man naar Nancy kon terug trekken.

Het instituut te Róvillc bloeide gedurende don geheelen tijd van zijn bestaan. Het wekte in geheel Frankrijk bij den beschaafden stand den lust voor den landbouw op; er vormden zich aldaar mannen, die zoowel als wetenschappelijke beoefenaars van den landbouw, als landhuishoudkundige schrijvers uitmunten, zooals de hoogleeraar Moll aan het conservatoire te Parijs en de als stichter en directeur der landhuishoudelijke school te Grand-jouan beroemde Rieffel en anderen.

Ook als schrijver heeft zich D. een grooten naam verworven. Een zijner eerste werken; J'aits et observations sur la fabrication (Pun sucre de betterewes el. sur la distillation des melasses, vond zooveel bijval, dat het driemaal herdrukt werd. Voorts gaf hij achtervolgens uit: Instruction ihóoriquc et pratique sur la fabrication des eatix-ile-vie de grains et de ponmes de terre. — Annates ngricoles de lióvillc, ou mélanges d'ugricidture, d'économie rurale et de legislation agricole;— Calendricr du bon cultivateur; — Oeuvres diverses, économie politique, haras et remontes, chemins vicinaux, organisation du travail; benevens een paar vertaalde werken, namelijk; Descriptions des nouveaux instruments il'agriculture les plus utiles, par A. Thaer, en L'agriculture pratigue el raisonnée par Sir John Sinclair.

Ook als mensch wist D. zich de grootste achting te verwerven, en ongeschonden prijkt zijn naam in het door partijschappen gedurende zijn geheelc leven zoo geschokte Frankrijk. Vooral betoonden hem zijne leerlingen eene aanhankelijkheid, zoo als slechts zelden dan in allen opzigte voortreffelijke mannen te beurt valt. Dit bleek ook nog na zijnen dood. Naanwelijks was zijn stoffelijk overschot tor aarde besteld, of er werd eene inschrijving geopend ten einde zijne gedachtenis door een standbeeld tc vereeuwigen, hetwelk den 7'^lcn September 1850 ingewijd werd tegenover het huis, waar hij geboren werd op een der voornaamste pleinen van Nancy, hetwelk sedert den naam van Place Dombasle draagt. Op het voetstuk van graniet, waarop het bronzen beeld geplaatst is, is geen enkel bas-relief geplaatst, en het eenige opschrift in gothische letters luidt: a mathibu de dombasle 1850.

DOMEIN. Dit woord is afgeleid van het latijnsehe woord doimnium of liever van deszelfs middeleeuwschen vorm domanium, eigendom. Domeinen zijn die onroerende goederen, die aan den staat of vorst toebehooren en dienen om in hunne behoeften te voorzien. De oorsprong der domeinen is voornamelijk te zoeken in den tijd van de veroveringen dor Duitsche volken. Een groot deel des lands werd gemeenlijk aan het opperhoofd afgestaan, die daaruit lie middelen putten kon om bewezene diensten te beloonon cn talrijke scharen van volgers te onderhouden. Zij waren langen tijd bijna het cenige inkomen der vorsten. Door menigvuldige schenkingen en vervreemdingen, bij steeds klimmende behoefte aan geld, werden zij echter meer en meer ontoereikend, en moesten de vorsten tot talrijke beden hunne toevlugt nemen. Het was derhalve in het belang der ingezetenen, de vrijgevigheid cn spilzucht der vorsten ten opzigte hunner domeinen legeu tc gaan en langzamerhand ontstond de meening, dat de domeinen geene goederen van den keizer of graaf, maar van het rijk of de grafelijkheid waren. Hierdoor werd nu wel, hetgeen bijzonder eigendom was geweest, staatseigendom cn groo-tendecls onvervreemdbaar, maar het beoogde doel niet bereikt. De inkomsten der domeinen werden meer cn meer ontoereikende en door belastingen aangevuld; cn de nieuwere tijd, voorgelicht door de staatshuishoudkunde, is den domeinen zeer ongunstig, en ziet don grond liever in handen van bijzondere personen. In de meeste beschaafde staten zijn dan ook de inkomsten der domeinen tot een zeer gering deel der algemeene inkomsten afgedaald, en worden herhaaldelijk domeinen verkocht, hoewel nog velen de doelmatigheid hiervan bestrijden. Een deel der staatsdomeinen is bij ons aan den koning als deel van zijn inkomen, ten vruehtgebruike afgestaan en wordt daarom kroondomeinen genoemd.

DOMBURG. Dorp op het Zeeuwschc eiland Walcheren, met een badhuis. Dit dorp is vooral vermaard door hoogst merkwaardige oudheden, in de nabijheid, aan het strand gevonden en van welke de meeste er bewaard werden in hot koor der kerk, doch met dat kerkgebouw in don oudejaarsnacht van 1849 op 1850 door brand vernield zijn.

Nadat in de laatste dagen van 104C en de eerste van 1647 aanhoudende felle oostenwinden het duin in de nabijheid van D. sterk hadden doen afnemen, ontdekte men den 7^I,C11 Januarij van het laatstgenoemde jaar eenige stecnen, zijnde tempelaltaren en votiefsteenon, alsmede penningen en andere overblijfselen; waarna in 1705 of 1706 de overblijfselen van oenen ouden tempel, benevens stukken van standbeelden en andere voorwerpen tc voor-schyn kwamen en in 1749 cn 1817 begraafplaatsen. De meeste monumenten waren gewijd aan eene tot dusver geheel onbekende godin Nehalennia; andere aan eene evenzeer onbekende Buro-rina, nog andere aan Jupiter, Neptimns cn Hercules. De opschriften waren in de latijnsehe taal, gelijk ook de penningen, met uitzondering van enkele misschien Merovingische, van Ro-meinschen oorsprong zijn en tot het tijdperk van Vitellius tot op Tetricus bchooren. De meeste cn voornaamste dier monumenten zijn afgebeeld uitgegeven: door Vredius (Historici com it. Flan-driae. Brug. 1650), Smallegange (Cronijk van Zeeland, Middelb. 1696), Oudheden en gestichten van Zeeland (Leyden 1715), Ne-derlandsche oudheden (Amst. 1715), alsmede in de oudheidkundige werken van Montfaucon, Keysler, van Loon en anderen, terwijl de afbeeldingen der penningen en andere voorwerpen ziju uitgegeven door Rethaan Macaré (Verhand, over de bij Domburg gevondene Romeiusche eu andere munten, Middelb. 1838). Doch daar de afbeeldingen der stecnen hoogst onjuist cn gebrekkig waren, heeft liet Zeeuwschc Genootschap der Wetenschappen, naar aanleiding der bekrooning en uitgave eencr verhandeling van Dr. Ab Utrecht Dresselhuis, over de godsdienstleer der oude Zeelanders (Middelb. 1845) eene nieuwe, allernaauwkeurigste in XIX voortreffelijke steendrukplaten gegeven [met eene beschrijving van Dr. Janssen (Middelb. 1845), waardoor alzoo cene juiste voorstelling dier gedenkstukken voor de oudheidkundige wetenschap is bewaard, kort voor den brand, die ze genoegzaam geheel vernielde. In die Beschrijving, bladz. XII—XV, worden de voornaamste schrijvers opgenoemd, die zich hebben beziggehouden met de opheldering dezer monumenten, welke ook door Ab Utrecht Dresselhuis in zijne genoemde Verhandeling, bladz. 68 volg. worden beschreven.

