HUXHAM (John) een voornaam geneesheer in Plymouth, «nar hij den 10^dl!n Augustus 1768 in hoogen ouderdom stierf. Hij bestudeerde vlijtig do schriften der Ouden, vooral van Hippocrates, dien hj) ook hl do inleiding van zijn boek over de koorts als voorbeeld stelt, en schroef zuiver Latijn. Hij wijdde grooto opmorkzaamhoid aan do verhouding der atmosphorische invloeden tot do ziekten, en verzamelde dagelljksche waarnemingen over don regen, den barometer- en thermometerstand, do winden enz., van 1724—1752. Hij gaf deze Obseroationes de aire et mor-his epülemicis in 1739 en 1752 uit. Hoe hoog mou deze waarnomingen in Engeland schatte, blijkt daaruit, dat zij in het En-golsch worden vertaald, het eerste deel zelfs tweemaal. Om zijne grooto verdienste in de geneeskunde word H. tot lid dor koninklijke academie benoemd en leverde in de Philosophical Transactions van 1723—-1702 vorscheidone verhandelingen. Don moesten roem oogstte 11. door zijn werk over de koorts, onder den titel: Jlssay on Fevers, tvüh their various kinds, as dispending on different constitutions of the blood, with dissertations on putrid, pestilential spotted Fevers, on the Small-pox and on Pcripneitmonir.s, Lond. 1739. Het beloofde tot op 1769 in Engeland vijf uitgaven en werd in het Portugeesch, j?ransch en Duitsch vertaald. Hij leverde hierin, behalve in het algemeen eene juiste beschouwing over koortsen, vooral eeno meesterlijke beschrijving van de slepende zenuwkoortsen (naar hem Febris lenta Huxhami ganoami), als ook opgave van hot verschil van deze met rotkoortsen. Verder gaf hij eeno verhandeling uit over kwaadaardige keelontsteking, onder den titel: Dissertation on the malignant ulcerous sore Throat, Lond. 1750; in eene andere verhandeling over het gebruik van antimonium, Lond. 1756, leerde hij oen nieuw prae-paraat kennen, genoemd Vinwn Antimonii Huxhami. In de En-golsche apotheken wordt ook de Tinctura roborans Wythii, kinatinctuur van Huxham genoemd.

Eene volledige uitgave van al zijne werken word door Christ. Reichel bezorgd, Leipz. 1764. v. P.

HUYBERT (Pietkr de), geboren te Middelburg, den lquot;¹⁰quot; April 1622, overleden te 's Gravenlmge den 7^d'^!,1 January 1697, was een uitmuntend staatsman. Hij vervulde onderscheidene staatsambten in zijn vaderland, en nam gezantschappen waar naar Zweden en Polen. Ook nam hij deel aan de vredes-onderhande-lingon met Spanje in 1646 te Mechclon, gelijk mede aan die tussehon Denemarken en Zweden in 1660 en hielp den Breda-schon vrede sluiten. Hot laatst was hij lid van den raad van state. In de kerk te Burgh op het eiland Schouwen vindt men zijn praalgraf, dat een door den beroemden Graevius vervaardigd opschrift draagt.

HUYDECOPEU (Baltuasar) , uit een aanzienlijk geslacht V.

te Amsterdam in 1695 geboren en aldaar overleden den 24^,,equot; September 1778, was een zeer verdienstelijk beoefenaar der Ne-derlandsche letter- en vooral taalkunde. Zijne treurspelen Achilles en Arsaces verwierven en verdienen hoogen lof, gelijk mede zijne dichterlijke vertaling van Corneille's Edipus en het treurspel. Üe triomferende standvastigheid, naar Calprenèdes roman Cleopatra bearbeid. Zijne Gedichten zijn na zijnen dood door P. Fontein en H. J. Roullaud uitgegeven (Amsterdam 1788). De Satirae en Epistolae van Horalius vertaalde hij in proza (Amsterdam 1726) en in dichtmaat (Amsterdam 1737). Vooral verdienen roem zijne Proeve van taal- en dichtkunde in vrijmoedige aanmerkingen op Vondels Herscheppingen van Ovidius (Amsterdam 1730), waarvan eeno ook door don schrijver vermeerderde uitgave door F. van Lelijveld is bezorgd (Leiden 1782—1791 , 4 dln.); en eene voortreffelijke uitgave van Melis Stoke's Eijmkronijk (Leiden 1772, 3 dln.).

HUYGENS (Constantijn) , geboren te 's Gravenhage den 4'^,cn September 1596 en aldaar overleden in Maart 1687, muutto evenzeer uit door voortreffelijke gaven als door aanzien van geboorte en betrekkingen. Hij was heer van Zuyliehom, ridder, raad, rckennieester en secretaris van prins Froderik Hendrik, welke laatste betrekking hij ook bij de prinsen Willem den lpquot;⁵quot; en Willem den III^dcn heeft vervuld. In het jaar 1661 word hij door lantstgenoomden vorst naar Frankrijk gezonden, ten einde het door koning Lodewijk den XIV^dC11 in bezit genomen prinsdom Oranje terug te bekomen, waartoe hij vier jaren te Parijs moest blijven, waarna hij in naam van zijnen meester plegtig bezit van dat prinsdom te Avignon nam. H. heeft zich hoogst verdienstelijk gemaakt omtrent de Nederlandsche poëzij en is een dor eerste diohters van de XVII^do eeuw. Nadat hij het eerst als Latynsch dichter was opgetreden mot 0lt;ia ('s Gravenhage 1625), zag do eerste verzameling zijner Nederduitsche gedichten het licht onder don naam van Ledige uren (Amsterdam 1645); deze bundel bevat niet alleen Nederduitsche, maar ook Latijnsche, Fran-sche en Italiaansche verzen; eeno latere en meer volledige is onder den titel Korenbloemen uitgegeven (Amsterdam 1672); Bil-derdijk heeft daarvan eeno nieuwe uitgave met aanmerkingen bezorgd (Leiden 1824—1825, 6 dln.). Do poëzy van H. is zinrijk en krachtig, maar op vele plaatsen door het inoengedrongeno duister, terwijl onder zijne talrijke „sneldichtenquot; ofschoon velen schitteren door vernuft en juist gekozen uitdrukkingen, enkelen gansch niet vrij zijn, zoo van valsch vernuft als van eene onkiesch-heid in de uitdrukking, die bevreemding wekt in de pen van iemand van zoo hoogen stand en beschaving; dit laatste gebrek ontsiert ook zijn kluchtspel Trijntje Cornells. Zijne in Latijnsche dichtmaat geschreven Sermones de vita propria zijn het eerst uitgegeven

1

door P. Hofman Peerlkamp, met eene Ned. vertaling in dichtmaat door A. Loosjos (Haarlem 1817); en zijn gedicht Ouyswa-cl: door prof. W. J. A. Jonckbloct ('s Gravenhage 1841).

Zie over H.: twee redevoeringen van prof. li. Koopmans in de Vader}. Lelteroejeningen 1809, bladz. 141 en 181, en twee andere van Frof. Hofman Peerlkamp in hetzelfde Tijdschrift, 1817 hladz. 297 en 1818 bladz. 1. Mengelw., alsmede: üï/rfrajcH lot de kennis van het karakter van Huygens ('s Gravenhage 1842).

Zijn tweede zoon

HUYGENS (Chkistiaan) was een der grootste wis-, natuur-en sterrekundigen van zijnen eu misschien van eenigen tijd. Hij word geboren te 's Gravenhage, den 14^deu April 1629. Aanvankelijk aan dc hoogeschool te Leidon tot de regtsgeleerdheid opgeleid, legde hij zich weldra op do wiskundige wetenschappen toe. Nadat hij in 1651 Theoremala de quadratura Hyperboles, eet. en in 1654 een geschrift De circuit magnitudine had uitgegeven, deed hij in 1655 eene reis naar Frankrijk, waar hij zich met zijnen hem verzellcnden broeder Constantijn toelegde op het slijpen van glazen voor verrekijkers, waarin hij het tot eene groote hoogte bragt. Kort daarna vestigde hij zijne aandacht op de toen nog geheel onontwikkelde leer der combinatiën en variation, waarvan zijne verhandeling Over de kansen in het spelen, door Schoten in het Latijn vertaald onder den titel De ratiociniis in ludo aleae, een uitvloeisel is. Hij deed vervolgens eene reis naar Engeland, vanwaar hij terugkeerde naar Parijs, waar hij lid werd van de academie dor wetonscbappen en Colbert hem eene woning in dc koninklijke bibliotheek aanbood; hij bleef er tot na de opheffing van het edict van Nantes en keerde toen naar zijn vaderland terug, waar hij zich in stille afzondering aan de

wetenschappen wijdde. Geen gedeelte bijna is er van het door hem gekozen studievak of hij heeft er zich met het uitstckendste gevolg op toegelegd. De gezigtknnde heeft aan hem belangrijke verbeteringen aan de verrekijkers te danken; hij vervaardigde werktuigen van buitengewone grootte en schonk tweo derzelvc n.xn de koninklijke academie te Londen, van welke het eene 120, het andere 130 voet brandpuntsafstand had. Hij schreef eene verhandeling over 'net licht, waarin hij zich op eene scherpzinnige wijze voor liet stelsel van nndulatie verklaarde (zie Licht) en de dubbele straalbreking in het Uslandsehe kristal zeer vernuftig uitlegde. Als sterrekundige behaalde hij grooten roem dooide ontdekking van een' der wachters van Saturnus eu door de tot dusver onverklaarde zonderlinge gedaanten dier planeet op eene zeer eenvoudige wijze op te helderen door aan te wijzen, dat dit hcmelligchaain eenen ring om zich heeft, die dus door hem als zoodanig is ontdekt. Dc droomerijen van zijnen Cosmo-theoros, waarin hij onderstellingen opeenhoopt aangaande dc natuurlijke gesteldheid en de bewoners dor planeten, zjjn in allen gevalle droomerijen van een buitengewoon vernuft. In de wiskunde toonde hij zijne groote ervarenheid door beschouwingen over de conoide, de spheroide en cufoide, enz. In do werktuigkunde behoeft men slechts zijne sehitterende uitvinding der slinger-uurwerken te. noemen : en ontwikkelde hij de middelpuntvliedende kracht der in cenen cirkel bewogen ligehanien, alsmede den voorslag om de lengte van den seconde-slinger te bezigen als middel tot het nasporen van de zwaartekracht der aarde of van do valhoogte eens ligehaams in de eerste seconde, — hem ontbrak slechts eéne schrede om de ontdekker te zijn der alge-nieene zwaartekracht, door welke Newton zijnen naam onsterfelijk heeft gemaakt. H. overleed te 's Gravenhage, den 8quot;^tei1 Julij 1695. De volledigste uitgave zyner werken is door 's Grave-sande bezorgd (Leiden 1724, herdr. Amsterdam 1728, beide in 4 dln.). Zijne handschriften berusten in de boekerij der Leidsche hoogeschool. Prof Uylenbrook heeft er een gedeelte van in hot licht gegeven, bestaande in de briefwisseling van H. met Leibnitz en de l'Höpital onder den titel; C. Hugenii aliorumquo seculi A' VJI virorum celebrium cxercitationes mathematicae et philosophical. ('s Gravenhage 1834, 2 dln.).

HUYSUM (Jan van), beroemd schilder, werd den IS³⁰quot; April 1682 te Amsterdam geboren. Zijn vader Justus gaf hom het eerste onderrigt in de kunst, welke hij vervolgens uitsluitend naar de natuur beoefende. Deze beloonde hom met hare schoonste gaven; v. H. wordt wol eens de Kafael der bloemschilders genoemd; zijne bloemen prijken in de schoonste, natuurlijkste kleurenpracht en met onvergelijkelijke frisehheid. Zijne composition zijn meestal vol smaak en gevoel en wat de uitvoering betreft, daaromtrent bewaarde hij het diepste geheim, bediende zich echter van de duurzaamste verwen en behandelde die zoo zorgvuldig en met zulk een naauwgezetten ijver, dat het ook daaraan is toe te schrijven, dat zijne schilderijen hare oorspronkelijke frisehheid nog steeds hebben behouden. H. was de eerste bloemschilder, die de bloemen ook tegen een lichten grond deed uitkomen , en deze zijne stukken worden dan ook het hoogst gewaardeerd. Minder gelukkig zijn zijne vruchten, die ccnigzins ivoorachtig schijnen. In zijne landschappen vindt men, ofschoon v. 11. nooit Rome bezocht heeft, iets van den idealen gloed des Italiaanschen hemels, v. H.'s werken komen voor in de meest bekende en belangrijkste verzamelingen. Wanneer zij in 'topenbaar worden verkocht, brengen zy niet zelden van drie tot vijfduizend gulden op. Voor zjjne teekeningen werd wel eens f 1000 ja j' 1200 betaald. Onderscheidene graveurs hebben naar zijne schilderijen gewerkt, o.a.: Pichlor, Earlom, Elgersma, Kirkal, L. du Bourg, etc. v. H. overleed den Squot;'⁰¹¹ February 1749 te Amsterdam. Hij had drie broeders, die insgelijks de kunst beoefenden; Jakob, die voornamelijk naar zijn' broeder en anderen copioerdo; Nicolaas en Justus, die veel aanleg toonde in het schilderen van gevechten, maar die jong stierf.

HUZAREN. Eene soort vau ligte ruiterij, bij de meeste legers bestaande. Het woord H., stamt af van het Hongaarseh: hvs~, twintig, en ar, soldij; daar tot de H. die do nationale dienst-pligtigen uitmaakten, de twintigste man genomen werd. Tot do eigenaardige kleeding der H. bij allo legers behoort eene soort van ehakot of kolbak, een korte wapenrok of collet, een Huzarenpels en dolman, benevens eene sabeltasch. Hoewel de Huzaren ook in linie vechten, is hunne eigenlijke bestemming, het uitvoeren van al zulke bewegingen, die eene groote snelheid en stoutmoedigheid vorderen.

HYACINTHEN {Uyacinthus orientalis), hij ons in den nawin-ter cn het vroege voorjaar veel gekweekte bolplanten, die ook wel onder don naam van Nagellakken bekend zijn, en wier bloemen door de aangename geur cn schitterende verscheidenheid van kleuren onze zinnen zoo liefelijk streden.

Do H. bebooron tot de l^8t0 orde der 6^lle klasse (Hexandria monogynia) van hot stelsel van Linnaeus, en tot de natuurlijke plantenfamilio der Lelieachtigen (Liliuceae), In Klein-Azië, Palestina en aangrenzende streken vindt men eeno ontzaggelijke menigte bolplanten van allerlei aard: Tulpen (de tulipan der Arabieren), Hyacinthen, Narcissen, Leliën, Scilla's enz., waardoor do uitgestrekte velden in het voorjaar aldaar een waar bloemtapijt vertoonen; 's zomers daarentegen zijn zij allen verdord en verdwenen, terwijl de bollen dan tot eene volgende ontwikkeling in den grond bewaard blijven. Hetzelfde ziet men bij do meeste dezer bolgewassen in onze tuinen. Waar men de H, in het groot aankweekt, dat vooral in do omstreken van Haarlem, die hierdoor wereldberoemd zijn, plaats heeft, worden de bollen in het najaar geplant, 's winters met blad bedekt, om zo

togen do vorst te beveiligen en daarna, als zij in het voorjaar gebloeid hebben en het blad verwelkt en geel geworden is, weder opgenomen, langzaam gedroogd en tot eene volgende nit-planting bewaard. Men vermeerdert ze van de jonge bollen of klisters, dio zich aan den voet binnen in den ouden bol vormen, of ook van zaad, welk laatste soms geschiedt om nlenwe verscheidenheden van deze bevallige bloemen te verkrijgen. Volgens het liloemkundkj Woordenboek kennen de Ilaarlemsche bloemisten wel 2000 verscheidenheden van H., welke echter voor den oningewijden dikwijls niet of moeilijk te onderkennen zijn. Men noemt conquesleit (conquèles), als men eenen nieuwen vorm of eenc nieuwe kleur van deze of andere bolplanten uit zaad heeft aangekweekt. Bij de vermeerdering door bollen worden de bestaande verscheidenheden in stand gehouden; maar bij de voortplanting door zaad ontstaan dikwijls nieuwe verscheidenheden , die in den beginne menigmaal tot zeer hooge prijzen verkocht worden.

Jiij Berlijn, in België en op andere plaatsen heeft men meermalen gepoogd de teelt van II. en andere soortgelijke bolgewassen in te voeren; maar dit is tot dusverre niet naar wensch gelukt; Haarlem heeft zijnen alouden roem in dit opzigt behouden, en voert nog jaarlijks vele bollen tot betrekkelijk aanzienlijke prijzen uit. De zandige, uit het duinzand ontstane, en hierdoor met eenige kalk- en misschien ook met eenige zoutdeelen gemengde grond, langs de gansche duinzijde bij Haarlem, schijnt voor deze teelt bijzonder geschikt, hetwelk bevestigd wordt door de ondervinding dat fijngestoten oesterschelpen, ook nu nog, eene goede overbemesting voor den bollengrond opleveren. Zulke voor de teelt van H. geschikte gronden worden soms tot hoogst aanzienlijke prijzen (ƒ 3000 ja ƒ 6ÜOO per bunder) bij Haarlem verkocht.

Men kweekt de H. in onze kamers ook wel in opzettelijk daartoe ingerigte, met water gevulde glazen, waarin het water steeds wordt aangevuld, naarmate het door de wortels van den bol opgezogen is. Zulke bollen zijn dan echter doorgaans ongeschikt voor alle verder gebruik.

Behalve deze meest bekende H., werden vroeger onder anderen ook tot het geslacht Hyacinthus gebragt de druif-Uyacinlh {Muscari bolryoides of Hyacinthus botryoides), eene plant van midden-Europa, die ook bij ons veelal gekweekt, doch ook op eenige plaatsen in het wild voorkomt, en de zoogenaamde wilde Hyacinth (Endymion nutans of Hyacinthus non scriptus), welke op beschaduwde zandgronden in Gelderland, Utrecht en aan den duinkant in Holland wordt aangetroffen. Deze laatste heeft fraai-blaauwe, doch soms ook witte of licht-rozenroode bloemen; deze verscheidenheid in kleuren bij de wilde Hyacinth herinnert ons aan de tallooze kleurschakeringen van de bloemen der gewone H., waarvan wij boven gewaagden.

HYACINTH noemt men een edelgesteente, dat eene roode verscheidenheid is van het Zirkon (zie Zirkori). Het gesteente heeft eene schoone roode kleur en is doorzigtig met dubbele straalbreking; door wrijving wordt het positief elecfrisch en voor de blaaspijp neemt de kleur toe, zonder dat het gesteente smelt. Het soortelijk gewigt bedraagt 4.4. Het is zamengesteld uit kiezel, thon en ijzeroxyde. De H. was reeds bij de Ouden bekend en wordt onder hunne gesnedene steenen of gemmeu aangetroffen. Hoezeer zij wat den naam betreft er waarschijnlijk een donker gekleurd amethyst mede bedoelden en de hier vermelde H. bij den carbonkel voegden. Vroeger werd dit gesteente meer tot sieraad en opschik gebruikt, dan thans. De uit Ceylon aange-bragte Hyacinthen worden wegens hunne zuivere kleuren hoog geschat. De in den handel voorkomende Hyacinthcn zijn dikwerf Essonieten (kaneelsteen) en behooren dns tot de granaten. Ook worden aan onkundigen dikwerf andere roode steenen, ja zelfs wel rood gekleurd glas voor Hyacinthen verkocht. Onder den witten H. van den berg Somma in den Vesuvius verstaat men het Mejoniet.

HYACINTHUS, de zoon van den Spartaanschen koning Amy-clas en van Diomede, was een jongeling van buitengewone schoonheid, die zoowel door Zephyrus als door Apollo bemind werd. Uit minnennijd dreef de eerste den discus van zijnen medeminnaar, terwijl deze aan H. het schijfwerpen onderwees, tegen de slapen van den schoenen jongeling, die levensloos ter aarde stortte. Apollo, niet bij magte het leven in H. terug te roepen, liet om het aandenken aan den jongeling te vereeuwigen eene bloem uit zijn bloed ontspruiten, welke bij de Grieken H. genoemd werd. Onze Hyacinth (zie Hyacinth) is eene andere bloem.

HYADEN waren in de mythologie der Grieken nymphen, wier getal en afstamming verschillend opgegeven worden. Hesi-odus noemt er vijf, Thales twee, Phereeydes zes, aan welke door Zeus de opvoeding van den jongen Bacchus word toevertrouwd. Volgens Euripides waren H. dochters van Erechtheus en drie in getal; Musaeus daarentegen vermeldt, dat de Oeeanide Pleone bij Atlas vijftien dochters baarde, waarvan er vijf H. genoemd werden omdat zij met groote teederheid haren broeder Hyas aanhingen. Toen deze op de jagt door eenen leeuw verscheurd was, beweenden zij hem zoo onophoudelijk, dat Zeus haar uit medelgden onder de sterren plaatste.

HYADEN is do naam van die sterrengroep, welke in het sterrebecld de Stier gevonden wordt en kenbaar is aan 5 sterren in de gedaante eener V, welker punt naar het zuiden staat. De voornaamste dier sterren staat aan het uiteinde der oostelijke lijn; zij is van de eerste grootte en heeft den naam Aldebaran. De Ouden waanden dat deze sterrengroep bij haren op- en ondergang regen aanhragt en noemden haar daarom H., regen-sterren. De Romeinen, dezen naam van het Grieksche ï/'s, eene zog, afleidende, noemden haar ook suinae, de varkentjes, en het is onder den naam van de varkens, dat de II. in oude Duitsehe sterrekundige werken voorkomen.

HYALITH of GLAS-OFAAL wordt eene delfstof genoemd, welke eene verscheidenheid is van opaal. Het gesteente komt nier- en druiven-vormig, dropsteenachtlg en als een schorsachtig overtreksel voor. Uiterlijk heeft het overeenkomst met ehalee-doon. In welke gedaante het moge voorkomen, de kogelvorm ligt altijd ten grondslag. Tot de merkwaardigste behooren de vereenigingen van hyalith-kogelfjes, die in hunne verbinding zelve wederom geneigdheid tot het bolvormige vertoonen. Voorts is het waterhelder, ook grijsachtig en geelachtig wit, glasglan-zend, doorzigtig, sehelpachtig op de breuk. Men treft het aan in do blaasruimten van basaltisch mandelsteen, bij Frankfort en andere plaatsen in de Wetterau, aan den Keizers-stoel in do Breisgau on in Bohemen; in trachytiseh gesteente, in Hongarije; op serpentyn en in kwarts-rots in Silezië.

HYAENA. Deze dieren, tot de verscheurende dieren behoo-rende, hebben eenen dikken kop, van voren spits uitloopende, met regt opstaande, kale ooren. Do oogen zijn digter bij den neus geplaatst, dan bij andere hondensoorten; de hals is dik en het ligchaam naar achteren laag afloopcnde. De H. heeft op den hals en den rug tamelijk lange manen, welke het dier naar willekeur kan oprigten en nederlaton. Haar ligchaam is met ruwe borstelvormige haren bezet en zij heeft eenen langharigen staart. Tusschen den staart en den aars is eeno dwarse spleet, die naar eenen ruimen zak voert, in welken zich uit eenige nabijliggende kliertjes eene smerige, zeer kwalijk riekende stof verzamelt. De voorpooten van de H. staan regter dan de achterpocten en schijnen derhalve langer te zijn. Iedere voet heeft vier teenen van lange nagels voorzien.

Men kent eenige soorten, die zich bijna allen in Africa onthouden, doch van soorten der voorwereld worden de overblijfselen iu bijna allo werelddeolen gevonden.

Do gewone of gestreepte H. (Hyaena striata L.), wordt in geheel het noordelijk gedeelte van Africa aangetroffen^ maar bovendien in Syrië, Perzië, Arabië en bij den Caucasus. Zij wordt reeds in den bijbel (Jcremias XII: 9) en bij Aristoteles vermeld. Dit dier heeft de grootte van eenen wolf, is vuil geel mot zwarte dwarsstrepen, heeft een langharigen gelen staart met zwarte ringen. Het heeft een laaghartig en valsch uiterlijk, doch vele voorwerpen zijn door den mensch getemd en waren zeer zachtzinnig van aard. Zij schuwen den mensch en vallen hem slechts aan, wanneer zij getergd worden of woedend zijn van honger. Gedurende den dag verschuilen zij zich in holen, die zij zeiven graven en gaan des nachts op roof uit, waarbij zij ook, zoo zij kunnen, menschenlijken opgraven. Deze soort bezit groote kracht in de nek- en kaauw-spieren.

De Strandwolf (Hyaena brunnea, villosa) gelijkt wel op de eerste soort, doch is veel donkerder van kleur en heeft langere haren. Achter de oogen heeft zij twee zwarte vlekken, terwijl de zijden van den hals en de buik vuil bruingeel zijn. Zij leeft

in het zuiden van Africa en houdt zich voornamelijk aan liet strand op.

Do gevlekte H. (Hyaena crocuta) onderscheidt zich door lichter gele kleur en donkerbruine vlekken, die slechts hier en daar tot strepen vereenigd zijn. Deze soort wordt van de Kaap-colonie af noordelijk tot oenigo graden boven den aequator aangetroffen en is zeer gevreesd, daar zij zelfs paarden en rundvee aanvalt. Zij verbergt zich over dag in rotskloven en steenholen en gaat des nachts uit om roof te zoeken , waarbij zij zich evenwel meest door hare luide huilende stem verraadt. Deze soort vindt men in de reizen van Le Vaillant en Lichtenstein vermeld.

HVDASl'ES. De rivier in Indië, nabij welko Alexander de üroote eenon veldslag leverde tegen den Indischen koning Po-rus, en waar hij zijnen overwinningstogt eindigde. Vrij zeker is het de Sjeloein in het koningrijk Lahore, die in den Indus uit-watert. Eene nevenrivier draagt den naam van Hyphasis, en nog nader bij deze was het, dat Alexander door den onwil van zijn leger genoodzaakt werd, zuidwaarts te trekken en met een gedeelte zijner troepen, op omtrent 2,000 aan den oever dei II. gebouwde vaartuigen den Indus af te zakken.

HYDERABAD. Twee steden van dezen naam (eig. Haider-abad, stad der leeuwen) liggen in Indië. De eerste is de hoofdstad der gelijknamige provincie in den staat des Nizams, behoo-rende tot de vorstenlanden, aan de Engelsche O. I. compagnie cijnsbaar (zie Nizam). Zij heetto vroeger Bagnagore en ligt op den zuidelijken oever van

uitgestrekt, hebbende 200,000 inwoners, waaronder vele aanzienlijke kooplieden en eene menigte diamantslijpers. Do andeie, kleiner, doch meer bekend, is de hoofdstad van het in 1843 door do Engelsche O. 1. compagnie veroverde rijk Scindo. Zij is gebouwd op een eiland in de Foe 1 a 1 i, oen der armen van den Indus en telt 20,000 inwoners. Het is eono zeer sterke vesting, die met hot andere gedeelte der stad, Pettah genaamd, verbonden is. Er is een levendige handel, doch de vroeger in menigte aldaar aanwezige fabrieken van wapenen zijn er zeer vervallen.

HYDER-ALI of HAIDER-ALI, vorst en veroveraar in In-die, van Arabischen oorsprong, geboren bij Kolar in Maïssour, in 1718. Tot eersten staatsdienaar door den radja van Maissour verheven zijnde, kwam hij tegen hem in opstand, maakte zich moester van Scringapatnam en van Maïssour. Vervolgens ook van Calicut, breidde zijne veroveringen uit langs de Malabari-sche kust en op de Maldivische eilanden. Te vergeefs trachtten de Engelschen de voortdurende toeneming van do magt, die hij zich verworven had, tegen te gaan. Bij zijnen dood, iu 1782, verdeelde hij zijne staten onder zijne beide zonen Tipposaib en Aryensatil.

HYDRA. (Zie Waterslang).

HYDRA van LERNA, ook do LERNAEISCIIE SLANG genoemd: oene verbazend groote slang in het moeras Lerna, in den Peloponnesus, die in de omliggende landstreek groote schade aanrigtte. Zij had volgens de fabelleer verscheidene koppen, en, wanneer men er één afsloeg, groeiden er aanstonds andere in de plaats, indien men niet terstond vuur op de wond legde. Dit monster word eindelijk door Hercules gedood. (Zie Hercules).

HYDRA. Eiland in don Grioksehon archipel, ruim 3 uren ten oosten der kust van Morea, tusschen de golven van vEgina en Nauplia. Het heeft eono oppervlakte van bijna 3 □ mijlen en bestaat uit eene onvruchtbare rotsmassa, zonder bronnen en bijna geheel zonder plantengroei. Door de Ouden, die het ouder den naam Hydrea kenden, word het niet bewoond, eerst in de XV^dlt;! en XVI¹¹⁰ eeuw is hot bevolkt geworden door eenige Albanee-zon, die aldaar en op de naburige eilanden Spezzia, Poros enz., eene wijkplaats zochten tegen de verdrukking der Turken. Geene hulpbronnen op het dorre eiland vindende, waren de inwoners genoodzaakt hun bestaan te zoeken in de scheepvaart, die zich vooral uitbreidde, toen in den tijd der Fransche omwenteling do havens der Oostzee voor de Franschen gesloten waren en do Hydrioten hen van koren uit de Levant voorzagen, terwijl ook later met grooter vaartuigen hunne handelsbetrekkingen tot Engeland en America uitstrekten. Van de Porte kochten zij dc vrijheid

onder hunne eigene wetten te leven en

handel te drijven voor eono jaarlijkschc schatting in gold en het leveren van een zeker aantal matrozen voor do Ottomannische vloot, terwijl de natuurlijke onvruchtbaarheid van den grond niet

geschikt was om de begeerlijkheid der Turksche ambtenaren op te wekken. Voor de zeevaart geschikt, in aanhoudenden kamp tegen de Uarbarijsche zeeroovera gehard en door scheepvaart en handel in het bezit van aanzienlijke rijkdommen gekomen, speelden do Hydrioten eene belangrijke rol in den vrijheidsoorlog der Grieken tegen de Turken. Hunne handelsvaartuigen werden oorlogschepen en branders, en met de grootste geestdrift bragten zij geldelijke offers op het altaar des vaderlands, doch zij hebben daarbij veel van hunne vroegere welvaart verloren; toch hebben zij nog den naam van zeer bevaren zeelieden te zijn. De bevolking, die voor den opstand uit 45,000 zielen bestond, is thans tot 16,000 verminderd, van welke 14,000 wonen in do gelijknamige hoofdplaats, die in het midden van do noordelijke kust ligt, eene goede haven bezit en een gymnasium, benevens eeue school voor handel en zeevaart heeft.

HYDRABAD. (Zie Hyderabad).

HYDRARCHOS. Aldus noemde men eene uitgestorven diersoort, waarvan een geraamte in tamelijk wel bewaarden toestanil in Noord-America werd opgedolven en dat naar Europa wenl overgevoerd en aldaar voor geld vertoond. Men meende toon dat het van eene soort van Sauriër of hagedisachtig dier het overblijfsel was, doch nadere onderzoekingen toonden aan dat de zoogenaamde H. niets anders was dan do reeds vroeger bekende Zeuglodon, oen walvisehachtig gedierte.

HYDRAULICA. Deze wotensehap beschouwt de vloeistoffen

een cylinder of zuiger B; deze metalen zuiger is iets minder in middellijn dan do binnenruimte van AA, doch is bij Q waterdigt afgesloten. De binnenruimte van den cylinder A A Is door

een naauw buisje L in gemeenschap met .een tweeden, veel naauweren cylinder, waarin, even als bij den vorigen een dompelaar of zuiger 1 beweegt. Bij M is een klepje of kraantje, dat slechts naar boven kan openen, als I rijst, en overigens den kleinen cylinder derhalve van onderen geheel sluit.

Zij nu alles met water gevuld en de doorsnede van den kleinen dompelaar eens 1 vierk. duim , die van den grooten 1 vierk. palm, dan zal door een druk van 10 pond, uitgeoefend op I, de zuiger B met eenc kracht van 1000 pond worden opgeduwd en ziedaar de werking der H. P., waarvan de algemeene uitwendige inrigting in Fig. 3 is afgebeeld. De groote zuiger is van boven van een zwaar draagstuk C voorzien, dat tusschen zware geleiders EK opwaarts beweegt, als men op I eene genoegzame drukking uitoefent. Tusschen C en den legger D worden de zaara te drukken voorwerpen geplaatst. Moet de pers

dienen om zware voorwerpen op te hellen, om lasten voort te duwen of om kabels en kettingen te beproeven, dan kunnen de deelen D, E, E gemist worden , en is het draagstuk C naar omstandigheden anders ingerigt. De dompelaar I (Fig. 2) komt bij F (Fig. 3) te voorschijn, de druk op I geschiedt door een hefboom GIIH'; door het steunpunt in II of H' te verplaatsen kan men de kracht vermeerderen, zoodat men op f eene kracht van 100 cn meer ponden kan uitoefenen. Somtijds zelfs wordt de kracht bij G niet met de hand, maar met stoom- of andere werktuigen aange-bragt en daardoor de kracht op C geweldig vergroot. De stang van den kleinen zuiger wordt verder bij K door een ring geleid en regt gehouden. Bij P. is een veiligheidsklep (zie Veiligheids' klep) die zich opent als de druk te groot wordt. De gemeenschapsbuis L moet zeer stevig in den cylinder A A zijn bevestigd, om zclvo daar niet uitgeperst te worden; meestal is zij daarom met een kraag in A A ingelaten. Rijst de dompelaar I, dan opent zich een klepje of kraan bij M en er wordt eenig water onder I opgezogen. Bij N is een cylindertje of klepje dat door den druk van het water opgeligt wordt, doch valt als de druk ophoudt: bij sommige persen kan die afsluiting door eene schroef van buiten worden geregeld. Door deze inrigting kan men alzoo den druk van C laten voortduren, zon-.■vyjajx der den druk op C te doen aanhouden. Bij 11 is eene kraan of schroef om water te laten ontsnappen en den druk i'ig. 4. daardoor te laten ophouden. Tusschen

N en R is de veiligheidsklep gelegen. Bij Q is een lederen ring, in Fig. 4 afzonderlijk voorgesteld; het water kan in de holte onder dien ring komen, zoodat het leder des te sterker aansluit naarmate de drukking grooter wordt.

Talrijk zijn de toepassingen van de II. P.; zij wordt gebezigd tot het zamenpersen van stoffen, waaruit men andere producten wil verkrijgen, zoo als in oliemolens; tot het in een klein volume drukken van fourages, leeftogt en koopmanswaren, voor verzendingen over zee. In vele fabrieken is zij een onontbeerlijk werktuig; spoorwagens worden er door opgeligt cn op andere sporen overgebragt. Zware lasten zoo als dc kokerbruggen van de Menai-straat worden er door opgevoerd, of andere zoo als het monsterschip de Leviathan door verplaatst, enz. enz. De Engelsche ingenieur Bramah bragt in 1796 dit werktuig tot stand, daartoe geleid door de denkbeelden van Pascal.

Bij eene eenigzins aandachtige beschouwing zal het spoedig blijken, dat de werking van deze pompen zeer langzaam is, want de zuiger I zal aanmerkelijk moeten dalen in den kleinen cylinder alvorens eene eenigzins merkbare rijzing van het water in den grooten cylinder te kunnen veroorzaken; ook hier bevestigt zich dus weder op eene duidelijke wijze de algemeene regel: wat men in kracht wint, verliest men aan tijd, en omgekeerd.

Het spreekt van zelf, dat naar gelang van het doel der persen, de inrigting der verschillende deelen verschilt met do hier gegevene algemeene schets. Zoo kunnen b. v. een of beide cylinders horizontaal liggen of kunnen meerdere cylinders zamenge-koppeld worden enz. Zie over een en ander de werktuigkundige werken.

HYDRYADEN zijn in de fabelleer eenc soort van Nymphen, Waternymphen, die te gelijk met de Hamadryaden, of Bosch-nym-phen, de toonen van Pan's herdersfluit door dansen vergezelden.

HYDRODYNAMICA is de leer van de beweging der vochten. Deze wetenschap berust grootendeels op de naauwkeurige waarneming van feiten, daar het nog niet gelukt is en welligt nimmer gelukken zal, om de hydrodynamische wetten, die door berekening uit verkregene uitkomsten zijn afgeleid, a priori uir zuiver theoretische berekeningen vast te stellen.

Het bepalen der snelheid, waarmede vochten door openingen, buizen, kanalen of overlaten stroomen, en dus de hoeveelheid vocht die daarbij in een zekeren tijd geleverd wordt, maakt eene der voornaamste beschouwingen uit der II. Deze beschouwt verder ook nog de gedaante van den voortgespoten waterstraal, de drukking tegen dc wanden van uitlooppijpcn, de kracht waarmede het water tegen vlakken van verschillende gedaante botst enz.

Torricelli was de eerste die dc wet vaststelde, volgens welke de snelheid van uitstroomende waterdeeltjes gelijk is aan de snelheid, die een ligchaam verkregen zoude hebben, wanneer het in het luchtledige vallend een afstand had afgelegd gelijk aan den verticalen afstand van het waterdeeltje in de opening, tot aan den vochtspiegel, of het bovenoppervlak van het vocht.

Wanneer men eene menigte nevenomstandigheden verwaarloost, zoo als de onderlinge botsing der vochtdeeltjes, de aankleving aan de wanden, den invloed van den luchtdruk op den vochtspiegel en op de opening enz., dan is doze wet streng theoretisch te bewijzen. Genoemde omstandigheden zijn echter oorzaak , dat de snelheid en dus de uitgestroomde hoeveelheid vocht geringer zijn dan volgens de wet van Torricelli. Bij eenc opening in een dunnen wand en in het luchtledige kan men aannemen, dat de werkelijke snelheid ongeveer £ der theoretische zal bedragen.

Daar elk ligchaam, dat opgeworpen wordt met eene snelheid, gelijk aan die, welke het door de zwaartekracht bij het neder-vallen verkregen heeft, weder opklimt tot dezelfde hoogte als waarvan het gevallen zou zijn, zoo volgt hieruit, dat wanneer het vocht door eene naar boven gekeerde opening vloeit, het alsdan zal opspringen tot dezelfde hoogte als waarvan het viel (zie Fontein). Daalt de waterspiegel door het wegstroom en van het vocht, dan vermindert ook de snelheid van uitstrooming en dus ook de springhoogte.

De vorm van den waterstraal vertoont bij openingen in een dunnen wand eenc vernaauwing of zamentrekking, contractie. Bij eene cirkelvormige opening met eene middellijn van 10 streep ligt de sterkste vernaauwing op ongeveer 5 streep van de opening en is in middellijn 8 streep. Daar er nu door de opening in den wand en door de zamengetrokkene doorsnede dezelfde hoeveelheid vocht cn in denzelfden tijd loopen moet, zoo is de snelheid in de zamengetrokkene doorsnede grooter dan in de opening.

De zamentrekking van den vochtstraal ontstaat door de verschillende snelheden cn wegen , met en volgens welke de waterdeeltjes de opening bereiken.

Is de opening niet in een dunnen wand aangebragt, of wat hetzelfde is, loopt het vocht door een uitlooppijpje of tuit, dan zijn de verschijnselen zeer verschillend en vrij ingewikkeld . al naar de gedaante der uitlooppijpcn. Dc snelheid zal dan afhangen van de cylindervormige of kegelvormige gedaante der tuit, en of deze al of niet den vorm van den zaamgetrokken straal hebben.

Het schijnt dat de Romeinen den invloed reeds hadden opgemerkt van don vorm der uitlooppijpen; immers moest er een verbod gesteld worden op het aanbrengen van tuiten aan de vor-gaderlmkken, waaruit elk de hem toekomende hoeveelheid water ontving. (Zie verder: Waterstraal, Uitlooppijpen en J. I'. Del-prat's Hydrodynamica).

HYDROGENIUM (van V'hoQ en ytrvato) waterstof. Waar-sehijnlijk was Paracelsus de eerste, die do belangrijke ontdekking deed, dat zich een gas ontwikkelt, wanneer ijzer in verdund zwavelzuur wordt opgelost. Cavendish vooral leerde ons de nadere eigenschappen van dit gas kennen in zijne Experiments on factitious Air in 1766. Lavoisier, die ons met de ware zamen-stelling van het water bekend maakte (in 1783), rangschikte dit gas onder de grondstoffen.

De waterstof komt vooral in de natuur voor in verbinding met zuurstof, als water. Verder mnakt het van bijkans alle bewerktuigde ligchamen van het planten- en dierenrijk een werkelijk bestanddeel uit. In vrijen staat is het tot nog toe in de natuur slechts bij uitzondering aangetroffen. Door scheikundige werking van het water op sommige metalen (ijzer en anderen), bij ontleding van plantaardige producten, moet er evenwel voortdurend, al is het dan ook in betrekkelijk geringe hoeveelheid, waterstof vrij komen. De waterstof is de ligtste tot nog toe bekende gassoort, derhalve ook het ligtste ligchaatn. Van daar hare toepassing ter vulling van luchtballons. Dat de waterstof ligter is dan de lucht, kan door cene menigte proeven worden aangetoond. Vult men een molglas met dit gas en laat men dit eeuige oogenblikken staan, zoo is alles daaruit ontsnapt; keert men daarentegen een met waterstof gevuld molglas om, zoo kan deze daarin zoo lang blijven, als de diffusie met de lucht dit gedoogt. Vult men een molglas met waterstof en houdt dit omgekeerd, zoo is men in staat dit gas in een ander, eveneens omgekeerd molglas, over te schenken. Door de verwantschap lot de zuurstof behoort de waterstof tot do zeer brandbare gassen. Daarbij komt veel warmte vrij, doch nagenoeg geen licht. liet licht toch is gebonden aan de aanwezigheid van vaste deeltjes, die door de warmte in zich op te nemen iu gloeijenden toestand overgaan. Brengt men derhalve in cene waterstof-vlam een vast ligchaam, b. v. eene fijne platina-spiraal, zoo geeft deze zelfs veel licht van zich, juist omdat er veel warmte vrij komt.

Do bron tot waterstof is het water, waaruit dit gas door middel van zink of ijzer in verdund zwavelzuur gemakkelijk kan bereid worden.

HYDROGRAPHIE (van hduQ water en ik schrijf) is

dat gedeolto van de geographie of aardrijkskunde, dat de kennis der zceeu omvat. Sommige schrijvers hebben onder dien naam ook de zeevaartkunde willen begrijpen.

HYDROMETER. (Zie Areometer).

HYDROPAÏHIE of boter gezegd llydrotherapie (watergeneeskunde) is eene behandelingsmethode, welke in het begin van onze XIX^de eeuw eigenlijk door Priessnitz, een' landman in Griifenberg ontdekt is. Do hoofdzaak bij deze behandelingswijze volgons Priessnitz is het gebruik van koud water, verschillende vormen van koude waterbaden, zwemmen, stortbaden, wrijven met koude natte doeken en vooral zweeten. De leefwijze in de inrigting van Priessnitz is, volgens mededooling van een' ooggetuige, deze. De patient wordt dos morgens ten half vier of op zijn hoogst ten vijf uur gewekt, in grooto en dikke wolle dekens gehuld en onder zoo vele dekbedden begraven, als het ledikant maar bevatten kan. Dan wrijft zich de patient aan alle doelen des ligchamns tot dat hij zweet, als dit zonder dien niet reeds gebeurt, (hetgeen, vooral in den tijd van het jaar, don zomer, waarin deze kuur wordt in het werk gesteld, niet vreemd klinken kan). Dan zweet do patient gewoonlijk zoodanig, dat, gelijk een ooggetuige mededeelt, eens van een' kraeh-tigon jongen man, gedurende do zweelperiode, 30 druppols zweet in de minuut uit zijne matras in oono daaronder gestolde kom vielen. Na de zweetperiodo wordt de patient, in zijne warme dekens gehuld, naar eene kille koude kolder geleid, koelt zich daar langzamerhand met bronwater af en krijgt daar een bad, hetgeen nooit warmer dan 6° R. wordt. Het bad duurt oen tot twee minuten. Na het bad worden do zieke doelen nog eenigen tijd met koude natte doeken omwonden, dan kleedt zich de patient aan en doet cene wandeling op den Griifenberg; gedurende deze wandeling drinkt hij ton minsto zes glazen versch bronwater. Het ontbijt bestaat uit eone grooto hoovoolheid versche koemelk, brood, boter en des noods honig. Dan neemt de lijder weder eenigo glazen water en gaat met de overige badgasten naar de stortbaden. Daarbij bestijgt hij gedurende een half uur oono stijle rots. Daar aangekomen ontkleedt men zich snel on gaat met de nog warme huid onder het 3 tot 6° R. koude stortbad, hetgeen van 8—17 voet hoog valt met eene straal tor dikte van ongeveer eenen arm. Naar gelang van het algemeen gevoel blijft de lijder gedurende twee tot twintig minuten onder dit stortbad. Daarna drinkt hij weder eenigo glazen water, loopt wedor naar de woning en gaat daar na eenige verpoozing aan het middagmaal. Na hetzelve wandelt men langzaam tot half vier, gaat dan wedor naar bed, ondergaat dezelfde zwoetporiodc mot het koude bad gelijk des morgens en drinkt daarbij weder de noodige hoeveelheid water. Ten half acht uur begint een frugaal avondmaal van melk, brood met boter en des noods aardbeziën , en dan is de patient van de kwelling voor dien dag bevrijd, om deze den volgenden met dezelfde lijdzaamheid of don-zelfden wrevel nogmaals door to staan. Hij wordt evenwel als een stout kind vroeg naar bed gestuurd.

Hoe vreemdsoortig en wonderlijk deze behandelingswijze ook moge schijnen, er zijn bepaalde kwalen, vooral hypochondrie, sommige vormen van kwaadsappigheid en verscheidene huidziekten, waar-i tegen do methode van Priessnitz mot vrucht kan worden aangewend. Omdat Priessnitz oen empiricus, oen eenvoudig onwetend man was, dood hij daarom aan ons vak goone oneer aan, door uit trouwe waarneming der natuur gevolgtrekkingen te maken, die tot op dien tijd de kundige artsen waren ontgaan. Zeer juist zegt oen anoniem schrijver over H. {die neueste Wasserheilkunde Ulm 1837): „Ployer, Flatus, Bergius, Ferro en Oortal hebben, om de behandelingswijze mot water aan te bevelen, hare geschiedenis uit de grijze oudheid geput en toegelicht; doch hot water heeft zulke autoriteiten niet noodig; al ware zijne kracht eerst gisteren ontdekt, dan zoude toch do nadenkende arts hare werking niet versmaden.quot;

Dat do H. evenwel do overige behandelingswijzen niet altijd kan vervangen, weet ieder geneeskundige, die met gezonde rodeneringen oordeelt.

Do H. ondergaat nog dagelijks wijzigingen in de toepassing, maar de hoofdzaak blijft do volharding van koud/water drinken , koude waterbaden, zweeten en eenvoudige spijs.

Ten nnauwste sluit zich deze behandelingswijze aan de Ba/neo-therapie of badkuur, zie hierover Minerale wateren. v. P.

HYDROPHOBIE. (Zie Hondsdolheid).

HYDROPISIE. (Zie Waterzucht).

HYDROSTATICA. De leer van het ovenwigt der vloeistoffen , die daarbij als onveerkrachtig en onzamenpersbaar worden beschouwd. De voornaamste grondstellingen dezer wetenschap komen op de volgende neder:

l^ü. De druk op het oppervlak oenor vloeistof uitgeoefend, plant zich onveranderd over het gehoolo oppervlak voort. Deze stelling is reeds bij de hydraulische pers besproken.

2°. Hot vrije oppervlak van oen vocht, dat in ovenwigt of rust is, moot waterpas zijn, d. i.: in al zijno doelen loodregt op de rigting der zwaartekracht. Men kan dit, als volgt, bewijzen. Ware in Fig. larf het oppervlak van een voeht in een vat besloten, dan zou men, zoo dit vocht in evenwigt ware, dat ovenwigt niet verbreken, door aan te nomon dat alle vochtdeeltjes endor be gelegen, op eens, zonder van evenwigt noch plaats te veranderen, aan elkander vast gehecht werden ; want zeker bevordert men hierdoor evenmin de beweeglijkheid, als eone hoop menschen dit zullen doen, door elkander op oen gegeven oogenblik allen do hand te geven. Het gedeelte ondor be gelegen, mag men dus nu als een vast ligchaam boschouwen , en het vocht boven b e zou dus op eon hollend vlak b e liggen. Maar bij do beschouwing van het hellend vlak is aangetoond, dat een ligchaam onmogelijk op oono holling in rust kan blijven; het vocht boven be zou dus langs be moeten af-

glijden on het vocht kan dus onmogelijk in rust ziju. Dezelfde redenering kan men herhalen voor het vocht, dat men zich zou kunnen voorstellen geplaatst te zijn boven oene lijn van a naar d getrokken enz. Hieruit volgt dus, dat er dan alleen evenwigt /.al kunnen zijn, wanneer alle lijnon, zoo als ad, be enz., horizontaal of waterpas zijn; want dan alleen worden de bovenliggende waterdeeltjes loodregt ondersteund. Bij zeer groote voehtspiegels, zoo als die van uitgestrekte moeren en zecen, is de vochtspiegel gekromd en daardoor loodregt op do rigting dor zwaartekracht; bij kleine hoeveolhodon vochts daarentegen mag men den wi.terpassen vochtspiegel als een plat vlak beschouwen.

3°. He vochtspiegel is waterpas, welke ook de gedaante zij van het vat, en zelfs al is het vocht besloten in vaten, die mot elkander gemeenschap hebben, in hevels enz.

Zij b. v. ïig. 2, A BCD een vat, waarin een vocht in rust

is, dan zal men als boven redeneerende, weder een gedeelte van dat vocht tot den vasten toestand kunnen laten overgaan, zonder het evenwigt te verstoren; zoo kunnen wij dan in de watermassa slechts het vocht in nbc fed bevat, als vloeibaar behouden, waardoor een hevel met vocht gevuld ontstaat, waarin nog altijd de waterspiegels ab en cd in een horizontaal vlak zullen liggen, daar A 15 oorspronkelijk insgelijks horizontaal was.

4°. Do druk togen oenig punt der wanden van een vat uitgeoefend , is evenredig met den afstand van dat pnnt beneden den waterspiegel. Zij het vocht in het vat Fig. 3 in evenwigt, dan is het duidelijk dat elk punt a, b, enz. van eene waterpasse laag mp van het vocht, den druk ondergaat van bet gewigt dor daar boven gelegene waterkolommen ad, hc enz.; voor do laag mp zou hot onverschillig zijn, of de druk, dien zij ondergaat, uitgeoefend werd door oenen zuiger op mp, drukkende met een gowigt gelijk aan dat der watermassa mnvp, dan wel of die druk door dat water zelf ontstaat. In beide gevallen zal de druk op de laag mp aangobragt, zich volgens de eerste grondstelling, hierboven onder lquot; aangehaald, naar allo zijden voortplanten. In m en /gt; worden de wanden dus gedrukt door krachten, die evenredig zijn met den afstand i/t u, waarop de laag mp zich onder nv bevindt; want het is duidelijk, dat zoo do afstand mn twee-, driemaal grooter was, de druk ook even zooveel maal grooter zou worden. Hot is ver-dor duidelijk dat do druk in m on p loodregt tegen den wand is gerigt, daar er volgens het bewezene bij het hellend vlak, geen evenwigt kan zijn, ten zij do waterdeeltjes loodregt tegen do rigting van den druk worden tegen gehouden. In Fig. 4 wordt hot punt C dus gedrukt volgens de rigting CD mot eene kracht evenredig aan C E.

5quot;. De druk op den bodem van een vat uitgeoefend is gelijk aan don inhoud van dat vlak, vermenigvuldigd met hot gewigt van cone voeht-kolom, dio dat vlak tot grondvlak en zijne diepte onder den vochtspiegel tot hoogte hooft. Dit is een gevolg van het bovenstaande, doch kan op do volgende wijze op eene nog moer in het oog vallende wijze bewezen worden. Zij ABCDEF, Fig. 5, een overal even wijde cylindervormige hevel met vocht gevuld, dan zullen do voehtspiegels A B en CD volgens 3° hierboven, in een zelfde waterpasvlak liggen. Verlengen wij hot been C F D tot in GII en laten wij het been ABE uitloopen in een der vaten IKAB, I'K'AB of Iquot;Kquot;AB, dan zullen de voehtspiegels Lquot;Mquot; en NO, door het bijschenken van vocht verkregen, eveneens weder in één zelfde waterpasvlak liggen. Het vocht in ABCDEF is op zich zelvo in evenwigt, en er kan dus geen evenwigt blijven bestaan, zoo niet de druk van den waterkolom CD NO op CD, gelijk is aan den druk van do watermassa L M A 15, L' M' A 15 of Lquot; Mquot; A 15 op A B ; en daar

l)c bodem van eon vat gevormd als LMAB, ondergaat dan een' druk grooter dan het gewigt van het daarboven aanwezige water, bij de twee andere vaten daarentegen een' kleineren. Op eene weegschaal geplaatst, zonden die gevulde vaten evenwel het juiste gewigt aan water aantoonen, want de wanden L A en M B loodregt gedrukt wordende door het water, trachten zich daardoor op te ligten en van den bodem af te scheuren; de te groote druk, dien de bodem op eene weegschaal zoude uitoefenen , wordt hierdoor nu juist zoo veel verminderd , dat de weging naauwkcurig blijft. By do twee andere vaten worden de wanden L A of Lquot; A enz. door den loodregtcn druk nedergedrukt, en bezwaren daardoor den bodem, zoodat men ook met zulke vaten de juiste hoeveelheid vocht blijft wegen.

Dit neemt editor niet weg dat de bodem bij vaten als ABML veel kan te lijden hebben, al is er weinig vocht in het vat. Zij b. v. ABC, Fig. 6, een regenbak, en O do aanvoorbuis, dan

zal do bodem BC gedrukt worden door het gowigt van eene waterkolom, die BC tot grondvlak en de hoogte van hot water in de buis tot hoogte heeft. Wordt dus bij eene zware regenbui die buis tot boven aan het dak van een hoog gebouw gevuld, dan is het geen wonder, dat de bodem door den verticalen druk het bovenvlak door den opwaartschen druk, of A B door den horizontalen druk bezwijken. Daarom maakt men ge-

woonlijk in de buis D op eene niet te groote hoogte boven den grond een gat of afvoorbuisje. Door het plaatsen van eene lange pijp op een vat, kan men het vat dus doen borsten, en wanneer men nagaat dat één kubieke cl water 1000 Ned. pond weegt, zal men de groote persing kunnen begrijpen, die sluisvloeren, wanden van schepen enz. ondergaan.

6°. Een ligchaam in water gedompeld, verliest aan gewigt juist zoo veel als het gowigt bedraagt der door dat ligchaam verplaatste vloeistof.

Zij Fig. 7 een vat mot water, en dit in rust, dan zal men volgens 2° of 3° redeneerende, binnen in dat vocht eene massa in gedachte mogen afzonderen, en onderstellen dat do doeltjes dier massa aan elkander gehecht worden, mits noch het gewigt dier massa, noch hare uitwendige gedaante oenige verandering onderga. De rust zal daardoor niet verbroken worden en die vaste watermassa dus binnen in het vocht op hare plaats in rust blijven. Die vaste watermassa hoeft echter gowigt; zoo zij niet valt, is dit dus oen bewijs, dat de gezamenlijke drukking der vochtige massa, om de vaste gelegen, togen de wanden dezer laatste eene resulterende drukking oplevert, vertikaal naar

boven door het zwaartepunt (zie Zioaartepunf) gerigt en gelijk aan het gowigt der vaste watermassa. Dat de drukkingen van het omringende vocht zulk eeno opwaart-sche persing doen ontstaan, is ook ligt te hegrijpen, doordien do persing tegen den onderkant van het ligehaam, volgens 4quot;, grooter is dan die tegen den bovenkant. Vervangt men nu de vaste watermassa door een ander vast ligehaam , dat juist dezelfde uitwendige gedaante heeft, dan zal dit niets veranderen in den druk van de om dat ligehaam gelegene vloeistof; dat vaste ligehaam wordt dus ook opgedrukt door eene ^FiS- ⁷- kracht gelijk aan de vorige, dus gelijk aan

het gewigt van de vaste watermassa, dat is van het water nu door het ligehaam ingenomen. Dio opwaartsche druk is dus ook nu nog gerigt door het zwaartepunt der verplaatste watermassa. Valt dit punt nu te zamen met het zwaartepunt van het ingedompelde ligehaam, dan zal dit in het vocht blijven zweven, zoo do opwaartsche druk gelijk is aan het gewigt van het ligehaam. Is hot gewigt van dat ligehaam grooter, dan zal het zinken; is het kleiner, dan zal het opgeligt worden tot dat het gewigt van het ligehaam gelijk zij aan dat van het door het ingedompelde gedeelte verplaatste water.

Valt het zwaartepunt G van het ligehaam niet zamen met het zwaartepunt G' der verplaatste watermassa, dan zal het ligehaam draaijen, tot (lat G en G' in eene zelfde vertikale lijn liggen; en van de groette der krachten die in G en G' werken zal het dan afhangen, of het ligehaam zinken, drijven of rijzen zal.

Zie voor de toepassingen dezer theorie; Cartesiaansc/ie duivd-tjes, Soortelijk gewiyt, Areometer enz., als ook Archimedes.

HYGIEA was bij de Ouden de godin der gezondheid en eene dochter van Aesculapius, met wien zij vele tempels en offerhanden gemeen had. Zij werd gewoonlijk voorgesteld als eene bloei-jende maagd, die eene slang uit eene schaal laat drinken.

HYGIEA. Eene der kleine planeten tusschen Mars en Jupiter. Zij is don I4^cll!n .April 1849 ontdekt door Gasparis to Na-pols. Haar omloopstijd is 2,043 d. 9 u. 15' en haar middelbare afstand van de zon 119 millioen mijlen. De loopbaan van H. heeft cone uitmiddelpuntigheid van 0,10091 en eene helling op do ecliptica van 3° 47' 10quot;. Deze baan ligt tusschen die van Lutetia en van Psyche.

HYGIEINE (Gezondheidsleer) is eeno wetenschap, dio als zoodanig een uitvloeisel is van don nieuwsten tijd. Ook de Ouden hadden eenon bepaalden leefregel, die huiten de eigenlijke behandeling der ziekten om, d. i. behalve de toediening der geneesmiddelen, ook werkzaam kon zijn tot herstel der gezondheid; zij noemden deze leer de Diaetelica. De toepassing evenwel der Diaetetica op don gezonden toestand, tot voorkoming van ziekten, is het doel der H. en deze is eerst in onze eeuw in hare waarde erkend. Zij werkt op veel grootere schaal dan do Therapie (behandeling der ziekten). Om ziekten te voorkomen moot men de lucht, het licht, de warmte, do spijzen, de dranken naar hunnen aard en hunne hoeveelheid onderzoeken, en voorschrijven hoe zij rncoten worden aangewend. Om aan dio gegeven» te voldoen, moet men zelf regeren of volmagt van eene regering hebben; men kan de lucht niet veranderen, zonder de magt te hebben schadelijke dampen te doen verwijderen, ondoelmatige te kleine woningen te doen sloopen. Het licht kan men in kelderwoningen niet verbeteren; men kan daar dus alleen nuttig zijn, wanneer men dc magt bezit het verblijf in soortgelijke woningen te verbieden. Overmatige of al te geringe warmte (koude) zijn slechts door kunstige ventilatie-toestellen of door kunstwarmte te matigen, beiden alleen door geld te verkrijgen, dus voor den armen man niet van toepassing. Ten slotte, de spijzen en dranken kunnen voor vervalsehing worden gevrijwaard door daartoe aangestelde personen van regeringswege, maar het overmatige gebruik van overigens onschadelijke spijzen en dranken zal altijd aan do individuen moeten worden vrij gelaten, even als het gebrek aan spijs en drank altijd een gevolg der armoede zal blijven. Voegen wij nu nog hierbij, dat onzindelijkheid, liederlijkheid, misbruik van het eigen ligehaam altijd zullen blijven bestaan, dan blijkt hieruit, dat het eldorado, hetgeen zich de aanbidders der H. voor het vervolg voorstellen , dat er namelijk eenmaal, zoodra de H. eens op groote schaal is toegepast, geene ziekten zullen gevonden worden, dat dit eldorado eeno volstrekte hersenschim is. Hoe nuttig en noodig ook de ontwikkeling der H. moge zijn en hoezeer wij volstrekt het grooto nut niet willen ontkennen, dat deze wetenschap reeds gesticht heeft, hare magt zal altijd afstuiten op den onwil der individuen; zoo lang er jenever gestookt wordt, zullen er jeneverdronkaards zijn, en is er geen jenever meer te krijgen, dan zal brandewijn of rum of eenige andere drank het dronkenmakend middel worden. Zoo lang er koks zijn, die do spijzen lekker kunnen toebereiden, zullen er gulzigaards zijn, die te veel eten; zoo lang er verschillende standen zullen bestaan, zullen er mensehen zijn, die zich met eene onvoldoende hoeveelheid voedsel moeten tevreden stollen. Ziedaar zoo vele bronnen van ziekte, waartegen do H. niets vermag, als zijnde ten haren opzigto eeno roepende stem in do woestijn.

In den laatsten tijd wordt deze wetenschap ook in ons land in een afzonderlijk tijdschrift op eene waardige wijze vertegenwoordigd. v. P.

HYGINUS (Gajus Jui.ius), geleerd Romeinsch taalkundige, die ten tijde van keizer Augustus leefde en vroeger gehouden werd voor den schrijver der Faiulne en van het Poeticon astronomicon. Thans meent men vrij algemeen, dat, indien de slordige taal en stgl daarin geene latere verminkende hand verraden, de beide genoemde geschriften het werk zullen zijn van eenen anderen H., dio eerst ten tijde der Antoninen of welligt zelfs van Theo-dosius leefde. De eerste uitgave van II. is te Venetiii in 1482 in het licht verschenen; de beste uitgaven zijn die van Muncker (Amsterdam 1681, 2 din.) en van Staveren (Leyden en Amsterdam 1742, 2 dln.), beiden bij de Mythoyraphi Latini. De geleerde cardinaal Maï heeft in de vaticaansehe bibliotheek eeno tot dusver onbekende verzameling van fabelen ontdekt, mede den naam van II. dragende, die in het Hl¹¹⁸ deel zijner Classici auc-tores c Vatic.ams codd. editi (Rome 1831) zijn opgenomen.

HYGROMETER. (Zie Vochtiyheidsnieter).

HYLAS, de zoon van Theiodamas, was do lieveling van Iler-etiles, dien hij op den togt dor Argonauten vergezelde. Zijne buitengewone schoonheid maakte op do Najaden der Aseaniusrivier zoo geweldigen indruk, dat zij hom, toen h|j bij Trojo aan wal gestegen was en zijne dorst in de rivier trachtte te lessehon, onder water trokken. Hercules zocht weeklagend don geliefden jongeling overal op, doch inmiddels zette het schip Argo den togt voort. In het vervolg werd tot een aandenken aan dit voorval in deze strook jaarlijks eene plegtigheid gevierd, waarbij do priester driemaal overluid den naam van H. uitriep.

HYLOZOISMUS is het gevoelen dat alle stof leven en bij gevolg gevoel en inwendige beweging heeft. Dit leven in don uitgebreideren zin leiden eenige wijsgeeren van eene door do ganseho natuur verspreide „Wereldzielquot; af, omdat zij de verhouding van de mensohelijko ziel tot het ligehaam op de stof in het algemeen overdragen, of het door eene algcmeene levenskracht, die al het stoffelijke bezielt, willen verklaren. God is in het H. de ziel der natuur en alle pantheïstische stelsels in do wijsbegeerte zijn daarmede meer of min verwant.

HYMEN of HYMEN EE is eigenlijk de naam van het gezang, dat bij do huwelijksplegtighedcn der oude Grieken werd gezongen door degenen, die de bruid uit hare woning naar die van ^! den bruidegom geleidden. Later werd het do naam van den als persoon voorgestelden huwelijksgod zeiven, die als zoodanig het eerst in do gedichten van Sappho voorkomt en meermalen een zoon genoemd wordt van do Muzen, Urania, Clio, Terpsichore j en Calliope. Volgens anderen was H. een zeer schoon jongo-! ling, die bij het huwelijk van Bacchus met Ariadne na het aan-I heffen van den bruiloftszang het leven — nog anderen zoggen: de stem — verloor. Volgens oen Attisch verhaal is het eeu i schoon, maar arm Atheensch jongeling, die eene hopelooze liefde voedde voor eene aanzienlijke en vermogende jonkvrouw, haar in meisjesklceding naar de feesten van Eleusis volgde, en bij zijne aankomst, even als de overige jonkvrouwen, door zee-roovers ontvoerd werd, welke hij, toen zij sliepen, doodde op het eiland, waarheen zij do ontvoerden gebragt hadden. Naar Athene terug gekeerd, beloofde hij de weggeroofde maagden terug te brengen, indien hem de door hem beminde maagd geschonken werd, hetgeen geschiedde. Sedert gedacht men zijner

in alle huwolijkszangen en merkte hem eindelijk aan als den huwelijksgod zeiven; hij word afgebeeld als een knaap met vleugels en kransen, of ook als een krachtvol man, met eenen huwelijkstoorts en eene sluijor in de handen.

HYMEN {Maagdenvlies) is een blaauwaehtig vlies, hetgeen aan do vrouwelijke geslachtsdoolon gelegen, de uitwendige doelen of schaamdeolen van de inwendige doelen scheidt. Dit vlies vormt, aan don ingang der schede uitgespannon, als het ware do grons-muur tusschon de binnen- en buitenwereld. Hot wordt maagdenvlies genoemd, omdat het gewoonlijk bij vrouwen die opgehouden hebben maagd te zijn, verscheurd is, ineenkrimpt en dan tot op enkele oneffenheden na (earunculao myrtiformes) verdwijnt. Hot voorhanden zijn van hot H. wordt gewoonlijk als kenmerk der maagdelijkheid, hot afwezig zijn als kenmerk van hot tegendeel beschouwd. In vele gevallen is de daaruit getrokken gevolgtrekking, om redenen die wij hier mooijelijk kunnen ontvouwen, onjuist. v. P.

HYMENOPTERA. (Zie Insecten).

HYMETTÜS. Eon borg in Attica, ton zuidoosten van Athene, die reeds bij do Ouden beroemd was wegens zijnen voor-troffel ijkon honig. Deze borg heet tegenwoordig Telowuni.

HYMNE was bij de oude Grieken een lofgezang ter oore van oenen of andoren god of held, dat bij offerfeesten of andere plogtige gelegenheden, doorgaans met muziek en dans, werd aangeheven. De Hymnen hadden gewoonlijk den epischen vorm en stelden de daden voor, welke aan hot voorwerp der H. werden toegeschreven; b. v. die van Homorus. Do latere, gelijk die van Pindarus en Callimachus, hebben moor oenen lyrisehen vorm. Eenen aan den oorstgenoomdon gelijken vorm vindon wij in vele Psalmen, mot name in die, welke don roem verheffen der weldaden, door Jehova aan zijn volk bewezen, b. v. Ps. CV, CXXXV1 en andoren, en ook oenigormato in die, welke don Schepper verheffen in zijne werken, b. v. Ps. C1V. De christelijke H. nadert moor tot het lyrische karakter; do eerste gedichten van dien aard zijn, zooveel men weet, voor do Oosterscho kerk vervaardigd door bisschop Hierotheus, voor de Latijnseho door Hilarius. Ook zijn Ambrosius, Gelasius en Grogorius do Groote vermaard wegens hunne kerkliedoren. Zie voorts Kerkgezang»

HYPALLAGE is dio redekunstige figuur, welke bestaat in zoodanige verwisseling der rodedoolen, bij welke hot denkbeeld in eenen gewijzigdon vorm wordt uitgedrukt; b. v.: do pracht dor sterrenhemels, voor: do prachtige sterrenhemel; of: de vormen van oen edel gelaat, en: edele vormen van het gelaat. Hot gebruik dor H. eischt veel omzigtigheid; zoo is b. v. een grootsch verhaal van gebeurtenissen geheel iets anders, dan oen verhaal van grootscho gebeurtenissen.

HYPAT1A uit Alexandrio, evenzeer door hare schoonheid als om hare geleerdheid beroemd, was de dochter van den Griek Thoon, do vrouw van don wijsgeer Isodorus en de leerlinge van Proclus. Zij verklaarde van den leerstoel, dien eens Plotinus beklommen had, do loer van Plato en Aristoteles. Ook schroef zij verscheidene storrekundige werken, dio verloren geraakt zijn. Haar huis was do verzamelplaats van do geleerdste en aanzienlijkste mannon. Toon de patriarch van Alexandrio in hot jaar 415 do Joden wilde verdrijven, welke de stadhouder Orestos, de beschermer en vereerder van H., begunstigde, werd zij in een oproer door do monniken aangehitst, op eene gruwzame wijze door het volk om hot leven gebragt. Als den aanstoker van dozen moord noemt men don bisschop Cyrillus, don tegenstander van Nestorius. Hot is te zeer te bejammeren, dat er geene geschriften van H. tot ons zijn overgekomen, omdat wij dan zouden kunnen beoordeelon of de uitbundige lofspraken over hare bekwaamheden en kunde gegrond zijn, al dan niet.

HYPERBOOL. De H. is eene vlakke kromme lijn van don tweeden graad, eene der merkwaardige zoogenaamde kegelsneden. Wanneer men oen rogten cirkelvormigon kegel A A' B B' door oen plat vlak snijdt, zoo verkrijgt men verschillende doorsneden, naargelang van don hoek C D 15, dien de doorsnede CC' van hot snijdende vlak met het daarop loodregte vlak, gaande door de as, met do doorsnede li B' van laatstgenoemd vlak en hot oppervlak des kegels maakt. Is die hoek namelijk kleiner dan de tophoek A T B, zoo snijdt hot vlak de twee bladen dos kogels aan wederzijde van hot toppunt T en verkrijgt men twee gelijkvormige kromlijnige doorsneden. Deze twee V.

vormen te zamen de kegelsnede, die den naam draagt van II. Zij bestaat alzoo uit twee op zich zelve staande doelen , dio ieder twee oneindig voortloopende takken hebben. Do punten DenD' dragen den naam van toppen ; do lijn D D' dien van as; het punt M, in het midden tusschon D en D' gelegen, is het middelpunt; de lijn EE , gelogen in het vlak der kegelsnede, gaande door hot middelpunt loodregt op de as, heet tweede as; trekt men DF loodregt op do as en F G zoodanig dat L D F G = 1_ B D C, dan noemt men D G den parametor der kegelsnede. Voor de lengte van do tweede as hooft men aangenomen do midden evenredige tusschon do as on don parameter; worden dus de eerste as door 2«, de tweede door 2 6 en do paramotor door p voorgesteld, zoo zijn:

2 h*

X/ 2 p a en p = — u

Neemt men, Fig. 2, de as tot as ^ ¹' der abcissen en den oorsprong der coör

dinaten in hot punt D, dan is do top vergelijking der kegelsnede:

y* = _j (2 a x -f- ^^a).

Verplaatst men don oorsprong naar hot middelpunt, zoodat de tweede as tevens as dor ordinaten is, zoo verkrijgt men voor de middelpunts-vorgelijking:

X^x IJ¹

■ X*) of 1 = — ^J a' b-

De punten F en F' wam'vnn de ordinaat FG en F'G', go-lijk is aan den halven paramotor, dragen don naam van brtvnd-

l'iï. 3.

punten. Do afstand van deze punten tot het middelpunt, M F en M F', noemt men do excentriciteit of uitmiddelpuntighoid. Do lijnen F II en F' H, getrokken van deze panton naar oen'ig punt der kegelsneden, noemt men voorstralen; bij do voerstralen van een zeltde punt bestaat de merkwaardige eigenschap, dat hun verschil gelijk is aan de eerste as, alzoo:

F' H — FII = 2 a.

De lijnen als K' K getrokken uit eenig punt der kegelsnede door hot middelpunt, tot zij haar ten tweede male ontmoeten, noemt men middellijnen. Beschrijft men den rogthoek op de assen en trekt men de diagonalen van dien, dan zullen deze lijnen klaarblijkelijk door het middelpunt gaan. Zij bezitten do eigenschap, dat zij, verlengd wordende, al nader en nader aan de takken dor II. komen, zonder baar nogtans, hoe ver ook verlengd, immer te zullen ontmoeten. Zij bobben van die eigenschap haren naam ontleent van misloopers of asymptoten. Over de toe-

2

gevoegde middellijnen, de vergelijking op deze en een aantal andere bijzonderheden de H. betreffende, kan hier niet gesproken worden. Men zie daarover de werken over de hoogcre meetkunst.

HYPERBOUEEES. Een Griekseh woord, boteekenende de aan de andere zijde van do noordenwind, Boreas, wonenden. Do Ouden verstonden daardoor allo onbekende volken van het westen en noorden , die, naar zij meenden niet deelden in het onaangename gevoel van den noordenwind en uit dien hoofde steeds eene milde luchtsgesteldheid genoten. De oudste on minst ontwikkelde voorstelling der Grieken plaatste hen aan de overzijde van den bergketen, die de noordelijke grens van Griekenland uitmaakte; Herodotus in de nabijheid der Scythen, Strabo ten noorden van den Pontus Euxinus (do Zwarte zee). Tiatere voorstellingen doen hen wonen in bet hoogland van Azië, of in Scandinavië, of elders. Maar altijd in een aangenaam, vruchtbaar oord, waar /.ij in eene onafgebroken jeugd eeuwen lang leven als lievelingen van Apollo, hunnen beschermgod, wien zij met muziek en welriekende ofl'ers dienen, onder het genot van al wat hot leven veraangenamen kan. Zie Schubart, De Hyperbureis (Marburg 1825).

HYPEKIDES, Atheenseh redenaar en staatsman, was een tijdgenoot van Demosthenes,* hij had Isocrates tot leermeester en verdedigde met zeldzame volharding en warmte de vrijheid zijns vaderlands tegen de heerschzuchtige plannen dor vorsten van Macedonië, zelfs na den ongelukkigen veldslag bij Chaeronea (338 v. dir.). Eater nam hij groot aandeel aan den Lamischen oorlog en week na den slag bij Crannon (322 v. Chr.) naar Aegina, waar hij op hovel van Antipater werd ter dood gebragt. Er zijn slechts weinige brokstukken zijner redevoeringen tot ons gekomen, do laatst ontdekte zijn te Londen in 1848 uitgegeven.

HYPERION. Een Griekseh woord, beteekenende: die over tde hoofden) gaat. De oude dichters gebruikten het als bijnaam van de zon. Sommige sterrekundigen hebben den naam H. gegeven aan den zevenden wachter van Saturnus.

HYPERIUS. Aldus noemde zich Andreas Gerardsz. naar zijne geboorteplaats Yperen, waar hij den lG^dC11 Mei 1511 het levenslicht aanschouwde. Na eene voor dien tijd geleerde opvoeding te Doornik en te Parijs genoten en vele reizen door de Nederlanden , Duitschland en Engeland gedaan te hebben, zotte hij zich neder te Marburg, waar hij in 1542 tot hoogleeraar in do godgeleerdheid werd aangesteld. Hij overleed aldaar den 1quot;^C11 Eebruarij 15C4. Hij was een zeer geloerd man, die vooral op de predikwijze eenen belangrijken invloed heeft uitgeoefend, inzonderheid door zijn geschrift; l)c formamlis concionihus sacris (Marburg 1555 en later). Ook schreef hij De rede formando Theolo-(jiac studio (Bazel 1559, later uitgegeven onder den titel; Theo-lugus _t stu de ralione studii theologict, Bazel 1581); Commentanus in FauliEpislolas (Zurich 1383); Ekmenla religionis (Marburg 1563).

Zie over H.: Orthuis, Oratio de vita et ohitu A. Hyperii (Marburg 1564J.

HYPERNESTBA. (Zie Danaus).

HYPEBÏROPHIE is de overmatige wasdom van een bepaald weefsel in een bepaald orgaan. Zij is de oorzaak van vele ziekten, zoo b. v. is een beenuitwas alleen hot gevolg van H. van het beenweefsel, ecu vetgezwel is het gevolg van plaatselijke H. der vetlagen in de huid. Zij is in enkele gevallen normaal; zoo b. v. de toename, niet alleen in omvang maar ook in dikte van de baarmoeder gedurende do zwangerschap, ae toename in dikte en stevigheid der huid aan de handpalm bij den smid enz., leveren gevallen van H., die niet tot den ziekolijken toestand kunnen worden gerekend. Er zijn daarenboven vormen van H. die op zich zelve eene ziekte uitmaken, zoo als de II. van het hart, die der lever, der milt. De II. van hot hart is gewoonlijk het gevolg daarvan, dat hot hart, hetzij door gemoedsaandoeningen of onregelmatige lig-chaamsbewegingen, hetzij door stoornissen in den bloedsomloop genoodzaakt wordt bij herhaling meer dan do daaraan toekomende kraeht uit to oefenen, in dit geval ontstaat alleen vergrooting van het linker hart door meerdere inspanning, in het eerste go-val vergrooting van het regter hart daarenboven, door den vermeerderden aandrang van het bloed. De II. der lever is eene aandoening, die dikwijls na leverontsteking, vooral ook na het overmatig gebruik van kwik overblijft. De 11. der milt is een bijna standvastige medgezel der tussehenpozende koortsen, blijft somtijds na het verdwijnen van de koorts, geeft dan aanleiding tot het ontstaan van waterzucht en eindigt niet zelden met den dood. De behandeling der II. regelt zich naar elk bijzonder geval. v. P.

IIYPHASIS. (Zie Ilydaspes).

HYPOCHONDRIE (van i-no onder en ^oy;)n'a hraakbeandc-ren, dus ziekte die haren zetel heeft onder de ribbekraakbeen-doren, aan de bovenste buikstreok), heeft haren naam ontleend aan de menigvuldigheid van ingewands-aandoeningen, welke deze ziekte begeleiden, welke zelfs deed vermoeden, dat de zetel der ziekte in den onderbuik gelegen was. De H. is uitsluitend eigen aan den mensch, zij kan beide geslachten aandoen; zij ontstaat langzamerhand. Do voorloopige verschijnsels zijn de volgende: de zieke is in zich zeiven gekoerd, ligte ongerustheid over zijne gezondheid, naauwkeurige waarneming der verschijnselen, welke door de zintuigen kunnen worden waargenomen, begeerte om boeken over geneeskunde te lezen, of mot geneeskundigen te spreken, droefgeestigheid, afkeer van vermakelijkheden, tot dat eindelijk do H. zich vertoont. Do verschijnselen zijn zoo verschillend als menigvuldig. Bijna geen enkel deel van het lig-ehaam blijft bij H. van ziekelijke aandoening verschoond, wanneer men een zeker getal hypoehondristen waarneemt. De zintuigen vertoonen in het algemeen eene grooto gevoeligheid, het gedruisch en licht is voor sommigen hinderlijk, de reuk en de smaak is bij sommigen veranderd. De patiënten zijn gewoonlijk zeer ongelijk van humeur, zij gaan somtijds zonder reden van vrees tot hoop, van vrolijkheid tot treurigheid, van drift tot zachtheid, van lagehen tot weenen over; verscheidene zijn angstig, kleingeestig, vreesachtig, kwaaddenkend, driftig, onrustig, wantrouwend, lastig om te behandelen, voor iedereen kwellend en vermoeijend; zij zijn gemakkelijk te bewegen, eene kleinigheid kan hun teleurstellingen, schrik, angst, wanhoop aanjagen. De meesten vertoonen eene vrij duidelijke wisselvalligheid in hunnen gemoedstoestand. Het hoofd is bij H. vooral de zetel van eene menigte pijnlijke en lastige aandoeningen; de slaap is dikwijls door droomen gestoord; de lijder klaagt over stoornissen in het denkvermogen en geeft zijne vrees voor krankzinnigheid te kennen; hij heeft pijn, zwaarte, spanning in het hoofd en klaagt dit op eenen zoo jammerlyken toon en in zulke overdreven bewoordingen, dat de leek hem dikwijls voor krankzinnig houdt. Do meesten hebben eenen afkeer van het leven, hetgeen hun meer kwelling dan genoegen oplevert en toch raadplegen zij met kinderlijk vertrouwen de geneesheeren en lozen zooveel geneeskundige boeken, als zij maar in hunne magt kunnen krijgen. Wat hun hot meeste ontmoedigt, is, dat zij voor ingebeelde zieken worden gehouden en dat men hun verwijt dat het hun aan moed en wilskracht ontbreekt. Dikwijls ondervinden de lijders aan H. zamensnoeringen aan don hals, waardoor het slikken of de ademhaling wordt bemoeijelijkt, dan drukken hen de kleederen, zij ontdoen zich van alles ten einde ruimer te kunnen ademen. Bijna allen klagen van tijd tot tijd over hartklopping, nu eens heviger, dan eens minder hevig. De pols wisselt zeer af, is nu eens sterk, dan eens zwak, het eene oogen-blik snel, het andere traag, somtijds intermitterend. De spijsverteringswerktuigen werken in de meeste gevallen van H. ongeregeld. Somtijds is de spijsvertering traag, do tong somtijds geel beslagen. De eetlust nn eens volstrekt niet voorhanden, dan weder aan vraatzucht grenzend. In de moeste gevallen wordt hardnekkige en voortdurende verstopping waargenomen. De mannen die aan H. lijden, zijn geneigd tot hoomorrhoïdaalaandooning (aambeijen), de vrouwen tot stoornissen in den stondenvloed. Zij hebben daarenboven eene bleeke, tanige gelaatskleur, zijn vermagerd en ondervinden pijnen, kriebelen, krampen of zelfs volslagen gebrek aan gevoel op sommige plaatsen, die zij dan niet kunnen gebruiken. De duur der 11. is verschillend, bij sommigen blijft zij zeer lang, zelfs gedurende het gehecle leven bestaan, zonder tot organische veranderingen aanleiding te geven. Sommigen blijven helder van hoofd en behouden hunne volle denkkracht, andere daarentegen worden suf en zelfs krankzinnig. In de meeste gevallen volgen na langdurige aandoening van H. slopende ziekten der hersenen, van de longen, van het hart, van de ingewanden of van de lever. Ton slotte zij gezegd, dut hypoehondristen zelden aan acute ontsteking lijden.

De oorzaken, die de H. te weeg brengen, zijn gewoonlijk langdurige en hevigwerkende neerdrukkende gemoedsaandoeningen, overmatige herseninspanning, overgang van eene bewegelijke levenswijze tot een stil leven, uitspattingen in ongeoorloofde genoegens. De mcnigvuldigste gevallen worden bij den geestig meer ontwikkelden monseh, den meer beschaafden gevonden. De H. zoekt hare meeste slagtofFers onder de meest begaafde letterkundigen, diehters, schilders, vooral menschen van eene zeer levendige verbeeldingskracht. Dc II. wordt meer in den jeugdigen, of den mannelijken leeftijd , dan op andere leeftijden waargenomen.

Wat de natuur en den zetel der H. aangaat, zoo hebben de geneesheeren lang daarover getwist of het eene ziekte der spijs-vertceringswerktuigen, dan wel eene der hersenen was. Intus-schen heeft Georget op goede gronden aangetoond, dat de II. eene aandoening der hersenen is. Zijne voornaamste gronden komen hierop neder: 1° dat dc kenmerkende verschijnselen der ziekte tot het hoofd beboeren; 2° dat dc overige verschijnselen niet standvastig zijn; 3° dat bijna alle oorzaken, die de H. kunnen te weeg brengen, op de hersenen werken; 4° dat de krachtigste geneesmiddelen de zedelijke middelen zijn. {Physiologic et malad. du systhne nerveux, 1821, D. II).

De behandeling der H. is voorzeker eene der moeijelijkstc voor de geneeskundigen. De lijders zijn zeer lastig, ongehoorzaam, veranderlijk, verlangen op ieder oogenblik een ander geneesmiddel of ook wel ecnen anderen geneesheer. Niemand kan, volgens hun zeggen, begrijpen noch weten, hoeveel en wat zij lijden.

Het eerste vereischte voor de behandeling der II. is het verwijderen der oorzaak; dikwijls is de verandering van levenswijze alleen voldoende om herstel van gezondheid te weeg te brengen. Ongelukkigerwijze zijn er gevallen waar dc oorzaak, b. v. slepend verdriet, dringende noodzakelijkheid van ingespannen verstandswerk wegens den maatschappelijken stand en de betrekking, niet kan weggenomen worden; in die gevallen zal gewoonlijk elke hulp vruchteloos zijn. In het algemeen moet de lijder niet geheel meester van zijne handelingen zijn, maar berusten in dc voorschriften van zijnen arts. Ten dien einde moet de geneesheer het vertrouwen zoeken te winnen, om grooteren invloed op zijnen geest uit te oefenen. Dit is eene onmisbare voorwaarde. Daarom moet hij niet koel tegenover hunne overdrijving en onverschillig bij hunne gejaagdheid blijven, maar hij moet hunne kwellingen mede voelen, zich in hunne gemoedsaandoeningen zoeken in te dringen, met naauwlettendheid luisteren naar de lange opsomming van al hunne kwalen; de lijders zijn zoo gewoon omringd te zijn van personen, die hunne ziekte voor ingebeeld houden, dat zij altijd geneigd zijn te gelooven dat hun arts hetzelfde over de ziekte denkt. Nadat dit vertrouwen eens gewonnen is, kan men de rigting van den gedachtengang zoeken te veranderen, den lijder afleiding bezorgen, zoo mogelijk hem laten reizen. Het voedsel moet vooral niet te ruim zijn, overigens kan het zich naar den smaak des lijders regelen. Sterke drank en koflij moeten bepaaldelijk verboden worden; een enkel glas zuivere oude roode Fransche wijn kan niet schaden. Wat ten slotte de geneesmiddelen, die voorgeschreven moeten worden aangaat, deze verschillen naar de verschijnselen; nu eens moeten het bedarende, dan eens opwekkende, nu eens stoppende, dan weder afdrijvende middelen zijn. In dit opzigt kunnen wij dus geene vaste regel stellen.

Wij kunnen dit artikel niet besluiten, zonder met aandrang daarop opmerkzaam te hebben gemaakt, dat II. y eene ingebeelde ziekte \s, dat dus de hypochondristen niet onze bespotting, maar ons diep medelijden verdienen. De pijnen en kwellingen, waarover zij klagen , worden inderdaad in diezelfde mate als zij zulks opgeven, door hen gevoeld. Dat afleiding deze pijnlijke gewaarwordingen kan doen bedaren, is nog volstrekt geen bewijs, dat zij niet bestonden; de hevigste kiespijn zwijgt bij sterke gemoedsaandoeningen, plotselinge angst, schrik, woede; eene doodelijke wond wordt in de hevigheid van het gevecht niet gevoeld. v. P.

HYPOTHEEK. (Zie Onderzetting).

HYPOTHENUSA. In een' regthoekigen driehoek onderscheidt men: do basis of grondlijn, zijnde eene der regthoekzijden; de opstaande regthockszijde of catheta en de H., schuine zijde, of zijde tegenover den regten hoek. De algemeen bekende eigenschap der regthoekige driehoeken, dat het vierkant beschreven op de H. denzelfden inhoud heeft, als de vierkanten beschreven op de beide regthoekszijden, is hetgeen men noemt: de stelling van Pythagoras. Op het midden van de H. ligt het middelpunt van den cirkel die door de drie hoekpunten gaat, anders gezegd, van den omgeschreven cirkel des driehoeks. De straal van dien cirkel is dus gelijk aan dc halve lengte van de H.

HYPOTHESE. (Zie Onderstelling).

HYPSOMET1UE. (Zie Hoogtemeting).

HYRCAN1E was bij de Ouden de naam van die landstreek, welke ten zuiden der Caspische zee ligt en Medio ten zuidwesten, het land der Parthen ten oosten had. liet komt nagenoeg overeen met de tegenwoordige Perzische provincie Mazande-ran, een aangenaam, vruchtbaar, door onderscheidene naar do Caspische zee vloeijende rivieren bevochtigd land.

HYRCANUS. Twee Joodsche hoogepriesters van dezen naam komen voor in dc geschiedenis van den tijd, toen de opperste bestuurders van dc godsdienst tevens het oppergezag hadden in de burgerlijke zaken. Johannes H. de I^8t0 regeerde van het jaar 136 tot 106 voor Chr. Hij was bij den aanvang van zijn bestuur afhankelijk van de Syriërs, doch onttrok zich niet alleen aan die opperheerschappij, maar onderwierp op zijne beurt de Samaritanen aan zijne magt. Met de Romeinen een verbond gesloten hebbende, bouwde hij den burg Baris nabij den tempel en breidde den Joodschen staat bijna tot den omvang uit, dien het rijk van David had. In het eerst behoorde hij tot de secte der Farizeërs, maar ging later tot die der Sadduceërs over. Van zijne vijf zonen namen twee, Aristobulus en Alexander, den naam van koningen aan. — Johannes H. de II^de, een kleinzoon van den vorigen, de zoon van Alexander, werd in het jaar 96 voor Chr. onder den titel van koning aan het hoofd der regering geplaatst, doch toen zijn broeder Aristobulus zich daartegen verzette, verkoos hij het ambtelooze leven. Later echter riep hij de hulp van den Arabischcn koning Aretus in tot verkrijging van het oppergezag, hetwelk hij echter eerst in het jaar 63 voor Chr. door toedoen van Pompejus erlangde. Ecnige jaren later bekwam Antigonus, de zoon van H., oom van Aristobulus, de hoogepriesterlijke waardigheid en liet II. de ooren afsnijden, na welke verminking deze, door de Parthen naar Seleucië weggevoerd, in of kort na het jaar 40 voor Chr. stierf.

HYSOP of HYSSOP (Hijssopus officinalis) is eene niet zesr algemeene inlandsche, soms in onze tuinen gekweekte plant, die prikkelend, geurig van reuk en smaak, met vele andere geurige gewassen, zoo als thijm, lavendel, munt, marjolein, basilicum enz. enz., tot de natuurlijke familie der Lipbloemigen (Labiatae), en in het stelsel van Linnaeus tot de l^s,c orde der 14^dc klasse (Didynaima gijmnospermia) behoort. Het is een struik met lancet-lijnvormige, tegenovergestelde bladen, paarsche, doch soms ook roode, in eene eenzijdige aar vereenigde bloemen. De H. wordt soms in geurige mengsels van kruiden voor kruider-azijn enz. en, als een opwekkend, bitter, maagversterkend middel in de geneeskunde, alhoewel zelden, gebruikt. In het midden en zuiden van Europa komt hij veel meer dan bij ons te lande voor.

HYSTERIE (van $$tbqov baarmoeder. Vrijsterziekte) is eene ziekte, die alleen bij vrouwen wordt waargenomen. De verschijnselen zijn de volgenden. In alle gevallen vertoont zich de ziekte met aanvallen, die nu eens meer een stuipachtig voorkomen, dan weder meer aandoening der buikingewanden vertoonen, somtijds beiden. De hevigste vormen zijn die van stuipa'chtigen aard. De lijderes begint plotseling hevig en herhaald te gillen en vertoont de levendigste en snelste bewegingen in armen en beenen, valt daarbij neer, rigt zich wéér op om wederom te vallen en vertoont stuipachtige schokken, die alle spieren in beweging brengen. De oogen zijn gedurende den aanval gesloten, de oogleden zijn in voortdurende krampachtige beweging, de neusgaten wijd geopend, het gelaat is opgezet, de ademhaling hijgend, stootend, benaauwd, gedurende den aanval brengt de lijderes dikwijls de hand aan de keel, als wilde zij daar eene hinderpaal verwijderen, somtijds slaat zij zich op de borst, het voorhoofd, verscheurt hare kleederen en beweegt armen en beenen met eene verwonderlijke snelheid. Deze aanval wordt weldra afgewisseld door eenen toestand van rust, waarbij de lijderes nog blijft liggen, van het hoofd tot dc voeten bevend met hijgende ademhaling. In andere gevallen verkeert zij in de tus-

scheupoozen in eene soort van exstatischen toestand, zij heeft een staav, onbewegelijk oog, neemt niets van hot haar omgevende waar en is toch schijnbaar bij bewustzijn. Somtijds vertoont aich deze vorm onder eene andere gedaante, minder hevig, de stuipen bepalen zich bij krampachtige spanning der doelen, de ademhaling somtijds minder benaauwd. Nadat een soortgelijke aanval zich een of meermalen herhaald heeft, barst do lijdores gewoonlijk uit in weonen en snikken, afgewisseld door lagchen, zij is huiverig, afgemat, loost herhaaldelijk kleine hoeveelheden heldere urien en is dan voor eonigen tijd, somtijds voor maanden daarvan bevryd.

De tweede vorm, waaronder de II. voorkomt is die, waarbij zich gevoeligheid of pijn in den onderbuik vertoont, somtijds pijnlijke spanning in deze streek met eon gevoel van hitte, moei-jelijkheid in het slikken, gewaarwording als of oen bal uit don onderbuik naar de keel opsteeg (zoogenoemde „opstijging der moêrquot;), bcnaauwdheid aan het hartekuiltje, ontwikkeling van lucht in de buikholte, herhaald opstooton van reukelooze lucht uit dou mond, snelle ademhaling, hevige hartkloppingen, droefheid , wanhoop, behoefte tot woenen.

Gewoonlijk duurt zulk een toeval verscheidene uren. In den vrijen tijd is de lijdores meestal schijnbaar wel, zoo ton minstede aanvallen zich niet al te dikwijls herhalen. Somtijds is de stondenvloed gestoord, moeijelijk, gering', somtijds ook niet. Als de ziekte verscheidene jaren duurt, heeft zij gewoonlijk oenen ua-deeligen invloed op het verstand, vooral het geheugen ; dikwijls blijft verlamming of verzwakking van do eeno of andere spiergroep over; in enkele gevallen brengt zij hypochondrie, hartziekten, chronische gebroken der longen of van lt;le darmen te weeg.

De oorzaken, welke tot H. aanleiding geven, zijn de leeftijd van twaalf tot dertig jaren, een erfelijke aanleg en een zenuwachtig gestel. Onder do opwekkende oorzaken behoort voor alles genoemd to worden eene levendige verbeeldingskracht, bedrogen liefde, jaloozij , overspannen lectuur, dweepzieke gesprekken , het bezoeken van schouwburgen, enz. Intusschen is hot, vooral in den luatsten tijd, uit statistische tabellen in het Weener hospitaal, met zekerheid uitgemaakt, dat onbeantwoorde liefde en onthouding niet als voorname oorzaak kan worden beschouwd, want daar was het getal der gehuwde vrouwen, die aan H. leden, aanmerkelijk grooter dan dat der ongohuwden. liet is niot van belang ontbloot dat men hierop lette, omdat menige man en vooral menige vrouw met eenen schamperen lach de verschijnsels van vrijsterziekte gadeslaat of ook do mededecling daarvan aanhoort, terwijl dezo lach eeno vooronderstelling in zich opsluit, die in vele gevallen onwaar is.

De natuur en de zetel der H. moet bepaaldelijk beschouwd worden als eene ziekte der hersenen; dat de baarmoeder in vele gevallen eeno grooto heerschappij over het ligchaam voert is waar, maar te regt zegt Brachet {Recherches sur l'Hystérie et l'Hypochondrie, p. 113) omtrent hot voorkomen van H.! „Cette maladie existe a tons les ages, ohoz los tres jonnes fillos et les vieillos femmes, chez les rcligieuses, les prostituees, etc.quot; Somtijds ook werkt dit orgaan zeer geregeld, niettegenstaande dat er ontwikkelde II. voorhanden is. De H. bestaat in eeno eigenaardige overprikkeling en verwarring der hersenen.

Bij de behandeling dor H. dient men op twee zaken te letten, ten eerste de behandeling der aanvallen, ten tweede op hot voorkomen van hot torugkeoren der aanvallen. Voor hot eerste moet men do lijdores voor verwonding beveiligen, alle drukkende banden of kleedingstukken los maken, versche lucht aanvoeren, koud water op het gezigt sprenkelen, do neusgaten prikkelen mot eeno penneveer, somtijds cone aderlating of toediening van opwekkende geneesmiddelen. Ora het torugkeoren der aanvallen to voorkomen, wordt door sommigen in alle gevallen de onvoor-zigtige raad gegeven, in hot huwelijk te treden. Er zijn gevallen waarin het huwelijk nuttig kan zijn tot herstel dor lijdores; maar in vele gevallen heeft men kans dat de vrouw nog veel erger wordt. Wij kunnen hier onmogelijk de redenon voor deze bewering broeder ontvouwen, doch zij wordt door de meeste verstandige genecsheoren gehuldigd.

Als geneesmiddelen worden verschillende opwekkondo, of ook bedarende (niot verdoovende) middelen aanbevolen, die ook , mot eene gepaste leefwijze verbonden, dikwijls nuttig werken, v. P.

I. De negende letter van ons alphabeth, in volgorde de derde der klinkers. Zie over hare gedaante Jiilderdijk, Van het letterschrift, bladz. 54, en over hare plaats in do letterreeks aldaar, bladz. 107. In het Grieksche en Romoinsehe alphabeth was geen onderscheid tusschen de I en de J, even weinig als tusschen de U on de V bij de Romeinen; in lateren tijd echter is de onderscheiding tusschen de I als klinker on do J als medeklinker echter door hen in de spreektaal opgenomen. Op do Fransche munteu duidt de I aan, dat zij to Limoges geslagen zijn.

IBARRA (Joachim), koninklijk Spaansch hof-boekdrukker, werd in 1726 te Saragossa geboren en stierf den 23quot;'™ November 1783 to Madrid. Het gelukte hom de boekdrukkunst in zijn vaderland tot eer.cn trap van volkomenheid to brengen, waarvan men in dien tijd in Spanje nog geen denkbeeld had. Zijno persen leverden do prachtige uitgave van den bijbel van het mis-salo Mozarabioum, van do geschiedenis van Spanje door Mariana (2 din. 1780) on van Don Quichot (2 din. 1780), benevens eene Spaansche overzetting van Sallustius. De laatste, welke in 1772 in folio het licht zag, is door den infant Don Gabriel vervaardigd on zeer zeldzaam geworden, omdat die prins do geheelo oplage aan zijne vrienden geschonken heeft. 1. was mede do uitvinder van eene soort van inkt, w^:elke hij, zonder deszelfs zwart eenigermato te verminderen, in een oogenblik kon verdikken of verdunnen. Üok was hij de eerste, die in Spanje de kunst invoerde, van de afgedrukte bladen glad te makon, ton einde de ongolljkhodon er uit weg te nemen en aan den druk een be-valligor aanzien te geven. Daar bij nooit zijn vaderland verlaten heeft, zoo verdient hij te regt den naam van oenen oorspronke-lyken uitvinder.

IBEKIK was bij de Ouden do naam van twee landstreken:

1) de vruchtbare en aangename vlakte, die, bijna aan alle zijden door gebergten ingesloten, ton noorden grenst aan den Caucasus, ten oosten aan Albanië, ton zuiden aan Armenië en ten westen aan Colchis. Dit land, nagenoeg hetzelfde met het tegenwoordige Georgië (zio Georgië), werd in de IV^l,e eeuw onzer jaartelling door den Perzischen koning Sapor den II^d0D op de Romeinen veroverd; de czaars of vorsten, onder welke het later stond, onderwierpen zich in het laatst der vorige en het begin dor tegenwoordige eeuw aan do opperheerschappij van Rusland.

2) een groot gedeelte van Spanje; het heette aldus naar do rivier Iberus, thans de Ebro, en was de oudst bekende verblijfplaats van de Iberiërs, een'volksstam, die niot alleen oen groot gedeelte van Spanje, maar ook een gedeelte van zuidwestelijk Frankrijk, vermoedelijk tot aan de Rhóne, bewoonde. Zie over dit oude volk W. von Humbokl, Prxifimy der Untersuchungen ilher die Urbewohner Tlispaniens (Berlijn 1821).

IBIS. Dezen naam draagt oen geslacht van vogelen uit do orde der steltloopers (Graltatores). De beroemdste soort is do Ibis retigiosa Cuv., welke de Egyptenaars in hunne tempels opvoedden, godsdienstig vereerden en zelfs gewoon waren na den dood te balsemen. Volgens sommigen was deze vogol in zulk een groot aanzien, omdat hij de slangen verslond, die anders in dit land zeer gevaarlijk zouden kunnen worden; volgens anderen, omdat er eonige overeenkomst bestaat tusschen deszelfs veder-dons en eene van do schijngestalten der maan; terwijl weder anderen de oorzaak dier vereering daarin zoeken, dat zijne verschijning het aanwassen van den Nijl aankondigde. Men heeft langen tijd gemeend dat de I. der oude Egyptenaren dezelfde vogel

was welken Linnaeus Tantalus Jbis noemde en die vooral aan den Senegal gevonden wordt. Doch Cuvier toonde door het onderzoek van Ibisinummien aan, dat men hierin gedwaald had en liet aan do eigenlijke I. haren naam behouden, met bijvoeging van religiosa, om haar van andere soorten, die tot hetzelfde geslacht behooren, te onderscheiden. Het is een vogel van de grootte eener hen, met een' langen, krommen, zwarten snavel, witte vederen, behalve aan het eind der vleugels, waar zij zwart zijn

met een violetten weerglans aan het achterste gedeelte, en zwarte, lange pooten. Men treft hem door gansch Africa aan. Buitendien vindt men ceno roode I. in de heetc gewesten van America; ecne groene I. in het noorden van Africa en het zuiden van Europa en eenige andere soorten. Omtrent de eerstgenoemde soort, de Ibis religiosa, vergelijke men: Savigny, Ilistoire uatu-relle de Vlbis, 1805, 8° en Description de VEgypte, XXIII, p. 397, t. 7, f. 1.

IBN JONIS. Ken Arabisch sterrekundige, die in de X^de eeuw leefde, en behalve eigene waarnemingen, ook een werk schreef over de vroegere waarnemingen zijner landgenooten, waarvan het handschrift op de boekerij der Leydsche hoogeschool berust.

IBYCUS. Een Grieksch lierdichter, die in de VI^dc eeuw voor Chr. leefde en te Rheggium in Italië geboren werd. Hij bragt eenigen tijd door aan het destijds luisterrijke hof van Polycratcs, koning van Samos, en werd, volgons eene bekende overlevering, door roevers vermoord. Van zijne zeven boeken met gedichten in den Dorisch-vEolischen tongval zijn slechts enkele fragmenten over gebleven, die door Schncidewin in Delectus poësis Graecorum elegiacae (Göt-tingen 1839) en Bergck in Poetae lyrici Graeci (Leipzig 1843) uitgegeven zijn.

ICARUS, een zoon van Daedalus (zie DaedaLis), die met zijnen vader in den doolhof, door dezen gemaakt, gevangen gehouden werd; doch beiden ontsnapten door middel van kunstvleugels , welke Daedalus vervaardigd had. Toen I. echter tegen het bevel zijns vaders te hoog vloog, smolt door de hitte der zon het was, waarmede hij de vleugels aan zijne schouders had vastgehecht, en hij stortte in de zee, welke naderhand de Ica-rische genoemd werd. Reeds de Ouden verstonden onder de vleugels van Daedalus en I. de zeilen van een schip, en meenden dat de laatste, het vaartuig niet wetende te besturen, bij een eiland in de nabijheid van Pergamus schipbreuk geleden had, waar zijn lijk aan land geworpen en door Hercules begraven werd. Het eiland, waarop men hem begroef, werd naderhand naar zijnen naam Icaria genoemd.

1CHAR, ook ISCIIAR en ISKKR genoemd. Rivier in Bulgarije, die in het gebergte van Argentaro ontspringt en in den Donau uitwatert. Waarschijnlijk is het de Ciabrus der Ouden, die de scheiding uitmaakte tusschen Opper- en Neder-Moesië.

ICHNEUMON (Viverra Ichneumon L.). Dezen naam gaven de Ouden aan eene diersoort uit de familie der vleeschetcnde roofdieren, van welke men verhaalde, dat zij in den bek der krokodillen kroop, terwijl deze sliepen, en vervolgens in de ingewanden doordringende, hen aldus doodde. Deze verhalen zijn echter verdicht, even als die, dat zij met de vergiftigste slangen in gevecht zouden treden, en meer dergelijke. De oorsprong dezer overleveringen ligt daarin, dat de I. gewoon is met eene on-gemecne gulzigheid de eijcren der krokodillen en ook van andere dieren te verslinden, en alzoo krachtdadig hunne bovenmatige vermenigvuldiging tegenwerkt. In de huizen opgevoed, maakt zij jagt op muizen, hagedissen, enz.

De I. heeft grijs haar, een' langen staart, met een' zwarten haarbos aan het einde. Zij is iets grooter dan eene kat en heeft een lang uitgerekt ligchaam als de otters.

De Europeanen te Cairo noemen haar de Kot van Pharao, en onder ons draagt zij ook den naam van Krokodillendooder. Men vindt andere naauw verwante soorten aan de Kaap de Goede Hoop, in Indie, op Java, enz.

Den zelfden naam I. draagt eene familie van insecten, bij ons Sluipwespen genaamd, welke meer dan 2200 soorten bevat. Deze leggen hunne eijcren in de maden of rupsen van andere gekor-venen, die daardoor sterven, en zij behooren alzoo, evenals de viervoetige I., tot de middelen, waarvan de natuur zich bedient, om het cvenwigt tusschen de onderscheidene soorten van dieren te bewaren. Zie voorts Sluipwespen.

ICHTHYOLOGIE. Eene afdeeling der dierkunde, waarin de gedaante, de levenswijs, het voorkomen, de verspreiding en de soorts- en geslachts-kenmerken der visschen behandeld worden. Men kan haar in onze taal Vischkunde noemen.

ICHTHYOPHAGEN ( Vischeters) is een naam, die door de Ouden gegeven werd aan twee volken, van welke zij meenden, dat zij zich vooral met visch voedden; het eene woonde nabij de Perzische golf, het andere in JEthiopic.

ICHTHYOSAURUS, Visch-hagedis van en aauQog. Al

dus noemt men dieren der voorwereld, waarvan de overblijfselen in het Lias der Juraformatie (zie Juraformatie) aangetroffen worden. Zij werden het eerst gevonden bij het oude marktvlek Lyme Regis, in Dorsethire, graafschap van Engeland; in het jaar 1819 werd, voornamelijk ten gevolge der ijverige nasporingen van Miss Mary Aiming, het eerste bijna volkomenc geraamte van een' 1. opgedolven. Deze zonderlinge dieren, waarvan men reeds dertien verschillende soorten kent, hadden den kop van den dolfijn met de tanden van den krokodil, de wervelbeenderen van oenen visch en het borstbeen van het vogelbekdier met de vinnen van den wal visch. Buitendien hadden zij eene geheel eigenaardige bijzonderheid, namelijk dat de holten hunner oogen bijna geheel door gelede beenringen opgevuld waren, buiten twijfel om de groote oogappels des te beter te beschermen. De tanden waren kegelvormig en in de lengte gestreept. Deze dieren moeten vry groot geweest zyn; men heeft kaken opgegraven van meer dan acht voet lengte, doch men moet daarbij in het oog houden dat de kop ongeveer een derde van de lengte van het ligchaam uitmaakte. Volgens Buckland zouden eenige dezer dieren eene lengte van 30 voet bereikt hebben.

De I. leefde uitsluitend in het water; zijne pooten waren voor beweging op den grond volkomen ongeschikt. In het duister kon hij zeer wel zien. Het getal der tanden bedraagt somwijlen bij een enkel dier 180. Hoedanig de huidbekleeding was, blijft nog onzeker; men zou meenen dat de huid met pldten of schubben moest bedekt geweest zijn, doch men heeft noch platen , noch schubben, behalve vischschubben bij de geraamten gevonden. Het voedsel van den 1. bestond uit visschen en andere individuen zijner soort; dit wordt bewezen door het onderzoek der versteende uitwerpselen, die men Coprolithen noemt en die somwijlen gesneden, geslepen en tot sieraad gebezigd worden.

ICOLMHILL, ook geschreven Icolmkill, is een der Hebriden of Westersche eilanden, behoorende tot het Schotsche graafschap Argylc of Inverary. Dit eiland beetle oudtijds Jona, en nog vroeger Hij (eiland). Het is ruim een uur lang en een half uur breed, en was bij de oude Noren een heilig oord, waar Ossian zijne liederen zong en de Druïden de geheimenissen hunner godsdienst aan hunne kweekelingen ouderwezen. Vooral was het eene beroemde begraafplaats der oude Schotsche, Gaëlische, ler-sche en Noorsche koningen, wier namen, ten getale van 64, in

leesbaar Runenschrift zijn gevonden. In de VI^de eeuw werden de inwoners tot het Christendom bekeerd door den lerschen monnik Columbus, naar wien het eiland den naam verkreeg van I-Colomb-hill of kill, waaruit de tegenwoordige naam is ontstaan. Op de overblijfselen van den Druïdischen hoofdtempel bouwde hij een klooster, dat weldra de zetel werd van kennis en wetenschap , terwijl het overige Europa in eenen diepen nacht van onkunde begraven lag. Een gedeelte der oude kloosterkerk bestaat nog; de granietsteenen er van zijn met beeldwerk versierd, dat eene zonderlinge vermenging vertoont van heidensche en christelijke denkbeelden.

ICONIUM, thans Itonich genoemd en de hoofdstad van het pachalik Caramanië in Aziatisch Turkije, was oudtijds de hoofdstad van het landschap Lycaoniö (zie LycaoniV). Er bestond reeds vroeg eene bloeijende christen-gemeente en in het jaar 235 is er eene kerkvergadering gehouden, vooral over het vraagstuk aangaande de geldigheid van eenen door ketters bedienden doop.

ICONOCLASTEN, Beddenbrekers, worden zij genoemd, die in de Grieksche kerk zoozeer tegen de beelden in de kerkgebouwen yverden, dat zij die met geweld verbraken. Doch deze ijver was niet zoozeer een uitvloeisel van de zucht om het geestelijke karakter des Christendoms te bewaren als veel meer van strijd tusschen de Oostersche en Westersche kerk, en vooral van de eerste tegen de heerschzucht des bisschops van Rome. De tegenstanders der I. werden Iconodtden genoemd. Zie voorts Beeldenstormers en Grieksche kerk.

1CONODULEN. (Zie Iconoclasten).

ICONOGRAPHIE of ICONOLOGIE, Wetenschap der afbeeldingen; zij omvat, zoo als het woord naar zijne afleiding te kennen geeft, de opgave, de beschrijving en de geschiedenis der afbeeldingen van merkwaardige personen der oudheid, zoo als die worden aangetroffen in stand- en borstbeelden, op munten en gesneden steenen, in schilderijen enz. De I. werd reeds door de Ouden beoefend, maar werd in de XVI^do eeuw door Michael Angelo en Fulvius Ursinus als 't ware op nieuw in eere hersteld en vervolgens door Giovanni Angelo Canini (Iconograjia, Rome 1669) verder ontwikkeld. Eerst in lateron tijd heeft men haar, en te regt, ook tot de idcalische typen van goddelijke personen , de heidensche goden, de christelijke heiligen , alsmede tot oorspronkelijk abstracte, maar door de kunst met zinnelijke vormen be-kleede wezens enz. uitgebreid. Zij heeft geene talrijke, maar uitgelezene beoefenaars en schrijvers aan te wijzen. Veel van hetgeen haar bijzonder eigendom is, treft men verspreid aan in kunsthistorische werken of beredeneerde kunstcatalogen. Behalve de groote werken van E. Q. Visconti, Tconographie Grecque (Parijs 1808) en Iconographie Romaine (Parijs 1817—1833) kent men, ten opzigte der oudheid o. a. nog de navolgende Icono-graphische boeken: De recueils van Faber en Bellori; Grono-vius, Trésor des Antiqintês Grecques, Leyden 1697 (althans gedeeltelijk aan I. gewijd); de werken van Mariette en Gori (1740—1760); Bottari, Musée Capitolin, Rome 1750; Iconologie, par G. B. Boudard, Panna 1759 ; Iconologie historiqne, par Ch. La Fosse, 1768; Antiquités de Uerctdaneum, Napels 1767; Iconologie par figures, par H. Gravelot et Cochin; Richardson's Iconolugy, Londen 1779; Museo Pio Clementino, Rome 1792; Mongez, Recueil d'Antiquités, Paris 1804; Iconologia di Fil Pis-hucci, Milano 1819—1821 enz. Ten gevolge van de latere uitbreiding van de wetenschap der I., ook op het gebied der christelijke overlevering, zijn hare resultaten, welke tevens onschatbare bijdragen zijn voor de geschiedenis van de ontwikkeling der christelijke dogmen, neder gelegd in het voortreffelijke werk van Didron, Iconographie chrétienne, IJistoire de Dieu (Parijs 1843) en in de Christlichc Ktinst-Symbolik und Iconographie (Frankfurt 1839), waarin men de physionomie van al de wezenlijke ideaaltypen der oude christelijke kunst aantreft.

ICONONZO (De vallei van) in America is minder merkwaardig door hare uitgestrektheid, dan door de buitengewoon zonderlinge gedaante barer rotsen, welke als door menschenhan-den schijnen gehouwen te zijn. Hare naakte toppen leveren een schilderachtig contrast op met de boschjes, hoornen en gewassen, die op de boorden der rotskloven groeijen. Een kleine stroom is door de vallei heengedrongen en ligt in eene soort van kanaal, waarvan de nadering met zulke moeijelijkheden gepaard gaat, dat de rivier onoverkomelijk zoude zijn, indien zij zelve niet twee rotsbruggen had gevormd, welke te regt als de voornaamste bijzonderheid dier landstreek beschouwd worden.

In de vallei van I. is de zandsteen zamengesteld uit twee soorten van rots; de eene zeer vast, zonder eenig teeken van scheuring of ontbinding, de andere een fijn-korrelige zandsteen. — Vermoedelijk heeft nu het vaste gedeelte weerstand geboden aan de kracht, die de bergen van een scheurde, en waarschijnlijk is het nu de ongebroken rots-massa, die de brug vormt, over welke de reiziger van het eene gedeelte der vallei naar het andere gaat.

IDA. In de oude aardrijkskunde, 1° een berg in Klein-Azië, aan welks voet de stad Troje lag en waarop zich een tempel van Cybele bevond, die uit dien hoofde de Idaeische moeder {Idaea mater') genoemd werd. Hier was het, waar Paris den beroemden strijd tusschen de 3 godinnen beslistte en aan Venus den prijs der schoonheid toekende. Ook zoude Ganymedes van dezen berg zijn opgenomen geworden. — 2° is de I., thans Psiloriti genoemd, een berg op het eiland Creta, waar men voorgaf dat Jupiter geboren en opgevoed werd.

IDAARDERADEEL, vroeger eene grietenij in de Neder-landsche provincie Friesland, kwartier Oostergo, thans als zoodanig eene burgerlijke gemeente, bevattende de dorpen: Idaard, Stegum, Roordahuizum, Friens, Grouw, Warrega, Warstiens en Wartena. De oppervlakte is ruim 6,500 bunders en de bevolking 4,400 zielen, die meest hun bestaan vinden in den landbouw, benevens de visscherij in de vele meertjes en stroomen, welke men in dit gedeelte van Friesland vindt.

IDALIUM. Eertijds eene beroemde en door dichters dikwijls bezongen plaats in het midden van het eiland Cyprus, naast welke op eenen berg een tempel en een boschje lag, aan Venus toegewijd, die uit dien hoofde den naam van Venus Idalia voerde, en waarvan ook de benaming der voorheen te Parijs beroemde Jar dins d'Idahe afkomstig is.

IDEAAL noemt men eene zaak of een voorwerp in zijne volkomenheid gedacht, zoo als wij dit door het rede-idee denken of door de verbeeldingskracht veraanschouwelijken; en idealisch, datgene wat zich boven de werkelijkheid verheft en slechts voor de rede of de verbeelding bestaat. In de aesthetica of schoonheidsleer, noemt men hetgeen volgens een idee van schoonheid of verhevenheid verwezenlijkt is, ideaal, in tegenoverstelling van datgeen, hetwelk onmiddellijk uit de gewone werkelijkheid is ontleend. Er zijn twee soorten van aesthetische voorstellingen, de enkel individuele of prosaïsche, en de ideale of dichterlijke. In gene verschijnen de voorwerpen in de gedaante van de werkelijke natuur met al hunne gebreken en onvolmaaktheden, in deze als wezens van eenen hoogeren aard, die alleen het wezenlijke van hunne soort vertoonen en waarin alle toevallige gebreken en beperkende bijzonderheden vermeden zijn. De verbeeldingskracht verheft zich tot zulke kunstidealen door abstractie, zoo veel als mogelijk is, van al het individuele en doorliet streven naar het algemeene en volkomene; maar deze abstractie is het gevolg van eene diepe en naauwkeurige aanschouwing der dingen, waardoor men het wezenlijke daarin opmerkt. quot;Want de zinnelijke verschijning voert den diepzinnigen geest altijd tot het wezenlijke der voorwerpen. Door eene andere wijze van abstractie, die niet op eene diepe aanschouwing der natuur gegrond is, ontstaan geene idealen, maar leven- en wezenlooze schijngestalten. Door de naauwkeurige studie der natuur, met een levendig schoonheidsgevoel gepaard, schept de kunst voortbrengselen die boven de werkelijke verschijnselen der natuur in volkomenheid verheven zijn, b. v. de Grieksche standbeelden der goden, godinnen, helden en groote mannen. Doch die kunstvoortbrengselen zijn daarom nog niet boven de natuur zelve verheven, want wij verstaan daaronder niet enkel de werkelijke verschijnselen in de zinnenwereld, maar ook de grondtypen en de wetten, die in haar aanwezig zijn en haar beheerschcn. Het is volgens deze wetten en naar deze typen dat de verbeeldingskracht hare idealen vormt, die dus evenzeer natuurlijk zijn, maar in eenen hoogeren zin dan de zinnelijke verschijning. De verbeelding zweeft boven de grenzen van de werkelijkheid, schept zich volgens hare wetten eene ideale wereld en bevolkt deze met wezens, die volmaakter en schooner zijn dan de bewoners der zigtbare schepping. Zij neemt de stof van hare verdichtingen, beelden en tafereelen uit de werkelijke natuur, en verwerkt die volgens de wetten der rede

en der schoonheid en vereeuigt daarin de eigenschappen van volkomenheid en grootheid met de uitdrukking van het schoone, welke zich in de werkelijkheid niet dan afzonderlijk en verstrooid voordoen, tot een 1. waarin deze eigenschappen harmonisch ver-eenigd zijn. Men geloove echter niet dat alle idealen schoon moeten zijn in don gewonen zin, er zijn ook idealen van hot verhevene leelijke, schrikkelijke en booze. Het I. heeft de alge-meene bcteekenis van het volkomene, dat op alle eigenschappen der dingen kan toegepast worden. Daarom zijn de uitdrukkingen, schoon I., ideale schoonheid en I. der schoonheid, die meestal zonder onderscheid voor elkander gebruikt worden, niets minder dan van eene gelijke beteekenis. Het I. der schoonheid is hot volmaakte schoon, het schoone I., de verwezenlijking van het idee der schoonheid zoo ver zulks mogelijk is, en de ideale schoonheid, eene zoodanige waarin de schoonheid van het voorwerp door het idealiseren is verhoogd geworden. Men onderscheidt in het algemeen twee soorten van Idealen. Door de betrekking eener idee tot begrippen ontstaan wijsgeerige Idealen, en door die van eene idee tot do aanschouwing der verbeeldingskracht Idealen der verbeelding, namelijk de Idealen der kunst. Volgens zijne verdeeling in speculatieve en practische rede, nam Kant ook twee rede-idcalen aan , het I. der zuivere rede, waaronder hij do voorstelling (?) van het Wezen aller wezens verstaat, en het I. der practische rode, d. i. het hoogste goed, de voorstelling (?) van een wezen, dat do volmaakt zedelijke wil met de hoogste gelukzaligheid in zich vereenigt, en de oorzaak van de gelukzaligheid in de wereld is, zoover als deze met de zedelijkheid in het naauwste verband staat. Eindelijk wordt I. dikwijls in eene gelijke beteekenis als „ideequot; genomen, en wel zoo gebruikt dat daaronder eene oneindige taak van het men-schelijk streven gedacht wordt, b. v, in het zedelijke het I. of idee der deugd; in het verstandelijke het I. of idee der wetenschap, van den wijzen, van den staat, alle zaken die slechts bij aannadcring kunnen verwezenlijkt worden. Verschillend is hiervan do uitdrukking; het „idealequot; in do wijsbegeerte, dat als aan het „realoquot; of werkelijke tegenovergesteld, het innerlijke gedachte „zijnquot; of wel do gedachte of het „denkenquot; zelf tegen over het uitwendige zinnelijke zijn niet alleen, maar ook tegen het onzinnelijke overstelt. Volgens Fichte is het ideale de zelfaanschouwing van het „ikquot; en dit is te gelijk hot reale of het uitwendige zijn der dingen. Zie verder hierover J. A. Bakker, Verhandeling over hel Ideaal, in de werken der Holl. Maatschappij van Eraaije Kunsten en Wetenschappen, 7^d0 deel, Iquot;^e stuk, 1825 en Mr. C. Vosmaer, Eene studie over het schoone in de Kunst, Amsterdam 1857 met de aldaar aangehaalde geschriften.

IDEALISEREN is in de kunst, de voorwerpen uit de natuur door do verbeeldingskracht zoo voorstellen, dat deze in schoonheid of verhevenheid zich daar boven verheffen, en het ideaal daarvan zoo veel mogelijk verwezenlijken (zie Ideaal). De kunst is geene slaafsche navolging der natuur, zij ontleent wel hare stof uit de werkelijkheid, maar geeft den indruk, dien zij door het schoonheidsgevoel veredeld daarvan ontvangt, volgens de vereischten van een' fijnen smaak terug, waardoor hare voortbrengselen hare scheppingen worden. Zulks is met de beeldende kunsten even als met de dichtkunst het geval, zij moeten even als deze, hot werkelijke als iets ideaals trachten voor testellen, doch de waarheid niet uit het oog verliezen om door de veronachtzaming der natuurstudie in het gemanierde te vervallen. Als men de Idealisten in de kunst tegenover de karakteristieke kunstenaars overstelt, zoo verstaat men dan daaronder diegenen, welke meenen dat het tot de vcreisehten van de kunst behoort oin alle toevallige bijzonderheden in do kunst te vermijden, en het kunstwerk zoo veel mogelijk de uitdrukking van het alge-meono te doen zijn, en dit van de werkelijkheid af te zonderen. De kunst verliest daardoor haar dool, en in plaats van het ideaal te verwezenlijken, geeft zij niet anders dan een flaauw schaduwbeeld door eene verdwaalde phantasie voortgebragt.

IDEALISMUS noemt men, in de wijsgerige opvatting, het gevoelen volgens welk de dingen buiten ons als bloote verschijnselen beschouwd en uit het menschelijk voorstellings-vermogen verklaard worden, en waarbij de beschouwer zich alleen voor iets werkelijks houdt; volgons eeno moer algemeene bepaling, waar het „idealequot; als het oorspronkelijke aangemerkt wordt en het „realequot; daaruit wordt afgeleid. In de philosophic der oudheid was het I. volgens zijne aard eene onbestaanbaarheid, omdat de Grickscho wijsgeeron de stof niet aan don geest tegenover stelden , maar aan eene zinnelijke natuuraanschouwing getrouw bleven. De Platonische ideënleer heldo echter het meest naar het I. over, on daarin werd aan do zinnelijke voorwerpen het ware „zijnquot; niet toegekend. Descartes gaf aanleiding tot het ontstaan van het I. door zijne bewering, dat in eene onstoffelijke ziel, niets stoffelijks indringen kan, en door de van hein ingevoerde scherpe tegenstelling van geest en stof. Malebranche ging nog een schrede verder door aan te nemen, dat wij geenzins do dingen zeiven, maar die „in Godquot; zien. Berkeley zocht hot eerst het niet zijn der stof te bewijzen , en is daarom als de grondlegger van het I. aan te merken. Zijn stelsel komt op het volgende neder. Er is geene, van onze voorstellingen onafhankelijke, stof voorhanden, maar de ideën (hier denkbeelden) die wij van de ligchamelijke wereld hebben, ontstaan door den invloed en de werking Gods op het verstand, liet gansche ligchamelijke heelal bestaat eigenlijk slechts in het goddelijke verstand, dat naar een bepaalde orde de zinnelijke voorstellingen in ons opwekt, welke orde de loop der natuur uitmaakt. Kant noemt dit I. het dogmatische of dweepende, en stolt daar het kritische of het formeele en transscendentale tegenover. Terwijl dit eerste beweert dat alle kennis, door de zintuigen en ervaring verkregen, niets dan louter schijn is, en alleen in de ideën (denkbeelden) de waarheid is vervat, zoo gaf Kant wol too dat alle zintuigelijke en ervarings-kennis slechts die van de verschijnselen (phenomenen) was, maar tevens dat zij do eenigo mogelijke kennis voor ons is, en eene subjective waarheid bevat. Dit I. is in de wijsbegeerte van Fichte overgenomen en tot in het uiterste gedreven, waarin met wegredonoring der natuur alleen de absolute subjectiviteit geldend gehouden wordt, en do waarneming der dingen eene inwendige daad heet. De geest der wijsbegeerte van Fichte bestaat in de opheffing der tegenstelling van subject en object, van voor- en onderwerp. Alles wordt tot het „ikquot; teruggevoerd, dat al het zijn als zijne grenzen door zijne voorstellingen hot aanwezen geeft. Schelling stelde zijne natuurphilosophie togen dit eenzijdig I. over, dat men daarom ook het objective idealismus genoemd hoeft. Hegel voerde het I. ten top door zijne wetenschap van het idee, waarin begrip en werkelijkheid één zijn. Dit wordt het absolute I. genoemd.

IDEE is, naar hot gewone spraakgebruik en volgens do opvatting in do wijsbegeerte van Locke en Wolf, zoo veel als voorstelling of denkbeeld. Ten opzigte van de oorspronkelijke beteekenis des woords, die het door Plato ontving, verstaan wij daaronder het wezen der dingen, zoo als zij in de oorspronkelijke gedachten van den geest voorhanden zijn, of het wezenlijke in de voorwerpen, zoo ver wij dit kunnen konnon. Er zijn zekere voorstellingen, wier voorwerp noch door een verstandsbegrip, noch door eene zinnelijke aanschouwing volledig voorgesteld kan worden, omdat het iets ongegronds, oneindigs of volmaakts is, dat niet onder het gebied van ruimte on tyd valt, en zich niet onder den vorm van een verschijnsel kan vertoonen. Zulke voorstellingen zijn slechts mogelijk door eene kracht in ons, die dit onbegrensde en oneindige kan denken en boven de beperkingen van ruimte en tijd verheven is. Wij noemen deze kracht de rede, en hare voorstellingen noemt het wijsgeerig taalgebruik Ideën. Beschouwt men dit nader, dan ontdekt men twee soorten daaronder, welke zich van elkander daardoor onderscheiden , dat de eene alleen op begrippen, de andere slechts op aanschouwingen toepasselijk is. Die der eerste soort noemt men bij voorkeur rede-ideën, of rede-begrippen, want zij hebben hunnen oorsprong onmiddelijk uit de rode en hunne voorwerpen kunnen alleen gedacht en niet voorgesteld worden, b. v. God, wereld, eeuwigheid, heiligheid. Het hoogste rede-I. is dat van het oneindig volmaakte. De Ideën van algenoegzaamheid, eeuwigheid en noodzakelijkheid zijn daarin vervat en hoewel het op zich zelf onbegrijpelijk is, ligt het evenwel ten grondslag voor alle wijsgeerige konnis. Het biedt het hoogste standpunt aan, waarop de menschelijke geest de wetten der natuur en de verbinding der dingen tot eene groote harmoniselio eenheid loert kennen.

Die der andere soort noemt men Ideën der verbeeldingskracht of aesthetische, omdat de verbeelding hen uit do verschillende

bestamldeolcn (loot ontstnim, welke gedeeltelijk door cle zinuon, gedeeltoüjk door de redo geleverd worden, en door do scheppondo of vormende verbeeldingskracht tot oen organisch geheel worden zamengestold, dat daarom ook door gcon begrip in allo zijne eigenschappen volledig bepaald, noch duidelijk gedacht, maar door eone onmiddelijke aanschouwing in den geest voorgesteld worden kan. Du Ideén der verbeeldingskracht zijn wol alleen door do redo mogelijk, doch zij vormen zich daardoor niet uitsluitend, maar uit do verocniging van de aanschouwingen der vorboolding en dor redebegrippen. Daarom bevat ook iedero voorstolling van een aesthotisch I., bohalven de zinnelijke on duidelijke begrensdheid, waarin hot verschijnt, tegelijk altijd nog iets onuitsprekelijks en oneindigs, dat zich niet begrijpen noch duidelijk maken, maar zich alleen gevoelen laat.

De rodo-ldeën zijn dus zuivere, van al het zinnelijke afgetrok-kone gedachten van zaken, die zich niet als verschijnselen kunnen voordoen, maar die in het wezen der rede gegrond, een noodzakelijk bestaan daaruit ontleenen. De Idoën dor verbeeldingskracht zijn idealen in een beperkteron zin, voorstellingen van verschijnselen, hoewel geen bloot zinnelijke afdrukken dor voorwerpen, die ons omgeven, maar van degenen welke door do verbeelding, door de werking der zelfstandige natuur van onzen geest, volgons hare wetten daarin worden voortgebragt, en waardoor do mogelijkheid van den aanlog tot de kunst of de verwezenlijking der schoonheid in den monsch geboren wordt.

IDELEB (Ciikistian Lüdwio), geboren den 21'^lon September 1706 te Groot-Broze bij Perleberg, in het Pruissischo regeringsdistrict Potsdam, overleden den 10^doquot; Augustus 1840 te Berlijn, waar hij sedert het jaar 1821 hot hooglooraarambt bekleedde, heeft zich vooral verdienstelijk gemaakt zoo door het bevorderen der kennis van de Franscho en Engelscho letterkunde in Duitschland, voor welke hij oen dikwijls herdrukt Ilandbuch der framösische Sprache und Literutur vervaardigde (gelijk later een soortgelijk voor do Engelscho taal en letterkunde) als vooral door belangrijke geschriften over de geschiedenis der sterre- en tijdrekenkunde. Van zijnen arbeid in dit godoolto der wetenschap vermelden wij; Historische Unlersuchunjen über die astronomischen Beobachluuijen der Allen (Berlijn 1806); üntersuchung über den Ursprumj und die Bedeutung der Sternnamen (Berlijn 1809); Ilandbuch der mathemalischen und technischen Chronologie (Berlijn 1825—1820, 2 dln.), omgewerkt tot oen Lehrbuch der Chronologie (Berlijn 1831); Die Zeitrcchnumj der Chinesen (Berlijn 1839). Eenigc zijnor verhandelingen over weinig bekende onderwerpen, b. v. den Uunen-almanak, worden in de werken dor Borlijnsche academie van wetenschappen gevonden, van wolke I. een zoor werkzaam lid was. Zijn oudste zoon

I. (Julius Lumvio), geboren den 3^licn September 1809 te Berlijn, waar hij ook den I7^d(!n Julij 1842 overleed, beoefende eerst do geuoeskundc, later do natuurwotonschappon en wiskunde, voorts ook de Egyptische oudheidkunde. Zijne Aleteorologia veterum Graecorum et Romanorum (Berlijn 1832), werd gevolgd door eene uitgave van Aristotolos' Aleteorologia (Leipzig 1834— 1836, 2 dln.) en oene van Ae Physici et medici Graeci minores (Berlijn 1841—1842, 2 dln.). Blijk van zijne ingenomenheid met do ontdekkingen van Champollion draagt zijn Hermapion, sive Uudimenta hieroghjphicae veterum JEgyptiorum literaturae (Leipzig 1841, 2 dln.); ook guf hij eone vertaling in het licht van Egin-hards leven van Karei don Grooto (Hamburg 1839, 2 dln.) en onderzocht het verbaal aangaande Teil (Berlijn 1836).

IDENTITEIT of eenerleiheid is eene wijsgeorigo uitdrukking voor gedachte voorwerpen, in zoo ver zij bij veranderde toestanden in hun wezen standvastig blijven, b. v. de I. van het „ikquot;, of in zoo ver de verscheidenheid van meerdere dingen opgeheven wordt. Dit laatste is eone abstracte bloot logische I. of eenerleiheid en verschillende van de betrekkelijke, d. i. de overeenstemming in zekere opzigten of de gelijkenis. Zoo zijn do begrippen van hond en leeuw betrekkelijk Identisch, in zoover zij beiden dio van viervoetige zoog- en roofdieren inhouden. Onder absolute I. wordt echter in de wijsbegeerte do absolute eenheid verstaan, namelijk de eenheid van het wezen, van het subjective en objective, bij do verscheidenheid van vorm. In de mathesis noemt men „Identischquot; wat in grootte en vorm overeenkomt. Zoo zijn twee grootheden, b. v. do beide leden of termen oener vergelijking Identisch, omdat zij beiden uit dezelfdo grootheden bestaan en denzelfden vorm bezitten, of ten minsten daartoe kunnen herleid worden. In do meetkundige werken bedient men zich in plaats van identisch van de uitdrukking gelijk en gelijkvormig, en men zegt b. v. van twee driehoeken, waarvan do zijdon en do hoeken gelijk zijn, dut zij gelijke en gelijkvormige driehoeken wezen moeten.

IDENTITEITS-SYSTEEM. (Zie Schelling).

IDEOLOGIE, eigenlijk Ideënlcor, noemen do Franscho geleorden do wetenschap, die zij op het laatst der XVIII^JO en hot begin der XIX'¹quot; eeuw in do plaats van do door hen verachte motaphysica gesteld hebben. Het sensualismus van Condillac was tot eeno abstracte loer van do „ideesquot; (bij hen niet anders dan do voorstellingen of denkbeelden dor zinnelijke voorwerpen) vervallen, die vooral door Do Hult do Tracy verder ontwikkeld word. Dezo wetenschap was zoo onvruchtbaar in hare toepassing, dat het praetisch genie van Napoleon al hetgeen maar eenigzins van eonen bespiegelenden of wijsgeerigon aard was, met den door hem zoo zeer gchaten naam van Ideologie, en hen, die zich mot philosophischo studiën bezig hielden, met dien van Ideologen bestempelde, omdat zij in zijn oog niets nuttigs of bruikbaars kondon voortbrengen, maar integendeel de revolutie en do regeringloosheid haddon doen ontstaan.

IDIOMA. (Zie Tongval).

IDIOOT wordt eene soort van krankzinnigen genoemd. Do I. verkeert in eonen staat, waarbij do verstandelijke vermogens, het zedelijk gevoel en hot instinkt op eene zekere hoogte in hunne ontwikkeling zijn teruggehouden , niet volstaan om do onderhouding van hot individu en de zedelijkheid der handelingen to regelen. Somtijds mist do I. allo vorstand, tot zelfs het instinkt om zich te voeden, geheel en al; in andere gevallen is nog instinkt voorhanden en in sommige opzigten oen zweem van verstandelijk overleg; eene derde soort van I. brengt zelfs verstandelijke, hoewel zwakke handelingen te voorsehijn, hier zijn evenwel do dierlijke vermogens tot eenoii verschrikkelijken graad ontwikkeld.

Hieruit blijkt dat men govoogelijk drie klassen van Idioten kan aannemen.

De 1quot;° klasse vertoont oen stomp uiterlijk; onverschillig voor bewoging en voor rust, blyven zij als doodo ligchamen zitten of liggen; zij hebben geene gewaarwordingen, zijn stom. De uitscheiding van urine en drekstoffen geschiedt onbewust. Zij gevoelen geene behoefte aan voedsel of drank, bespeuren ook do afwisselingen van temperatuur niet, vertoonen evenmin aandoening van felle vorst als van de brandende zon.

Do 2^Ac klasse vertoont dierlijk instinkt zonder verstandelijke vermogens. Als een kind met oeu groot of zeer klein hoofd, in den eersten levenstijd slecht zuigt, de voorwerpen, die in zijne hand gebragt worden, niet omvat, dan zal men Idiotismus kunnen vermoeden. Op lateron leeftijd wordt hot duidelijker, het kind ziet scheel, volgt inoeijelijk hot licht, leert laat loopon, is stil en niet vriendelijk. Zoodra de eerste levensjaren voorbij zijn en het ligchaam ontwikkeld is, dan wordt do herkenning zeer gemakkelijk. De moeste Idioten zijn klein van gestalte, bobben grove gelaatstrekken, druipende of roede oogen, een gerimpeld voorhoofd, dikke omgeslagon lippen, zacht haar, een weinig ontwikkeld spierstelsel en dikwijls door gebrekkige ontwikkeling of kromtrekking misvormde ledematen. Sommigen zijn schier onbewegelijk, andoren zijn voortdurend in beweging. Zij zijn zeer ongevoelig voor verwondingen; een sterk voorbeeld hiervan wordt door Esquirol aangevoerd, waar eone I. zich zonder tegenstand den schedel liet doorzagen door eene andere krankzinnige, dio wenschende te sterven en don zelfmoord als eene slechte daad beschouwende, op die wijze zich do doodstraf wenschte waardig to maken. Deze soort van I. heeft wol is waar instinkt, maar toch niet genoeg om zich voor gevaar te vrijwaren en eone behoorlijke keuzo van voedsel te doen, zoodat zij soms hunne urine drinken en tabak als voedsel beschouwen. De voorttoelingswerk-tuigen vertoonen gewoonlijk eone grooto levendigheid en ona-nismus is een bijna standvastig verschijnsel van Idiotismus. •

De zinluigolijke waarnemingen zijn zeer gebrekkig. De I. hoort onduidelijk, ziet zonder opmerkzaamheid, do reuk en de smaak dienen bom niet tot bepaling van de spijzen. In volo gevallen hangt Idiotismus oorspronkelijk zamon met stompheid dor zintuigen , en Broussais zegt misschien niet geheel ten onregte (lt;/e

I'Irritation et de la Folie, Chap. V), „Do imiividueu, welke bij hunne geboorte beroofd zijn van het gezigt en het gehoor, ziju

noodzakelijk I.quot;

Somtijds bestaat er bij den I. oen flaauw herinneringsvermogen, vooral als hij niet I. geboren is; maar van de toekomst is bij hem volstrekt geen denkbeeld voorhanden.

Niot allo Idioten zijn stom; intusschen is do taal van den I. dikwijls niet meer dan het spreken van do papegaai; in de meesto gevallen spreekt hij niet.

Do 3'^lc klasse vertoont zwakke en beperkte verstandsuitingen met zeer sterk ontwikkelde dierlijke driften. Deze stompziunigen zijn verschrikkelijk gulzig, begeerig, veinzen of stelen om aan hunne neiging te kunnen voldoen, en als zij op hoeter daad betrapt worden, ontkennen zij het zonder schaamte. In het algemeen missen zij hot vermogen om de gevolgen hunner handelingen te voorzien; zoodra zich gevaar vertoont, zijn zij lafhartig en blufferig als zij het ontweken hebben. Zij ziju toornig, twistziek, wraakgierig, vernielzuchtig en altijd in beweging zonder doel. Sommige vertoonen op zeer vroegen leeftijd de teekenen van mannelijkheid of manbaarheid; zij vertoonen op volwassen leeftijd somtijds eene woedende geslachtsdrift. Deze Idioten hebben eene levendige gevoeligheid van de huid, naauwkeu-rige gewaarwordingen, somtijds gedeeltelijk maar altijd gebrekkig ontwikkelde verstandelijke vermogens. De kring hunner gedachten is zeer beperkt, hunne aandacht zwak en niet volhardend, hun opvattingsvermogen gering, intusschen kunnen zij meestal leeren lezen en schrijven. De zedelijke gevoelens zijn ondergeschikt aan do dierlijke driften.

De ziekten der Idioten zijn gewoonlijk slepend en zij gaan met des te minder levendigheid gepaard naar mate dat deze vorm van krankzinnigheid meer ontwikkeld is. Eene ziekte, die zij eens opdoen, verlaat hen gewoonlijk niet meer en brengt ten slotte den dood te weeg; van daar dat de I. zelden den volwassen leeftijd overschrijdt.

Idiotismus is nooit het gevolg van eenen andoren vorm van krankzinnigheid. Deze ziekte heerscht in landen waar Cre-tinismus heerscht; in het algemeen vindt men meer Idioten op het land en meer maniaci in do steden. Veronachtzamen van opvoeding en overspanning dor verstandelijke vermogens bij kinderen kunnen tot Idiotismus aanleiding geven; in de meeste gevallen wordt de I. als zoodanig geboren; intusschen kunnen ook stuipen, herhaalde aanvallen van vallende ziekte, zamen-drukking van den schedel en onanismus bij kinderen Idiotismus te weeg brengen. De lijkopening der Idioten doet gewoonlijk verschillende veranderingen der hersenen zien; maar vooral eene geringero hoeveelheid hersenen en kleinere kronkelingen en daarenboven meerdere vastheid van het weefsel. De overige veranderingen zijn niet standvastig.

Do I. is niet van zijne krankzinnigheid te genezen; het eenigo wat de geneeskunde dus-voor hem vermag, is dat zij hem in een gesticht onschadelijk voor zich en een ander maken kan. v. P.

IDIOPATISCH. Dit woord wordt in de ziekteleer gebezigd, om aan te duiden, dat eene aandoening op zich zelve staat, dat zij oorspronkelijk is en niet het gevolg van andere aandoeningen. Een voorbeeld zal dit het beste ophelderen. De hoest kan het gevolg wezen van prikkeling der longen, dan is deze hoest een Idiopatische hoest; maar zij kan ook hot gevolg wezen van prikkeling der inuag, dan noemt men dit verschijnsel niet I. maar sympathisch. v. P.

IDOLATKIE is, naar de betcekenis van het Grieksche woord, elke godsdienstige vereering, vau welke een in stoffel ij ken vorm voorgesteld wezen het voorwerp is. Daartoe behoort dus elke godsdienst, die natuurvoorwerpen, b. v. do zon, sommige dieren enz. godsdienstig vereert. Deze vorm van hulde aan of ontzag voor oen hooger wezen is, naauwkeurig genomen, onderscheiden van Idololatrie, die hare voorwerpen heeft in kunstmatig vervaardigde afbeeldingen van stoffelijke of als stoffelijk gedachte wezens. Doch daar het zuivere godsbegrip bestaat in de voorstelling, dat het Opperwezen een onstoffelijk denkend wezen is (zie God), zijn zoowel do I. als do Idololatrie godsdienstvormen , tot het heidendom behoorende.

IDOLOLATRIE. (Zie Idolatrie).

IDOMENEUS, koning van Creta, was een der vorston, die Trojo belegerden. Op zijne terugroize zou hij, in gevaar van V.

schipbreuk, aan Neptunus eene gelofte hebben gedaan, hot eerste op te offeren, dat hom, indien hij behouden op zijn eiland kwam, zou te gemoet komen. Dit was zijn zoon, welken hij dan ook offerde; doch toen kort daarna do pest op Creta uitbarstte, sehrovcn de verontwaardigde inwoners zulks toe aan do onmenschelijkheid des konings en verdreven hem. Groote overeenkomst is niot te ontkennen tusschen dit verhaal en hetgeen in de H. Schrift aangaande Jephtha wordt gelezen.

IDRIA. Stad in het Oosteiir'(jksehc koningrijk Illyrië, de hoofdplaats van do Adelsborger kreits of Midden-Krain, aan het riviertje de I. of Idrizza. Zij heeft 4,500 inwoners, van welke ruim 600 arbeiden in do beroemde kwikzilvermijn, die sedert 1497 bewerkt wordt en jaarlijks gemiddeld 3,000 centenaars kwikzilver, behalve nog eene aanzienlijke hoeveelheid vermiljoen, oplevert. De ingang tot dit verbazend uitgebreido bergwerk is midden in de stad; langs 830 trappen klimt men af in do mijngangen, waar eene groote hitte heerscht en de dampen van het kwikzilver de lucht ongezond en de ademhaling moeilijk maken. Do terugtogt geschiedt op aanmerkelijken afstand van den ingang, in eene ton, die in eene loodregto opening naar boven wordt gewonden, waartoe 8 min. noodig zijn. Behalve do kwikzilvermijn, de grootste van Europa en een van de merkwaardigste bergwerken der narde, heeft I. ook branderijen , weverijen en kantfabrieken.

IDUMEÈRS. Do latere naam van het volk, dat vroeger den naam droeg van Edomiten. Ten tijde van Johannes Hyrcanus kwamen zij onder de heerschappij van den Joodschon staat, en de dynastie der Herodessen was uit hen afkomstig. Na de verwoesting van den Israëlitischen staat verloren zij hunnen afzonderlijken volksnaam en werden sedert onder de meer algemeeno benaming van Arabieren aangeduid.

IDUNA. (Zie Godenleer, Noordsche).

IDUS heette bij de Romeinen de IS¹¹⁰ dag der maanden Maart, Mei, Julij on October; in de overige maanden de 13^d0. Zie voorts liomeinsche Almanak.

IDYLLE, van hot Grieksche hSuUiov, eene kleine afbeelding, is eene der vormen van het herdersdicht, en wol die, waarin de dichter, de moest veredelde gewaarwordingen schilderende van zulke mensehen, die in kinderlijke eenvoudigheid als herders of althans in kleine maatschappijen loveu, bij voorkeur teedore en kwijnende onderwerpen behandelt. Zie voorts Herdersdicht en lïcloye.

IEP. (Zie Up).

IERLAND, door do oudste inwoners Erin, en door do Romeinen Hibernia genoemd, is het tweede der groote Britsche eilanden. Het ligt tusschen 55° 30' en 51° 20' N. Br. en 5° 30' en 10° W. L. van Greenwich, in do Atlantische zee, ten westen van Engeland en Schotland, waarvan het door het Noordkanaal, de lerscho zee en het kanaal van St. George is afgescheiden. I. heeft cone oppervlakte van 1,504 □ mijlen en bestaat voor het grootste gedeelte uit eene bekoorlijke afwisseling van vlakten en heuvelen, die zich slechts op enkele plaatsen tot bergen verheffen, welke laatste men meest in het westelijke gedeelte des eilands aantreft. Ook vindt men er uitgestrekte moerassen, die te zamen bijna ^ dor goheelo oppervlakte uitmaken en veel turf bevatten. De voornaamste rivier is de Shannon, de grootste der Britsche eilanden, die uit het meer Allen voorkomt en voorbij Limmerick in zee valt; voorts de Barrow, deNore, de Suiro, de Blackwater, de Foyle, de Monterlony, do Guybarra, de Boyne, de Fergus en eenigo kleinere. Onder de meeren verdienen vermelding: het Lough-Earne, het Lough-Neagh, het Lough-Corrib, de drio Killarney-meren en het Mucros-meor. De grond levert graniet, kalksteen, marmer, bazalt, goud, zilver, lood, koper, ijzer en steenkolen. Graan en aardappelen worden in groote hoeveelheid verbouwd.

Het koningrijk I. telt omtrent 6' millioen inwoners, welk aantal ten gevolge der heerschende armoede en daaruit voort-vloeijende landverhuizing afnemende is. Het eiland is verdeeld in 4 provinciën: Ulster, Leinster, Munster en Connaught. Do hoofdstad is Dublin (zie Dublin).

Do oudste bekende inwoners van I. waren do Gaëlen of Kelten, die, door de invallen der Romoinschc legers in Gallië en Brittannië daaruit verdreven, eene wijkplaats zochten op dit eiland, dat zij Erin, het Westland, noemden. Onzeker en vol

3

fabeleu is dc geschiedenis dor inwoners, lot in de IX¹¹⁰ eeuw, wanneer het geheele land door de Deenscho zeeroovers werd veroverd en uitgeplunderd; niet lang daarna vestigden er zich de Noormannen, die er de vier koningrijken slichtten, welke de namen der tegenwoordige provinciën droegen. Hendrik de I1^J°, koning van Engeland, begeerig naar het bezit van dit sehoono, en door onderlinge verdeeldheid der inwoners magtelooze eiland, liet zich door paus Adriaan den IV^dcn ccne bul geven, die er hem het eigendom over toekende, hetgeen hem bij zijne aanvallen verzekerde van do medewerking dor geestelijkheid; doch hoezeer reeds in het jaar 1169 de Engeleche baronnen Fitz-Stephcn en rUz-Gerald aan het hoofd eoner krljgsmagt voet op don lerschen bodem zetteden, en de koning zelf twee jaren later mot 400 ridders en 4,000 soldaten Waterford bezette, was eerst in het laatst der XV^dquot; eeuw I. aan do Engolsehe kroon onderworpen, hebbende het sedert dien tijd, ook in weerwil van eenon hevigen met moeite bedwongen opstand in hot laatst dor vorige ocuw, een doel van het Britsche rijk uitgemaakt.

Zie voorts over I.: l'Irlande sociale, politique et religieuse (Parijs 1839, 2 dln.); Vonodey, Irland (Leipzig 1844, 2 din.), en over zijne geschiedenis: de oude lerscho kronijkschrijvers, in oorspronkelijk en tekst en met cene Latijuscho vertaling uitgegeven door O'Connor onder don titel: Rcrum Hibernicamm scripto-res veteres (Tjondon 1814-—1826, 4 dln.), en voorts: Cox, Ui-hernia Anglicana (Londen 1689—1690, 2 dln.); Mac-Googliegan, Hisioire de l'Irlande (Parijs en Amsterdam 1758—1763, 3 dln.); O'HalIoran, General History of Ireland (Londen 1779, 2 dln.); Leiand, History of Ireland (Londen 1773 , 3 dln., herdr. Dublin 1814); Plowden, Historical Review of Ireland (Londen 1805, 2 dln.); Gordon, History of Ireland, from the earliest account to the accomplis/iment of the Union with Crmt-Britain (London 1806, 2 dln.); Hogowisch, Uebersic/it der Irelandische Geschichle (Al-tona 180C); Lindau, Gesclichte Irlnnds (met het vervolg van Brandis, Dresden on Leipzig 1829-—1846, 2 dln.); Burdy, History of Ireland (London 1819); O'Driscol, History of Ireland (Louden 1827, 2 dln.); Moore, History of Ireland (London 1835, 2 dln.).

IERSC1I MOS. (Zie Carragheen).

IERSCHE ZEE (De) is dat godeelto van do Oceaan, dat ingesloten ligt tussclien Ierland ter eenc en Schotland en Engeland ter andere zijde. Haar noordelijkste ingang heet het Noordkanaal en haar zuidelijke ingang Kanaal van St. George. Car-digan-Baai, Morecombo-Bani, Dundalk-Baai en Solway-Baai zijn hare voornaamste zeeboezems en de eilanden Man on Anglesey hare voornaamste eilanden.

IFFLAND (August Wilhelm), geboren te Hannover den 19aon April 1759, word door zijne ouders voor don kansel bestemd, maar door onoverwinbare neiging gedreven tot het too-nool, dat hy dan ook met grooten lof betrad; hij was ton laatste algemeen bestuurder van de koninklijk-Prussische schouwburgen te Berlijn, en overleed aldaar den 22'^tcn September 1814. Hij muntte uit in allerlei rollen, doch moest in het hoog-comieke, of ook in het burgerlijke tooneelspel, hot minst in hot hooge treurspel, waartoe zijn uiterlijk voorkomen hein ook minder go-schikt maakte. Ook heeft I. zich gunstig bekend gemaakt als schrijver van tooneelstnkken, van welke sommige, mot name de Jagers ook ten onzent met veel goedkeuring ontvangen zijn. Zijn Almanack filr das Theater (Bellijn 1807, 1808 , 1813) bevat vele schrandere opmerkingen en nuttige wenken ten aanzien der tooncelspoolkunst, terwijl van zijne Dramatische Werlce (Berlijn 1798—1809, 16 dln.), door Neue Dramatische Werlce gevolgd (Berlijn 1807—1809, 2 dln.), een Auswahl herhaaldelijk (Leipzig 1827—'1828, 11 deeltjes, en aid. 1844, 10 doeltjes) is uitgegeven.

Zie, behalve I.'s lovonsbesehrijving door hom zeiven, aan het hoofd zijner Dramatische Werlce geplaatst, Eunek, Erinnerungen aus dem Lehen zweier Schauspeiler, Ifjlands und Devrients (Leipzig 1838).

IGLAU is oeno der oudste en na Brunn en Olmutz de meest bevolkte der steden van Moravië; zij ligt op de grens van Bo-hemen aan de Iglawa, over welke rivier aldaar eene brug van 48 voet hoogte en 96 voet lengte ligt. Met hare drie voorsteden telt zij 17000 inwoners; onder do gebouwen munt de St. Ja-cobskerk uit met haar prachtig altaar en een zeer zwaren klok, do St. Ignatiuskerk, de nieuwe kazerne enz. Men vindt voorts te I. eene militaire school, eene middelbare en zes lagere scholen, verscheidene inrigtingon van weldadigheid, spinnerijen, lakenweverijen , kousenweverijen, verwerijon, bierbrouwerijen, glas-en papiorfabriekon. De handel in laken en wollen stoften naar Salzburg, Tyrol, Italië, Hongarije en Zevenbergen is van aanbelang. Reeds in 1250 werden hare stedelijke rogten door koning Wenceslaus den I'^lcn erkend. Voor de stad staan twee graniet-zuilen, waarvan do eene do grens van Moravië is, terwijl de andere als gedonktooken staat op de plaats, waar Ferdinand de Ibio j_n 1527 den eed aflegde voor do Boheemsche stenden.

IGLESIAS (Jose) DE LA CASA. Deze uitmuntende dichter werd in of omstreeks liet jaar 1753 te Salamanca geboren, aan welks hoogeschool hij zich tot den geestelijken stand voorbereidde, doch ook door dichterlijken aanleg onderscheidde. Hij overleed den 26^ston Augustus 1791, en zijne Poesias zijn na zijnen dood uitgegeven (Salamanca 1798 en later; de netste uitgave is die van Madrid 1821, 2 dln., uit welke Wolf oeno bloemlezing heeft gegeven in Floresta de romas modernas Castellanos (Parijs 1837, 2 dln.). I. is een der voornaamste volksdichters van Spanje, zekerlijk do voornaamste van de vorige eeuw. Want ofschoon de luchtige toon van zijne moeste gedichten in strijd schijnt te zijn mot do ernsthaftigheid van hot Spaansohe volkskarakter, leven zij, zelfs in den mond des volks, misschien niet het minst wegens het geniakkolijko van den versbouw en het gebruik, dat de dichter heeft weten te maken van den rijkdom zijner moedertaal.

IGNAME. Dezen naam goeft men aan onderscheidene soorten van het geslacht Dioscorea, zoo als aan Dioscorea saliva Jj,, D. alata L., D. bulbifera L. enz., die in tropische landen veel wordon aangekweekt om hare dikke, vlezige, aan zetmeel r'u-ke, onder den naam van Yams-wortels bekende, wortelstokken, welke na geweekt en gekookt te zijn, als spijze genuttigd worden.

Toon men eenigo jaren geleden, bij hot hevige woeden dor beruchte aardappel-ziekte in die dagen, alom rondzag en ijverig zocht naar eenig waardig surrogaat voor onze zoo veelvuldig gebruikt wordende aardappelen, is er veel ophef gemaakt van de goschikthoid daartoe dor I., en is do cultuur dezer ook by ons en in naburige landen zeer aangeprezen. Die cultuur heeft inderdaad geene ongunstige uitkomsten opgeleverd; maar wij gelooven het zeer to moeten betwijfelen, of zij ooit die van den aardappel slechts eenigermate zal kunnen vervangen; — mogen ook do Ignamcn eene rijke opbrengst geven , en in voedende eigenschappen voor de aardappelen niet onderdoen of deze zelfs overtreffen, niemand, die aan laatstgenoemde spijze gewoon is, zal zelfs slechtere aardappelen voor yams-wortelen laten staan; — de Ignamen zijn eetbaar, maar alles behalve smakelijk of lekker; hij die, zoo als wij, daarvan do proef hooft genomen, zal ons dit zonder twijfel toestemmen. Het geroep over de I. is dan ook reeds vrij wat bedaard; het zal er mede gaan even als met de Aardpeer (zie Aardpeer) of ïopinambour (Heliantlins tuberosus L.), over wier geschiktheid tot mensehenvoedsel evenzeer nis later over die dor I. veel wind is gemaakt, en die ook, met do noodige zorg bereid, vermeerderd en veranderd onder do handen van oenen bekwamen kok, inderdaad zoor goed te gebruiken is, zoo als wij bij eigen' ondervinding mogten ervaren; — maar welke grondstof kan niet door hem, die bekend is met de too-vorniiddolen der hoogere kookkunst, in eene keurige spijze herschapen worden! — nu evenwel zijn de Topinambours bepaaldelijk tot een weinig gebruikt beestonvoedor gedegradeerd.

Bovendien moet men, bij het eten der yams-wortelen, zoor omzigtig zijn, en vooral zorgen, dat zij behoorlijk worden afgekookt; immers vele soorten van Dioscorea bezitten in mindere of meerdere mate purgoorondo en braakwekkende eigenschappen, die onder anderen bij Dioscorea tnphylla L. zelfs door koking niet worden weggenomen, en de voorbeelden zijn niet zeldzaam, dat het eten van I.-knollon den gebruikers hevige diarrhoën en groote onpasselijkheid hooft berokkend; trouwens alle planten uit do natuurlijke planton-familio der Dioscoreae bezitten een scherp, bitter beginsel, dat haar, waar dit moer overvloedig voorhanden is, gevaarlijk maakt.

Vooral door zijne driehokkige, zeszadige, drievleugelige vruoht is het geslacht Dioscorea, hetwelk door Sprengel (Cf.

Sysl. Veget-) in. do 3^Je ordo der 6^ao klasse (Hexamlria trigynid) van het stolsel, van Linnaeus geplaatst wordt, goed van zijno aanverwanten to onderkennen; het zijn overhlijvoudo kruiden of lialfheesters, die in de tropische en subtropische landen worden aangetroffen; zij hebben eenen kliuimenden stengel, veelal afwisselend geplaatste maar soms ook tegenovergestelde, veelal hart- ol' spiesvormige, meest gaafrandige, soms handvormig-in-gesnedene bladen, en okselstandige, in trossen of aren vereen igde

bloomen. ^v' quot;•

IGNATIUS, bijgenaamd de Heiliya, stond in het laatst der 1«'° en het begin der II¹¹⁰ eeuw aan het hoofd der christelijke gemeente to Antioehië. Hij was een leerling van don apostel Johannes en is oen der zoogenoomdo Patres Apostoüci. Zijne geschiedenis is zeer opgesierd, misschien ook door hem zelvcn; althans hij beweert, een der kinderen te zijn geweest, door Jezus aan zijno leerlingen ten voorbeeldc gesteld (Matth.XIX; 13'—15). Naar men wil zou hij te Rome, volgens sommigen in het jaar 107 , volgens anderen in 116, in den schouwburg den marteldood hebben ondergaan, door leeuwen verscheurd. De brieven, die op zijnen naam bestaan, worden door voorname godgeleerden, mot name Semler, Heumann, Ernesti en Neander (om van C. F. ISaur to Tubingen niet te spreken) voor onecht, door Bunsen, immers voor zoover het sommige aangaat, voor echt gehouden. Zie doswogons Baur, Die Ignalianische Briefe (Tubingen 1848), lïunsen, Ignatius und seine Zeit (Hamburg 1847); Kist, in zijn en Royaards' Archief voor kerk. Cescit., D. II, bladz. 1—61. Nadat namelijk do Griekscho tekst van 12 brieven, aan I. toegekend, reeds in de XVI^d'^! eeuw herhaaldelijk was uitgegeven, ofschoon klaarblijkelijk onecht, ontdekte Urserius eene oude La-tijnsche vertaling van 7 brieven van I. met kortoren tekst en vermoedelijk in den oorspronkeiijken toestand, welke hij heeft uitgegeven (Oxford 1642); waarna Vossius het oorspronkelijke Grieksch dier brieven ontdekte en uitgaf (Amsterdam 1646), welke verzameling later met oenen brief aan do Romeinen vermeerderd is door Ruinart, die dezen heeft uitgegeven in zijno Ada marlijrum (Parijs 1690), terwijl do gezamenlijke, aan I. too-gekendo brieven zijn uitgegeven in de Patres aposlolici van Co-toierius en Clericus (Amsterdam 1724, Tom. II) en Russol (Londen 1746 , Tom. II), en do kortere Grieksche tekst door Frey (üazel 1741). Eene Syrische overzetting is door Cureton (Londen 1845), en eene Armenische door Petermann (Leipzig 1849) in het licht gegeven.

IGNATIUS-BOON KN (St.) {Fabae St. Ignatii s. fehrifugae), do zaden van Strychnos Ignatii Berg. s. Ignatia amara L. fll., een' heestor der Philippijnsche eilanden, roet eironde, spitse, gaafrandige, onbehaarde, geaderde bladen, 3- tot. 4-bloemige, okselstandige bloemstelen, en peervormige, onbehaarde vruchten; Strychnos Ignatii behoort tot de natuuriijke familie der Lo-ganiaceae, cn in het stelsel van Linnaeus tot de 1quot;° orde der 5^lIc klasse (Penlandria Monogynia).

De St. I. zijn onduidelijk 3-kantigo, zeer bittere en scherpe zaden, die gelijksoortige eigenschappen bezitten als do Braak-noten of Kraanoogen (zie Brnaknoten), en tegen soortgelijke ziekten , als waartegen men deze bezigt, zijn aanbevolen; zij zijn evenwel weinig of niet in gebruik. De opgave van Loureiro, dat zij, in niet zeer groote gift genomen, onsehadolijk zouden zijn, schijnt minder juist te wezen.