Uit do gevondene oudheden blijkt, dat aan den zeekant van het van oudsher als een heilig oord beschouwde eiland Walche-

ren een groote toinjiel gestaan heeft van bijna ronden vorm, met een langwerpig vierkanten voorhof voor de priesters en een kleiner vierkant voorplein voor het volk, tevens naar den regel der Saksische en Friesche tempels dienende voor plaats, waar regt gesproken werd, enz. De godin, die in dit heiligdom voornamelijk vereerd werd, is Nehalennia (zie Nehalennia), en de votiefsteenen en andere oudheden dagteekenen uit den tijd van het verblijf der Romeinen hier te lande, bepaald uit de II^de en eeuw, terwijl de slotsommen der nasporingen van de beide laatst genoemde geleerden Ab Utreeht Dresselhuis en Janssen in zoover verschillen, als de laatste een meer Bomeinseh, de eerste een uit Romeinsehe en Gennaansche bestanddeelen za-mengevoegd karakter aan de D.sche oudheden wil hebben toegekend, met welk gevoelen zamenhangt dat Ab Utrecht Dresselhuis den tempel, waartoe de overgebleven gedenksteenen be-hooren, voor toegewijd houdt aan de godin, wier afbeelding op de meeste gevonden wordt, terwijl Janssen uit het grooto aantal dier steenen slechts afleidt, dat Nehalennia in dien tempel als beschermster van zeevarenden en handeldrijvenden door vele dankbaren gehuldigd is; niet, dat aan haar in de eerste plaats de tempel is toegewijd geweest. Daar het beeld eencr Victoria het grootste van alle gevonden beeldwerken is, moet het naar zijn oordeel voor het voornaamste •— het beeld dergene, aan wie het heiligdom toegewijd was — gehouden worden. Hoe het zij; het is zeer waarschijnlijk, dat D. behoord hebbe tot de Civitas Heraclea, door keizer Julianus hersteld, nadat hij de Saliërs onderworpen had en alzoo behoord hebbe tot die burgen of steenen versterkte huizen, van welke in die gansche zeestreek onderscheidene worden aangetroffen, gelijk de Rodenburg (Aardenburg), de Middelburg en andere, terwijl Domini-burgmu met zijne heiligdommen zal zijn te niet gegaan gedurende dat duistere tijdvak in de geschiedenis ook van Zeeland, hetwelk met de invallen der Noormannen in de IX^llc eeuw eindigt.

DOMINGO (San), hoofdstad van eene republiek van denzelfden naam op het vroeger ook zoo genoemde eiland Haiti, ligt aan de zuidkust, aan den mond der rivier Ozama. De stad is zetel der regering en van cenen bisschop, heeft verscheidene kloosters en een Jezuïten-school, een goed hospitaal, eene universiteit, een arsenaal, dat te gelijk tot kazerne dient en 5000 man bevatten kan en telt 15000 inwoners. S. D. is de oudste Europeer-stad der nieuwe wereld en werd in 1494 door Barto-lommeo Columbus gesticht. Zie verder het artikel Haiti.

DOMINICANEN. De stichter dezer uitgebreide geestelijke orde in de R. C. kerk was Dominicus de Guzman, geboren in het jaar 1170 te Calarvejo in Spanje, die in 1199 kanunnik te Osma werd. Op eene reize in het zuiden van Frankrijk tot het opsporen en vervolgen der Albigenzen, ondernomen in gezelschap van zijnen bisschop Diego de Azebes, ontwaarde hij daar, dat de uitbreiding der ketterij vooral hare oorzaak had in de onkunde des volks en de losse zeden der geestelijkheid. Hij verkreeg daardoor aanleiding tot het stichten eener geestelijke orde, die zich bijzonder do zorg voor de geestelijke behoeften des volks door prediking ten doel stelde, waarnaar zij ook die der predik-heeren (Jralres praedicatores) genoemd is. De pausen Innocen-tius de III^d'¹ en Honorius de III^de bevestigden de nieuw gestichte orde en Dominicus, aanvankelijk den regel der kanunniken van Augustinus met eenige veranderingen aannemende, veranderde dien in eene ten jare 1220 te llologna gehouden vergadering, in welke de gelofte van armoede aan de predikheeren werd voorgeschreven. Hij overleed reeds in het volgende jaar, na kort voor zijnen dood Gilbert de Fresnay naar Engeland te hebben gezonden, die het eerste klooster der orde te Oxford stichtte. Spoedig breidde de orde zich uit, vooral door het voorlegt dat zij had erlangd om overal te prediken en biecht af te nemen , maar ook door don roem der geleerdheid van velen harer leden, waaronder Albert de Groote en Thomas van Aquino de bekendsten zijn. Ook verspreidden zij zich alom als zendelingen en verhoogden hun aanzien door ijverig voorstaan van de inquisitie, die hun door paus Gregorius den IX^de'¹ in 1232 werd opgedragen en die zij in Spanje, Portugal en Italië geheel alleen uitoefenden. Nevens de Franciscanen waren zij ten tijde der kerkhervorming de magtigsten in do kerk; do beruchte Tet-zel behoorde tot hen. In het jaar 1620 werd hun aanzien niet weinig verhoogd door paus Panlns den V^dcn, die hun de boekencensuur opdroeg, alsmede door hunne werkzaamheid tot uitbreiding der kerk in Azië en America. In de XVIII^d6 eeuw telde de orde meer dan duizend kloosters, tegenwoordig bloeit zij in het zuiden van Europa en in America meer dan elders.

De Dominicaner-orde heeft onderscheidene congregatiën of af-deelingen, ook van vrouwen, die reeds in 1218 een klooster dezer orde te Rome hadden. Het kleed der D. is wit, buiten het klooster met een zwarten mantel er over.