Volgens Lindley (zie Veget. Kingil, p. 603) worden do St. I. in Indië, onder den naam van Papaeta, met goed gevolg tegen cholera aangewend, hoewel zij, in te groote dosis gegeven, duizelingen en convulsiën veroorzaken. v. H.

IGNORANTEN, Freres ignorantins, broeders voor onwetenden, is de naam van dien tak der Jezuiten-ordo, welke in het jaar 1724 door den Fransehen abt Baptiste do la Salle is gesticht en zich bijzonder toelegde op het lager onderwijs. Spoedig namen zij toe in aantal cn werden zelfs na do opheihng der Jezuiten-ordo als onderwijzers toegelaten, doch do eerste omwenteling verdreef hen uit Frankrijk, tot dat Napoleon hen in 1806 terug riep. De krachtsinspanning, met welke Romo in de laatste jaren het door do kerkhervorming en do verlichte begrippen verlorene heeft getracht te herwinnen, heeft ook aanleiding gegeven, dat de I. tegenwoordig zoowel in Frankrijk als elders, ook door middel van het onderwijs, ijverige bevorderaars der propaganda zijn.

IJ (Het). Zeeboezem, die uit den zuidwesthoek van do Zuiderzee, bij Durgordam, in eene nagenoeg westelijke rigting loopt tot Spaarndam, en daar eene noordelijke rigting en don naam van Wijker-mcer aanneemt, tot waar hij, nabij Beverwijk, eindigt. Ter laatst aangeduide plaats is de slechts oeno mijl breede landengte, die Holland op zijn smalst genoemd wordt en het eigenlijke Noordholland tot ecu schiereiland maakt. Do breedte van het IJ is zeer ongelijk; hot smalst voor het midden van Amsterdam en even voor de bogt bij Spaarndam, waar do stroom naar het noorden schiet. De diepte is afwisselend, van 9 tot 40 voet, en de geheele lengte van dezen inham der Zuiderzee ruim 4 uren.

In onze lettorkundo is de IJstroom bekend door het dichtstuk van J. Antonides van der Goes.

UP, IEP of OLM (Ulnms). Een plantengeslacht, dat in het kunstmatig stelsel van Linnaeus tot de 2^do ordo der 5^ao klasse (Pentandria Digynia), en volgons do natuurlijke rangschikking tot do kleine familie der IJpen of Olmen (Ulmaceae) gebragt wordt.

Van de verschillende soorten, die tot het geslacht Ulnms be-hooren, is voor ons het meest belangrijk de hier te lando 111-heemscho gewone of zachte IJ. (ülmus campestris L.), ook Ihr-seleer genaamd. Deze in Maart en April bloeijendo boom wordt in verschillende streken van Europa aangetroffen, cn komt in vele onzer bossehen algemeen voor; zijne van boven ruwe, lang-worpig-eirondo bladen zijn aan den voet ongelijk, aan den top gespitst, aan den rand dubbel-gozaagd; de bloemen, die eerder dan do bladoren voor don dag komen, staan bundelsgewijzo bijeen; do vruchten zijn, evenals die der overige soorten van het geslacht Ülmus, e'énzadigo vlougelvruehten.

Do Upon kunnen eene hoogte van 60 tot 90 voet bererken; zij worden om hun hout, dat b. v. tot het maken van stoelen euz. zeer geschikt is, veel aangekweekt; deze kweeking van IJpenboomen, welke bf uit zaad bf door inleggers geschiedt, is, met het oog op den snellen wasdom des booms, zeer voordeclig, cn in ons land van bijzonder groot belang, daar do IJ. zoor goed tegen don wind ingrooit, en op menige plaats, waar andere boomen zouden kwijnen of sterven, goed aanslaat en opgroeit; het schijnt evenwel dat in streken, zoo als b. v. in den omtrok van Loy-don , waar do boomen in hot algemeen voel van de zeewinden te lijden hebben, opgaande JJjicn minder goed grooijen, waarom men dan ook bij hunne aanplanting op dergelijke plaatsen in den regel liefst Upon bezigt, waarvan vooraf het bovonsto gedeelte van den stam is weggenomen.

Wij spraken boven van den zachten IJ., dit namelijk in te-gonovorstelling mot den harden of kurk-lj. (II/mus suberosa Ebrh.), ook klim-JJ. genaamd; deze mode inlandsche boom wordt door oenige kruidkundigen als eeno afzonderlijke soort onderscheiden, door anderen daarentegen slechts voor oeno verschoi-denhoid van ülmus campestris gehouden. De kurk-\J. komt vooral op zandgronden voor; hij wordt niet zoo hoog als do gewone IJ., en heeft kleinere, meer tegen den tak aangedrukte bladen; daarenboven is deze vorseheidenheid of soort nog te onderkennon aan de kurkachtigo woekering der schors, dio vooral aan do takken duidelijk is, waardoor deze dikwijls een gevleugeld voorkomen krijgen; het hout van Ulnms suberosa is harder cn minder waard dan dat van UI mus campestris.

Nog komt bij ons te lande op opono plaatsen enz. een struikachtige IJ. voor, die onder don naam van kleinen IJ. (JJlmus minor Mill.) in den Prodromus Jl. Bat. (zie bl. 243) als eene soort wordt beschrevcn, maar door anderen, b. v. door don schrijver dor Landhuishoudkundige Flora (zie aldaar bl. 198), slechts eene verscheidenheid van U/mus suberosa, of ook mot dezen laatsten van U. campestris wordt genoemd.

De binnenste, het digtst bij den bast gelegene schors {Cortex Ulnü interior) van Ulnms campestris, alsmede van de uitland-scho, maar toch ook Europeescho Ulnms Willd., die even

zeer als onze gewone IJ. een voortreffelijk werkhout oplevert, is eonigermato tonisch en adstringerend, en wordt als dienstig bij atonic, hydrops, rheumatismus, chronische huidziekten enz. aangeprezen.

Do taage bast van verschillendo soorten van Upon kan tot binden vlechtwerk gebezigd worden; de jonge, buigzame Upontak-jes worden tot het maken van grove bezems enz, en, met vo-

güllijin bestreken (zoogonnamdo hjmgarven), op vele ])laatsoii tot het vangen van kleine vogels gebruikt. v. H.

IJS noemt men het water, wanneer het ten gevolge zijner lage temperatuur tot den vasten toestand is overgegaan.

Onder gewone omstandigheden hoeft de ijsvorming plaats als hot water op 0° C gebragt zijnde, daaraan nog voortdurende warmte onttrokken wordt. Men heeft dus water van 0° C en IJs van 0° C. Bij het vloeibare water van 0° C is echter nog de gebondeno warmte (zie Warmte) aanwezig, die aan hot IJs ontbreekt. Omgekeerd hoeft IJs van 0° diezelfde gebondene warmte noodig om vloeibaar water van 0° te worden. Gedurende den overgang tot den toestand van IJs, blyft de temperatuur onveranderd op het vriespunt of 0° C, hetzij de warmte snel of langzaam aan het water onttrokken wordt.

Fahrenheit maakte reeds do opmerking dat het water, mot eenige voorzorgen, beneden het 0 punt kan dalen zonder te bevriezen. liet is als of er oene zekere beweging noodig is om de deeltjes zoo te plaatsen als tot den ijsvortn vereischt wordt; hunne traagheid moet overwonnen worden.

Wanneer het water niet geheel van lucht is beroofd, dus niet gedestilleerd is, wanneer het zonder eenige schudding langzaam en van onder af wordt afgekoeld, kan het tot — 12° C gebragt worden zonder te bevriezen. Dcspretz heeft zelfs water tot op — 20° C vloeibaar gehouden, door het in haarhuizen af te koelen; de capillaire aantrekking, schijnt de deeltjes te beletten om zich als IJs te groepeeren. Hieruit is het eenigzins verklaarbaar hoe planten en organiseho ligchamen aan lage temperaturen kunnen blootgesteld zijn, zonder dat hunne sappen bevriezen.

Wanneer het water, beneden 0° gebragt, tot den vasten toestand overgaat, laat het zoo veel gebondene warmte los, dat de ijswording weder bij 0° plaats heeft. Person heeft opgemerkt dat het IJs alvorens bepaaldelijk te smelten eerst nog eenigzins week wordt.

Wanneer IJs van 0° C op nog lagere temperatuur komt, krimpt het meer en meer in een, en wel oen _ï04-„„ van zijn volumen voor eiken graad. Bij 0° is het soortelijk gewigt van het IJs 0,918, zoodat het, minder digtheid hebbende dan het water, daarop drijft. Het water heeft zijne grootste digtheid op 4°, bij verdere afkoeling zet het weder uit, tot dat het IJs wordt. (Zie Water).

Do uitzetting, die er dus beneden 4° C en bij de ijsvorming plaats hoeft, gaat gepaard met eene geweldige kracht. Zoo als bekend is, springen daardoor in den winter steenen en zwelt de vochtige grond, zoodat somtijds dorpels opgeligt worden en deuren knellen.

De academie van Florence, Galileus en Huyghens, namen verschillende proeven, waarbij zware ijzeren cylinders en bollen met water gevuld werden, en bij bevriezing uit éen sprongen. Later werden deze proeven door Eward William te Quebec, als ook te Warschau , met geschut herhaald. (Zie Bulletin des Scienc. uxathém. et phys. SIII, 1830; en Feehner, liepertor. d. Experiment. Physik, II^d0 deel).

Zeewater, en in het algemeen water met zouten vermengd, bevriest minder spoedig dan zuiver water. De aanhoudende beweging der golven vertraagt insgelijks aanmerkelijk do ijsvorming.

In don strengeu winter van 1740, bouwde men te Potersburg van het IJs der Newa, een paleis dat 52 voet lang, IC breed en 20 hoog was en waarvan het dak mede van IJs was. Voor dit gebouw stonden 6 kanonnen van G ffi en 2 mortieren, waaruit kogels van hennep en ook van ijzer geschoten werden, met ladingen van l-J ft'. Dit grootc wederstands-vermogen van het Ij's wordt verklaarbaarder door de opmerking op Noordpool-togten gemaakt, dat het IJs met toenemende koude harder wordt, zoodat men het in dio streken zelfs met hamers bijna niet kan verbreken.

In Indië en andere warme landen is het IJs in de laatste jaren een voornaam handelsartikel geworden. Het IJs wordt daartoe met schepen van do kusten van Noord-Amorica afgehaald. Door omringing met slechte warmte-geleiders voornamelijk houtzaagsel, voorkomt men zoo veel mogelijk het smelten. Bij do aankomst wordt het IJs in groote kuilen bewaard, die insgelijks met stroo, zaagmeel enz. omringd zijn. De handel in IJs is zoo zeer toegenomen, dat het maken alleen van zaagsel en het vellen der daartoe benoodigde boomen, in America eene voorname tak van industrie is geworden. Zie verder Kunst-koude.

IJSBEER. (Zie Seer).

IJSLAND, is een groot tot het koningrijk Denemarken be-hoorend eiland, hetwelk in hot noordelijk gedeelte van den At-lantischen Oceaan ligt. Het strekt zich uit van 63° 24' tot 66° 33' N. Br. en van 13° 25' tot 24° 31' W. L. van Greenwich. Het beslaat eene oppervlakte van 1840 □ geographische mijlen, zoodat het ongeveer driemaal zoo groot is als het koningrijk der Nederlanden. Volgens de telling van hot jaar 1846 bedroeg de bevolking 57,453 zielen, welke de protestantsche godsdienst (volgens de Augsburgsche confessie) belijden en vrij beschaafd zijn; terwijl iemand, die niet lozen of schrijven kan, tot de grootste zeldzaamheden behoort.

De kusten, inzonderheid aan de westzijde van het eiland, zijn diep ingesneden door zoogenaamde fjorden of inhammen van de zee, welke veelal mondingen van rivieren zijn, die van do talrijke bergen en gletschers uit hot binnenland naar de zoo stroomen. Van het oosten naar het westen wordt het eiland met onregelmatige bergruggen doorsneden, welke in velerlei rigtingen naar de kusten en in verschillende, als het ware, schiereilanden uitloopen, die hooge on steile voorgebergten vormen. ïusschen deze voorgebergten, in de nabijheid dor fjords zijn schoone val-leijen, waarin de bewoners hunne hutten hebben opgerigt cn vele der lage bergen zijn begroeid met eene stijve soort van gras, welke des zomers weide oplevert voor hot vee. De meest bewoonde plekken zijn op of nabij do oevers van de fjords, waar huizen voor den handel en scheepvaart zijn gebouwd. Doch de meerderheid der bevolking leeft afgezonderd in landhoeven, waar van een zeker aantal eene buurt of parochie uitmaken. Het binnenste van hot eiland is ontzettend woest en aan de bewoners veelal onbekend; men kan or 50 uren gaans in reizen zonder eenig spoor van mcnsehelijk bestaan to ontmoeten. Het bestaat gedeeltelijk uit met sneeuw bedekte bergen, Jöhils genoemd, waarvan velen ook vulcaniseh zijn en gedeeltelijk uit groote, met lava, slakken en vulcaniseh zand bedekte uitgestrektheden. Er zijn ook verscheidene moren, waarvan het grootste Myvatn genoemd, ongeveer 12 uren gaans in omtrek is; zijnde de oevers woest, onvruchtbaar en veelal in nevelen gehuld; terwijl er zieh dos zomers groote zwermen van muggen ophouden. De uitge-strektsto massa van ijsbergen ligt op het zuidoostelijk gedeelte van het eiland cn wordt Klofa Jülcul genoemd; zij bedekt eene oppervlakte van niet minder dan 200 □ geogr. mijlen met ijs en sneeuw. Prachtige gletschers bedekken de hellingen der bergen, welke zich van grooto hoogten tot aan de vlakten uitstrekken. Deze ijsmassa's worden somwijlen door de inwendige hitte van den grond en de uitbarstingen der vulcanen met een ontzettend geweld van een gescheurd en vallen in verbazende ijs- en sneeuw-stortingen {avalanches) nederwaarts op de vlakten. Overigens vertoonen de gletschers dezelfde verschijnselen van voortgaande beweging als in Zwitserland en vormen moraines van grooto rotsblokken. Groote zamenklonteringen van basalt-kolommen worden er op sommige plaatsen gezien, als ook van tuf en sommige bergen zijn met dikke omkorstingen van zwavel bedekt.

Het gehcelo eiland is eene vuleanisclio formatie en kan beschouwd worden als oone overwelving van onderaardsche vuurpoelen. Nog een groot aantal vulcanen zijn in volle werking; men telt er 24, met namen genoemd, die van tijd tot tijd groo-tere of geringere uitbarstingen vertoonen. Onder anderen had de vulcaan Katlegia in het jaar 1755 eene hevige uitbarsting, waardoor aan de oostkust 50 pachthoeven werden verwoest. Van eenen nog veel verschrikkelijker aard waren de uitbarstingen van den Skeidara en andere vulcanen op den bergrug van den Klofa Jökul, zoo als de Skaptar-Jökul in het jaar 1783, waardoor verscheidene vruchtbare distrieten met lava bedekt werden, terwijl de aseh cn de uitdampingen het water en de lucht in do omstreken bedierven (zelfs verwijderden zich do visschen van dat gedeelte der kust), waarop hongersnood cn pest volgde, welke in twee jaren 9000 menschon deden omkomen en duizenden van paarden en ander vee vernietigden. Do uitbarstingen van den Hecla (zie Heda) zijn menigvuldig, doch niet zoo hevig en verwoestend. De Snaevell Jökul, welke uit een der westelijke schiereilanden nabij het dorp of do handelsplaats Stappen oprijst, wordt voor de hoogste berg op IJ. gehouden. Door vroegere

reizigers werd (lo hoogte van 6663 Rijnl. voeten opgegeven; doeh volgons Ifttore waarnemingen schijnt de hoogte niet meer dan 4525 Rijnl. voeten te bedragen. Aan do zuidelijke en westelijke kusten zijn vulcanische eilanden uit de zee opgerezen, waarvan sommigen gebleven zijn, terwijl anderen later wederom verdwenen. Zoo rees er in het jaar 1783 aan de westkust een eiland uit de zee op, dat na verloop van eene maand verdween.

Met de vulcanen staan de menigvuldige heeto bronnen , die vooral op het zuidelijke en zuidwestelijke gedeelte van het eiland voorkomen, in verbinding. Men verdoolt haar in Zowjinr, dat is, baden, welke rustig vloetjen en in Ihe.r (springbronnen) of Geysers. Men treft de watoren daarin aan van do gewone temperatuur tot dio van kokend water en zelfs hooger. De vermaardste van deze bronnon zijn de groote en kleine Geyser, gelijk ook do groote en kleine Slrockr, welke zieh benevens vele kleinere bronnon ton noorden van den Hoela, in do nabijheid van Skalholt binnen cenon omtrek van 900 schreden bij elkander bevinden. Terwijl de beide Geysers meestal rustig zijn en slechts bij lange tusschonpoozen hot water omhoog drijven, koken en bruisen de beide Strockrs bestendig en drijven oven als de Geysers het water tot eene aanmerkelijke hoogte opwaarts. De groote Geyser (zio dat art.) is algemeen bekend. Nabij de zuidwestkust treft men do zwavelbronnen van Krisavik aan; die van Roikiahdal op hot westelijke gedeelte on dio van Reikiahworf en Krabla in het noordon. Voorts heeft men er stroomen van kokend slijk, talloozo kegels, benevens kraters van thans rustende vulcanen; in de nabijheid der Geysers stijgen op vele plekken dikke rook en damp omhoog.

Het klimaat van IJ. is, wanneer men de noordelijke ligging in aanmerking neemt, eerder zacht dan streng te noemen. Volgens waarnemingen in do laatste jaren te Reikjavik in het werk gesteld, bedraagt, naar de thermometer-schaal van Fahrenheit, gemiddeld: do jaarlijksche temperatuur 39⁰.2; van den winter 29°; van de lente 36quot;.3; van don zomer 53⁰.6; van de herfst 38^o.0; van de koudste maand (Fobrnarij) 28⁰.2 en van de warmste maand (Julij) 56°.3. De lucht is op het eiland gemeenlijk vochtig en nevelachtig cn het weder onbestendig.

In vroegere tijden waren er vele bossehen op IJ., doch zij zijn verdwenen en in plaats daarvan zijn thans kale en woeste ijs- en lava-velden, waaruit besneeuwde borgen en steile rotsen oprijzen. Do boomen, welke er thans bestaan en zich alleenlijk tot berken-, wilgen- en lijsterbosson-boomon bepalen, schijnen in hunnen groei te worden belet en bereiken zelden de hoogte van 10 voet; zoodat het hout er zeer sohaarsch is. Er wordt beweerd, doch zonder gonoegzamen grond, dat het klimaat in do laatste jaren kouder zou zijn geworden en minder gunstig voor don plantengroei. Evenwel gebeurt het dikwijls, dat er in het voorjaar grooto massa's ijs van de Groenlandscho kusten, door wind en stroom naar de westkust van IJ. gedreven worden, waar zij dan ooncn zoor nadeeligen invloed op do temperatuur van den dampkring uitoefenen. Er zijn voorbeelden, dat er ijsbergen van zoodanige grootte togen do stranden zijn gedreven, dat er verscheidene jaren voroischt worden om hen to doen smelten en welke niet alleen nadeolig op den hooibouw hebben gewerkt door het afkoelen van don dampkring, mnar ook op do vissehen, welke door hot kouder worden van het zeewater, van do kusten werden verdreven. Zelfs ijsbeeren werden op deze ijsvelden naar IJ. medegevoerd, welke groote verwoestingen onder het vee aanrigtten en zelfs monschen aanvielen ; doch zij worden weldra door do bewoners tor neèr geveld en gedood.

Het schijnt, dat or in vorigo tijden ook koren werd gebouwd en wol op eene aanmerkelijke uitgestrektheid; doch de bewoners vinden nu meer hun voordeel in de veeteelt. Het getal der landhoeven bedraagt ongeveer 6000; do huur daarvan wordt in geld of produeten betaald. Men tolt er ongeveer 40,000 stuks rundvee, meestal zonder hoornen en bij de 500,000 schapen, dikwerf met vier of vijf hoornen; voorts een groot aantal kleine, doch sterke paarden, benevens honden en rendieren. Do laatstgenoemden zijn in het jaar 1770 van Noorwegen ingevoerd , hebben zich sterk vermenigvuldigd on loven thans in oenen wilden staat. Aborts treft men er valken, zwanen cn vele zeevogels aan. Hooi is do groote oogst van IJ., ook wordt er een weinig vlas gebouwd. De kustbewoners loven van de vischvangst, die zoor winstgevend is; voorts zijn de jagt op vogels, benevens de veeteelt do voorname bronnen van bestaan. Eigenlijk gezegde fabrieken bestaan er niet; doch er wordt eene soort van grof laken geweven; dan worden er wollen kousen, handschoenen, meubelen on andere artikelen voor huiselijk gebruik gemaakt. De boeren weten voor hunnen opschik fraaije zilveren voorworpen to bewerken. Het algomeone voedsel van het volk is molk, boter, kaas en visch; vorsch vleesch en roggenbrood wordt voor lekkernij gehouden. In do tuinen teelt men eene kleine soort van aardappelen, rapen, kool, spinazie enz. Het zoogenaamde IJslandsche mos (Cv.iraria Islandica) is een algemeen voedings-artikol, waaruit men meel bereidt, dat op verschillende wijzen tot spijs wordt aangewend. Koflij, wijn en andere artikelen van wceldo verschaft men zich in do handelsplaatsen aan de kusten en worden alleen gebruikt door do moer gegoede klassen. De uitvoer bestaat in stokvisch en andere gedroogde viseh, traan, talk, gezouten schapenvleeseh, wol, lamsvellen, kousen, handschoenen, eiderdons, zwavel en het alom bekende IJslandscho mos, met welks verzameling de vrouwen zich bezig houden. Meer dan een millioen ponden wol (volgons sommige opgayen 1200,000 pond) wordt er jaarlijks uitgevoerd en vele duizenden paren kousen en handsehoonon, bonovens 2 tot 300 pond gereinigde en 1500 tot 2000 pond ongezuiverde eiderdons. Turf is do gewone brandstof dor bewoners; eene soort van bruinkolen, surturbrand genoemd, moor of min met bitumen doortrokken, komt overvloedig op hot eiland voor, doch daarvan wordt weinig gebruik gemaakt. IJzer en koper worden er gevonden, maar wegens gebrek aan brandstof niet bewerkt. Uit de mijnen bij Husavik on Krisuvik wordt jaarlijks meer dan 20,000 pond zwavel gewonnen. Het fraai in rhomboëdors gekristalliseerd kalkspaath, bekend onder den naam van IJsIandsch kristal is do geheele wereld door bekend en in alle mineralogische verzamelingen aanwezig. Voorts treft men er gips, jaspis, agaat, kiezel-sinter (hyaliet) en malachiet aan.

Wat het administratieve betreft is IJ. in drie groote fjordnungs of districten verdeeld; welke wederom verdeeld zijn in 19 sys-sols, rogtsgebieden of graafschappen. Aan het hoofd van ieder staat oen sysselman, zijnde een magistraats-persoon of ontvanger dor belastingen. Over het goheelo eiland staat een gouverneur-generaal, baljuw of leenheer, telkens voor vijf jaren door den koning van Denemarken benoemd, welke zijn verblijf houdt te Reikjavik, de hoofdplaats van hot eiland. Hij heeft onder zich twee beambten of afgevaardigden , oen voor bot westelijk en de andere voor de noordelijke cn oostelijke districten. De zaken van het eiland worden geregeld door de althing, zijnde een raad , zamengesteld uit 20 leden, één voor do stad Reikjavik on één voor iodor der 19 syssels.

De oonige naar eene stad gelijkende plaats is Reikjavik, de hoofdstad van hot eiland, met eene vrij goede haven. Zij bevat ongeveer 900 inwoners en is gebouwd aan do zuidzijde van eene inham van het Faxefjord, op de zuidwestkust van het eiland. Zij bestaat uit twee straten, waarvan de eene alleen aan do eene zijde is bebouwd, met do voorgevels der huizen naar de zee gekeerd, welke allen door kooplieden en met den handel in betrokking staande personen worden bewoond. De andore straat bevat do huizen van don bisschop, van den tatsrocd of president van het hooge geregtshof, van don ontvanger-generaal en andere personen, die geonen handel drijven. Hot huis van den gouverneur, do kerk en het huis van correctie staan aan de buitenzijde van do stad. Men heeft er eene storrewacht, eene openbare bibliotheek van 8000 boekdoelen voor hot gebruik dor inwoners; oen munt- en ponning-kabinet, een geleerd genootschap . een bijbelgenootschap, eene maatschappij ter verbreiding van nuttige kundigheden, oen apotheek (do oonige van het geheele eiland). De huizon zijn mot twee of drie nitzonderingon van hout gebouwd, met eene kleine tuin daaraan verbonden, waarin moeskruiden geteeld worden, doch van geonen hoogen graad van volkomenheid, welke in sommige jaren nog geheel mislukken. Overigens is de bevolking van deze stad moer Deensch dan IJsIandsch. Ton zuidwesten van Reikjavik, op hot schiereiland Alf-taness, ligt Bessastadix of Bessostadt, versierd met een aantal fraaije huizen, benovens eene kerk en eene school of collegio voor hooger onderwijs met drie professoren, waaraan eene bibliotheek van 2000 boekdoelen is verbonden. In de nabuursohap

daarvan ligt Garde, dc woonplaats vau den aartsdiaken van IJ. Voorts op een!gen afstand en ten zuiden van Roikjavik, ligt Hafnarfjiord of Hafneford, met eeno kleine wel beschutte haven en een droog dok; het bevat 18 of 20 huizen. Ten noorden van Keikjavik ligt Leivar met eene boekdrukkerij, de eenige van het eiland. In het noordelijk distriet ligt het dorp Eijafiordur met eene factorij of handelshuis, genaamd Husavik, aan het Skial-fardafiord, van waar zwavel uit de naburige mijnen wordt vervoerd. Dan liggen er nog eenige factorijen hier en daar verspreid, voornamelijk in het westen.

De IJslandcrs zijn echte afstammelingen van de oude Skan-dinaviers of Noormannen; zij zijn van eene slanke gestalte, hebben eene bloozende gelaatskleur, helder blond en golvend haar. Bij eeno hooyo ornst paren zij con nationaal zelfgevoel. Bij oeno argeloozo openhartigheid en eeno zekere vrome onderworpenheid bezit de IJslander oenen niet geringen graad van vorstand en oen scherpzinnig oordeel.

Van liet lager en van oenen zekeren graad van hooger onderwijs wordt door de IJslandcrs zeer algemeen gebruik gemaakt. De voor do predikdienst bestemde personen worden te Besse-stadt opgeleid, en sommigo bezoeken ook om hunne studiën te voltooijon do hoogoschool te Kopenhagen. Gedurende dc laatste honderd jaren hebben de IJslandcrs zich bijzonder toegelegd op hunne oude letterkunde, die, gelijk men weet zeer vroeg bloeide, toen het overige gedcolto van Europa nog iu barbaarsehheid verkeerde. Ook hebben do Duitscbers en Engclschen, maar vooral do Denen veel werk gemaakt van do IJslandscho taal- en letterkunde.

De IJslandscho taal is eigenlijk de standaard van bet Noord-sche of Skandinavisebe dialect der Gothische taal. Het Zwoodseh, Dcensch en ook het Noorweegscb hebben meer of minder verloren door den invloed van den Toutonischen of Germaanscben lak der Gothische taal; terwijl de IJslandcrs hunne taal zuiver hebben bewaard, zoo als zij in de IX'¹⁰ eeuw van Noorwegen werd ingevoerd. Deze taal werd in do iniddcleeuwen Dönsk Tunga genoemd. Sedert dat deze taal niot meer in Skandinavië werd gesproken, is zij uitsluitend de Uslandsche taal genoemd geworden.

IJ. werd in het midden dor IX'¹⁰ eeuw ontdekt. De eerste nederzetting geschiedde in bet jaar 874, door eonen Noorwegor, genaamd Ingolf, welke zich te Roikjavik vestigde. Hij werd weldra door andere Noorwegers gevolgd , waaronder velen van voorname familiën afkomstig waren, welke de heerschappij ont-vlugtten van Herold Harfagra, do tyran van Noorwegen. Zij stichtten cono rcpublikeinscho regering, stelden magistraten aan en hielden hunnen jaarlijkschon althing of volksvergadering, welke werd gehouden te Thingvalla, op het zuidelijk gedeelte van bet eiland. Eenige jaren geleden, gaf het genootschnp van Noordsche oudheden to Kopenhagen, onder den titel van Islen-dinga Siigur (Geschiedkundige gedenkstukken van IJsland) twee zeer merkwaardige werken in het licht, over de ontdekking en eerste bevolking van IJ., door den vroegsten IJslandschen geschiedschrijver, een geestelijke, genaamd Are Thorgillson, bijgenaamd Erode, of de Onderwijzende, welke op het einde der XI I^dquot; eeuw leefde. De werken zelve zijn getiteld: Isl ending a Bok on Landnamaholc on treden in zeer fijne bijzondorheden, het eiland on het volk botrcfifondo. Zij werden uitgegeven dooiden met roem bekenden Dconschcn oudheidkundige, J. Sigardson en C. C. lïafn. Omstreeks hot jaar 1000, werd bot Christendom op IJ. gevestigd. In hot jaar 1037 voordo Isleif, bisschop van Skalholt de schrijfwijze met Latijnsche lettors in, terwijl de Ku-nischo karakters alleen nog in gebruik bleven voor opschriften in steen, hout of metaal. Onmiddellijk na de invoering van go-noemdo schrijfwijze begon men de IJslandscho letterkunde te beoefenen. Voorlezingen worden er gehouden, op goschiedkun-dige overleveringen gegrond; de daden der voorouders werden in gezangen herdacht. Voor onderwijs en opvoeding werden letterkundige genootschappen opgorigt. Geschiedkundige zamenstel-lingon, bekend onder den naam van Sagas zijn sedert dien tijd in het licht gegeven, gelijk ook eene menigte van hunne gezangen en godiebten. In het jaar 1120, stolden de IJslandcrs bun wetboek, genaamd Grdgds, zamen, hetwelk te Kopenhagen js uitgegeven door F. W. Schlegol. Snorro Sturleson, een geboren IJlandcr, was een van do schrijvers of verzamelaars van do Edda, hij schreef ook de gesebiedenis van Noorwegen. Onderscheidene monniken, inzonderbeid van het Benodietyner klooster te Thingegra, bragten veel toe aan den bloei van de IJslandscho letterkunde. In het jaar 1264 onderwierpen do IJslandcrs zich gedccltolijk door list en gedeeltelijk uit vrees aan Haco, koning van Noorwegen, onder voorwaarde evenwel, dat hunne wetten en voorrogten zouden gehandhaafd worden. In 1387 ging IJ. met Noorwegen tot do kroon van Denemarken over. Omstreeks hot jaar 1529 werd do drukkunst en in 1550 de Lu-therscho horvorming op IJ. ingevoerd.

Men zie vorder over IJ.: Henderson, Journal of a Residence in Iceland; Mackenzie, Travels; Hooker, Journal of a Tour in Iceland; Dillon, a Winter in Iceland; Barrou, Visit iu Iceland; Olafsen und Povelson, Reise durch Island, 2 declen (Kopenlmgon und Leipzig 1774); Glionemann, Geographische Beschreibung von Island (Altona 1824); Ebel, Geograpliische Nalurhmde von Island (Koningsb. 1850); Sartorius von Waltcrshauson, P/iysisch Geographische Skizze von Island (Göttingon 1847) cnz.

IJSLANDSCH MOS. Dezen niet zeer juisteu naam geeft men aan eeno soort van Korstmos of Lichen, dat, in zijn geheel gedroogd cn in den handel gebragt, do Lichen Islandicus der apotheken levert en die, in balen gepakt, vooral uit den Harts naar ons wordt aangevoerd.

Niet alleen op IJsland, zoo als men uit den naam zoude kunnen opmaken, maar ook in andere landen van Noord- cn Midden-Europa komt hot IJ. M. (Cetraria islandica Ach. s. Parmelia Is-landica Spr. s. Lichen Islandicus L) dikwijls in menigte gezellig groeljond voor; vooral is het overvloedig in bot hooge noorden van Europa en America, in welke streken het een voornaam voedingsmiddel der bewoners uitmaakt.

Hot IJ. M. wordt als een bitter, voedzaam, tonisch-verster-kend, heilzaam werkend middel in de geneeskunde gebruikt, cn b. v. als afkooksel of gelei (Decoctuin et Gelatina Lich. Isl.) vooral bij borstkwalen, zoo als bij tering enz. aangewend.

Volgens Berzclius bestaat bet IJ. M., behalve uit kleino hoeveelheden van eenige andere stoffen, uit Lichenine of Mos-meel, SC/o Zetmeel cn uit Squot;/» eener bittere extractiefstof, Ce-trarine genaamd, aan welke laatste zelfstandigheid, die wol tegen tusschcnpoozonde koortsen is aanbevolen, bet zijne bitterheid te danken beeft, terwijl zijne voedende eigciiscbappon in do beide eerstgenoemde stoften gelogen zijn; uit de proeven, door Knop cn Schnedcnnann genomen, zoude het gebleken zijn, dat Lich enine en Amylum eigenlijk niet van elkander verschillon. Zie omtrent het IJ. M.: Oudemans, Aanteekeningen op dc Pharma-copaea Neerlandica, bl. 5 tot 9. v. H.

IJSPLANT (Mesambnjanthennm crystallinum L.), een éénjarig, bij ons niet zelden gekweekt, oorspronkelijk Kaapseh plantje, dat evenwel vorder verspreid is geworden, en onder anderen op do Canarischo eilanden en aau de Spaansche kusten in het wild wordt aangetroffen; bet behoort in bet stelsel van Linnaeus tut Icosan-dria pentagynia, cn tot do natuurlijke plantenfamilio der Mesem-bryanthemeae of Ficoideae; zijne korte steng, met vele langs den grond verspreide takken, en zijne eironde, afwisselend geplaatste bladen hebben aan hunne oppervlakte groote, met een waterachtig vocht gevulde klieren, waardoor het gebeele plantje als met ijsdroppels bezet schijnt; voorwaar, een vreemd gozigt! wanneer men onder de brandende stralen der middagzon, een plantje als met ijs overdekt ziet; — aan dit eigenaardig voorkomen heeft de IJ. dan ook haren naam te danken.

Het uitgeperste sap van de IJ. (Succus Mesembryanthemi crys-tallini) bezit eeno pisdrijvende werking, waarom het togen hydrops en leveraandocningon is aanbevolen; ook heeft men het wel als een bloedzuiverend middel gebozigt.

Op de Canarischo eilanden en aan de Spaansche kusten dient de IJ. tot de bereiding van soda.

In Frankrijk wordt de IJ. thans vrij algemeen als eene plaatsvervangster der Spinazie gekweekt. (Zie lievue horticole, 1850, p. 258). v. H.

IJSSEL. Twee rivieren in ons vaderland dragen dezen naam. De eene ontstaat in het Muiistersche en treedt bij Dinxperlo in Gelderland op Nedcrlandschon bodem; van daar vloeit de IJ. voorbij Zutphen, waar hij dc Berkel, Deventer, waar hij de Schipbeek, Hattem, waar bij de Grift opneemt, cn valt, benedon Kampen door drie armen in de Zuiderzee. Door de Drusus-

gracht, het werk van den Romeinschen veldheer Drusus, is de IJ. mot den Rijn verbonden.

De andere, do Hollandsche IJ. genoemd, neemt haren oorsprong uit do Lek en uit den Vaartsehen Rijn, en loopt door uen gedeelte van de provinciën Utrecht en Holland, langs IJs-selstoin, Montfoort, Oudewater en Gouda, tot dat hij, tegenover IJsselmonde, in do Maas valt. Langs het laagste gedeelte van zijnen loop zijn vele steenovens, die hunne grondstof bekomen van de slib, dio zich in groote hoeveelheid op den bodem dezer rivier nederzet. De dorpen Moordrecht, Gouderak, Ouderkerk, Capelle en Krimpen hebben daaraan veel vertier te danken.

IJSVOGEL. Do IJalcyoninae of Ijsvogels maken eene afzonderlijke familie uit onder de Muschac/ilige vogels. Hunne soorten zijn over de geheelo wereld verspreid. Hunne kenmerken zijn do volgenden: de snavel is krachtig, vooral van achteren stevig, meest vrij lang, matig gebogen of regt, wigvormig en bijna vierhoekig: do pooten zijn zwak, tenger met korten tarsus cn naakten hiel, viervingeiig, met drie vingers naar voren, welke cenigzins zijn zamengegroeid, of drievingerig: do vleugels zijn over het algemeen kort, doch krachtvol en de vlugt snel. Zij leven van insecten, waterweekdieren en visschen. De kleur hunner vederen is meestal metaalglanzig groen of blaauw, met wit en rood geschakeerd.

De gewone IJ., die bij ons aangetroffen wordt, is oen kleine vogel met een grooten kop en langen bek; de kop van boven, do nek en de rug zijn donkerblaauw met hemelsblaauwen weerschijn, de vleugels zijn blaauwgroen met zilverglans, de keel is wit en do buik roestkleurig. Dit dier is schuw en zoekt de eenzaamheid. Hjj leeft aan de oevers der rivieren, aan moeren en plassen in streken , die met hout begroeid ziju. Hij komt door geheel Europa, in Klein-Azië en het noorden van Africa voor. De IJ. leeft van visch en waterinsecten. Meest loert hij daarop van een dorren boomtak of paal, die uit het water steekt, doch enkele malen want hij ook wel met do vleugels gelijk do torenvalk. Het nest is een eng hol, dat aan den oever in de klei uitgegraven wordt en inwendig met zachte vischgraten bedekt. Het wijfje logt 6—8 blinkend witte eijeren.

Van de familie dor Ijsvogels zijn meer dan tachtig soorten bekend; betrekkelijk gering is haar gotal in America.

IJSZEE (De) noemt men dat gedeelte van den Oceaan, hetwelk gedurende het grootste gedeelte des jaars met ijsbergen en ijsschotsen bezet, en uit dien hoofde voor schepen niet of moeilijk toegankelijk is. Daar het ijs zoowel aan de zuid-, als aan do noordpool gevonden wordt, zijn er ook twee IJszeeën, van welke de eerste, de zuid-IJ. nog minder bekend is dan de tweede. De laatste, do noord-IJ. bevat in oenen meer uitgestrekten zin de landen Groenland, IJsland, Spitsbergen en Nowaja-Semlja, benevens eonigo kleinere. Zij is mot don Atlantischen oceaan verbonden door do straat Davis, en met den Grooten oceaan of de Stille zee door de Berings-straat. De voornaamste zeevaarders, die haar nader hebben loeren kennen, zijn; Boring, Cook, Parry, Ross en laatst de ongelukkige Franklin, wiens lot, in weerwil van herhaalde uitrustingen ter ontdekking van zijne expeditie, nog niet ontdekt is.

De zuidelijke IJ., in welke de Atlantische, Stille en Indische zeeën ten zuiden uitloopen, schijnt, volgens do nieuwste nasporingen, een groot vastland to bevatten, dat het antarctische (zuidelijke) poolland wordt genoemd. Vermoedens, als zonde in de onmiddellijke nabijheid der pool do IJ. geheel vrij van ijs zijn, hebben zich door de waarneming niet bevestigd cn geene natuurwet schijnt dezelve te begunstigen. Zie ook het art. Pool.

IJZEL. Wanneer do daauw, nadat hü zich op de ligchamon heeft gevormd, bevriest, ontslaat hierdoor eene doorschijnende ijskorst, waaraan men den naam van IJ. geeft.

IJZER. Dit onschatbaar metaal heeft de weldadige Schepper ons in veel grooter overvloed geschonken dan eenig ander metaal. Het schijnt verordend te zijn, om den mensch tot de mo-nigvuldigste doeleinden de hand te bieden. Naardien het zoo veelvuldige en verschillende bearbeidingen toelaat en wederom na do bijzondere bewerking afwijkende, ja somwijlen tegenover-gesteldo eigenschappen aanneemt, verkrijgt het nu eens tot deze, dan wederom tot gene doeleinden eene bijzondere geschiktheid. Zoowel het zuivere metaal, als ook zijne verbindingen met koolstof, laten zich op de gemakkelijkste wijze, deels door gieten, deels door smeden in allo mogelijke vormen brengen. Daarenboven bezit het met eenigo weinige koolstofdeelen verbonden de hoogst belangrijke eigenschap, van zich naar beliovon te laten harden en wederom week maken, zelfs zonder dat daardoor do vorm wordt veranderd. Men heeft het in zijne inagt, om het die hardheid te geven, dat het door geene vijl wordt aangetast en het wederom in dien toestand to brengen, waarin het gevijld, gezaagd, geboord, geschaafd, gedraaid of op eene andere wijze bearbeid kan worden.

Van geen ander metaal bestaat or op de aarde zulk een grooto voorraad. In de zamenstelling van bare schors neemt hot een zeer groot aandeel; misschien maakt het wel een 200quot;'° gedeelte daarvan uit. In alle landen zoo wel in de oudste als jongste formation, komt het deels in groote zamonhangendo lagen , deels in kleinere hoeveelheden hier en daar verspreid voor. Er zijn weinige delfstoffen, die geen ijzer bevatten; bijna geene zelfstandigheid wordt door den scheikundige onderzocht, of het metaal komt er in voor. In het dierlijk ligchaam bevindt zich het IJ. in de zamenstelling van het bloed, hetwelk daaraan zijne roode kleur verschuldigd is. Zelfs in het plantenrijk wordt het IJ. niet gemist; de bladeren hebben er hunne frissche groene kleur aan te danken; zonder dit metaal zou do plant bleek, zwak en we-kelijk blijven. In mineraalbronneu komt het soms in vrij groote hoeveelheden voor en vormt dan de zoogenaamde staalwateren, zoo als te Pyrmont, Karlsbad, Ems, Töplitz, enz. Ook de tig-chelsteenen , waaruit wij onze huizen bouwen hebben hunne roode kleur nan het IJ. ontleend. Wij zouden zoo nog hondorden van voorbeelden kunnen opnoemen, waarin het IJ. eene meerdere of mindere aanzienlijke rol speelt.

Slechts hoogst zeldzaam wordt het IJ. in zijnon natuurlijken toestand gedegen of als zuiver metaal aangetroffen, en dan nog alleen in de meteoor- of luchtsteencn (aërolithen), waarin het dan meestal met nikkel vergezeld gaat. Het zijn alleen ijzer-oxyden en de verbindingen daarvan met koolstofzuur en kiezelaarde, die in zulke grooto hoeveelheden voorhanden zijn, dat zij onuitputtelijke bronnen opleveren van het metaal en zijne bereidingen voor kunstmatige doeleinden. Onder de menigvuldige verbindingen van het IJ., die als delfstoffelijke ligchamen in den schoot der aarde aangetroffen worden, komen betrekkelijk slechts weinigen in znlk eene grooto massa voor, dat zij voor het winnen van IJ. belangrijk zijn. Het zijn dan ook juist deze, die men met den naam van ijzerertsen bestempelt. Tot deze eigenlijk gezegde ijzerertsen behooren voornamelijk; 1) magneet-ijzersteen; 2) ijzerglans; 3) roodjzerstccn; 4) bruin jzersteen; 5) thoonijzersteen; 6) spaathijzersteen en sphaerosidcriet; 1) zodenijzersteen of ijzeroer,

1°. Magneetijzersteen is eene scheikundige verbinding van ijzer-oxyde en ijzcroxydule, in verhouding van G9 doelen van het eerste cn 31 doelen van het laatste; het bevat alzoo 71,8 ten honderd zuiver IJ. Van eene donker ijzerzwarte kleur zijnde, heeft het oenen onvolkomen metaalglans en een soortelijk gewigt van 4,24 tot 5,4. liet wordt door den magneet aangetrokken cn is somwijlen zelf magnetisch, bezit dan, gelijk elke magneet, twee polen, waarvan do eene de zuid- cn de andere de noordpool van de magneetnaald aantrekt. Dit erts vormt vooral in Zweden, Noorwegen, Siberië, Sina, Si am cn op de Philippijn-sche eilanden zeer uitgestrekto beddingen. Het is dit erts, waaruit het wegens zijne uitmuntende hoedanigheden zoo beroemd Zweodsch cn Russisch IJ. wordt bereid.

2°. Uzerglans, waarvan in zuiveren toestand de honderd doelen uit 69,34 IJ. en 30,6fi zuurstof bestaan. Uitwendig heeft het eeue staalgrijze kleur en oenen volkomen metaalglans. In oenen digton en gokristallisoerdon toestand komt het nergens zoo uitstekend schoon voor als op het eiland Elba en bij Framont in do Vogesen. Op het eiland Elba vormt hot gehccle bergen, de holen en spleten daarvan zijn veelal met do fraaiste krislallisa-tiën bekleed, die in de schoonste kleuren van den regenboog prijken on eene sieraad van vele mineralen-verzamelingen uitmaken. Elba is zoo wel wegens zijne onuitputtelijke voorraad van dit erts als door den ouderdom van zijne mijnen vermaard. Voorts wordt dit erts ook aangetroffen op Corsica, bij Altenberg en Freiberg in Saksen, te Prosnitz in Boliemen, te Norberg en Bisberg in Zweden, aan den Harts cn op vele andere plaatsen.

3°. Hoodijzersteen komt wat de scheikundige zamenstelling be-

treft, met het ijzerglans overeen en onderscheidt zich alleen daarvan door het missen van den metaalglans, gelijk ook uitwendig door zijne schoone roode kleur. Het digtste en het naast bij het ijzerglans komende roodijzersteen komt veelal in knoliige en niervormigo massa's voor, die inwendig eene vezelige structuur, eencn aanmerkelijken graad van hardheid en zelfs eenen gerin-gen metaalglans, verbonden met eene roodachtig staalgrijze kleur bezitten. Dit vezelig roodijzersteen met niervormigo oppervlakte draagt den naam van bloedsteen of roode glaskop, Jiaematiet. Het losse, aard- en okerachtige roodijzersteen is van eene donkere roode kleur en kan zelfs tot verwstof gebruikt worden. Ook komt dit erts wel met thoon of klei vermengd voor en draagt dan den naam van rood thoomjzersteen, hetwelk deels vast en van eene donkerbruin-roode kleur, deels verwrijfbaar en aardachtig aangetroffen wordt, en in den laatsten toestand het algemeen⁴in gebruik zijnde rood krijt vormt.

4°. Bruinijzersteen is een natuurlijk ijzeroxydhydraat, van het voorgaande door eene zekere hoeveelheid scheikundig gebonden water en uitwendig door de kleur onderscheiden, welke zonder eeuig rood van het gele in het bruine overgaat. Het vezelige bruinijzersteen komt even als het bloedsteen in niervormigo stukken voor maar uitwendig zwart van kleur en wordt daardoor bruine of zwarte ylaskop genoemd. Daarenboven komt het nog in de menigvuldigste kegelvormige, dropsteenachtige, buisvormige en andere gedaanten voor. Bij het gloeijen gaat onder ver-vlugtiging van het water de bruine kleur in rood over. Ook is het bruinijzersteen dikwijls met thoon of klei gemengd en vormt dan onder bijzondere benamingen bekende verscheidenheden, als gemeen b?u/n thoonijz er steen, boonerts, ijzernieren, umbra, enz. De hoeveelheid van het in bruinijzersteen scheikundig gebonden bevatte water bedraagt van 11 tot 14 ten honderd; daarenboven bevat het ook niet zelden bij de 2 ten honderd mangaanoxyde en van 1 tot 2 ten honderd kiezelaarde.

5°. Thoomjzer steen. Het gemeen bruin thoonijzersteen is het me-nigvuldigst voorkomende van alle ijzerertsen. Het wordt aangetroffen in niervormigo, knoliige, dropsteen vorm ige of ruwe massa's, gemeenlijk van eene digte zamenstelling en aardachtige breuk. De kleur valt tusschon donkerbruin en okergeel. Het hiertoe behoorendo boonerts vormt bijna ronde korrels ter groote van gierstkorrels tot die van walnoten, welke van binnen met gelijkmiddelpuntige, uitwendig hardere en inwendig weekere lagen bestaan. Gemeenlijk zijn deze kogelvormige massa's, door een kalkig of thonig bindmiddel tot een vrij vast zamenhangend conglomeraat aan een gelijmd, doch ook los liggend. Hotboon-erts komt hoofdzakelijk laagsgewijs met kalksteen voor, dat dikwijls rijk aan versteeningen is. Do eenigzins koudbreukigo geaardheid van het uit boonerts vervaardigde staafijzer heeft men aan een gering gehalte van phosphorus toegeschreven, dat afkomstig zoude zijn van de massa van bewerktuigde overblijfselen , die deels in het naburige kalksteen, deels in boonerts zelf aangetroffen worden.

6°. Spaothijzersteen en Sphaerosideriet zijn koolstofzure ijzeroxy-dulen. Dit hoogst belangrijke ijzererts komt in twee verscheidenheden voor, waarop de beide benamingen betrekking hebben.

a) Het Spa ath/jz er steen bezit eene bij uitstek spathige of blade-rigo zamenstelling; daarbij eene geelachtig grijze, somwijlen ook door gedeeltelijke ontbinding eene donkere, in het zwart overgaande kleur. Het behoort hoofdzakelijk tot het grond-schiefer-gebergte, doordien het groote gangen in het gneis vormt, waarin hot vergezeld met kwarts, koperkies, koper-fahlerts, vezelig bruinijzersteen, vezelkalk (zoogenaamde ijzerbloesems) voorkomt; zoo als bij Grenoble; in de Savooische alpen, in do Pyreneën, in Stiermarken, in Karinthië, in Tyrol; in Saksen, in Hongarye en op nog vele plaatsen in Duitschland; vervolgens in Spanje, Zweden, Noorwegen en Siberië. Met loodeglans en andere loodertsen wordt het aangetroffen in do mijnen van Lead-Hills en Wanlokhead in Schotland; vervolgens in de mijnen van Cumberland, Northumberland en Derbyshire; eindelijk ook met tinerts in Corn wallis. In een metallurgisch opzigt is het spaathijzer-steen ongetwijfeld eene der belangrijkste van alle delfstoffen.

b) Het Sphaerosideriet heeft uitwendig weinig overeenkomst met het spaathijzerstcen; ook heeft het geene bladerige zamenstelling. Het is digt en schelpachtig van breuk; somwijlen vezelig en komt steeds voor in rondachtigo, knoliige en niervormigo massa's, waarop de benaming sphaerosideriet betrekking heeft. Niet scheikundig, maar werktuigelijk is het met thoon verbonden en komt in groote hoeveelheid voor. Dit is het erts, hetwelk die verbazend groote hoeveelheid IJ. in Engeland oplevert. Het gewone thonige sphaerosideriet levert 30 tot 40 ten honderd uitmuntend IJ. op, en komt in Engeland deels in ondergeschikte massa's in het thoonschiefer voor, waar het boven en onder de steenkolen-beddingen ligt, deels in lagen van 2 tot 8 duim dikte tusschon de steenkolen.

7°. Zodenijzersteen of ijzeroer is een ijzererts, dat vooral in vlakke landstreken, in dalen en in moerassige oorden, op geringe diepte onder de oppervlakte der aarde voorkomt. Het heeft veel overeenkomst met het bruinijzersteen; doch onderscheidt zich daarvan door een, wel is waar, zeer veranderlijk, maar bijna nimmer geheel ontbrekend gehalte aan phosphoruszuur. Ook is het veelal door vreemdsoortige bijmengingen van grind, zand en dergelijke zelfstandigheden verontreinigd. Naar het voorkomen en de meerdere of mindere zuiverheid onderscheidt men het zodenijzersteen in moeras- of modder-erts, hetwelk uit poe-derachtigo doelen bestaat, die tot losse, met wortels doorgroeide massa's vereenigd zijn, in veld- oïweide-erts en/3oe/-e;7s, hetwelk vrij vast is en zoo wel onregelmatig, als in tros-, dropsteen- en buisvormige gedaante voorkomt, voorts in knollen en inzonderheid in vele moeren van Zweden en Rusland, in kleine losse korrels. Het weide-erts, in het Duitsch Wies en erts genoemd is de meest verbreide soort, hetwelk men dikwijls met zand vermengd aantreft. Ook in ons vaderland komt het hier en daar in groote hoeveelheid voor en wordt dan veelal oer en op sommige plaatsen roodoorn genoemd. Ten gevolge van het hoewel ook zeer gering gehalte van phosphoruszuur levert dit erts een koud-breukig, daardoor zeer weinig bruikbaar staafijzer, maar daarentegen een zeer goed gietijzer op. Dit erts of oer wordt in ons land ook niet ongebruikt gelaten. Sedert het jaar 1755 bestaat er bij Deventer eene ijzergieterij, waarin het oer wordt versmolten, hetwelk uit de omstreken van Kaalte, in het Heeterveld, het Okkerbroek en do Bathemer heide, in de lage heideachtige weilanden ter diepte van 1| tot 2 voet en ook slechts van een ige duimen onder den grond wordt uitgegraven. Omstreeks 20 jaren geleden, werd er in genoemde gieterij jaarlijks 800,000 Ned. pond IJ. uit dit erts gesmolten. Dit schijnt evenwel in de laatste jaren verminderd te zijn. Volgens het Tijdschrift voor Nijverheid werd er gedurende het jaar 1856 niet meer dan 407,000 Ned. pond gegoten en 24,600 Ned. pond geslagen IJ. verwerkt. Het uitgesmolten IJ. wordt tot verschillende voorwerpen bearbeid, zoowel voor het huishoudelijke, als ten behoeve der bouwkunst en voor artikelen van weelde. Dan bestaan er in het kwartier van Zutphen nog drie smelterijen van ijzeroer, waarvoor het erts gehaald wordt uit de omstreken van Vorden en Plengelo, uit het gehucht Voorst onder Genemuiden en uit het Anhaltsche Broek.

Zoo als aan ieder bekend is, wordt het IJ. op menigvuldigerlei wijze aangewend in kunsten, ambachten, fabrieken en al de behoeften van het maatschappelijke leven. Zoowel de ploeg of de spade, waarmede de akker wordt bewerkt als de fijnste naald en de veder, die onze zakuurwerken in beweging houdt, alsmede de kolossale stoomwerktuigen en spoorwegen en millioonen andere aanwendingen, hebben hun bestaan aan het IJ. te danken. Het voorziet in ontelbare behoeften en geeft den mensch genot en genoegens, die hij zonder dit metaal niet zoude kennen. Indien do mensch het IJ. niet gekend had, zou hij waarschijnlijk onkundig gebleven zijn in schier alle kunsten en steeds in eenen barbaarschen toestand hebben verkeerd. Met IJ. leerde hij ook al de overige metalen bewerken. Hot kompas, de eleetrische telegraaf en al do bewonderenswaardige verschijnselen van het magnetismus en electromagnetismus zouden zonder het IJ. voor ons onbekend gebleven zijn. Over ijzeren sporen ontmoeten de verst verwijderde natiën elkander of bezoeken elkanders landen, langs ijzeren draden worden de berigten in een punt des tijds tot op den versten afstand overgebragt. Daarenboven kan er van geen ander metaal gezegd worden, dat de prijs daarvan ten gevolge van kunstmatige bewerking tot ongeveer zestig duizend maal hooger kan gebragt worden, dan zij oorspronkelijk was. Onwedersprekelijk is het IJ. van al do metalen verreweg het belangrijkste en nuttigste, naardien het gebruik daarvan met alle

takken van nijverheid en bijna allo behoeften van het dagelijk-sche loven onafscheklolijk is verbonden. Deze buitengemoene geschiktheid ia dit metaal verschuldigd niet alleen aan zijno hoofdeigenschappen op zich zelve, maar bij uitnemendheid ook aan de gemakkelijkheid, met welke het ton gevolge van zekere wijzigingen bij zijne bewerking, ouder een geheel veranderd karakter, met geheel nieuwe en nuttige eigenschappen begaafd, voor den dag komt. Wü kennen en gebruiken drie zoodanige veranderingen van het IJ., van welko ieder tot geheel andore doeleinden zeer bijzonder geschikt is, namelijk: het gegoten IJ. (in onbowerkten staat ruw IJ. genoemd), het gesmeed IJ. (ook wegens den vorm, onder wolken het in den handel wordt ge-bragt, staafijzer genoemd) en het staal. Scheikundig zuiver IJ. komt in het dagelijksche leven niet voor; het zijn steeds verbindingen van IJ. met koolstof, waarbij zich meestal nog geringe hoeveelheden van andere stoffen voegen. Daar evenwel het koolstofgehalte do wezenlijke grondslag der natuurkundige verscheidenheden van het IJ. uitmaakt, zoo hangt ook hiervan hoofdzakelijk de onderscheiding tusschen gegoten IJ., gesmeed IJ. en staal af. Het gegoten IJ. bevat de grootste hoevecllieid koolstof (tot C ten honderd van zijn gewigt), liet staal bevat minder (vau J. tot 14 ten honderd) en het gesmeed IJ. het allerminst (altijd beneden ton honderd en dikwijls bijna niets). De eigenschappen van het gesmeed IJ. komen dus het digtst bij die van het zuiver IJ. Het is van eene grijze kleur en van TJ tot 8 maal zwaarder dan water. Koud zijnde is het hamerbaar, glooi-jend zijnde smeedbaar, in het sterkste vuur onsmeltbaar, daarentegen in de witgloeihitte zoo week, dat het door hameren of sterke drukking kan vereenigd worden, hetgeen men wellen noemt. De structuur of inwendige zamenstelling is korrelig of vezelig. De rekbaarheid wordt verminderd door vermenging mot vreemde stoffen, welke reeds in zeer geringe hoeveelheid eeno zeer schadelijke uitwerking te weeg brengen; zwavelgehalte maakt het IJ. roodbreukig (in het gloeijen minder smeedbaar), bijmenging van phosphorus, zink, arsenicum, antimonium enz., maakt het koudbreukig. Hot ruwe of gegoten IJ. is in het algemeen niet rekbaar, het is ook niet vatbaar voor wellen, maar bij witgloeihitte smeltbaar, waardoor het tot gieten kan worden aangewend. Het onderscheidt zich (niet naar do hoeveelheid, maar alleen naar de verbindingswijze van zijn koolstofgehalte) in ivil en grijs ruw IJ. Het eerste is zeer hard, zeer broos, van witte kleur en heeft eene bladerige zamenstelling; het laatste is veel woeker, vaster, grijs van kleur, in vorschilleiule graden tot het zwartachtige toe en korrelig van zamenstelling. Het is soortelijk iets ligter dan het gesmeed IJ. Het staal, dat ten opzigte van zijn koolstofgehalte tusschen de beide vorige staat, voreenigt dien ten gevolge zekere hoofdeigenschappen van beide in zich en bezit daarenboven eigenaardigheden, welke het hoogst schatbaar maken. In kleur verschilt het weinig van gesmeed IJ. en ook niet veel in soortelijk gewigt; het is smeed- en welbaar, smelt in zeer sterke witgloeihitte en heeft eene korrelige zamenstelling. Van natuur overtreft het het gesmeed IJ. weinig in hardheid, doch verkoelt men het gloeijend in water, dan wordt het buitengemeen hard en tevens broos. Van deze handelwijze (het harden genoemd), wordt bij het vervaardigen van stalen werktuigen algemeen gebruik gemaakt en zij is te meer van hooge belangrijkheid, doordien door naderhand matig te verhitten (niet tot gloeijens) de hardheid, benevens de broosheid trapsgewijze vermindert, doch bij het gloeijen geheel wordt opgeheven.

In den laatsten tijd is in alle landen van nijverheid het verbruik van IJ. buitengemeen toegenomen. Men kan rekenen dat er in Europa, Aziatisch Rusland en Noord-America jaarlijks ongeveer vijf duizend millioen Ned. pond IJ. aan do aarde ontwoekerd worden. Ten einde een denkbeeld van de jaarlijksehe opbrengst te geven, laten wij hier eene lijst van vertrouwde opgaven, welke ons bekend zijn geworden volgen, en om het over. zigt zoo miauwkeurig mogelijk to maken, voegen wij do jaren, waarin de opbrengst heeft plaats gehad er bij.

Engeland........ 2800,000,000 Ned. pond in 1854.

Frankrijk....... 537,500,000 „ „ „ „

Praissen........ 2()5,000,000 „ „ „ „

Oostenrijk....... 235,000,000 „ „ „ „

België......... 175,000,000 „ „ „ „

V.

De verbazende hoeveelheid JJ., welke jaarlijks voortgebragt wordt, heeft hare oorzaak in het menigvuldig gebruik van dit metaal; naardien thans eene grooto menigte voorwerpen daaruit vervaardigd worden, waartoe men zich te voren van geheel andere stuffen bediende. Wij herinneren hier slechts do ijzeren kagchels, vuurhaarden en schoorsteenen, de bruggen, trappen, dakwerken, do huizen en schepen, de waterleidingen, pompwerken en duizenden andere voorwerpen, welke men thans van IJ. maakt, de ontelbare kleine zaken niet eens te vermelden. Evenzoo vereischen de kolossale stoom- ou andere werktuigen in fabrieken eeno aanzienlijke massa. Welk eeue massa van IJ. voor do thans algemeen verspreide spoorwegen wordt veroischt, daarvan kan men zich een begrip maken, wanneer men bedenkt dat tot eene geographische mijl van dubbel ijzeren spoor ongeveer 600,000 Ned. pond gesmeed- en 300,000 Ned. pond gegoten IJ. benoodigd is.

IJZEKWEZEN. Dezen naam geeft de Gorter (zie Flora België a , bl. 100; van Hall, Lundh. Flora, bl. 230) aan de gestreepte Bloembies (zie Uloembies) of luncus glaucus Ehrh. De IJ. zijn overblijvende, van Julij tot September blooijonde planten , die bij ons te lande in vochtige weilanden, aan slootkanten enz. voorkomen. v. H.

IJZEUEN KROON is de gouden, met edele gesteenten omzette, kroon, welke te Monza in het Milanesche bewaard wordt, en waarmede de Lombardische koningen eertijds gekroond worden. Zij ontleent haren naam van eenon ijzeren ring of cirkel, die van binnen in dezelve aangebragt is en waarvan gezegd wordt dat zij uit oen nagel van het kruis van Christus gesmeed zou zijn. Ook heeft Karol do Grooto haar gedragen en de meeste Duitsehe keizers tot op Karei den V¹¹™. Napoleon stolde, na zijne krooning in 1805 de orde van de ijzeren kroon in, welke ook door den keizer van Oostenrijk, toeu hem in 1813 het Lombarclisch-Venetiaansch koningrijk ten deel viel, bevestigd, en onder de overige orden van zijn huis opgenomen werd.

IJZERHARD (Zie Zuring).

IJZERHORDE (zie Kartelblad).

IJZERHOUT. Een, zoo als dit trouwens uit de benaming zelve reeds genoegzaam is op te maken, zeer hard hout, dat een groot specifiek gewigt bezit.

Welke boom ons het IJ. levert, kunnen wij met geene genoegzame zekerheid opgeven; het meest waarschijnlijke is, dat het niet van e'éne boomsoort, maar van onderscheidene herkomstig is. Op don naam alleen afgaande, zouden wij geneigd zijn te gelooven, dat soorten van het geslacht Sideroxybn (alói/iiof , ijzer en kiitor, hout), hetwelk tot do natuurlijke plantenfamilie der iSapotaceae behoort, het IJ. leveren, welko gissing wij dan ook door de opgaven van ecnigo schrijvers bevestigd

4

vonden; raaar daar ook soorten uit andere geslachten van deze familie, die zulk een groot aantal nuttige planten bevat, hout leveren, waarop de boven gegeveno, hoogst gebrekkige definitie van toepassing is, wordt hot zeer waarschijnlijk, dat het IJ. niet uitsluitend van Sideroxylon-soorten herkomstig is; en wanneer de opgave van de Bomare (zie Algemeen en beredeneerd Woordenboek der Natuurlijke Historie, Deel II, bi. 909) juist is, die onder anderen zegt, dat het IJ. uit America komt, moeten wij zelfs gelooven, dat hot bij ons bekende IJ. niet herkomstig is van soorten uit het geslacht Sideroxylon, dat in Oost-Indië en aan de Kaap do Goede Hoop te huis behoort, maar eerder van boomsoorten, behoorende tot andere, in America voorkomende plantengeslachten. —

In do verhandeling van Jhr. C. A. van Sypcstein, over Suri-naamsche houtsoorten, (voorkomende in het tijdschrift West-Indien , 1854—55, bl. 61 en 161) wordt niet van IJ., maar wel van IJzerhart melding gemaakt; laatstgenoemde houtsoort, die in Demerary Ironwood, bij de Arrowakken Hucoya, bij de Caraïben of Gallibi's Wanabela genoemd wordt, heet in Cayenne Bois-de-fer, welke Fransche naam, zoo als bekend is, volkomen hetzelfde beteekent als ons IJ. Van het IJzerhart, dat herkomstig is van Siderodendron tri/lorum Vahl, een' tot de natuurlijke familie der Rubiaceae behoorenden boom, wordt door don heer van Sypcstein gezegd, dat hot een buitengewoon hard en sterk hout is, dat tot het maken van meubels dienen kan, maar om do moeijelijkheid van hot vellen der boomen niet veel in den handel voorkomt; het bezit een soortelijk gowigt van 1,303; het spint is even hard als de kern en heeft oene gele kleur, terwijl het hart zwart is, waardoor do van dit hout bewerkte voorwerpen steeds half zwart en half geel zijn. Uit de familie der Sa-potaceae vermeldt de hoer van Sypestein 1° do Bolletrie (Lucuma mammosa Gaertn.), een zeor zwaar timmerhout, dat tot het maken van balken en singels gebezigd wordt, on in groote hoeveelheid op de houtmarkten voorkomt; in Nederland is dit hout (mogelijk het IJ„ waarvan de Bomare gewaagt?), naar zijne soms helder roode kleur, onder den naam van paardenvleeseh, en naar zijne benaming bij do Arrowakken {Boeromé), ook onder dien van boerewij bekend; 2^U de witte Bolletrie (Dipholis salici-folia Alph. Doe.) en 3» de Bastaard-Bolletrie {Bumelia nigra Sw.).

Wij zouden durven beweren, dat onze van IJ. gegevone bepaling, hoe weinig beduidend ook, moeijelijk beter te goven is, daar men inderdaad den naam van IJ. noch aan eenige bepaalde houtsoort uitsluitend heeft gegeven, noch aan hout van verschillende boomsoorten, tot één geslacht of zelfs tot ééne planten-familie behoorende, maar in het algemeen aan zeer hard, digt cn zwaar hout, van verschillende uitheomsche boomen herkomstig; zoo lezen wij van oene soort van Sineesch IJ., dat cn in kleur en in hardheid het ijzer bijkans zoude evenaren, en den inwoners dienen, om daaruit ankers te maken; zoo vinden wij b. v. in een voor korten tijd uitgekomen boekje (zie L. A. J. Bur-gersdijk, Handleiding tot de beoefening der Plantenkunde, Breda 1857, 8°, bl. 202) vermeld, dat Swartzia tomentosa Dec., welke plant tot de familie der Swartzieae (Lcguminosae) behoort, eene soort van IJ. oplevert. v. H.

IK noemt ieder een zich zeiven en wat onmiddelijk tot zijne persoon behoort, voornamelijk zijne innerlijke zelfbewustheid of zijne ziel, die met hare eigendommelijko uitingen en werkingen, als voorwerp van den Inwendigen zin, van het ligchaam als voorwerp van den uitwendigon, dat in zoover tot het „niet ikquot; behoort, verschillend doch op de naauwste wijze verbonden is. Dat Ik wordt ook, in zoo ver het in zijne individuele uitingen en verschijnselen, d. i. do in bepaalde toestanden van voorstellen, gevoelen en bcgeeren beschouwd wordt, door do wijsgeeren het empirische Ik genoemd, terwijl men het van het zoogenoemde transcendentale, d. i. het door enkele waarnemingen niet kenbare Ik, of van de ziel nis het zuivere en standvastig blijvende subject der gcdachten, met wegdenken van alle bijzondere toestanden en uitingen, onderscheidt.

De school van Kant beschouwt de voorstelling, of liever het bewustzijn van het Ik als het voortbrengsel en het voorwerp der zuivere werking van het gevoel des zclfbestaans, of de bewustheid van het zelfbewustzijn, dat zich zelf in zijne werking aanschouwt.

Fichte zocht in deze gedachte nog hooger te stijgen en boven het zelfbewustzijn uit te gaan, terwijl hij de Kantische stelling omkeerde, en dit bewustzijn uit het Ik afleidde, om dat hij hot Ik zelf, hetwelk hij hot absolute of het zuivere noemde, als hot subject beschouwde, dat het zelfbewustzijn voorbrengt of zamenstelt. Het zuivere Ik, zoo stelde hij, is eene absolute werkdadigheid, die zich zelve stelt (van daar de eerste grondstelling zijner wijsbegeerte Ik ben Ik, A = A) en zich een „niet Ikquot; (object) tegenoverstelt. Volgens deze voorstelling is het Ik zelf geen voorwerp des zelfsbewustzijns, d. i. het komt niet als iets werkelijks tot dit bewustzijn; waarvan alle enkele empirische gevoelens en handelingen uitgaan, maar het is dit, waarvan het empirische Ik zelf een ondergeschikt moment is, en waaruit alles wat „niet Ikquot; is wordt afgeleid. Maar het Ik beschouwt zich altijd als iets bepaalds in bepaalde toestanden; er kan dus geen zuiver Ik gedacht worden, en uit den afgetrokken vorm, waaronder Fichte hot zuivere Ik voorstelde, kan het empirische en het bijzondere zijn der dingen niet worden afgeleid. Daarom verklaart Herbart het absolute Ik voor de ergste tegenspraak en houdt het Ik voor iets veranderlijks, dat zich uit de voorhanden zijnde voorstellingen ontwikkelt, zoo dikwijls als daartoe genoegzame aanleiding is. Waar is het dat de monsohe-lijke ziel zich ontwikkelt tot het bewustzijn van het Ik, maar de denkende geest, hoewel hij zich eerst in zijne werkingen verschillende gevoelt, beseft echter mot levendige overtuiging, dat hij daarvan afgescheiden en daarboven verheven is, en dat hij niet door de uitwendige toestanden ontstaat, maar dio voorafgaat en overleeft.

ILDEFONSO (San), stad in de Spaansche provincie Segovia, met 4,000 inwoners. Zij verdient vooral vermelding uit hoofde van het door koning Filips den V^deu gebouwde kostbare koninklijke paleis, waar men eene zeer rijke verzameling van schilderijen, benevens eene van Christina, koningin van Zweden, afkomstige verzameling van antiekon vindt. Ook is er eeno van de beste spiegelfabrieken, welke bestaan.

ILDEPHONSUS, de Heilige, leefde in de VII^de eeuw en was bissehop van Toledo, waar hij den 13^don Februarij 667 overleed. Zijne schriften zijn uitgegeven door d'Achery in zijn Spicilegium veterum aliquot senptorum (Parijs 1638), alsmede door Suffridus Petri in zijne Hlustres eeclesiastici scriptores (Keulen 1580), en Miraeus in zijne Bibliotheca ecclesiastica (Antwerpen 1639).

ILE DE FRANCE, eene der provinciën, in welke Frankrijk voor de eerste omwenteling verdeeld was. Zij bevatte de oude kern des rijks, het erfland der koningen uit den Capetingischen stam, en strekte zich grootendeels uit over de tegenwoordige departementen Seine, Oise, Seine et Oise, Seine et Marno en Aisne. Het grensde ten noorden aan Picardic, ton Oosten aan Champagne, ten zuiden aan Orleans en ten westen aan Nor-mandië.

ILE DE FRANCE (zie Mauritius).

ILGEN (Karl David), geboren den 26«quot;quot;' Februarij 1763 te Burgholzhausen in de Pruissische provincie Saksen, was eerst rector te Naumburg, later hoogleeraar in de Oostersche talen te Jena, welk ambt hij uit belangstelling in de verbetering van het onderwijs met het rectoraat der landsschool te Pforta verwisselde. Hij overleed te Berlijn den I7^den September 1834. Van zijne ervarenheid in de godgeleerde wetonsehappen, tot welke h\j in zijne jeugd werd opgeleid, getuigen zijne onderzoekingen aangaande het boek Job: Natura atque virtutes Jobi (Leipzig 1789) en aangaande het boek Genesis: Urkunden des erstenBuehs Mosis (Hallo 1798); van zyne letterkundige studiën: Hymni 1 lomeriri (Halle 1796); Scolia sivc carmina convivialia Graecorum (Jena 1798), en Animadversiones philologicae et criticae in carmen Virgilianum, quod Copa inscribitur (Halle 1821). Eenige zijner kleinere verhandelingen zijn onder den titel: Opusmla varia plu-lologica uitgegeven (Erfurt 1797, 2 dl.).

Zie over 1. Kraft, Vita llgenii (Altenburg 1837).

ILIAS. (Zie Homerus).

ILITHYIA, eene Grieksche godin, die hare hulp aan barende vrouwen verleende. Eigenlijk kende do mythologie drie godinnen van dozen naam: eene dochter van Hero, do godin van den echt, die twee dochters had, namelijk Hobo, het zinnebeeld van maagdelijke zuiverheid, en L, het zinnebeeld van voortbrengendo en voedende kracht; — eeno andere godin van dozen naam, die in Klein-Azië incde als beschermster van den moederzegon werd vereerd; — en eone andere, ook Genetyllides genoemd, dio de

beschermgodin was van het kinderbaren zelf. Naar haar was cene stad in Egypte genoemd.

ILIUM. Zoo heette vroeger het later zoo beroemde Troje (zie Troje), de hoofdstad van het landschap Trous. Zij werd volgens de legende gesticht door Uus, eenen zoon van Tros, en lag op eenen heuvel tusschen den Simois en den Scamander. Na de verwoesting van Troje bouwden de Phrygiers en Mysiers terzelfder plaatse uit de puinhoopen een tweede Ilium op, en nog voor den tijd van Koning Alexander don Groeten ontstond een weinig digter bij de kust een derde of Nieuw Ilium, dat tot in den Komeinschen tijd bloeide. Tegenwoordig ligt aldaar het vlek Trojadi.

ILLE ET VILLAINE, departement in Frankrijk, bestaande nit een gedeelte van do voormalige provincie Bretagne. Het grenst ten noorden aan hot kanaal, ten oosten aan het departement Maüenne, ten zuiden aan Neder-Loire, ten westen aan Morbi-han. Do grootte, bevolking en hoofdplaats zyn in het art. Frankrijk opgegeven.

ILLINOIS is een der Vereenigde Staten van Noord-America, tusschen de rivieren Mississippi, Ohio en Wabash gelegen en begrensd door Wisconsin, het meer Michigan, Indiana, Kentucky, Jowa on Missouri. Deze staat, die eerst in 1818 in de vereeniging opgenomen is, ontleent zijnen naam aan de rivier Illinois, die er dwars door hoen stroomt. Do bevolking is spoedig aanmerkelijk toegenomen; zij bedroeg in 1810 op 2615 □ mijlen slechts 12,282 inwoners in 1850 reeds 851,370, waarbij niet opgeteld zijn 5000 vrije gekleurde inlanders. Landbouw, veeteelt en ijzersmelterijen en smederijen, benevens wollenfabrle-ken zijn de voornaamste middelen van onderhoud dier inwoners. De grond is meestal vlak, slechts in het noorden heuvelachtig; het zuidelijk gedeelte van het land is zeer houtrijk; slechts een zevende van de oppervlakte wordt bebouwd. In het noorden vindt men vele prairiën (zie Prairiën), Overigens treft men er lood-mijnen en uitgestrekte stcenkolenbeddingen aan.

I. zendt negen afgevaardigden naar het congres ie Washington. De hoofdstad en zetel der regering is Springfield, een plaatsje van 6000 inwoners; de voornaamste stad is Chicago (zie Chicago) ; de voormalige hoofdstad heet Vandalia en tolt slechts 1600 inwoners, bijna alle Duitschers.

ILLUMINATEN, onder dezen naam, beteekenendo Verlichten, hebben onderscheidene geheime genootschappen bestaan, als: iu het laatst der XVI^dlt;! eeuw de vereeniging der Alombrados in Spanje — in de helft der XVII^dc die der Guerinets in Frankrijk, beide genootschappen van dweepers en geestenzieners — en vooral in de tweede helft der XVIII^de eeuw eene wijsgeerig-staatkundige vereeniging, tot verspreiding van verlichte begrippen en volks-vrijheid, alsmede tot bestrijding van de Uitramon-tanen en andere vijanden van licht en kennis. Jlet denkbeeld van zoodanig een genootschap, dat zich bepaaldelijk tegenover de toen magtige orde der Jezuiten bewegen zou, rees in den helderen geest van A. Weishaupt, hoogleeraar te Ingolstadt (zie Weishaupt), doch het genootschap werd, ols verdacht van staatkundige woelingen, den 22⁸quot;^!n Junij 1784 aanvankelijk, en den 2^don Maart 1785 bepaaldelijk, door den keurvorst van Beijeren ontbonden.

ILLYRIE. Een tot Oostenrijk behoorend koningrijk, dat in het noorden begrensd wordt door Saltzburg en Stiermarken, in het oosten door Croatië, het land der militaire grenzen en de Adriatische zee, in het zuiden mede door deze zee, en in het westen door het Lombardisch-Venetiaansch koningrijk en Tyrol. Het beslaat eene oppervlakte van bijna 515 □ mijlen en is langs de zeekust vlak en zandig, meer binnenwaarts bergachtig. Men vindt er belangrijke ijzermijnen en dien ten gevolge labrieken van ijzeren en stalen voorwerpen, die het bestaan verschaffen aan een gedeelte der bijna 1,300,000 tellende inwoners , die meest van Slawische afkomst zijn en bijna allen do R. C. godsdienst belijden. Het land is verdeeld in drie kroonlanden: Carinthië, de Krain en het zoogenoemde Kustland, benevens de onmidde-lijk tot het rijk behoorende stad Triest met haar regtsgebied. Onder do natuur-merkwaardigheden van I. behooren vooral do Adelsberger grot, een van do merkwaardigste dropsteengrotton der aarde, en het Ozirknitzer-meer (zie Czirknitzer-meer,)

ILM. Rivier in Duitschland, die in het Thuringerwoud ontspringt en in do Saaie uitwatert. Aan haren oever ligt de gelijknamige stad, in het vorstendom Schwartzburg-Rudolstadt, met 2,500 inwoners.

ILMEN. Meer in het Russische gouvernement Nowogorod, welks gelijknamige hoofdstad door hetzelve bespoeld wordt. Het is 10 uren lang en 6 uren breed, en zeer vischrijk, doch gevaarlijk voor do scheepvaart uit hoofde der zware stormen, die er dikwijls op woeden. De bevaarbare rivieren Alsta enLowad, benevens eonigo kleinere, stroomen er in nit, zoodat het meer behoefte heeft aan afwaterings-kanalen, van welke dan ook een Petersburg verbindt met Astrakan, en een ander met Riga.

ILMEN AU. Stad in het groothertogdom Saksen-Weimar, de hoofdplaats van het gelijknamige ambt, aan de Hm, nabij den ingang van het Thuringerwoud. Vroeger werden in haren omstreken zilver- en kopermijnen bewerkt; thans bepaalt zich de berg-bouw tot ijzererts en bruinsteen, benevens steenkolen. De inwoners, 3,000 in getal, vinden hoofdzakelijk hun bestaan in fabrieken van porcelein, glas en galanterie-waren. De hoofdkerk is zeer bezienswaardig.

IMAGINAIRE GROOTHEID, ook wel ingebeelde en onbestaanbare grootheid genoemd, is zulk eene, die met don factor I/—1 is aangedaan. Wanneer in eene algebraïsche uitdrukking eene of meer I. grootheden voorkomen, geeft men daaraan den naam van onbestaonbaren vorm. De onbestaanbare vormen, ofschoon niet denkbaar, zijn niettemin van groot nut, uithoofde zij als uitkomst verkregen, de onmogelijkheid van gestelde voorwaarden of betrekkingen aanduiden. Zij zijn, in het gebruik, oven als de bestaanbare vormen, aan bepaalde regels van behandeling onderworpen. Zij behooren tot de wortelvormen en worden even als de bestaanbare van deze soort behandeld; ofschoon men in do uitvoering der opgegeveno regels, op eenige bijzondere omstandigheden zal hebben acht te geven.

IMBERT (Barthelemy). Deze Fransche romanschrijver en fabeldichter, geboren te Nimes in het jaar 1747, overleden te Parijs den 23quot;^tei' Augustus 1790, maakte zich het eerst bekend door zijn Jugemenl de Paris (Amsterdam en Parijs 1772). Bevallig zijn vooral zijne fabelen, van welke de beste in zijne Oeuures poüiques ('s Gravenhage 1777, 2 dln.) opgenomen zijn.