Zie over den stichter dezer orde: Nic. Janssenii Vila S. Domimci (Antv. 1622j; over hem en do geschiedenis zijner orde: Joh. de Rechac, Vie Je St. Dominique el de ses premiers compactions, avcc la fondution de tons les convents el monasteres de l'un et de l'autre sexe en France et mx Pays-Bas (Paris 1647, 3 vol.); Ant. Tou-ron, Vie dè St. Dominique, avec l'histoire de ses premiers disciples (Paris 1739); Ferd. del Castillo, Uistoria general de Sancto Do-mimjo y de su orden (Madr. et Pinc. 1584, 2 voll., later Pine. 1612), welk werk is voortgezet door Joh. Lopez (Pinc. 1613— 1621, 3 voll.); Mabillon, Brevis historia ordinis fratrum prae-dicutorum (in: Martene ct Durand, Collect. VI, 231); Ant. Se-nensis, Chronicon fratrum praedicatorum (Paris. 1585); Thom. Mal-veudae, Antudes sacri ordinis praedicatorum (Neapol. 1627); An-nales ordinis praedicatorum (Kom. 1756); Bern. de Jonghc, Bel-gicum Dominicamm (Bruxell. 1719), en over de personen, die onder de D. hebben uitgemunt: Leandri Alberti, De viris illus-tribus ordinis praedicatorum (Bonon. 1517), een zeer zeldzaam boek (Vogt, Catal. libr. rar. pag. 19); Ant. Scnensis, Bibliotheca ord. fair. praedicatorum (Paris. 1585); Andr. Gozzei, Catal. virorum ex fam. praedicatorum (Venet. 1605); Jo. Mich. Pio, Delle vile de (jli huomini illustri di Santo Dotnenico (Bonon. 1607, 2 voll.; herdr. Patav. 1613, Bonon. 1620); Ambrosii de Altamura, Bibliotheca Dominicana (Rom. 1677); Jac. Quetifii et Jac. Echardi, Scriptores ord. praedical. (Paris. 1719, 1721. 2 voll.); Ant. Tou-ron, IJistoire des hommes illnstres de l'ordre de Saint Dominique (Paris 1743—1747, 4 voll.); Andr. Rovetta, Bibl. illustr. virorum Lombard, ord. praedic. (Bonon. 1691); Seraph. Razzi, Vite dei santi e beati del ord. de praedic. (Florenz. 1577, herdr. en vor-meerd. ib. 1588, Panorm. 1605); van denzelfden schrijver:

de cjli huomini del ord. praedic. (Lucc. 1596); Hyac. Choquetti, Sanct. Belg. ord. praedic. (Duaci 1618); Ant. Malleti, Ihstoire des papes, cardinaux etc. des freres prêcheurs (Par. 1G34); CAnnée dominicaine, ou les vies etc. (Ambian. 1678); terwijl een Bullarium ordinis dominicani door Ant. Bremond (Rom. 1751) is uitgegeven.

DOMINICHINO. (Zie Zampieri).

DOMINIQUE of DOMINICO. Een dor Caraïbische eilanden in Noord-America, tusschen Martinique en Guadeloupe gelegen, 13^ v. m. groot, door Columbus den 3^den Nov. 1493 op een zondag ontdekt, en door hem daarom Dominica genoemd. Het wordt in Cabes-Terre, en Basse-Terre (het hooge en lage land) en in 10 kerspelen verdeeld; heeft in het midden hooge steile bergen, waarvan vele vulcanisch zijn, en waaruit onderscheidene rivieren ontspringen. De lucht wordt er door de oostewinden veel veraangenaamd, en do grond is zeer vruchtbaar. Men bouwt er tabak, cassave-wortelen, vijgen, pataten, cacao, indigo enz. en hoeft er eampeche-hout, wilde kaneel en banaan-boomen enz., doch de voornaamste voortbrengselen bestaan in suiker en koftij,. Ook vindt men er paarden, rundvee, ezels, schapen, geiten , gevogelte, visch, slangen enz. Roseau is de hoofdplaats des eilands, waar zich de Franschen versterkt hadden. In 1761 werd het door de Engelschen veroverd; in 1802 door hen weder aan de Franschen terug gegeven; doch sedert 1814 weder door hen bezet. Het eiland, waarop vroeger de Caraïben woonden, bevat 23000 inwoners.

DOMIÏIANUS (Titus Flavius), geb. in het jaar 51, was de zoon van Vespasianus en als Romeinsch keizer in het jaar 81 de opvolger van zijnen uitmuntenden broeder Titus. Ofschoon hy na het aanvaarden der regering door wijze wetten en gestrenge handhaving van geregtigheid beteren dunk van zich deed opvatten, dan waartoe zijue vroegere buitensporigheden verwachting gaven, beging hij al spoedig de grootste wreedheden, die zelfs zijne naaste betrekkingen dermate van hem afkeerig maakten, dat zijne gemalin Domitia deel nam aan eene zamen-zwering tegen zijn leven, dat deze afschuwelijke tiran dan ook door de hand van zijnen vrijgelaten slaaf Stephanus verloor, den 18^den September 96.

DOMMEKRACHT of AARDWIND is een werktuig, dienstig om zeer zware lasten tot eene goringe hoogte op te winden. Fig. 1 stelt do hoofdinrigting voor. Bij E is een handvat waarmede men den zwengel E D kan omdraaijen; de spil van dien zwengel, draagt een rondsel D , dat met zijne tanden op die van een rad B vat. De kracht op de tanden van dit rad uitgeoefend, is dus zooveel maal grooter dan de kracht in E anngebragt, als de straal van het rondsel I) in de lengte van den zwengel D E begrepen is. (Zie Hejboom en liader-pw*. .ffl werk). Do spil van het rad B draagt oen tweede gt; Hl lilllll rondsel C, waarvan de tandon vatten in die van eene getande staaf of hengel A. De kracht op deze staaf werkende is dus weder zooveel maal grooter dan die aan den omtrek van B, als do straal van het rad B grooter is dan die van hel rondsel C. Men ziet dus hieruit dat de staaf A goligt wordt, door oeno kracht die zooveel malen grooter is, dan de kracht werkende in E, als het product van D E mot don straal van het rad B, grooter is dan hot product vair do stralen der rondsels. Het is aan den anderen kant ook ligt in te zien, dat de beweging van den last bij A op de staaf gestold, in dezelfde verhouding langzamer is, als die van do hand bij E. Daarom heeft men somtijds slechts een rondsel D dat onmiddelijk op den heugel werkt.

Dc staaf A draagt een vork en meestal ook van onderen een uitstekenden tand om den last to vatten. De goheele inrigting is besloten in een houten gestel.

Om het terugloopen van don zwengel te voorkomen, is zijne spil voorzien van een buiten de kast uitstekend rad n, 6g. 2, waarvan de tandon worden tegengehouden door een pal m, die om ^ eene spil o kan bewegen. Wil men den heugel in

v ' hot blok terug winden, dan legt men dien pal

F'8' ²' in don stand m'.

DOMMEL (De). Eono rivier, die in Belgisch Limburg haren oorsprong neemt en langs onderscheidene dorpen iu de ineijerij van 's Hcrtogenbosch, alsmede voorbij do stad Eindhoven loopt en na bij Poer do Tongelrecp, bij Boxtel de Beerzo en bij 'sHor-togonbosch de Aa tc hebben opgenomen, bonedon deze stad den naam van Dieze ontvangt en bij Crevecoeur in de Maas valt. Deze rivier loopt met aanzienlijke kronkelingen on wordt to Boxtel voor kleine vaartuigen bevaarbaar. Zij komt reeds in oorkonden van do VIIIquot;^te eeuw onder den naam van Duthmala voor. Zie over het geschiedktindigo, haar betreffende: Mr. W. C. Ac-korsdijk, in de Vader!. Letleroef 1800, Meng. bl. 251, volgg.

DOMPELAAR. (Zie Pompen on Zuiger).

DOMPELSTEK, een ijzeren pin of bout, die bij de moeste gewone radploegon loodregt, in opzettelijke daartoe in den ploeg-balk aangebragte gaten, voor het zoogenoemde zool of zoli-pond, gestoken wordt, om zoo doende do verbinding van den achter- en voorploeg daar te stollen en den afstand tusschen beide te bepalen, waardoor tevens de diepgang gewijzigd wordt. — Dit woord verdient in zoover eenige bijzondere aandacht, daar liet zelfs bij landbouwers als naam van genoemden bout in weinige streken bekend schijnt te zijn.

DOMREMY, bijgenaamd LA PUCELLK. Gehucht in het Pransche departement der Vogesen, mot 320 inwoners, waar in 1412 Jeanne d'Arc (zie Maagd van Orleans) geboren werd. Het huis waar zij het levenslicht zag, bestaat nog en werd in 1830 tot eene school voor meisjes ingerigt.

DON (De), bij de Ouden Tanais, na de Wolga on den Dnieper, do voornaamste rivier in Europa, neemt haren oorsprong in het kleine meer van Sint Iwanow nabij Tula, in het gouvernement van dien naam. De vaart op dezelve is mooijelijk om ondiepte in den zomer; zij loopt eenige mijlen zoo nabij do Wolga, dat de tusschonruimte niet moor dan 12 tot 15 mijlen is. Peter de Groote heeft deze beide rivieren met elkander trachten te voreenigen. De D. noemt 80 kleinere rivieren op, waaronder de merkwaardigste zijn de Moschta, de Woroneseh, de Choper, de Medwediza, de Ilowla, de Manitsch, de Sosna en de kleine Don. De lengte van den Don bedraagt 240 mijion.

DONATISTEN. In do geschillen met dezen, waardoor de

Christelijke kerk, vooral in Africa, in en nog na do 1V^,,I, oouw beroerd werd, waren twee kerkvoogden betrokken, die beide don naam van Donatus droegen, do een bisschop van CasaoNigrae, de ander van Carthago, on 't is onzeker naar wien van dio beiden de aanhang genoemd is, die niet alleen do kerk, maar ook den staat gedurende geruimen tijd hevig heeft verontrust. Gelijk vele kerkelijke geschillen, zoo waren ook doze uit geringe beginselen ontstaan. Toen Monsrius, bisschop van Carthago, in het jaar 311 overleden was, kozen de Africaansche bisschoppen don aartsdiaken Cecilianus tot zijn' opvolger; maar zonder de aankomst dor Numidische bisschoppen af te wachten, die steeds hadden medegestemd bij de verkiezing en tegenwoordig waren geweest by de inhuldiging dor bisschop van Carthago. De twist, daardoor ontstaan, werd door do mededingers van den gekozene dermate aangeblazen, dat de Numidiërs eene kerkvergadering zamenrie-pon, in welke Cecilianus word veroordeeld en de diaken Majo-rinus in zijne plaats aangesteld. Van toen af was de Africaansche kerk in twee partijen verdeeld, die op vele plaatsen ieder hun bisschop hadden. Keizer Constantinus do Groote, van deze geschillen kennis genomen hebbende, deed ze onderzoekon dooide bisschoppen Melchiades van Rome, Matornus van Keulen, Rheticius van Autun, en Marinns van Arlos, aan wie naderhand nog zestien anderen werden toegevoegd. Dezen stelden Cecilianus in 't gelijk, maar de D. weigerden zich aan die beslissing te onderwerpen en beriepen zich op de uitspraak van den keizer, dio, eerst te Arlos in 314, daarna tc Milaan in 316, de zaak nogmaals door eene kerkelijke vergadering in tegenwoordigheid van beide partijen liet onderzooken, en toen do D. zich wederom niet aan de voor hen ongunstige uitspraak onderwierpen, hen van hunne kerken beroofde en hunne bisschoppen verbande. Hiermede waren echter de geschillen niet gedempt; landloopers trokken onder den naam van Circumcclliones door het land en vervulden het met roof, moord en brandstichting, en daar de zaak op eenon burgeroorlog scheen te zullen uitloopen, trok de keizer de wetten tegen do D. in ou liot vrijheid om hunne partij, of die van Cecilianus aan te kleven. Doch Constantinus' opvolger Constans wendde in 348 nieuwe pogingen aan om de scheuring te boelen, ook door geweld van wapenen, terwijl Augus-tinus, bisschop van Hippo, zich met al de kracht zijner welsprekendheid beijverde om de D. te bestrijden. Dozen, hun aanhang openlijk voor de eenige ware kerk verklarende, hielden zelfs den doop, door do overigen bediend, voor niet geldig en pleegden, tegenover vervolgingen hun aangedaan, vele en velerlei dwaasheden en wreedheden. Langzamerhand ging hun aanhang te niet, doch de sporen dier oneenigheden duurden nog tot in het laatst der VI^do eeuw voort.

Zie over deze scheuring, de afzonderlijk uitgegeven monogra-phiën; Optatus, De schismcite Donatislarum, ed. a Dupin (Antv. 1702); F. Baldtiinus, ] lis tor ia Carthaginiensis collalionis (Paris. 1566); J. C. Dannhauer, Disputatio ad coUationem Carthaginiensem (Argentor. 1651); J. P. Storr, Ausführliche und griindl. Nachrichl von den Donatisten (Heilbr. 1713); alsmede J. H. Ott, voor zijne Annates Anabaptist. (Basil. 1672); Valesius, in Eusebii ITist. Ecclesiast. (ed. Cantabr. 1720) pag. 775; Natalis Alexander, De Donato ei Donatislis, in Hist. JEccles, iV. T. (Par. 1676—1686), M. Leydeekor, De Donatistarum schismate in: llist. Eccl. .\fric. (Traj. ad Rh. 1690); H. Witsius, De schismate Donatistarum, in: Miscell. sacr. (Traj. ad Bh. 1692).

DONATUS (.iEi.itis) was een Latijnsch taalkundige, die in de IV^de eeuw leefde en wiens schriften, door Lindomann in zijn Corpus Grammaticorum Latinorum (D. I) uitgegeven, in do middeleeuwen en ook nog later, veel tot het onderwijzen van de latijnsche taal zijn gebruikt. Ook schreef hij oenen Commentarius op de blijspelen van Terentius, die evenwel slechts gedeeltelijk tot ons is gekomen en in den Terentius van Klotz (Leipz. 1838— 1840, 2 voll.) is opgenomen. De grammaticale schriften van D. zijn vooral merkwaardig als een dor eerste boeken, die met beweegbare letters door Laurens Koster zijn gedrukt, en waarvan do overgebleven fragmenten uit dien hoofde tot de kostbaarste overblijfselen in de geschiedenis der boekdrukkunst bohooren.