IMHOFF (Gubtaaf Willem Baron van). Zeven en twintigste gouverneur-generaal van Noderlandsch Indië, van 1743— 1750, geboortig van Leer, in Oost-Friesland, werd bij de Oost-Indische compagnie geplaatst, en vertrok met het schip Coc-kenge als 2^d0 commies naar Batavia, alwaar hij in 1725 aankwam; hij werd in 1730 tot waterfiscaal benoemd en in 1733 tot extra-ordinaris raad van Indië. V. I. vertrok in 1736 als gouverneur naar Geilen; hier vestigde hij eene boekdrukkerij en deed den bijbel in de Cingaleesche taal uitgeven, ook zond hij het gebed des Heeren in de Malabaarsche taal naar Tranquebar. Van Ceilon keerde hij weder naar Batavia, van waar hij in 1737 naar de Nederlanden vertrok, waarop hij vervolgens als gewoon raad naar Batavia werd teruggezonden.

Toen do heer Valckenicr in Nederland het door hem verlangde ontslag had bekomen, werd v. I. aldaar den 2^dc,1 December 1740 tot gouverneur-generaal aangesteld, hetwelk in Indië onbekend was; den 6^dC11 dier zelfde maand werd v. I. door Valckenicr te Batavia gearresteerd en met de andere raden gevaukeiijk naar Nederland gezonden; hij vertrok den 12^d01' Januarij 1741 van de reede van Batavia; in de Nederlanden gekomen, bewilligde hij den 13^don December 1741 in het aan hem opgedragene bewind van Nederlandsch-Indië, hetwelk den 26^Bten April des volgenden jaars door hun hoog-mogenden werd goedgekeurd.

V. I. vertrok dan den 2ü«^l°quot; October 1742 als gouverneur-generaal uit Texel en kwam den 23'^tequot; Mei 1743 te Batavia, alwaar hij op den 28^stcn dier maand ingehaald en gehuldigd werd.

Onder zijne regering werd de vorst van Madura sterk bestreden, zoodat de Madurezen en Balinezen een getal van 3,170 weerbare lieden verloren. Er ontstonden onder de regering van v. I. voor hem zeer onaangename klagten aan de staten-generaal. De eersto kwam van het hof van Madrid. De Spaansche gezant markies del Puerto had in 1747 aan H. H. Mog. eene in zeer sterke bewoordingen geschrevene memorie ingediend, waarin de Spanjaarden zich beklaagden en ceno zakelijke voldoening eisch-ten, ter zake van eenen togt, dien do gouvernenr-generaal v. I. had doen ondernemen op de zuidkust van Nieuw-Spanje, met

oogmerk, zoo als do gezant lieweerde, om hier een' ongeoor-loofden koophandel te drijven en de openbare vijanden der Spaansche kroon te begunstigen. De staten gaven hierop ten antwoord, dat zij niets vuriger wenschten dan do goede verstandhouding met Zijne Catholijke Majesteit; dat zij van deze memorie reeds kennis hadden gegeven aan de bewindhebberen dor O. I. maatschappij, hebbende voor het overige zulke maatregelen genomen, welke de klagten van Zijne Cathol. Maj. zouden doen ophouden. Het Spaansche hof bleef intussehen op het straffen van don baron v. I. aanhouden; echter deed do spoedig hierop gevolgde dood van den Ned. gouverneur-generaal deze geschillen zonder oonig gevolg ten einde loopen.

Andore klagten kwamen van de zijde der Engelschen. Den 17^dcn Januarij 1748 zond de graaf van Sandwich eeno memorie van klagte aan de staten in, dat eenige bevelhebbers van Ne-derlandschc forten in de Oost de vrije vaart en koophandel der Engelsche natie stremden en hen op alle onzijdige plaatsen tegenwerkten. Den 24^!tequot; November 1740 kwam er eene bijna gelijkluidende klagt van don graaf van Holderness ter tafel, met bijvoeging van het ombrengen der manschappen van twee Sine-sche vaartuigen, welke op do kust van Sumatra waren komen handelen. De staten hebben de Engelschen in beide gevallen voldoening gegeven en do moordenaars der Sinezen te Batavia doen straffen.

Do staten-generaal hadden v. I. den 22^,quot;^!n Maart 1748 tot generaal over de infanterie aangesteld, en hom tevens tot stedehouder van den prins van Oranje verheven, daar aan Willem den IV^d'^JI1 door do O. I. maatschappij en hot gemeenebest het oppergezag der Nederlandsche coloniën was opgedragen, hetwelk den 22quot;^,CI1 .Tulij 1750 zeer prachtig te Batavia gevierd werd.

V. I. was zoo wel in de Oost als in het moederland zeer gezien en werd algemeen als een verstandig en godvruchtig regent geprezen. Hij overleed te Batavia den l^Bton November 1750 en werd in do Hollandsche kerk aldaar begraven.

IMMANENT is datgeen, wat inwendig binnen eeno zaak is, of in haar inwoont, in tegenstelling van „transcendent,quot; dat boven en buiten de zaak bestaat, of hetgeen volgens de bepaling der Kantische wijsbegeerte hoven de grenzen van het mensehe-lijk kenvermogen verheven is. „I.quot; beteekent in do nieuwere Duitsche wijsbegeerte, sedert Hegel, deels de leer van het zijn van God in de wereld, die echter hot bestaan van God boven hot heelal, of de „transcendenzquot; niet uitsluit; deels do vormende methode der leer, in zoover zij mot den inhoud een en daarmede overeenstemmend is. De „Immanenzquot; die aan oen wijsgcerig stelsel toegekend wordt, bestaat daarin, dat het in en met zijn hoofdbeginsel ook den vorm heeft, waarin het zich ontwikkelt. Daarom spreekt men van een „I.quot; aan de zaak niet tegenovergesteld, en buiten haar blijvend, maar in haar ingaand onmiddelijk weten, het weten van het voorwerp in het „absolute,quot; en de Immanente ontwikkeling der wetenschap is de afleiding van den goheelen inhoud uit het eenvoudige begrip. Er is echter buiten deze dialectische Immanentie eene mystisehe; deze botoekont het leven en inwendig zijn van het subject in zijnen absoluten grond, hetwelk door het gevoel en do verbeeldingskracht veroorzaakt wordt; terwijl de wijsgeerigo Immanentie een verplaatsen van het denkende subject op hot standpunt van het absolute weten is, dat in God bestaat, welk standpunt door het opgeven van de afgetrokkene (abstracte) subjectiviteit bereikt moot worden. Tn het pantheïsmus is God niet alleen I. maar ook ident met de wereld; in het rationeel theïsmu.s kan men niet ontkennon, dat Hij I. in het heelal is; het oppervlakkig deïsmus stelt Hem geheel transcendent huiten de schepping, als do oorzaak buiten het gewrocht, of liever als den kunstenaar buiten het kunstwerk.

IMMANUEL, d. i. God met ons, is de naam, die (zie Jes. vil: 14) bet kind moest of zou kunnen dragon, dat geboren zou worden binnen het tijdsbestek, aan Achaz aangewezen als dat der verlossing van Jerusalem. Klaarblijkelijk kon de wonderbare geboorte van Jezus uit Maria niet tot een geloofwaardigheidstoeken gesteld worden van eene bevrijding, die zeven eeuwen vroeger heeft plaats gehad: doch, hoezeer de aanhaling, Matth. 1: 2! de genoemde plaats bij Jesaia geenszins tot eene Messiaansche profetie maakt, is echter de naam I. in zijne be-tookenis ten volle op Jezus Christus toepasselijk, gelijk die dan ook aan Hem, bijzonder in vele kerkliederen, gegeven wordt.

IMMERMANN (Kaki, Leiikecht), geboren te Maagdeburg den 24«t«n April 1796, trad als student te Halle mode in de gelederen van de verdedigers des vaderlands en was het laatst raad van hot landsgerigt te Dusseldorp, waar hij don 25•quot;^!,1 Augustus 1840 overleed. Hij behoort onder do vruchtbaarste en beste schrijvers voor het tooneel, die Duitschland in deze eeuw heeft opgeleverd, en mogen er zoo wel onder zijne treur- als onder zijne tooneel- en blijspelen zijn, die op den duur hunno waarde als letterkundige voortbrengselen moeijelijk zullen handhaven, die, welke in zijne GesammeÜe Schriften (Dusseldorp 1834—1843, 14 dln.) zijn opgenomen, verzekeren hem eene eervolle plaats onder de letterkundigen van zijn vaderland.

IMMERSIE is het begin der bedekking van oon hemellig-chaam door een ander, of zijne schaduw, voor het oog der waarnemers. Zoo heet het oogenblik, dat de maanschijf eeno ster bedekt, dat der I., hot. oogenblik dat do ster van achter de maanschijf te voorschijn korat, dat dor cmersie. Even zoo heet I. hot begin der intrede van de maan in den schaduwkegel der aarde bij het begin eener maan-eelips. Het spraakgebruik echter noemt I. en cmersie alleen, wanneer or eeno werkelijke ontstentenis van het aan de aarde toegeworpen licht door verdwijning, geheel of ten deele, van het lichtgevend ligchaam plaats heeft.

IMMERZEEL (Johannes) Jr. werd in het jaar 1776 te Dordrecht geboren, en overleed den 9^ll'^!n Junij 1841. Hij heeft zich bewogen beide op het gebied van kunst en letterkunde; hij was schilder, dichter en schrijver. Terwijl hij zelf het penseel hanteerde, schroef hij mot konnis van zaken, met bosebeidenheid en kieschheid over de schilders en de schilderkunst. In 1839 werd zijne Lofrede op Rembrandt door de Hollandsche maatschappij van fraaije kunsten en wetenschappen met de zilveren eerepenning bekroond en een jaar later zijne Lofrede op Rubbens door de rederijkkamer de olijftak met eene gouden medaille. Onder zijne prozawerken telt men: Uallhnzar Knopius, de keurige vertaling der Leerredenen van Massillon en dor Gedachten van Matthias Claudius.

Onder zijne gedichten zijn het meest bekend: Hwjo van 't Woud (1803), Rembrandt's voorspoedige reis en de Maren.

Gedurende 25 jaren was hij redacteur van den Muzenalmanak; maar het werk dat Immerzoel's naam het meest heeft bekend gemaakt was: De levens en werken der Hollandsche en Vlaamsche kunstschilders, beeldhouwers, graveurs en bouwmeesters van het begin der XV'quot; eeuw tot heden, uitgegeven door zijne zonen Mr. C. H. en C. Immerzeel, in 3 deolen in gr. 8° met vele houtsneden, te Amst. 1842, 43. In de voorrede tot dit werk werd eene levensschets dos sehr(jvors beloofd, deze is evenwol nimmer gegeven.

IMMORTELLES. Do zoogenaamde bloemen, waaraan men dezen Eransehen naam geeft, hebben aan haren droog-vliezigen toestand eene grootore mate van duurzaamheid te danken, dan wij in den regel bij do meeste bloemen opmerken; aan welke eigenschap de moer poëtische dan juiste benaming van I. ontleend is.

Wij spraken van zoogenaamde bloemen, omdat do I. gecne afzonderlijke bloemen zijn, maar schutbladen met of zonder bloempjes; welke schutbladen, nu eens in omwindsels (involucra) vcroenigd en tot stoppeltjes (paleae) vervormd, dan weder als eigenlijk gezegde schutbladen (bracteae), in meerdere of mindere mate deelnemen aan do vorming der pseudo-bloemen , die wij I. noemen. Zoo verstaat men onder deze benaming de bloemkorfjes {anthodia') van verseheidene planton, die tot do natuurlijke familie der Zamengostolden (Compositae) hehooren, met name soorten van de geslachten Helichrysum, Helipterum, Gnaphalium, Antennaria, Xeranthemum enz., als ook de bloemhoofdjes (capitula) van soorten van Gomphrena, een tot de familie der Amarantaceae behoo-rend geslacht, en wel voornamelijk van de aan haro bijna kogelronde bloemhoofdjes herkenbare, violetkleurige Immortelle (Gom-phrena globosa L.), eene uit Oost-Indië en Japan herkomstige, voel gekweekte sierplant, waarvan vorschoidenhedoii mot roodachtige en witachtige bloemen geteeld worden.

Van hot geslacht Helichrysum komt do Slroobloem of wilde Jm-morteUe {Helichrysum armarium Dec. s. Gnaphalium arenarium L.), eeno overblijvende, in Ju lij en Augustus blooijonde plant, bij ons te lande op drooge zand- en heidegronden voor, terwijl onderscheidene uitlandsche soorten in onze tuinen en kassen worden gekweekt, zoo als b. v. de gele Immortelle {Helichrysum

oriëntale Gaertn. s. Gnnphalium oriëntale L ), wier bloemkorfjes, nadat daaraan kunstmatig verschillcndo klonrcn zijn gegeven, tot het makon der zoogenaamde „bouquets d'hiverquot; gebezigd worden; verder Udichrysum bracleatum Wiild., II. macranthum Lindl. enz.

Van het geslacht Xeranlhemum vermelden wij do Zuid-Euro-peesche X. annuum L., wier enkele en dubbele, witte, gele, violette of grijsachtige bloemkorfjes, dio zeer lang hunne kleur kunnen behouden , onder den naam van Zevenjaarsbloemen bekend zijn; vervolgens Xeranthemum cylindraceum Smith, X. mapertum Willd. enz., welke beide soorten in Zuid-Europa to huis bchooren, terwijl eerstgenoemde ook in Kloin-Azie voorkomt. v. H.

IMOTjA. Eene stad in de voormalige Romagna, tegenwoordig behoorende tot de legatie Kavenna in den Kerkelijkon Staat, aan den weg van Bologna naar Faenza op oen klein eiland in do rivier Santerno gelogen, telt 8000 inwoners. Mon meent dat zij hot oude Komeinsehe Forum Cornelü moet wezen, dat door den dictator Sylla gesticht werd on het stadje is nog heden ten dage door muren, torens en grachten omgeven. I. is do zetel eens bissehops en telt binnen hare muren ondorschoidcne fraaijo kerken. Het voornaamste middel van bestaan dor inwoners is do wijnbouw; do wijnsteen, die hier bereid wordt komt onder den naam van Tartaro di Bologna in den handel.

IMPERATOR werd in oen uitgobreidoren zin bij do Romeinen ieder genoemd, dio met hot imperium bekleed was, vooral zij dio hot opperbevel ovor oen leger voerden. Van daar dat het dikwijls eenvoudig in den zin van veldheer gebruikt wordt. In oen engeron zin daarentegen werd het als eertitel door een zegevierend leger aan doszelfs bevelhebber gogevon en werd meestal van wego don senaat door hot toestaan van een' triumphus of zegetogt bevestigd. Na don zegetogt werd de naam weder afgelegd. Het eerst liet Caesar zich levenslang door den senaat don titel van I. toeleggen, on do opvolgende keizers volgden dit voorbeeld, zoodat het woord sedert meestal strekte om den keizer aan te duiden, zoo als hot ook in enkele nieuwere talen als zoodanig is overgenomen.

IMPERIUM. Dit woord, hetwelk in het algomeon bevel, heerschappij botoekont, word bij do Romeinen bij voorkeur gebezigd om do hoogste magt, waarmede do magistraten bekleed waren , aan te duiden. Aanvankelijk schijnt het eenvoudig hot gezag, dat zij over de soldaten hadden, to hebben aangeduid in tegenstelling van potestas of het burgerlijke gezag. Bij de militaire inrigting van den Romeinschon staat werd het echter in het algemeen overgebragt op hot hoogste gezag der magistraten. Het werd hun door eene lex curiala opgedragen voor eon jaar. Vereischton do tijdsomstandigheden ook na afloop van het jaar de aftredende magistraten aan het hoofd van het leger te behouden, dan word het I. verlengd, maar dit verlengde I. gold dan alleen in het leger en niet in do stad. Het I. gaf in het leger don magistraat een regt over leven en dood van do soldaten en ondorbovelhebbers. In de stad had alleen de dictator dit. Bovendien omvatte het I. de rogtspraak, het ius edicendi, het regt om nuguria te houden. Het ondorscheidingstceken van het I. waren do lictores met do fasces. Later werd het woord Imperium Romamtm veel gebruikt in den zin van hot Romeinsche rijk.

IMPONDERABILIA. (Zie Omueegbare stoffen).

IMPROVISEREN is in het algemeen het zonder voorafgegane voorbereiding voordragon eoner geregelde godachtenreeks over een bepaald onderwerp. In het bijzonder wordt hot woord gebruikt van het voor do vuist uitsproken of ook wel zingen van gedichten, en boeten zij, die deze gave bezitten, Improvisatoren. In haren onontwikkoldcn vorm vindt men de zaak reeds bij volken zonder eenige letterkundige beschaving, in hot voordragen , doorgaans onder begeleiding van een muziekinstrument, van kleine gedichten. Ook bij do oude Grieken schijnt het dichterlijke I. niet vreemd te zijn geweest; doch het eigenlijke vaderland der ontwikkelde improvisatie is Italië, waar deze kunst, voor het begin der XVI'¹⁰ eeuw in de Latijnschc, sedert dien tijd in de landtaal beoefend, aan de letterlievende hoven van Urbino, For ram, Mantua, Milaan en Napels, gelijk mede bij paus Leo den X^¹'¹¹, groote aanmoediging vond, vooral nadat do uit Constantinopel door do Turken verdreven Griokscho geleerden in Italië do, reeds uit do Griokscho oudheid herkomstige, maaltijden hadden ingevoerd, aan welke wetonschappolijko gesprekken en dichterlijk genot de hoofdzaak waren. Onder do oudste Improvisatori behooren Potrarcha, Soraphino d'Aqnila (overl. 1500), Marono (overl. 1527); hun roem echter wordt overtroffen door dien van Silvio Antoniano, bijgenaamd Pootino on Accolti, bijgenaamd Unico. Ook Nicolo Loonicono, Mario Filelso, Hippolita van Ferrava, Giovanni Battista Strozzi, Pero on Caesare da Fano zijn uit dien zelfden tijd bekend. Een der beroemdste Improvisators uit de vorige eeuw was Porfotti (ovorl. 1747), van wiens geïmproviseerde en uit zijnon mond opgesehro-vene gedichten in twee dln. na zijnen dood zijn uitgegeven. Ook verdienen vermelding Zucco (overl. 1760) en zijn leerling Lo-renzi, alsmede Ludovico Rossi, in 1799 te Napels wegens staatsmisdaden ter dood gebragt. Al deze Improvisators bezaten hot talent om op elk willekeurig onderwerp een gedicht van eenige uitvoerigheid onmiddelijk na dio opgave voor te dragen. Verder bragt het nog Ludovico Serio, die mede in 1799 te Napels werd ter dood gebragt. Deze bezat het talent om een gedicht to I., waarin onderseheideno, zeer uiteenloopendo ondorwerpon op do ongozoehtste wijze werden aan oen verbonden. Eene zoodanige improvisatie van hem wordt verhaald in het tijdschrift Vaderl. Letteroefeningen, 1821, Meng. bladz. 120. Tomaso Sgrieci, bijgenaamd Terpandro, dio to Florence in 183fi overleed, droeg geheele treurspelen, naar opgegeven onderwerpen, voor do vuist voor; een daarvan, Hector, door hem te Turyn geïmproviseerd, word door den stenograaf Delpino opgeschreven en in hot licht gegeven (Turyn 1823). Do kunst dor beide laatstgenoemden staat letterkundig voel hooger, dan die van den Franschman Eugene de Pradol, die voor ruim 30 jaren te Parijs optrad en zich zelfs eenige woorden liet opgeven, met welke zijne eerste versregels beginnen moesten. Zekere Ciceoni improviseerde to Rome in 1829 oen geheel heldendicht.

Ook vrouwen toonden dit talent. Teresa Bandettini, die in de laatste helft dor vorige eeuw leefde, Fortunata Sulghor-Fantas-tici, Rosa Taddei, bijgenaamd Licori Partenopca, en vooral Mevr. Mazzel, goh. Lanti, behaalden als improvisatricen groo-ten roem: do improvisatiën der laatste waren voortroffclijke poëzij, evenzeer uitmuntende door zuiveren vorm als door dichterlijke denkbeelden.

Buiten Italië vindt men weinigen , die oen ontwikkeld talent van I. bezaten. Onder de Duitschers verdienen genoemd te worden Daniel Sehönemann, die in 1695 geboren werd en in 1737 overleed, en O. L. 15. Wolfi', die in 1852 als hoogleoraar te Jena overleed.

Onder de Improvisatoren van onze eeuw is oen der uitste-kendste, missehion do allereerste, Willem do Clereq (zie dat art.), over wiens improvisatiën oen zeer uitvoerig verslag gegeven is in de Vaderl. Letteroefeningen, 1824, Meng. bladz. 51—70.

IMST, marktvlek en hoofdplaats van een district van den Innsbruckcr kreits in Tyrol, in hot dal der Inn, 8 mijlen boven Innsbruck, tegen do naakte rotsen gebouwd, heeft slechts 2700 inwoners. Vroeger was dit plaatsje do kweekplaats van een onbegrijpelijk aantal van canarievogels, welke van daar naar vele streken van Europa, zelfs naar Lissabon en Petersburg verzonden werden, eu jaarlijks eene winst van tussohen do 30—40000 guldon opbragton. I. is later meer beroemd geworden als woonplaats van den herbergier Andreas Hofer. (Zie Uqfer).

INACIIUS, oen der oudste Griokscho helden , zoon van Oce-anus en Tothys, de vader van Pharoneus en Aegialous, volgens sommigen ook van lo, was de stamvader van hot oudste Vorstelijke geslacht van Argos, dat 382 jaar, tot 1511 of 1474 voor Christus bloeide. Zijn mythus smolt dikwijls zamen met dien van do gelijknamige rivier. Toon eens Poseidon (Neptunus) en Hero (Juno) over het bezit van Argos in strijd waren en I., tot schoidsrogter gekozen, hot regt van Here erkende, geraakte Poseidon daarover in toorn en bezocht het land mot droogte. Waarschijnlijk heeft deze mythus betrekking op eene dor oudsto volkplantingen aan de rivier Inachus.

INCA was de titel der beheorsehers van Peru vóór de verovering van dat land door de Spanjaarden. Ofschoon geeno voldoende geschiedkundige borigten moer voorhanden zijn uit den tijd, waarin, blijkens do oude overblijfselen der bouwkunst, Peru oenen hoogen trap van hoscliaving moet hebben bereikt, schijnt hot oehter zeker, dat in de XII'¹⁰ eeuw onzer jaartelling een vreemdeling, mot name Mango Capa, daar ten tijde van

binnenlandsche wanorde verscheen, zich een' zoon der zon noemde en een staatsbestuur instelde, aan welks hoofd hij zich zeiven plaatste, zoo in de hurgerlljko regering, als in do godsdienst. Do 13^de dezer I.'s, Guascar, regeerde, toon de Spanjaarden Peru in het jaar 1533 veroverden en een rijk vornietigdon, dat eenen hoogen trap van bloei genoot.

Zie over do I.'s: Garcilasso de la Vega, die van moederszijde van hen afkomstig was, Comcntarios del origen de los Yncas reijes (Lissabon 1609—-1617, 2 dln., herdr. Madrid 1722—1723, 2 dln.), alsmede Rivero en Tschudi, Anliguedadas Permnas (Wecnen 1852).

INCARNATIE, d. i. vleeschwording. Aldus wordt genoemd de vereeniging van een hooger wezen met de menscholijke natuur, gelijk dit woord dan ook gebruikt wordt ten opzigto der iyaanyiom;, menschwordinff, van den zoon Gods, Jezus Christus. Vooral wordt dit woord gebruikt om hot woord Awatara, eigenlijk zelfvernedering, over te brengen, waardoor in do Indische godenleer worden uitgedrukt do tien gedaanten vau dieren en menschen, die Vischnoo gezegd wordt te hebben aangenomen. Bij den grooton watervloed veranderde hij zich in eenen visch; tot het zoeken van don drank der onsterfelijkheid in een' schildpad; tot het dooden van den reus Hiranjakscha in eon wild zwijn; tot het verslaan van den reus Iliranjakasipoe in eenen leeuw; tot het overweldigen van den tiran Mahabali in een'dwerg; in den oorlog tegen de Kschadryas in den held Balamraa; gedurende den veldtogt op Ceylon tegen den overheerscher Ra-vana in den held Rümatschandra; bij het dooden van den draak Kaiija in den god Krischna, en eindelijk in de gedaanten van Boeddha en Kalki. Visclmoo's I. als Boeddha, stichter van het Boeddhisme duurt nog thans voort, en do laatste (Kalki) zal plaats hebben bij den ondergang der wereld, wanneer hij op een wit paard zal verschijnen en de vromen geheel van de zonde bevrijden.

INCIDENT noemt men in de regtsgeleerde praktijk een tusschon-komendgeschil, waardoor do voortzetting van het aanhangig geding korter of langer wordt geschorst, omdat van do beslissing van dat I. dikwijls afhangt do mogelijkheid om voort te gaan. Van dien aard zijn onder anderen de praejudicielo geschillen, de exception van onbevoegdheid en in het algemeen die exception, die vóór het antwoord ten principale moeten worden voorgesteld; verder de wrakingen van getuigen en dergelijke. In een meer algemecnen zin wordt het ook wel gebezigd voor alle geschillen, welke niet onmiddelijk de uitspraak ten principale betreffen.

INCLINATIE. (Zie Helling).

INCLINATIE DER MAGNEETNAALD. (Zie Magneetnaald).

IN COENA DOMINI. Gelijk de pauselijke bullen haren naam hebben naar de woorden, met welke zij aanvangen, zoo heet naar deze woorden in het avondmaal des Heeren die bulle, welke eerst door Urbanus den V^,u'ⁿ in 1366 werd uitgevaardigd en later, zoo door Pius (ion V^(1,'ⁿ in 1567 als door Urbanus den VIH^ston in 1627 uitgebreid en vernieuwd. Zij behelst de afkondiging der geheel en al ontwikkelde hierarchic en hare magt tegenover wereldrijke vorsten, kerkvergaderingen en lee-ken, eindigende met het uitsproken van den ban over allo ongehoorzame zonen der kerk en alle ketters. Dezo bul wordt nog heden ton dage op witten donderdag te Rome voorgelezen. Zie voorts: Lobret, Pragmatische Geschichte der Bulle in Co en a Do-mini (Leipzig 1769, 4 dln.).

INCOMPETENTIE. (Zie Onbevoegdheid).

INCRUSTATIEN noemt men de schorsachtige ovcrtreksels, omhulsels of omkorstingon van voorwerpen door eene steenachtige zelfstandigheid, zoo als door vele kalk- of kiezelaarde bevattende bronnen worden te weeg gebragt. Zoo bevinden zich in de tufbeddingen van kalkbevattende bronnen of beken op onderschoidene plaatsen en in de heete, rijk met kiezelaarde bezwangerde bronnen op IJsland, velo plantendeelen en andere voorwerpen door koolstofzure kalk of kiezelaarde geinerusteerd of omkorst. Zoo heeft ook in ons vaderland het meer van Roc-kanjo, ook wel de Waal geheeten, in het land van Voorno, prov. Zuid-Holland, do eigenschap, dat al wat daar in geworpen wordt, gelijk ook do zich daarin bevindondo stengels van riet, biezen, mossen, waterplanten, enz. met eeno kalklaag omkorst worden. Van deze eigenschap der bronnen maakt men op sommige plaatsen gebruik, om allerlei voorwerpen van natuur en kunst, b. v. bloemen, korenaren, mandjes met vrachten, trossen druiven, vogelnesten met eijeren, met opzet to laten incruste-ren; zoo als b. v. geschiedt te Karlsbad in Bohemen; to St. Alyse bij Clermont in het zuiden van Frankrijk; te San Pilipo in Toscancn, enz.

INCUNABELEN, van het Lat. incunabulae, eeno wieg. Aldus noemt men do oudste voortbrengselen dor boekdrukkunst in hot algemeen, en ook die oudo drukken, welke de eerste zijn, in welke de eeno of andere ontwikkeling der kunst te bespeuren ia, b. v. de naam van den drukker, het nommeren der bladzijden, enz. Gewoonlijk rekent men in het algemeen die drukken tot de I., welke uit de XV^d0 eeuw afkomstig zyn. Zij worden opgenoemd in dio geschriften, welke de oudste voortbrengselen der boekdrukkunst beschrijven, gelijk Koning, Verhand, over de uitvinding der boekdrukkunst (Haarlem 1816), en Bijdragen tot de geschiedenis der boekdrukkunst (Haarlem 1818, 2 St.); Maittaire, Annales typographici ('s Gravenhage 1719—1725, 5 dln., meermalen herdr. en vermeerderd, en later omgewerkt door Panzer, tot Annales typographici, Leipzig 1793—1803, 11 dln); do la Serna Santander, Bictionnaire bibliographique (Brussel 1805—1807, 3 dln.); Hain, liepertoriwn bibUographicum (Stutt-gard 1826—1838, 2 dln.).

INDEMNITY-BILL. Aldus wordt in het Engelsche staats-regt genoemd eene wet, waarbij iemand tegen de gevolgen eener door hem gepleegde wetsehennis wordt gewaarborgd. Te regt toch heeft men in Engeland begrepen dat er oogenblikken kunnen zijn, waarin het voor het behoud of welzijn van den staat noodzakelijk is tijdelijk de werking eener wet op zijde te zetten, en daar zoodanige maatregel niet altijd tijdig door de bevoegde magt, de wetgeving, kan genomen worden, nemen de ministers hem op hunne verantwoordelijkheid. Maar daar zij de bevoegdheid tot zoodanige schending der wet niet hebben, zouden zij aan de strafvervolging bloot staan en wordt hun mitsdien een Bill of indemnity verleend, waardoor zij alsdan volkomen zijn gedekt. Zoo is herhaaldelijk de habeas-corpus act geschonden (zie Uabeas-corpus), en nog zeer onlangs in het laatst van 1857 werd do werking der wet op de Engelsche bank tijdelijk opgeheven, en bij de eerstvolgende bijeenkomst door hot parlemont een Bill of indemnity verleend.

INDEPENDENTEN, onafhankelijken, zijn do aanhangers eener kerkelijke partij, dio in het begin der XVII^d,gt; eeuw ontstond en vooral in Engeland uitgebreid is, vanwaar zij ook naar America is overgeplant. Aldaar hebben de I. zich met de Presbyterianen en Baptisten verbonden. Do eigenlijke stichter dezer secto is John Robinson, die in eene Apologia justa et necessaria (Leyden 1619) de hoofdstellingen van het independentismus heeft ontwikkeld, welke daarop nederkomen, dat elke christelijke gemeente bestuurd moet worden door hare eigene wetten, zonder te staan onder het regtsgebied van bisschoppen of onderworpen te zijn aan het gezag der synoden of andere kerkelijke vergaderingen. Zie voorts: Apologetical narration of the Independents (Londen 1644), en Hoornbeek, Epistola ad Duraetm de Inde-pendentismo (Leyden 1660).

INDEX LIBRORUM PROHIBITORUM is de titel van die lijst van boeken, welker lezing Rome aan zijne geloovigen verbiedt. Reeds zeer vroeg meende de kerk te moeten waken tegen de verspreiding in do gemeento van die geschriften, welke gevaarlijk geoordeeld werden voor der christenen geloof en leven, gelijk do kerkvergadering, in hot jaar 400 te Carthago gehouden tegen heidensche boeken waarschuwde, en die te Elvira in 813 de lezing van gevaarlijke boeken tegenging. Doch vooral do pauselijke stoel beijverde zich, na de uitvinding der boekdrukkunst en het doorbreken der kerkhervorming, do lezing van die geschriften tegen te gaan, welke het gezag van den paus en de onbepaalde gehoorzaamheid aan de uitspraken van Rome dreigden te ondermijnen. Van zoodanige boeken werd door do inquisitie te Rome in de jaren 1557 en 1559 op last van paus Paulus den IV^llm eeno lijst opgemaakt, met gestreng verbod aan do leekcn om die te lezen, onder bedreiging van den kerkban ; terwijl het concilie van Tronto de aanvulling van dien Index voor het vervolg aan den paus opdroeg. Ten gevolge van dit besluit stelde paus Pius do IV¹⁰ bij eene bul van het jaar 1564 den zoogenoemden Index Tridentinus vast, met 10 grondregelen aan het hoofd, volgens wolke het al of niet kcttersche

van conig uitgogovon geschrift moot beoordeeld worden. Deze Index Ubrorum prohibitorum is later op last van paus Alexander den VII'^len uitgegeven (Homo 1656). Later zijn herhaalde bijvoegsels op die lijsten gegeven, het laatst in 1819. Ook heeft do Spaansche groot-inquisiteur Antonio de Sotomayor eene zeer volledige opgave van door don pauselijken stoel verbodene boekon gegeven ouder den titel: Novissimus Index Ubrorum prohibitorum et expurgandormi (Madrid 1648). Zie ook Mendhara, Account of the Indices, both prohibitory and expurgatory of the Church of Rome.

INDIAAN (De). Sterreboold nabij on ten deelc binnen don zuidpoolkring. Het bestaat bijna geheel uit kleine sterren en staat, in de gedaante van eene naakto gestalte met oenen pijl in de hand, met de voeten naar de pool gekeerd, tussehen de sterre-bcelden do Gans en do Paauw.

INDIANA. Een der Vereenigdo Staten van Noord-America, aan de noordzijde van don Ohio, tussehen de staten Michigan, Ohio, Kentucky en Illinois, benevens het meer Michigan. Deze staat hooft oeno oppervlakte van bijna 1,600 □ mijlen en is langs den Ohio heuvelachtig, overigens uit vlakke prairiën bestaande. Slechts omtrent | van het land is bebouwd en de grond is uitnemend vruchtbaar. De bodem bevat rijke stoenkolonlagen on zoutmijnen. De uitvoerende magt berust bij eenen gouverneur, die voor drie jaren verkozen wordt, do wetgevende bij den senaat, die uit 50, en de kamer van volksvertegenwoordigers, die uit 100 leden bestaat. Hot aantal inwoners bedraagt ruim 1 millioen en noomt snel toe, daar het in 1820 nog slechts 141,178 bedroog. De hoofdstad is Indianopolis aan de Witto rivier, ocne zeer schoone en geregelde stad, in don vorm van eenen cirkel gebouwd, van welken het paleis dos gouverneurs het middelpunt uitmaakt. Zij telt thans 8,000 zielen, maar neemt jaarlijks aanmerkelijk too en zal eono van de schoonste steden der Unie worden. Grooter is New-Albany, met ruim 10,000 inwoners, en voorts zijn do voornaamste steden: Madistan, ocne fraaije stad met 8,000 inwoners — Evansvillo mot 4,000 inwoners — Vincen-nos, eone Fransche volkplanting uit het begin der vorige eeuw — Bevay, meest door Zwitsorscho landverhuizers bewoond — Clar-koville, eene kleine, maar zeer blooijende stad en Blooming-ton, waar, gelijk ook to Greencastle, eono hoogesehool is.

INDIANEN. Do eerste volkeren, die dezen naam droegen, bewoonden de oevers en omstreken van den Indus, eene rivier in Azio, tot welke Alexander de Groote zijne veroveringen uitstrekte. Later werd do naam I. aan andere nieuw ontdekte of weinig beschaafde volkstammen gegeven, en gelijk men van Oost- en West-Indië sprak, zoo noemde men ook de inboorlingen dier streken zonder onderscheid I. Tegenwoordig echter is do naam voor de bewoners van het oostelijk halfrond geheel in onbruik geraakt en do eenige volksstammen, die nog met den naam van I. genoemd worden, zijn bewoners van het westelijk halfrond of America. Zij zijn de oorspronkelijke bewoners van dit werelddeel en eon afzonderlijk monschenras, dat zich door koperbruino huidkleur, sluik zwart haar en laag voorhoofd van do andere rassen onderscheidt. Hunne trekken teekenen steeds ernst en weemoedigheid, nimmer vrolijkheid of beuzelgeest; hun hovattingsvormogon staat boneden dat van het Caucasische ras. Do bewoners van noordelijk America zijn nog in verscheidene opzigten verschillende van het zuidelijke gedeelte van dat werelddeel ; ook zijn de stammen in beide gedeelten nog zeer sterk van elkander onderscheiden. Men vergelijke omtrent do I. het artikel Menschenrassen. De volgende werken behandelen de na-tmirlijko en staatkundige geschiedenis dezer volkstammen: Mac Konnoy and Hall, History of Indian tribes, 3 dln., Washington 1838—44 met 120 portretten; Schoolcraft, Onaota, or the Red Race of America, New-York 1844; dezelfde. History of the Iroquois, New-York 1846, benovens de reizen van Alex, von Humboldt,^ Squcor, Tschudi, Spix en Martius, Schomburgk, d'Orbigny en Prins Maximiliaan van Wied-Nouwied.

INDIANOPOLIS. (Zie Indiana').

INDICTIE (Romeinsohe). Een tijdkring van 15 jaren, waarschijnlijk afkomstig van zekere verordeningen, door keizer Constantmus don Grooten gemaakt ten opzigto der belastingen. Deze tijdkring begint mot het jaar 313, zoodat hot jaar, waarin volgens do gewone jaartelling do geboorte van J. C. gestold wordt, iet dei do van den I.-kring was. Om dus voor een gegeven jaar hot cijfor der I. te vindon, voegt men er 3 bij cn deelt do som door 15, als wanneer het overschot do I. voor dat jaar aanduidt. Levert de deeling geen overschot, dan is het jaar het laatste van deu loopenden kring en de I. = 15. In de middeleouwen werd hot jaar dor I. dikwijls in openbare stukken vermeld; thans nog alleen in die, welke van het pauselijke hof uitgaan.

INDIË. Ondor dezen onbepaalden naam verstonden do Grieken en Romeinen het vddr den tijd van Alexander den Grooten bijna geheel onbekende land van Azië ton Oosten van don Indus. De r\jkdom dor voortbrengselen van die landstreken maakte het voor de handeldrijvende Phoenioiërs, Carthagors en Egyptenaren hoogst begeerlijk, er handolsbotrokkingen mede aan te knoopen , die dan ook moor on meer levendig werden. Doch de opkomst van hetMohammedanismus maakte eene onmiddelyke gemeenschap tussehen de handolstoden aan en in de nabijheid der Middel-landsche zee en het Oosten uiterst moeilijk, hetgeen de zeevarende natiën in Europa in dc tweodo helft dor XV^ao eeuw eenen zeeweg naar die rijke oorden deed zoeken. Vasco de Gama omzeilde Africa on wees, noordoostwaarts stevenende, den weg naar dat gedeelte van Azië, dat nog tegenwoordig den naam Oost-I. draagt, terwijl Columbus koers naar hot westen zette, ten einde langs eenen anderen weg I. te bereiken, on het is zeker uit dezen hoofde, dat een gcdoelto van Midden-Amcriea deu naam West-I. verkregen heeft. Zie voorts Oost-Indië on West-Indië, cn over de oude Indiërs, Ileoren, Idecn, D. III (Nod. vert. Rotterdam 1825).

INDIGO. Do I. verecnigt alle eigenschappen in zich, waardoor hij als vorwstof met regt hoog staat aangosehreven. Hij bezit oene prachtig blaauwe kleur, eene bestendigheid, gelijk geene andero plantaardige kleurstof bezit, en daarenboven eene bijzondcro géschiktheid, om zich onder bepaalde omstandigheden op plantaardige en dierlijke weefsels te hechten. Reeds eeuwen is do I. bekend en tot verschillende doeleinden aangewend. Dioscorides cn Plinius gewagen er van, eveneens de Arabische schrijver Rhasos. Doch hot is waarschijnlijk, dat de I. moor in do schilderkunst en geneeskunde, dan wel in de verwkunst zijne toepassing vond. Do Romeinen en Grieken verkregen den I. uit Indië, cn noemden dozen daarom Indicwn (seil. piymcntim). Het schijnt genoegzaam zeker, dat deze I. afstamde van het geslacht Indiyofera, dat do I. van den handel grootcndecls oplevert, en niet, gelijk sommige meenen van Isatis tinctoria (de Woede of Pastel).

Eerst togon het midden der XVII¹¹⁰ eeuw, toen de I. door toedoen onzer Oost-Indische Compagnie naar Europa werd over-gebragt, werd hij langzamerhand tot blaauwverwen gebruikt in plaats van de pastel, die men in Europa tot dien tijd aanwendde. Als plaatsvervanger van de pastel had de I. met vele bezwaren te kampen, en wol vooral in Duitschland, waar de pastel op grooten maatstaf word aangekweekt, doch ook in Frankrijk en Engeland. De invoer van 1. word gedurende geruimen tijd van regorinswego met kracht tegengewerkt, omdat, naar men zoide, deze een zwaar vergif was of do weefsels er door werden verkoold, doch de eigenlijke reden zat in don ondergang der pastelcultuur.

Langzamerhand gaf men toe, en mogt do pastel met eene bepaalde hoeveelheid I. tot blaauwverwen worden aangewend; in verloop van tijd nam die hoeveelheid toe met den grooten aanvoer, on thans wordt do pastel nagenoeg alleen met den I. in de zoogenaamde pastelknip gebruikt.

Do 1. is goon uitsluitend product der tropische gewesten; do pastel en vele andero planton bezitten volkomen dezelfde blaauwe kleurstof, maar in geringere hoeveelheid dan de eigenlijke indigo-planten, Indiyofera, waarvan verschillende soorten tor indigobereiding worden verbouwd, als I. tinctoria, disperma, ar-gentea. Anil, glauca, en anderen; — het plantengeslacht Indiyo-fcra, behoort tot do natuurlijke familie der Vlinderbloemigen (Papilionaceaè), en in het stelsel van Linnaeus tot Diadelphia Decandria.

Het is oene belangrijke zaak, dat de I. in de meest uiteenloo-pende plantenfamiliën wordt aangetrofl'en, iets, dat wel op een meer algemeen voorkomen dezer kleurstof in het plantenrijk schijnt te duiden.

De Indigoplant wordt veelal door zaad voorlgeteold. Zal het zaad tot eono gezonde plant opwassen, zoo moet de grond noch

to vochtig, noch to droog zijn; zwaro, vochtige kleigronden zijn ongeschikt. Is do plant nngenoeg tot ontwikkeling gekomen, cn vangen de knoppen nan te ontluiken, zoo is het tijdstip anngehro-ken, waarop de plant haar maximum aan I. bezit. De plant wordt tot den wortel afgemaaid. Do blaauwe kleurstof is in de bladeren onder een' nog geenszins op voldoende wijze bekenden vorm aanwezig, in ieder geval niet als indigoblaauw. Men verwerkt do bladeren in vcrschen cn gedroogden staat; do eerste bereidingswijze verdient de voorkeur. Zij worden in oenen grooten houten of gemetselden bak gedaan, gistingskuip genaamd, en met water overdekt. Dit water trekt den I. uit do bladeren, na verloop van cenigen tijd vangt de massa aan to gisten. Men laat do massa bezinken, tapt het heldere geelgeklourdo vocht af, en brengt het zoo veel mogelijk in aanraking met de lucht, waardoor zich de I. in blaauwe vlokken afscheidt. Velen beschouwen dit gistingsproces als het middel, om den I. uit do bladeren te trekken; evenwel is dit het geval niet. Het is namelijk zeker, dat de I. in de bladeren in een' in water oplosbaren vorm voorhanden is; het gisten nu bevordert het uittrekken, doch doet te gelijkertijd eeno zekere hoeveelheid blaauwe kleurstof verloren gaan.

Do beste wijze ter bereiding van I. zou voorzeker deze zijn, de bladeren zonder gisting met water bij afsluiting der lucht uit te trekken. Men kan rekenen, dat de tegenwoordig veelal gebruikelijke gistingsmethodB ongeveer de helft aan I. doet verloren gaan.

De I., zoo als deze in den handel wordt aangetroffen, bevat ongeveer 50 pet. in gewigt aan verontreinigingen voor het overige Indigoblaauw; do bijmengselen van den I. bestaan gedooltelijk uit onverbrandbaro bestanddeelen, overigens uit zoogenaamd In-digo-bruin, rood en lijm. Het Indigo-bruin en rood zijn gedurende do bereiding ten koste van hot Indigoblaauw gevormd; do Indigo-lijm komt als zoodanig in do Indigo-plant voor. In don handel komt nu en dan zoogenaamde groene I. voor; deze onderscheidt zich van den gewonen door een geringer gehalte aan blaauwe kleurstof cn eene grootero hoeveelheid Indigo-bruin, rood en lijm. Het Indigoblaauw bestaat uit eene verbinding van koolstof, waterstof, stikstof en zuurstof. In do vorige eeuw, toen men mot de zamcnstelling nog onbekend was, bezat men zeer vreemde denkbeelden met betrekking tot den aard van dit ligehaam; zoo hield Brugnatelli den I. voor een metaal, en beweerde Mons, dat deze zich met kwik liet amalgameren. Do I. wordt tot blaauwverwen op verschillende wijzen aangewend. Men verwt met I. 1quot; door herleiding, 2» door dezen aan zwavelzuur te binden, 3°. door de verbinding van I. met zwavelzuur op bare beurt aan eene basis te binden , en wel in den regel aan potassa. De I. is als zoodanig in water en alkaliën onoplosbaar, en kan daarin oplosbaar gemaakt worden door herleiding, omzetting in Indigowit, dat minder zuurstof bevat dan Indigoblaauw. Men haalt het weefsel, dat men blaauw wil verwen , door een bad eener oplossing van Indigowit, door toetreding van lucht, opname van zuurstof wordt dit Indigowit omgezet in Indigoblaauw, en op deze wijze het weefsel blaauw geverwd.

I. is oplosbaar in zwavelzuur; ook deze oplossing wordt, alhoewel zelden tot blaauwverwen aangewend, meer daarentegen de oplossing van Indigo-zwavelzure potassa of Indigo-karmijn.

INDIRECTE BEWIJZEN. (Zie Logica).

INDISCHE BOUWKUNST. (Zie Bouwkunst).

INDISCHE TALEN en LETTERKUNDE. Onder de Indische talen behoort zoo wegens ouderdom als ontwikkeling do eerste plaats aan bet Sanskrit, dat in rijkdom van grammaticale vormen en vastheid van regelen allo andere talen ver achter zich iaat cn aangemerkt moet worden als de moederstam, waaruit de overige Indische- cn in het algemeen de Indo-Germaansche-taaltakken hunnen oorsprong ontleenen. De Sanskritscho taal beantwoordt ten volle aan do beteekenis van haren naam {beschaafd), en reeds vroeg hebben de Indiërs zeiven haar spraakkunstig behandeld. Pilnini, die drie eeuwen voor Chr. leefde, gaf oen volkomen zamenstel dier taal, maar toen reeds was zij zoo ver ontaard van bare zuiverheid, dat hij onderscheid maakte tusschen het oude Sanskrit, zoo als hot nog alleen in de wetenschap en hare beoefening voortleefde, en hot nieuwe, zoo als het in de volkstaal bestond. Dit voor de kennis der Indische talen onschatbare werk is door Bohtlingk uitgegeven (lionn 1840, 2 dln.). Belangryk zijn ook voor de konnis van het Sanskrit: cone spraakkunst van Dikschita Bhatta, onder den titel, Siddhanta Kaumudi (Calcutta 1812), waarvan Ballantyne een uittreksel heeft gegeven (Mirzapore 1849), alsmede die van Vopa-deva: Mughabodha (Calcutta 182G), waarvan Bohtlingk eeno omwerking heeft gegeven (Petersburg 1847). Onder do woordenboeken verdienen vermelding dat van Amara Sinha, Amara Kosha, bewerkt en vertaald door Colehrooko (Serampore 1808), en door Loiselcur Deslongchamps (Parijs 1839, 2 dln.); dat van Hemacschandra, bearbeid en uitgegeven door Bohtlingk (Petersburg 1847), en vooral het uitvoerige encyclopedische woordenboek van Radhakitnta-deva (Calcutta 1819, 7 dln.). Onder de Europesche geleerden is William Jones de eerste geweest, die de kennis van het Sanskrit heeft bevorderd, terwijl F. von Schle-gel door zijne Sprac/te und Weisheit der Indiër (Heidelberg 1808) do algemeene aandacht op den rijkdom dier'taal en hare letterkunde gevestigd heeft. Do Sanskritscho spraakkunst van Cole-brooke (Calcutta 1805) is later in de schaduw gesteld door die van Bopp (Berlijn 1845), en deze weder door Benfey's Hand' buck der Sanskrü-sprache, Grammatik, Chrestomathie und Glossar (Leipzig 1852—1854, 2 dln.), nevens welke wij de woordenboeken noemen van het Sanskrit met het Engolsch, door Wilson (Calcutta 1832) en Williams (Londen 1851); met het Hoogduitscb, door Bohtlingk en Both (Petersburg 1853); met het Latijn door Westergaard (Bonn 1840). Belangrijke opmerkingen, door welke men tevens een algemeen denkbeeld van het Sanskrit erlangt, worden aangetroffen in Hamaker, Voorlezingen over hel nul en de belangrijkheid der grammatische vergelijking van het Gricksch, het Latijn cn de Germaansche tongvallen met het Sanskrit (Leiden 1835).

Uit het Sanskrit, thans eene doodo taal, heeft zich het Prakrit ontwikkeld, dat, ook nog terwijl het eerste als wetenschappelijke taal onderwezen cn gebruikt werd, reeds in de III^d0 eeuw voor Chr. in ten minste drie verschillende tongvallen als taal des dagelijksehon levens werd gebezigd en alzoo tot het Sanskrit staat, gelijk hot laag tot het hoog Maleisch. Dit onderscheid wordt b. v. in de dramatische stukken zoo naauwkeurig in het oog gehouden , dat aan aanzienlijken , ook in hetzelfde stuk steeds het Sanskrit, aan personen van minderen rang het Prakrit wordt in den mond gelegd. Vandaar dan ook, dat de Prakritsche letterkunde zeer arm is; de heilige boeken dor Dsehaina's zijn er in opgesteld, alsmede oen uitvoerig dichtstuk «S'ete-yjtmrf/in. Voor de kennis van het Prakrit noemen wij Höfer, Beitrage zur Kennt-niss des Prakrit (D. I—Hl van zijn Zeilschrifl Jïir Wissenschaft der tSprache) en Lassen, Institutioncs linguae Prakriticae (Bonn 1837).

Eene dochter van het Prakrit is de Pali-taal, in welke do Boeddhisten hunne heilige boeken hebben opgesteld en die langs dezen weg als kerkelijke taal, even als hot Latijn in do middeleeuwen in Europa, tot in achter-Indië en op Ceylon is doorgedrongen. Grammaticaal is het bearbeid door Balavatara, terwijl het woordenboek der Pali-taal van Moggalana, Abhid/uma-ppadipika, even als do genoemde spraakkunst, door Clough is uitgegeven (Colombo 1824). Men zie ook Burnouf en Lassen, Essai sur le Pali (Parijs 1826).

Eene andere taal, uit het I¹ rak rit ontsproten, is het Hindoeï, zijnde de met Devanagari-letters geschrevene taal der Indische middeleeuwen, uit het Prakrit ontstaan gelijk het Romaansch uit het Latijn. In later' tijd is er het Hindi uit voortgekomen, dat nog tegenwoordig do beschaafde schrijftaal is der bewoners van Indië, voor zoover zij het Islamismus niet belijden, terwijl do Mohamedanen zich van het Hindoestani bedienen en het met Arabisch-Perzische letters schrijven. In tegenstelling met hot laatste wordt het Hindi Khari-boli (zuivere taal) bijgenaamd; dewijl bot Hindoestani met vele Perzische en Arabische woorden vermengd is en daarom don bijnaam heeft van Nekhta (bont). Ook in hot zuiden van Indië deed de invloed dor Mohame-daanschc veroveraars eeno door Arabische bestanddeelen verbasterde taal ontstaan, die het Dakhni genoemd wordt, en mede eene wijziging van het Hindoeï is. Tot de kennis van het Hindi leiden de spraakkunst van Ballantyne (Londen 1839) en hot woordenboek van Thompson (Londen 184G); tot die van het Hindoeï en Hindoestani, Onrein de Fassy, liudiments de lalangua Jlindoustani (Parijs 1829) cn liudiments de. la langue liindoui (Parijs 1847), do spraakkunst van Shakespeare (London 1840)

en Forbes (Londen 1846), benevens de woordenboeken van Sha- : kespeare (Londen 1846), Forbes (Londen 1848) en Yates (Cal-eutta 1847).

Als dichterlijke taal wordt boven het Hindooi veelal verkozen het Braj-bhakha, en eenigermate ook het Purbi-bhakha. Eindelijk vermelden wij nog de volgende taaltakken of misschien tongvallen, die zich eerst in lateren tijd hebben gevormd: het Bengali in het oostelijke gedeelte van Indië, waarvoor Haughton eene spraakkunst (Londen 1821; en een woordenboek (Londen 1834) schreef — het Oriffa, ook üriya en Utkala genoemd, waarvoor Sutton eene spraakkunst (Calcutta 1831) en een woordenboek (Kuttack 1841—1843, 3 dln.) schreef —het Mahratti, waarvoor spraakkunsten bestaan van Carey (Serampore 1808), Stevenson (Bombay 1843) en Ballantijne (Edinburg 1839), alsmede een woordenboek van Molesworth (Mahratti-Engelsch, Bombay 1831, Kng.-Mahr. Bombay 1847) — het Guzcrati, dat in noordwestelijk Indië wordt gesproken en eene spraakkunst van Drummond (Bombay 1808), benevens een woordenboek van Mirza Mohammed Kazim (Bombay 1846) heeft — het Sindhi, waarvoor eene spraakkunst is vervaardigd door Wathen (Bombay 1836) en een woordenboek door Stack (Bombay 1849) — het Pcnjabi, hebbende eene spraakkunst van Carey (Serampore 1812) en eene van Leach (Bombay 1838), alsmede een woordenboek van Star-key (Calcutta 1850) — en eindelijk het Kawi, de dichterlijke taal op Java en andere Soenda-eilanden, dat, zoo als W. van llumbold, Ucbcr die Kawi-Sprache (Berlijn 1836—1840, 3 dln.) opmerkt, den Maleischen spraakkunstigen vorm heeft, maar wat de woorden zelve aangaat tot den Sanskrit-stam behoort.

Geheel verschillend in bouw en vorm , maar ook niet uit het Sanskrit ontstaan, zijn de Dekanischo talen in Zuid-Indië, waarvan de voornaamste takken zijn: het Tamil, ook het Malabaarsch genoemd, aan de kusten van Coromandel en Malabar, voor welke taal spraakkunsten zijn geschreven door Beschi (Madras 1822) en Rhenius (Madras 1836), en een woordenboek door Rottier (Madras 1834—1841 , 4 dln.) — het Telugu of Telinga, in het midden van Dekan, hebbende eene spraakkunst van Campbell (Madras 1821, herdr. 1849) en eene van Brown (Madras 1840), die ook geschreven heeft On language and Literature of the Te-lugu (Madras 1839—1840, 2 dln.), terwijl Campbell ook een Telugu-woordenboek heeft uitgegeven (Madras 1821, herdr. 1848) — het Kanareesch, in Mysore; Mackerrell heeft er eene spraakkunst (Madras 1821) en Hcevo een woordenboek voorgeschreven (Madras 1824—1832, 4 dln.) — het Malayalam, op Malabar tusschen kaap Comorin en Dilli; eene spraakkunst voor deze taal gaven Peet (Cottayam 1841) en Spring (Madras 1839), een woordenboek Bailey (Cottayam 1840) — het Cingaleesch, op Ceylon, waarvan de taal, welke op de Maledivische eilanden gesproken wordt, slechts een tongval is; het heeft eene afzonderlijke schrijftaal, het Elu, waarin vele Sanskritsche woorden voorkomen. Chater heeft er eene spraakkunst (Colombo 1815), Clough een woordenboek (Colombo 1821, 2 dln.) voor gegeven.

Er ziju onder die Indische talen onderscheidene, die in het geheel geene letterkunde hebben, hetzij omdat de volksstammen, die haar gebruiken, geene letterkundige ontwikkeling bezitten, hetzij dewijl zij slechts taal des dagelijkschen levens zijn, terwijl de geletterden zich van eene andere schrijftaal bedienen, waarbij nog komt, dat gelijk het Sanskrit de grondtaal is van de Indische talen buiten de Dekanische, zoo ook de Sanskritsche letterkunde verreweg het meeste behelst, wat de overige in vertaling of bewerking daaruit bezitten. Daarom beginnen wij ook met deze.

De schriftelijke gedenkstukken der Sanskritsche letterkunde bezitten eene groote verscheidenheid en omvatten niet alleen onderscheidene vakken der poëzij, maar ook de wijsgeerige en natuurwetenschappen , taalkunde enz. Hun ouderdom is zeer verschillend ; doch daar de trapswijze vorming der verschillende dialecten zich met voldoende zekerheid laat nasporen, is het niet moeijelijk , althans van de meeste overgeblevene geschriften althans eenigermate na te gaan, van welken tijd zij dagteekenen, vooral indien zij bchooren tot dat eerste tijdperk der Sanskritsche letterkunde, hetwelk opklimt tot 15 eeuwen voor Chr. en eindigt met het jaar 500 voor Chr., den leeftijd van Boeddha, toen het Sanskrit ophield de gesprokene volkstaal te zijn en alleen wetenschappelijke en letterkundige schrijftaal bleef. De oudste ge-V.

schriften zijn de Veda's, bestaande in 4 verzamelingen: Uigveda, Samaveda, Yadschurveda en Atharvaveda, ieder afgedeeld in 3 hoofdstukken, van welke het eerste bestaat in lofliederen, gebeden enz. voor verschillende levensomstandigheden ; het tweede, van veel later dagteekening, in verklaring van de gezangen, die in het eerste deel gevonden worden, en van godsdienstplegtig-heden en dergelijke onderwerpen; het derde, wederom jongere, ' gedeelte behelst Sfttras of korte leer- en zedespreuken. De tweede en derde gedeelten zijn nog weinig bekend, maar de eerste San-hitö-'s genoemd, zijn, zoo in het oorspronkelijke als in vertalingen, uitgegeven, en wel de Sanhitu der Kigveda uitgegeven door Rosen, met eene Latijnsche overzetting (Londen 1818) en Muller, met uitvoerige aanteekeningen van Sayana, Londen 1849); eene Fransche vertaling is gegeven door Langlois (Parijs 1848-1852, 4 dln.). Zie over dit gedeelte der Veda's Nbve, Etudes sur les hymnes du Rigoeda (Leuven 1842). De Sanhitu der Samaveda, slechts een uittreksel uit de Rigveda, is door Benseij met eene Hoogduitsche vertaling uitgegeven (Leipzig 1848), terwijl die der Yadschurveda door Weber is bekend gemaakt (Berlijn 1849) en die der Atharveda door Both en Whitney voor de uitgave is gereed gemaakt. Tot de Veda's behoort ook de Upanishat, eene verzameling van godgeleerd-wijsgeerige verhandelingen, waarvan eene gedeeltelijke Latijnsche vertaling is uitgegeven door Anquetil du Perron (Parijs 1804, 2 dln.), om van overzettingen van nog kleinere gedeelten niet te spreken. Zie over de Veda's Colebrooke, Essay on the Veda's (Calcutta 1811), en Roth, Zur Literatur der Veda's (Stuttgard 1846).

Tot de merkwaardigste voortbrengselen der Sanskritsche letterkunde bchooren de beide groote heldendichten, de Mahdbarata en de Rdmay ana. Het eerste heeft ten onderwerp den strijd van twee vorstengeslachten, eindigende in den ondergang van alle edele geslachten in Indië. Dit grootsche dichtstuk, rijk in voorvallen , schilderingen en episoden, schijnt eene verzameling van afzonderlijke stukken te zijn, gelijk dan ook de overlevering aan den dichter den naam geeft van Vyasa, d. i. verzamelaar. Het is in het oorspronkelijke uitgegeven te Calcutta in 1834. Bopp, Wilkins en anderen hebben er gedeelten van gegeven in het oorspronkelijke, met eene vertaling. De Ranidyana, een heldendicht van Valmiki, is korter en meer afgewerkt. Het schildert de verovering van Indië door Rama en is volledig, met eene Ita-liaansche overzetting, uitgegeven door Gorresio (Parijs 1847— 1850, 7 dln.). Aan deze heldendichten sluit zich de groote verzameling, die den algemeenen naam van Paranas draagt en bestaat in voorstellingen van de godenleer en daarmede verbonden onderwerpen. Men kent tot hiertoe 18 dier Puranas, van welke de Bhdgavatay behelzende eene volledige geschiedenis van Visch-noe, te Calcutta in 1830 is uitgegeven en op nieuw met eene Fransche vertaling door Burnouf (Parijs 1840, 3 dln.). Wilson, die de Vischnoe-Purana in het Engelsch heeft vertaald (Londen 1842) heeft in de Inleiding tot dat werk een algemeen overzigt over de andere Puranas gegeven; Nëve gaf mede een geschrift over Les Pour anas (Parijs 1852). Als een aanhangsel tot de Ma-habarata is aan te merken de Uari-vanza (waarvan Langlois eene Fransche overzetting heeft gegeven. Parijs 1842, 2 dln.), behelzende eene epische behandeling der geschiedenis van Krisch-na, eene der menschwordingen (incarnation) van Vischnoe; de Rddscha-tarangini, in het oorspronkelijke uitgegeven te Calcutta, 1835, in het Fransch vertaald door Troyer (Parijs 1840, 3 dln.), nadert eenigzins den vorm der geschiedenis en behelst eene«oort van verhaal der lotgevallen van het rijk Kaschmir van de oudste tijden tot de XVP¹⁰ eeuw. Over het geheel echter is de geschiedenis gansch ingekleed in den epischen vorm, in Kavya's, van welke sommige een kort begrip behelzen van de Ramayana en de Mahabarata, en andere eene epische voorstelling geven van enkele tijdvakken en personen.

In de Lyrische poëzij bezit de Sanskritsche letterkunde ware meesterstukken, gelijk do Meghaduta en de Ritusanhdra van Ka-lidasa, de Gitagovinda van Dschayadova, enz. llaberlin heeft in eene Sanskrit anthology (Calcutta 1847) eene bijna volledige verzameling van de lyrische poëzij in het Sanskrit gegeven. Ook Gnomen of dichtspreuken ontbreken niet; die van Amazoo, 100 liefdespreukon behelzende, zijn te Calcutta in 1808 in het licht gegeven.

Merkwaardig is het, dat onder alle volken van het Oosten de

5

Indiërs alleen oorspioukelijke voortbrengselen der dramatische poezij hebben aan te wijzen. Sommige dier stukken behandelen mythologische onderwerpen; andere bewogen zich op het gebied des dagelijkschen levens, en nog andere hekelen in den vorm van hot blijspel zelfs de gebreken en ongebondenheid der Bra-minen, Wilson heeft in Select specimens of the theatre of the Hindus (Calcutta 1827, 3 din.) onderscheidene dier stukken vertaald medegedeeld. Het meest bekende voortbrengsel van de Sanskrit-sche dramatische poëzij is de Sakontala van Kalidasa, een van de schoonste dichtstukken, die bestaan; een overzigt er over is gegeven in de Bijdragen van Feith en Kantelaar, en eene Ne-derlandsche vertaling (uit het Hoogduitsch) van het geheel, te Haarlem in 1792, uitgegeven. Ook het dichterlijk verbaal, de poëtische novelle, is in de Sanskritsche letterkunde waardig vertegenwoordigd; Somodova heeft in do X[^dl! eeuw eene volledige verzameling van de beste bijeengebragt onder den titel' KdtJta-sarit-sagara, waarvan Brockhaus eene Hoogduitsche vertaling, met den oorspronkelijken tekst, heeft gegeven (Leipzig 1839).

Ofschoon do wetenschappelijke werken als zoodanig eigenlijk niet tot bet gebied der letterkunde behooren, oordeelen wij evenwel ten opzigte van de zoo weinig bekende Sanskritsche te moeten mededeelen, dat deze taal reeds vroeg wetenschappelijk is behandeld geworden door schrijvers als Dikschita Bhatta en anderen, boven, bij de behandeling der Sanskrit-taal reeds aangehaald ; dat de oude wetboeken van Manoe (in het oorspronkelijke uitgegeven te Calcutta 1813 en meerm. in het Engelsch door Jones, Calcutta 1814, en in het Franseh door Loisoleur Deslongehamps, Parijs 1833) van Yadschnavalkya (door Strenz-ler in het Sanskrit en Hoogduitsch uitgegeven, Berlijn 1839) en anderen, van welko eene volledige uitgave to Calcutta in 1840 het licht zag, in korte dichtspreuken een geheel geven van het geheele godsdienst- eu staatsregt, zoo het burgerlijke als straf-bedreigende, terwijl de A/i'tótsc/ia™ van Vidschnana-isvara (Calcutta 1812) een volledig stelsel van regtskennis behelst, om van behandeling van bijzondere regts-onderwerpen niet te spreken. Voorts getuigen onderscheidene Sanskritsche schriften van de vorderingen, door de Indiërs gemaakt in de wiskunde, met name de algebra, van welke zij de eigenlyke uitvinders zijn ; zie deswegens Colebrooke, Indian algebra (Londen 1817). Belangrijk waren ook hunne vorderingen in de sterrekunde, o. a. blijkens hunne naauwkeurige bepaling van den zoo ingewikkelden loop der maan; doch hunne sterrekuiidige geschriften zijn nog weinig uitgegeven (slechts die van Brahmagupta en Bh6,skara, Calcutta 1842), en nog in gecne Europcsche taal overgezet. In de geneeskunde is het beroemdste werk, eeno Heolkunde van Sus-ruta (in het oorspronkelijke uitgegeven te Calcutta in 1835, door Hessier in hot Latijn vertaald. Erlangen 1844—^1851, 3 dln.). Zelfs de Rhetorica heeft oenen schrijver in de Sahitija-darpana van Visvanatha; vele zijn de geschriften over de muziek, maar nog zeer weinig door of voor Europoërs bewerkt.

Is het Oosten in het algemeen meer de zetel van opgewekte verbeelding, dan van wijsgeerige navorsching, — toch is ook in deze de Sanskritsche letterkunde rijk, gelijk men verneemt uit Colebrooke's belangrijk geschrift: Essays on the philosophy of the Hindus (Londen 1837) en AVindischmans Philosophie im Fort-gange der Weltaeschichtc (D. I—III, Bonn 1827—1834). Hiertoe behoort ook Muller, On Indian logic (Oxford 1852).

Het tot dusver vermelde is aan te merken als behoorende tot de Brahminisehe letterkunde in het Sanskrit; de Boeddhistische bepaalt zich genoegzaam geheel tot werken over de godenleer, welke men met zeldzame volledigheid en naauwkeurigheid leert kennen uit Burnoufs Introduction a l'histoire du Buddhismc indien (Parijs 1844). De Boeddhistische vorm is eenvoudiger, meer voor het volk geschikt, en daarom zijn die werken ook meest alle in het Prakrit geschreven. Zij zijn echter ten gevolge van dien vorm ook aan de eeno zijde dor en smakeloos, aan de andere zijde wild en teugelloos. Onder de werken, dio niet van theolo-gisch-inytbologischen inhoud zijn, verdient o. a. vermelding de Mahdvansa, eene geschiedenis van Ceylon, met de oudste tijden aanvangende; liet eerste deel er van is in het oorspronkelijke met eeno Engelscho vertaling uitgegeven door Tumour (Colombo 1834).

Verbazend rijk is de letterkunde der latere, boven als uitliet Sanskrit voorlgekomene Indische talen; doch daar zij grooten-deels bestaan in vertalingen en omwerking van, of uittreksels uit voortbrengselen der Sanskritsche letterkunde, verliezen zij, buiten het taalkundige, veel van hun belang. Onder do oorspronkelijke verdient vermelding een holdendieht, nog grooter dan de Mahabarata, behelzende eeno schildering van den strijd der Indiërs onder den laatsten Indisehen koning van Delhi tegen de Mohamedaanscho veroveraars. Wijdstrekkend was intusschen de invloed dier letterkunde, tot zelfs in Sina en Japan. Van de poëzij der Hindoo's noemen wij slechts de Chatra-prakasch in eene Engelscho vertaling door Pogson uitgegeven (Calcutta 1828), do Prem-sagar (oceaan der liefde) van den dichter Sri-Lalluji-Lal-Kavi, een lievelingsboek der Hindostanners, dat in bijna al hunne levende tongvallen is overgezet, en een gedicht van den in het jaar 1624 overleden Ïulci-Das, getiteld Ramayana, dat in Indië veel meer bekend is dan do Sanskritsche Ramayana.

Ook de Malabaarsche letterkunde is zeer rijk; haar beroomdslo voortbrengsel is hot zedokundig gedicht Curat, van Tiroevalloe-ver; Brockhaus heeft daaromtrent berigten medegedeeld in de werken van de Saksische academie der wetenschappen, D. 1.

Voorts zie men: Weber, Indische Literaturgeschichte (Berlijn 1852); Bohlen, Das alle Indien (Koningsbergen 1830); Benfey, Indien, in Ersch en Grüber, Encyclopedie, D. XVII; Lassen, Indische Altherlhumskunde (Bonn 1845—1852, 2 dln.); Gilde-meister, Bibliothecae Sanskritae specimen (Bonn 1847), bchelzendo eeno bibliographische opgavo van alle in het Sanskrit uitgegevene boeken; en eindelijk Garcin de Tassy, Histoire de la literature 2 Undo ui et Hindoustani (Parijs 1839—1847); Ileeren, /del)), D. III, met belangrijke bibliographische opgaven in de Voorrede, welke mede in do Ned. vort. (Rotterdam 1825) gevonden wordt. Tot kennis dor wijze, waarop hot tegenwoordige Europa tot de uitbreiding der kennis van do Indische letterkunde gekomen is, raadpleegt men niet zonder vrucht eene verhandeling van Hamaker, Over den invloed der Engelscho magt in Indië en der Fran-sche omwenteling op de Oosterse/ie letterkunde, in van Kampen's Magazijn, D. VI, bladz. 143—165.

INDISCHE ZEE noemt men dat gedeelte van den wereldoceaan, dat ten noorden begrensd wordt door Azië, ton westen door Africa, ten zuiden door de Zuidpoolzee en ten oosten ongeveer door de lijn, die van het oosten van Azië naar het oosten van Nieuw-Holland loopt. Dit waterbekken heeft eene oppervlakte van bijna 1,400,000 □ mijlen. In het noorden loopt do I. Z. uit in 3 voorname golven, de Roode zee, do Perzische golf en de golf van Bengalen; ook is zij in haar noordelijk gedeelte bezet met eeno groote menigte eilanden, terwijl deze op haar zuidelijk gedeelte genoegzaam in het geheel niet gevonden worden, ofschoon vele klippen en stormen het bevaren van dit gedeelte des oceaans moeilijk en dikwijls gevaarlijk maken.

INDIVIDUALITEIT is het geheel der eigenschappen en hoedanigheden, die een bijzonder enkel wezen, als een ondeelbaar voorwerp beschouwd toebehooren, d. i. die eigenaardigheid, die het van alle andere voorwerpen onderscheidt. De I. bevat daarom zoowel algemeene, namelijk ook aan andere voorwerpen gemeenschappelijk toekomende eigenschappen, als bijzondere, die do zaak of het wezen alleen eigen zijn; maar het algemeene is hier door het bijzondere eigenaardig gewijzigd. Doch men noemt bij voorkeur de uitsluitend bijzondere eigenschappen I. of eigenaardigheid in den engeren zin. Het enkele bestaat onder meerdere, doch het individu wordt van de soort, het „individuelequot; van het „algemeenequot; onderscheiden. Het individuele is het voorwerp der beschouwing, die op het bijzondere der verschijnselen gorigt is, en kan slechts door de waarnoming gekend worden; de eigenschappen, welke de I. vormen zijn oneindig en allen door het denkon niet uit te vinden. Hot algemeene daarentegen is datgeen, wat wij als het gemeenschappelijke van meerdere individuen leeron kennen, hetgeen niet alleen door aanschouwelijke waarneming, maar ook door vergelijking en door nadenken gevonden wordt; het is een onderwerp van het bespiegelend denken, eu dit heeft ook voornamelijk op de niet zinnelijk waarneembare kracht betrekking, dio volgons vasto wetten in de dingen werkt, en zich in de bijzondere verschijnselen openbaart. Het algemeene begrip eener zaak kan ons daarom slechts het meer of minder algemeene, bet onderscheid der geslachten en soorten aangeven, en het bepaaldste en meest bijzondere begrip kan al do eigenschappen van het individu niet

bevatten en heft do uiterlijke en numerieke verscheidenheid niet op. Hatgeen, waardoor do voorstelling van het individuele het begrip nadert, is het gemeensclmppolijk beeld of schema der verbeoldingskraeht. Het individuele is verder hot menigvuldige cn gedurig afwisselende, want het behoort tot hot gebied der verschijnselen; hot is beperkt ten opzigte dor kracht, welke daarin werkt. In dit opzigt wordt liet individuele aan het ideale tegenovergesteld; want het ideale is datgeen, hetwelk met het idee of het begrip overeenkomt, en dat zich tot het individuele als het mogelijke tot het werkelijke verhoudt; het idee is de eenheid van de oneindige verscheidenheid en menigvuldigheid der verschijnselen. Do I. der dingen wordt des to grooter en drukt zich te bepaalder uit, hoe verder zij zich van hot onbewerktuigde (anorganische) verwijderen, en hoe rijker en zamongestolder het dierlijke en geestelijke leven zich daarin vertoont. Onder alle voorwerpen, die wij kennen is do I. der inenschen de grootste. Zij is ten zijnen opzigte dubbel, eeue geestelijke en zinnelijke, en eensdeels vrij en ten anderen volgens de ligchamelijke gesteldheid bepaald. Dit is de oorzaak waarom men den grond van ile I. van den enkelen mensch niet volledig bepalen kan, te minder hoe donkerder de zamenhang van het physische cn zedelijke soms zich in hem vertoont. Doch zooveel is zeker dat met de uitbreiding cn ontwikkeling dor beschaving, die op de vrijheid rust ook do I. der menschen van moor beteekenis wordt. Deze I. ontwikkelt zich door de zintuigelijko indrukken en de zelfstandige werking der inwendige kracht, want geen individueel wezen is absoluut zelfstandig, maar het staat met hot geheel der zinnelijke en zedelijke wereld in een levendige verbinding; doch in hem zelven is de kiem der I. voorhanden, dio den mensch tot oene vrije vasto en met het idee der menschheid overoonkomendo individuele zelfstandigheid verheffen kan. Dit is hot zedelijk karakter, waarnaar hij moet streven; doch hoezeer de zedelijkheid van eene absolute algemeenheid is, blijft zij bijzonder in hare uiting bij den mensch, zoodat zijne I. daardoor niet verloren gaat, maar integendeel daardoor verhoogd wordt. De veronderstelling, dat de oorzaak van het onderscheid der menschelijke I. in liet zenuwstelsel zoude gelegen z'yn, omdat dit het eerste in de vrucht ontwikkeld wordt, verklaart geenszins de oneindige verscheidenheid der individualiteiten, die men onder de menschen aantreft, en is ook eenzijdig, omdat zij slechts op het physische en de zinnelijke ontwikkeling van den geest betrekking heeft. — De tegenstelling of liever de onderscheiding van het ideale en individuele komt voornamelijk in de wijsgeerige kunstleer voor. Het idee moet zich in do kunst door het individuele verwezenlijken, en het individuele moet het ideale afspiegelen. Daar echter de scheppende geest des kunstenaars, die door zijne verbeeldingskracht de voorstellingen volgens de ideën vormt, tusschen de de werkelijkheid en do onzigtbare wereld dor idealen schijnt gelegen te zijn , zoo maakt men het tot do bestemming van den kunstenaar, dat hy moet individualiseren en idealiseren. Hij doet werkelijk het eene en het andere, omdat hij do zelfstandige go-dachten van zijnen geest in nieuwe oorspronkelijke vormen der zinnenwereld uitdrukt, en door de studio en waarneming der natuur en der werkelijkheid de gegeveno vormen lot de volmaaktheid der idco poogt te verheffen. (Zie Ideaal en Idealiseren). Beide rigtingon in do kunst, uitsluitend van het ideaal of van het individuele uitgaande, zijn dus eenzijdig, omdat zij of lot oppervlakkigheid of trivialiteit leiden. De ware kunstenaar vcreenigt beide, en tracht haar tot oene schoone eenheid in zijne gewrochten te verwezenlijken.

INDO-GEKMAANSCHE TALEN noemt men die talen, welke hoofdzakelijk door don Kaukasischen menschenstam worden ge^ bruikt en diensvolgens over een belangrijk gedeelte van Azië, genoegzaam geheel Europa, en een groot gedeelte van America verspreid zijn. Tot dezen algeineenen taalstam beboeren 6 hoofdtakken, van welko twee zich over Azië, de vier overige zich over Europa uitspreiden. Zij zijn: 1) de Indische talen (zie Indische taal cn letterkunde)-, 2) de Iranischo of Medo-Perzische talen, waartoe behooren; het Zend, hot Perzisch, het Koerdisch, het Armenisch en andere taaltakken van. Zuid-westelijk Azië; 3) het Grieksch en Latijn, uit welk laatste de zoogenoemde Eo-maansche talen, het Italiaansch , Spaansch, Portugeesch, Fransch, enz. en ten deele ook het Engelsch, voortgesproten zijn; ■!) het Keltisch enGaeliseh, eene der moedors van het Engelsch, nog uit de gedichten van Ossian bekend en op IJsland enz. voortlevende; 5) de Duitscbo taaltakken, en G) de Slawische talen, in het Litthausch en het eigenlijke Slawoonscli te onderscheiden. Den grond tot naauwkeurig onderzoek van den Indo-Gormaan-schon taalstam heeft Bopp gelegd in zijne Vergleichende. Gram-matik (Berlijn 1832); waarop Pott beeft voortgebouwd in zijne verhandeling: Indo-Germanischcr Sprachstamm, in Ersch en Grii-ber, Enoyclopaedie, en Schleicher in: Die Sprarhen Europa's (Bonn 1852).

INDOSSEMENT. (Zio Wissel).

INDUE is eene rivier in Frankrijk, welke in het departement de la Creuse ontspringt, bij Loches bevaarbaar wordt en 4 mijlen beneden Tours zich in do Loire stort.

INDKE is een departement in Prankrijk, bestaande uit een gedeelte der oude provincie Berri en deelen van Orléantmis cn Marcho. Het wordt doorstroomt door de rivier I., van welke het zijnon naam ontleent, beslaat 125} □ mijlen en is vlak cn gedeeltelijk moerassig, gedeeltelijk met hoidestreken bedekt, slechts voor een klein gedeelto bebouwd. Evenwel levert het genoeg koorn en hennip op, zelfs voor den uitvoer. Vee- en vooral schapenteelt zijn er belangrijk, terwijl de bodem in verschillende mijnen ijzer oplevert; ook worden bij de hoofdstad Chateauroux litbographische steenen nit de rotsen gehouwen. Do bevolking telde in 1851 271,938 zielen.

INDUE ET LOIRE is een departement in Frankrijk, zamcn-gesteld uit do oude provincie Touraine en gedeelten van Orlc-annais, Poitou en Anjou, dat lllj □ mijlen beslaat en geheel behoort tot het stroomgebied dor Loire, welke hier links den Cher, do Indre en de Vienne, regts de Brenne en den Meslan opneemt. Do streek, die het naast aan den oever dor Loire grenst, is door hare vette aanslibbingen bijzonder vruchtbaar, de hooger liggende streken zijn rijk aan druiven en hout, doch ook nog hier en daar met dorre heidegronden bedekt, waar slechts langzamerhand de ploeg zijne voren in kan graven. De voornaamste voortbrengselen zijn koorn, hennip, vlas, ooft, voornamelijk de beroemde pruimen van Tours, voorts zeer goedo wijn, anijszaad en coriander, gelijk mode beetwortelen voor do suikerfabrieken. De veeteelt is niet noemenswaard, doch de nijverheid daarentegen zeer belangrijk. Men vindt er fabrieken van wollen en zijdon stoffen, porceloin-, staal-, geweer-fabrieken, looijerijen enz. De handel is er vrij levendig; do uitvoer bestaat voornamelijk in wijn, gedroogde fruiten en hennip. De hoofdstad van het departement is Tours (zie Tours). De bevolking telt ongeveer 315,600 zielen.