DON AU. Do grootste en mugtigste rivier van Europa, na de I Wolga, door do Ouden Danuhius en Ister genoemd, ontspringt I uit het Schwarzwald in het groothertogdom Baden, tusschen de borgen Roszock en Briglrain on wordt van daar tot aan Donan-

eschingon Broge genoemd. Eerst nadat zij do Brigach in zich heeft opgenomen, verkrijgt zij den naam van Donau; stroomt eerst oostwaarts door steile kalksteenrotsen, dan langs Sigmaringen door vlakkere streken in noordoostelijke rigting tot Ulm, waar zij 230 voet breed en bevaarbaar wordt. Zij vloeit verder in dezelfde rigting door Beijeren, dikwijls in moerassen aan de zijden uitvloeijend, langs Donauwerth, Neuburg, Ingol-stadt, Kegonsburg, Donaustauf; daarop wendt zij zich naar hot zuidoosten tot aan l'assau, waar zij do Inn in zich opneemt: zij stroomt verder door Oostenrijk met een bed dat somtijds 400, dan weder 2,400 schreden breedte heeft, somtijds met geringe snolheid, dan weder bruisend in draaikolken tusschen steile oevers, langs Kroms, Klooster-Neuburg, Weonon , tot zij de Hongaarscho grenzen binnen treedt en aldaar langs Presburg en Ofon vloeit. Zij verandert dan hare rigting geheel zuidelijk, vloeit tusschen uitgestrekte moerassen door, neemt de Drau in zich op en dringt vervolgens tusschen het Banater granietgebergte en het Servische kalkgebergte door, waar zij bij Orsova in de zoogenaamde ijzeren poort (Demirkapi) hare gevaarlijkste engte heeft. Bij Kladova verbreedt zij zich op nieuw en vloeit weder oostwaarts, langs Widdin en Rassova door Walachije; nog eenmaal verandert zij hare rigting' en stroomt plotseling noordwaarts, verdeelt zich daarop in 3 groote en vele kleine armen, welke oostelijk vloeijen, eene groote delta vormen en zich in de Zwarte zee storten. De lengte van den Donau bedraagt 380 Duitsche mijlen; hij is zeer vischrijk, doch heeft voor don handel nog slechts eene geringe beteekenis.

DONDER is het ratelend of rommelend geluid dat de bliksem vergezelt; de oorzaak moet waarschijnlijk gezocht worden in elkander spoedig achtervolgende uitzettingen en daaropvolgende zamenpersingen van do lucht, in terugkaatsingen en welligt ook in den gekronkelden loop der bliksemstralen. Zie: Krecke//«nrf-hoek der Algem. natuurk. Aardrijkskunde.

DONDERBEITELS, DONDEEKEILEN, DONDEBSTEE-NEN. Onder deze benamingen, kent men de hier en daar op de oppervlakte van den grond of in geringe diepten aangetroffen wordende, wigvormige steenen. Zij bestaan meestal uit massa's van serpontijn, basalt, dioriet, vuursteen, enz. welke door kunst zijn toegespitst, hetzij geslepen of gehakt en hebben voor de vroegste bewoners van het land gediend tot strijdwiggen, strijdbijlen , pijlpunten, offermessen, enz. Ook worden uit onkunde door de landlieden in vele provinciën van ons vaderland, de versteende of in vuursteen veranderde echiuiten (zie Echiniten) en belemniten, (zie Belemmten) welke zij somwijlen in hunne landen vinden dondersteenen en donderbeitels genoemd. Deze zouden volgens hunne meening, gedurende zware onweders, door den donder uit de wolken nedcrgeschoten worden. Aan deze versteeningen of zoogenaamde dondersteenon, worden dan, naarmate van do beperktheid hunner begrippen on van hunne bijge-loovige denkbeelden, veeltijds wonderbare eigenschappen toege-schroven. Ook zoude het huis, waarin zich een dondersteen bevindt, togen hot inslaan van don bliksem beveiligd zijn.

DONDERBOLTEN. (Zie Korenbouten),

DONDERBUS. Een klein bronzen geweer van hot kaliber van 1 tl' of j ft', met oen houten lade en kolf, on waaruit kogels, kartetsen en allerlei kleine projeetilon, oud ijzer enz. wordt go-schoten. Zij worden nog wol aan boord van schepen gebruikt en bewegen dan oven als do draaibassen om een pin.

DONDERGOUD. (Zie Knalgoud).

DONDERKEILEN. (Zie Donderbeitels).

DONDERPADJES. (Zie Kikmrsch en Pad).

DONDERPOEDER. (Zie Knalpoeder).

DONDERSTEENEN. (Zie Donderbeitels).

DONDERZILVER. (Zie Knalzilver).

DONELLUS (Hugo) of DONEAU, een tijdgenoot van Cujacius maar in wotonschappolijke rigting en inborst geheol verschillende, word in hot jaar 1527 geboren. Hij kan als hot hoofd der dogmatische school in de regtsgeleordhoid beschouwd worden. Als hooglooraar te Bourgos zag hij zich door geone geringere schaar van hoorders omgeven, dan de bovengemelde Cujacius, die, zoo hij in historische en philologischo kennis en smaakvolle voordragt D. overtrof, de philosophischo scherpzinnigheid en de dialektiek van dezen miste. Ook hierin verschilde D. van zijn ambtgenoot, dat hij protestant was en ijverig doel nam aan do godsdienstige geschilion, hetgeen hom in 1572 noodzaakte zijn vaderland to verlaten. Na te Heidelberg oenigen tijd hoogleeraar te zijn geweest, word hij in 1579 naar Loydon beroepen, waar hij tot aan 1787 bleef, toen hij, wegens bemooijingon ten voordeoio van Leicester, door de staten word afgezet. Sedert was hij hooglooraar te Altdorf en besloot den 4^dcquot; Mei 1591 zijn onrustig leven. Zijne werken, waaronder vooral de Commentarii Juris civilis nog heden in hoogo achting staan bij do regtsgeloordon, zijn herhaaldelijk gedrukt. Zeer goed is de uitgave, in de jaren 1762 tot 1770 te Lucca bezorgd, in 12 folio doelen.

DONGOLA. Landschap in Nubië, aan den pacha van Egypte sedert 1820 onderworpen. Het strekt zich uit van de grenzen van Mahas tot Sjockia on is zeer vruchtbaar. Do voornaamste voortbrongsolon zijn: katoen, saffraan, opium en indigo, terwijl ilo paarden en rundoren van eene voortreffelijke hoedanigheid zijn, en do schapen eene harde, maar zoor sterke wol leveren. Do bevolking, welke aantal niet mot juistheid bekend is, bestaat uit twee, zeer van elkander gescheiden stammen; de eigenlijko Dongolanon, afstammelingen van de oude Acthiopiërs, en de Arabieren. Do hoofdstad Niouw-D. genoemd, in onderscheiding van de geheel vervallono oude, D. Adsjoos, is de zetel der Egyptische ambtenaren en heeft oenen druk bezoehton bazaar. Zij ligt nabij den Nijl en in haren omtrok vindt men vele merkwaardige oudheden, waaronder oen groot grafgesteente nabij het vlek Korma. De beste berigten omtrent dit land zijn gegeven door Prins Pückler Müskau, die het bereisd heeft. Zie zijn Aus Mehemed-AWs Reich, Stuttg. 1844, 3 din.

DONIZETTI (Gaeïano), componist, geboren to Bergamo don 25^s,en September 1797 en aldaar overleden den 8quot;^lcn April 1848. Hij leerde do eerste beginselen der muziek op het Lyceum zijner vaderstad en genoot later het onderwijs van Simon Mayr in de compositie. Zijne familie wilde hem tot rogtsgeloorde of tot schilder opleiden, doch D.'s neiging tot de toonkunst godoogde geene bijmenging van andere studio on hij vertrok naar Bologna, om aldaar de kerkmuziek onder do leiding van Pilotti en Pater Mattoi te bestuderen. In 1814 to Bergamo teruggekeerd, was hij reeds in staat missen, miserere's en andere hoogere muziekstukken ter uitvoering aan te bieden; ook werd hij spoedig tot koorzanger in do Basilica di San-Maggiore aangesteld; doch dit bevredigde zijne eerzucht niet en hij besloot in do compositie van opera's te beproeven of hij moordoron lof kon inoogsten. In 1819 werd zijne eerste opera Enrico di Borgogna te Venetië gegeven. De uitslag was wol niet ongunstig, doch noch deze, noch 19 daarop volgende opera's zouden zijn' naam vereeuwigd hebben. Eerst met de opera L'esule di Roma, te Napels het eerst gespoeld, werd zijn roem gegrondvest, welke voornamelijk steeg door zijne daarop gevolgde voortbrengsels Anna Bolena 1831, L'disire d'amore 1832, Marino Paliero 1835, Lucia di Lammermoor 1835. La fille du régiment 1840. Deze stukken werden in alle voorname schouwburgen van Europa gegeven en met geestdrift aangehoord. Van dien tijd af worden ook D.'s omstandigheden gunstiger; reeds was hij in 1834 Maestro di Camera te Napels geworden, na Zingarelli's dood werd hij aldaar directeur van het conservatorium dor toonkunst. Hij componeerde nu nog in 1842 Linda di Chamounix, in 1843 Maria di Rohan, Don Sebastiano en in 1844 Caterina Cornara; doch verviel toen tot eene zwaarmoedigheid of liever stompheid van geest, die hom ongeschikt voor allen arbeid maakte en hom bijbleef tot aan zijnen dood. D. was een der vruchtbaarste componisten van opera's en ofschoon hij bij Rossini en Bellini achterstond in rijkdom van melodie, zal men toch moeten erkennen dat hij beiden in dramatische waarheid en degelijkheid van uitvoering overtrof.

DONJONNE zegt men in de heraldic van een kasteel of toren, waarop een of meer, gewoonlijk drie torentjes geplaatst zijn; hot getal moot worden opgegeven. Hot wapen van Spanje wordt op do volgende wijze goblazoneord; Espagne porte écarteU; au 1et 4«,ne _fi', gueules au chateau donjonné de 3 tours, chacune sommée de. 3 crénaux d'or, fermé d'azur et mafonné de sable, ct au 2^{lt;^,} et Qimc (J'argent an lion depourpre, cowonné d'ejr. Hot 1® en 4^C kwartier is voor Castilië, hot 2° en 3° voor Loon.

DON JUAN D'AUSTRIA. (Zie Oostenrijk, Don Jan van).

DONKER CURTIUS (Hendrik Hekman), geb. te 's Herto-gonbosch in 1778, was een uitmuntend godgeleerde en eon man, die gedurende de laatste jaren van zijn loven oenen belangrijken

invloed nitoefendo op het bestuur der Nederlnndschc Hervormde Kerk. Hij was predikant, eerst te Blaricum en Laren (1800), vervolgens te Muiderberg (180 IJ, laatst en langst (1802—1839) te Arnhem, waar hij den 25^,llt;,n Julij 1839 overleed. In de godgeleerde wereld heeft hij zich bekend gemaakt door een Specimen Hermeneut.-theolog, de. Apocalyps!, ab indole etc. Johannis apostoli non abhórrente (Traj ad Rhen. 1799), alsmede door eene menigte beoordeelingen en andere opstellen in het Tijdschrift: Goilye-leerde Bijdragen; als kanselredenaar door Leerredenen (Arnh. 1815) en Nagelaten Leerredenen, uitgegeven door zijne ambtgenooten Overduyn en Steenmoijer (Arnh. 1840), gelijk ook door enkele gelegenheids-leerredenen. Van de Synode der Nederlandsche Hervormde Kerk was I). C. vele jaren lid en voorzitter.

Zie over hem; Overduyn, Leerrede Ier gedachtenis van II. II. Donker Curtius (Arnh. 1839); P. van der Willigen, leis over II. H. Donker Curtius voor de aangeli. JS'nyelaten Leerredenen, en Handelingen der Maatsch. v. A'ed. Letterk. 1840, bladz. 9—15; Kunst- en Letterbode, 1839, Nquot;. 33.

DONNER (Geoku Iï.vpii.vkl). Een beroemd beeldhouwer, in 1695 te Eslingen in Neder-Oostemijk geboren, was een leerling van Johann Giuliani. Zijne werken pronken in verscheidene kerken en paleizen van Oostenrijk: inzonderheid bewondert men grootelijks de voortreffelijke beeldzuilen, die ten sieraad van de fontein op de nieuwe markt te Weenen verstrekken. D. had zijn geheelc leven met tegenspoed en bekrompene omstandigheden te kampen en werd eerst na zijnen dood op zijne waarde geschat. Hij overleed te Weenen den 16^,len February 1741.

DONS. De zachtste, kortste en fijnste vederen, welko zich aan den hals en het onderlijf, inzonderheid van ganzen, eenden, zwanen en andere watervogels, onmiddellijk onder de bovenste veren bevinden. De schoonste D. krijgen wij uit het noorden van do Eidergans. De geheele vellen van don vogel, waaraan de D. nog vast zit, worden tot moffen, voering, en randen rondom kleederen gebruikt; doch do D. van den struisvogel bezigt men tot hoeden.

DOOD. Een woord van ontkennende beteekenis; ophouden van het leven. — Het is niet altijd even gemakkelijk te bepalen of inderdaad al het levensvuur is uitgebluscht; dan wol of de levenskrachten slechts voor eenigen tijd sluimeren om later weder te ontwaken. Men heeft gevallen waargenomen waar monschen voor gestorven werden verklaard, terwijl het later bleek dat zij inderdaad nog leefden; de zoodanigen heeft men schijndooden genoemd. (Zie Schijndood).

Het is dus van belang dat men de herkenningsmiddelen van den dood wete. Het hart klopt niet meer, do klopping is zelfs bij aanlegging vau het oor of den stethoscoop op de borstkas niet meer hoorbaar. De ademhaling heeft opgehouden, zoodat een voor den mond gehouden stuk glanzend glas niet beslaat. Do oogen missen het vuur, hetgeen dikwijls nog kort voor het afsterven daarin voorhanden was, het bindvlies van het oog vormt plooijen en het vocht van de voorste oogkamer is meestal reeds den tweeden dag na het ophouden van het leven dof, ondoorschijnend. De ledematen zijn kort na het overlijden slap, de na-tumlijke openingen zijn niet gesloten, de onderlip en de overige gelaatstrekken hangen naar beneden en geven gehoor aan de algemeene wetten der zwaartekracht. Eenigen tijd na het ophouden van het leven, somtijds 8—24 uur daarna, worden alle deelen stijf en hard (lijkverstijoing, rigor mortis) en het kost dan moeite do houding der deelen te veranderen. Het snellere ol' langzamere ontstaan van de lijkverstijving hangt dikwijls af van de ziekte, die aan het leven een einde heeft gemaakt; in sommige gevallen blijft deze geheel uit. Na 24 of 48 uur te hebben bestaan, wijkt deze lijkverstijving wederom en het lijk geeft dan aan de algemeene wetten der scheikundige verwantschappen gehoor en gaat in ontbinding over. Eene belangrijke eigenschap van lijken is ook die, dat de temperatuur van de omringende atmospheer gelijk staat niet alleen met die der oppervlakte maar ook der inwendige deelen des ligchaams, zoodat eene thermometer in do maag gebragt, dezelfde hoogte blijft behouden, die hij voor het inbrengen aanwees. Men heeft vooral hierop en op het gemis aan hartgeluiden bijzonder te letten, waar het twijfelachtig is of men met schijndood dan wel met werkelijken dood te doen heeft. v. P.