INDUCTIE heet in do logica de methode, door welke wij eene eigenschap, die wij aan bijzondere voorstellingen gevonden hebben, ook aan alle daaraan gelijkende voorstellingen toekennen en dus van het bijzondere tot het algemeeno besluiten. De strenge sluitredenen, syllogismen in den engeren zin, gaan daarentegen allen van het algemeeno tot het daaraan ondergc-ordondo bijzondere uit, en kunnen gebruikt worden, waar de kennis van het algemeeno vroeger voorhanden is dan die der bijzonderheden; zij hebben dan een logische zekerheid, terwijl de besluiten door I. niet dan eene waarsehijnlijkheid geven kunnen. Onder bijzonderheden wordt alles verstaan, wat onder het algemeen begrip vervat is, het mogen ondergcordende begrippen of gevallen (respeclus) zijn, die onder liet algemeen begrip staan of daaronder kunnen gebragt worden. Wanneer nu in hetgeen, wat onder een begrip (of subject) begrepen is, de grpnd aanwezig is, waarom men eene eigcnschap (of praedicaat) met dit begrip kan verbinden, zoo noemt men dit I. Worden in dit besluit ondergeordonde begrippen tot grondslag gelegd, zoo gaat dit eenigzins van het algemeeno uit, of van iets dat algemeenor dan het bijzondere begrip is, en kan dus in zoo ver „I. a prioriquot; heten. Zijn het enkele bestaande dingen of gevallen waarvan het besluit uitgaat, dat eene bijzondere kennis ten gevolge heeft, zoo heet dit eene „I. a posteriori,quot; die somtijds ook wel „individucele I.quot; genoemd wordt. Eene I. is volledig of onvolledig, naarmate men bewijzen kan dat hot gansebe gebied van hot hoofdbegrip, waaruit besloten moet worden, uitgeput is, cn geen geval is vergoten, of dat men slechts van vele go-vallen tot den geheelen omvang van het hoogere begrip besluit. Bij de volledige I. komt het niet daarop aan of men een en hetzelfde praedicaat bij alle ondergeordonde begrippen waar-

gonomon heeft; want wanneer ook het tegendeel bestaat, blijft toch de I. volledig, mits dat alle gevallen, waarin het al-gemeene ideo voorkomen kan, in het oog gehouden worden. Do zuivere rationele deductie of die, bij welke men door enkel nadenken de volledigheid der soortvoorstellingen, die onder een geslnehlsbegrip staan, in staat is in te zien, is volkomen zeker in hare besluiten; van haar bedient zich do mathesis en in het bijzondere de meetkunde in vele gevallen, liaco bouwde de wetenschap op de I. en verstond daardoor de methode, van de zinnelijke waarnemingen der dingen tot de natuurwetten op te klimmen, terwijl men in de middeleeuwen voor den analytiseben syllogismus de I. te veel verwaarloosd had. De individuele I. die zelden volledig zijn kan, geeft enkel empirische kennis, die slechts op eeno betrekkelijke algemeenheid kan aanspraak maken, zoo als hare grondstelling duidelijk aantoont: „wat van vele zaken van eene soort of geslacht geldt, dit geldt waarschijnlijk van de overigen, die tot den zelfden kring behooren.quot;

INDUS, SIND of SHINDA, ook MITA-MORUN (de zoete rivier) genoemd, is eene der grootste rivieren in Azië en de tweede van Indië. Zij heeft eene lengte van 340, wanneer men de boglen en kromten mede rekent 490 geogr. mijlen en een stroomgebied van 18,900 □ geogr. mijlen. Zij ontspringt in Tibet uit versehcidcno bronnen, op een hoog tafelland, ton noordwesten van het gebergte Gangdisci of Kailas en aan de noordzijde van den Himalaya en draagt hier den naam van Ikhung; loopt eerst voorbij de Tibetaanseho stad Gertopc, komt dan bij Leb, de hoofdstad van Ladak, en draagt hier den naam Sing-ke-ïshu. Verder neemt de I. de uit het Karakormn-gebcrgte komende Schayuk op en doorbreekt zuidwestelijk loopeude de bergstreken, waar de elkander naderende gebergten Himalaya, Tschun-gling en Hindoekoescli slechts eene bergmassa schijnen te vormen. Hierop komt hij in de, tot den staat Roend-Singh behoo-rende provincie Tsehotsch en ontvangt aldaar bij Attok, den uit Afghanistan van den Paropamisus komenden Kaboel, eeno groote en sterk stroomende rivier, en treedt nu helder, diep en rustig in het vlakke land. Bij Ottok is de L, waar hij algemeen onder den naam van Sind of Attak bekend is, 780 voet breed. Van daar tot dat hij do vijf rivieren van den Pendschab opnoemt, loopt hij van het noorden naar het zuiden en is dan zeer geschikt voor do scheepvaart. Op deze uitgestrektheid vloeit hij door een laag land en heeft hij lage oevers, welke hij dikwijls ver te buiten treedt. Hier ligt aan den regter oever Dera Ghazi Khan, eeno van de grootste aan den I. gelegene steden. Bij Mittoon, niet ver van de noordelijke grenzen van Sind, neemt do I. den Pundsehnud (d. i. de vijf rivieren) op en heeft hier eeno breedte van 6000 voet. Na den Pundschud of den ïsche-nab, gelijk de bewoners dier streken hem noemen, die aldaar eene breedte van 12,400 voet heeft, opgenomen te hebben, vervolgt de I. tot Boekkoer in Sind eenen zuidwestelijken loop en wordt dikwerf door zandbanken verdeeld. Verschillende smalle armen scheiden zich hier van den hoofdstroom af, en daar zij eene diepte van 8 tot 15 voet behouden, worden zij door de booten van den I. bevaren, die daaraan de voorkeur geven boven den hoofdstroom. Het land, door hetwelk do I. in deze streek vloeit, is van de vruchtbaarste geaardheid, inzonderheid aan den oostelijken oever, waar het door ontelbare, uit den I. geleide kanalen bevochtigd wordt. Aan den westelijken oever voort een groot bevaarbaar kanaal, Sinde genoemd, eene groote watermassa naar Schikarpoer, dat de grootste stad aan den I. niet alleen, maar van het geheele land is, en naar Noeschera en vereenigt zich met het kanaal van Larkhanoe. Onmiddellijk aan do rivier liggen geene steden of plaatsen van oenige betee-kenis, hetwelk zijne oorzaak in de jaarlijkscho overstrooming heeft. De bewoners van deze landstreek leven gedurende de overstrooming der rivier in huizen, die 8 tot 10 voet boven don grond verheven en door middel van ladders toegankelijk zijn. Van Hoekkoer, eene te midden van den I. op eene granietrots gebouwde vesting, tot Schwoen in het landschap Sind vloeit de I., die hier Lar genoemd wordt, met vele bogten in eene zuidwestelijke rigting, tot dat hij door de Loekki-bergen beneden Schwoen opgehouden wordt. Hier geven de rotsen der Loekki-bergen den loop van den I. eene andore rigting, doordien hij van daar tot aan Hydrabad, de hoofdstad van Sind, zuidoostelijk vloeit, mot zeer lage oevers, inzonderheid aan de oostzijde, waardoor het aangrenzendo land dikwijls overstroomd wordt. Van Hydrabad tot Tatta loopt de I. zuidwestelijk en zuidelijk, en heeft vele zandbanken, die op sommige plaatsen zand-eilan-den vormen, welke den stroom in twee armen verdoelen en loopt vervolgens naar de Arabische zee, waar hij zich in eene Delta uitgiet. Do vruchtbare Delta, aan welker spits Tatta ligt, heeft eene lengte van 15 googr. mijlen, aan de zeekust eene breedte van 26 geogr. mijlen en neemt eene oppervlakte in van 330 □ geogr. mijlen. Zij wordt, do bevolking van Tatta niet mede gerekend door 30,000 menschen bewoond, die met uitzondering van eenige weinige steden, in tijdelijke dorpen wonen, die zij naar welgevallen verplaatsen; hunne hutten bestaan uit riet en matten van rijststroo, van welke ieder door eenen ïto/y of eenen dijk van zoden omgeven is, om dc koude winden en de vochtige dampen af to weren, die in dit lage land heerschen en voor schadelijk gehouden worden. Niet het vierde gedeelte van de Delta, van deze door de natuur zoo begunstigde en vruchtbare vlakte, is bebouwd. lt;

Do landon, welke de I. in zijnen loop doorstroomt, zijn: Tibet, do landen van don Sikhsvorst Roondsebit-Singh, Afghanistan en Sind, en tot de voornaamste steden, die er aan of hoogstens 1 tot IJ uur van verwijderd liggen, behooren: Ger-tope en Leb of Ladah in Tibet; Attok, Dera Ismael Khan, Dera Ghazi Khan en Mittoen in den staat van den Sikhsvorst Roendschit-Singh; en Schikarpoer, Boekkoer, Sookoer, Rovi Seh-woen, Hyderabad en Tatta in Sind. Van hare monding tot Attok opwaarts kan do rivier bevaren worden; ook hoeft er eene onafgebrokene scheepvaart van de zee tot aan Lahore aan den Ravi (een' zijtak) plaats, welks afstand naar den loop der rivier omstreeks 215 geogr. mijlen bedraagt. Do I. wordt, na de veroeniging mot do Pentschab-stroomen, zelfs in het droogo jaargetijde, nimmer ondieper dan 15 voet en verkrijgt zelden eene breedte van een kwartier uur. Er zijn weinige rivieren op dc aarde, op welke dc stoombootvaart mot boter gevolg zou zijn aan te wenden dan op den I., die geene rotsen, watervallen of draaikolken, maar eonen zaohton stroom heeft.

INDUSTRIE. (Zie Nijverheid).

INENTING (Inoaéitie). Deze term wordt in do geneeskunde gebezigd, om het brengen van do eeno of andere stof onder do opperhuid aan te duiden. Er zijn verschillende stoffen die ingeënt worden met het doel om genezing te bewerkstelligen, om ziekto to voorkomen of ook om te dooden. Van het eerste wordt vooral in don allerlaatsten tijd gebruik gemaakt om sterk werkende geneesmiddelen, die door de maag minder goed verdragen worden on vooral ook door hunne onaangename smaak moeijelijk kunnen worden ingegeven, in het organismus te brengen.

Met het doel om ziekten te voorkomen, zijn er twee stoffen, die gebruikt worden tot I. In de eerste plaats dient de koepokstof genoemd te worden; deze stof wordt tot voorkoming van kinderziekte, van de pok aan de uijers van eeno koe, of zoo er geene koe mot pokken voorhanden is, van eene pok die op een monsch door dc oorspronkelijke koepokstof of door do somtijds voor do honderd duizendste keer overgeplante koepokstof is voortgebragt. Dezo I. noemt men ook vaccinatie. Of hot mogelijk zij, dat eene aldus van generatie tot generatie overgeplante stof nog altijd dezelfde eigenschappon blijvo bezitten, is door do theorie niet uit te maken; de ondervinding leert dat door do I. van zoodanige stof een soortgelijke pok als door dc oorspronkelijke koepokstof wordt verwekt, terwijl daarenboven de stof van deze pok wederom dezelfde pok te weeg brengt op oen ander individu; of hot ten tweede mogelijk is, dat eeno zoodanige plaatselijke aandoening voor de kinderziekte of natuurlijke pokken (variolae) vrijwaart, ook daarop geeft de theorie geen antwoord; de ondervinding evenwel schijnt te leereu, dat de pok-ziekte daardoor zoo al niet voorkomen, toch ten minste gematigd wordt. Het is intusschon geene zeldzaamheid, dat met koepokstof goed ingeente kinderen aan pokziekte bezwijken of misvormd worden door de hevigheid der pokken; nog minder zeldzaam is het, dat volwassen ingeënten door de pokken hevig worden aangetast, men heeft de schuld daarvan geschoven op het langzamerhand zwakker worden van de werking der I., zoodat men deze dus zoude moeten herhalen. Men moet dus deze I. met koepokstof horhalen, wil men eenig resultaat daarvan kunnen verwachten; hoe dikwijls zulks geschieden moet is niet

naauwkotirig te bepalen. Men neemt in het algemeen een tijdperk van zeven jaren aan, hetgeen noodig zoude zijn om de vatbaarheid voor kinderpokken te doen terugkeerenj dien ten gevolge moet alle zoven jaren rovaccinatiü, herenting plaats hebben.

Er zijn geonc vraagpunten in de geneeskunde, die zooveel mooijelijkheid in hare oplossing opleveren, als die over de werkelijke kracht van de eeno of andere behandelingswijze. Statistische tabellen geven duidelijk in cijfers op. dat op plaatsen waar de L. op grootc schaal wordt toegepast, do hoeveelheid sterfgevallen aan kinderziekte geringer is, dan op sommige andere plaatsen, waar de I. niet zoo algemeen wordt toegepast. Er zijn evenwel zooveel andere omstandigheden, die daartoe aanleiding kunnen geven, dat eone epidemie minder hevig is hier dan elders, dat wij uit soortgelijke cijfers, zelfs wanneer zij bij voortduring dezelfde resultaten opleverden, nog slechts tot waarschijnlijkheid omtrent het nut daarvan, maar nooit tot zekerheid daarvan zouden kunnen geraken.

Wat aan de andere zijde het nadoel betreft, hetgeen door do vaccinatie zonde kunnen worden to weeg gebragt door overplanting van kwaadsappigheid uit het oene individu op het andere met do koepokstof, dit is oene soortgelijke vraag als de vorige, maar daarom minder moeijelijk, omdat hier het resultaat, waarnaar men zoekt positief is, terwijl het vorige negatief was. In hot algemeen kan men aannemen, dat de grooto toename dor klierziekten niet aan de vaceinatio is toe te sehrijven. Een een-vumlige, ontelbare koeren herhaalde proef geeft regt tot deze bewering; wanneer in een huisgezin twee kinderen zijn ingeënt en daarna klierachtig worden, dan wacht men bij hot derde kind met inenten j gewoonlijk vertoonen zich dan de klieraandoenin-gen, niettegenstaande het uitblijven der 1. met het einde van het eerste levensjaar, den leeftijd waarop men gewoonlijk ongeveer do vaccinatie bewerkstelligt. Daar dit resultaat zich in de praktijk van iederon geneesheer tailooze koeren herhaalt, zoo heeft men het regt van aan to nomen dat I. de klieraehtighoid voortplant. Ook ziet men bij sommige pietisten, die op grond van hunne godsdienstige overtuiging de I. zondig vinden en dus niet toelaten bij hunne kinderen, hetzelfde heirloger van ver-sehilleude vormen van klierziekte als bij anderen, wier geweten in dit opzigt minder bekrompen is.

Vodr dat Jenner (zie .Tenner) de vaccinatie had uitgevonden, bezigde men ook stof uit natuurlijke kinderpokken. In aanmerking nemende het gevaarlijke dezer handelwijze, past men die tegenwoordig niet moor toe.

Do tweede stof, die tot I. gebezigd wordt, is de stof van sy-philitisehe zweren om het ontstaan van syphilis te voorkomen. Auzias Turenne, de uitvinder van deze handelwijze, noemt deze I. syphilisalion. De ondervinding heeft nu reeds geleerd, dat het voorbehoedmiddel oven zoo gevaarlijk is als de kwaal on dat het bij onschuldige voorwerpen alle gevolgen kan te weeg bron-gen, die anders door liederlijkheid worden veroorzaakt.

Ten slotte wordt in de veeartsonijkundo de I. van stof uit zieke longen van koeijon op de staart van andere koeijen ingeënt om de longziekte, do groote kwelgeest van onze koestallen, te voorkomen. Do resultaten zijn volgens verscheidene geloofwaardige berigten gunstig; doch ook hier is weder dezelfde moeije-lykheid, om uit statistiek een negatief resultaat op te maken.

Met hot doel om te dooden heeft de I. bij sommige Indiaan-sche en andere volken uit hcctoro luchtstreken plaats, doormiddel van met vergiftige plantensappen bestreken messen, krissen als anderzints. v. P.

INKS DE GASTRO. (Zie Castro).

INFAMIE of Eerloosheid is de toestand van hom, die zijne eer verloren heeft. Naarmate men dus het woord eer opvat, heeft het woord eerloosheid een' anderen zin. Als kunstterm voor juridische eerloosheid moet I. wol onderscheiden worden van de morele eerloosheid. Infaam volgens do wet is hij, die bij of ingevolge regtorlijk vonnis zijne burgerlijke eere heeft verloren. De Romeinen kenden nog eone infamia faeti, welke hot gevolg was van zekere beroepsbezigheden of wel van zekere levenswijze. Zoo werd lang het beroep van tooneelspelor voor eerloos gehouden. Evenzoo waren koppelaars en ontuchtige vrouwen eerloos. Ook bij de nieuwere volken bleef deze infamia facti hing bestaan, maar is bij ons opgeheven. Alleen de wettelijke I. bestaat U'~;' en is het gevolg van cene veroordooling tot de straffe des doods, van wegvoering naar een oord van ballingschap en verbanning (straffen bij ons buiten gebruik), en van het tuchthuis. Zij bestaat in do uitsluiting van alle staatsburgorlijko rog-ten, van do bevoegdheid om getuigenis af te leggen, voogd of curator to zijn en enkele andere. Bovendien kan do echtgenoot van oon bij vonnis oorloos verklaarden op dien grond echtscheiding vragen.

Nog worden bij do militaire strafwetten enkoio straffen bedreigd, waaraan het onzeker is of zij eerloosheid ton gevolge hebben, daar de wet zulks niet overal uitdrukkelijk bepaalt. Als I. kan men echter aanmerken het als oorlooze schelm aan den wal zetten en uit de dienst wegjagen, en do cassatie met eerloosverklaring. Voor do kruiwagenstraf is hot onzeker en niettegenstaande de hoogo raad hot anders beslist hooft, schijnt men haar niet voor infamant to moeten houden.

Tot do I. kan niet gerekend worden de ontzetting van enkele burgerschapsregten, welke in sommige gevallen door den regter kan worden uitgesproken.

INFANT, INFANTE is een titel, die in Portugal en Spanje aan do prinsen en prinsessen van hot koninklijk huis, mot uitzondering van do kroonprinsen, gegeven wordt; de kroonprins van Portugal voordo sedert Johan den IV'^,'^ln tot op do afscheiding van Brazilië, don titel van prins van Brazilië, on die van Spanje voert sints 1388 dien van prins van Asturië.

INFANTERIE. (Zie Voetvolk).

INFER1EN waren bij de Romeinen offers, dio men don on-doraardsehen goden bragt voor de zielen der afgestorvenen. Mogelijk zijn do exequien in de Roomscho kerk hieraan wol haren oorsprong versehuldigd.

INFINITESIMAAL-REKENING. De I.-R. maakt oen deel uit van de hoogero analysis, waarbij men gebruik maakt van oneindig kloino grootheden, om tot uitkomsten to geraken, die alleen langs dien weg kunnen gevonden worden. Zij omvat moer bepaaldelijk do differentiaal- en integraal-rekening.

INFLAMMATIE. (Zie Ontsteking).

INFLEXIE. (Zie Buiging der lichtstralen).

INFLUENZA. (Zie Griep).

INFORMES worden die sterren genoemd, welke niet, of niet met zekerheid tot het cone of andere storreboeld gerekend worden te bohooren.

INFULA was bij do oudo Romeinen dat broedo, uit witte wol bestaande hoofdversiersel, waarmode de priesters, Vestaalsche maagdon en offorondon verschenen, omdat men de bedekking van het hoofd voor een kenmerk van ootmoed (later van heiligheid) hield. In lateren tijd bedienden zich do keizerlijke stadhouders van dit hoofddeksel tot oen teoken hunner waardigheid, als hoedanig het ook in de VII^Jc eeuw door de bisschoppen dor Catholijke christenheld werd aangenomen; nog tegenwoordig wordt aan den bisschopsmijter, dien zij bij groote plegtighedon dragen, de naam van Inful gegeven. Deze bestaat uit twee grooto, van boven spits tooloopendo bladen, het eeno van voren en het andere van achter, zoodat hij in hot midden hol is. Dc bladen zyn van blik of bordpapier, met witto zijde overtrokken , en het voorste pronkt met een kruis. Hot voorregt van Infulo-ren, mot don Inful versieren, of tot bisschop verklaren, behoort aan don paus, die ook somtijds daarmede de abten van kloosters vereert, welke hierom geinfuloorde abten genoemd worden.

INFUSIE, Aftreksel, is eeno bereiding van do eone ofandero aromatische of genooskraehtigo zelfstandigheid door middel van uittrekken met water of wijn verkregen. Men onderscheidt oene warm- en eeno koud bereide I. De meest gewone, do warm bereide wordt verkregen door de eeno of andere stof met kookend water tot eeno behoorlijke hoeveelheid te overgieten en dit mengsel gedurende eenigon tijd met eeno zeer matige verwarming, bonoden het kookpunt van het water, te laten trekken, liet moest algemeen bekende en gebruikte voorbeeld is do I. van thee. In do geneeskunde wordt de I. daar gebruikt, waarde kruiden, waarvan een drank moet worden bereid, vluchtige bestanddee-len, van welker aanwezigheid de geneeskrachtige werking afhangt, bevatten. In dit geval zouden de kruiden door kooking hunne vluchtige bestanddeolen en dus ook hunne geneeskracht verliezen. De koude I. in water wordt daar gebezigd, waar do kruiden bestanddeolen bevatten, die in warm water oplosbaar.

in koud daarentegen onoplosbaar zijn, en waar men juist het uitsluiten der in warm water oplosbare bestanddeelen beoogt. De I, in wijn wordt altijd koud bereidt en wordt daar gebezigd, waar de werking der in slappe alcohol oplosbare bestanddeelen in verbinding met de bestanddeelen van den wijn (gewoonlijk gebruikt men hiertoe do zoete Spaansche wijnsoorten) wordt verlangd. Voorbeelden van deze drie soorten vindt men in overvloed in alle handboeken over geneesmiddelleer, als ook in de Pharmacopaea JS'eêrlandica. v. P.

INFUSIEDIEREN {Infusoria, Animalcula infusoria). Deze dieren, welke door hunne kleinheid alleen met behulp van het mikroskoop kunnen worden onderzocht, tellen slechts enkele soorten, welke voor het bloote oog nog eenigermate zigtbaar zijn. Het is derhalve natuurlijk, dat zij aan de Ouden onbekend bleven; onze landgenoot Leeuwenhoeck zag hen het eerst in afgietsels tegen het eind der XVII¹¹⁰ eeuw (1675). Ledermüller sprak in 1763 het eerst van deze kleine diertjes onder den naam van Infusie-diertjes, en Wrisberg vormde daaruit in 1765 den latijnschen naam van Animalcula infusoria_} welke door latere schrijvers algemeen aangenomen werd. 33e grootc stelselmatige natuuronderzoeker der vorige eeuw, C. Linnaeus, schijnt zijne aandacht aan deze kleine diervormen niet geschonken te hebben, en vermeldt slechts enkele soorten, die hij onder zijne geslachten Vorticella, Volvox en Chaos in de laatste afdceling der wormen plaatst. Verreweg de meeste schijnt hij onder cene enkele, niet nader begrensde soort, als Chaos infusorium zamen te vatten {Systema naturae, Ed. XII, Tom. 1,2, 1767, p. 1326). De vroegste proeve van eene stelselmatige verdeeling dezer dieren zijn wij aan den Deenschen natuuronderzoeker O. F. Müller verschuldigd, wiens verdienstelijk werk eerst na zijnen dood in 1786 het licht zag. De grenzen evenwel cener dierklasse, waaronder men deze wezens zamenvatten kon, bleven nog onbepaald en onzeker. In onze eeuw is Ehrenberg nu sedert ruim 30 jaren met het onderzoek der Infusoria bezig, en heeft daarover voor 20 jaren een uitvoerig, met talrijke afbeeldingen opgehelderd boekwerk in het licht gegeven, dat als een der merkwaardigste letterkundige voortbrengselen over de natuurlijke geschiedenis, welke onze eeuw heeft opgeleverd, ook nog in volgende eeuwen een gedenkteeken voor den beroemden naam des schrijvers blijven zal.

De kleinheid der I. heeft aan sommige schrijvers aanleiding gegeven om hen mikroskopische dieren te noemen. Deze benaming is echter als naam eener klasse ongepast; de meerdere of mindere grootte kan geen kenmerk eener klasse van het dierenrijk of geen grond van onderscheiding wezen. Door deze benaming zoude eene vereeniging van sommige kleine soorten uit hoogere dierklassen (mijten b. v. of andere Arachniden en kleine Crustacea) met de Infusiediertjes, welke dikwerf bij vroegere schrijvers plaats had, als het ware gewettigd worden.

Do nasporingen van Ehrenberg deden hem bij de kleine dieren, die men gewoonlijk onder den naam van Infusiediertjes vereenigt, twee klassen onderscheiden, waaraan hij den naam van Polygastrica en Rotatoria gaf. Deze twee klassen hebben büiten de geringe grootte bijkans niets met elkander gemeen; de Rotatoria of raderdiertjes (zie Rader diertjes) zijn dieren van eenen symmetrischen vorm, wier bewerktuiging naar den typus der gelede dieren is ingerigt en die op eenen hoogeren trap van volkomenheid staan dan de Polygastrica.

Wij boschouwen derhalve hier onder den naam van Infusie-dieren alleen die, welke Ehrenberg Polygastrica, noemt. Over dezen naam zullen wij later kortelijk spreken, terwijl wij dien van Infusoria behouden.

De I. zijn kleine, zeer eenvoudig bewerktuigde dieren, waarin men geen afzonderlijk zenuwstelsel noch hart kan waarnemen , die geenen symmetrischen vorm bezitten, meestal inwendige holten of blaasvormige ruimten vertoonen, en zich dikwerf door tril-haartjes, op de oppervlakte des ligchaams geplaatst, bewegen, terwijl sommige uit eene weeke geleiachtige massa bestaan, die zich naar allerlei rigtingen in takvormige aanhangsels verlengen kan, welke zich aan voorwerpen in den omtrek vasthechten en alzoo tot voortkruipen dienstbaar zijn. Zij vermenigvuldigen zich door vrijwillige verdeeling van het ligchaam, gewoonlijk in de lengte. Langs dezen weg kunnen zij zich in korten tijd op cene onge-loofelijke wijze vermeerderen. Bij zeer weinigen (onder anderen bij Vorticella) wordt ook cene vermeerdering door knoppen waargenomen. Deze onderscheidt zich van de deeling daardoor, dat niet eene helft van het dier, maar slechts een klein deel zich door afsnoering afscheidt, nadat het zich eerst als een knobbel, vormig uitwas op het moederdier ontwikkeld heeft. Dat er eene vermenigvuldiging door eijeren zou plaats hebben, en dat tweeerlei geslachts-organon in elk individu verecnigd zouden zijn (hermaphroditismus), gelijk Ehrenberg wil, is volstrekt niet bewezen. Geslachts-organen schijnen als afzonderlijke deelen bij de infusoria niet te bestaan.

Is door het boven medegedeelde reeds eenig licht verspreid over den bajerd der infusoriën-wereld, die mengelklomp der Infusoriën (Chaos infusorium, gelijk Linnaeus deze dieren noemde), moet echter nog eene nadere scheiding ondergaan. Het is namelijk thans vrij algemeen erkend, dat Ehrenberg onder zijne I. vele soorten heeft opgenomen, die tot het plantenrijk behooren. Het zijn de eencellige algen, welke men Desmidiaceen en Diatomeën noemt. Bij deze laatsten bevat het celvlies eene groote hoeveelheid kiezclzuur. Deze kiezelschalen of pantsers blijven na den dood onveranderd, en hiertoe behooren dan die zoogenaamde fossiele 1., die, hier en daar dikke lagen vormende, zelfs, als bewijzen van do magt van het kleine, tot de zamenstelling van de aardkorst hebben bijgedragen. Door zulke overblijfselen van Diatomeën wordt het dusgenoemde bergmeel van sommige plaatsen in Zweden gevormd, gelijk ook de Polirschiefer van Bilin in Boheme en elders.

Dat de kleinheid der Infusiediertjes, niettegenstaande hnnne doorsehijnendhoid en do daaruit ontstaande geschiktheid om mi-kroskopisch onderzocht te worden, een groot beletsel is om hunne structuur volledig te leeren kennen, behoeft niet te worden aangetoond. Het is dan ook niet te verwonderen, dat Cuvier in zijn beroemd werk over het dierenrijk deze infusoria met eene groote beknoptheid behandelt {La nature de vwn ouvrage n'exigeantpoint que j'entre dans Ie detail mjini de ces injiniment pelils, III, p. 323, note f)- Hoezeer sedert dien tijd de kennis der infusoria zeer is toegenomen, kan echter do betrekkelijke waarde dezer dierklasse voor vergelijkende ontleedkunde nog niet groot worden genoemd. De benaming zelve waarmede Ehrenberg deze dieren aanduidde, is een bewijs hiervan. Hij veronderstelde namelijk, dat rondo holten, die in meerder of minder aantal binnen in liet ligchaam dezer dieren gezien en door de opname van kleurstof, die men in het water mengt, waarin men ze waarneemt, indigo of karmijn b. v., meer duidelijk gemaakt kunnen worden, magen zouden zijn, en noemde daarom do I. vedmagigc dieren {Polygastrica). Andere schrijvers beschouwen die holten slechts als tijdelijk ontstaande, het voedsel opnemende ruimten.

De I., waarvan eenige het eerst ontdekt zijn in afgietsels of aftreksels van plantaardige stoffen, zoo als van hooi, peper enz. (ook onze groote Christiaan Huygens hield zich met de nasporing i'.iarvan bezig, blijkens zijne op de Leidsche Bibliotheek bewaarde

handscliriften), werden vroeger dikwerf als bewijzen aangevoerd voor ecno zelfstandige vorming (generalio spontanea), welke Harvey reeds in do XVXI'¹⁰ eeuw door hot ontwikkelen van zijno stelling omne vivum ex ovo meendü weerlegd te hebben. Het is hier de plaats niet om dit punt te bespreken, 't geen ook in eenige weinige regpls niet wel geschieden kan. Voor het overige zijn de naauwkeurige onderzoekingen dezer kleine bewerktuigde wezens van groot belang voor sommige physiologisehe vraagstukken; de nieuwere ontdekkingen hebben ons met de standvastige en somtijds zeer sierlijke vormen, met de merkwaardige levensverseliijnselen van diertjes bekend gemaakt, van welke duizenden in e'énen enkelen waterdrop leven; en do waarnemer, die zich van goede mikroskopen bedient, kan naauwelijks in de gan-scho schepping schooner voorwerpen vinden dan hem sommige infusoria aanbieden. Zoodanig zijn bijzonder de Vorl.icetlen, bij oudere mikroskopische waarnemers somtijds klokpolijpen genoemd, die zich op kroos- en op vele zoetwater-diertjes, vooral op Cyclops vasthechten. Doorschijnende, nan de opening met trilharen omzoemde bekertjes zijn op oen' langen, zeer dunnen steel bevestigd, die zich nu eens in spiraalkronkelingon verkort en dan weder eensklaps, regt wordende, uitschiet. Sommige vorticollen zitten oven als een klein schermpje (umbella) met hare steeltjes op het eind van eenen gemeonschappolijken stengel (Carc/tesium pohj-pimm Ehrenberg; zie eone afb. bij Haster, Natmrk. Uitspanningen , I, tab. Ill, fig. 1, c, Slabber, Natuurk. verlustigingen, 1778, tab. V, flg. 2). Neemt men do Uiatomaeeën met Ehrenberg onder de infusoria op, zoo kan deze klasse ook onder 't mi-kroskoop ons allerlei sierlijke vormen vertoonen, niet ongelijk aan do sterren en kruisen, die gekleurde stukjes glas in een kaluidoskoop veroorzaken; een gevolg van de rigting, waarin de celverdeeling heeft plaats gegrepen.

Wij besluiten met hierbij nog de opgave van enkele der hoofdwerken over de I. te voegen; O. F. Muller, Animalcula infusoria fluviatilia et marina, Hauniae 1780, 4°; — C. G. Ehrenberg, Die Infusionsthierchen als vollkommene Organismen; nebst einem Atlas von 64 colorirten Kupfertafeln, Leipzig 1838, folio; — Dezelfde, Mikrogcologie. Das Er den tind Felsen schaffende Wirken des unsic/tlbaren kleinen selbstiindlgen Lebens auf der Er de, Leipzig 1854, folio; — F. Dujardin, Hist, naturelle des Zoophytes Infusoires, comprenant la physiologie et la classification de ces ani-maux, l'aris 1841, Squot;; — F. Stein, Die Infusionsthiere auf ihre Kntwickelungsgeschichte untersucht; mit 6 Kupferlaf, Leipzig 1854, 4°. — M. S. Schultze, XJcber den Organismus der Poly-thalamii'n (Foraminiferen); mit 7 illum. Kupfertafeln, Leipzig 1854, fel. — Do Nedorduitsche lezer zal met vrucht en genoegen kunnen nalezen wat door den hoogleoraar P. Halting over de I. gezegd is in het IV¹⁶ deel van het uitnemend werk, getiteld: Het Mikroskoop (ïiel 1854) hl. 201—224. J. v. d. H.

INGELHEIM. Twee vlekken in het groothertogdom Hessen, provincie Rijn-Hessen. Het eone heet Ober-I. en ligt in een bekoorlijk dal aan de Selz; het heeft 2,500 inwoners, die hoofdzakelijk hun bestaan vinden in hot kwoeken en bereiden van den bekenden rooden rijnwijn, die den naam van Ingolheimer draagt. Het andere, Nieder-I., ligt medo aan de Selz en is vooral beroemd door een prachtig paleis, dat Karei de Grooto er voor zich liet bouwen, en waartoe het marmer zelfs uit Italië werd aangevoerd. Hij en zijne opvolgers hielden er meermalen rijksdag en kerkvergaderingen. In den dertigjarigen oorlog is dit gedenkstuk der oudheid gedeeltelijk, in 1689 door de Fran-scbon bijna geheel verwoest en hetgeen er nog van was overgebleven, is den 13^d0quot; Februarij 1831 geheel ingestort.

INGELHAM of ENGELRAM, bisschop van Metz met den persoonlijken titel van aartsbisschop, was een van do vermaard-sto kerkvoogden der VHl^al0 eeuw. Hij was aalmoezenier en eerste kapellaan van Karei don Grooten, die hem belangrijke staatszaken opdroeg. I. overleed den 25^8,I!I1 December 791.

INGENUOUS (Johan), een bekwaam natuur- en scheikundige, werd in 1730 te Breda geboren. Men weet niet aan welke hoogeschool hij gestudeerd heeft; maar nadat hij den doctorsgraad in do geneeskunde had bekomen, zette hij zich als praktiserend geneesheer in zijne geboorteplaats neder. In 1707 begnl' hij zich naar Engeland, alwaar hij zieti door zijne talenten onderscheidde. Pringlo, die voorzitter van de maatschappij van wetenschappen to Londen was, niet tevreden met zijno onvermoeide werkzaamheden toe te juichen, betoonde hom steeds de vleijendste welwillendheid, en gaf hem oen schitterend bewijs van do achting, die hy voor hem koesterde. Toen Maria Theresia twee barer kinderen aan de pokken had verloren, verzocht zij Pringlo haar eenen bekwamen arts aan te wijzen, om het keizerlijke gezin in te enten. Pringlo aarzelde geen oogenblik I. to noemen, die zich terstond naar Weenen begaf en mot het beste gevolg de prinsen en prinsessen van hot huis van Oostenrijk inentte. De keizerin betoonde hem hare dankbaarheid, schonk hom een jaargeld van zes honderd gulden en den titel van keizerlijk lijfarts. I. genoot tot aan zijnon dood deze welverdiende voorreg-ten. De aanminnigheid van zijn karakter maakte hom bijzonder aangenaam bij Jozef don II^llcquot;, dio dikwijls zijn kabinet bezocht en er behagen in vond met hem de belangrijkste natuurkundige prooven te herhalen. Na eenige jaren te Weenen vertoefd te tiebbcn, alwaar hij gehuwd was met de dochter van den baron Jactjuin, kwam I. weder in Nederland, doorreisde Frankrijk en Duitsehland, en vestigde zich eindelijk op Bowood, een buitenverblijf van den markies van Lansdowne, bij Londen, alwaar hij den 7^lt;1'^!n September 1799 overleed. Zijn naam hecht zich aan do voornaamste punten der natuurkunde en natuurlijke geschiedenis. Men heeft aan hem verscheidene schei- en natuurkundige ontdekkingen te danken. ïen onregte evenwel beweren sommigen , dat I. de eerste was, die glasschijven in plaats van cylinders voor de electriseermachines gebruikte. Hij vond eenen nieuwen Eudiometer (zie Eudiometer) uit, nam het eerst de proef van do verbranding van het ijzer in zuurstof en vermeerderde Priestley's ontdekking van de verbetering der lucht door gewassen met de gewigtige opmerking, dat de planten de lucht in weinige uren, doch slechts bij zonlicht, kunnen zuiveren, des nachts daarentegen, eone schadelijke lucht uitdampen, en dat deze kracht alleen in do bloemen en bladeren huisvest. De vruchten van zijnen arbeid vindt men hoofdzakelijk in zijne; Experiences sur les vügi'taux, qui font connaitre leur grande injluence pour la purification de Vair atmosphdrique, oorspronkelijk in hot Engelsch geschreven en door hem zeiven in het Fransch en No-derdnitsch overgebragt. v. P.

INGENIEUR. In bepaalden zin; do officier die over de troepen der genie eenig bevel voert, of wel belast is mot het ontwerpen en bouwen van tijdelijke of blijvende versterkingen van j militaire gebouwen, bruggen enz. Bij de verdediging van vestingen is den Ingenieur-officier opgedragen, het maken van blin-| deringen, het aanbrengen van palisadcringen en andere verdedigingsmiddelen; bij het doen van uitvallen wijst hij de punten van uitval aan, verder heeft hij het bestuur over den mijnen-oorlog; do algomeene leiding van de verdediging berust in één woord op den I.

Bij den aanval is hot vooral het oordeel der genie-officieren, dat over de kracht der aan te vallen werken, over de keuze der aanvalspunten en den aanleg der loopgraven, sappen enz. beslist. (Zie JJelegering en Genie').

In algemeeneren zin noemt men I., don man, die uitgerust met do vereischte konnis van wis- en natuurkunde en bouwkunst, plannen ontwerpt en uitvoert voor werken van bouwkunstigon, water-houwkunstigen of werktuigkundigen aard; zoo als gebouwen, sluizen, bruggen, spoor- of gewone wegen, schepen, stoomwerktuigen, telographen enz. Zoo heeft men Ingenieurs voor den waterstaat, Ingenieurs voor don scheepsbouw, voor het stoomwezen, voor den telegraaf enz.

INGERMANLAND. Een gedeelte van hot Russische gouvernement Petersburg, en wel dat, hetwelk tusschen het meer Ladoga, de Ncwa, do golf van Finland, do Narwa en de Plesskow-scho en Nowogorodsche stadhouderschappen ligt. De inwoners, naar de rivier de Inger of Zschora, Ingriers of Zschoren genoemd, zijn oorspronkelijk Finnen, maar hebben ten gevolge van langdurig verkeer voel van do Russen overgenomen. De naam I. werd eerst gebezigd, toen het land in hot jaar 1017, na vier eeuwen aan Rusland te hebben toebehoord, aan Zweden werd afgestaan. Peter do Grooto heroverde bet in 1702.

INGEVING. Door dit woord, of ook het uit 2 Tim. III; 10 ontleende grioksche Theopncustic {iïscnrevaTia), waarmede hot in do Latijnsche kerk gebruikelijke inspiratio overeenkomt, verstaat de godgeleerdheid die van God uitgegane werking, wolko hen, dio den inhoud der goddelijke openbaring mondeling of bij

geschrift mededeelden, daarbij tegen dwaling en misvatting behoed heeft. Uitgaande van de grondstelling, dat do voorstelling der denkbeelden afhangt van de keuze der woorden, heeft men do opvatting van do wijze en de mate dier werking reeds vroeg in de christelijke kerk tot een uiterste gedreven, waarbij alle zelfstandigheid bij de sprekers en schrijvers geheel weg viel. Op het voetspoor der Kubbijnen, die het O. V. in al zijne woorden cn uitdrukkingen, tot in do kleinste bijzonderheden, aan do werking van Gods geest toeschreven, zeide Justinus do martelaar (Cchorl. ad Graec.) van de schrijvers des O. V., dat zij tot en bij het schrijven zoodanig door Gods geest werden bewerkt als de snaar van een rauziek-instrument bij bet bespelen door den vinger; welk denkbeeld mede door hom {Dialog, cum Try phone, p. 178, ad Aut. II, p. 305, III, p. 388) ook op de schrijvers van het N. V. werd toegepast, waarin hij gevolgd is door The-ophilus {ud Aulol. L. II, c. 31, III, c. 2j, Irenaeus (ad llne.r. L. II, c. 28, § '2, L. Ill, c. 9 en 34) en Origencs, die er op vele plaatsen (b. v. Pr inc. L. IV, Ilomü. XXIV in Ter. contra Cels. c. 4) over spreekt, doch een onderscheid maakt tusschen middelijko en onmiddelijke openbaring. Eusebius telt het leerstuk der I. onder die, welke algemeen in de kerk zijn aangenomen (Ilisl. eccl. L. V, e. 28) en Augustinus verklaart {de. cons. ICeang. Ié. I, c. 35) de leerlingen van Christus voor diens handen, welke slechts datgene hebben nedergeschreven wat Hij hun beval te schrijven, waarbij (verg. Cassiodorus, Jnsl. div. c. 16) de bijbel-schrijvers tot bezielde werktuigen worden.

Werd gedurende de middeleeuwen de voorstelling aangaande do I. der H. Schrift in de westersche kerk (de oostersche heeft cr zich niet bepaaldelijk over uitgelaten, maar vergenoegt zich mot het algemeene denkbeeld van gaven des heiligen geestes, in do schrift en in de kerk beiden aanwezig) door het op den voorgrond stellen van het pausselijke gezag in zaken van godsdienst eenigzins ter zijde gesteld, zoodra het Protcstantismus zich dogmatisch ontwikkelde, moest het hooge verbindende gezag, dat het aan de II. Schrift toekende, wel aanleiding geven tot gestrenge opvatting van de leer der goddelijke I., onder wier invloed do gewijde boeken zijn opgesteld, niet alleen tegenover do R. C. kerk, maar ook tegenover de mystieken en anderen, die do aan de bijbelschrijvers verleende I. te lager stolden, naarmate zij er zich meer op verhieven, zelve ceno zoodanige te ontvangen. Eenmaal hot denkbeeld eoner woord-I. aannemende, moest men, zou men zichzelven gelijk blijven, hot wol tot oen zoodanig uiterste drijven, dat elke lettor dor H. Schrift oen goddelijk heiligdom werd.

Doch die voorstelling kon zich bij oen redelijk nadenken niet staande houden, licods de ongerijmdheid, tot welke zij leidde, deed er het verkeerde van beseffen. Maar bovendien: de voortgang dor wetenschappen deed zien, dat vele zaken in don bijbel, niet tot de godsdienst bohoorende, zijn voorgesteld op zoodanige wijze als overeenkomt met de gebrekkige kundigheden van dien tijd. Men moest dus kiezen tot het dilemma, dat of die zaken niet krachtens goddelijke I. geschreven zijn, bf dat God zelf bij 'net ingeven haddc gedwaald. Daar hot laatste ongerijmd is, moest wel hot eerste worden aangenomen. Maar ook zoo men het denkbeeld der woordelijke I. tot datgene beperkte, hetwelk tot do godsdienst betrekking hoeft, liet zich daarmede voor het onpartijdig oordeel niet oplossen het verschijnsel, dat do bijbolsohrijvors, niet alleen die van hot O., maar ook van het N. V. niet alleen verschillen in stijl en woordenkeuze, maar ook in opvatting en voorstelling der godsdienst-waarheid zelve; iots, dat niet kon onopgemerkt blijven, zoodra men voor de gram-matisch-dogmatische schriftverklaring do historisch-grammatischo , vooral verbonden met de logische en psychologische (zie Uitlegging des Bijbels) had in de plaats gestold. Voor zoover dan ook do hedendaagsche godgeleerdheid zich heeft losgemaakt van den band eoner kerkelijke voorstelling, drukt zij den hoogeren invloed dergenon, die de openbaring Gods in -lezus Christus hebben medegedeeld, zoodanig uit als wij in het art. Li eest, Heilige, D. IV, bladz. 11, kol. 2 hebben opgegeven.

Zie uit de B. C. kerk: Xiercmberg, I)c ü?l)/ine Scri/Uurae Sacrac. (Lyon 1 (U1); uit de Protcstantsche: Maortons, Vindiciae doctrinae Christiunnc de dicina sacrarum literarum inspiratione (Jonal724); Ilenricus, Lucubrationes in ap/wrismiim orthodoxum, quod Deus Moysi et prophelis ac npostolis non solum res, scd et nun ipsa verba inspiraverit (Dresden 1642); Martinus, Dissertation, rpte les livres du V. el N. T. soul d'inspiration divine (Franoker 1719); Sonn-tng, Dnclrina inspirationis, ejusque ratio, historia et vsus (Heidelberg 1810); Molenaar, Over de ingeving der 11. Schriften in do werken van het Haagsoho genootschap, 1819.

INGEWANDSWOIIMEN ( Vennes intestinal es, KntozoeC). Onder dezon naam heeft men onderscheidene diersoorten voreenigd, die zich in andere levende dieren ophouden, zonder dat men daarom hun verblijf juist altijd in de ingewanden of de darmbuis moet zoeken. Er zijn sommigen, die zich onder de huid of' in het dusgenoemde eellenwoofsel tusschen do spieren , anderen, die zich in de spieren zeiven ophouden. Men zou ze dus inwendige parasiten (entoparasitica) kunnen noemen, in togenoverstolling met die insekten of gelede dieren, welke zieh op do huid van andere dieren ophouden of daaraan ('t geen vooral bij visschen plaats heeft) door vastzuiging aanhechten. Er zijn enkele maskers van insekten, die zich mode in het inwendige van andere dieren ophouden. Zoodanigen zijn do onderscheidene soorten van hot vliegengcslacbt Oestrus van Linnaeus , waarvan eeno in don larvontoostaud onder do huid van het rund, eeno andere in de voorhoofdsholtons van het schaap, en nog andere soorten in de maag van het paard leven. Deze maskers behooron echter natuurlijk niet tot do klasse der I.; zij planten zich niet binnen maar buiten hot ligchaam van do diereu, waarin zij zich ophouden, voort. Hot tegendeel hiervan hoeft bij de I. plaats, die binnen het levend dier, dat hun tot verblijf verstrekt tot volkomen geslachtsrijpheid geraken, en daarentegen dikwerf een langer of korter tijdperk van hun loven vr'u buiten do dieren, waarin zij anders gevonden worden, in jeugdigen toestand doorbrengen.

Moeijelijk is hot aan deze klasse kenmerken too to schrijven, die van het inwendig maaksel ontleend zijn. Intussehon vortoo-non de I. do naaste overeenkomst met de lagere vormen dor wormen, en zijn van den gestraalden grondvorm, dien de dierlijke bewerktuiging in do Anthozoa en Zeesterren aanneemt, geheel en al verwijderd. Het was derhalve zonder gonoegzamon grond, dat Cuvier do I. tot zijnen typus der animaux rayontSs gebragt hoeft.

I5ij sommige I. kan men geen darmkanaal aanwijzen; bij anderen vertoont hot zieh in do gedaante van twee, somtijds in vele takken verdeelde buizen, die van alle kanten door hot weefsel dos ligchaains omgeven zijn: nog andoren bezillen oven als de hoogor bewerktuigde dieren eeno darmbuis, die in eone inwendige ligchaamsholte gelogen is. By velen zijn de vrouwo-lijko on mannelijke voortplantingswcrktuigon te gelijkertijd voorhanden; van andere soorten zijn do geslachtsdeolen afgescheiden, zoodat er mannelijke en vrouwelijke voorworpen van elke soort bestaan, die meestal ook in gedaante en grootte dos lig-ehaams (somtijds zelfs op eeno buitengewone wijze) verschillen. Van een zenuwstelsel vindt men bij velen geono de minste aanwijzing; doch bij anderen ziet men sporen van een zenuwstelsol, dat ook door de naauwkeurige onderzoekingen mot het mikros-koop in zijn weefsel de onmiskenbare overeenkomst met dat dor hoogore dieren hooft opgeleverd (zie prof. C. Wedl, in de Sit-zungsbericlUe der mathem.-naturw. Classe iler kaiserl. Akademie der Wissensehejïen zu Wien, Juli 1855).

De I. strekken ons tot oen merkwaardig voorbeeld van den voortgang en de uitbreiding der natuurlijke geschiedenis van het dierenrijk in do laatste jaren. In het stelsel van Linnaeus worden zij onder do overige geslachten van de onzamonhangende en verwarde dierengrocp, die hij de klasse dor wormen noemde, verspreid, en zijn opgenomen in do vier goslaehton Fasciola, Gordius, Ascaris en Taenia. Linnaeus noemde in do 12^dl, en laatste door hem bezorgde uitgave van het Systema naturae niet meer dan twaalf soorten van I. op (1767). In 1819, dus ruim eene halve eeuw later, telde Kudolphi er 899, zoodat het aantal nagenoeg vijf en zeventig malen was vermeerderd. Hoezeer er onder de opgenoemde soorten eenige twijfelachtig zijn en anderen van do klasse der I. moeten verwijderd worden, zijn eraan den anderen kant in de laatste veertig jaren wederom zoo vele nieuwe soorten ontdekt, dat men zonder overdrijving zeggen kan, dat het thans bekende aantal honderdmaal dalgene overtreft, 't welk voor 90 jaren bekend was. Maar niet alleen in het aantal der bekend geworden soorten is deze uitbreiding der wetenschap merkbaar; zij blijkt evenzeer of nog veel meer in de

nasporingcn omtrent het inwendig zamenstel, de huishouding on do merkwaardige levensverschijnsels van vele dezer dieren, die grootendeels eerst sedert de laatste twintig jaren ontdekt zijn geworden.

De verdeeling der I. in vijf groepen {familiën of orden), die tot op den laatsten tijd het meest algemeen aangenomen is, werd door Zeder voorgesteld; reeds voor hem echter schijnt bij Goeze eenig denkbeeld van dezelfde verdeeling te zijn opgekomen. Deze vijf groepen zijn die der ronde ivormen, der haakwormen (of doornhoofdiae ivormen), der zingivormen, der hand- of lint-wormen en der blaaswormen. Kudolphi gaf aan die afdeelingen de Griek-sche namen van nemnloidea, acanthocephala, trematoda, cestoidea en cystica. De volkomenste bewerktuiging vertoonen de ronde züormen of draadwormen (nematoidea), bij welken alleen eene inwendige ligchaamsholte (buikholte) aanwezig is, die een vrij opgehangen darmkanaal bevat. Het naast aan dezen komen de doornhoofdige wormen (acanthocephala), die even als de nema-loidea eenen ronden langwerpigen ligchaamsvorm hebben en bij welken mannelijke en vrouwelijke voorwerpen worden onderscheiden. De overige I., de trematoda of zuigwormen en de lintwormen (cestoidea), zijn hemaphrodiete dieren; bij de blaaswormen heeft men gemeend, dat alle geslachtsorganen ontbraken; maar, daar deze geslachtlooze dieren slechts jongere vormen van lintwormen zijn, gelijk vooral in de laatst verloopen tien jaren ontegenzeggelijk gebleken is , moeten zij van de rij der verdeelingen worden uitgemonsterd. Er blijven dan slechts vier groepen van I. over. De zoogenoemde blaaswormen leven alleen in warmbloedige dieren, vooral in zoogdieren, in de lever, longen, spieren enz. Het zijn vooral plant-etende dieren, herkaauwende en knaag-dieren, waarin zij voorkomen. De bandwormen, die er uit voortkomen, leven uitsluitend in het darmkanaal van roofdieren of vleesch-etende dieren en van den dierlijk voedsel met het plantaardige vermengenden (omnivoren) mensch; het zijn alle soorten van het geslacht Taenia. Zoo leefde de lintworm van de kat. Taenia crassicollis, vroeger als blaasworm in onderscheidene muizen-soorten, in welken vorm hij als Cysticercus fasciolaris bij de schrijvers bekend is; de lintworm van den hond {Taenia serrata) leefdö als Cysticercus pisiformis in hazen en konijnen, en de Cysticercus cellnlosae, die in de spieren en andere ligchaams-deelen bij het tamme varken vooral voorkomt, is de jeugdige toestand van Taenia solium.

I. zijn bewoners van zeer verschillende dierklassen; het talrijkst zijn de soorten, die bij vogels en visschen voorkomen. Onder de bandwormen vooral zijn geslachten, die alleen of hoofdzakelijk uit soorten bestaan, die in visschen leven (bijkans al de soorten van het geslacht Bothriocephalus), Van de aan soorten zeer rijke geslachten Distoma en Echinorhynchus hebben de visschen en vogels verreweg de meeste soorten. Van het geslacht Ascaris hebben al de klassen der gewervelde dieren vele soorten; van Strongylus vooral de zoogdieren. De vier geslachten Distoma, Taenia, Ascaris en Echinorhynchus bevatten de meest bekende soorten van I., bovenal de drie eerstgenoemde. — T. leven in allerlei ligchaamsdeelen, het meest evenwel op slijmvliezen, in het darmkanaal en do longen. Ook in de hersenen, de oogen , het hart en de bloedvaten komen I. voor.

Wij bepalen ons hier bij het opnoemen van eenige der meest merkwaardige soorten, welke bij den mensch voorkomen. Uit de orde der Cestoidea noemen wij de reeds gemelde Taenia solium, in ons vaderland de meest gewone lintworm , en den Bothriocephalus latus, welke soms eene lengte van meer dan twintig voet bereikt, maar waarvan de levensgeschiedenis en het vroeger verblijf nog onbekend is; uit de orde der Trematoda , eene in de galblaas levende kleine soort Distoma lameolatum (eene grootere soort van dit geslacht. Distoma hepaticum, is de bekende bot in de lever der schapen); uit de orde der Nematoidea den ronden worm of spoel-worm (Ascaris lumbricotdes), de aarsmade (Oxyuris vermicularis) en de, onder de huid levende/Y/an'a wiet/menm, den Guineeschen draadworm of dracunculus. Deze laatste, welke soort somtijds twee of drie ellen lang wordt, van de dikte eener vioolsnaar, komt onder de bewoners van Africa en in de West-Indiën voor, waar zij waarschijnlijk door de Negers werd overgebragt. In Afrika is zij onder de reizenden in Centraal-Afrika volgens den beroemden Dr. Barth zoo gemeen , dat zij althans bij een van de drie personen wordt aangetroffen (Reisen und Entdcckungen in Nord- und

Central-Africa, Gotha 1857, II, p. 660). Barth meent, dat het water van stilstaande poelen tot het ontstaan dezer wormen aanleiding geeft, een gevoelen dat thans minder vreemd voorkomt, sedert men meer met de huishouding der I. bekend is geworden. Dat een, in uitwendigen vorm met den dracunculus overeenstemmend wormgcslacht, Gordius, waartoe Linnaeus ook de Filaria bragt en waarvan de soorten in zoet water en in vochtige aarde, leven ook parasitisch in insekten voorkomt, is door eene menigte waarnemingen bekend (De Geer nam zulks reeds waar, bij eene larve van Phryganea; Mém. pour servir a VHist. des Ins eet es, Tom. II, pi. XIV). Intusschen behoort dit parasitisch verblijf bij Gordius tot het eerste tijdperk van het leven, terwijl by Filaria juist het omgekeerde zou plaats hebben. Hot inwendig maaksel van Filaria is nog te weinig bekend en dat van Gordius te raadselachtig om op dien grond eenige verdere gissingen dienaangaande te durven wagen.

Tot voor weinige jaren rekende men ook Pentastoma tot de I.; eene soort daarvan (Pentastoma taeniodes) komt in de voor-hoofdsboezems der honden en van den wolf, in het strottenhoofd enz. voor; andere soorten leven in de longen van slangen. Dit geslacht werd door Rudolphi tot de zuigwormen (Trematoda) gebragt, maar de afgescheiden geslachten (het mannetje is viermaal kleiner dan het wijfje bij Pent. taenioides), het volkomen darmkanaal, het duidelijk ontwikkeld zenuwstelsel enz. pleiten tegen deze vereeniging. Van Beneden, hoogleeraar te Leuven, heeft voor omstreeks tien jaren de gewigtige ontdekking gedaan, dat Pentastoma in jeugdigen toestand eenen vorm heeft, die met Acariden overeenstemt en twee paar korte gelede pooten bezit (Bullet, de VAcad. de Bruxelles, XV, N⁰. 3; Mém. de VAcad. de Bruxelles, Tom. XV, 1849). Het behoort dus tot de klasse der Arachniden of misschien tot die der Schaaldieren (Crustacea), gelijk zoo vele, vroeger tot de I. gerekende, op visschen levende dieren, (ka Lerneën, waaromtrent Nordmann zulke belangrijke •waarnemingen bekend maakte en die thans als door ontaarding, door teruggang in ontwikkeling tot lagere bewerktuiging vervallen Schaaldieren beschouwd moeten worden. Ook bij den mensch zijn in den laatsten tijd Pentastomen waargenomen; in Europa is de Pentastoma denticulatum van Rudolphi (afgebeeld onder den naam van Taenia capraea in de Zoologia danica, Tab. 110, fig. 4, 5), welke in de lever voorkomt en ook in de longen van verschillende zoogdieren leeft, en volgens het vermoeden van den Berlijnschen hoogleeraar in de vee-artsenijkunde GurtI, een jeugdige levenstoestand van Pentastoma taenioides zijn zou. Dadelijke proefnemingen van prof. R. Leuckart te Giessen hebben deze gissing volkomen bevestigd.

De aard en strekking van dit woordenboek veroorlooft ons niet meerdere uitgebreidheid aan het behandelde onderwerp te geven; vooral zouden anders de vorm-veranderingen der Distomen, het voorkomen van afwisselende geslachtsreeksen bij deze dieren, welke Steenstrup onder zijn begrip van Generations- WecJi-sel rangschikt, vermeld moeten worden. Wij vergenoegen ons met ten slotte enkele oudere en nieuwere hoofdwerken over I. aan te halen: J. A. E. Goeze, Ver such einer Naturgeschichte der Eingeweidewürmer thierischer Karper. Mit 44 Kupjertafeln, Leipzig 1787, 4°; — J. G. II. Zeder, Anleitung zur Naturgeschichte der Eingeweide-würmer. Mit 4 Kupfertafeln, Bamberg 1803, 8°; — C. A. Rudolphi, Entozoorum sive vermium intestinalium Historia naturalis, III Tomi; cum tabulis aen., Amstelodami 1806—1810, 8°; — C. A. Rudolphi, Entozoorum synopsis, cum III tabulis aeneis, Berolini 1819; — Dr. Bremser, Ueher lebende Würmer im lebenden Menschen, Wien 1819, 4°, en van denz. Icones Hel-minthum, Viennae 1823, folio Fasciculi III; — F. Dujardin, Histoire naturelle des Uelminthes, avec 12 pL, Paris 1845, 8°; — C. Th. von Siebold, Ueber die Band- und Blasenwürmer, mit 36 Ilolzschnitten, Leipzig 1854, 8°, enz. Over de nieuwste ontdekkingen gaf R. Leuckart een volledig en beknopt overzigt in zijne Nachtrage und Berichtigungen zu dem er sten Bande von J. i van der Hoeven's Handbuch der Zoologie, Leipzig 1856, 8^U, S. 70—97 (Hollandsche vertal., Amsterd. 1856, bl. 79—111). J. v. d. H.

INGOLSTADT. Stad en vesting in de Beijersche kreits Opper-Beijeren, aan den Donau, ter plaatse waar deze het riviertje Schutter opneemt. Zij heeft een ruim voorkomen, bijna 11,000 inwoners en sterke vestingwerken die, na door de Franscheu verwoest te zijn, op last van koning Lodewijk den I^8teD in en na het jaar

G

1827 op grooto schaal hersteld zijn. De hoogeschool, die er in 1472 gesticht werd, is in 1800 naar Landshut, en van daar in 1826 naar Munchen verplaatst. In de geschiedenis is I. bekend door den dood van den veldheer Tilly, die er den 30^8teu April 1632 overleed aan zijne bij Lcch bekomen wonde.

INITIATIEF beteekent in het algemeen de eerste schrede tot eene handeling. In het stnatsregt is het echter eene technieke uitdrukking geworden en verstaat men onder het regt van I. de bevoegdheid om een wetsvoorstel aanhangig te maken. Zeer verschillend is de zienswijze over dit regt bij de onderscheidene volken. In Engeland neemt de kroon nimmer het I. tot een voorstel van wet, maar geschieden die voorstellen steeds door een'der leden van het parlement, en zelfs zoodanige voorstellen, welke in waarheid van de regering uitgaan, worden door een' der ministers niet als minister maar als lid van het parlement gedaan. In vele Duitsche staten daarentegen, en voor 1848 in alle, werd het regt van I. uitsluitend aan de kroon toegestaan en had de volksvertegenwoordiging van hare zijde niet het regt eenig voorstel van wet te doen. Dat dit laatste met eene juiste opvatting van de werkkring en de bevoegdheid der verschillende staats-magten in strijd is behoeft geen betoog. Er kan geene enkele geldige reden worden opgegeven, waarom de volksvertegenwoordiging beroofd zoude zijn van de bevoegdheid om de eerste schrede te doen tot maatregelen van algemeen belang. Het En-gelschc stelsel daarentegen is ongetwijfeld het ware. Door hetzelve mist de kroon slechts in naam het regt van I., vermits zij inderdaad het door hare ministers in den meest uitgebreiden zin kun uitoefenen. Maar juist omdat zij het in naam nimmer uitoefent, kan nooit een voorstel der kroon worden verworpen en blijft alzoo haar prestige zelfs voor eene schijnbare krenking door verwerping van regeringsvoorstellen bewaard. Hier tegen staat evenwel over, dat bij zoodanig stelsel de leden der regering noodwendig tevens leden der volksvertegenwoordiging moeten zijn, en dit is in Engeland mogelijk, maar kan in kleinere staten niet worden gevorderd. Het is om die reden, dat men in Nederland en in andere landen eenen middenweg heeft ingeslagen, en zoowel aan de kroon als aan de volksvertegenwoordiging het regt van I. gegeven. Om nu ook hierbij de kroon tegen alle krenking te vrijwaren, wordt elk voorstel van harentwege wel door de kroon gedaan, maar door middel van een der ministers, die de gcheele verantwoordelijkheid draagt, zoodat eene verwerping niet de kroon maar den verantwoordelijken minister treft. Dit juiste constitutionele begrip is vooral in de grondwet van 1848 duidelijk geformuleerd, hoewel reeds onder de vroegere de volksvertegenwoordiging het regt van I bezat. Eene eigenaardige instelling, zamenhangende met de gcheele regeling van de eerste kamer, welke slechts een passief ligchaam is, heeft ten gevolge, dat alleen de tweede kamer bij ons het regt van I. bezit, terwijl de eerste daarvan verstoken is. Dat van dit regt door de volksvertegenwoordiging zoo spaarzaam wordt gebruik gemaakt en meestal slechts tot het voorstellen van maatregelen, welke eene zijdelingsche afkeuring der regering bevatten, is een gevolg van verkeerde constitutionele begrippen, welke ongetwijfeld meer en meer zullen verdwijnen. De wijze van uitoefening van het regt van 1. door de tweede kamer is beschreven in art. 110 en volgende van de grondwet.

INJECTIE, Inspuiting, is een handgreep, waardoor men vochten met eene spuit in deelen des ligchaams brengt, waar men ze zonder dien niet of moeijelijk kan aanwenden. liet eenvoudigste voorbeeld van eene I. is het klysteer of lavement. Men bezigt de I. in alle buisvormige natuurlijke of tegennatuurlijke gangen, waar men vochten wil aanwenden, in holten met naauwe openingen, enz. v. P.

INKT. Tot het maken van I. zijn eene menigte voorschriften gegeven. Men kan I. vervaardigen van iedere kleur. Wij blijven evenwel in de eerste plaats stilstaan bij onzen gewonen zwarten I. Het materiaal daartoe is een aftreksel van galnoten, ijzervitriool en gom, dikwerf wordt hierbij ook een aftreksel van blaauw-hout gevoegd. Zeer goeden I. kan men op de volgende wijze vervaardigen: 2 Ned. pond beste galnoten worden met 0,15 Ned. pond blaauw-hout uitgetrokken door 10 liters water. De massa wordt na verloop van eenigen tijd in eenen koperen ketel gedaan en twee uur achtereenvolgens gekookt, daarna gefiltreerd. Bij het heldere filtraat wordt thans de oplossing van ijzervitriool en gom gevoegd (1 Ned. pond op 5 liters water). Het geheel wordt goed dooreen geroerd, eenige dagen aan zich zelf overgelaten, de heldere vloeistof afgeschonken en in flesschen gedaan.

De scheikunde geeft van deze bereidingswijze de volgende verklaring. In galnoten komen twee zuren voor, het galnoten-looizuur en het galnotenzuur. Met het ijzeroxydule, in ijzervitriool voorhanden, gaan beide zuren eene kleurlooze verbinding aan. Door contact met de lucht wordt het ijzeroxydule langzamerhand omgezet in ijzeroxyde, dat met beide zuren eene don-kerblaauwe verbinding vormt. Het blaauw-hout dient ter verhooging der donkerblaauwe kleur. De gom is een noodzakelijk bestanddeel van I., de verbindingen namelijk dier twee zuren met ijzeroxyde zijn nagenoeg onoplosbaar en worden door de lijvige gom in suspensie gehouden; de gom doet daarenboven den I. beter aan het papier hechten.

Men verlangt dat deze I. onder anderen aan de volgende vcr-eischten voldoet: de kleur moet donker zijn en met den tijd niet verbleken. Soms heeft dit laatste plaats en ziet men na verloop van eenigen tijd den I. en daarmede geschreven schrift eene gele kleur erlangen. Dit geelworden is toe te schrijven aan de aanwezigheid van vrij zwavelzuur, en kan door toevoeging van wat ammoniak verholpen worden (Sourisseau). Het is algemeen bekend, dat I. onbruikbaar wordt door langen tijd aan de lucht bloot te staan. Niet alleen wordt de I. door verdamping van water verdikt, maar daarenboven vormen zich daarin dikwerf schimmels, die den I. bederven. De vorming dier schimmels is toe te schrijven aan de aanwezigheid van stikstofhou-dende ligchamen, van de galnoten afkomstig. Goede I. beschimmelt niet. Onze zwarte I. is gemakkelijk voor ontleding vatbaar, inktvlakken kunnen daarom zonder moeite verwijderd worden b. v. door zuringzuur (zuringzout), chloor en andere middelen. Zeer bestendige I. is de zoogenaamde Oost-Indische I., waarvan het kleurende bestanddeel lampenzwart (dus koolstof) is, dat veelal door eene lijmoplossing in suspensie gehouden wordt.

Blaauwen I. kan men vervaardigen door Berlijnschblaauw in zuringzuur op te lossen; rooden I. door een aftreksel van rood hout, onder toevoeging van azijn, aluin en gom, eveneens door karmijn in ammoniak op te lossen.

Sedert korten tijd komt een zwartgroene I. in den bande voor, die den naam draagt van Alizarine-I. Winternitz toonde aan, dat deze niets anders is dan gewone I. met wat indigooplossing en houtazijn.

INKTVISCH. (Zie Zeekat).

INN (De), Oenus der Ouden. Eene rivier in Duitschland, die haren oorsprong neemt in Graubunderland en de Juliaansche Alpen, langs Landeck, Innspruck, Hall, Schwatz, Kattenberg, Kufstein en Rosenheim stroomt, de Alp en de Salza in zich opneemt en zich in den Donau ontlast tusschen de steden Passau en Innstad. Sedert het jaar 1799 maakt zij gezamelijk met de Salza de grensscheiding tusschen Oostenrijk en Beijeren uit.

INNOCENTIUS. Er zijn 13 pausen van dezen naam geweest.

De I^8te, wiens eigenlijke naam mede I. was, bekleedde den bisschoppelijken zetel te Home van het jaar 402 tot 416. Hij ijverde reeds voor het stelsel, dat de bisschop van l?ome als opvolger van Petrus den voorrang heeft boven al zijne ambtge-nooten en dat zonder hem niets in de kerk, vooral ten aanzien van geloofszaken, kan worden beslist.

De II^d0, Gregorius, werd in het jaar 1130 tot paus verkozen en overleed in 1143. Gedurende de acht eerste jaren van zijn pausschap had hij te kampen tegen den tegenpaus Anaclctus den II^den, die in 1138 overleed. Zie over hem: de Lannes, Ilis-toire du ■pontifical du papc Innocent II (Parijs 1741).

De III^d0, Lotharius graaf van Segni, beklom in het jaar 1198 den pauselijken zetel. Hij was zeer ervaren in de godgeleerdheid en de regten; hij was een krachtig ijvcraar voor de grondstelling, dat de paus de plaats van Christus op aarde bekleedt, en 't is onder hem, dat de pauselijke magt tot den hoog-sten trap van ontwikkeling steeg. Ook maakte hij den kerkdijken staat tot een naar het wereldlijke onafhankelijk gebied, regeerde als voogd van den jeugdigen keizer Frederik den II^don over Napels en Sicilië, verklaarde de beslissing in zaken van koningskeuze voor een regt van den pauselijken stoel en gaf diensvolgens koningrijken in leen, terwijl hij vorsten, die hem

el ongehoorzaam waren in den ban deed, cn volken, die zich niet

r- _aan zijne oppermagt onderwierpen onder hot interdict legde,

e- zoodat Kome in zijnen tijd het gehcele westen hehecrschte. On

der zijne leiding worden door het vierde Lnteraansche concilie, le in het jaar 1215, in 70 canones, uitvoerige bepalingen gemaakt

i- t_on aanzien van eenigo leerstellingen en bijzonderheden van kerk-

i- _regt en tucht. Ook bekrachtigde hij do loer der transsubstan-

g tiatie en verbood aan de leeken de lezing van den bijbel en het

i- gebruik van den avondmaalskelk. liet kloosterwezen werd mede

i- door hem ontwikkeld en geregeld, doch hij was een wreed ver

volger van de Albigensen en Waldensen. I. overleed den lf)^d0quot; k Julij 1216. Zijne schriften bestaan ten dcelo in stichtelijke ver-

u toogen, grootendeels in brieven; zij zijn bij gedeelten herhaal-

o Jol ijk uitgegeven, als: te Rome in 1543, te Keulen in 1552,

u 1575 en 1595; te Toulouse in 1635; te Parijs in 1C82. Zie over

hem Unster, Geschichle Pubsts Innocentius UI und seiner Zeüye-nossen (Hamburg 1834—1842, 4 dln.).

d De IV^d0, Sinibald Fieschi, graaf van Lavagno, werd paus in

het jaar 1243 en overleed in 1254. Hij nam een zeer werkzaam 't aandeel in de staatsgebeurtenissen, welke destijds Duitsehland

beroerden en hield in 1244 eene kerkvergadering toLyon,waar hij voel moeite aanwendde om do oostersche en wcsterscho kerken. te hereenigen. I. was zeer ervaren in het kerkregt en schreef een' Commentarius op do decretalen van Gregorius den IX^den, die te Straatsburg in 1478 is uitgegeven.

De V^d,!, Pierre do Tarantaise, was in hot jaar 1276 slechts paus van den 21^sten Jannarij tot den 22^st0D Junij, toen hij overleed. Zijn Comvientarius in IV libros sententiaruin, zijndü een werk over de spreuken van Salomo, is te Toulouse in 1652 uitgegeven.

De VI^dl!, Étienne d'Albret, zetelde van het jaar 1352 tot 1362 op den pauselijken zetel, die destijds te Avignon was gevestigd. Hij poogde te vergeefs den kerkelijken staat te herwinnen , was een man van gestrenge zedelijkheid en schafte vele misbruiken af.

De VII*¹⁰, Cosmo Meliorati, werd verkozen in het jaar 1404, gedurende den tijd eener hevige beroering in de kerk wegens het tegenpausschap van lienedictus den XIII^den. I. overleed in 1406.

De VIIIquot;¹⁰, Johannes Baptista Oibo, paus geworden in het jaar 1484, droeg te Rome don spotnaam „vader des vaderlandsquot; wegens het groote getal zijner natuurlijke kinderen, die hij rijk begiftigde. Groote schatten ontving hij van den Turkschen sultan Rnjazet den I I^dt:n, ten einde onder allerlei voorwendselen diens broeder en mededinger naar de kroon in Frankrijk gevangen te houden , waarvoor de sultan hem ook al do christelijke reli-quien toezond, die bij de verovering van Constantinopel dooide Turken waren buit gemaakt. I. heeft zich berucht gemaakt door eene hul, bij welke hij den 5^deu December 1484 do kettermeesters Hendrik Kramer en Jacobus Sprenger belastte niet het vervolgen der „toovenaarsquot; in Duitsehland, waardoor het heksenproces is gevestigd. Zie deswegens Ilauber, BiOl. mag,, D. I, init. en de vertaling der bulle bij Seheltema, Gesch. der heksenprocessen, aant. bladz. 67. I. overleed in 1492.

De IX^de, Johannes Antonius Facchinctti, werd den 29^8lcn October 1591 tot paus verkozen, maar overleed den 30^,quot;^!n December daaraanvolgenden.

De X¹¹⁰, Johannes Baptista Pamfili, regeerde van het jaar 1644 tot 1655. Bij eene hulle van het jaar 1651 veroordeelde hij den Munstcrschen vrede en bij eene van 1655 do stellingen van Jansenlus (zie Jansenisten). Zijn leven is in het latijn beschreven door Rossteucher (Wittenberg 1674) en de plegtigheid zijner inhuldiging door Banck, in een zeer zeldzaam boekje: Horna tri-umpham (Francker 1645, herdr. aid. 1656).

De XI^d8, lienedictus Odescalehi, verkozen in het jaar 1676, overleden in 1689, was een zeer verlicht man, oen vijand der Jczuiten en een begunstiger van het Jansenismus. Gestrenge spaarzaamheid ten opzigte der pauselijke schatkist stelde hem in staat, groote geldsommen te besteden tot den oorlog dor chris-ten-vorsten tegen de Turken. Zijn loven is in het Italiaansch beschreven door iemand, die zich D. G. P. B. sehrjjft. (Venetië 1690).

De XII^d,gt;, Antonio Pignatelli, paus van het jaar 1691 tot 1700, een der voortreffelijkste mannon, die de driedubbele kroon hebben gedragen, was zeer zuiver van zeden en schafte eene

menigte misbruiken af. Zijne milddadigheid wordt zeer geroemd.

De XIII^d0, Michael Angelo Conti, was een braaf, maar zwak man; hij bekleedde don pausselijken zetel van het jaar 1721 tot 1724.

INNSBRUCK of INNSPRUCK, de hoofdstad van het thans aan Oostenrijk behoorondo graafschap Tyrol. Zij ligt in eene vlakte, die aan alle zijde door berghellingen, met velo huizen bebouwd, omzoomd is, ter plaatse waar do Sillbach in tie Inn valt, over welke rivier do stad twee bruggen heeft, naar welke zij haren naam draagt. De stad bestaat uit twee gedeelten, de Altstadt en de Ncustadt, en hooft huizen met meestondeels platte daken, die door leuningen omgeven worden, liet aantal inwoners bedraagt ruim 13,000. Mon heeft er de groote Franciscaner- of hofkerk, smakeloos versierd, maar merkwaardig door de gedenkteekenen voor keizer Maximiliaan, aartshertog Ferdinand, en den edelen vaderlandlievenden Andreas Ilofer; voorts de St. Jacobs kerk met een prachtig altaar, eene hoogosehool eu eenige andere wetenschappelijke inrigtingen.

Zie voorts; Zoller, Gesc/iic/ile und Denkivürdigketten der Sladt Innspruck (Innspruck 1828); Weber, Innspruck und seine Umye-bwuj (Innspruck 1842J; Uislorisch-statisHsches Gemalde Inmprucks (Innspruck 1839).

INNVIERTEL. Zoo werd vroeger een der vier kreitscn van Opper-Oostenrljk genoemd, gevormd uit dat deel van Beijeren, hetwelk in 1779 aan Oostenrijk kwam; het werd door haar bij den vrede van Weenen, in 1809, aan het Rijnverbond afgestaan; in 1810 met bet koningrijk Beijeren vereenigd; doch bij hot traetaat van Munchen van den 14'¹⁰quot; April 1816 weder aan Oostenrijk terug gegeven. Do grond, die door don Donau, de Inn, Sulzach, Distel en eenige andoro rivieren bespoeld wordt, alsmede het Alter-, Maan- en Zeiler-meer bevat, is heuvelachtig en heeft vele bosschen, terwijl landbouw on veeteelt, linnen cn wollen stoffen, weverij en eenige fabrieken er de middelen van bestaan dor inwoners uitmaken. Men telde er 5 steden, 26 vlekken en 3,688 dorpen.

INO. De dochter van Cadmus en Harmonia, eu tweede gemalin van Athamas. Zij haalde zich do gramschap van Juno op den hals, omdat zij den jongen Bacchus, zoou van Semele, zoogde. Naderhand, toen zij hare bohuwd-kinderen, Phryxus en Helle wilde doen vermoorden, doch dezo zich door de vlagt roddeden, begreep Juno daardoor zoo veel te meer roden te hebben , om haren haat tegen I. te bekoelen. Zij bragt derhalve Ino's gemaal Athamas tot razernij, in welke deze zijnen oudsten, bij I. verwokton zoon tegen eene rots verplettordo. 1. nam hierop met haren jongsten zoon Melicertes de vlugt, en werd door Athamas tot aan do punt eener rots vervolgd , van welko zij zich mot den jongeling in zee stortte. Het lijk van dezen werd door oenen dolphijn aan land gebragt, waar hem de koning Syslphus liet begraven, en vervolgens ter zijner ocre de Isthmische spelen instelde. Volgens een ander verhaal zoude men het lijk van Melicertes oenen tijd lang onbegraven gelaten hebben en daardoor eene verschrikkelijke pestziekte ontstaan zijn, waarop het orakel bevel gaf, om hot met de gewone plogtighedon tor aarde te bestellen en ter zijner oere spelen in te stellen.

INOCULATIK. (Zie Inenting).

IN PARTIBUS INFIDELIUM, d. i. in de landen der ongcloo-vigen, is een bijvoegsel tot den titel van die R. C. geestelijken, welke wel den rang van bisschop bezitten, maar niet aan het hoofd van een als zoodanig erkend bisdom staande, don naam voeren van eene diocese, in welke de vroeger aldaar bestaan hebbende R. C. hiërarchie is ondergegaan, als zijnde de plaats eene bezitting der „ongeloovigonquot; geworden. Ten einde echter naar de canonieke regelen te doen blijken van het voortdurend regt, dat do pauselijke stoel op dat bisdom vermeent te hebben en den eenmaal bezet geweest zijnden zetel niet als verlaten te doen beschouwen, wordt het „radicaalquot; bewaard door den titel dier vroegere diocese te schenken aan personen, die tot bisschop zijn gewijd, maar geen eigeu bisdom bezitten. Zoo had de R. C. vroeger in ons vaderland geestelijken, die wel de bisschoppelijke waardigheid bezaten en inwendig, b. v. door het wijdon van priesters, het toedienen van liet vormsel enz. uitoefenden, maar ten gevolge der landswetten don titel niet mogten voeren van de plaats waar zij zetelden, zoodat zij den naam droegen van bisschop van Curium, van Gerra, enz. met hijvoeging van de woorden I. P. I. Bij de R. C.

kerkregeling van 1833 echter zijn de parochiën en statiën der R. C. onder regtstreoksche bisdommen gebragt, naar welke zich de aan hun hoofd staande bisschoppen ook noemen.

INQUISITIE, d. i. (geloofs-) onderzoek, ook genaamd het heilige ojjlcic, is die instelling in de II. C. kerk, welke bestaat in het vonnissen en straffen van hen, die als ketters of onge-loovigen worden aangemerkt. Dit gerigt dagteekent eigenlijk reeds uit den tijd van Theodosius den Grooten en Justinianus, die personen aanstelden, mquisitores genoemd, die belast waren met het nasporen dor ketteren. Doch vooral in do XI'¹⁰ en in do XJI^de eeuw gaf hot bestaan der Waldenzen en Albigenzon aanleiding, dat paus Innoeentius de III^d0 legaten naar hot zuiden van Frankrijk zond, ten Vjnde do bisschoppen met behulp der wereldlijke overheid te helpen in het nasporen en te regt stellen der ketters. Op het concilie to Toulouse in het jaar 1229 gehouden, werd dit kettergerigt bevestigd en bestendigd door do bepaling, dat in elke parochie oen priester mot twee of drio tor goeder naam en faam staande leekon belast zouden zijn met het nasporen dor ketters; terwijl Gregorius de IX¹¹⁰, ten eindo de mogelijke slapheid dor bisschoppon tegen te gaan, oenige Dominicaner-monniken in onderscheidene rijken aanstelde tot pauselijke inquisitoren, waardoor do I. geheel onafhankelijk van de bisschoppen word, maar ook do toegefelijkheid werd uitgesloten, dio eerder van eigen opzieners, dan van vreemde trawanten des pausen to verwachten was. Onder schijn van toepassing des grondregels, dat de kerk niet bloeddorstig is {ecclesia non sitet sanguincm) lieten do inquisiteurs de uitvoering dor door hunne regtbank goveldo vonnissen aan de wereldlijke magt over. De gehoele inrigting der I. liet maar al te veel ruimte over tot het voroordeelen van onschuldigon on hot bevredigen van persoonlijke wraakzucht. Op enkele verdenking werden do slagtoftors in hechtenis genomen ; misdadigers en mode-aangeklaagden inogten getuigenis afleggen; de aangeklaagden werden niet bekend gemaakt met de namen van aanklagers en getuigen; tot bekentenis kon men gedwongen worden door de pijnbank, die in het eerst door den wereldlijken arm, later door de inquisiteurs zeiven word aangewend. De straften bestonden in eerloosheid en verlies van burgerlijke en kerkelijke regten, verbeurdverklaring van goederen, levenslange gevangenis of galeistraf, en zeer dikwijls don dood.

Aldus groeide de I. in Frankrijk, hare bakermat, aan, totdat haar gewold in dat rijk door do openbare meeniug,' door den invloed van Philips den Schoonen en door de opkomende hervormings-begrippen beteugeld werd. Vergeefs poogde de paus haar tegen do Hugenoten in werking te brengen-—Frankrijk zag de I. niet hersteld. In Spanje daarentegen en in Portugal,,waar zij aanvankelijk de Joden en de Mooron vervolgde, stelde zij ten gevolge der pogingen van den kardinaal Pedro Gonzalez de Men-doza in het jaar 1477, ook de vervolging in tegen hen, die, vooral in Sevilla, wol tot de R. C. kerk behoorden, maar als afstammelingen van Joden sommige gebruiken hunner voorvaderen behielden. De koning, in hot begunstigen der I. oen middel ziende tot fnuiking dor magt van adel en geestelijkheid, voerde haar met ijver in, gelijk dan ook do beruchte Thomas do Torquemada in 1483, door den paus gerugsteund, weldra geheel Spanje, in 't wolk hier en daar vrijzinnige begrippen doordrongen, voor do geheimzinnige magt van hot heilig officie sidderen deed. Vrees voor haren arm deed tal van verspieders ontstaan; dio verdacht waren van Jodendom ofIslamismus, verdwenen in de duistere kerkers van het kettergerigt en toen Torquemada in 1498 zijn ambt nederlegdo, waren 8,800 mcnschon levende, 6,500 in beeldtonis verbrand, 90,000 tot ligtere straffen verwezen; ja Llorenti, J lis to ire critique de l'inquisition d'Espagne (Parijs 1815—1817, 4 din.. Nod. vert. Amsterdam on Franeker 1823, 3 din.; verkort Franeker 1825), begroot het aantal slagt-offers dor Spaansoho I. van 1481 tot 1808 op 31,912 in persoon en 17,059 in beeldtonis verbranden en 291,456 tot ligter straffen vorwozenon. In het laatst der vorige eeuw deed do mildere geest des tijds de gestrengheid van hot heilig officie in Spanje verminderen; in 1808 word de I. er door koning Jozef Bonaparte geheel opgeheven, gelijk, nadat Ferdinand do VIl^do haar in 1814 hersteld had, nogmaals hot geval was bij besluit der cortes van 1820. In 1825 hersteld, werd zij in 1834 geheel vernietigd. In Portugal ten jare 1557 ingevoerd, is zjj in het begin dezer eeuw door koning Johan den VI^dcI1 opgeheven. In Italië had de I. verschillende lotgevallen in verschillende staten; do Kerkelijke Staat en Toseano bezitten haar nog; Napels en Sieilië was te dikwijls mot den paus oneens om haar vasten voet to verleenen en schafte haar in 1782 af. Ook hot vrijzinnige Sardinië is voor het kettergerigt verloren. En ofschoon keizers en pausen ook nog na de kerkhervorming alle pogingen hebben aangewend om de I. op Duitschen bodem geplant te houden, zij hebbon er niet in kunnen slagen, en zelfs in uitsluitend R. C. landen behooren vervolgingen als dio van het echtpaar Madiaï in 1852 in Toscane, meer en meer tot do hoogstzeldzame gebeurtenissen.

Het proces voor do I.-regtbank had ongeveer don volgenden loop. Een aangeklaagde word driemaal gedagvaard en bij niot-versehijnen bij verstek veroordeeld; als hij verscheen, werd hij gevangen gezet. Dit laatste kon ook zonder dagvaarding geschieden. Zoodra het slagtoffer don kerker betrad, werd hem bothoofd kaal geschoren; zijne goederen, vooral zync boeken en papieren werden noauwkeurig onderzocht, al zijne bezittingen in beslag genomen. Indien hij schuld beleed, was do zachtst mogelijke straf, dat hij onder nadrukkelijke waarschuwingen en met verlies van zijn gansehe vermogen werd ontslagen, maar ook niet zelden spoedig op nieuw in hechtenis genomen en 6f ter dood gebragt of in eene vrooselijke gevangenis geworpen. Ingeval do aangeklaagde de hom ten laste gelogde ketterij beleed, maar afzwoer, moest hij oen' tijd lang een geel kleed zonder mouwen dragen, dat San Benito genoemd werd. Eene nieuwe aanklagt echter had de doodstraf ten gevolge. Die bij het eerste verhoor geen schuld beleed, werd door harde gevangenis tot boetvaardigheid gedwongen. Getuigen werden zonder bewijs geloofd; zij die eene getuigenis ton voordode der aangeklaagden aflegden, werden mode aangeklaagden; ook do aanklager kon als getuige optreden; twee personen, die eene getuigenis op ontvangen be-rigt aflegden, golden zooveel als ëén ooggetuige. Bijaldien de aangeklaagde ook tegenover de getuigen geene bekentenis aflegde, moest hij zich aan het oordeel, do vuur- of waterproef onderwerpen. Bleef hij ook dan ontkennen, hij werd niettemin veroordeeld of in den kerker heimelijk ter dood gebragt; bij bekentenis werd hij op nieuw gepijnigd tot hot ontdokken zijnor medepligtigen. Werd iemand na zijnen dood, al ware het na 40 jaren, wegens ketterij veroordeeld, dan bleven wel zijne erfgenamen in het bezit zijner nalatenschap, maar zij werden eerloos verklaard en van het bekloodon van alle openbare ambten en bedieningen uitgesloten. Het gebeente des veroordeelden werd opgegraven en met zijne afbeelding door beuls-handen verbrand. Hoogst zelden ontkwam iemand, die eenmaal bij do I. was aangeklaagd, aan hare kerkers en schavotten; de meeste aangeklaagden betraden vroeg of laat den brandstapel bij een aulo da J'e (daad van geloof), zoo als men het verbranden van door de I. verwezenen noemde.

Zie voorts Gonzalvi, Sanctae inquisitionis Hispanicac artes eet (Heidelberg 1567); Nigrinus, Pabstische Inquisition (Heidelberg 1582); Arnoldi, Inquisitio catholica (Heidelberg 1603); Ursinus, Uispanicae inquisitionis et carnijicinae secretiora (Amberg 1611, Hoogd. vert. aid. 1612); Sarpi, Discorso dell'origine, forma, leygi et kso dell' inquisitione (zonder naam van plaats, 1630, in onderscheidene talen overgezet); Dellon, Relacion de I'inquisition de Goa (Parijs 1688, ook in het Ned. vert.); Bobel, De inquisitione Hispanica (Leipzig 1692); a Limborch, Ibstoria inquisitionis (Amsterdam 1692); (Marsollier), Hisloire de l'inquisihun (Keulen 1613); Mémoires historiques pour servir a l'histoire des inquisitions (Keulen 1710, 2 dln.); Baker, Vollstandige Historie der Inquisition (Kopenhagen 1741).

INSECTEN. De I. behooren tot de Gelede dieren, eene der vier hoofdgroepen, waarin de groote Cuvier (verg. Ie liigne animal, distribué d'apres son organisation, 4 din., 8quot;, Parijs 1829, 2¹¹⁰ uitg.) hot dierenrijk verdeelde. De gelede dieren bevatten do Annulata en de Condylopoda, en deze laatste wederom de Schaaldieren (Crustacea), Spinachtige dieren (Arac/midea) en Insecten (Insecta). De I. nu of Gekorvene dieren zijn gelode dieren met gelode ledematen en een afgescheiden hoofd van twee sprieten voorzien, en adem halende door luchtbuizen en niet door kieuwen. De konnis dor I. noemt men Entomologie.

Hot ligchaam der I. is verdeeld in kop, borststuk en achterlijf. De gewoonlijk ronde kop draagt ter zijde de groote, ronde

of langwerpig rondo moer of min gewolfde oogcn, dio op hunne oppervlakte als door een fijn net in hondorden of duizenden vakjes (Jacetten) verdoold zijn. Loeuwonhoeck telde 8000 dergelijke zeshoekige facetten in het oog oener vlieg. Behalve deze zamengcsteldo oogen, hebben sommige I. nog een of drie kleinere enkelvoudige oogcn. Tussehon of wel voor de groote oogcn staan twee gelede, moer of min draadvormige, somtijds zeer zonderling gevormde en fraai gepluimde sprieten. De monddeelen zijn bij dc kaauwende I. anders gevormd dan bij de zuigenden; bij de eersten bestaat hij uit drie paren tegen elkander overstaande monddeelen, waarvan twee paren naar de zijden en het andere paar van boven naar beneden beweegbaar zijn. Het bovenste paar, dat zich zijdewaarts beweegt, bestaat uit de bovenkaken, dio hard, hoornachtig en naar binnen gekromd zijn. Daarop volgt het tweede paar, dat zich zijdelings beweegt, dc onderkaken, die gemeenlijk woeker zijn en steeds aan de buitenzijde oenen voeler dragen, dienende om het voedsel in den mond te brengen of te houden. Het paar eindelijk, dat van boven naar beneden werkt, is dat der lippen; do bovenlip, die den mond van boven, on de onderlip, die hem van onder sluit; dit zijn vlakke, meestal hoornachtige, vierkante of halfronde doelen. De onderlip is in twee deelen verdoold, oen hoornachtig en een vliezig gedeelte en draagt twee voelcrtjes.

Bij de zuigende I. komen de monddeelen in geheel andere gedaante voor. Bij eenigon z^jn zij allen verlengd en tegen elkander aanliggend, zoodat zij een' zuiger uitmaken, waarmede de I. hun, uit zoete vochten bestaand, voedsel tot zich nemen kunnen. Bij andoren zijn de bovenkaken en de bovenlip onvolgroeid; van de onderlip is bijna geen spoor overig, doch deze blijft steeds aan de inplanting der voelers te herkennen; maar daarentegen zijn do onderkaken zoor verlengd, draadvormig en in spiraal opgewonden, den zuiger der vlinders uitmakende. Bij de twcevleugelige I. vormt de onderlip don snuit; binnen in don-zolven zijn borstelharen, die den zuiger zamenstcllen.

Het tweede gedeelte van het ligchaam, het borststuk heeft bij hot volkomen Insect eenen graad van ontwikkeling, dio hetzelve geschikt maakt tot het dragon en besturen der doelen, die tot de beweging dienen. Eigenlijk is het weder in drie deelen afgedeeld, doch do twee laatsten zijn dikwijls tot een deel zamen gesmolten. Ieder dezer deelen voert van onder een paar pooten, dus te zamen zes in het geheel, terwijl de twee laatste gelodingen of wel het tweede alleen een paar vleugels dragen. Dc eerste afdeeling, vuorborstsluk, is bij vele torren, sprinkhanen, wantsen zoor groot en duidelijk van het daarop volgende afgoseheiden; bij andere insecten, als bijen, wespen, vliegen, vlinders enz. is zij daarentegen zeer klein en somtijds alleen aan do onderzijde te herkennen. Het schildje is een deel, dat van achteren aan de bovenzijde van het middelborststuk gevonden wordt en zich tus-schen de vleugels uitstrekt.

De vleugels, die het getal van vier niet te boven gaan, ofschoon sommige vlindersoorten schijnbaar zes vleugels bezitten, zijn vliezige of porgamontaehtige, veerkrachtige, dikwijls doorschijnende deelen, uitbreidingen der huid, gevormd door twee platen, waardoor buizen loopen. Bij do kevers of torren zijn de bovenvleugels hoornachtig en worden alsdan dekschilden genoemd; somwijlen ontbreken dan do aehtervlougols en de dekschilden zijn aan elkander gegroeid. Ilalfsr.hildcn noemt men de voorste vleugels, als zij aan don grond hoorn- of lederachtig on naar do punt toe vliezig zijn. Bij alle vlinders zijn allo vleugels geheel of gedeeltelijk mot sohubben bedekt, die als dakpannen op elkander liggen en aan de basis met steeltjes in bet vleugelvlies vastgcheebt zijn. Bij de twoovleugcligc I. staan achter de vleugels nog tweo draadvormige geknopte kolfjes, die somtijds bloot loggen, somtijds door oen paar schelpvormige schubben bedekt zijn.

De zes tot hot gaan bestemde ledematen, do onder hot borststuk ingeplante pooten, bestaan uit de volgende deelen; het eerste lid noemt men hot heupgedeelte; daarop volgt een min of moer verdikt en somtijds aan dc onderzijde getand of gedoomd gedeelte, dat dij genoemd wordt; dan komt do scheen, die dunner en meestal langer is en eindelijk de vod, die uit twee tot vijf geledingen bestaat en gewoonlijk aan hot einde van een paar klaauwtjes voorzien is.

Het derde gedeelte van het Insocten-Iigchaam noemt men hot achterlijf; dit doel is min of moer duidelijk van het borststuk afgescheiden en bestaat uit zos tot negen ringen, welke door acne naad in elke zijdo in tweo halve ringen verdoold zijn. Do laatste geleding bovat behalve den endeldarm ook gewoonlijk dc werktuigen ter voortplanting van het geslacht, welke uit vele in do rust meestal verborgene doelen bestaan. Bij vele wijfjes, voornamelijk dor regt- en vliesvlougoligon, vindt men aan dit laatste segment ook de legpijp, dio uit eeno buis bestaat, tussehon twoe halve scheden verborgen en door welke de eijeren gelegd worden. Somtijds vertoonen zich aan het achterlijf nog andere deelen of uitsteeksels, als tanden, haken, nijpers, enz.

Do spijsvertoringswerktuigen zijn volgons do onderscheidene orden en familicn verselüllend. In het darmkanaal onderscheidt men dc slokdarm en zijne verwijding, krop genoemd, de spier-maag (bij regtvlougoligen en sommige familiën der schililvleuge-ligon) de eigenlijke maag, oenen dunnen darm, die zich iu den korten dikken darm inplant. Onder de huid van den rug en boven het darmkanaal ligt oen langwerpig vat, dat het ruggevat genoemd wordt, on waarin hot bloed door bourtclingscho uitzettingen en zamentrekkingen van achteren naar voren gestuwd wordt. De ademhaling geschiedt binnen luchtbuizen, die door luchtgaten, aan do zijdon van het ligchaam aanwezig, mot do buitenlucht gemeenschap hebben; van deze laatsten zijn zelden moor dan negen paar aanwezig. Sommige in het water lovende larven van I. ademen door kieuwen of kieuwvormige aanhangsels.

Nagenoeg alle I. komen uit eijeren voort, door de moeder gelegd. In don eersten toestand van hun leven noemt men hen maskers of larven. Wanneer deze maskers volwassen zijn, veranderen zij door afwerpen dor huid in nymphen o{poppen, welke meestal weinig beweging genieten en waaraan dikwijls do uitwendige doelón van het volmaakte insect, als in omwindsolen gehuld, duidelijk te zien zijn. Eeno laatste vervelling doet het dier als volkomen gevormd insect te voorschijn treden. Doch niet alle I. doorloopcn deze drie afgezonderde levensstadicn; de dui-zondpooten veranderen eigenlijk niet van vorm, maar het aantal hunner ringen en pooten vermeerdert; de rogtvlougoligo I., do halfvleugeligen cn sommige notvlougeligen ondergaan eeno verandering, die men onvolkomen gedaantewisseling noemt; dat wil zeggen, do larve gelijkt het volwassen insect reeds genoegzaam, vervelt alleen in plaats van te veranderen cn verkrijgt bij de laatste vervelling eerst de geschiktheid tot voortteoling en meestal vleugels.

Do I. worden in 12 orden verdoold, namelijk die dor:

l^u. Sehildvleugoligen (Coleoptera), torren.

2°. liogtvleugeligon (Orthoptera), sprinkhanen enz.

Squot;. Halfvleugeligen (Uemiptera), wantsen.

4quot;. Poosvlougoligen {Neuroptera), korenbouten enz.

5quot;. Schubvleugoligen (Lepidoptera), vlinders.

G^u. Vliesvlougoligon (llymenoptera), wespen, bijen enz.

7quot;. Plooivlougoligon (llhipiptera).

8°. ïweevleugeligon (Diptera), muggen en vliegen.

!)quot;. Zuiginsectcn (Suetoria), vlooijcn.

10°. Luizen {Parasitica).

11quot;. Springstaartcn (Thysanura).

12°. Duizondpooten (Myriapoda), welke door Lcaeh uit de klasse dor I. afgezonderd en als eeno eigene klasse beschouwd wordt.

Wij kunnen in dit artikel niet wel de verschillende kenmerken dezer twaalf orden uiteenzetten cn nog voel minder die der versehillondo familicn, waarin zij wederom verdeeld worden om te zwijgen van goslaehts- en soorts-keninerken; daar wij zoo doende de grenzen van een woordonbook-artikel ver zouden overschrijden. Het zij voldoende op te merken dat de enkele naamlijst der werken, goschreven over de systematische indeeling dor verschillende I. reeds oen tamelijk oetavo-doellje zal vullen.

B(j goene klasse van dieren is de levenswijze zoo uitoenloo-pend als bij de I. Dc nesten dor eijeren zijn zeer verschillend. Vele eijeren worden in planton cn dieren gestoken, waarin zij zich ontwikkelen on do larven volgroeijen; anderen worden er slechts uitwendig op gebragt of vastgehecht; voor andoren knaagt do moeder een gat in hout, riet, aarde, waar zij bij het ei oen genoegzamen voorraad voedsel voor de larve nodoiiegt; andore

moedors bouwen cellen van bladeren, houtvezels of was. Ook bet oponthoud der larven is zeer verschillend. Velen leven in zoet of brak water (in de zee zijn sleehts twee soorten ontdekt), velen in de aarde, velen op of in planten, velen op of in dieren , zelfs binnen insecten. Er zijn dus kruidetende, vleesch-etemle, en allerlei etende I.; over het algemeen dienen ontelbare soorten in de huishouding der natuur tot wegruiming van stoffen, die anders tot rotting zouden overgaan. Zij zijn op de gehcele aarde verspreid in alle climaten en gaan tot op of zelfs over de sneeuwgrens. In de tropische gewesten zijn de soorten het talrijkst en het fraaist gekleurd; naar mate men de poolstreken nadert, vermindert het aantal soorten, doch het schijnt dat het aantal individuen in sommige soorten toeneemt.

Verwonderlijk is bij vele insecten het instinct en de kunstdrift, voornamelijk bij de zulken, welke in geregelde maatschappijen leven, als de bijen, wespen, mieren, termiten enz. Het instinct spoort sommigen aan om zich tegen cenen vijand woedend te verdedigen, terwijl anderen veinzen dood te zijn en zich onbewegelijk stil houden met eene hardnekkigheid, die aan het ongeloofelijke grenst; anderen ontkomen het dreigende gevaar, door de kleur en de houding van het ligchaam, waardoor zij op levenlooze voorwerpen zoodanig gelijken, dat ook een geoefend oog hen mocijelijk weet te onderscheiden.

Het nut en de schade, die sommige 1. den menschen aanbrengen is zeer groot. Zijde, was en honig, benevens eenigc artikelen van minder belang zijn het product van gekorvcne dieren; sprinkhanen, wijfjes van witte mieren, larven van snuit-torren dienen den mcnsch tot voedsel; canthariden en mieren leveren stoffen op voor de pharmacopoea; verschillende kleurstoffen hebben wij aan de I. te danken. Daarentegen vernielen sommige soorten den oogst van vele streken, het koorn in de schuren en pakhuizen, het hout in de bosschen, op de werven, ja de meubelen in de huizen zeiven; anderen plagen door hunne steken mcnsch en vee en maken sommige rivieroevers onbewoonbaar. In den laatsten tijd heeft men meer bepaald onderzoek gedaan naar de verschillende soorten, die den landman benadeelen en tracht men de middelen op te sporen om hare verwoestingen tegen te gaan.

De literatuur der Entomologie of Insectenkunde is zoo verbazend groot, dat het ons onmogelijk is daarvan eenig overzigt te geven. Zij begint met Ulysses Aldrovandi (zie Aldrovandi) en J. Hoefnagel (zie Iloojncigal) en is zoo uitgebreid, dat er zelfs jaarlijks een twaalftal tijdschriften aan haar gewijd, het licht zien. Wij zullen dus den lezer eenige kolommen met titels van werken sparen en ons bepalen bij het opgeven van de entomologische werken van eenigen onzer landgenooten. Tot ons leedwezen zien wij ons genoopt te verklaren, dat er nog geene Nedcrlandsche entomologische Fauna bestaat en er zelfs nog geene handleiding voor de kennis van inlandsche I. geschreven is. Wie een algemeen overzigt van alle I. verlangt, verwijzen wij naar het Handboek der Dierkunde van prof. J. van der Hoeven (2^do uitg., Amst. 1849—55 , 8°, twee dln. met platen) of tot de Considérations yen ér ales sur la class e des Insecles van A. M. C. Dumcril (Parijs 1823, 8°, met GO platen). Hoogst belangrijk zijn ook de beide Engelsche werken: Kirby and Spen-ce. An Inlroduction to Entomology (7^de uitg., Londen 185G, 8°), J. O. Westwood, An Introduction to the modern classification of Insects (Londen 1839, 2 din. 8° met houtsneefiguren).

Van de werken onzer landgenooten over Entomologie noemen wij op: J. Goedaert, Metamorphosis naturalis ofte historische Be-schryvinyhe van den oirspronck, aerd, enz. (Middelburg 1G62); St. Blankaart, Schouburg der Rupsen, Wormen, Maden en Vliegende dierkens, enz. (Amsterdam 1688, 1 dl. 8° met pl.); J. Swammerdam, Biblia naturae (Leyden 1737, 2 dln. fol. met platen); M. S. Merian, Ue Europische Insecten naauwkeurig on-derzogt enz. (Amst. 1730, gr. fol. met 184 pl.); dezelfde. Over de voortteeling en wonderbaerlyka veranderingen der Surinaemsche Insecten enz. (Amst. 1730, gr. fol. met 72 pl.); Jac. TAdmiral, Naamukeurige waarnemingen omtrent de veranderingen van veele Insekten enz. (Amst. 1762, 1 dl. fol. met 33 pl.); Mr. P. Lyo-net, Traité de la chenille, qui ronge le bois de saule ('s Graven-li age 1762, 1 dl. in 4° met keurige platen); dezelfde. Recherches sur Vanatomie et. les métamorphoses de différentes especes d'In-sectes (Parijs 1832, in 4° met 54 pl., uitgave bezorgd door Dr.

W. de Haan); Pierre Cramer, De idtlandsche Kapellen (4 dln. in 4° met 400 pl. en een aanhangsel van C. Stoll in 1 deel met 42 pl.); C. Stoll, Natuurlijke en naar H leven naauwkeurig gekleurde afbeeldingen en beschrijvingen der Spoohen, Wandelende bladen, Sprinkhanen enz. (Amst. 1787—90, 2 dln. 4° met 75 gekl. pl.); dezelfde, Natuurlijke enz. der Cicaden en Want zen (Amst. 1788—90, 4° met 70 pl.); C. en J. C. Sepp, Beschouwing der wonderen Gods enz, of Nederlandsche Insecten (uitsluitend handelende over vlinders) (Amst. 1762—heden, 7 dln. en 24 nommers in 4° met gekl. platen, waarvan de eersten bekend zijn als meesterstukken).

INSINUATIE of beteekening noemt men in de procedure de overhandiging van eene acte van procedure (dagvaarding, conclusie, sommatie, proces-verbaal, of elk ander geschrift), aan den persoon, dien men van die acte wil doen kennis dragen of aan zijne woonplaats, door middel van een ambtenaar, die zoodanige overhandiging constateert. Zoodanige Insinuation geschieden in den regel door deurwaarders.

INSOLVENTIE is de staat van onvermogen om zijne schulden te betalen. Men kan bij regterlijk vonnis verklaard worden in zoodanigen staat te verkccren, en in dat geval schrijft de wet bepalingen voor, hoe de boedel ten moesten voordeele der crediteurs kan worden vereffend. Hoe een koopman insolvent verklaard wordt, wordt in het faillioten-regt geleerd. Zie het art. Faillissement.

INSPIRATIE of goddelijke ingeving noemt men, in eenen wijsgecrigen zin, de werking van den hoogeren aanleg van 's menschen geest voor het schoone, ware en goede. Wanneer door de geestdrift de vermogens der ziel tot eene buitengewone hoogte opgevoerd worden, is het als of zij door eene goddelijke kracht wordt geïnspireerd. Zoo als de dichterlijke verbeeldingskracht de overdenking vooraf ging, moest het begrip der I. dat der wijsgeerige en redelijke kennis voorbaan. Daarom schenen aan de oude volken de dichters en leeraars, die verkondigden wat tot nog toe niemand in de gedachten gekomen was, als door eene hoogere magt of door Gods geest bezield; zij zeiven geloofden ook de werktuigen van eene goddelijke ingeving te zijn. De godsdienstleeraars en propheten, die uit naam der godheid godsdienstige en zedelijke uitspraken deden en de toekomstige lotgevallen van hun volk voorspelden, behoefden daarom geene bedriegers te zijn. Zij waren meestal zelven vast overtuigd, dat hetgeen zij leerden of voorzegden, hun door eene hoogere magt of door God was ingegeven.

Naarmate de wijsgeerige overdenking boven de verbeeldingskracht is gaan heerschen, is men al meer overtuigd geworden dat hetgeen men vroeger als van buiten in de ziel komend aangezien had, eigenlijk in den hoogeren aanleg van 's menschen geest voorhanden is, waardoor hij, als van Gods geslacht, een innig besef heeft van hetgeen oneindig en volmaakt is en zijne vermogens slechts behoeft te ontwikkelen, om voor anderen als door het goddelijke geïnspireerd te schijnen.

INSTELLINGEN VOOR WETENSCHAP EN KUNST. Onder deze benaming zijn vele en verschillende inrigtingen begrepen, die hoewel soms in aard en werkkring verscheiden, echter allen hetzelfde doel hebben, namelijk om bevorderlijk te zijn aan de vermeerdering en ontwikkeling van beschaving en kunstzin. In de eerste plaats bchooren daartoe:

I. Scholen, die in den eigenlijken zin des woords genomen, den grondslag vormen van alle onderwijs en beschaving. Men geeft in de eerste plaats dien naam aan zulke inrigtingen, waarin de jeugd gemeenschappelijk onderwijs ontvangt. Zij voorzien in hetgeen aan de huisselijke opvoeding ontbreekt en verbinden haar aan het openbare leven.

Reeds bij de oudste volken vinden wij sporen van openbare scholen. Als tot de vroegste tijden behoorende, kunnen zeker wel genoemd worden de profetenscholen, door Samuel opge-rigt, waarvan wij in het O. V. gewag vinden gemaakt. Wat wij daarvan echter vinden opgeteekend, leert ons die kennen, niet zoo zeer als leerscholen der Israëlitische jeugd, maar als kweekscholen van Israëlitischen geest en Israëlitische wijsheid. Het blijkt dat daarin niet alleen jongelingen, maar ook mannen waren opgenomen; het waren als het ware brandpunten, waarin alles zich verzamelde en waaruit wederkeerig alles zich verspreidde, wat groote en waardige gevoelens onder alle standen

der maatschappij ingang kon doen vinden en daarin onderhouden. Aan het hoofd dezer inrigting stond een hoofd, dat den naam van vader droeg, de overigen heetten zijne zonen. Zij woonden bijeen in ligt opgeslagen hutten. Zij hadden ongetwijfeld hunne uren van bijzondere oefening en onderwijs, maar vertoonden zich ook op gezette uren des daags in het openbaar en droegen dan, met begeleiding van speeltuigen, liederen voor, waarin de lof van Jehova bezongen werd en de hoorders herinnerd aan Israel's roem; en daar zij dan dikwijls in geestvervoering geraakten , gaf men hun den naam van profeten, zonder dat evenwel daaraan altijd het denkbeeld van voorzeggen verbonden was. Ziet daar zeker wol een der oudste voorbeelden van eigenlijk genoemdo scholen. Over het algemeen kenden do Ouden haar niet in de beteekenis van inrigting voor het onderwijzen van jonge lieden, zoo als wij het tegenwoordig bedoelen. Bij alle beschaafde volken der oudheid begreep men onder de scholen vereenigingen van mannen, die een zeker wijsgeerig stelsel aankleefden en reeds in Indië, maar vooral in Griekenland, vinden wij daarvan de voorbeelden, en die de namen droegen of van hen, die het eerst dat stelsel hadden ontwikkeld of van de landstreek waar zij het meest bloeiden. Zoo kennen wij de scholen van Thales, de Py-thagorische, Ionische, de Socratische, de Stoïsche, de Cynische, de Cyrenaeïsche, de Academische, die van Aristoteles, wiens volgelingen Peripatetici genoemd werden, daar hij omwandelende in de zuilengangen van het lyceum te Athene onderwees enz. Later is vooral beroemd geworden de Alexan-drynsche school, die onder de Ptolemaecn bescherming vond en biocide; onder de menigte geleerden en kunstenaars, die daar van alle oorden te zamen vloeiden, kan vooral Aristarchus genoemd worden, die aan het hoofd der grammatische en kritische school stond.

De Romeinen legden, gelijk alle veroverende volken, zich weinig op onderwijs toe, en eerst in lateren tijd, bij de verovering van Griekenland, namen zij van daar wetenschappelijke beschaving over, maar eigenlijk gezegde wijsgeerige scholen vindt men bij hen niet.

Wat wij onder den naam van scholen verstaan, heeft aan het Christendom zijnen oorsprong te danken. Bij de oude volkeren, gelijk wij reeds zeiden, kenden men die in dien zin niet. De kinderen werden bij de Spartanen wel gemeenschappelijk en openlijk opgevoed, maar dit gold meer de ligchamelijke dan de geestelijke ontwikkeling. Bij de Atheners sloeg men op de laatste meer acht en werden de knapen reeds van hun zevende jaar door eenen yQocjuuaTiartjg onderwezen, die hen leerde lezen, schrijven en rekenen, reciteren, van buiten leeren en het gedicteerde opschrijven. Bij de Romeinen werd het onderrigt der knapen in latere tijden meestal aan wetenschappelijk gevormde Grieksche slaven toevertrouwd en openden toen ook Grieksche rhetoren in Italië hunne scholen. Maar bij geene van de volken der oudheid vinden wij sporen, dat die inrigtingen van onderwijs van den staat uitgingen; dat was voor het Christendom bewaard. Wilde dit toch in al zijnen omvang werkzaam wezen en invloed uitoefenen, dan moest het reeds voor de jeugd de bronnen der beschaving openen. Dit kon evenwel dan eerst geschieden, wanneer deze ook eerst in den geest der menschen en het eigenaardig bestaan der volken was ingedrongen. Niet onmiddellijk evenwel na zijn ontstaan had het Christendom die gezegende gevolgen. De geweldige omkeeringen , die den val van het Romeinsche rijk voorafgingen en volgden, waren weinig geschikt om daarop de aandacht van vorsten en volken te vestigen. In zeker opzigt kan men Karei den Grooten als den eersten grondlegger van een geregeld schoolwezen beschouwen: eerst wilde hij zijn verheven plan volvoeren, om in zijn uitgestrekt rijk inrigtingen voor openbaar onderwijs van alle standen op te rigten en poogde de hoogere en latere geestelijkheid daarvoor te winnen. Maar de tijdsomstandigheden verhinderden de ten uitvoer legging daarvan en de omwentelingen en oorlogen onder zijne navolgers, zoowel als de toestand der kerk, belemmerden niet alleen eiken vooruitgang in dat opzigt, maar veroorzaakten ook het verval der meeste scholen, die onder zijne regering in allo deelen van het groote Frankische rijk waren opgerigt. Alleen voor de opleiding der geestelijkheid en wie zich aan de letteren wijdden, was in de kloosterscholen en de stifts- of domscholen door onderwijs in het lezen, schrijven, zingen, latijn, en de toen zeer beperkte godgeleerdheid te middon van eenige andere wetenschappen middelmatig gezorgd: voor de opleiding van de jeugd des volks werd in dien tyd niets gedaan, omdat het volk nog geene staatkundige beteekenis had. Deze toestand bleef zoo tot in de XIl^lt;le en XIII^d0 eeuw, toen de steden een staatkundig gewigt verkregen en handel en nijverheid begonnen te bloeijen, zoodat de behoefte aan beschaving ook in den burgerstand ontwaakte. Nu werden er in de steden scholen gesticht, welke zicii naast het kerkelijk onderwijs verhieven. Men leerde er evenwel niets anders dan lezen, schrijven en de latijnsche taal. De eerste stoot was echter gegeven. In de XIV^d0 eeuw kwamen er vereenigingen van geleerden in Italië, Duitschland en Frankrijk tot stand, universi-tales scholarium genaamd, die uit priesters en leeken bestonden en welker doel was de verkrijging van vrijheid van onderwijs.

De toen evenwel opgerigte scholen, waarin de meester door de toenmalige regering voor den tijd van een tot drie jaren gehuurd werd, onder voorwaarde van elkander drie maanden te voren te waarschuwen, waren uit den aard der zaak hoogst gebrekkig. Eindelijk trok tusschen 1360 en 1384 onze beroemde landgenoot Geert Groote zich de verbetering van het schoolwezen in ons vaderland aan en opende in zijne eerste woning te Deventer eene inrigting van onderwijs, waarin geleerde en volksopvoeding met het onderwijs in zaken van industrieelen aard vereenigd waren. Zijn voorbeeld en de bemoeijingen der broeders van het yemcene leven bragten over geheel ons vaderland belangrijke verbeteringen tot stand. Te gelijkertijd deed de herleving van letteren en wetenschappen in Italië ook daar eenen nieuwen toestand van het onderwijs geboren worden; van nu af aan ontstonden er tot aan het begin der XVl^de eeuw vele nieuwe scholen: toch bleef er eene schromelijke verwarring in het onderwijs heerschen; overal was het volksonderwijs en de beoefening der oude latijnsche taal met elkander verbonden. In ons vaderland speelden eene voorname rol de (jroolc sro/eji, waarvan onze tegenwoordig nog bestaande gymnasiën of latijnsche scholen afkomstig zijn; de bijzondere scholen werden bijscholen genaamd en werden onder zekere bepalingen toegelaten. De groote scale werd bestuurd door eenen Rector,, ook wel Cantor genaamd, die vooral moest zorgen dat de knapen in de kerk behoorlijk konden zingen, en dit kerkgezang was in den regel latijn — maar jammerlijk bastaard-latijn. — Ons vaderland onderscheidde zich ten opzigte van het schoolwezen reeds in de XIV^dc tot XVI^dc eeuw daardoor gunstig van andere Europeesche volkeren, dat hier reeds in dien tijd naauwkeurige bepalingen door de burgerlijke regeringen werden vastgesteld tot regeling van het onderwijs, het handhaven van orde en tucht enz., en dat dit dus reeds in zeker opzigt toen reeds een voorwerp der zorg van het openbaar gezag was, terwijl buiten 's lands de scholen of bijzondere ondernemingen waren, of hare werkzaamheden geheel berustten op de meerdere of mindere degelijkheid van den man, die aan het hoofd daarvan stond. De onderwijzers op die scholen buiten 's lands, waarin geen latijn werd geleerd, en die wij dus lagere scholen zouden kunnen noemen, waren zeer onwetend. Zij trokken van de eene plaats naar de andere, genoten weinig achting en werden slecht betaald. In Duitschland bestond er even als bij de handwerkers eene afscheiding tusschen meesters en gezellen, in den geest der gilden en even als de onderwijzers trokken vele leerlingen — Bacchanten noemden zij zich — van de eene school naar de andere, waarbij zij niet alleen onwetend bleven , maar zelfs tot ruwe zeden vervielen.

Zoo was het op het laatst der XVI^de eeuw in en buiten ons vaderland met de scholen gesteld. Maar een nieuw licht rees op. Het was dat der hervorming. Deze hoogst belangrijke gebeurtenis, die haren invloed in zoo vele opzigten bewees, werkte ook hoogst weldadig op het schoolwezen. De nieuwe leer moest naar haren gehcelen oorsprong een steun zoeken in de verbeterde opvoeding der jeugd, van daar dat ook do moesten der hervormers en vooral Melanchthon ijverig in do weer waren, de bestaande scholen te verbeteren en nieuwe op te rigten. De vroeger voor een volksschoolwezen gelegde grondslagen werden bevestigd en uitgebreid. Nu ook begon men de vrouwelijke jeugd te onderwijzen, hetwelk men tot nog toe bijna geheel verwaarloosd had. De nieuwe kerkelijke bepalingen en verordeningen, die overal werden ingevoerd, bevalen de scholen de naauwkeurigste zorg aan. Volgens de voorschriften die Melanchthon in zijn

Pisa 1333, Arez7,o 1215, Rome 1250; in Spanje, Valencia 1209, Salamanca 1250, eindelijk in Engeland, Oxford 1200.

Van alle deze inrigtingen moest do pausselijke goedkeuring gevraagd worden en Frederik do II^dc was de eerste der wereldlijke vorsten, door wien eene universiteit, die te Napels, bekrachtigd werd. Langzamerhand werden zij door vele privilegiën begunstigd. Daarenboven ontstonden na de XIlI^(le eeuw en wel ook het eerst te Parijs, de collegiaturen of collegiën, zijnde zulke gebouwen, waarin behoeftige studenten werden onderhouden of tijdelijk opgenomen. Maar deze weken weldra van hunne oorspronkelijke bestemming af en veranderden in prebenden voor geleerden, zoo als zulks vooral op de Engelsche universiteiten en te Leipzig geschiedde. Behalve deze collegiën ontstonden er ook door milde bijdragen eene soort van gemeenschappelijke gebouwen , hursae, beurzen genaamd, waaronder men vervolgens ook zekere door de leeraars daargestelde inrigtingen verstond, waarin de studenten voor eenen bepaalden prijs inwoning, kost enz. konden verkrijgen; waarbij zij zich aan zekere regelen moesten onderwerpen en waarvan de medeleden hursarii genoemd werden. De eerste leeraars aan do hoogescholen werden niet door den staat bezoldigd, maar leefden van de gelden, welke de studenten hun vrijwillig betaalden, honorarium. In den aanvang der XVl^dc eeuw leest men eerst van vaste bezoldigingen. Daardoor werd tevens aan do leermeesters de verpligting opgelegd om kostelooze en openbare voorlezingen te houden. Toen op de pro-testantsche universiteiten vooral ook deze niet meer voldoende waren, werden er privaat-col legion bijgevoegd, waarvoor de studenten betalen moesten — van daar de collegiegelden bij ons.— De uitvinding der boekdrukkunst veroorzaakte in de XV^tle eeuw eene hoogst belangrijke omwenteling in den toestand der universiteiten, daar van nu af aan bij de vermenigvuldiging der leerboeken het enkel dicteren en meestal woordelijk naschrijven der voordragten niet meer zoo dringend noodzakelijk scheen, terwijl daardoor ook eene verkorting van den wetenschappelij-ken cursus mogelijk werd.

Wij laten hier volgen eene lijst der vroegere en latere hoogescholen met de jaren der oprigting enz. In Duitschland: Praag 1348, Weenen 1365, Keulen 1385—1797, Heidelberg 1386, Erfurt 1392—1810, Leipzig 1409, Rostock 1419, Trier 1454— 1797, Grcifswald 1456, Freiburg 1456, Ofen 1463—1635, doze werd vervolgens naar Tyrnau verplaatst; Ingolstadt 1472-—1802, naar Landshut verplaatst; Mentz 1477—1798; Tubingen 1477, Wittcmberg 1502—1815, daarna met Hallo vereenigd; Frankfort a. d. Oder 1506—1811, naar Breslau verplaatst; Marburg 1527, Konigsbergen 1544, Dillingen 1554—1804, Jena 1558, Helrastadt 1575—1809, Altdorf 1576—1807, Wurzburg 1582, Gratz 1585, vernieuwd 1827; Paderborn 1592—1819, Giessen 1607, Stadthagen 1619—1621, Rhinteln 1621 —1810, Salzburg 1623—1810, Munster 1631—1818, naar Bonn verplaatst; Osna-bruck 1632—33, Tyrnau 1635 -1777, naar Pesth verplaatst; Herborn 1654, later in een seminarie veranderd; Duisburg 1655—1804,,Kiel 1665, Innsbruck 1672, opgeheven in 1810, hersteld 1826; Hallo 1694, Breslau 1702, uitgebreid 1811; Fulda 1734—1805, Göttingen 1734, geopend 1737; Erlangen 1743, Butzow 1760—1788, Stuttgart 1775—1794, Pesth 1777 , ingewijd 1780; Olmutz 1779, verplaatst naar Brünn 1783, hersteld 1827 ; Lemberg 1784, hersteld 1817; Landshut 1802— 1826, verplaatst naar Munchen; Berlijn 1810; Bonn 1818, Munchen 1826.

De beroemde Engelsche hoogescholen te Oxford en Cambridge dagteekenen reeds van de XIll^de eeuw; in den laatsten tijd, 1826, werd te Londen eene vrije universiteit opgerigt, in 1831 aldaar het King's college. In Schotland vindt men St. Andrews 1412, Glasgow 1454, Aberdeen 1506, Edimburg 1582. In Ierland, Dublin 1591. In Frankrijk verstaat men sedert het eerste keizerrijk onder don naam universiteit alle de inrigtingen voor hooger onderwijs te zamen. In dezen zin wordt de universiteit in academiën verdeeld, (onder Napoleon den I^Htea eerst 26, later moor). In geheel Frankrijk zijn acht faculteiten van godgeleerdheid, (zes Catholijke te Parijs, Lyon, Bordeaux, .Toulouse, Rouaan , Aix, éene Luthersche te Straatsburg, éene Gereformeerde tc Montauban); negen faculteiten der regten; Parijs, Toulouse, Straatsburg, Hennes, Poitiers, Grenoble, Dijon, Caen en Aix; drie der medicijnen: Parijs, Montpellior, Straats-V.

burg. Daarenboven zijn er nog facültés des sciences voor mathematische en natuur-wetenschappen, b. v. te Rennes, en facultés des lettres voor geschiedenis enz. b. v. to Poitiers, Rennes enz. Parijs heeft alle faculteiten bijeen. Elke academie heeft oenen rector en een conseil académique, allen tc zamen staan onder het conseil supérieur de l'insfruction publique te Parijs, dat uit 16 gekozene en 11 benoemde medeleden bestaat. In België vindt men Leuven 142C, Luik 1816, Gond 1816, Brussel 1834. In Denemarken: Koppenhagen 1475; Zweden: Upsala 1476, Lund 1666. Noorwegen: Christiana 1811. In Spanje vindt men: Valencia 1209, Salamanca 1250, Valladolid 1346, Huesca 1354, Sara-gossa 1474, Alcala 1499, Sevilla 1504, Granada 1531, San Jago 1531, Baeza 1533, Ossuna 1548, Almagro 1552, Orihuela 1552, Estella 1565, Oviedo 1580, Barcelona 1596, Girona 1710, Osma 1778. Doch de meeste dezer hoogescholen zijn of m hoogst kwijnenden toestand, of geheel vernietigd. In Portugal vindt men alleen die te Coïmbra in 1279 gesticht; die te Lissabon 1290 en te Evora 1578 zijn later opgeheven. Talrijk waren de universiteiten in Italië, daaronder Bologna 1158, Napels 1224, Padua 1222, Perugia 1307, Pisa lo33,Pavia 1361, Siena 1380, Palermo 1394, Turin 1405, Florence 1438, Catania 1445, Parma 1482, Macerala 1540, Messina 1548, Parma 1606, Mantua 1625, Urblno 1671, hersteld 1826; Cagliari 1728, Sassari 1765, Milaan 1765, Genua 1812. Maar ook daarvan zijn vele verdwenen of geven ter naauwernood nog bewijzen van geestelijk leven. In Rusland vindt men Dorpat 1632, Moskou en Wilna 1803, Kasan en Charkou 1804, Petersburg 1819, Hei-singfors, waarheen in 1827 de in 1640 te Abo gestichtte universiteit verplaatst word en Kicw 1834. In Polen :Krakau 1400, welke in 1817, 1833 en 1847 grooto veranderingen onderging. Op de Ionische eilanden te Korfu, en in Griekonland tc Athene 1837. In de Vereenigde Staten van Noord-America zijn de hoogescholen zoor talrijk: reeds in 1638 werd er oen tf» Cambridge in Massachusetts gesticht, in 1781 te Newhaven on Connecticut. De nieuwste is die bij Charlotteville in Virginië in 1819. In 1851 bostonden er in de Vereenigde Staten 150 colleges voor hooger onderwijs, waarvan 43 uitsluitend theologische, 16 juridische en 37 medische. In Zuid-America werd te Buenos Ayros in 1827 eene hoogoschool gesticht. In 1852 tc Sydney in Australië, en reeds spreekt men van eene Mohammedaansehc te Algiers.

Zoo komen wij eindelijk tot de instellingen voor hooger onderwijs in ons vaderland: de oudste der nog bestaande is die te Loyden 1575, dan volgen Groningen 1614, Utrecht 1636; daarenboven werd er in het jaar 1585 eene opgerigt te Franoker, die na onder de Fransche heerschappij vernietigd te zijn, bij de herstelling van ons volksbestaan als athenaeum hersteld werd, doch in 1843 geheel opgeheven, en eene te Harderwijk, die in 1608 gesticht, onder de Fransche heerschappij vernietigd werd en als athenaeum hersteld, doch in 1818 opgeheven.

Een athenaeum illustre of doorluchtige school bestaat te Deventer, opgerigt in 1630 en Amsterdam 1632.

Seminariën of kweekscholen voor godgeleerden vindt men voor de Lutherschen, Remonstranten, Doopsgezinden en Israëliten te Amsterdam, voor de Roomsch-Catholijken te Warmond, Rijzenburg enz., voor de Oud-Catholijken of Jansenisten te Amersfoort en voor de Christelijke afgescheidenen te Kampen.

Nog behooren tot de inrigtingen van hooger onderwijs: de academie te Delft tot opleiding van burgerlijke ingenieursquot; en Oost-Indische ambtenaren, 1843, de veeartsenijschool en het groote rijks hospitaal te Utrecht, de militaire academie te Breda, het instituut van marine te Willemsoord, de handelsschool te Amsterdam en ook eenigzins, om den naam — minder om do inrigting, het athenaeum te Maastricht.

De inrigting onzer hoogescholen is deze: zij zijn verdeeld in vijf faculteiten, die der godgeleerdheid, regtsgeleerdheid, geneeskunde, wis- en natuurkunde, fraaije letteren en bespioge-lende wijsbegeerte. De gezamenlijke hoogleerarcn van al do faculteiten vormen den senaat, waarvan dc voorzitter rector magnificus genoemd wordt, welke jaarlijks aftroedt en waarvan dc benoeming geschiedt door den koning bij opvolging uit do verschillende faculteiten; het bestuur wordt uitgeoefend door curatoren en de benoeming van hoogleeraren geschiedt uit eene voordragt door curatoren aan den koning gedaan. De academi-

7

sche graden zijn die van candidaat en doctor. De laatste wordt niet verleend dan na voorafgaande verdediging, hetzij in het openhaar, hetzij alleen voor den senaat, van een proefschrift of van theses. Bij zeer plegtige gelegenheden geschiedt nog wol eens de zoogenaamde promotie more mnjorum of met de kap, waarbij zeer vele oude gebruiken in acht genomen worden. Aan de hoo-gescholcn zijn eenigc beurzen verbonden, hetzij van rijkswege, hetzij door bijzondere personen ingesteld ter ondersteuning van minvermogende verdienstelijke studenten. Voor de lessen, vroeger bijna uitsluitend in de latijnsehe taal gegeven, is tegenwoordig in vele vakken het Hollandseh in gebruik. Voor 1795 was de inrigting geheel anders en bezaten de lioogescholen en hunne leden, waartoe niet alleen hoogleeraren en studenten behoorden, ook in ons vaderland groote vrijheden cn voorregten, die, als niet bestaanbaar met de nieuwe orde van zaken, geheel zijn opgeheven. Eene nieuwe wet op de regeling van het hooger onderwijs wordt verwacht.

II. Geleerde genootschappen. Vereenigingen van geleerden of kunstenaars, die door zamenwerking de hoogero ontwikkeling van wetenschap en kunst trachten te bevorderen. Zij worden gelijk wij hier boven zagen dikwijls academiën genoemd; en men vindt daarvan reeds in zeer vroege tijden gewag gemaakt. Do leden zijn verdeeld in gewone-, eere- en corresponderende leden; zij kiezen zelve zich een zeker vak tot bearbeiding of dit wordt hun door de regering opgedragen. Zij doelen elkander hunnen arbeid in do vergaderingen mede, en deze wordt dan in de werken opgenomen; ook schrijven zij prijsvragen uit, voor de doelmatige beantwoording van welke eerepenningen of geldsommen worden uitgeloofd. De eerste instelling van dien aard was die in Aloxandrie, terwijl reeds kort na het begin der christelijke jaartelling do Joden en later sommige Kalifen der Arabieren zulke genootschappen stichtten. In do middeleeuwen vinden wij daarvan geen spoor. Maar na do verovering van Constantino-pcl, toen vele geleerde Grieken naar Beneden-Italië vlngtten, stichtten Lorenzo de Medicis ecue Grieksche en Cosmo de Mcdicis eene Platonische academie. Beiden raakten weldra echter weder in verval, tot dat in het laatst der XV⁰ eeuw hare plaats in Italië door zeer beroemden werd vervangen en zij van daar uit zich over geheel Europa verbreidden.

Deze academiën laten zich verdeden in die, welke een algemeen en een bijzonder doel hebben. Onder de algemeen wetenschappelijke academien telt men; die voor kunsten cn wetenschappen te Berlijn 1700, te Bologna 1690, vernieuwd 1829; te Dublin 1782, te Koppenhagen 17J2, te Lissabon 1779, te Mun-chen 1759, te Parijs ICG6, thans Academie Impériale; te Peters-burg 1725, te Stockholm 1739, te Weenen 1840.

Onder die welke zich op bijzondere vakken van wetenschap toeleggen, behooren de Accademia della crtisca te Florence 1582, die zich bijzonder toelegt op de naauwkeurige uitgaven van oude dichters; de Académie Franr_raise te Parijs 1629, voor Eransche taal en dichtkunde; dio te Madrid 1714, door den hertog van Esca-lona gesticht voor de taal; te Petersburg 1783, voor de llnssi-sehe taal; in Stockholm 1789, eene dergelijke voor de Zwced-sche; in Pesth 1830, voor de Ilongaarsehc. Ter beoefening der oudheidkunde noemen wij in de eerste plaats do Acaddude des Inscriptions te Parijs gesticht 1663, in 1793 opgeheven, in 1614 hersteld; voor do studio der Etrurisehe oudheden te Cortona 1727; voor Noordsche talen en oudheden te Upsala 1710; voor het onderzoek der oudheden van Ilerculanum en Pompeji in 1755 te Napels; voor de verklaring der ïoseaansche oudheden in 1807 te Florence, en te Parijs eene Keltische. Voor de geschiedenis: te Lissabon 1720, te Madrid voor de Spaansche 1730. Voor de geneeskunde; de Leopoldinische academie van natuuronderzoekers te Weenen 1652, die den titel heeft van Academia Caesareo-Leopoldina naturae curiosorum en sedert 1808 haren hoofdzetel te Bonn heeft. Nog heeft men de koninklijke maatschappij voor wetenschappen te Gottingen 1750, die te Londen 1751, do vereeniging voor letterkunde en geschiedenis te Manchester 1781, voor onderzoekers van oudheden te Londen 1751, het instituut van Smithson te Washington 1848, hot Koninglijk-Saksisch genootschap te Leipzig 1846; daarenboven bestaan er nog Aziatische en geschiedkundige genootschappen enz. op verschillende plaatsen.

Ook in ons vaderland ontbreken zoodanige vereenigingen niet;

wij zullen do voornaamsten naar tijdorde opgeven. Wij zouden ondor do oudsten kunnen noemen do genootschappen tor beoefening der tooncelkunst, taalkunde en dichtkunst, waarvan vroeger en later velen in ons vaderland bestonden, zoo als do Rederijkers, Kosters academie te Amsterdam on eene menigte genootschappen in de XVIII^de eeuw; doch bijna allen zijn verdwenen en anderen geheel van aard veranderd, waarom wij ze verder met stilzwijgen voorbij gaan.

De thans nog bestaande geleerde genootschappen zijn de Hol-landsche Maatschappij van kunsten cn wetenschappen te Haarlem 1752, Stolpiaansch legaat voor godsdienst on zedekundo te Leyden 1756, regtsgcleerd genootschap pro excolendo jure patno te Groningen 1767 , Zeeuwsch genootschap van wetenschappen te Middelburg 1768, maatschappij van Nederl. letterkunde te Leyden 1773, provinciaal Utrechtsch genootschap voor kunsten en wetenschappen to Utrecht 1773, Pictura te Dordrecht 1774, Felix Meritis te Amsterdam 1776 , Toylers genootschap voor godgeleerdheid en natuurkunde te Haarlem 1778, wiskunstig genootschap te Amsterdam 1779, genootschap tot verdediging der christelijke godsdienst te 's Gravenhage 1785, natuur- en letterkundig genootschap Diliyentia te's Gravenhage 1793, maatschappij van fraaije kunsten en wetenschappen te Amsterdam, Rotterdam, Leyden en Dordrecht 1800, koninklijk Ncder-landsch instituut van wetenschappen, letteren en schoone kunsten te Amsterdam 1809, opgeheven cn vervangen door eeno Akademie van wetenschappen 1851, Israëlitisch letterkundig genootschap 1815, Friesch genootschap voor taal-en oudheidkundo te Leeuwarden 1828, prov. genootschap voor kunsten cn weten-schappen te 's Hortogenbosch 1836 , vereeniging ter bevordering van oude letterkunde te Leyden 1843, later ontbonden maar in 1857 weder hernieuwd; historisch gonootsehap te Utrecht 1846: nog heeft men het genootschap voor proefondervindelijke wijsbegeerte te Rotterdam, dat voor natuur-, wis-, schei- en geneeskunde vis unita fortior te Hoorn, de Nedorlandscho entomologische vereeniging, die voor de Flora van Nederland en zijne bezittingen, enz. enz.

III. Musecn voor wetenschappelijke voorwerpen. (Zie Museum).

IV. Stcrrewachien. (Zie SterreivachC).

V. Onderwijs in kunsten cn inri'jtimjen daarvoor. Daaronder verstaan wij vooral die tot het onderwijs iu de schilderkunst, do muziek cn tooneelspeelkunst. Van bet eerste kan men alleen wijzen op inrigtingon, waarin vooral do gronden gelegd worden, die men tegenwoordig in bijna alle landen der beschaafde wereld aantreft en ook in ons vaderland als toeken- en schilderacademiën of scholen in vele steden, waaronder de voornaamsten te Amsterdam en 's Gravenhage zijn. Tot de oudste vereenigingen van dien aard behoorden do schildersbenten, te Rome opgerigt door Nederlanders in de XVII^d0 eeuw, en die krachtdadig medewerkten tot do vorming onzer beroemde vaderlandsebe schilderschool. Voor het onderwijs in do muziek vindt men vooral in Italië de conseroatoriën; muziekscholen, waarin jonge lieden van beiderlei geslachten kosteloos in de toonkunst onderwezen worden. Men vindt de zoodanige reeds sedert de XVIquot;¹⁰ eeuw in bijna al de voornaamste steden van Italië. Te Parijs werd onder de regering van Lodewijk den XIV'¹⁰quot; eene koninklijke muzick-academio opgerigt en in 1784 eeno koninklijke muziekschool. In 1793 veranderde men deze in een institul national de musique, hetwelk wederom in 1795 in het thans nog bestaande conservatoire werd hervormd, waar dikwijls meer dan 600 leerlingen te gelijk onderwijs genoten en waartoe mannen als Gos-sec, Mehul, Gretry, Cherubini en anderen medewerkten. Bij de meer en meer toenemende smaak voor muziek zijn bijna in alle aanzienlijke steden van Europa muziekscholen opgerigt, waarvan vele den naam van conservatoires dragon en waaronder vooral die te Leipzig en Brussel beroemd zijn. In ons vaderland hoeft de maatschappij voor toonkunst belangrijke diensten bewezen on in alle steden, waar zij afdeelingen bezit, muziekscholen opgerigt, aan het hoofd waarvan de koninklijke te 's Gravenhage on die (c Amsterdam kunnen gesteld worden.

Eindelijk zouden wij hier nog moeten noemen de inrigtingon tot onderwijs in de tooneelspeelkunst, maar in den waren zin des woords bestaan deze niet; wel heeft men er gekend, waar in uiterlijke welsprekendheid onderwijs gegeven werd, zoo als nog iu hot begin dezer eeuw te Amsterdam, maar in de tooncel-

speelkunst in haren geheclen omvang nergens dan voor zoover zulks op de ondervinding berustte en dus empirisch: eene vaste jnctliode van onderwijs zou dan ook daarin bijna eene onmogelijkheid zijn, daar deze kunst geheel subjectief is cn afhangt van tijden, omstandigheden en personen.

VI. Museiin en galerijen voor voortbrengselen van schilderijen en beeldhouwkunst. (Zie Museum en Galerijen).

INSTINCT is eene natuurlijke, aangeboren geschiktheid en aandrift om zekere handelingen te verrigten. Men treft hot I. voornamelijk bij dieren, doch ook bij alle menschen aan. Do beweging van den menschelijken arm om een' plotseling toego-bragten slag af te weren, is een gevolg van I.j het zuigen van het pas geboren kind is eene werking van het I.; wanneer een wiskundige, in diep gepeins verzonken, wiens gehcole denkkracht vervuld is met de oplossing van een probleem, door de druk bezochte straten van eene volkrijke stad wandelt, dan zal het I. hem behoeden voor gevaar, maken dat hij rijtuigen en andere hindernissen ontwijkt, enz. enz.

Do verstandsontwikkeling (om niet te zeggen de vermogens der ziel) kan men zich als in drie graden verdeeld denken, waarvan do eerste het I., de tweede het dierlijke verstand en de derde het men-schelijke verstand of do rede zou zijn. l)e eerste dezer graden, het I. wordt niet onderwezen noch geleerd, maar is aangeboren, terwijl de beide anderen onderwezen en aangeleerd worden; het I. kent dus ook geen' vooruitgang en is 3° nimmer algemeen, steeds bijzonder. Dit laatste gezegde laat zich het best door een voorbeeld duidelijk maken: de bever bezit het I. om zich eene woning te bouwen, maar deze aandrift gaat ook niet verder en dient hem alleen en uitsluitend tot bet bouwen van eene woning. Zij is bovendien zoo ingeweven in den aanleg van het dier en zoo imperatief, dat een bever, door Frederic Cuvier opgekweekt, en die in een zeer goede, door menschen-handen gebouwde hut leefde, desniettemin binnen in deze nog eene andere hut vervaardigde.

In een' subjectiven zin kan men evenwel zeggen dat sommige Instincten algemeen zijn, b. v. dat van zelfbehoud, van voeding. Daarentegen zijn anderen minder algemeen, b. v. dat van ge-slachtsvoortplanting; anderen weder zijn zeer bijzonder, b. v. het I. dat trekvogels aandrijft om op zekere tijden van het jaar van koudere naar warmere streken te verhuizen en omgekeerd. Terwijl do geheele physiologic bij do geleerden nog een voortdurend veld van onderzoek en dus ook van tegenstrijdigheid in meeningen oplevert, zoo heeft men ook willen beweeren en beweert nog, dat dit trekken der vogels niet een gevolg was van I. maar van dierlijk verstand (onder dierlijk verstand verstaan wij het verstand, dat wel over zaken, welke door zintuigen waarneembaar zijn, oordeelt, maar niet over daar buiten gelegene en dus ook niet over zich zelf), welk dierlijk verstand, bij het gemis van gewoon of toereikend voedsel, hen het geschikte voedsel op andere plaatsen deed opzoeken.

Het I. van sommige dieren is zeker verwonderlijk, voornamelijk dat van zekere soort van insecten, als dat dor bijen, mieren , mierenleeuwen enz. Doch het is eene niet te verdedigen stelling, dat het I. zoude afnemen, naar mate het verstand sterker ontwikkeld zoude zijn. Dit verkeerde denkbeeld heeft zijnen grond waarschijnlijk daarin, dat de waanwijze mensch, die zich ook al zeer ten onregte heer vau al 't geschapene betitelt, aan de dieren het verstand ontzegde en dus het I. als een plaatsvervanger van het vorstand aannam. Dat evenwel dieren verstand bezitten — of redeneren, met overleg handelen — is sedert lang voor lederen opmerkzamen onderzoeker door duizonde proeven bewezen. De hond heeft het I. om hot wild te verscheuren en op to eten; maar nogthans brengt hij hot wild onverscheurd en gaaf aan zijnen meester, daar bij beseft dat hom aan de goedkeuring van zijnen meester racer gelegen is, dan aan het eten van een stuk wild. Do doodgravers (zie Doodyravers) begraven kleine krengen; wanneer men een' dooden mol op een puntlgen stok vasthecht en dezen In den grond steekt, ondergraven do doodgravers eerst den stok, tot hij omvalt. I. en verstand zijn beide eigen aan do dieren en aan den mensch; doch de rede, de zedelijkheid en do spraak zijn het uitsluitend eigendom van don laatsten.

INSTITUTEN. Te gelijk met do Digeslen liet keizer Justi-nianus een kort begrip van het vigerende liomeinscho regt opstellen door Trlboniamis, Theophilns en Dorotheus. Dit werkje, hetwelk in vier boeken, van welke elk In verschillende titels is verdeeld, do eerste beginselen des Homeinschen regts bevat, is grootendeels slechts eene omwerking van do I. van Gaïus (zio Gnïus). Ook do naam was daaraan ontleend, en even als reeds vroeger Ulplanus en andere rogtsgelcerdou dien naam aan hunne leerboeken of korte schotsen van de licginselcn des regts gaven , is hij ook later meermalen gebezigd. Do I. van Justiniamis zijn ontelbare malen uitgegeven, met aantoekeningen of eommenta-riën voorzien. De oudste omwerking Is do Grieksche van Thco-philus, een' der drie boven genoemde opstellers. De besto uitgaaf is die van Eduard Schrader, In 1832 In quarto, voorzien van talrijke noten en al de bekende coiresponderende plaatsen bij oude schrijvers en in do andore regtabronncn. Eene verkorte stereotype uitgave dier editie in klein 8° is voor het gebruik hot meest aan te bevelen en hot meest algemeen in gebruik.

INSTITUUT. (Zie Instellingen voor Wetenschap en Kunst).

INSTRUCTIE. Dit bastaardwoord, aan het Latijn ontleend, en in het algemeen onderriyt, aanwijzing beteekenende, is vooral In twee zoor verschillende teehnieko bel eekenissen gebruikelijk. Zoo noemt men eene I. de voorschriften, welke aan ambtenaren gegeven worden tot regeling van hunne werkzaamheden of van hunne handelingen In het algemeen. Van dien aard zijn b. v. de Instructicn welke de diplomatieke agenten ontvangen. Een geheel verschillende zin heeft het woord in do strafvordering, waarin het in het algemeen het geheele onderzoek naar een misdrijf, maar bijzonder bot onderzoek voor den regter-cora-inissarls aanduidt. Over do wijze en gang der I. zie men het art. Strafvordering.

INSTKUMENTAAL-MUZIEK. (Zie Muziek).

INTEGRAAL-BEKENING. Om in te zien wat do I.-K. Is, en een denkbeeld te verkrijgen van het belangrijke aandeel, dat zij In de toepassingen der wiskunde heeft, is liet volstrekt noo-dig dat men zelf in dat gedeelte der hoogero wiskunde ervaren zij. Eene woordelijke bepaling kan niet meer geven, dan een hoogst onvolledig en oppervlakkig denkbeeld van de zaak, voor den geoefende in do wiskunde van geeno waaide, voor den ongeoefende van geen nut. Men zal dan ook do volgende omschrijving meer als eene bepaling van het woord I.-K. hebben aan te merken, besterad voor hen die er op zullen stuiten, en een verklarend woordenboek zoo als dit opslaan, ora ten minste eenig-zins de strekking er van te leeren kennen. De differentiaal-rekening doet do betrekking van afhankelijkheid kennen tusschon do differentialen van twee veranderlijke grootheden. Omgekeerd Is het doel der I.-K., namelijk als do betrekking boven genoemd, tusschon do differentialen bekend is, daaruit die tusschon de veranderlijke grootheden zelve af te leiden. Door differcntlo-ren alzoo, verkrijgt men de zoogenaamde differentiaal-vergelijking, uit die der veranderlijke grootheden; door integreren daarentegen, die der veranderlijke grootheden, als de differentiaal-vergelijking vorkregen is. Do integraal-vergelijking gedifferentieerd wordende, zal de differentiaal-vergelijking weer moeten teruggeven. De groote mooijelijkhcid bij het Integreren bestaat daarin, dat men de integraal-vergelijking moet vinden uit eene differentiaal-vergelijking, die niet door difforentieren verkregen is, en waarhy men dus heeft op te sporen de grootheden, die, gesteld dat de vergelijking door differentiorea verkregen ware, uit do vergelijking zijn verdwenen.

INTELLECTUEEL beduidt dikwijls slechts zoo veel, als verstandig, scherpzinnig, geestig; het beteekent editor in don wysgeerigen zin die kracht van den geest, waardoor hij kennis verkrijgt, en deze wordt onderscheiden van het moreele en aostheti-sche, b. v. in de uitdrukking intellectuele beschaving; hierdoor verstaat men eene verstandelijke ontwikkeling, die met ccnorijko kennis van zaken gepaard is, In tegenstolling van de zinnelijke of uiterlijke beschaving in kleederen, levenswijs en manieren; raen kan uitwendig zeer beschaafd en iiitelloctueel zeer onontwikkeld en onbeschaafd zijn on ook omgekeerd. Intelloctuulisinus of Intellectuclo wijsbegeerte is die, voor welke do rede of hot denken de hoogste bron der ware kennis is; zoo als b. v. dg Eleatischo, die de zintuigclijke kennis geheel cn al verwierp cn voor eenen bodricgelijkcn schijn verklaarde. Hot Intelleetualis-mus, dat de wereld door hot denken construeert, is daarom geheel aan het sensualismus tegenovergesteld, dat de waarheid

alleen van do zinnelijke indrukken afleidt. Het uitsluitende In-tellectualismus is een eenzijdig rationalismus, dat tot het idea-lismus heenvoert, waartegen het sensualisiuus ook van het em-pirismus tot hot raaterialismus vervalt. Van het een en ander heeft de geschiedenis der wijsbegeerte van onzen tijd do sprekendste bewijzen opgeleverd.

INTELLIGENTIE beteekent oorspronkelijk de verstandigheid of het redelijk inzigt, maar ook wel het redelijk wezen zelf, d. i. een wezen, dat zich de rode tot regel stelt. De menseh is een I. in hot bewustzijn dat hij, onafhankelijk van do zinnelijke indrukken der lust en onlust, zijn wil kan bepalen en naar de waarheid streven kan, en daardoor is hij in eeno hoogero orde der dingen, dan die der zinnenwereld geplaatst. Do hoogste I. is de Godheid, omdat God het volmaakte wezen is, dat de dingen kent zoo als zij zijn, niet onkel zoo als zij schijnen. Volgens Fielite bestaat liet wezen der I. in hot „Ikquot;; het beschouwt zich zelf en stelt de zinnelijke wereld als zijne grenzen tegen zich over; zijn en weten worden daardoor onafscheidelijk in het „Ikquot; rereenigd; wat het niet aanschouwt, dat bestaat voor het Ik niet, omdat het alleen zich zelf ziet en op zich zelf handelt, liet voorstellende wezen is alles, de I., de voreoniging van verstand en rede en de oorzaak der zinnelijke dingen; wat het niet stolt, is er niet; het is object voor zich zelf, verschijnt voor zich zelf en werkt op zich zelf; hierdoor is het zuivere en absolute „Ikquot; de hoogste I. Men moet hier niet vergeten, dat deze stellingen alleen uit een eenzijdig overdreven idealistisch standpunt kunnen aangenomen en verdedigd worden.

INTENSIB beteekent do inwendige sterkte of kracht, liet gehalte, als ook de versterking der inwendige kracht, inspanning, in tegenstelling van extensie of uitzetting. Dus spreekt men van cone I. van gewaarwordingou, wanneer men de inwendige sterkte derzelve wil te kennen geven, in welken zin men zich ook van het bijwoord intensief bedient. Een intensief leven noemt men een zoodanig, waarvan de duurzaamheid niet naar den tijd, maar naar do werkzaamheid en hot genot berekent wordt, en intensief vergrooten beteekent, iets naar zijne inwendige waarde vorhoo-gen; terwijl intensiteit oven zoo veel wil zeggen als intensieve sterkte, kracht, dat is: die inwendige werkzaamheid eener lig-chamolijke stof, welke van de hoedanigheid dor doelen niet afhangt.

INTERC13LLULA.IRB STOB', TÜSSCHENCELSTOE OP VERBINDINGSSTOF. Eene stof, die de cellen van cenig celweefsel mot elkander vereenigt, en of een uitseheidings-produet van do celwanden, of oen ontledings-product van de oorspronkelijke moedereollen is; —de wand, die twee aangrenzende cellen vereenigt, moet noodwendig een dubbele zgn, daar iedere cel haren eigenen wand bezit, en toch kan men veelal, ook bij zeer sterke vergrooting, het dubbele van zulk oenen wand niet waarnemen, zóó innig zijn de afzonderlijke celwanden door de I. S. als aan elkander gesmeed; maar kookt men het te onderzoeken celweefsel mot salpeterzuur, bijtende potasch of chloor-zuro potasch, waardoor de I. S. wordt opgelost, dan valt het gemakkelijk, do vroeger zoo vast aaneengesloten cellen van elkander af te zonderen.

Wij moeten hier evenwel opmerken, dat cellen slechts hoogst zelden zoo innig met elkander verbonden zijn, dat er in het geheel geone tusschenruimte tusschen hen wordt aangetroflon ; integendeel men treft in de meeste gevallen Intercellulaire ruimten of kanalen aan, die ruimer of enger zijn , naarmate de cellen in mindere of meerdere mate vereenigd zijn; ook de wanden der Intercellulaire ruimten zijn met I. S. bekleed, en wanneer deze kanalen zeer naauw zijn, dikwijls geheel daarmede gevuld.

Zeer duidelijk kan men de I. S. waarnemen, wanneer men een uit ecllulose-cellen bestaand weefsel achtereenvolgens aan do inwerking van zwavelzuur en iodium onderwerpt, waardoor de cellulose blaauw wordt gekleurd, terwijl de I. S. als kleurlooze of gcelachtig-geklemde lijnen, do blaauwe cellen omgeeft. v. II.

INTERDICT. Hetgeen in do R. C. kerk de ban is voor een afzonderlijk persoon, is het I. voor een land of volk — een pauselijk bevelschrift tot opheffing van alle kerkelijke handelingen, met uitzondering alleen van den doop. In het oord, waarover het I. is uitgesproken, worden do klokken niet geluid, do gewijde ouwel zelfs aan stervenden niet toegereikt, de dooden zonder de plegtigheden der kerk begraven, de kerksieraden bedekt of weggenomen. Innocentiua do II^Je sprak het uit over Frankrijk in U40; Coelestinus de III»¹⁰ over Oostenrijk in 1191; Innocentius do III^d6 over Frankrijk in 1199 en over Engeland in 1208; Martinus do V^da over Sicilië in 1283; Rene-dictus de Xll^d8 over Duitschland in 1338. Toen roods was de vrees voor den paus in zoover geweken, dat do rijksstenden het I. buiten werking stelden, en toon Alexander de VII^d0 het over Venetië in 1668 uitsprak, stoorde niemand er zich aan.

Een voorbeeld van eene soort van I., door de staten van Holland over de Hervormde kerk te Rcijorland in 1598 uitgesproken, vindt men in Kist en Royaards, Archief voor kerk. Gesch., D. V, bladz. 487.

INTEREST noemt men do huurprijs van kapitalen, meer bijzonder van geld. Wanneer iemand aan een ander eene som gelds ter leen geeft, berooft hij zich gedurende den tijd der leenge-ving van do voortbrengende diensten van dit kapitaal. Hot is dus billijk dat hij hiervoor eene vergooding ontvange, evenredig aan de waarde dier voortbrengende diensten. Die vergoeding maakt het hoofdbestanddeel uit van de I. Maar buitendien bevat do I. nog eene schadevergoeding voor de kans van verlies van het kapitaal. Wanneer toch iemand eene geldsom aan een' ander telleen geeft, moet hij haar na den bepaalden tijd terug ontvangen; nu kan het geschieden, dat de schuldenaar dit niet doet, hetzij uit kwade trouw, hetzij omdat hij daartoe niet in staat is. Voor dit gevaar moet de leengever eene schadeloosstelling hebben, welke, naar mate het grooter is, de I. hooger maakt. De hoogte der I. hangt dus af van twee zaken: de prijs der voortbrengende diensten van oen kapitaal, en het meerdere of mindere gevaar om het kapitaal te verliezen. Heide zaken zijn aan veel fluctuatie onderhevig. Is de vraag naar kapitalen grooter dan het annbod, dan stijgt de prijs on met haar de I., is zij kleiner dan dalen prijs en I. In tijden van rust cn vrede, onder eene goede wetgeving, wanneer goede trouw, eerlijkheid en voorzig-tigheid onder de burgers heerschen , is het gevaar om zijn kapitaal te verliezen gering en vergenoegt men zich met eene kleine premie tegen dit gevaar. Oorlog en biunonlandseho beroerten, wanbeheer, eene slechte wetgeving, kwade trouw, oneerlijkheid en zwemlelnrij vermeerderen hot gevaar en naar evenredigheid stijgt do premie en niet haar de I. Beide oorzaken kunnen te zamen werken of elkander tegenwerken. Zoo kan in tijden van oorlog en wanorde de I. laag zijn, omdat do overvloed van beschikbare kapitalen verreweg de behoefte overschrijdt; terwijl zij in tijden van rust en vrede ouder eene uitstekende wetgeving hoog kan zijn wegens liet gebrek aan kapitalen. Hoe hoog en hoe laag de zamenwerking van beide oorzaken de I. kan doen stijgen of dalen leert do geschiedenis. In do middeleeuwen was zij zoo buitengemeen hoog, dat ze somtijds het bedrag van het kapitaal bereikte. Zoo werd in 13C0 door den Franschen koning aan de Joden veroorloofd tegen 86 pCt. 'sjaars geld te leenen. Daarentegen is de I. in landen, waar overvloed van kapitalen aanwezig zijn en tevens orde en rust heerschen, zoo als in Engeland, Holland enz., meermalen tot beneden de 3 pCt. gedaald.

Uit het bovenstaande blijkt reeds genoegzaam de ongerijmdheid van twee stelsels betreffende de I. Hot misbruik van den woeker heeft namelijk geleid tot eeno veroordeeling van alle I. en tot eene regeling van het maximum bij de wet. Vermits uit den aard der I. volgt, dat haar bedrag eon gevolg is niet van de willekeur van den kapitalist, maar van vaste oeconomische wetten, en vermits de I. zelve slechts is de vergoeding van eeue dienst, die men een ander vrijwillig bewijst en die vrijwillig wordt aangenomen, zoo is niet alleen het verbod maar ook de beperking van haar bedrag in strijd met het regt en met do oeconomische beginselen. Deze kan dan ook slechts met holle deelama-tiën worden verdedigd. Het volstrekte verbod werd in de middeleeuwen door de kerk gepredikt, cn in de nieuwere tijden door enkele socialistische scholen. Dat men geen gebruik mag maken van de oogenblikkelijko geldverlegenheid van een' persoon om hem uit te zuigen, dat de christelijke liefdadigheid medebrengt dat men zijne medemensehen ook zonder geldelijke belooning in hun ongeluk ondersteunt en voorthelpt, deze stellingen zal niemand bestrijden. Maar even dwaas als hot is van iemand te vorderen dat hij zijn huis, zijnen akker, zijne persoonlijke diensten aan een' ander voor niet zoude ten gebruike geven, even dwaas is het te vorderen, dat hij voor niet zijn kapitaal zal

ton gebruike goven, dat hij zich zeiven voor niet zal versteken van do vruchten vau dat kapitaal en deze vruchten voor niet aan een ander afstaan. Eene wettelijke beperking van den I. is niet minder dwaas, hoewel zij nog door velen wordt verdedigd en eerst kuit geleden in Nederland is afgeschaft. De I. is de huurprijs van het kapitaal en wordt door vraag en aanbod geregeld. Die regeling ligt niet in de magt van den kapitalist en de wet, dio hem verbiedt voor meer dan 6 pCt. zijn geld te verhuren, berooft hem van een deel van zijn vermogen. Het is ook hier weder even dwaas als wanneer de wet de huurprijs van huizen, landen of dienstboden wilde regelen. Het is dan ook met die wettelijke beperking gegaan , zoo als het ouvermij-delijk gaat met elke overtreding der oeconomische wetten. Men heeft den woeker in do hand gewerkt, dien men wilde bestrijden. Door verschillende behendige operation was do wet gemakkelijk to ontduiken voor den oneerlijken woekeraar en die wet werkte hom in de hand door hem te bevrijden van do mededinging van eerlijke kapitalisten, die zoodanige operatiën niet wilden doen.

INTERFERENTIE. Reeds bij hot art. Golven is verklaard hoe de golfbeweging zich voortplant iu het water, in de lucht of iu den aether, dien wij ons overal on in alles moeten aanwezig denkon. Bij het art.Geluid is aangewezen hoe zulk eeno golfbeweging hot geluid in den dampkring voortplant en aan het oor mededeelt. Bij het waarnomen van licht (zie Licht) zijn hot de aethergolveu, dio de gewaarwording iu het oog doon ontstaan. Bij al deze verschijnselen nu, kan het gebeuren, en zelfs hooft dit in den regel plaats, dat er golvingen van twee of moor punten uitgaan, doch alsdan leert ons do ondervinding, dat de verschillende stelsels tot deze punten bohoorendo elkander doorkruissen, maar elk voor zich zelf vorder ongestoord blijven bestaan , hetgeen door hoogero borokoniiigon bevestigd wordt. Bij twee in hot water geworpen steentjes b. v. kan men zelfs bij het doorkruissen der eoneontri-scho golven, door elk steentje voortgebragt, nog beide stolsels afzonderlijk vervolgen en onderscheiden. Dit zelfde nu heeft ook plaats bij lucht- en aetbergolvon.

Op do punten, waar twoo golfbergen (zie Golven) gelijktijdig zamen treffen, moet de beweging van het golvend deeltje versterkt worden; waar een golfborg en golfdal zamon komen, moet het doeltje door twee togongesteldo werkingen aangedaan zijnde, in rust blijven. Waar noch het een noch hot andore plaats hoeft, moet de bewoging slechts verzwakt worden. Beweegt men b. v. eenen klok of stemvork heen en weder langs hot oor, dnn hoort men versterking of verzwakking al naar mate do reeks van punten, waar versterking of verzwakking plaats hoeft, in het oor komen. Bij het licht brengt de versterking of verzwakking der trillingen opvolgende lichte cn donkore beelden te weeg (zie Lichi). Hot is aan deze wijzigingen dor trillingen, dat men in het algemeen den naam van I. heeft gegeven.

INTERIM. Drie voorloopige (interimaire) voorstellen tot schikking dor zaken tussehen de R. C. en do rrotestanten zijn er uit den tijd der kerkhervorming, die dozen naam dragon. Hot eerste, het

Rogensburger I. goheeten, werd in het jaar 1541 door den kardinaal Granvello voorgelegd aan eene eommissie tot bemiddeling dor godsdienstgeschillen, bestaande uit do daartoe te Regensburg zamengekomenen: Eek, Pflug en Gropper van de R. C., Molanchthon, Bucer on Pistorius van de Protestantsoho zijde. De Protestanten meenden door dat I. vcrsclmlkt te zijn en noemden hot uit dien hoofde „hyena.quot; De pauselijke legaten Contarini en Moroni herzagen hot; maar ofschoon men het over sommige goilgeloonio leerstukken vrij wjl eens werd, was dit in geenen deolo het geval not de sacramenten en do kerkelijke magt, zoodat de keizfji' bij hot slu'ton vari den rijksdag de betwiste punten naar eene algomeono kerkvergadering verwees en inmiddels don Protestanten het stilzwijgen oplegde. Een nieuw

I., hot Augsburgsehe bijgenaamd, werd nu op 's keizers bevel bij den rijksdag te Augsburg ingediend, door Pflug, Holding en Joh. Agricola opgesteld. Het stond don Protestanten wol het gebruik van do kelk in het avondmaal en het huwelijk der geestelijken toe, maar bevredigde noch do eono partij , noch do andere; zoodat door tusschenkomst van keurvorst Maurits van Saksen, een derde

I., het Loipziger, op den rijksdag te Leipzig, mede in hot jaar 1548, in hot loven werd geroepen. Hot was eigenlijk tweeledig, eon klein en oen groot I. Het eerste was van do godgeleerden te Collo afkomstig, hot lantsto door Melanehtbon opgesteld, in voreoniging mot Bugenhagen en Major. Do mildere geest van hot laatstgenoemde I. mishaagde zeer aan do strenge Lutherschen en het verdrag van Passau dood hot I. oplieften.