DOOD. (Fabelkunde). Het verschijnsel, waarmede 's menschen leven hier op aarde een einde neemt, moest natuurlijk ceneu diepen indruk op de gemoederen der overblijvenden te weeg brengen. Gelijk zich de denkbeelden der menschen aangaande hunne betrekking tot de natuur en de bestemming van hunnen onstof-felijken geest vormden en veranderden, zoo ook veranderden hunne gedachten omtrent dit verschijnsel, zijne oorzaken en werkingen. De Grieken hadden voor den D. meer dan eene godheid, ïhanatos en Kaercn. De eerste, een zoon van den nacht, en een broeder van den slaap, wordt door do zon niet bestraald, draagt een ijzeren hart in den boezem en kent geen mededoo-gen; hij houdt vast dengenen, dien hij eenmaal gegrepen heeft, en is deswege bij goden en menschen evenzeer gehaat. Met deze becldtenis schijnt wel niet zeer overeen te stemmen het denkbeeld van broederschap met don weldadigon en zorgverdrijvenden slaap; maar hierbij moet men in aanmerking nemen, dat de D. tweederlei is, namelijk: of in dien zin, dat hij, als oen medegenoot van het onveranderlijk noodlot, een vijand van ons leven en ons geluk is, en daarom een schrikkelijk, gehaat, onverbiddelijk wezen aantoont; of dat, zoo die strijd eenmaal gestreden is, en de doode in het eenzaam graf ter neder ligt, die rust voor hem dan gelijk is aan eenen weldadigon slaap. In dit laatste begrip was do D. vooral een voorwerp dor beeldende kunst. Wat do Kaeren betreft, deze, in het begin voor eene enkelroudigo godheid gehouden, werden naderhand vermenigvuldigd, en waren eigenlijk niets anders; dan eene persoonsverbeelding van het slagveld, en de daarop plaats hebbende tooneclen van verwoesting en dood. Zij — dochters van don nacht, uit het donkere gelaat op hare witte tanden knersende, vreesselijk rondziende, met bloed bemorst, onvcrzadelijk strijdende om de in den slag gesneuvelden en alle dorstende naar bloed — grijpen met hnro lange nagels naar den zoo even gevallenen, of gewonden, en zijne ziel daalt neder in de onderwereld. Van menschenbloed verzadigd, werpen zij hem achter zich weg en koeren naar het gewoel van den strijd terug. Zij zijn de gezellinnen van het noodlot en den D.

In later tijd lieten do Christenen den D. ook dikwijls verschijnen in de gedaante van een geraamte houdende eenen sikkel in de hand, waarmede hij de stervelingen, als het gras, wegmaaide; doch tegenwoordig, nu zich de verbeelding heeft uitgeput, om de scheiding van de genoegens des levens hoogst treurig, en den dood zclven als allerverschrikkelijkst af te schetsen, begint men de zaak uit een meer gunstig oogpunt te beschouwen, waartoe de Christelijke godsdienst ons alle aanleiding geeft. Volgens deze wordt ons ligchaam hier wel gezaaid in verderfelijkheid, maar zal het eenmaal in onverderfelijkheid verrijzen, en zullen wij, aan de andere zijde des grafs, in eenen volmaakteren staat elkander wedervinden.

DOODE HAND. De afleiding van dit woord wordt verschillend verklaard. Het dient om aan te duiden, dat do goederen, die aan kerken, kloosters of dergelijke inrigtingen, die niet sterven , toebehooren, onvervreemdbaar en aan het verkeer onttrokken worden. De belangrijke strijdvragen, die aangaande de doodo hand zich voordoen, beginnen eerst met de Christelijke godsdienst. De oudheid beschouwde de godsdienst als eene staatsinstelling; de verhouding van den staat tot hot vermogen der godsdienstige instellingen werd dus als van zelve aan de hand gegeven. Het Christendom daarentegen nam spoedig tegenover den staat eene onafhankelijke stelling in en wist zich ook ten aanzien van het kerkelijke vermogen als regtspersoou te doen erkennen. Als regts-persoon nu was het der Kerk geoorloofd goederen te verkrijgen, die weldra door talloozc en aanzienlijke schenkingen eene bovenmatige uitbreiding verkregen, ja, daar zij onvervreemdbaar waren en tevens voor vererving onvatbaar, den geheelen grond dreigden in te zwelgen. Heeds in do II'^,e eeuw vindt men derhalve pogingen van wereldlijke vorsten tot beperking dezer aan-groeijing dor kerkgoederen, maar de meest gestrenge verbodsbepalingen wist de geestelijkheid te ontduiken. Eindelijk bragt de Hervorming in verscheidene landen eene secularisatie der geestelijke goederen tot stand, en werd in die landen met goed gevolg het verbod gehandhaafd voor de kerkelijke instellingen om niet dan in zekere bepaalde gevallen onroerende goederen te verkrijgen. Hetzelfde begint men sedert do Fransche revolutie in do Katholieke staten. Het verbod der Doodo hand werd een der beginselen van het constitutionele staatsregt en vond een grooten

steun in do staatshuishoudkunde, die hot nadoel van uitgebreide goestolijke goortoren overtuigend bewees. Belangrijk is in dien opzigte do felle strijd, dien in do moeste Katholieke landen (zoo als Sardinië, België, Spanje, Frankrijk) de Liberalen tegen de roomscho goestolijkhoid te voeren hebben tot handhaving of invoering van het vorbod der vervreemdingon in do Doodc hand. Over dit laatste is, wat België betreft, vooral belangrijk het werkje van Jean van Damme (Frèro-Orban), La main-morla el la Charité, Bruxelles 1854. — Vergelijk nog het Slaafs-lexicon van Rotteck en Welcker op hot woord: Kirchmvermogen, en C. J. vau Nispen van Pannerden, Hel regl van veremiging, Leiden 1853.

DOODE KOP. (Zie IJzeroxyde).

DOODENÜANS. Aldus noemt men in do gesohiodonis der | beeldende kunsten die groepen, door welke do heerschappij des . doods over het monsehdom zinnebeeldig wordt voorgesteld. Onder de vele en zeer uitoonloopondo afbeeldingen van den dood is bepaald aan het Christendom die eigen, welke hom voorstelt als een geheel of bijna geheel ontvleeseht geraamte, niet zelden gekleed of ook mot een doodlaken omhangen en bijna altijd, ten minsten in do latere eeuwen, mot oono zeis in de eene, en oen zandloopor in do andere hand '). Deze voorstelling ontwikkelde zich in de middeleeuwen tot eene van het sterven, als oen go-leid worden van den stervende door den dood naar het graf, of ook, ingevolge hot doel der voorstolling, naar hot laatste oordeel. Gelijk oehter ook in de kerkelijke architectuur der XIV^dc eeuw, blijkens do afbeeldingen van allerlei monsterachtige of symbolische gedaanten, zich een humoristisch karakter in de ernstigste voorstellingen vertoont, zoo is zulks ook het geval met de genoemde zinnebeeldige van het sterven en vandaar die, dat de dood, onder muziek on dans, zoowel afzonderlijke personen als grootere of kleinere groepen ten grave leidt. Deze allegorie bleef echter niet bij eene voorstolling door penseel, graveerstift of beitel; zij werd naar het schijnt, wol eens opgenomen in de dramatische optogten, welke gedurende do middeleeuwen in do kerken of op do kerkhoven plaats grepen, en zelfs tot wezenlijke tooneelvoorstollingen, met sprekende en handelende personen — doorgaans geestelijken — klommen. Do stof daartoe was bijna altijd ontleend uit bijbolsche geschiedenissen, uitgekozen in oenige betrekking tot het feest van den dag, waarop die voorstellingen plaats hadden of tot den heilige, aan wien do kerk waarin zij vertoond worden, was toegewijd — beide dikwijls hetzelfde. Bepaald schijnen de dooden-dansen te zijn voorgesteld op den gedenkdag der slagtoffers van den Bothlehemsehon Kindermoord (28 December). In de oude Kerk verbond zich de herinnering aan deze kindoren met die aan de Maccabeeuwsche slagtoffers van Antiochus' vervolging tegen de Joden, en wol omdat dezen zoowel als genen beschouwd werden als martelaars, niet met water, maar alleen met hun eigcu bloed gedoopt, en 't is volgens sommigen uit hun optreden bij do uitvoering van den doodondans, dat deze den naam van Chorea Maccahaeorum en Dame macabre ontleend heeft ¹). Bij dien dans werden dichtmatige gesprekken, meest in vierregelige strophen, gehouden tusschon den dood en zijne offers, van welke middeleenwsche poëzy nog overblijfselen zijn bewaard; o. a. in ons land op eene kalkscbildering der legende: der drie dnorlen en drie levenden, tegen den westelijken muur der Groote Kerk te Z. Bommel ²), en in Ticknors geschiedenis der Spaan-sche letterkunde, waar oen aantal van 79 achtregelige couplet-ton: La danfa i/eneial (li los mortvos, voorkomen.

1) Zio over do verKchillondü afbeeldingen van den dood r Lessings Abhand-lung , wie die Alten den Tod gehildei luiben, en Bosscha, Over de afbeelding van den dood, in vhii Kampens Magazijn, O. I, bladz. 1—34.

2) Danse macuhre noemde men in /nideiijk Frankrijk , reeds in de XIVü eeuw, den doodendans, die op de kerkhofsmuur was afgebeeld. Hoogstwaar-schijnlijk ontleent dit woord van het Arabisuhe tnakbar, meervoud makabir, en dat van de Moren in .Spanje overgenomen, begraaf plaats of kerkhof bo-teekent, zijnen oorsprong. Danse macabre beteekent dan eenvoudig Kerkhofs-dans. Uit misverstand heeft men het later van Maeeaheeuwen of ook van Macarius (Macaire) afgeleid.

3) Zie de hieronder aangehaalde verli. van Prof. Kist , bl. 58 vv. De go-noemde legende, of le dit des trois worts et des trots vi/s, is waarsch^uliik de aanvang en de grondslag geweest tot de later inecr ontwikkelde doodeu-dansen.

Uit het genoemde tijdvak dagteekenen do moeste gebeeldhouwde en geschilderde doodendanson, van welke eene groote menigte wordt vermeld door de aan het slot van dit art. aan te halen' schrijvers over het onderworp in hot algemeen en afzonderlijk beschreven in: Stottler, Nitclaus MatmeJs Todtentanx zit Bern, um 1515 (Bern 1830); B. Lou, Todtentanx m ehemaligen Jesuilen- ■ Icloster in Luzern, (Luzern 1843); Jubinal, Explication de, la danse, des morts de la Chaise-Dieu (Par. 1841); Ausführliche Beschrei-bung und Abbildung des Todtentanzes in der Marienkirche zu Ltibeck (Lubeck 1831) en andoren. De beroemdste onder allo doodendanson is de Bazdsvhe, welko vroeger wel eens verkeerdelijk aan Holbein werd toegeschreven, doch die eerst in 1568, door een' zijner leerlingen. Hans Hugo Glauber, naar oono veel oudere daar aanwezige voorstolling slechts werd opgeschilderd ') Dit stuk was geplaatst op don muur van oen' der kruisgangen van een voormalig vrouwenklooster, later de Fransche kerk, te Bazel, doch is sedert ruim eene halve eeuw geheel verdwenen, daar het te zeer aan de open lucht en vochtigheid was blootgesteld geweest, en de muur zelf in 1805 is afgebroken. Er zijn niettemin onderscheidene boschryvingon en platen van, waaruit men weet in hoever bet met het algeineeno karakter dier doodendanson overeen kwam en in hoever liet daarvan verschilde quot;). De gewone vorm der bedoelde voorstellingen is die, dat z\j bestaan uit oenige paren, bijna altijd 12, geestelijke en wereldlijke personen, in afdalomlen rang geordend, ieder paar afgewisseld door den dood, die zelden als geraamte, maar bijna altijd als eene zoor magere gestalte, mot oen doodlaken of andere kleeding-stukken omhangen, wordt afgebeeld. Moestal gaat zulk eene doodsfigunr aan de gohoele groep vooraf, dansende en op eene fluit of schalmei spelende. Dit kenmerk van afzonderlijke paren is het gewone, en slechts zelden bestaat, gelijk in den doodondans te Lubeck, het geheel uit oono rooks van gestalten, levende en doodon, die, elkander do hand gevend, oen' ronden-dans uitvoeren. Het 24tal personen wordt nu en dan, gelijk in don doodondans te Bazel, door anderen vermeerderd, zelfs, gelijk op den moest geestigen en allormoost beroemden onder de doodendansen, — ik bedoel dien van Holbein, die sedert 1530 in herhaalde oplagen, en in duizonde afdrukken, in keurige houtsneden, to Lyon is uitgegeven, — tot 47 of meerdere paren Ja, in de beroemde, mot houtsneden ge-illustreerde Livres d'Retires, of Gebedenboeken, welke sedert het einde dor XV^ac eeuw te Parijs, in het Latijn , Fransch, Spaansch en Nederduitsch, worden uitgegeven, zijn die paren, in de bij de Vigiliae. mortuorum gevoegde doodendanson, wel eens tot 06 geklommen quot;). Doch deze wijzigingen benemen niets aan de alge-meono strekking dor voorstelling, tot welko tevens behoort, dat het humoristisch karakter zich zoowel uitdrukt in de spotachtige houdingen en gelaalstrokken der doodsfiguren als in don moed-