Zie voorts; Bleek, Dreyfaches Interim (Leipzig 1721).

INTERLAKEN. Vlek in het Bornor-Oborland, de hoofdplaats van het gelijknamige district, dat 190,000 inwoners telt, van welke ruim 1,100 het vlek zelf bewonen. Hot ligt tusschon het moor van Thun en dat van Brienz, en is bekend als de plaats, waar zioh in de laatste jaren vele vreemdelingen, vooral Engol-schon, hebben nedergezet, die er sierlijke woningen hobbon gebouwd en wier verblijf aanleiding heeft gegeven tot allerlei vertier.

INTERMEZZO, Tusschenspel, was reeds min of moor bij de Ouden bekend, dio zokoro korte, afgobrokone, los in elkander gewevcne vertooningen hadden, waardoor zij van het eeno stuk tot het andere oonon gopaston overgang zochten te maken. Tegenwoordig geeft men den naam van Intermezzi voornamelijk aan kleine Italiaansche of Duitseho comische zangstukkeu , waarin slechts één, ten hoogste twee personen optreden, maar die noch met hot voorgaande noch met het volgende stuk in het geringste verband staan. Do nieuwere Intermezzi moeten, volgons hotgoeu Artoaga beweert, eerst Madrigalen geweest zijn, die door verschillende stemmen tusschon do bedrijven van een stak gezongen werden en daartoe betrekking hadden. Als oen dor oudste en schoonste Intermezzi noemt men; il Comhntlimento d'Apolline col serpente van Bardi.

INTERMITTENS. (Zie Koorts).

INTERNUNTIUS is do titel van den gezant, dien do paus aan kleine hoven of aan republieken zendt, in onderscheiding van oenen gezant van dien kerkvoogd aau grootore hoven, die Nuntius goheeten wordt. Ook gaf men don gewonen Oostonrijk-sehen gezant te Constantinopol don naam van I.

INTERPELLATIE. Aldus noemt men eeno vraag op parlementaire wijze door oen' der loden van de volksvertegenwoordiging of verscheidene hunner aau de regering of een' dor ministers gorigt. Dergelijke Intorpellatien zijn hot meest in Engeland gebruikelijk, alwaar de volksvertegenwoordiging zich moor dan op hot vaste land van Europa van hare regten bewust is.

INTERPOLATIE is eon kunstwoord der wiskunde en botoe-bent hot vormen van een deel in eeno reeks van grootheden uit de doelen van eeno andere reeks. In de philologische kritiek verstaat mon door deuzelfdon terra do vervalsching van do eene of andere plaats eens schrijvers, door invoeging van andere woorden of zinsneden. De zaak zelve dagtookeut roods van de vroegste oudheid, daar roeds Solon beschuldigd wordt oen vers in de Ilias te hebben ingevoegd en Onomaoritus van de eerwaardige orakelspreuken van Musaeus te hebben vervalscht. In den tijd dor grammatici maakte mon Intorpolatiën om verouderde of ongewone uitdrukkingen door bekende omzettingen te verklaren. Het is eono opgave der kritiek deze ingeschoven woorden en volzinnen aan te toonen. Do Alexandrijuscho taalgeleerde Aristarchus heeft zich reeds door deze kritiok beroemd gemaakt.

INTERPUNCTIE. Aldus noemt men het gebruik der lees-teekons (zie Leesteekens). Zij is eono uitvinding van den taalgeleerde uit Alexandrio Aristophanes, doch ging later weder nagenoeg verloren, tot zij togen het einde der XV^d0 eeuw door de Venotiaanscho boekdrukkers Manutius word ingerigt naar vaste regelen en mot bijvoeging van vorschillondo loesteekons, gelijk wij haar nu kennen en gebruiken.

INTERREX. Een magistraatspersoon bij do Romeinen, die in enkele buitengewone gevallen benoemd word. Na den dood dos konings moest er altijd oenigou tijd verloopen, voor dat de nieuwe benoemd was en hot gezag had aanvaard. In dien tus-schentijd vormden do senatoren docurion, van wolko ieder een opperhoofd had. De tien senatoren namen de regering waar, doch slechts aan één van hen kwamen do koninklijke insigniën en titel van I. of tusschenkoning toe. Na vijf dagen trad hij af cn een ander in zijno plaats, cn het was eene bijzonderheid dat eerst de tweede I. de keuzo eens konings mogt besturen. Na do verdrijving der koningen in de twoo eerste eeuwen worden nog somtijds Inter-roges benoemd, wanneer door bijzondere omstandigheden geeno

andere magistrnten aanwezig waven, terwijl men na een lang tijdsverloop togen het einde der republiek hen weder aantreft. Hun ambt bleef altijd patricisch, en de Plebejers bleven daarvan steeds uitgesloten.

INTERVAL. Zoo noemt men in de muziek den afstand van twee, hetzij klimmende of dalende toonen van elkander — toon-verhouding. Ook geeft men dien naam aan de toonen zeiven, voor zoo ver zij in deze verhouding staan. Het gehoor namelijk ontwaart de uitkomst dezer verhouding even zeer, als het oog de meer of mindere evenredigheid (Symmetrie), van twee verhoudingen in do ruimte, zonder de verhouding zelve eerst te meten of de nabijheid en den afstand der voorwerpen te berekenen. De toonverhouding is medeklinkende (consonerend), wanneer de getallen van do bewegingen of trillingen in zoor eenvoudige verhoudingen staan, welke allen door de getallen van 1 tot 6, of hunne verdubbeling, worden uitgedrukt. l)e dissonerende toonverhoudmgen zijn minder eenvoudig; de bruikbare berusten op vermenigvuldigingen en deelingen van deze getallen onder elkander. De eonsonerende verhoudingen zijn op zich zelve voor het oor aangenaam; doch de dissonerende alleen dan, wanneer zij tot iets eenvoudigs betrekking hebben of daartoe overgaan. Allo Intervallen •worden bij den generalen bas door cijfers gekenmerkt en daarna ook primen (grondtoon), secundcn, terzen, qnurten, quinten, sexten, septimen, octaven (dit zijn de eenvoudige Intervallen) en vervolgens none, decime enz. genoemd.

INTERVENTIE of tusschenkomst noemt men in hot volken-regt de met gezag uitgebragte en zoo noodig met geweld ondersteunde bemoeijing van oenen staat in de binnonlandsche aangelegenheden van oenen anderen staat. Die bemoeijing moet met go-zag, d. i. op don een of anderen regtsgrond geschioden, want zonder dezen is I. steeds oenen daad van geweld. Maar ook onder die beperking is hot regt tot I. in het algemeen zeer twijfelachtig en wordt door vele volkeuregtelijke schrijvers bestreden. En dit gevoelen is het ware. Dat een staat in de aangelegenheden van eenen naburigen staat intervenieert, zoodra uit die aangelegenheden eene schending van deszolfs eigene regten voortvloeit, is te rogtvaardigon. Om dezelfde reden hooft men hot regt don oorlog te verklaren. Maar een staat, wiens regten niet zijn geschonden, heeft niet hot regt zich te mengen in het binnenlandsch bestuur van een' andoren onafhankelijken staat, zelfs niet op zoogenaamde utiliteitsgronden, uit vrees van zelf oenig nadoel te lijden of omdat het in zijn eigenbelang is. Het is echter meestal op deze gronden, dat I. plaats hoeft, en de meeste gevallen van I. zijn dan ook in de geschiedenis gebrandmerkt als daden van willekeur en onregt door den sterkeren den zwakkeren aangedaan, b. v. de Intervention der drie Noordscho mogendheden in de Poolsche zaken, en in 1820 van Oostenrijk in Napels en van Frankrijk in Spanje. Meestal strekken die Intor-ventien tot handhaving of herstelling van despotismon en willekeur. Zij worden slechts tegen zwakkere staten, die de magt niet hebben hunne rogten gewapenderhand te verdedigen, uitgeoefend. De merkwaardigste Intorventiën van den nieuweren tijd zijn die van Erankrijk en Engeland in 1831 in Belgic tegen Holland; van Oostenrijk tonzelfden tijde in den Kerkelijken Staat, Panna en Modena; van Engeland, Oostenrijk en Rusland in 1840 in Turkije tegen don onderkoning van Egypte, en na 1848 van Rusland in Hongarije en van Frankrijk in den Kerkdijken Staat. Ook de bezetting der Donau-vorstendommon, die den Oosterschcn ooriog ton gevolge had, was eene soort van I. in do binnenlandsche aangelegenheden van Turkije, daar zij onder het masker van bescherming der Christenen plaats had. Met betrekking tot Nederland verdienen nog vermelding de I. van Frankrijk en Engeland gedurende don tachtig-jarigen oorlog, die van Willem den lJl^den in Kj geland in 1C88 en die van Pruissen in Nederland in 1787 ten pmste van Willem den V'¹⁰quot;. Zij onderscheidden zich echter allen in zeker opzigt van de eigenlijke I. en kunnen met grond verdedigd worden. Zoowel Engeland als Frankrijk hadden do Nedorlandsche republiek reeds als onafhankelijken staat erkend, voor dat zij ten haren gunste optraden. De togt van Willem den Ill^(len geschiedde eerst, nadat Jacobus do Ii^lt;le getracht had Maria van haar erf-regt te versteken door do onderschuiving van eenen zoon, hetgeen hoewel misschien onwaar, algemeen geloofd werd. Bovendien was het niet zoozeer eene I. van Nederland, als wel van Willem • do III^de tot handhaving zijner eigene regten met Nederlandsche troepen; terwijl deze vorst het oenigo voorbeeld leverde van na de I. zich op de vrije beslissing van Engeland zelve te beroepen. Eindelijk do Pruissiseho I. had tot onmiddelijke aanleiding eene beleediging aan de vrouw van Willem den V^den aangedaan, waarvoor haar bloedverwant, de Pruissiseho koning, regt meende te hebben voldoening te vorderen. Men vergelijke Rot-took, das Hecht der Einmischumj in die innern Angeleyenheiten eines fremden Staats, Freiburg 1845.

INTONATIE boteokont over het algemeen de wijze, waarop de toon in de muziek door stemmen of speeltuigen aangegeven wordt. Do I. der mcnsohelijke stem is in de muziek van het grootste belang, omdat van hare zuiverheid, van het naauwkeu-rig treffen van don toon, een groot deel van het genoegen afhangt, dat het gezang verschaft. De oorzaak van hot onzuiver intoneren, in het Italiaanseh stonare en in het Franseh detoner genoemd, wordt nog niet genoog opgehelderd, wanneer men haar in een gebrekkig of niet genoegzaam geoefend gehoor wil zoeken; ten minste zijn er zangers, die bij eene kunstmatig gevormde stem en bij allo voorregten van een door vlijt en inspanning verkregen kunsttalent, nogthans niet zelden in de fout van valsche I. vervielen en dit zelf erkenden, zonder het te kunnen verbeteren. Het schijnt derhalve, dat dit gebrek dikwijls meer in eene oogenblikkelijke, ligchamelijke zwakheid, dan in oen ongeoefend gehoor moet gezocht worden. Dan, hoe dit zij, de beoefening dor zuivere I. blijft altijd het noodzakelijkst ver-eischte om te loeren zingen, en kan alleen dan doelmatig geleerd en uitgeoefend worden, wanneer de leerling niet, zoo als veelal ploeg te geschieden, mot schielijke stukkon of wel met stoute aria's begint; maar mot hot lang aanhouden dor afzonderlijke toonen, eerst volgons hunne natuurlijke, voortloopendo orde, en dan met moeijelijke intervallen alleen aanvangt.

De I. der speel-, inzonderheid dor blaas-speeltuigon, waarop men voel zeldzamer oenen zuiveren en sehoonon toon hoort, dan op snaar-instrumenten , is mede aan groote zwarigheid onderhevig. Bij de laatste hangt hot al of niet voortbrengen van eenen zuiveren toon onkel van hot bestuur van den arm en het speeltuig zelf af; doch bij de blaas-instrumonton van hunne oogenblikkelijke gesteldheid en don gestadigen invloed der lucht, waaraan zij blootstaan. Dit leert do ondervinding, want togen tien tamelijk goede vioolspelers vindt men naauwolijks twee kunstenaars, die op blaas-instrumonton genoegen geven. De oefening der laatsten moot derhalve onophoudelijk daar hoen gerigt zijn, om bij het aanzetten der lippen ten naauwste op do I. te letten, ten einde zich daardoor eenen sehoonon en vaardigen toon eigen te maken.

Bij de openbare godsvereering verstaat men door intoneren, een gezang aanheffen, en wordt deze uitdrukking inzonderheid door de geestelijken gebruikt, die voor het altaar eenige woorden van een gezang zingen, dat vervolgens door het koor wordt beantwoord.

INTRADE. (Italiaanseh intrata). Een kort thema van vol-stemmigo, instrumentaal-muziek, dat ter inleiding van een grooter muziekstuk dient en moestal van oenen ernstigen of sta-tigen aard is. Oorspronkelijk schijnt de I. van do trompetters afkomstig te zijn, die door hunne speeltuigen do oplettendheid der menigte op de volgende openlijke of tooneelmatigo handeling moesten rigten; doch dit, in den aanvang enkel werktuigelijk, hulpmiddel word langzamerhand kunstmatig behandeld, waardoor dan ook bij de trompetten de daarbij behoorende speeltuigen gevoegd werden, en hierdoor ten laatste die zich kenmerkende inleidings-muziek ontstond, welke wij tegenwoordig ouverturen en symphonien noemen. — Nog verstaat men door het woord I. hot klagend onder elkander blazen van oen korps trompetters, hetwelk eindelijk in een zacht aanhouden dor dominante, derzolver torzen en quinten verandert.

INTROÏTUS, d. i. ingang, heet in de R. C. kerk dat lied, hetwelk als eerste antiphonie (antwoord op den dienstdoenden priester) gezongen wordt voor don aanvang van de mis. Voor iedoron dag, waarop een zang-mis wordt uitgevoerd, is oen afzonderlijke I. in gebruik. Die in den tijd van het begin der vasten tot pinksteren zijn met het eerste woord (Invocabit enz.) in vele almanakken aangeduid.

INTUÏTIE is eene onmiddellijke gewisheid door de zinnelijke

aanschouwing verkregen van het bestaan van eon zigtbaar voorwerp, of eene onmidilelijke overtuiging eener waarheid, dio zich aan het verstand voordoet. Er bestaat dus zoo wel eene onzinnelijke als eene zinnelijke aansehonwing of I. De aanschouwing betcekcnt in den eigenlijken en oorspronkelijken zin een zinne-lijken indruk, dien wij door hot gezigt vorkrijgen, in eene uitgestrektere beteekenis, eene door ieder zintuig verkregene onnüd-(lelijke gewaarwording en voorstelling. Vereenigen wij beide, zoo verkrijgen wij daarvan de verklaring, als eene, niet middellijk door verstandsbegrippen verkregene, maar onmiddellijk zinnelijke gewaarwording van een voorwerp, en daarmede gepaard gaande voorstelling. Zij is onder alle soorten van voorstellingen de duidelijkste en levendigste, maar daarbij ook de beperkste, alleen op eene enkele zaak individueel toepasselijk, aan het gegevene, en aan de wetten der zinnelijkheid gebonden en niet verder dan de grenzen der waarneembaarheid gaande. Omdat wij de verschijnselen als in- zoo wel als uitwendig waarnemen kunnen, zoo bestaat er zoo wel eene inwendige als uitwendige aanschouwing.

Alles wat in de ruimte bestaat, behoort tot de uitwendige, en wat in den tijd plaats heeft, wat wij als veranderingen in ons waarnemen, als gedachten en voorstellingen der verbeeldingskracht, tot de inwendige aanschouwing. Kant onderscheidt nog van deze gewaarwordingen, als zijnde zij geheel empirisch, de zuivere aanschouwingen des verstands, eu onder deze de afge-trokkene voorstellingen van de wiskundige groot- en uitgebreidheden, die op eene aanschouwing van ruimte en tijd gegrond zijn, die niet uit eene zinnelijke ervaring voortspruit. Dit kan men de verstandelijke of onzinnelijke I. of aanschouwing noemen. De enkele aanschouwing is nog geene kennis; deze wordt eerst verkregen, als de geest liet beschouwde denkt, d. i. als hij de zaak tegenover zich stelt, en op zich zelve afzonderlijk waarneemt, terwijl in de onmiddelijke aanschouwing of I. het subject nog in het object of voorwerp verloren is. Het denken kan zich tot eene I. of aanschouwing van oenen hoo-geron aard verheffen, die men met regt eene intellectuele kan noemen. Zulk eene onmiddellijke I. is de onmiddellijke overtuiging der eeuwigheid van de grondwaarheden dor rede. Sommige wijsgeeren van onzen tijd hebben gesteld dat wij door de inwendige aanschouwing het „absolutequot; in zijne alles omvattende eenheid zouden kunnen gewaar worden en begrijpen, hetgeen eono willekeurige veronderstelling is, die de hedendaagscho Duitscho wijsbegeerte op het dwaalspoor heeft gebragt. Fichte verstond onder intellectuele aanschouwing do oorspronkelijke nanschou-wing van het „ikquot; of het onmiddellijke zelfbewustzijn; Schelling eene onvoorwaardelijke soort van kennis, waarin het subjective en objective zich tot een vcreenigen en zag die als het uitgangspunt der wijsbegeerte aan; Hegel daarentegen als een absoluut weten, door eene noodzakelijke gedachten-beweging veroorzaakt.

Iets anders is de I. of aanschouwing des kunstenaars, zij is eene ideale (van de idee doordrongene) inwendige beschouwing van het voorwerp, dat hij voorstellen wil. In zijnen geest spiegelt zich de wereld op eene eigenaardige wijze af, wordt tot eene hoogere schoonheid omgevormd, en verwekt in hom den aandrang om het innerlijk aanschouwde te verwezenlijken, d. i. uitwendig aanschouwelijk te maken. Dit zoude men dus de aes-thetische I. kunnen noemen. Van de aanschouwelijkheid of juiste teruggeving hangt voornamelijk de waarde van het kunstwerk af. Zij ligt zoo wel in den vorm van het geheel als in do uitvoering en uitdrukking der bijzondere deelen; daarom moet het aesthetisch idee in den vorm dos geheels levendig gevolgd en aanschouwd worden, en do verscheidenheid der deelen tot eene hannonisehe eenheid verbonden, worden opgevat. Hieraan moet de uitvoering der bijzondere deelen ondergeschikt blijven. In do dichtkunst is voornamelijk de verzinnelijking der gedachten een eerste vereischte. De poëtische I. bestaat dus hoofdzakelijk daarin, om het zinnelijk kleed der gedachten onmiddellijk in zijnen sprekendsten, schoonsten en vorhevousten vorm te kunnen waarnemen; hierdoor alleen is de dichter in staat zijne beelden de meeste aanschouwelijkheid te verleenen. De I. is dus een middel van gewaarwording, dat even als do „inductiequot; in de methoden der wijsbegeerte eene gewigtige plaats bekleedt, maar zij kan even zoo min als deze, ons alleen en uitsluitend tot do kennis der waarheid brengen; daartoe moet zij mot de andere middelen en vermogens, die de menschelijke geest daarvoor bezit, vereenigd worden.

INVALIDEN zijn officieren of soldaten, die in den oorlog verminkt en tot verdere dienst onbekwaam zijn. Zij worden in de meeste landen in een gebouw door den staat voor hun leven onderhouden. De Atheners hadden eene afzonderlijke wet, volgens welke do verminkten op algemeene kosten moesten gevoed worden; ook bij de Komeinen ontvingen deze eenen, hoewel geringen onderstand. Later werden zij veelal in kloosters bezorgd. In Parijs werd in 1669 in de voorstad St. Germain door Lodowijk den XlV^dC0 een prachtig Invalidenhuis gesticht voor 3000 soldaten on 500 officieren. In de eerste tijden der omwenteling hooft deze inrigting veel geleden, doch zij werd daarna door Napoleon den Iquot;¹⁰¹¹ hersteld. Zijn graf is aan de kerk der I. toevertrouwd; men bewaart er de veroverde vaandels en tropheën en voor het gebouw staan veroverde stukkon, waaruit men behaalde overwinningen aan het volk verkondigt. Een der nadoelen van die inrigting is de bepaling, dat do echtgenooton der I. niet met hen mogen zamenwonen en hot verblijf zelf te Parijs voor haar te kostbaar is, zoodat do vraag nog blijft bestaan, of men voor het zelfde geld, doch met minder openbare praal en onkosten voor beheer, administratie enz., het den ouden krijgsman niet aangenamer zoude kunnen maken. Nederland heeft een Invalidenhuis, op kleine schaal en ontoereikend voor de behoefte, te Leyden. Het aanzienlijke Invalidenhuis te Herlijn word in 174S door Frederik den Grooten gesticht.

INVENTARIS noemt men iedere beschrijving van eono massa, van goederen, in het bijzonder van al do goederen, die het vermogen van een' persoon uitmaken. Dit drukt de Hollandsche benaming boedelbeschrijving ook uit. Zoodanige beschrijving, door openbare ambtenaren op te maken, gebiedt de wot in vele gevallen, zoo als bij faillissement, overlijden zonder dat de erf-genamon aanwezig of meerderjarig zijn. Eigenaardig is nog het beneficie van I., of juister gezegd de aanvaarding eens boedels of eener erfenis onder het voorregt van boedelbeschrijving. Hij die zoodanige aanvaarding doet en de I. laat opmaken, is niet gehouden do schulden des erflaters te voldoen ten zij in zooverre de boedel hem daartoe in staat stelt.

INVERA11Y, ook Argyle genoemd. Graafschap in Schotland, grenzende ten noorden aan Inverness, ten oosten aan Perth en Dumbarton, ten zuiden aan de golf der Clyde en ten westen aan het Noordkanaal en den Atlantischen Oceaan. Het is 141 □ mijlen groot en bestaat voor een aanmerkelijk gedeelte uit steile en woeste rotsen, met trotsche watervallen en wonderbare spelonken. De grond is rijk aan steensoorten en mineralen. Tot dit graafschap behooren onderscheidene eilanden, van welke Icolm-hill en Staffa (zio dio artt.) do merkwaardigste zijn. De hoofdstad, medo I. genoemd heeft 1,200 inwoners en oen prachtig paleis van den hertog van Argyle.

INVERNESS. Graafschap in Schotland, grenzende ten noorden aan de Caledonische zee, de graafschappen Ross en Nairn en de golf van Murray; ten oosten aan Elgin, Banff en Aberdeen; ten zuiden aan Perth en Inverary; ten westen aan den Atlantischen oceaan. Met inbegrip van do tot dit graafschap be-hoorende Hebridisehe eilanden is het 224 O mijlen groot. De noordelijke ligging en de hoogo gebergten maken er de weersgesteldheid ruw en vochtig. Men vindt er vele merkwaardige holen. waaronder de Goblin-cavc een van de voornaamste is; do grond levert er leisteen, kalk, porfier en marmer. Het aantal inwoners is 100,000, van welke 15,000 wonen in de hoofdstad, medo I. genoemd, die tevens de hoofdstad van de gezamenlijke Hooglanden is, met drukke marktdagen en eenen levendigen handel.

INVESTITUUR (Beklceding) heet in de R. C. kerk het verleenen van ring en staf aan do bisschoppen, als zinnebeeld hunner waardigheid. Aan wien het regt der I. toekomt, is in de middoleenwen het onderwerp geweest van zware geschillen tus-schen de pausen en de keizers. Gregorius de VII^ao, do kerkelijke magt geheel en al onafhankelijk willende maken van do wereldlijke, bedreigde mot den kerkban al wie del. buiten hem verleenen, of wie zo uit de hand van een wereldlijk persoon ontvangen zou. Op do kerkvergadering te Worms, in het jaar 1122, kwam tusschen keizer Hendrik den V^LLn en paus Cnlix-tus den li¹¹⁰quot;! een verdrag tot stand, krachtens hetwelk de I. als een regt van den pauselijken stoel werd erkend.

INVOER. Buitenlandsche handel kan in drieërlei handelsbeweging bestaan. In het uitvoeren van eigene producten naar een vreemd land, en dit noemt men uitvoerhandel, in het invoeren van buitenlandseho producten in eigen land, hetgeen invoerhandel genoemd wordt, en eindelijk in het voeren van buitenlandsche producten van de cene vreemde plaats naar de andere, hetzij dóór eigen land (doorvoerhandel), hetzij zonder eigen land aan te doen (vrachtvaart). Veel is er getwist over de relatieve waarde vooral van den in- en uitvoerhandel. Voorheen achtte men den uitvoerhandel niet alleen belangrijker dan den invoerhandel, maar dezen laatsten zelfs schadelijk voor den rijkdom van een volk. Hetgeen een volk meer uitvoerde dan invoerde achtte men zuivere winst, vermeerdering van den volksrijkdom* Het uitgevoerde toch werd door de vreemden aan eigene land-genooten met geld betaald, terwijl eigene landgenooten do waarde van het ingevoerde met gold aan vreemden moesten betalen. Sedert is men van deze dwaling terug gekomen. Men heeft ingezien dat niet alleen het geld den volksrijkdom uitmaakte, maar dat die rijkdom bestond uit alle waarde hebbende goederen, zoodat de invoer, wel verre van eene vermindering, integendeel eeno vermeerdering van den volksrijkdom ten gevolge heeft. Men heeft dus langzamerhand weder de velerlei beperkingen tegen den invoer van vreemde producten, die de vroegere dwaling had te voorschijn geroepen, afgeschaft. Tot bevordering van den I. is het vooral van groot belang zooveel mogelijk de belemmeringen uit den weg te ruimen, die de handelaar bij den I. ondervindt, hetzij ingevolge fiscale wetten, hetzij in het belang van de policie.

10, volgens de fabelleer, de dochter van Inachus, die door Jupiter bemind werd, en door dozen, toen zij 's morgens wilde uitgaan, in eene koe v/erd veranderd, om zijne vrijerij voor de jaloersche Juno te verbergen. Deze, de zaak bemerkende, verzocht van haren gemaal cle koe tot een geschenk, hetwelk haar vergund werd; doch zij liet hierop de koe door den honderd-oogigen Argus bewaken, waarop Jupiter aan Mcrcnrius den last opdroeg, om Argus door zijne fluit in slaap en vervolgens van kant te brengen; zoo als dan ook door Mercurius geschiedde. Hierop liet Juno de nog steeds veranderde lo door eene brems vervolgen, die haar onophoudelijk zoo geweldig stak, dat zij langs land en zee rusteloos rondzwierf, tot dat zij eindelijk in Egypte kwam, waar Jupiter haar hare eerste gedaante terug gaf, en zij bij dezen haren gemaal Epaphus ter wereld bragt. De Egyptenaren vereerden haar, volgens sommigen, onder den naam van Isis als eene godheid.

I0D1UM. Dit ligchaam werd in 1811 ontdekt dooreenen kun-digen fabrikant Courtois genaamd. Reeds geruimen tijd had hij zich bezig gehouden met het verwerken der asch van zeeplanten {vay^ec-sodcC) en getracht uit de loog zoo veel mogelijk de zouten daarin aanwezig af te scheiden, toen hij op een' zekeren dag de moederloog dezer zouten behandelde met zwavelzuur, en op die wijze bij toeval een nieuw ligchaam ontdekte. (Annales de Chemie, 1813, t. 88, p. 304). Hij bewees aan de scheikunde eene groote dienst, door Gay-Lussac met deze ontdekking bekend te maken en dezen grooten scheikundigen in staat te stellen, het nieuw ontdekte ligchaam aan een naauwkeurig onderzoek te onderwerpen. Gay-Lussac ontdekte daarin eene nieuwe grondstof, die in scheikundig karakter de grootste overeenkomst bezit met het chloor.

Het I. vormt bij gewone temperatuur donkergraauwe, metaal-glanzende blaadjes, smelt bij 107° en vormt dan eene donkerbruine vloeistof, die er op het oog uitziet als bromium, waarmede het eveneens veel overeenkomst heeft, bij 175 of 180° kookt het en vormt dan schoone violette dampen, van daar den naam I. (van loetth'js).

Gelijk wij zagen komt het voor in de asch van zeeplanten, derhalve moet het ook voorhanden zijn in zeewater, waaruit do zeeplanten haar voedsel putten. Evenwel komt het daarin in zoo geringe hoeveelheid voor. dat de ^cheikuude de aanwezigheid daarvan naauwelijks met zekerheid kan aantoonen. De zeeplanten bezitten namelijk Lot vermogen het I. van het zeewater als het ware in zich te verdigten; een afdoend bewijs, dat het een noodzakelijk bestanddeel van haar voedsel uitmaakt. Dit geldt eveneens met betrekking tot vele zeedieren.

Het I., waar het in de natuur wordt aangetroffen, komt daarin nimmer voor in vrijen staat, maar altijd gebonden aan metalen als natrium, magnesium, kalium en anderen. In de laatste jaren hebben Chatin en Bussy aangetoond, dat hot I. waarschijnlijk behoort tot de algemeen verspreide grondstoffen. Zoo meent Bussy de aanwezigheid van I. in vele steenkolen te hebben aangetoond , Chatin in vele wateren en zoetwaterplanten, zelfs in de dampkringslucht. Latere onderzoekingen moeten lecren wat daarvan waar is. In ieder geval, mogt er b. v. I. in de lucht voorhanden zijn, dan is dat in verbinding met metalen. Alleen behoeft dit het geval niet te zijn op die plaatsen waar I. aanwezig is, b. v. in de lucht van chemische laboratoria, waar altijd wat vrij I. kan voorhanden zijn, doordien het I. reeds bij gewone temperatuur vlugtig is, en men bezwaarlijk een fleschje met I. hermetisch kan afsluiten.

Het I. wordt ook nog thans verkregen uit de moederloog der varec-soda's of asch van zeeplanten. In die moederloog kan het uit zijne verbinding met metalen door chloor worden vrijgemaakt. Aangezien het in water slecht oplosbaar is, zet het zich uit deze moederloog af, en wel in den vorm van kleine krystallen, die gedroogd en in aarden retorten gesublimeerd het I. van den handel opleveren. Deze methode wordt in Frankrijk gevolgd, dat 's jaarlijks 5000 pond I. oplevert. Het I. vindt veel toepassing in de geneeskunde en de photographie. In de geneeskunde wordt het onder anderen aangewend tegen kropgezwellen en scrophuleuse ziekten. Aangezien het I. een zwaar vergif is, dient men het in geringe hoeveelheid too en wel vermengd met andere stoffen (b v. zetmeel), of in verbinding met andere ligchamen als ijzer, potassium. Met het chloor en bromium wedijvert het in de photographie, om in verbinding met zilver als met een' tooverslag de doode en levende natuur met de meeste volkomenheid terug te geven.

I0LAUS, zoon van Iphicles en Automedusa, getrouwe vriend en lotgenoot van Hercules (zie Hercules), dien hij het eerst met lijkoffers vereerde. Hij stierf in Sardinië en kwam na zijnen dood nog uit de onderwereld terug om de kinderen van Hercules tegen Eurystheus te beschermen en dezen te dooden. Te Thebe was hem een feest toegewijd.

ION, zoon van Apollo en Creusa, de dochter des konings Erechtheus van Athene, werd gehouden voor den zoon van Xu-thus, gemaal van Creusa en had verschillende tragische lotgevallen, waarop het treurspel Ion van Euripides gegrond is. Volgens de overlevering leidde hij omstreeks 1406 jaren voor Chr. eene volkplanting naar den Peloponnesus, huwde aldaar met de dochter van den koning Selinus, verwierf ten gevolge daarvan het koningrijk Aegiale, hetgeen naar hem lonie genoemd werd. Ter eere zijner gemalin stichtte hij de stad Helice. Toen hij door de Atheniensers in hunnen oorlog tegen die van Eleusis tot veldheer verkozen was, overwon hij de Thraciërs, waarop de Atheniensers hem ook tot hunnen koning uitriepen en zich naar hem loniërs noemden. Hij verdeelde Attica in vier districten. Met de loniërs zette hij zich ongeveer 40 jaren later aan de westkust van Klein-Azië neder. Nogthans zou hij weder terug gekeerd en te Athene gestorven zijn.

IONICUS is in de versmaat der Ouden een voet van vier lettergrepen, waarvan of de beide eersten kort en de beide laatsten

lang zijn of omgekeerd. In het eerste geval (^ «--) heet de

voet lonicus a minori, in het tweede (--quot; ^) lonicus a majori.

10NIE. Dezen naam droeg oudtijds het voornaamste gedeelte van Klein-Azië. De naam was ontleend van den volksstam der loniërs, een der vier hoofdstammen van Griekenland, afstammende van Ion (zie Ion), Toen zij door de Achaeërs uit den Peloponnesus verdrongen waren, weken zij naar Attica en staken van daar in 1050 v. Chr. naar Klein-Azië over, waar zij met de Aeoliërs en Doriërs een statenverbond stichtten. Het land, dat zij met deze beide stammen bewoonden, was een schoon en vruchtbaar en voor den handel uitnemend geschikt land, zoodat het spoedig een hoogen trap van welvaart en beschaving bereikte en een tal van bloeijende steden zag verrijzen, onder welke Ephesus, Smyrna, Clazomenae, Erythrae, Colophon en Miletus do voornaamste waren. Deze vrije steden, die de kern van het Ionische bondgenootschap uitmaakten, werden omstreeks 560 v. Chr. het eerst door de Lydiërs cn na 548 door de Perzen overwonnen cn onderworpen. In 479 sloten zij zich aan Athene aan, doch na den Peloponnesisehen oorlog

werden zij van Sparta afhankelijk, daarna (387 v. Chr.) weder aan do Perzen onderworpen, tot Alexander de Grooto hen vrij maakte. Later deelde I. hut lot dor naburige landen, word door Pompejus tot een Romeinsch wingewest gemaakt en eindelijk door de Saraeenen verwoest. Het Ionische dialect van de Griek-scho taal kenteckende zieh door zachtheid.

IONISCHE EILANDEN. Aldus noemt men deG, ten westen van Albanië en Griekenland liggende eilanden Corfu, Paxo, Sta Maura, Cephalonia, Zante en Theaki (het Ithaca van Ulysses), die met hot aan do zuidpunt van den Peloponnesus liggende Cerigo en cenige onbeduidende eilandjes tot de Ionische republiek behooren, welke 52 □ mijlen groot is en 230,000 inwoners heeft. De meeste dezer eilanden zijn bergaehtiR; do grond bevat veel zout, steenkolen, zwavel en marmer en levert voortreffelijke zuidvruchten op. Een groote last is voor deze eilanden het gebrek aan drinkbaar bronwater, terwijl de verstikkende sirocco-wind de ademhaling niet zelden bemoeijelijkt. De handel is er belangrijk, doch de nijverheid nog in oenen geringen staat van ontwikkeling.

Reeds in den heldentijd van bet oude Griekenland hadden deze eilanden hunno eigene vorsten. Later geraakten zij eerst onder do Macedonische, daarna onder de Romeinsche heerschappij. Bij do splitsing van het Romeinscho rijk kwamen zij aan het Byzantijnsche gedeelte en werden, na bloedigcn strijd ook met do Noormannen, in de XV^d0 eeuw het eigendom van de Venetiaansche republiek, na welker ondergang zij in 1797 het eigendom werden der Franschen, op wie de Russen en Turken haar twee jaren later veroverden. In hot jaar 1800 werden zij door deze beide mogendheden tot een vrij gemeenebcst verklaard, dat echter in 1807 door do Franschen werd bcmagtigd. Bij den Parijschen vrede van 1815 werd op nieuw de Vereenigde Staat der I. E. tot een vrij gemeenebcst verklaard, staande onder onmiddelijko bescherming van Groot-Brittannië, dat erdoor oenen lord-oppercommissaris wordt vertegenwoordigd. Do staats-schokken van 1848 hebben er zich mede doen gevoelen, doch slechts tot verandering geleid van eenigc binncnlandsche aangelegenheden.

Zie voorts Neigebaur, Dh Verfaasmg der Jonischen Insein (Leipzig 1839).

IONISCHE ORDE. (Zie Orden der Bouwkunst),

IONISCHE SCHOOL der wijsbegeerte noemt men do opvolging van do oudste bespiegelaars over de nutuur en den oorsprong der wereld, die zich sedert do V^de eeuw v. Chr. in de Ionische volkplantingen van Klein-Azië opdeden. Zij waren de eersten, die zich met wijsgeerige onderzoekingen bezig hielden en kunnen als de stichters der Grieksche wijsbegeerte aangezien worden, ïhales, een der zeven wijzen van Griekenland, kan men als ' den stichter van deze school aanmerken, hij werd door Anaxi-menes, Anaximander, Diogenes van Apollonia, Heraclitus, Anax-agoras en Arehelaus opgevolgd. Do Ionische wijsbegeerte maakt geen zamenhnngend geheel uit; bij haar loopen do dynamische en raechanisehe natuurverklaring gelijktijdig nevens elkander, van welke do eerste een ontstaan door eene levendige inwendige kracht, de tweede geen eigenlijk ontstaan, maar alleen eene verandering der uitwendige betrekkingen in de rnimto door nit-wendigo beweging aanneemt. Dynamische natuurverklaarders zijn ïhales, Anaximenes, Diogenes van Apollonia en Heraclitus ; mechanische, Anaximander, Anaxagoras en Arelielnus. Door do boido lantsten werd do beoefening der wijsbegeerte naar Athene ovorgohragt en Arehelaus zou do leermeester van Socratcs geweest zijn, die echter later oenen hem geheel eigenen weg insloeg. De verklaringen dor Ionische wijsgoeren over den oorsprong der wereld, door hot „water,quot; de „luchtquot; het „vuur,quot; hot „oneindigequot; of liever „onbepaalde,quot; do „gelijkvormige stofdeeltjesquot; hebben aanleiding tot do atomistische natuurkunde van Demo-critus en do latere leer van Epicurus over de wereldvorming gegeven, terwijl het gevoelen van Anaxagoras, om een „verstandig beginselquot; aan te nomen, de beoefening der physica in Griekenland die rigting deed nemen, die zij zoo duidelijk bij Aristotoles vertoont. De I. S. was de Grieksche wijsbegeerte in hare kindsheid, doch zij bevatte de zaden van eene hoogere, doch hoofdzakelijk empirische ontwikkeling. Zie II. Ritter, Ge-schichte der Jonischm Phdosophie, Berlijn 1821.

IONISCHE ZEE. Aldus noemt men een godeclle der Mid-V.

dollandscho zoe, zich uitstrekkende tusschen de westelijke kust van Albanië met hot koningrijk Griekenland tor eene zijde en do oostkust van Calabrië tor andere zijde. Het ontleent zijnen r.aam van de lonicrs, die do westkust van den Peloponnesus bewoonden. De I. Z. vormt verschillende zeeboezems, als dien van Tarente tusschen Calabrië, Basilicata cn Terra d'Otrantoj de golf van Patras en die van Lopanto of van Corinthe, beide op elkander volgende tusschen den Peloponnesus en het vasteland van Griekenland; den zeeboezem van Arcadië (Cyparissischo golf der Ouden) in het westen van den Peloponnesus en eindelijk dien van Arta (Ambracische golf der Ouden) aan de kust van Epirus, tusschen Griekenland en Albanië.

IPECACUANTA. (Zie Braakwortel).

IPEREN. (Zie Yperen).

IPEREN (Josua van), geboren te Middelburg den 23quot;'^cn Fe-bruarij 1720, studeerde te Groningen en to Leyden, werd in 1749 predikant te Lillo, in 1765 te Veere, van waar hij in 1778 in gelijke betrekking naar Batavia vertrok. Hij overleed aldaar den ll'ion Februarij 1780. De Groningsche hoogoschool schonk hem in 1752 de waardigheid van A. L. M. Phil. Doet., terwijl de Haarlemsche maatschappij van wetenschappen, de maatschappij van Nederlandscho letterkunde en het Zeeuwsche genootschap hem het lidmaatschap aanboden. Onderscheidene verhandelingen heeft hij in de werken dier geleerde vereenigingen geplaatst. Ook heeft hij in het licht gegeven: Brieven over het llooijlicd ('s G raven hago 1776, 2 dln.), eene met aant. verrijkte vertaling van Harmcr over het Hooglied (Utrecht 1778); Kerkelijke historie over het Psalmgezang (Amsterdam 1777, 2 dln.); Redevoering bij het ontdekken der grafnaald voor J. van Mi'jgrvde. (Middeiburg 1774); 1 listori(L. critica Edomitarum et Amelekitarwn (Amsterdam 1768); Afscheid van Veere enz. (Middelburg 1779); Intree-rede te Batavia (Amsterdam 1780). Als dichter heeft hij zich bekend gemaakt door eene onvoltooid goblevene vertaling van Young's Nachtgedichten (Middelburg 1767), alsmede door eonige gelegenheidsgedichten ; als Nederlandsch taalkenner door Proeve van taalkunde (Amsterdam 1773), Proeve van heilige taalkunde (Leyden 1786), terwijl een gedeelte zijner verbeterde en aangevulde Woordenlijst in HS. bij de maatschappij van Nederlandscho letterkunde berust. — Zie Wachter, Lijk- en lofrede op J. van Iperen (Amst. 1781).

IPERIUS (Johannes), aldus genoemd naar zijne geboorteplaats YPEREN, werd in het jaar 1365 abt van het klooster te St. Bertin bij St. Omer, en overleed in 1383. Onwaardeerbaar belangrijk voor do geschiedenis der Nederlanden is zijn Chroni-con Sythiense St. Bertini, uitgegeven in 1717 door Marteno en Durand. Dit geschiedkundige werk is zamengesteld uit echte gedenkschriften en loopt van het jaar 590 tot 1294.

IPHICRATES, een der beroemdste veldhceren van Athene, onderscheidde zich eerst in den Boeötisehen of Corinthischen oorlog (395—387 v. Chr.) en later in den Thebaunschen krijg (378—362) deels door persoonlijke dapperheid, deels door invoering van strenge tucht in zijn leger. Zijn groot veldheerstalent ontwikkelde hij byzonder in den strijd bij Corinthe tegen de Spartanen en in den oorlog dezer laatsten togen Thoben, in welken hij den overwinnenden Epaminondas wist tegen te houden cn do hoofdstad Sparta van den ondergang redde. Als mensch wist zich I. de algemoeuo hoogachting en liefde 'zijner medeburgers door het edelste karakter te verwerven en behield die tot aan zijnen dood. Zijn leven is door Cornelius Nepos beschreven. Men vergelijke; Rchdantz, Vitae Iphicratis, Chabriae, Timothei (Berlijn 1845).

IPHIGENIA dochter van Agamemnon, koning van Argos in Griekenland, en van Clytemnestra, of volgons andoren eene onechte dochter van Theseus en Helena, doch door Clytemnestra als haar kind aangenomen. Agamemnon, in den Trojaan-sehon oorlog tot opperbevelhebber der vereenigde Grieksche vloot benoemd zijnde, schoot op do jagt te Aulis, waar do verzamelplaats der vloot was, eene hinde aan Diana gewijd, waarover deze godin zoo vertoornd werd, dat zij door tegenwind hot uitloopen der vloot belette. Do misnoegde Grieken vroegen hierop den priester Calchas om raad en ontvingen ton antwoord, dat do gramschap van Diana alleen gestild konde worden, wanneer Agamemnon zijne dochter I, offerde. Lang verzotte zich het vaderlijk gevoel tegen zijnen pligt als koning,

8

tot dat hij eindelijk mot stomme smart zijne toestemming gaf om zijne dochter te offeren. Deze werd nu hierop, onder voorwendsel dat zij aan Achilles door hot huwelijk zou verbonden worden, door hare moeder en onder het geleide van cene tal-looze menigte mcêwaardige Grieken, naar het altaar gevoerd, waar, op het oogenhlik dat de offerpriester haar het hart zou doorstoken, Diana in eene wolk verscheen, I. met zich naar Tauris voerde, eene jonge hinde ten offer achterliet en I. tot opperpriesteres aanstelde. Aldaar moest zy volgens de wreede gewoonte des lands al aldaar aanlandende Grieken offeren; en dit deerlijk lot zoude ook haren broeder Orestes, die wanhopend over den beganen moedermoord, na veel omzwervons ook ten laatste te Tauris kwam, om de beeldzuil van Diana weg te voeren, zijn ten deel gevallen, indien I. hem in den tempel niet herkend had. Beiden beraamden nu middelen om te ontvlugten, en Orestes was zoo gelukkig om zijne zuster benevens de beeldzuil van Diana te ontvoeren. Deze laatste omstandigheid maakt den inhoud van het treurspel uit I. in Tauris van EuripidoSj terwijl hare opoffering ten onderworpe dient van de 7. m Aulis van denzelfden dichter. Men heeft twee zangspelen in het lloog-duilsch van gelijke namen met de beroemde muziek van Glück, alsmede nog eene I. in Taurus van Göthe, welke voor een meesterstuk van dramatische dichtkunst gehouden wordt.

Il'SARA, het Psyra der Ouden. Een rotsachtig eiland in den Griekschen archipel, tegenover Scio. Het is ruim 1 □ mijl groot en heeft 3 uren in den omtrek, behoort tot het Turksche tSand-sehak Saki en had voor het begin van den Grieksehen bevrij-dings-oorlog 20,000 inwoners, die, daar de dorre en onvruchtbare rotsgrond geen landbouw gedoogt, hun bestaan zochten in koophandel en zeevaart. Ten tijde van den opstand dor Grieken was I. een der eilanden, vanwaar do zeemagt der opstandelingen krachtige versterking ontving, en eene der schuilplaatsen van de Grieksche zeeschuimers. In 1824 werd het eilandje door de Turken veroverd, verwoest en ontvolkt. Thans hebben zich in do gelijknamige hoofdplaats weder eenige honderde inwoners neder gezet, die vischvangst en nu en dan ook zeeroovcrij uitoefenen.

Il'SUS of HIPSUS, eene stad in Groot-Phrygië, landstreek van Klein-Azië, geschiedkundig merkwaardig om den veldslag, welke aldaar in het jaar 301 v. Chr. geleverd werd en waarin Antigonus door Seleueus Nicator ten eenon male geslagen werd en met het leven bet rijk verloor.

IPSWICH. De hoofdstad van het Engelsche graafschap Suffolk. Zij ligt op eonen heuvel aan do Orwell, is zeer oud van oorsprong en voorkomen en heeft 15 kerken, van welke sommige merkwaardig zijn door do oudheden, die zij bevatten. Het aantal inwoners bedraagt 33,000, die hun bestaan hoofdzakelijk vinden in weverijen, scheepstimmerwerven, korenhandel, Groenlandsvaart en traankokorijen. I. is do geboorteplaats van den beruchten kardinaal Wolsoy.

IRAK ADJEMI, do nitgestrektste provincie van Perzië, moer dan 4400 □ mijlen beslaande en ongeveer 2J- millioen inwoners bevattende, gelegen tusschen Aserbidjan, Gilan en Masanderan ten noorden, Kurdistan ten westen, Luristan en Farsistan Ion zuiden en do groote zoutwoestijn ten oosten, is nagenoeg het oude Medië (zie Mediii). Het land is gedeeltelijk bergachtig, maar over het algemeen vruchtbaar en in sommige gedeelten wel besproeid en bebouwd, ofschoon het zeer gedaald is zoowel in het aantal der bewoners als wat hunnen welstand betreft. Eene menigte steden en dorpen zijn geheel verwoest, anderen aan hot vervallen. Do voornaamste steden zijn Ispahan (zie Ispahan) en Teheran (zie Teheran').

IRAK-ARABI, het oude Babylonië is do zuidoostelijke provincie van het Turksche rijk, gelegen tusschen I'er/.ië, Meso-potamië, do Syrische woestijn. Arabic en de Perzische golf. Zij wordt doorstroomd door de rivieren Euphraat en Tigris, welke zich hier vereenigen en onder don naam van Schat-el-Arab naar do Perzische golf spoelen. Men vergelijke het art. Jiahylon. De voornaamste steden van deze landstreek zijn Bagdad (zie Bay-dad) en Bassora (zie Bassora).

IRAN. Aldus wordt in tegenstelling met ïwran, hot lage land (zie Turan) het Aziatische hoogland genoemd, dat zich op cene gemiddelde hoogte van 3500—4000 voet verheft. Het strekt zich van het gebergte Hindoekoe, van de bergen van noordelijk Kho-rassan en van den Elbrus tot aan do 1'erzisehe golf en de Indische zee uit en bevat ten oosten van zekere denkbeeldige lijn , die het vau het noorden naar het zuiden nagenoeg middon door deelt, Afghanistan (zie Afjhanen) en Beludschistan (zie Belud-schistan) en ten westen van die lijn het eigenlijke Perzië (zie Perzië).

IRAWADDI. Eene grooto rivier in Azië, die volgens do be-rigton der Sineesche aardrijkskundigen Tibet doorkronkelt onder den naam Jaroe-Dzangbo-ïzjoe, en in Sina Pin-Lang-Kiang genoemd wordt. Deze rivier is de voornaamste van hot rijk der Birmannon en begint roods bij de Sineesche grenzen bevaarbaar te worden. Zij loopt voorbij de steden Banmoe, Ammerapoera, Ava, Noday, Moaday en Prome, en loopt eindelijk mot verscheidene monden in de golf van Martaban uit. Hetgeen dezo rivier merkwaardig maakt, is: hare lengte, die, buiten kleine krommingen, ten minste 650 uren bedraagt — hare breedte, die hier en daar tot IJL uur gaans klimt, en hare eigenschap, ten minste bij Promo, om vele ligchamen, bepaaldelijk hot hout, dü eigenschappen eener steenachtige zelfstandigheid te doen aannemen.

IRENAEUS. Een der beroemdste kerkvaders van de II^dl! eeuw. De plaats on tijd zijner geboorte zijn niet mot zekerheid bekend. Volgens zijne eigene getuigenis was hij een leerling van Polycarpus, den kweekeling van don apostel Johannes. Later heeft hij ook Papias en andere leerlingen der apostelen gehoord. Na eerst geruimen tijd in het Oosten te bobben geleefd, trok hij naar Lyon, waar hij eerst tot presbyter, en na den dood van Ponthinus, in het jaar 177, tot bisschop werd verkozen. Zijn sterfjaar is niet mot juistheid bekend, doch hij schijnt in het begin der IH^do eeuw gestorven te zijn, misschien wel als slagtoffer der vervolging onder keizer Sevcrus. In de R. 0. kerk wordt zijne gedachtenis don 28quot;°quot; Junij gevierd. Deze kerkvader was do eerste, die do eenheid der kerk gelogen achtte in overeenkomst van opvatting, of zoo men wil, in éénheid dor leer. Ilij schreef in het Grieksch een werk Adversus haerescs, vooral tegen do Gnostieken. Het oorspronkelijke er van is, met uitzondering van eenige fragmenten, verloren gegaan; wij bezitten er eene in zeer slecht Latijn vervaardigde vertaling van, dio to Parijs in 1575 en te Keulen in 1596 uitgegeven is en later door Grabo (Parijs 1702) en Massuet (Vonotië 1710). Doze laatste uitgave is herdrukt (Vonotië 1734) mot bijvoeging van do frag-meuten, door Pfaff gevonden en uitgegeven ('s Gravenhage 1715). In de te Brussel in 1829 uitgegeven Colleclio Selecta Ecclesiae Patrum, bevat het 2lt;¹⁰ deel de schriften van I.; de laatste uitgave is die van Stieren (Leipzig 1851—1853, 2 din.), die vroeger eene verhandeling had uitgegeven; De Irenaei adoersus haerescs operis fontibus, doetrina et dignitate (Göttingon 183G). Euse-bius maakte melding van oen door I. geschreven werk ter verdediging van do christelijke godsdienst tegen de Grieken (Praep. JCv. V, 26), maar dit is verloren geraakt, gelijk moor andere schriften van zijne hand.

Zie voorts Doddwell, Dissertationes yraiacmn (Oxford 1689); van Hoëvoll, Dissertaiio, qua Irenaei dogma de mitate ecclesiae exponitur (Groningen 1836); Duncker, Ijes heiligen Irenaeus Christologie (Göttingen 1844).

Eon andere I. loefde in do 1H¹¹⁰ eeuw; hij was bisschop van Sirmich in Syrië en onderging den marteldood in liet jaar 275 onder Dioclotianus; nog een andere, mede een martelaar, leefde omstreeks dienzclfdcn tijd en was diaken in Toscane; wederom oen ander, bisschop vau Tyrus, woonde de kerkvergadering te Efose in hot jaar 431 bij; en eindelijk een andere I. was in de helft der V^dc eeuw bisschop van Cosaroa.

IRENE, de eerste vrouw, die over het Oosterscho rijk ro-gcerde, was even beroemd door schoonheid en geest, als berucht door onmensohoiyko snoodheid. Uit staatszucht vergiftigde zij haren gemaal, keizer Leo den IV^dim, in het jaar 780, cn deed vervolgens, tor bevestiging van haren troon , de beido broeders van Leo, als schuldig aan eene zanionzwering tegen haar, ombrengen. Haren zoon Constantiuus, wien het gelukt was, zich aan haren invloed te onttrekken en den troon magtig te worden (790), liet zij (7!I7), na zich op nieuw meesteres van de kroon te hebben gemaakt, gevangen zetten on hom do oogen uitsteken. Zij stierf in ballingschap op het eiland Lesbos , in het i jaar 803. Indien haar ontwerp, oen huwelijk aan te gaan met

Karei den Groote, ware gelukt, dan zou vermoedelijk de gan- ^! sehe geschiedenis der wereld geheel en al zijn gewijzigd geworden.

IRENE. Eene der kleine planeten tusschen Mars en Jupiter. Zij is ontdekt door Hind, te Londen, den 19^dcn Mei 1851. Haar tropische omloopstijd bedraagt 1518 d.; haar grootste afstand tot de zon 62,450,000, en haar kleinste 44,450,000 geogr. mijlen. Zij vertoont zich in haren gunstigsten stand ten opzigte der aarde als eene ster van de 9^do grootte, wier diameter door Argelan-der bij benadering op 14,8 geogr. mijlen begroot is.

IRIARTE (Juan de), geboren te Orotava op het eiland Te-noriffe, den 15^den December 1702, logde zich eerst te Parijs en te Rouaan toe op de talen der Ouden, daarna op de regtsge-leerdheid te Madrid, waar hij, op voorspraak van Juan Fer-rcra, in 1732 bibliothecaris werd, en in 1742 vertaler bij het ministerie van buitenlandsche zaken. Hij overleed den 23^8ton Augustus 1771. Zijne voornaamste werken zijn: een catalogus dor Gricksche handschriften van do koninklijke bibliotheek te Madrid, van welke slechts het l^8t0 deel (Madrid 1769) in het licht is gegeven; zijne Obras .snellas (Madrid 1774, 2 dln.) behelzende zijne puntdichten en kenspreuken; als ook zijne La-tijnsche spraakkunst, de arbeid van zijn geheele leven, uitgegeven (Madrid 1771) even als het vorige door zijnen neef

i. (Thomas de), geboren den 18^den September 1750, te Orotava op het eiland Toneriffe, werd onder het opzigt van zijnen zoo even genoemden oom te Madrid gevormd tot letterkundige. Hij volgde zijnen oom als tolk bij het departement van buitenlandsche zaken op, werd in liet jaar 1770 archivaris bij het militaire geregtshof en overleed den l7^don September 1791. Zijn gedicht {La musica, Madrid 1780) en zijne Fabidas Ut er arias (Madrid 1782) werden met goedkeuring ontvangen en meermalen herdrukt. Ook gaf hij onderscheidene tooneclstukken. Zijne Obras werden door hem zeiven (Madrid 1787 , G dln.) uitgegeven en na zijnen dood vermeerderd herdrukt (Madrid 1805, 8 dln.). Wolf heeft er in zijne Floresla de rimas mod er nas cuslellanas (Parijs 1837, 2 dln.) eene bloemlezing uit gegeven.

IRIDIUM. Het platinium is in de natuur altijd vergezeld van andere metalen, waaronder het osmium en I. Dit laatste metaal, dat zijn* naam verschuldigd is aan den rijkdom van kleuren zijner verbindingen , werd in 1803 door Tennant ontdekt.

Bij behandeling van den platinumerts met koningswater, blijven meestal witte, harde, metaalglanzende korrels terug, bestaande uit osmium en I.; deze korrels worden tot I. verwerkt.

Het metaal heeft tot nog toe geene toepassing gevonden ; het is rek- noch plctbaar, en alleen in een knalglasvlam smeltbaar. Het is in den regel in kleine hoeveelheid voorhanden in het platinium van den handel, waardoor dit laatste eene groote hardheid verkrijgt.

IRIS, dochter van Thaumas en Electra, is in de Ilias van Homerus (zie Homerus) de vlugge bode der goden, even als in de Odyssee van denzelfden dichter Hermes (Mercurius). Vooral staat zij Here (Juno) ten dienste en breekt op haar bevel het leven der zieltogenden af, terwijl zij de vrouwelijke zielen naar den Hades begeleid. Latere verdichtselen bragten I. weder meer in verband met den regenboog (waarvan de eerste aanleiding tot de I.-persoon toch wel schijnt ontleend te zijn) en dichtten haar het moederschap van Amor toe. I. wordt door schilders en beeldhouwers voorgesteld als eene maagd in blinkend en luchtig, ongegordeld gewaad, met vlindcrwieken aan de schouders en eene drinkschaal in de hand.

IRIS. Eene der kleine planeten tusschen Mars en Jupiter. Zij is ontdekt door Hind, te Londen den 13^den Augustus 1847. Haar tropische omloopstijd bedraagt 1192,86 d.; haar grootste afstand van de zon 52,(WK),000, en haar kleinste 38,390,000 geogr. mijlen. Volgens Argelander zou haar diameter 14 geogr. mijlen bedragen.

IRIS. (Zie Liscli),

IRIS. (Zie Oocj).

IRIvOETSK. Een der gouvernementen van het tot Aziatisch Rusland behoorende Oost-Siberië, grenzende ten noorden en oosten aan het gouvernement Jakoetsk, ten zuiden aan Sina en ten westen aan het gouvernement Jeniseisk. Het is 22,300 □ mijlen groot en zeer bergachtig; de Sena, de Angara en de Se-lenge zijn er de hoofdrivieren; de laatste is beroemd wegens de schoonheid barer oevers. Onder de meren verdient het Baïkal-meer vermelding, daar het het grootste van Azië is; het is 112 uren lang en gemiddeld 14 uren breed. De zomers zijn in I. kort, maar heet, de winters gestreng, vooral in het noorden. Koorn, tabak en verwplanten zijn de voornaamste voortbrengselen. De grond levert goud, zilver, ijzer en vooral lood, alsmede edelgesteenten; uit de meren en bronnen wordt veel zout gehaald. Jagt en visscherij zijn het voornaamste bestaanmiddel der inwoners, die omtrent 580.000 zielen bedragen; zij bestaan uit Russen, Kozakken, Bocharen, Mongolen, Boratten, Toen-goezen, Karagassen, Sojeten, Jakoeten, Sajanen en vreemdelingen van verschillenden landaard.

De gelijknamige hoofdstad, na Tobolsk de belangrijkste stad van Siberië, ligt niet ver van het Baïkalmeer, aan de zamen-vloeijing van de Irkoet en de Angara. Zij heeft onderscheidene wetenschappelijke inrigtingen en 20,000 inwoners, die weverijen en aanzienlijke brandewijnstokerijen bezitten. Voorts heeft men er Nertschinsk met 6,000 inwoners, Selengisk met 1,000 inwoners en belangrijken handel met Sina; Kirensk, in een zeer vruchtbaar oord, met 800 inwoners; Werchne-Udinsk, cone bloeijende stapelplaats aan de Selenga, met 4,000 inwoners en Bargusinsk, een klein plaatsje, in welks nabijheid minerale bronnen worden aangetroffen.

IRMIN. Onder dezen naam vereerden de oude bewoners van zuidwestelijk Duitschland eene godheid, door welke misschien Odin, de Noorscho oorlogsgod, wordt verstaan, onder den naam Her-man, oorlogsheld; volgens anderen is I. eene verpersoonlijking van het uitspansel, en volgens nog anderen eene voorstelling van den Germaanschon volksstam zclven. Naauwkeuriger zou men dit kunnen bepalen, indien men wist, wat eigenlijk stond op of werd voorgesteld door de Irminzuilen, die voor de invoering van het Christendom hier en daar, vooral in gewijde bossehen, in Duitschland waren opgerigt. Eene der beroemdste stond nabij het tegenwoordige Paderborn; zij werd door keizer Karei den Groote, als een heidensch gedenkstuk, in het jaar 772 vernield. Indien die zuilen inderdaad afgodsbeelden hebben gedragen of in ruwe standbeelden van godheden bestaan, zou dit voor het eerst opgegeven gevoelen pleiten; maar zij, die het stelden, schijnen te hebben voorbij gezien, dat de oude Germanen hunne godheden niet onder eene afgebeelde gedaante vereerden, en zoo het eenvoudige zuilen zijn geweest, kan men het er niet zonder grond voor houden, dat zij den stam hebben moeten voorstellen van den wereldboom Ygdrasil (zie O'oden-leer, Noordsche).

Zie voorts Grimm, Duitsche Mythologie (Göttingen 1844), en Müllcnhof, Ueber Tm'ska und seine Nachkommen, in: Schmidt, Alhjemeine Zei!schrift Jiir Geschichte, D. VIII.

IROKEZEN. Dit is een algemecne naam, onder welken tegenwoordig twee groepen van verwante, eens zeer magtigc stammen van Noord-Americaansche Indianen (zie Indianen) worden begrepen. De noordelijke groep, welke de volkrijkste was, scheidde zich weder in twee afdeclingen, waarvan de eene de eigenlijke I. of de vijf natiën en de andere de Wyandots of Huronen en de Attionondarons bevatte. De eigenlijke I. of vijf natiën, namelijk de Mohawks, Oneida's, Onondaga's, Caijoega's en Seneca's bewoonden de streken ten zuiden der St. Laurens-rivier en van het meer Ontario, van de Hudsonsrivier af tot'aan de Alleghany-rivier en het meer Erie toe. Reeds voor de komst der Europcërs was het bondgenootschap dezer natiën zeer mag-tig en in gedurige bloedige twisten met hunne naburen gewikkeld. Zij waren de eerste Noord-Americaansche stammen, die met de Europcërs in aanraking kwamen en van hen het gebruik der vuurwapenen leerden. Het deel, dat zij namen in den oorlog tusschen de Eranschen en Engelschen, was niet onbelangrijk, doch men wil dat het aantal hunner weerbare mannen nooit meer dan 6000 zou bedragen hebben. Langzamerhand zijn zij door de volkplantelingen naar het westen verdrongen en tegenwoordig leven slechts nog enkele 1, in Canada en aan de oevers der groote meren verspreidt. Vergelijk Schoolcraft, History of the Iroquois (Ncwyork 1846).

IRONIE, bespotting onder den vorm eener fijne scherts, een van de geestige en beschaafde Athencrs ontleend woord, waardoor men onder het mom eener voorgewende eenvoudigheid of onkunde, de gebreken en verkeerdheden der aanmatigende en

verwaande dwaasheid, daardoor doot uitkomen en bolagehelijk maakt, door haar integendeel te prijzen en te verheffen , zonder dat deze het bemerkt. De I. kan zich op eene dubbele wijs ver-toonen, als zij zich zoo houdt als hieldt zij de valsche meening of maxime voor de ware (voorgewende onwetendheid), en zij door schijngronden dit zoodanig poogt te betoogen, dat het ongerijmde daardoor nog meer in het oog valt, of, indien zij het masker der naïviteit voorhangt, waardoor de 1. het karakter der schalksheid aanneemt. In beide gevallen verbergt zich de spot onder den schijn van ernst. Wat do aanwending der I. in de redenering aanbelangt, zoo verschijnt zij hier als eene redefiguur, en men duidt haar in de rhetorica als de wending aan , waardoor men spottend het tegendeel van datgene zegt, wat men eigenlijk bedoelt, en door overdreven lof den blaam en de afkeuring wil versterken. De Socratische I. had de opwekking van het nadenken en de ontwikkeling van het bewustzijn der waarheid in de ziel zijner leerlingen en hoorders ten doel. De Socratische I. is door Xcnophon in hare naïve eenvoudigheid, door Plato in hare bijtende scherts, in de bestrijding der So-phisten voorgesteld, zonder dat hier de attische urbaniteit uit het oog verloren wordt. Men moet de echte I. van hare ontaarding of de „persiflagequot; onderscheiden, welke de middelen, waarvan zich deze tot leering en verbetering bedient, alleen tot het bespottelijk maken van anderen aanwent; deze is dan niet andera dan de spot door geestige woorden gekruid. Volgens de moderno aesthctica is de I. in de kunst do uitdrukking der vrijheid van den kunstenaar, die in zijne voorstellingen van het individuele, dit volgens zijne betrekkelijke waarde en in zijne gebreken en verkeerdheden voorstelt en zich alzoo boven zijne voortbrengselen verheven vertoont, en terwijl hij de onvolkomenheid der menschelijko natuur noch verbloemt, noch zich daarvan onkundig veinst, die veeleer als eene onvermijdelijke eigenschap aanziet en op de hoogte der geestdrift, waartoe hij zich verheven heeft, luchtig en schertsend zich daarmede verzoent. Volgens het gevoelen van Solger is deze kunst-I. de stemming des kunstenaars, waardoor hij de werkelijke wereld als nietig aanmerkt (Solgers JEsthelik), eene meening dio met de geestdrift voor het schoone het middelpunt der kunstdadigheid uitmaken moet. Het is hier echter niet duidelijk, hoe dan do uitdrukking der idee zich tot de werkelijke waarheid kan verheffen, en meer dan eene abstracte voorstelling zijn zou.

IRRATIONAAL GETAL, of wortelloos getal, is zulk een, waarvan de wortel niet door een geheel getal kan worden voorgesteld. Laat b. v. gevraagd worden naar den vierkants-wortel uit 5. Deze zal grooter dan 2, maar kleiner dan 3 zijn; uithoofde 2 en 3 de vierkants-wortels zijn van 4 en 9, tusschen welke getallen 5 invalt en 2 en 3 slechts eene eenheid verschillen, zoodat er geen geheel getal aanwezig is, dat den vierkantswortel uit 5 zou kunnen voorstellen. 2 wordt in het aangenomen geval de naast kleinere, 3 de naast grootere wortel genoemd. Echter zal men den wortel, door de daarvoor in de rekenkunst opgegevene regels, kunnen benaderen; dat is, men zal eene decimale breuk kunnen vinden, die bij den naast klei-reren wortel gevoegd, den gevraagden wortel wel nimmer volkomen zal voorstellen, maar toch dien zoo naby zal komen als men zelf verlangt, en voor het doel waartoe men hem noodig heeft wenschclijk oordeelt. Alzoo is:

1/ 5 = 2,236,067,977,499,089......

Naarmate men een grooter aantal cijfers van de decimale breuk in aanmerking neemt bij de berekening, zal de uitkomst minder afwijken van hetgeen zij zou moeten zijn , in geval de wortel volkomen kon gevonden worden. Zoo zal (2,236)ⁱ meer, doch (2,236,067,⁽J77)^a minder verschillen van 5 dan (2,236,067)² enz. In het algemeen zal a een I. G. zijn, wanneer er geen getal h kan gevonden, zoo dat b_n =■ a is.

IRVING (Eduakd), geboren te Annan, in het Schotsche graafschap Dumfries, den 15^dcn Augustus 1792, was eerst leer-aar der wiskunde te Haddington, daarna hulpprediker van den beroemden Chalmers te Glasgow en sedert 1822 leeraar der vrije Schotsche kerk te Londen. Wegens zijne zonderlinge gevoelens in 1822 afgezet, overleed hij te Glasgow den 7^don December 1834. Grooten naam hebben zijne aanhangers, de Ir-vingianen, vooral iu Engeland gemaakt, voornamelijk dewijl zij geacht worden aan do Engelscho kerk die neiging tot het R. Ca-tholicismus in te storten, welke zich in de laatste jaren heeft geopenbaard, maar waarschijnlijk haren dieperon grond heeft in de geheele inrigting van de Engelscho staatskerk en hare belijdenis. Met dat al is het niet te ontkennen, dat de wijze, waarop I. de Kerk niet vooruit, maar tot den apostolisehen tijd terug zocht te voeren, het R. C. kerkgeloof zeer heeft in de hand gewerkt, al ware het alleen wegens de door hem gepredikte onbepaalde onderwerping der ieeken aan het kerkelijke gezag.

Zie voorts Stohl, Bruchstilcke aus dem Leben und den Schrif» ten Trvings (St. Gallen 1839, herdr. 1851).

ISAAC. De zoon van Abraham uit Sara en uit dezen hoofde de erfgenaam der goddelijke belofte aangaande het bezit van Kanaün en de bewaring in zijne nakomelingschap van de dienst des eenigen waren Gods. Hij is geboren in het jaar 2218 voor Chr. en in 180-jarigen ouderdom overleden. Zijn naam, het lag-chen beteekenende, is ontleend uit hetgeen verhaald wordt Gen. XVII: 17, 19, verg. XXI: 6. I. was een eenvoudig, zachtaardig, stil man, minder geschikt tot groote daden dan zijn vader, wien hij ook in zedelijke kracht niet evenaarde. Zijn leven was stil en zijne geschiedenis is kort, ja bestaat bijna alleen uit hetgeen in verband staat met zijnen vader of zijne zonen.

ISAAC HOLLANDUS was een der grootste alchemisten der XIV^d0 eeuw. Meu kent hem verschillende werken toe, als; Opera mineralia el vegetabilia en anderen. Zijne werken hebben voor de geschiedenis der scheikunde veel waarde; men vindt er eene nagenoeg volledige verzameling in van hetgeen tot op zijnen tijd van de scheikunde bekend was; voor de alchemie zijn zij van eenige beteekenis, daar zijne schriften duidelijker en begrijpelijker geschreven zijn, dan bij alchemisten van zijnen tijd in den regel het geval was. Als alchemist onderscheidt hij zich door het aannemen van drie steenen der wijzen in plaats van ée'nen, gelijk men algemeen deed, en wel een'mineralen, plant-aardigen en dierlijken. Overigens heeft hij aan de scheikunde niet edne daadzaak van eenig belang geleverd.

ISABELLA. Onder de vorstinnen van dezen naam verdienen vermelding:

I. van Castilie, dochter van Juan den Vil'¹⁰¹¹, koning van Castilië en Leon, werd den 23^8ten April 1451 geboren en in het jaar 1469 uitgehuwelijkt aan Ferdinand den V^don, koning van Arragon. Na den dood van haren broeder Hendrik den IV^don werd zij, met voorbijgang van hare oudere zuster Johanna, in 1474 regerende koningin van Castilië, ten gevolge waarvan zij en haar gemaal, Castilië en Arragon onder dezelfde dynastie vereenigd hebbende, den titel van koning en koningin van Spanje aannamen. Zij breidden hun rijk uit door de verovering van het Moorsche koningrijk Grenada en de uitdrijving der Arabieren uit Spanje en ontvingen voor deze dienstbetooning aan het Christelijk geloof, van den paus den titel van Catholieke Majesteit. Zij was eene vrouw van buitengewone bedrevenheid in staatszaken, en overleed den 2G^8t011 November 1504. Zie voorts Prescott, Geschichte Ferdinands und Isabella*s (Leipzig 1843, 2 din.).

I. van Frankrijk was de oudste dochter van Hendrik den II^den en van Catharina de Medicis; zij werd geboren don 2^den April 1545, en eerst verloofd aan Eduard den Vl^den, koning van Engeland, na wiens dood zij de gemalin werd van Philips den II^d(m, koning van Spanje, in 1559. Zij overleed den 3^(len October 1568 in het kraambed, doch niet zonder vermoeden van vergiftiging. Hare dochter

I. Clara Eugenia werd den ^⁰quot; September 1566 te Segovia geboren. De staatkunde van haren vader deed haar de gemalin worden van den aartshertog van Oostenrijk, opdat langs dien weg de zuidelijke Nederlanden, onder schijn van onafhankelijkheid, als aan haar geschonken, in wezenlijkheid voor Spanje en het Roomsche geloof zouden bewaard blijven. Doch 't viel haar niet gemakkelijk zich in het haar alzoo opgedrongen bestuur over de nog niet afgevallen Nederlandsche gewesten te handhaven, en meermalen had zij gelegenheid om hare kloekmoedigheid aan den dag te leggen. Na den dood van haren gemaal, in 1621 , nam zij het geestelijke gewaad aan, doch bleef het gouvernement over do zuidelijke Nederlanden behouden tot aan haren dood, die den 21^8ton November 1633 voorviel.

I. Louise, infante van Portugal, dochter van Pedro, koning van Portugal, zag den 6^den Januarij 1669 het levenslicht. On-

derschoidono vorsten dongen naar de hand der erfgename van den Portngeesehen troon, maar zij sloeg al die aanzoeken af en bleef ongehuwd. Zij was eene vrouw van uitgebreide kundigheden, zoo in talen als in geschiedenis cn andere wetenschappen, en is den 21^8t«ⁿ October 1690 overleden. Haar leven en dat van hare moeder Maria van Savoije is beschreven door pater Orleans (Parijs 1696).

ISABEY (Jean Baptiste), teekenaar, miniatuurschilder en lithograaf, geboren te Nancy in 1767 en overleden te Parijs, den IS¹¹®¹¹ April 1855, was reeds in den tijd van het eerste Eransche keizerrijk met roem bekend. Op 19-jarigen leeftijd naar Parijs gekomen, werd hij er de leerling van David, wiens rigting hij evenwel niet getrouw bleef, daar hij zich al spoedig bepaalde tot het schilderen van miniatuur-portretten, hetwelk hem in den beginne niet veel opleverde, maar later, toen keizer Napoleon de I^8t0, de leden van diens familie en andere hoog geplaatste personen hem in bescherming hadden genomen, hem belangrijke voordeden aanbragt. Deze portretten bezaten de groote verdienste van niet alleen technisch voortreffelijk te zijn uitgevoerd, maar tevens de persoonlijkheid van wie er door afgebeeld werden, in al hare beteekenis en karakteristiek weder te geven. Sierlijkheid van teekening, bevalligheid van penseel, frischheid van coloriet waren hem in hooge mate eigen. I. was de gunsteling des keizers en werd door hem met eerbewijzingen en titels overladen; hij bleef in de vorstelijke gunst doelen, ook toen de Bourbons weder op den Franschen troon hersteld waren en later onder Louis Philippe. Het was I., die omstreeks 1805 de eerste afgewerkte teekeningen maakte in do prentmanier, waarbij het toenmaals pas uitgevondene condé-krijt werd gebruikt. Voorts waren zijne aquarellen en teekeningen in sepia beroemd. Als zijne voornaamste werken in dit genre zijn bekend: de revue van den eersten consul, de krooningsfeesten van j Napoleon, het congres te Weenen, enz. Van de voorstellingen ! door I. op porcelein geschilderd is vooral beroemd: Napoleon in groot keizerlijk ornaat gekleed, omringd door de busten van de maarschalken en generaals van Frankrijk, die den veldtogt van 1805 bijwoonden. I. heeft ook onderscheidene voorstellingen gelithographieerd; zij zijn fraai behandeld en schilderachtig van effect, o. a. in zijn Voyage, pittoresqm en Italië,, Parijs 1822, 32 platen in fol. I. was officier van het legioen van eer en zijn zoon Eugène is beroemd marine- en genreschilder te Parijs.

ISAEUS, een Attisch redenaar, volgens sommigen geboortig uit Chalcis in Euboea, volgens anderen uit Athene, leefde in do eerste helft der IV^d0 eeuw v. Chr. Zijne leermeesters waren Lysias en Isocratcs. Hij zelf, zich buiten alle staatszaken houdende, gaf onderrigt in de welsprekendheid, onder anderen ook aan Demosthenes. Van zijne 50 redevoeringen, die genoemd worden, zijn er slechts elf tot ons gekomen, die door ongezwol-len krachtigen stijl uitmunten. Men vindt haar in de Oratores Attici van Reiske (12 din., Leipz. 1770—75), J. Bekker (5 dln., Berlijn 1823—24) en van Baiter en Sauppe (Zurich 1840). Eene afzonderlijke uitgaaf bezorgde Schoemann (Greifsw. 1831). Verg. Liebmann, de Isaei vita et scriptis (Halle 1831).

1SAII. Rivier in Duitschland, die in Tyrol ontspringt, Beijeren bespoelt en na eenen eerst noordelijken , daarna noordoostelijken loop bij Doggendorf in de Donau valt. De I. is voor een groot gedeelte bevaarbaar en levert goudzand op. Naar haar heette een der voormalige Beijersche kreitsen de Isarkreits.

ISARKREITS. (Zie Opper-Beijeren).

ISAURE. (Zie Jeux Jloraux).

ISAURIE was oudtijds de naam van dat gedeelte van Klcin-Azië, hetwelk zich langs de Middellandsche zee tusschen Pam-phylië en Cilicië uitstrekte. De inwoners waren berucht als stoutmoedige zeeroovers. Publius Servilius onderwierp hen in het jaar 75 voor Chr. aan de opperheerschappij der Romeinen en erlangde uit dien hoofde den bijnaam Isauricus. Doch in de III^d0 eeuw stonden zij op, en ofschoon door Probus overwonnen, deden zij herhaalde strooptogten in Cilicië en plunderden in de V^de eeuw de stad Seleucia uit. Na dien tijd werden de Isauriërs niet meer in de geschiedenis genoemd. Thans behoort het land aan de Turken en maakt een gedeelte van Caramanië uit. Dc oude hoofdstad Isaura ligt geheel en al in puin.

ISBRANIKI. (Zie Roskolnilen).

ISCHIA, door de Ouden Aenaria genoemd, is een klein bergachtig eiland van vulcanischen oorsprong, tevens een der schoonste eilanden nabij de Italiaansche kusten, aan den noordelijken ingang der baai van Napels, ten zuidwesten van het voorgebergte Miseno, waar het 4 geogr. mijlen van is verwijderd; welke tusschenruimte, behalve door twee eilandjes Procida en Vivara, door vulcanische rotsen wordt ingenomen. Het eiland is ongeveer 5 uren gaans in omtrek, beslaat eene oppervlakte van nagenoeg Ij- □ geogr. mijl en heeft 25000 inwoners. Do grond is er zeer vruchtbaar en brengt koorn voort, benevens een overvloed van wijn en velerlei soorten van vruchten. De heuvels zijn bedekt met kastanjeboomen. Voorts bezit het eiland vele warmo bronnen, welke zeer druk bezocht worden door zieken en vermeende zieken van Napels. Het maakt een gedeelte uit der provincie van Napels en bevat vier steden of dorpen. De hoofdplaats, waar zich ook dc bisschopszetel bevindt, is dc stad I., aan de noordoostkust van het eiland en bevat ongeveer 5500 inwoners; zij heeft eene aanmerkelijke haven, die door een kasteel, dat op eene 600 voet hooge basaltrots ligt, beschut wordt. Foria, do meest handeldrijvende plaats van het eiland, ligt aan de westkust met eene haven en 6000 inwoners; van daar worden al de voortbrengselen van het eiland uitgevoerd. Casa Micciola ligt een half uur gaans van Foria, op eenen hoogen grond en telt 3800 inwoners; hier bevindt zich een hospitaal waarin 300 zieken kosteloos verpleegd worden. De vermaardste bronnon van het eiland liggen rondom deze stad, gelijk ook de dampbaden van Castiglione, San-Lorenzo en Santa-llestituta; voorts bevindt zich in de nabijheid van deze stad eene uitmuntende soort van klei, waarvan pottebakkers-waron gemaakt cn in groote hoeveelheid naar Napels verzonden worden. Beneden Casa Micciola ligt aan de kust bij eene baai of kreek het bevallige dorp Lecca, met ongeveer 1600 inwoners, welke zich meest bezig houden met dc thonijnvisscherij.

De hoogste berg van het eiland is de 2400 voet hooge Epo-meo, ook Monte San Nicolo genoemd, welke een uitgedoofde vulcaan is, die in de nabijheid van zijnen top, waar thans ook een klooster staat, nog duidelijke sporen draagt van twee wijde kraters en daarenboven bevinden er zich talrijke kegels op zijne helling. De laatste uitbarsting van den Epomeo had in het jaar 1301 plaats, bij welke gelegenheid eene brcede stroom van lava over het oostelijk gedeelte van het eiland liep tot aan de zee, ter lengte van 20 minuten gaans. — Strabo noemt eiland Pdhc-cusae_t welke benaming niet moet worden afgeleid van ntPyxo; (een aap), zoo als Plinius zegt, maar van mamp;o; (een aarden pot). Verschillende oude namen van het eiland, welke opgespoord zijn geworden en van Phoenischen of Syrisehen oorsprong zijn, hebben allen betrekking op de vulcanische werking, waaraan het in vroegere tijden was onderworpen. Do tegenwoordige naam is eene verbastering van Iscla, als zoodanig komt het nog voor in bescheiden van eenen geestelijke uit de Vlll^8tc eeuw. — De klei, welke op het eiland voorkomt, schijnt sedert de vroegste tijden gebruikt te zijn geworden voor aardewerk. Echter werd het eiland hot eerst bevolkt door Grieken van Chalcis en Eretria op Euboea, doch zij werden even als later de Syracusers door de hevige uitbarstingen van den Epomeo verdreven. Er bestaan nog talrijke overleveringen aangaande de vulcanische werkingen, welke op hot eiland zijn voorgevallen. Timaeus vermeldt eene hevige uitbarsting van don Epomeo, die kort vóór zijnen tijd had plaats gehad. Langen tijd bleef het eiland onbewoond, tot dat het eindelijk door de naburige Na-politanen met nieuwe volkplantingen werd bezet, doch die weldra onder dc heerschappij der Romeinen moesten bukken. Even als onderscheidene rijke Romeinen op het schoone T. hunne buitenplaatsen hadden, had ook keizer Augustus aldaar een paleis, waarvan nog overblijfselen aanwezig zijn.

ISCIIL, een marktvlek in het Oostenrijksche Salzkammorgut, door den Traun in tweo doelen gedoeld, ligt 1588 voet boven do zee in het middelpunt van drie dalen, welke door hooge en steile kalkbergen omgeven zijn. 1. tolt slechts 2000 inwoners, doch wordt des zomers door een groot getal badgasten bezocht, daar do baden van I. sedert 1822 zoor beroemd zijn. Dc omstreken zijn bijzonder rijk aan heerlijke natuurtafercolen, doch de bestendige ophooping van wolken tegen dc hooge bergen veroorzaakt een bijna voortdurenden regen, waartusschen men alleen in Julij en Augustus heldcro dagen telt.

ISEBEL, ilo dochter van den Sidonischon koning Eth-Baal, werd de gemalin van Achab, koning van Israël. Hoorsclizucht en wreedheid zijn de hoofdtrekken van haar karakter. Zij voerde de afgodendienst onder Israël oponlijk in en vervolgde hen, die getrouw waren aan de dienst van Jehova. Nadat Achab gesneuveld was, bleef zij als koningin-moeder in eer en gezag, doch toen Jelui optrad als wreker der ongeregtigheid, kwam zij ellendig om. Zie over haar de berigten 1 Kon. XVI: 31, XVIII— XXI, 2 Kon. IX.

ISELIN (IsajIc), geboren te Bazel den I7^(len Maart 1728, overleden aldaar den 15^dcn Junij 1782 als secretaris van den grooten raad zijner geboortestad, is het meest bekend door zijne voor dien tijd voortreffelijke Geschic/ite der Menschhe.it (Zurich 1764—1770, 2 din.; Ned. vert. Amsterdam 1783, 2 dln.J. Voorts noemen wij nog zijn Tentamen juris publici IIclvclici zijnde eene academische dissertatie en proeve om het openbare regt der Zwitsersche kantons tot een stelsel te brengen; alsmede Vermischte plrilusophische Schriften (Zurich 1770, 2 din.), en JCphe-meriden der Menschheit (Bazel 1776—1782 , 7 dln.), zijnde een vervolg op de Geschichte.

Zie Hirzel, Iselins Denkmal (Zurich 1782).

ISÈRE. Rivier, die in Savoijc op den berg Iseran ontspringt westwaarts langs Moutiers en Tarantaise, Conflans en Mont-meillan vloeit, de Prac en andere rivieren ontvangt, bij Grenoble bevaarbaar wordt, en na eenen loop van 41 mijlen bij Valcnce in de Rhone valt. — I. is ook de naam van een Fransch departement, uit de voormalige landschappen Grauch, Vandan en Viennois bestaande, en tusschen Savoijc, de departementen Ain, Hautes-Alpes, Drorne, Ardcche en Loire gelegen en op ongeveer 151 □ mijlen in 4 arrondissementen, 45 kantons en 558 gemeenten, 603,700 inwoners bevattende. Het land is over het algemeen bergachtig en heeft heerlijke natuurtafcreelen. De hoogste bergen, die zelfs de sneeuwlinie bereiken, bestaan uit graniet. De voornaamste kruinen zijn: de Col de Saix van 9,296, de Pic van Belladonne van 9,600, de Roche Granico van 9,360 voet. — De middelbare bergen zijn met groote bosschen bedekt. Hier tusschen vindt men 14 groote cn verscheidene kleinere dalen, waaronder het dal der I. of Graisivaudan, dat van St. Laurent, du Pont en van Romanche de voornaamste zijn. De grond is meestal vruchtbaar, doch in het westen zijn vele moerassen. De rivieren zijn: de I. met de Brede, de Drac, de Foure, Bourne en Furand, de Rhone met de Guiers, Bourbre, Ozon, Gbre Varaize en Somme. Ook zijn hier vele berg-meren, als dat van Paladou, van Valencogne, de drie meren van Lafree, de 7 meren Sept Laux, enz. De luchtsgestcldheid is verschillend, doch over het algemeen zuiver en gezond, behalve in de moerassige oorden. In de dalen is het des zomers zeer heet, terwijl nachtvorst in April en Mei de hoop van den akkerbouw en wijn teelt soms vernietigt. De voortbrengselen zijn gevogelte, wild (ook beeren, wolven, vossen, linxen cn steenbokken), visch, bijen ^ zijdewormen, aan de Rhone eenige bevers en schildpadden. Vervolgens koren, tuin- en peulvruchten, aardappelen, goede hennep, vlas, raapzaad, veel wijn, ooft, kastanjes en hout, alsmede goud, zilver, koper, lood, ijzer, spiesglas, bismuth, kobalt, zink, steenkolen, kristal, saffier, aluin, zwavel en zandsteen. Verder paarden, muilezels, vee, dat goede boter en kaas levert; veel merino-schapon, geiten, varkens en gevogelte. De inwoners, die op het land een patois spreken, zijn, behalve 7,000 Hervormden, allen Roomsch. De fabrieken bestaan in zil-ver-, koper- en ijzersmelterijen, lood-, geschut- en ijzergieterijen, fabrieken van marmer, grof linnen, zeildoek, katoen, laken, papier en behangsels, alsmede likeurstokerijen, zijdespinnerijen, enz. De uitvoer bepaalt zich tot wijn, brandewijn, hennep, boomvruchten, vee, hout, zijde, kaas, lood, staal, koper, steenkolen, glas, papier, leder, huiden, enz. De arrondissementen zijn: Grenoble, St. Marcellin, La Tour du Pin cn Viennc. De hoofdplaats is Grenoble. (Zie G'renoble).

ISERLOHN. Stad, gelegen in het district van denzelfden naam, aan een klein riviertje. Zij is niet versterkt, heeft schoone straten cn een aantal merkwaardige gekouwen, waaronder het raadhuis, het tuighuis, de twee Luthersche, benevens de Gereformeerde en Roomsche kerken voorname plaatsen bekleeden. In 1840 bedroeg het aantal inwoners ongeveer 10,000 en was in ■ de laatste veertig jaren meer dan verdubbeld geworden. De berigten , betreffende het ontstaan en vroeger zijn van 1., leveren weinig zekerheid op. Naar de overlevering luidt, zou de Saksische hertog Wittekind aldaar een kasteel gebouwd hebben, dat de eerste aanleiding van haar ontstaan zou geweest zijn. Volgens anderen, heeft de stad haren naam ontleend aan eene familie von Loen, die tot in de XIV*¹⁰ eeuw in die streek geregeerd zou hebben en waarvan nog de volksnaam Lohne, der plaats, zou overgebleven zijn. Do eerste, meer zekere berigten, dagtcekenen van het einde der XIII^d0 eeuw, toen Eberhard de IP'⁰, graaf van Mark en Altena, de aan de stad geschonkene privilegiën bevestigde. Het ontstaan van de eerste fabrieken in I., waaraan de stad haren opkomst en bloei hoofdzakelijk te danken heeft, is waarschijnlijk daarin te zoeken, dat eenige voorname adelijke familicn, aldaar gevestigd, hare onderhoorigen en lijfeigenen, tot de bearbeiding van het ijzer bezigden. Het is eene bekende zaak nogtans, dat in de middeleeuwen I. vele wapensmeden telde. Toen de omwenteling in de wijze van wapening en oorlogen, omstreeks de XVI^d0 eeuw, de harnassen enz. overbodig maakte, begon men zich ook op het vervaardigen van andere ijzeren stukken toe te leggen, en zoo ontstonden later de ijzeren koperdraad-, de vingerhoed-fabrieken enz. Johannes Varn-tragen trad in 1524 als prediker der hervorming te I. op en was daar tot in 1582 als leeraar werkzaam. Dat ambt werd door leden zijner familie, tot ver in do XVIII*¹⁰ eeuw aldaar bekleed.

ISERLOHN. Klein district, een gedeelte uitmakende van do Pruisische provincie Westfalen, grenzende ten noorden aan de districten Oostwoud en Hamm, ten oosten aan Arnsberg, ten zuiden aan Altena, ten westen aan Hagen. I. bestaat uit eene zamenvoeging van het graafschap Limburg, het vroeger tot het graafschap Mark behoord hebbende I., en een deel van het voormalig hertogdom Westfalen. Het telt 4 steden, waarvan eene den naam van het landschap draagt en 11 noemenswaardige dorpen. De oppervlakte bedraagt ongeveer 7 □ Duitsche mijlen, bewoond door nagenoeg 34,500 zielen, voor ongeveer ■ protestanten, en overigens Roomsch-Catholieken en een klein getal Joden. Do streek is over het algemeen bergachtig en in het noordelijk gedeelte worden schoone eikenbosschen gevonden. Do akkerbouw is onbelangrijk, daarentegen de veeteelt ten gevolge van de schoone weiden, die het land oplevert, zeer uitgebreid. Voornamelijk in het Osendal treft men een groot aantal meest ijzer- en staalfabrieken, doch ook koper- en talrijke papier-fabrieken aan. Merkwaardig is het dusgenaamd Felsenmeer, bij Sundwig, op ongeveer een uur afstands van de stad I. gelegen.

ISIDORUS IT ISP AL EN SIS, die in het laatst der VI^de en het begin der VII^d0 eeuw leefde, werd te Cartagena in Murcia geboren en was bisschop van Sevilla. Zijne wérken zijn van godgeleerden, geschied- en taalkundigen inhoud, gelijk: Sententiae de summo bono; Canon es ecclesiae llispanicae; Contra nequitiam Judaeorum; De scriptoribus ecclesiasticis; Chronicon (eene geschiedenis der Gothen van 176—628) met Observationes, (zijnde eene kronijk der West-Gothische koningen); Etymologiarum libriX.XI; Synonymorwn libri II; Lib er Gloss arum; De differ entiis verborum, al welke werken to zamen zijn uitgegeven door Arevalo (Rome 1797—1803, 7 dln.).

ISIDORUS PELUSIOTA was een Egyptisch monnik, die in de eerste helft der V^do eeuw leefde en Epistolae heeft nagelaten, die te Parijs in 1638 zijn uitgegeven en voor de geschiedenis der kerk en der bijbeluitlegging niet onbelangrijk zijn. Niemeijer heeft eene monographic gegeven over zijne Vita, scripta et doctrina (Halle 1825).

ISIS, eene Egyptische godheid, wier naam volgens de hiero-glyphische teekenen His of Hes klonk en welke door de Grieken met hunne Demeter werd vergeleken. Zij behoorde, even als haar broeder en gemaal Osiris, tot de alleroudste godheden der Egyptenaars en Herodotus meldt ons, dat de dienst dezer beide goden door het gehcele land algemeen was. Nogthans hadden zij eene meer bepaalde plaats van vereering te This in Oppcr-Egypte, het oude koningshof, voorts had I. hare bijzondere tempels in Phylae, Tcntyris (Dendera), Memphis, Busiris. Hare eerdienst verbreidde zich van daar later naar Griekenland cn Rome, waar de magistraat dikwijls maatregelen nemen moest tegen de misbruiken, die bij de feesten der Isis-mystericn plaats

hadden. Haar mythus is zeer naauw met dien van Osiris verbonden. Zio vorder Osiris.

ISIS. Eone der kleine planeten tusschon Mars en Jupiter; zij is den 23^slon Mei 1850 ontdekt door Pogson te Oxford on heeft oenen omloopstijd van nagenoeg 1,220 dagen.

ISIS-TAFEL {Mensa Isiaca, ook Tabula Bambino) is oen oud beroemd Egyptisch gedenkstuk, waarop do dienst der godin Isis, mot hare plegtighcdon on geheimen is afgebeeld. Zij bestaat uit oene koperen tafel met zwart émail overtrokken en met zilvereu plaatjes kunstig ingelegd. Do voornaamste figuur is de zittende Isis. Deze tafel geraakte, na do verovering van Rome in 1525, in het bezit van den kardinaal Bembo, die dezelve aan den hertog van Mantua voor zijn kabinet overgaf. Bij de verovering dezer stad, in 1030, gernakto do tafel verloren; doch tegenwoordig bevindt zij zich in het Egyptische museum te Turijn. Aenas Vicus vervaardigde eone afbeelding van deze I., naar welke koperen platen worden gegraveerd. De afdrukken zagen in 1559 te Venotio hot licht.

ISLAM, d. i. overgave aan God, is de naam, dien de Mohammedanen aan hunne godsdienstleer geven. Zio Mohammed.

ISLE DE EKANOE. (Zie lie de France).

ISLY is eone kleine rivier in Marocco, bekend door den veldslag aldaar den 14^(lon Augustus 1844 geleverd, in wolken do maarschalk Bugeaud de Maroccanon overwon, waardoor hij zich den titel van hertog van I. verwierf.

ISMAEL. De zoon van Abraham uit Sara's slavin Hagar (Gen. XVI: 25). Hij word waarschijnlijk geboren 2232 jaren voor Chr. en overleed in zijn 138^8t0 levensjaar (Gen. XXV: 17). In de woestijn tot oen Bodouïnenhoofd opgegroeid (Gen. XXI: 20), werd hij de stamvader van oeno talrijke nakomelingschap, die in nomadische levenswijze rondzwierf in de woestijnen ten oosten van Palestina. Deze volksstammen waren somtijds do bondgenooten, somtijds do vijanden der Israëliten, en 't zijn waarschijnlijk ton deele hunne nazaten, die neg in die stroken onder den naam van Bedouïnon rondzwierven. De naam Isma-oliten is sedert eeuwen uit do geschiedenis verdwenen; maar ook aangenomen door oeno socte onder de Mohammedanen, welke in do X^d0 eeuw ontstond, doch mede sedert lang is verdwenen.

ISMAIL. Versterkte stad, op den noordelijken Donau-oovor, in de Russische provincie Bcssarabie, heeft oen omtrek van 1,5 Duitscho mijlen, telt 10,000 inwoners, meest uit Moldavië en Armenië afkomstig. Vroeger was I. do schoonste stad der provincie, doch sints do belegering en inname door Suwarow, den Russiselieu veldmaarschalk, in den veldtogt van 1790, is zij in verval. De bijzonderheden, die plaats hadden bij het belegeren, bestormen en innemen van I., waardoor zij van oeno Turkscho, oeno Russisehe stad werd, zijn hoogst merkwaardig en verdienen gekend te worden. Men kan daarover naslaan het Ztiischrft fiir Kunst j Wissenschaft und Gcschichte des Krieges, 1826, 3^,le deel. Ook liet Ostenreich milit. Zeitschrijl 1328, 3^d0 dool enz.

ISOCHIMENEN. (Zie Isothermen),

ISOCIIIÏON, afgeleid van het Griekseh: iao;, gelijken/(tóvog, tijd, wordt gebezigd om aan te duiden, dat een terugkocrcnd vorseliijnsol zich met gelijke tijdsvorloopen herbaalt. Alzoo zegt men van een' slinger, dat de slingeringen, onder zekere voorwaarden, I. zullen zijn, daarmede aanduidende, dat, wanneer een slinger in beweging wordt gebragt, en men zorg draagt dat de slingcrwijdtc ceno zekere grens niet overschrijdt, niettegen-stnande de slingerwijdte voortdurend moge afnomen, nogtans de slingortijd gcone verandering zal ondergaan.

ISOCLINISCIIE LIJNEN. (Zie Isothermen).

ISOCRATES. Een der grootste redenaars van het oude Griekenland. Hij werd in het jaar 430 voor Chr. te Athene geboren en stierf op 98-jarigen leeftijd oenen vrijwilligen dood uit verdriet over den slag bij Chaeronea. Daar oeno zwakke stem en natuurlijke bedeesdheid hem min gelukkig doden slagen in do uiterlijke voordragt, legde hij zich inzonderheid toe op hot onderwijzen dor welsprekendheid en het opstellen van redevoeringen, die door anderen worden voorgedragen. Zijne verdienste bestaan voornamelijk in eone zorgvuldige bearbeiding van zijnen stijl en oeno gelukkige plaatsing der woorden volgens de eischon van naanwkeurighcid en welluidendheid, doch zijne redevoeringen zijn niet vrij van het daaruit eigenaardig voortvloeiend gebrek van al te kunstmatig te zijn, te weinig gloed te bezitten en te eenvormig te wezen. Van zijne werken, bestaande in redevoeringen en brieven zijn slechts 21 overgebleven. Zij zijn het eerst {edüio princcps) uitgegeven door Demetrius Clialoondyles (Milaan 1493); voorts door Wolf (Bazel 1551, herdr. Parijs 1621); in de uitgaven dor Oratores Attici (Leipzig 1770—1775» 12 din.), Bokkor (Berlijn 1823—1824, 5 din.) en Baiter en Sauppo (Zurich 1840); alsmede door Arigor (Parijs 1782, 2 din.); Beattie (Londen 1799, 2 dln.); Coray (Parijs 1807, 2 din.); Dindorf (Leipzig 1825); Bremi (Gotha en Erfurt 1831); Baiter en Sauppo (Zurich 1839, 2 din.); Baiter (Parijs 1846). Afzonderlijk zijn uitgegeven; Panegyricon door Morns (Leipzig 1804), Spohn (Leipzig 1817), Pingzor (Leipzig 1825), Dindorf (Leipzig 1820), Baiter (Leipzig 1831); Areopagiticon door Bergman (Loyden 1819), Benseler (Leipzig 1832); do Euayoras door Henseler (Leipzig 1834), en do Pennutatio door Bremi (Zurich 1814). Do seholiën op I. zijn uitgegeven door Dindorf (Oxford 1852).

Zie: Isoerntes' leven in Philostratus, Vttae Sophistarum, L.I, c. 17 {Opp. p. 505) en Pfund, Dc Isocratis vita et scriptis (Berlin 1833).

ISO DYNAMISCHE LIJNEN. (Zie Isothermen).

ISOGONISCHE LIJNEN. (Zie Isothermen).

ISOLEREN. Ecu ligehaam in zulke omstaiidiglieden brongen, dat het de daaraan medegedeelde eleetricitoit niet doorgeleiding kan verliezen. (Zie Eleetriciteit).

ISOMORPH. Door Isomorphic (van do Grioksche woorden Vno;, gelijk on ftoQipr,, gedaante of vorm) verstaat men do gelijkheid der kristalvormen bij ligchamen van verschillende scheikundige zamonstolling. Het grootste doel der waarnemingen, op welke do leer der Isomorphio berust, is men versehuldigd aan Mitseherlieh, welke deze belangrijke tak der natuurwetenschap gevestigd hoeft. Hij heeft daardoor do eerste schrede gedaan tot de ontwikkeling van de wet, die er bestaat tusschon de uitwendige gedaante dor natuurlijke ligchamen, namelijk den kristalvorm eu hunne scheikundige zamonstolling. Het werd namelijk onwodorlogbaar bewezen dat er stollen van verschillende scheikundige geaardheid, maar van gelijke atomistische zamonstolling in kristalvorm zijn, welke elkander in hunne verbindingen en verhouding van hunne aequivalenten, kunnen vervangen, zonder dat de kristalvorm der scheikundige verbinding daardoor wezenlijk veranderd wordt. Mitseherlieh bewees, dat phosphorus-zuur en arsenikzuur bij een gelijk watorgohalte en gelijken graad van verzadiging met hunne bases Isomorphe zouten vormen; oven zoo zwavelzuur, soloniumzuur, mangaanzuur en chroomzuur, overehloorzuur en ovormangaanzuur; waaruit hij dan besloot, dat de genoemde zelfstandigheden ieder eone groep van Isomorphe zuren vormen. Thonaardo, ijzoroxydo en chroonoxyde kristalliseren in rhomboeders van bijna gelijke afmetingen, zij zijn derhalve Isomorphe bases; voorts zijn kalkaarde, talkaarde, ijzeren mangaan-oxydnle en zinkoxyde Isomorphe bases, omdat zij in hare verbindingen mot hare zuren (on haar watorgohalte) zoor ten naasten bij dezelfde kristalvormen vertoonen; om dezelfde roden worden bariet, stroutiaan en loodoxyde voor Isomorph gehouden en zoo vervolgons.

ISOTHEREN. (Zie Isothermen).

ISOTHERMEN of Isothermische lijnen (van do Gricksche woorden ïao;, gelijk en ih-Q/uoq, warmte), werden door Humboldt, aan wien de physiseho aardrijksbeschrijving in hot algemeen en inzonderheid ton aanzien van do verbreiding der warmte over de oppervlakte der aarde zoo vele belangrijke zaken te danken hoeft, het eerst zoodanige lijnen genoemd, welke de op hetzelfde halfrond liggende punten van de oppervlakte der aarde verbonden, voor welke de gemiddelde temperatuur van het jaar dezelfde is. Indien do oppervlakte der aarde overal van gelijke geaardheid ware, er geene afwisseling van land en water plaats had en c r over hot algemeen gcone plaatselijke invloeden aan-| wezig waven, welke hot klimaat wijzigen, dan waren do isothor-misehe lijnen niets anders, dan aan de evennachtslijn evenwijdig loopende lijnen of cirkels; dat wil zoggen, de gemiddelde jaar-lijkscho temperatuur zou op al die plaatsen, welke op gelijke geographische breedten liggen, dezelfde zijn; voorts zoude de go-middelde temperatuur van oeno plaats op hot zuidelijk halfrond oven groot zijn als die van eone plaats, welke op eone oven grooto noorderbreedte ligt, hetgeen bij lange na niet het geval

is. Behalve andere oorzaken oefenen het water en de gebergten eenen aanmerkelijken invloed uit op de verdeeling der warmte van de oppervlakte der aarde. In Europa b. v. is de gemiddelde temperatuur steeds hooger dan op gelijke breedten in Azië en America. Vele belangrijke en wetenswaardige zaken dienaangaande kan de lezer vinden in de verhandeling: Over de /so-thermische lijnen en de verdeeling der warmte op den aardbol, voorkomende op bladz. 209-—263, van de Kleine Geschriften door Alexander von Humboldt, naar het Hoogduitscb door E. M. Beima. Even zoo verstaat men door Isochimensche lijnen (van de Grieksehe woorden ïaoc, gelijk en ^sijuwv winter)_} die lijnen, welke al de plaatsen der aarde met elkander vereenigen, welke dezelfde gemiddelde winter-temperatuur hebben. En door Isothe-rische lijnen (van de Grieksehe woorden ïooq, gelijk en öt^og, zomer) verstaat men die lijnen, welke al do plaatsen van de oppervlakte der aarde vereenigen, welke eene gelijke gemiddelde zomer-temperatuur hebben.

Isoclinische lijnen zijn die lijnen, welke al de plaatsen der aarde met elkander vereenigen, waar de inclinatie of helling van eene in het zwaartepunt opgehangene magneetnaald even groot is.

Isogonische lijnen zijn die lijnen, welke al de plaatsen van de oppervlakte der aarde vereenigen, waar de declinatie of afwijking der magneetnaald van den geographischen middagcirkel even groot is.

Isodynamische lijnen zijn die lijnen, welke al de plaatsen der aarde vereenigen, waar de intensiteit of do sterkte van de magneetkracht der aarde even groot is.

ISPAHAN of ISFAHAN. Stad in Perzië, het Aspadana der Ouden. Schach Abbas de Groote, die van het jaar 1585 tot 1628 regeerde, verhief I. tot hoofdstad van zijn rijk, ten gevolge waarvan zij snel in bloei toenam en in het schitterendste tijdperk barer grootheid meer dan 1 milliocn inwoners had. In het jaar 1722 echter viel de stad in handen der Afghanen, die bijna de geheele Perzische bevolking vermoordden. Wel werd zij zes jaren later weder door Schach Nadir vermeesterd, maar de overweldiging der Afghanen is zij nooit te boven gekomen. Niettemin is I. nog na Teheran de belangrijkste stad van Perzië. Zij ligt in de provincie Irak-Adschemi, in eene aangename, welbe-bouwde streek, aan de rivier Zenderoed. Inwendig is de stad niet fraai; zij heeft enge, kromme en morsige straten, doch do pleinen, onder welke de Meidan-Shah het voornaamste is, zijn ruim en schoon. Het schoonste sieraad van I. zijn de Shahar-bagh, zijnde twee prachtige lanen langs de Zenderoed. Onder de gebouwen munten uit: het paleis Tsjelsitoen en de moskee Medsjed-Shah, welke laatste een der prachtigste tempels van Azië is. Het aantal inwoners van I. is niet met juistheid bekend, maar mag op omtrent 200,000 worden geschat. Zij hebben vele fabrieken en drijven eenen uitgebreiden handel.

ISRAELITEN. Naar zijnen stamvader Jacob, die bij de gelegenheid, Gen. XXXII: 24—32 verhaald, den bijnaam Israël verkreeg, noemt zich aldus het volk, dat uit zijne nakomelingschap is voortgesproten. De oudste naam der nakomelingen van Abraham, den eersten stamvader der natie, was Hebreen (zie He-hreën), terwijl zij na hunne terugkeering uit de Babylonische ballingschap veelal den naam Joden dragen (zie Joden).

De geschiedenis der I. tot na hunne terugkeering, immers van de tot het rijk Juda behoord hebbenden of hunne nakomelingen, uit de ballingschap, tot welke zij door Nebucadnezar waren verwezen, wordt in de geschiedkundige boeken des O. V. met aanvulling uit eenige dichterlijke en profetische schriften verhaald. Voor het daarop volgende tijdvak tot aan de einde-lijke en geheele omkeering van den Israëlitisch en staat in het jaar 70 na dir., hebben wij eenige berigton in do zoogenoemde apocrijfe boeken des O. V. en in de canonieke van het N. V., terwijl eene uitvoerige, in het algemeen zeer geloofwaardige, aaneengeschakelde geschiedenis van dat volk, van den aanvang af tot op de verwoesting van Jerusalem door Titus, geschreven is door don Israëliet Josephus (zie Josephna). Het is noch noodig, noch met den aard van dit werk in overeenstemming, die geschiedenis in een vlugtig overzigt te beschouwen; tal van hulpmiddelen staan daartoe ten dienste, en onder de uitvoerige bewerkingen der lotgevallen van de I. tot aan den tijd des N. V., i noemen wij voor allen Hess, Geschichte der Israëlilen, waarvan eene Ned. vert, op nieuw is uitgegeven te Deventer en Eranc-ker, 1836—1840, 12 dln. De Zuricher godgeleerde trouwens beschouwt die geschiedenis van het eenige ware standpunt: het theocratische, d. i. als dat gedeelte van het opvoedingsplan des Allerhoogsten mot het menschdom, hetwelk bestond in de afzondering van een volk, dat Hem in eenen staatkundigen zin als oppersten koning erkennende, eerbiedigende en gehoorzamende, bestemd was om in zijnen schoot de kennis en dienst van het eenige en ware Opperwezen te bewaren, tot op den tijd, op welken deze zich, ter voltooijing der zedelijke opvoeding van de menschheid, algemeen zou kunnen en moeten verspreiden.

De grondslag van het Israëlitische volkswezen is derhalve het Israëlitische godsbegrip, uitgaande van het denkbeeld eener steeds voortgaande, schoon naar tijdelijke behoeften in hare werkingswijze verschillende goddelijke openbaring, van welke zij, die invloed hadden op de vestiging, de lotgevallen, do inrigting, de leiding van dien staat, slechts de uitvoerders en behoudens eigen zelfstandigheid werkzame werktuigen waren. Hot Israëlitische godsbegrip onderscheidt zich van het heidendom, te midden waarvan het opwies en bloeide, door gestrenge vasthouding aan het denkbeeld van een eenig goddelijk wezen, en de geschiedenis leert dan ook, dat het veronachtzamen van dit gronddenkbeeld der Israëlitische natie, die met hetzelve stond of viel, steeds op het bedreigen, zelfs verliezen van hun onafhankelijk volksbestaan is te staan gekomen; iets, waarvan zij zeiven, door de ondervinding geleerd, zulk eene levendige bewustheid hebben bekomen, dat, hoe geneigd ook vroeger de natie was tot verzaking van dit grondbegrip, zij, na hiervan in de overmeestering van hun land door de Babyioniërs en het geheele verlies van hun volksbestaan gedurende 70 jaren, zulk een rampzalig gevolg gezien to hebben, naderhand zelfs niet door de zwaarste bedreigingen en in weerwil van do felste volksrampen, hebben kunnen worden verlokt tot ontrouw aan het grondbeginsel van Gods éénheid, ja men mag het als eene der oorzaken van den lateren afkeer, dien dit volk van het Christendom heeft betoond en nog betoont, aanmerken, dat zij dit grondbeginsel geschonden achten door do wijze, op welke door de Christenen de persoon van Jezus Christus beschouwd wordt.

Der I. roeping was, bewaarder en drager te zijn van dit godsbegrip. Zou het hoofddenkbeeld: Gods eenheid, tot „de volheid des tijdsquot; (Gal. IV: 6) bij dat volk worden bewaard, dan moest het afgescheiden worden gehouden van andere, afgodische volken; door niets kon dit beter geschieden, dan door voorschriften en bepalingen, die het burgerlijk, huiselijk en maatschappelijk verkeer met andere natiën tot aan de grenzen der onmogelijkheid belemmerden. En dit oogmerk werd bereikt door de uiterst omslagtige spijs-, reinigings- en andere wetten, welke, in hare volle naauwkeurigheid in acht genomen, nog heden ten dage het verkeer tusschen die natie en het volk, in welks midden het leeft, zoozeer bemoeilijken, dat daardoor alleen het verschijnsel ontstaan kon , dat een volk te midden van een ander leeft, woont, voort bestaat, deszelfs taal spreekt, aan deszelfs staatswetten gehoorzaamt, en niettemin zijne zelfstandigheid en afzonderlijk bestaan onwrikbaar bewaart. Bovendien was ter bereiking van dit oogmerk, een volksbestaan op zich zelf, afgezonderd van alle andere natiën, geen middel geschikter, dan het bewonen van een land, dat in zich zelf alle hulpbronnen bezit, tot het volksleven noodzakelijk, zoo als zulks het geval is met Palestina, welks bodem alles oplevert, wat tot het bestaan en de behoeften van het inwonende volk noodzakelijk is, zonder voor iets het verkeer met vreemden te behoeven.

Bij het standpunt, waarop de Israëlitische natie — theocratisch wonende in Palestina, want zonder dat heeft men slechts een onvolkomen beeld van haar voor zich •— stond, kan het geene bevreemding wekken, dat zij zich, ook in den tijd barer staatkundige vernedering, het eerste volk der wereld gevoelde en het bijzondere voorwerp van de zorg en do bescherming van het Opperwezen. Hierdoor ontaardde het zuivere godsbegrip in het denkbeeld, dat dat Opperwezen de bijzondere godheid van de I. was, tegen welk particularismus de verlichtsten onder hen steeds hebben geijverd. Het was de dwaling, die zich als doel beschouwde, terwijl men slechts middel was; die dwaling duurt bij de Joden nog voort en zoo lang zij stand grijpt, zal ook het Judaïsmus blijven bestaan.

Ter kenschetsing van het Israëlitismus in denkbeelden, zeden

ISR-

en gewoonten enz., verwijzen wij naar Goodwiuus, Moses ct Aiiron (Oxford 1614, meermalen hordr.), vooral de uitgave van Carpzovius (Frankfort on Leipzig 1748), maar inzonderheid naar Pareau, Anh'quitas Hebraïca (Utrecht 1817, herdr. aid. 1823), alsmede naar Strauss, JJelons Wallfarht nach Jerusalem (Elber-feld 1820, 4 din., Ned. vert. Amsterdam 1820, 4 din.). Zie voorts Joden en Mozes.

ISSANT is een term in do wapenkunde, welke van don leeuw

gebruikt wordt om aan te duiden dat men slechts hot bovenste gedeelte van zijn ligchaam zien kan en dat dit gedeelte uit eenige andere figuur schijnt voort te komen. Er bestaat eenige verwarring omtrent het gebruik van dezen term en dien van Naissant bij de schrijvers, waarover men zie het art. Naissant. Ua-ron de Vosch van Avesact in Holland voert: lt;for a la fasce de gueules, sur-monteé d'un lion issant de sable, conronné d'or. (Verg. nevonsstaande figuur.

ISSASCHAR, de vijfde zoon van Jacob uit zijne huisvrouw Len. Do naam beteekent man des loons, en werd waarschijnlijk gegeven wegens het voorval, dat zijne geboorte voorafging (Gen. XXX: 14—17). Hot erfdeel van zijnen stam lag tusschen Zebu-lon ten noorden, do Jordaan ten oosten, half-Manasse ten zuiden , laatstgenoemden stam benevens Aser ton westen.

ISSELT (MicitAEi, van), geboren te Amersfoort in de eerste helft der XVI^d0 eeuw, werd als 11. C. geestelijke, eerst uit zijne vaderstad, vervolgens uit Zwolle, daarna uit Nijmegen, bij den overgang dier steden tot de Hervorming, verbannen. Sedert leefde hij meest te Keulen, doch vertrok later als pastoor naar Hamburg, waar hij in 1597 overleed. Hij schreef: Historia belli Coloniensis (Keulen 1584, herdr. 1620); Historia sui temjmris (Keulen 1602) een zeer zeldzaam bock, dat vele belangrijke be-rigten behelst aangaande het eerste vierde gedeelte van den tachtigjarigen oorlog; een vervolg op dit werk is er uit de supplementen op Surius, mede van de hand van v. I. bijgevoegd (bladz. 718 volg.), van welk laatste eene Hoogduitsche overzetting, vóór den Latjjnschen tekst van het Igeheel, door K. van Ulenbcrg is uitgegeven (Keulen 1586). Men houdt v. I. ook voor don schrijver van Mercuritis Gallo-Behjicus (Keulen 1594), een geschiedkundig overzigt van de staatsgebeurtenissen in Frankrijk, de Nederlanden, Spanje, Italië, Engeland, Duitschland en Polen, van 1588—1594.

ISSUS eene zeestad in Cilieie (zie Cilicie), aan den zeeboezem van denzelfdon naam, waarschijnlijk het tegenwoordige Ajazzo in Natolie, is beroemd door de tweede overwinning, welke Alexander do Groote in hare omstreken in 333 v. Chr. op Darius behaalde. De gehcele legerplaats en het huisgezin van don koning der Perzen viel den overwinnaar in handen.

ISTHMUS, landemjte, werd door de Grieken bij uitnemendheid genoemd do landengte bij Corinthe, die den Peloponesus met het Grickscho vasteland verbindt. Tijdons den bloei van het oude Griekenland stond er een beroemde tempel ter eere van Neptunus, met prachtige beelden uit goud en ivoor vervaardigd. In de nabijheid van dit heiligdom was een tooneel en renpork, waar, in hot eerst om do drie, later om de vijf jaren, do zoogenoemde Isthmische spelen met groote pracht werden gehouden. Deze spelen werden geacht door Sisyphus te zijn ingesteld en door Theseus bevestigd. Even als do Olympisehe spelen bestonden zij in wedrijdon en worstelstrijden, alsmede in tooneel-voorstellingen.

Zie voorts Krause, Die Pythiën, JVemccn mul Isthmiën (Leipzig 1841).

ISTBIË. Een kreits van he( zoogenaamde Kroonland in het koningrijk Jllyrie, in hot noord-oostelijk gedeelte van Italië, dat zich in de gedaante van een schier-eiland in den Venetiaanschen zeeboezem uitstrekt. liet grenst ten noordon aan Triest, Görz en V.

■1TA.

Krain , ten oosten aan Croatie, Dalmatie en den zeeboezem van Quarnero, ten zuiden en westen aan do golf van Venetië en bevat met de Ciuarnerische eilanden op 89 □ mijlen 233,000 inwoners. Het heeft eene hoeto doch op een klein gedeelte na, niet ongezonde luchtstreek; is echter vruchtbaar in wijn, fijne olieën, vijgen, honig, koorn en seheepshout. Ook vindt men er goede weilanden, veel marmer en motselstoenon, steenkolen enz. Ook is de vischvangst een der voorname middelen van bestaan van vele Istriërs. De voornaamste havensteden van het land zijn Rovigno, Capo d'Istria, Pirano en Quieto. De bewoners der steden zijn van Italiaanschen, doch die van hot platte land van Slavonischen oorsprong, welke laatsten eene zeer ruwe taal sproken; mannen on vrouwen zijn van een stork ligchaamsgostel en aan zwaren arbeid gewoon. I., den Romeinen als woonplaats van geduchte zeeroovers bekend, werd door hen in de derde eeuw voor Chr. veroverd, door Augustus met Italië vereenigd tot aan de rivier Arsia (tegenwoordig Arsa). In de Vl^d0 eeuw veroverden de Gothen het land, die het later aan de Hyzantijnschc keizers moesten afstaan, waarop het in handen der Karolingers kwam. Sedert het midden dor X^do eeuw maakte I. eon markgraafschap uit, dat evenwol later weder tot hot hertogdom Kiirn-then behoorde, tot het in 1170 aan don graaf van Andechs, hertog van Dalmatie kwam. Toen de hertog Henrik van Dalmatie in 1204 door koning Philippus in den ban werd gedaan, kwam I. aan den patriarch van Aquileja, die evenwel later alles langzamerhand aan de Venetianon moest afstaan. Deze bezaten meer dan twee derde gedeelten des lands, en het overige, noordoostelijk liggende, behoorde aan Oostenrijk, en maakte een gedeelte van hot hertogdom Krain uit. In het Venetiaansche aandeel tolde men 70,000 inwoners; doch sedert den vrede van Campo Formio was Oostenrijk ook bezitter van dit deel, dat het in 1804, met nog andere Venetiaansche bezittingen, bij hot gebied van Triest getrokken heeft. Toen echter de Oostonrijksche keizer bij den vrede van Presburg de gezamenlijke Venetiaansche bezittingen afstond, moest hij natuurlijk I. ook aan Frankrijk overlaten. Napoleon benoemde in 1808 den maarschalk Bessibres tot hertog van I. In 1814 word echter het land weder veroverd, en in 1816 met hot Oostonrijksche koningrijk Illyrië vereenigd.

ITALIAANSCHE TAAL en LETTERKUNDE. Gelijk reeds ten tijde van Rome's bloei in de verschillende doelen van Italië een verschillende tongval der taal van Latium gesproken word, zoo vormt de spreektaal van het dagelijksehe loven in do onderscheidene oorden van het schiereiland wijzigingen, waardoor b. v. het Piomonteosehe aanmerkelijk afwijkt van het Na-pelsche, hoewel zij te zamen behooren tot do in Italië algemeen gebruikelijke beschaafde schrijftaal, die, uit het Latijn voortgesproten, zich ontwikkeld hoeft tot eene van de sierlijkste en welluidendsto talon, welke bestaan. Zij bestond reeds lang voorde XII'¹⁰ eeuw, doch men mag haren oorsprong in zoover uit dat tijdvak dagteokeiien, als zij toen, gelijk to rogt door Danto wordt opgemerkt, zich verhief boven do weifelende vormen, in vroegere schriften doorstralende. Toch levert zy nog heden ton dage het verschijnsel op, dat er eene blijvende onzekerheid heerscht ten aanzien van het zuivere of min zuivere van vele uitdrukkingen, geenszins in do dichterlijke, maar dos to meer in de proza-taal, hetgeen waarschijnlijk hieraan moot Worden toegeschreven, dat, terwijl de dichter dor Divina Commedia stilzwijgend als wetgever op hot gebied dor poëtische uitdrukking-is erkend, geen prozaschrijver, zelfs Boccaccio niet, immer tot zulk oenen overwegenden invloed ten aanzien van taal en stijl gestegen is. En wordt de tijd van Dante en Petraroa door de Italianen als il gran secoio hunner taal aangemerkt, in de XV¹⁰ eeuw kwijnde zij eenigermato door den invloed van hot gebruik der classieke talen, om zich in de volgende eeuw onder Ariosto, Guarini en Tasso tot den hoogsten bloei te verheffen, gelijk zij, na in de XVII^llc en XVIII'¹⁰ eeuw voel to hebben geleden dooiden invloed der Fransche taal on letterkunde, in onze eeuw op nieuw eene hooge vlugt hoeft genomen. Hare thans algomeone bekendheid in de beschaafde wereld hooft zij minder te danken aan de verspreiding harer letterkunde, dan aan die van hare opera's, wier tekst, nevens de muziek van Possim', Spontini, Donizetti en anderen, over do geheele beschaafde wereld Is verspreid geworden.

Oud is de spraakkunstige bearbeiding der I, T, blijkens hot

9

Piosc van don kardinaal llcnibo, wolk laalkundig werk reeds in 1525 hot licht «ag. Den moesten invloed op de ontwikkeling van het Italiaanseh hchben gehad; Varehi's Ercolano (Florence 1570), Salviati's Avvertimenti clet/a lingua (Venetië on Florence 1584, 2 dln.), Buomnmtteï's JJella lingua Toscana (Florence 1648), Corticolli's Rtgole ecl ozzervazioni (Hologna 1785, meermalen herdr.J, Mnstrofini's Teoria e prospetto de verbi Italiani (Rome 1814, 2 dln.); terwijl onder de buitonlandsche schrijvers over do I. T. de ItalieniscJie sprachle/ire van Fernow (Tübingon 1804, 2 dln.), de Italienische Grammalik van Blanc (Hallo 1844), en als korte handleiding do Maitrt Ilalicn van Vonoroni (Lyon 1753, juoorinalon herdr.) bijzondere vermelding verdienen. Onder de woordenboeken noemen wij Franc. Alunno, Lc ricchezte della lingua volgave (Venetië 1543); 1'ergamini, Memoriale delta lingua (Venetië 1568); het Vocabulaiio van de Accademici delta Crusca (Venetië 1612, met vorbotoringen op nieuw uitgegeven, Venetië 1623, aid. 1691, 3 dln., Floronco 1729—1738 , 6 dln.); Alborti, Dizionario enciclopedico (Lucca 1797—1805, 6 dln.); Dhionario della lingua ha liana (Bologna 1819—1826, 7 dln.); Vocabulario universale Italiano (Napels 1829—1840, 7 dln.).

Als de moeder der Italiaansche letterkunde kan men de Pro-vonijaalsche aanmerken; hare beginselen zijn, gelijk die van elke letterkunde, do voortbrengselen der poëzij, welker beoefenaars roods in het begin der XIII^d0 eeuw een veroenigingspunt haddon in het letterlievende hof van Froderik den ll^,kn to Palermo. Deze vorst zelf beoefende do dichtkunst, gelijk ook andore Ttaliaanscho vorsten van zijnen tijd, waardoor het aanzien der letterkunde zoor werd vermeerderd. De belangrijkste voortbrengselen van dat tijdperk zijn verzameld in Rime antiehe (Venetië 1518); Alacci, Poëli antiehe (Napels 1661), en Nannucci, Ma-nuale della literntura del primo secoio (Florence 1837, 3 dln.). Twee geniën gaven aan do letterkunde van hun vaderland eenen krachtigcn indruk. Dante (zie Dante) on Petrarca (zie Petrarca), nevens welke Boccaccio (zie Boccaceio'), moor bereikbaar dan de buitengewone geest van don schepper der Divina Commedia en min geloord, maar niet minder populair dan Petrarca, eene waardige plaats inneemt, vooral ook wegens den grooten invloed, dien zijn Decamcrone heeft uitgeoefend door de wijze, waarop hij personen van verschillenden stand en ontwikkeling in dat dichtstuk sprekende invoert, alsmede door den smaak voor do Novelle, die or door is ontwikkeld, waaraan Italië's letterkunde eenen schat van voortbrengselen to danken heeft. Ook het proza ontwikkelde zich in dien tijd. Malospini, Com-pagni en Villani schreven in het laatst der XIII'¹⁰ en hot begin der XIV'^ll! eeuw eenen zuiveren, schoon nog kronijkmatig een-voudigen historisehen stijl.

Do herleving der oude letterkunde in de XV'¹⁰ eeuw, waaraan de komst der uit Constantinopel naar Italië uitgeweken Griekscho geleerden veel toebragt, deed voor eenigen tijd de eigene letterkunde kwijnen, totdat een nieuw loven uitging van Lorenzo de Medici, die Floronco tot hot middelpunt der Italiaansche letterkunde verhief. De Morgante maggiorc van Pulci, en do Orlando innamorato van Bojardo, door Ariosto's onster-felijken Orlando furioso in de volgende eeuw overschaduwd, zijn dichtstukken, even rijk van vinding als gelukkig van uitvoering. Doch hebben de genoemden, benovens Berni, Benirioni, Pal-miori, Bollincioni, Cel, Visconti en anderen, den bloei der letterkunde in hun vaderland tot hoogon trap opgevoerd, ook toen was, oven als zich dit in elke letterkunde laat opmerken, een tijdperk aanstaande, waarin do kracht ontaardde in gezwollenheid, de sierlijkheid in gemaaktheid, hot edele in het flaauwe. Slechts do onsterfelijke roem van Ariosto, maar vooral die van Tasso, den dichter van hot wereldberoemde Gerusalemme libe-rata, weegt tegen het flaauwo, gezochte en onbeduidende op, waardoor zich do Italiaansche letterkunde van dien tijd onder-schoidt.

In dat tijdperk valt tevens do, schoon geringe, invloed, dien de Italiaansche letterkunde op onze Nederlandsche heeft uitgeoefend. Toen Hooft in Italië kwam, vond hij er ecno poëzy, in bevalligheid van vorm en zuiverheid van uitdrukking op onein-digen afstand staande boven het nog harde en onontwikkelde Nederlandsch; on leod do zuidelijke poëzij reeds aan hot euvel van den zuiveren vorm voor haar hoogste doel te houden, 't was juist in dit opzigt dat aan Hooft het meest ontbrak. Men behoeft slechts zijne wolluidonde, zachte poëzy, geschreven onder don invloed dor Italiaansche, te lezen en haar te vergelijken met de stroeve voortbrengselen zijner jeugdige muzo vóór dien tijd, om zich te overtuigen, dat hij het zangerige van daarna aan de boorden der Arno en Bronta hooft opgedaan. Doch vorder ging die invloed ook niet, eu in de gestrenge zedelijkheid van den Nederlander konden de morsige dubbelzinnigheden van Arotino en zijne geestverwanten geen weerklank viuden.

Iets vroeger had zich de tooneolpoëzij begonnen te ontwikkelen, eerst in het Latijn, vervolgens in do landtaal, niet alleen in poëzij, maar ook in proza. Bibiena, Maechiavolli, Grazzini, Golli en andoren, waren gelukkige beoefenaars van dit vak der letterkunde, die spoedig daarna de zoogenoemde pastorale dramatische poëzij te voorschijn zag komen, welke in Guarini's Pastor fulo haar hoogste toppunt bereikte. Als letterkundige stukken waren hieraan naauw verwant do Arcadia's, vau welke die van Sannazarius de meest bekende is. Uit do dramatische poëzij ontwikkelde zich, ook in het begin dor XVII^de eeuw, do Opera, die later in Italië zulk oenen bijval gevonden hoeft, dat or do eigenlijke tooneolpoëzij en bepaald hot hooger treurspel genoegzaam gehool voor is verwaarloosd geworden. Daarentegen bloeide do Novelle; do roman was nog in zijne kindschheid, doch beido overschreden door verregaande dartelheid do grenzen van het botamolijke. In het proza hadden do schriften van Mac-chiavelli, Guicciardini en andere min buitenslands bekenden, meer vordionsto wegens do stof, dan uit hoofde van don vorm, hoewel wij niet mogen verzwijgen, dat Barbier! en Doni, die de letterkundige goschiodonis van hun vaderland hebben behandeld, dit ook niet zonder lofïolijko letterkundige verdiensten gedaan hebben.

De tweede helft der XVIl'¹⁰ on oen groot godeelto dor XVlIl^d' eeuw waren arm voor de letterkunde van het schiereiland. De wetenschap word ijveriger beoefend dan do poëzij, en te midden der namen van Galiloï, Riccioli, Torricelli, Cassini, Grimaldi — en hoe vele anderen! — is slechts een enkele, die, gelijk de natuurkenner en dichter Kedi, de gestrenge beoefening der wetenschap aan do fantasiën dor dichtkunst huwde. Bentivoglio, Mafleï, Sarpi (van Muratori spreken wij niet, omdat hij meest in hot Latijn schroef), waren ijverige onderzoekers en verdienstelijke beschrijvers van wereldlijke of kerkelijke geschiedenis, maar hunne werken hebben uit oen letterkundig oogpunt geringe waarde. Vermelding verdient echter, dat in de laa'tste helft dor XVlII^d0 eeuw in Italië eene groote belangstelling bestond in de letterkundige geschiedenis des vaderlands. Wel ontbreekt hot don onderzookeron aan genoegzame oordeelkunde en zijn dan ook vele geschriften uit dien tijd over dit onderwerp voor den stroom des tijds weggedrovon, doch do Rnggluagli di Parnasso van Boe-calini cn de Trusta letteraria van Baretti zullen als bijdragon tot de geschiedenis der Italiaansche letterkunde steeds waarde behouden. Dat de eeuw der Tijdschriften was aangebroken, liet zich ook in Italië bomerken: de Giornale's verschonen in groote menigte. Overigens won de zucht naar hot Franscho, waartegen iets vroeger ten onzent Antonidos zoo krachtig ijverde, ook naar Italië over, gelijk roods boven is opgemerkt.

Eene betere toekomst ontwikkelde zich uit den bajert, waarin de eerste Franscho omwenteling een groot gedeelte van Europa, ook geheel Italië, had gestort. Cesari wierp, daarin door Farini gevolgd, oenen dam op tegen den stroom dor Franschhoid, dio zich meester maakte Tan de taal. Parini stelde in krachtige poëzij do slaafsche navolging van Frankrijks „dartelo manieren,quot; zoo als Antonidos ze noemde, ten toon; Alfiori gaf aan het tooneel zijne oorspronkelijkheid terug, niet zonder overdrijving, maar die door Niccolini en Silvio Pollico, meer aan te bevelen wegens zijno vormen dan zijne denkbeelden, tot de middelmaat is teruggebragt. Voorts voordo Manzoni, wiens Pro-vtessi sposi (Ned. vert.; De verloofden, overgezet door van Limburg Brouwer, Groningen 1835, 3 dln., later herdr. en verk.) door geheel Europa werd toegejuicht, den roman in top, terwijl hij zich ook omtrent het tooneel onsehatbaro verdiensten verwierf. Grossi doet als dichter hier en daar aan Tasso denken ; Cabianca bezong den dichter van Gerusalemme op cone wijze, zijner waardig, en Loopardi, Cagnoli, om geeno nog levenden te noemen, grepen naar de lier om lucht te geven aan hot, in Italië niet altijd binnen do perkon der bezadigdheid ge-

houden gevoot voor vrijheid en afkeer van maatschappelijke slavernij. Over het algemeen heeft de politieke opgewondenheid in Italië gedurende do laatste jaren aan do wezenlijke en blijvende waardij der letterkundigo voortbrengselen niet dat voordeel aangebragt, hetwelk men, den gloed die er in doorstraalt in aanmerking genomen, wel zou mogen wenschon.

De volgende geschriften over de geschiedenis der Italiaansche letterkunde in het algemeen, oordeolcn wij to moeten vermelden: Crescimbeni, Stor ia delta volgar poè'sia (Uomo 1698, 6 dln., herdr. Venetië 1731); Quadrio, Storia e regione d'ogni poësin (Bologna 1739, 7 dln., herdr. Milaan 1741—17S2); Mazzuehelli, Gli scrittori d'Italia (Brescia 1753—1763, 6 dln., een alphabe-tisch werk, slechts de A en B bevattende); Tiraboschi, Storin della leüeratura Ilaliana (Modena 1772—1783, 14 dln., meermalen in meerder en minder dln. herdr.), voortgezet door Lombard! , Storia della leüeratura /taliana nel secoio JtF///(Modena 1827—1830, 4 dln.) en Levati, Sagtjio sulla storia della Ulteratura [taliana ne' primi 25 ami del secoio XJX (Milaan 1831); Cor-niani, Secoli della htteratura Ilaliana (Brescia 1818—1819, 9 dln.), met het vervolg van ïicozi (Milaan 1832—1833, 2 dln.); Maffeï, Storia della htteratura Ilaliana (Milaan 1834, 2 dln.); Ugoni, Della htteratura Italiana (Brescia 1820—1822, 3 dln.); Cimorelli, Origine e progressi della bella lettere Italiana (Milaan 1845); Giudiei, Storia della bella lettere in Italia (Florence 1847), en Compendia della storia della, htteratura Italiana (Florence 1851); Ginguene', Ilistoire litéraire d'Italië (Parijs 1811, 9 dln.), voortgezet door Salfi (Parijs 1823—1835, 4 dln.); Ruth, Geschichle der Italienische Poesie (Leipzig 1844— 1847, 2 dln.). Een bibliographisch overzigt van do schrijvers over dit onderwerp, ook met betrekking tot afzonderlijke gedeelten van Italië, vindt men in: Gamba, Serie de testi di lingua (Venetië 1828, meermalen herdr.) en Bibliogrqfla della novelle Italiane (Florence 1835), benevens Melzi, Bibliograjia dei romanzi e poëmi cavalleresci Italiani (Milaan 1838), en voorts dc Iliblio/jrqila Italiana (Milaan 1835—1847, 14 dln.).

ITALIAANSCHE BEELDHOUWKUNST. (Zie Beeldhouwkunst).

ITALIAANSCHE SCHILDERSCHOOL. (Zie Schilderkunst.)

ITALIAANSCHE MUZIEK. (Zie Muziek).

ITALIË. Schiereiland in het zuiden van Europa, zich omtrent in de rigting van noordwest naar zuid-oost uitstrekkende tusschen de golf van Venetië of de Adriatische zee, die het aan de oost-, en de Middellandscbe zoo, die hot aan do zuid- en westzijde bo-spoelt. Aan de noordzijde grenst het aan Oostenrijk, Zwitserland en Frankrijk, on wordt van hot vasteland van Europa gescheiden door het Alpengobergte, dat halvemaanswijzo om de noordergren-zen van T. sluit. Ook worden nog tot dit land gerekend eenige eilanden, met name Sardinië en Sicilië mot de Liparische eilanden , die, het eersto tot hot Italiaansche koningrijk Sardinië, het tweede met de laatstgenoemden tot het koningrgk Napels on Sicilië , ook do beide Siciliën genaamd, behooron; voorts Corsica, dat ecu departement is van Frankrijk; Malta mot do omliggende eilanden, aan Groot-Brittannie toebehooronde; terwijl door sommigen ook de Ionische eilanden tot I. worden gerekend. De grootto van het schiereiland zelf is 4,610 □ mijlen 1,240 □ mijlen. Het land is voor hot grootste gedeelte bergachtig en wordt in de lengte doorsneden door hot Apennijnscho gebergte. In het zuiden is de grond zeer vulcanisch en verheft zich do Vesuvius. Grooto vlakten heeft I. weinig; de voornaamste zijn; do Lom-bardijsche vlakte in hot noordon, de Campagna di Roma en die van Felice in hot midden ou zuiden. Do voornaamste rivieren zijn: de Po, eigenlijk de eenige grootero rivier, Etsch, de Brenta, do Tiber en do Vulturno. Onder do meren verdienen vermelding: dat van Como, het Lago di Garda, dat van Casti-glione, dat van Perugia (het uit Hannibal's geschiedenis beroemde /«ens Trasimenus), en dat van Colago, benevens nog oenige kleinere.

Hot klimaat van I. is, wanneer men de ruwe bergstreken uitzon-dort, zacht en aangenaam; in het zuiden zgn do zomers heet, doch daar wordt dc warmte door do zeewinden getemperd, hoewel de Sirocco nu en dan cone ondragelijke hitte aanbrengt. Het natuurschoon van I. is wereldberoemd on verdient dien roem. De grond bevat zilver, koper, lood on ijzer; voorts voortreffelijk marmer, albast, gips, porcelein-aardo, vitriool, salpeter, zout, zwavel on minerale wateren. Het plantenrijk levert rijst, tarwe en andere graansoorten, heerlijke wijnon en voortroffolijko olijven, benevens allerlei zuidelijke vruchten.

I. wordt in het algemeen verdoold in Opper-Italië (het noordelijke gedeelte) midden-Italië en Bonedon-Italië, het zuidelijkste. Hot bevat de volgende staten.

S T A A ï.

5 2 * 2 3

k R W

g a

s

O

KKOETilNOSVORM.

BEVOLKING.

HOOFDSTAD.

HEVOLKtNO DEll

IIOOI'DSTUDFN

Kerkelijke staat......

800

Goostelijko monarchie.

2,700,000

Rome.

175,000

Lombardisch-Venetiaansch ko

ningrijk ........

831

Koningrijk, bohooren-

5,502,000

Milaan.

160,000

aan de kroon van

Oostenrijk.

*

Marino (San).......

1

Republiek.

7,800

San Marino.

0,000

Modena.........

110

Hertogdom.

598,000

Modena.

30,000

Napels en Sieilië......

2,033

Koningrijk.

9,317,000

Napels.

420,000

Parma..........

113

Hertogdom.

505,000

Parma.

41,000

Sardinië.........

1,373

Koningrijk.

5,000,000

Turin.

150,000

Toscane.........

402

Groothertogdom.

1,783,000

Florenco.

109,000

Voor de geschiedenis van I. verwijzen wij in de eerste plaats naar de volgende verzamelingen van bronnen: Muratori, Re-rum Italicarum scriptores praecipu (Milaan 1723—1761, 25 dln.), met hot vervolg van Tartini (Florence 1748) en Mittarolli (Venetië 1771); Archivio storico Italiana (Florence 1838—1851, 23 dln.); Mollini, Documenti di storia Italiana (Florence 1836); Tosti, Archivio Cassinessi (Napels 1850). Voorts naar; Guiceiar-dini, Storia d'Italia (Florenco 1561, laatste uitgave van Rossini, Pisa 1819, 10 dln.).

ITHACA. Een klein eiland tot het gemeenebest der Ionische eilanden behoorende, ten noord-ooston van Cephalonia, het vaderland van Ulysses, den Odysseus van Homerus, in later tijd ook Thiaqui, Thoaqui, Cofalonia piccola of klein Cephalonio en ook wel Val di Compari genoemd, schoon de Engelsclion aan hetzelve den ouden naam van Ithaea terug gegeven hebben. liet is eone kalk-steonrots, die met do eilanden Calamo, Ataco en Megannis, die tot hetzelve behooron, op ruim 3 □ mijlen ongeveer 11,000 inwoners bevat en in de van goeden bouwgrond voorziene dalen genoegzaam koren en groenten voor de inwoners, en verder voel korenton, do beste wijn dezer eilanden, olijven.

katoen, vlas cu goede zuidvruchten voortbrengt; doch gebrek aan hout en vee heeft. Korenten, wijn en olijven zijn de eenigste artikelen van uitvoer. Vathi is do hoofdstad en bezit de eenige goede haven. Verg. Geil, The Geography and antiquities of Ilhaca (Londen 1807) en Schreiber, Ithaca, oder Versuch einer geoyra-phisch-antiquarischen Darstellung der Insel nach llomer und den netiern Reisenden (Leipzig 1829).

ITHOME, eene versterkte stad in Messenie, sedert hot jaar 369 v. Chr. hoofdstad der landstreek, lag ten noordon van Mes-sene op eenen berg, die denzelfden naam I. droeg en tegenwoordig Monto Vulcano genoemd wordt. De Grieksche overlevering vermeldt dat Zeus (Jupiter) op dezen borg door nymphen word opgevoed. Later werd hij er in een aan hem toegewijden tempel als god vereerd.

ITTIG (Thomas), geboren te Leipzig don 31^8lc» October 1643 en aldaar den 7^lllt;m April 1710 als hoogleeraar der godgeleerdheid overleden, bekleedt eene niet onbelangrijke plaats onder de Luthersche godgeleerden van zijnen tijd. Hij heeft zich vooral verdienstelijk gemaakt omtrent de Kerkelijke geschiedenis. Een Schediasma de auctorihus, qui de scriptorilus ecclesiasticis egerunt van zijne hand is na zijnen dood uitgegeven (Leipzig 1711); hij zelf gaf eene Historia ecclesiastica (Leipzig 1709), eene 1 lis tor ia Synodorum nationalium reformatarwn in Gallia (Leipzig 1705), eene Historia Concilii Nicaeani (Leipzig 1712, na den dood des schrijvers door Ludovici uitgegeven), en eenige kleinere verhandelingen. Ook leverde hij eene uitmuntende Bibliotheca Patrum apostolicorum (Leipzig 1699).

IVICA of IBIZA. Spaansch eiland in de Middcllandsehe zee, tot de Pityusische eilanden en do provincie der Baloarische eilanden bohoorende, 12 mijlen van do Spaansehe kust gelegen. Het is ruim 4 mijlen lang en 2 breed, terwijl het met Formontera, Espalmador, Tagomagu, Espuntel en Conejera, eene oppervlakte van ongeveer 8|. □ mijlen beslaat en 21,500 inwoners telt. Het is geheel doorsneden door bergen, die mot digte bosschen bezet zijn. Do grond is over het algemeen kleigrond, vruchtbaar en genoegzaam bewaterd. De luchtsgesteldheid is er zeer zacht en go-zond, doch do wind dikwerf onaangenaam. De landbouw wordt er mot veel zorg beoefend. Men teelt er voel tarw, besto olie, veel wijn en zuidvruchten, oen weinig hennep en vlas, terwijl verder veeteelt en visscherij, doch vooral de handel in zeezout voorname takken van bestaan zijn. De fabrieken zijn hier zonder betoekenis, en de inwoners meestal met do zeevaart bezig, zy voeren scheepstimmerhout, amandelen, watermeloenen, olie en vooral zout uit. Het eiland wordtin 5 Quartanos: Dol Llano di la Villa, de Sta Eulalia, de Balanzat, de Pormany en de Las Salinas verdeeld. De hoofdstad voert denzelfden naam als hot eiland en telt 5,281 inwoners. Zij is versterkt, heeft eene zeehaven, een kasteel, eene voorstad, eene hoofdkerk, 3 kloosters en een ziekenhuis. Het eiland behoorde eerst aan de Car-thagers, daarna aan de Romeinen, later aan de Mooren, die ia 1235 door koning Jacobus don I'^tcquot; van Arragon van daar verdreven werden.

IVOOR. Onder dezen naam verstaat men voornamelijk de lange tandon van don olifant, snijtanden, in hot tusschonkaak-been geplaatst, die wegens het eigenaardige hunner wording met het dier mede groeijen, vier tot vijf voet lang kunnen worden en aan do inplanting eene middellijn van 14 Ned. duim kunnen hebben. Hot beste I. is wit, doch men vindt meest min of meer geelachtig, tot zelfs geheel geel I. Het werd vroeger ooV. Elpenbeen, dat is elefanten-boen genoemd. Het besto komt uit Azië en Sumatra, het minder deugdzame uit Africa. Ook wordt er veel I. uit Siberië aangevoerd, dan dit zijn gedeeltelijk tanden van voorwereldsebe dieren, gedeeltelijk tanden van den walrus, welke veel minder lang en zwaar zijn dan die dor olifanten. Het gebrande I. levert eene zeer donkere zwarte verw, donkerder dan beenzwart. Reeds bij de Ouden word het I. tot sieraad aan beelden, schepters, troonen en kloedingstukken gebruikten bij do Grieken waren de kolossale godenbeelden somtgds gedeeltelijk van deze stof vervaardigd, zoo als b. v. hot beeld van den Olym-pischon Jupiter, door Phidias' kunst in het loven geroepen, waarbij alleen de draperiën en het haar van goud waren. Men meent ook dat de Grieken de kunst verstaan hebben om het I. te splijten en te buigen, zoodat zij er lange en vrij broode platen van verkregen, doch hiervan zijn geene overblijfselen en de kunst is mede verloren geraakt. In do middeleeuwen diende het I. voornamelijk tot versiering van heiligenbeelden en kerkelijke pronkstukken en na den tijd der hervorming hebben de Hol-landsche en Vlaamsche kunstenaars, als Quellinus en Bossuit, uitgemunt in het snijden van deze harde stof tot allerlei kunstvoorwerpen , namelijk beeldjes, groepen, bachanalon, terwijl het snijden van allerlei Zwitsersche en Tyroolsche jagtvoorstellingen tegenwoordig fabriekmatig behandeld wordt. Ook zijn de Sinezon zeer bedreven in hot kunstmatig snijden van ivoren beeldjes en phantastischo dieren.

IVOOR (Plaktaardio). Deze merkwaardige stof is hot hard geworden kiemwit van eene palmsoort, die door do kruidkundigen Ruiz en Pavon in de bosschen van Peru werd aangetroffen, en naar de eigenaardige gesteldheid har er vruchten door hen Phytelephas macrocarpa genoemd werd; wat wij omtrent dezen boom weten, hebben wij hoofdzakelijk aan de mododoo-lingen van bovengenoemde reizigers te danken.

De Indianen dekken hunne woningen met de bladen van dezen zeer fraaijen palm, die door do inboorlingen van Columbia Tagua of Cabeza de Negro (Negerhoofd) genoemd wordt; zijne vruchten bevatten in den beginne oen helder, smakeloos vocht, dat vervolgens melkachtig en zoet wordt, dan vast begint te worden en, steeds in hardheid toenemende, eindelijk het Ivoor evenaart; zoowel om zijne bardheid , als om zijne helder witte kleur, komt het ons voor, dat de naam van PI. I. zeer juist gekozen is.

Hot PI. I. dient tot hot vervaardigen van allerlei kleine voorwerpen; wij zagen b. v. daarvan gemaakte pijpokopjes, knoppen voor wandelstokken enz, v. H.

IVOORKUST, Tandkust of Elpenboonkust, noemt men, wegens het voornaamste voortbrengsel, dat gedeelte der ten zuiden door den Atlantischen oceaan bespoelde kust van Opper-Guinoa, hetwelk ten westen door kaap Palmas en ten oosten door de Goudkust (zie Goudkust) begrensd wordt. Het land is zeer boschrijk, maar binnenwaarts weinig bekend. Van de volksstammen, die het bewonen, zijn de Kwakwa-nogers en do Issineeren do voornaamste. Hun aantal is niet met zekerheid bekend. De Fran-schen, die or zich reeds in het jaar 1700 noderzotteden, maar het spoedig weder verlieten, bezitten in het oostelijke gedeelte, sedert 1843, de sterkten, die toen Nemours en Joinville genoemd zijn. De handel met inboorlingen levert ivoor en stofgoud.

IVREA, het Eporedia der Ouden, eene sterke stad met 9,000 inwoners, is de hoofdstad der gelijknamige Sardinischo provincie 1., welke op 26J □ mijlen 170,000 inwoners telt. Vroeger was deze landstreek een markgraafschap, door Karei den Groo-ten na de verovering van het rijk der Longobarden gesticht. Na de onttrooning van Karei den Dikken in 887, stonden onder hen, die aanspraak op de kroon van Italië maakten, ook de markgraven van I. op den voorgrond. Eindelijk gelukte hot zelfs aan den markgraaf Berengarius den Il^e» in 950 zich op don koninklijken troon te plaatsen, doch hij zag zich genoodzaakt dien spoedig weder te ruimen. In 1018 ontnam keizer Henrik de II^de het markgraafschap aan de zonen van den oproerigon vorst Arduinus en lijfde het in bij het rijk, doch weinig moer dan eene eeuw later (1248) schonk keizer Fredorik do II^d0 het weder aan don graaf Thomas van Savoyo, wiens nakomelingen in het bezit van I. gebleven zijn.

IVRY of IBERIACUM is eene burg en een dorp van Frankrijk, in Normandië. Het was aldaar, dat in het jaar 1590 do beruchte veldslag geleverd word, waarbij Hendrik de IV^d0 overwinnaar bleef; I. ligt 4 mijlen ten noorden van Dreux en 15 mylen ten noordwesten van Parijs.

IWARANCUSA-WORTEL (Radix Iwaranaisae), herkomstig van Anatherum muricatum Palis s. Andropogon muricatus Retz., eene overblijvende, in Oostindië inheemsche plant, die in de groote familie der Grassen (Gramineae) tot de tribus der Andro-pogoneae, en in het stolsel van Linnaeus tot de 2^ll'^: orde dor 3^ao klasse (Triandria digynia) behoort; — het schijnt evenwel, dat niet alléén aan de wortels van straks vermelde plant, maar ook aan die van Andropogon Iwaranhusa (aldus geheoten naar de inlandsche benaming „Ibharankuskaquot;), Andropogon Schoenan-thus L. en mogelijk van nog andere Oostindischo soorten van Andropogon de naam van I. wordt gegeven.

Waarschijnlijk naar aanleiding van de aromatische, prikkelende en zweetdrijvende eigenschappen, die hij bezit, werd eenige

jaren gelodon mot vool ophof van den I. gewaagd, als dienstig togen do Aziatische cholera; of dit. middel iets meer gebaat hooft dan andere, kunnen wij moeijelijk booordeolon, maar wel ge-loovon wij alle uitwerking van dit middel te mogen betwijfelen, wanneer het mogt aangewend worden op do wijze, waarop verhaald wordt, dat dames in Parijs dit deden, door namelijk uit I. vervaardigde hoedjes te dragen.

v. H.

IXION was volgens de Griokseho mythologie oen koning der Lapithon iu Thessalië, die, door Jupiter tot den maaltijd der goden genoodigd, eene liefdedrift opvatte voor Juno, die onder schijn van hom te wille te zijn, hem eene wolk dood omhelzen, waardoor het leven aan do Centauren gegeven werd. Jupiter slingerde hem met den bliksem in den Tartarus, waar hij op een rad werd gebonden, dat door den wind in eene snelle, eeuwigdurondo beweging gehouden wordt.

J. De tiende letter van ons alphabeth. In dat der Grieken on Romeinen was zg van de I niet onderscheiden (zie I), en daar zij in het Hobreouwsch van allo letters het kleinste toeken heeft, word door de oude Joden bij haar vergeleken al wat klein en nietig is, verg. Matth. V: 18.

JAAR. Het tijdsverloop, door dit woord aangeduid, wordt tweezins opgevat, t. w. in wetenschappelijke en in algemecne beteekenis. Iu den eersten zin spreekt men van het sterrekundigo J., omdat do juiste duur van dien tijd door sterrekundigo waarneming wordt aangewezen; in den tweeden van het burgerlijke J., omdat er de meesto tijdsbepalingen in het burgerlijke leven naar worden geregeld.

Het sterrekundigo J. is die tijd, welken do aarde besteedt om eenen geheelen omloop om do zon te volbrengen. Die tijd wordt gemeten door het waarnemen van twee opvolgende gelijke standen van de zon ten opzigto van den sterrenhemel, het tijdsverloop alzoo, na hetwelk de aarde, uit het middelpunt der zou gezien, wederom denzelfden stand heeft met betrekking tot eene bepaalde ster. Dit tijdsverloop draagt den naam van Siderisch J. en is onveranderlijk in duur. Het staat tot den tijd, welken do aarde noodig heeft tot céne omwenteling om hare as als 1 : 365,2564; met andere woorden het Siderische J. is 365 d., 6 u., 9', 10quot;,75 lang. Indien do onderlinge stand van den aequator en de ecliptica (zie die artt.) onveranderlijk dezelfde bleef, zou do snijding hunner vlakken of eigenlijk do komst der aarde in het vlak van den hemel-aequator ook volmaakt na datzelfde tijdsverloop plaats hebben. Doch ten gevolge van den zoogenoemden teruggang der nachteveningen (zie Nachteveningen) bereikt het middelpunt der aarde het vlak van den aequator des hemels telkens iets vroeger, zoodat de volmaakte gelijkheid van dag en nacht over de geheele aarde, het begin der lente voor het noordelijk halfrond, telkens zooveel vroeger plaats heeft als de aarde tijd zou behoeven om het kleine boogje te doorloopen, dien het lentepunt haar, om zoo te zeggen, is te gemoet gegaan. De lengte van hot J. zoo als het gemeten wordt door het tijdsverloop tus-scben tweo standen van de aarde ten opzigto van het lentepunt, bedroeg bij den aanvang der tegenwoordige eeuw 365 d., 5 u., 48', 50quot;,83. Daar echter de verplaatsing van het lentepunt aan don hemel niet met eenparige snelheid geschiedt, en ook de aarde in al de punten harer baan niet dezelfde snelheid bezit, is do lengte van het tropische J. (aldus noemt men hot tijdsverloop tussehen twee standen der aarde ten opzigto van hot lentepunt), niet altyd dezelfde. De grootste lengte, 365 d., 5 u., 49', 24quot;,83 had plaats omstreeks het jaar 3040 voor Chr. en do gemiddelde, 365 d., 5 u., 48', 46quot;,83 zal in het jaar 2360 onzer jaartelling plaats hebben, terwijl do lengte van het tropische J. tot het jaar 7600 zal afnemen en dan het kortste zijn, t. w. 365 d., 5 u., 48', 8quot;,83. Eindelijk, de loopbaan dor aarde is, behoudens kleine afwijkingen door storingen (zie Storingen) veroorzaakt, eene ellips, in welker eene brandpunt de zon staat. Bijaldien nu die ellips onveranderlijk dezelfde uitmiddelpuntigheid en denzolfdon stand in de hemelruimte behield, zou de aarde ook tot hetzelfde punt in die ellips, b. v. hot perihelium of den naasten stand aan de zon, terug koeren na het Siderische J.; doch ten gevolge eener langzame verplaatsing van de rigting der groote en dus ook der kleine as van de aardbaan en het veranderlijke van de uitmiddelpuntigheid dier baan ver-loopen thans van het eene perihelium der aarde tot het andere

365 d., 6 u., 13', 54quot;57. Dit noemt men het anomalistischc J. ïen gevolge van deze verplaatsing van de groote as der aardbaan, die in ongeveer 21,000 jaron naar alle punten der ecliptica gerigt is, valt de naaste stand der aarde bij de zon, die thans omtrent te gelijk met den wintor-zonnestand plaats heeft, niet altijd in denzelfden tijd des jaars, en zal in het jaar 6468 te gelijk met do nachtevening in de lente plaats hebben.

Het burgerlijke J. is het tijdsverloop, na hetwelk de vordee-ling in maanden en jaren op nieuw aanvangt. De moeste volken rekenen die verdeeling volgens den schijnbaron loop der zon; sommigen echter, opgemerkt hebbende, dat de saizoenen enz. omtrent na 12 maneschijnen plaats hebben, volgen deze, zoodat hun J. een maanjaar is. Gemiddeld bedragen 12 maans-omloopen 354 d., 8 u., 48', 36quot;. Hot maanjaar wordt zonder eenige verandering tot byhouding aan het zonnejaar gebruikt door do Mohammedanen (zie ITedschra) en door de Israëliten (zie Joodsdie Almanak).

Dat het zonnejaar omtrent 365 dagen bedraagt, valt gemakkelijk in het oog en was dan ook reeds in de hooge oudheid bekend; doch even zeer, dat hot verschil omtrent ' dag bedraagt. De oude Egyptonaren stolden het J. op 365 dagen vast, hetgeen reeds eene verbetering was van de 12 maanden, ieder van 30 dagen, welke verdeeling ten grondslag ligt in do bij-belsche oorkonde aangaande den Noachitischen watervloed; doch de Egyptonaren lieten de herstelling van de oneffenheid aan den tijd over en noemden de periode, na welke do saizoenen weder op dezelfde dagen invallen, do Sothische periode. Zij telt 1460 jaren , d. i., wanneer men het J. altijd op 365 dagen bepaalt, zal b. v. do lente-nachtevening na 1460 jaren weder op donzelfden dag des jaars vallen. Doch reeds koning Numa nam bij de Romeinen eenen anderen maatregel, om het maanjaar, dat toen gebruikt werd, zoo na mogelijk bij de versehijnselen der saizoenen of van de zon te houden, t. w. door periodieke invoegingen, van welke hij echter de bepaling aan de willekeur dor priesters overliet. Daardoor was ten tijde van Julius Caesar, eene halve eeuw voor onze jaartelling, de almanak zoo in do war geraakt, dat Caesar, in overleg mot eenige sterrekundigon, besloot om eerst den kalender te herstellen en vervolgens de verwarring voor hot toekomende voor te komen. Het eerste geschiedde door het toen looponde jaar (45 voor Chr.) tot 444 dagen te laten voortgaan (men noemde dit het jaar van verwarring, annus confusionis); het laatste door eenen zeer eenvoudigen, maar doeltreffcnden maatregel, dat namelijk om do 4 jaren hot J. éénen dubbelen dag zou hebben, en wel den 24«quot;™ Februarij, volgens den Ro-meinschen Almanak de dies sextus ante. Kalendas Martias (de zesdo dag voor hot begin van Maart, zie Jiomeinsche Almanak), die dus nis, tweemaal geteld werd, waarnaar zulk een jaar van

366 dagen, door ons schrikkeljaar genoemd, den naam van annus bissextilis verkreeg, welke in de Franscho taal is overgenomen. In zulk een schrikkeljaar had echter de op don 24^s,cquot; Februari) volgende dag geenen naam of rang in den kalender, maar werd als eene voorttelling of verlenging van den 24^squot;^!,1 aangemerkt, gelijk ook nog die schrikkeldag geene letter heeft in dio aanduiding van de dagen door letters, waaruit de zondagsletter (zie Zondagsletter) is ontstaan. Door dezen maatregel oordeelde Julius Caesar, naar wien deze tijdrekening de Juli-aansche genoemd wordt, genoegzaam gezorgd te hebben, dat de lonte-nnchtevoning, die na hot eindigen van hot vorwarrings-

jnar op den 24^stequot; Maart inviel, zich daarvan niet of niet merkbaar zou verwijderen. Uit Cicero, De. nat. Dear. II, 19, zou men moeten besluiten dat Caesar wel wist, slechts wigmoey juist do lengte van het J. to hebben uitgedrukt in zijne bepaling van do tijdrekening, doch na lang tijdsverloop moest het zich bloot leggen, en in het laatst der XVl^lllt;1 eeuw had do nachtevening van de lento niet meer, zoo als in Caesars tijd op den 24quot;'quot;', maar op den IQ¹¹⁰quot; Maart plaats. Paus Gregorins oordeelde dus in het jaar 1581 eene verbetering van don kalender noodzakelijk.

Die noodzakelijkheid ontstond uit do berekening van den tijd, waarop het paaschfeest en do daarvan afhangende kerkelijke feestdagen moesten gehouden worden. Het concilie van Nicea had namelijk in het jaar 325 aan do verwarring daaromtrent een einde gemaakt door vast te stellen; dat het paaschfeest voortaan zou gevierd worden op den eersten zondag, waarop of waarna het voor het eerst volle maan was na de nachtevening der lente, welke sedert den tijd van Caesar, toen zij op den 2 4quot;^equot; Maart plaats had, reeds op den 21'^lcquot; dier maand was gekomen. Maar in den tijd van paus Gregorius waren do nachteveningen sedert het concilie van Nicea op nieuw nagenoeg 10 dagen verloopon en was het de ll¹¹⁰ Maart, wanneer de lentenachtevening plaats had, zoodat aan de bedoeling van de Niceaansche kerkvergadering, om het paaschfeest der Christenen nimmer to gelijk met dat der Israëliten te doen invallen en het tevens bij do lente-volle-maan te doen plaats hebben, niet meer kon voldaan worden (zie deswegens Paaschfeest). Ten einde nu eens voor altijd de 21⁸¹⁰ Maart op de nachtevening der lento zou vallen, bepaalde de paus, bij bnllo van den 24»^tlt;'ⁿ Februari) 1581, dat in de geheelo westersche kerk in het volgende jaar 10 dagen zouden worden overgeslagen, zoodanig, dat men na donderdag den 4'^k'ⁿ October niet zou tellen den Squot;¹⁰quot;, maar den 1S'¹quot;quot;, welke dag dan vrijdag zou zijn, terwyl die dag, indien ook de S¹¹⁰ tot do K''⁰ geteld waren, een maandag geweest zou zijn. Kven als Julius Caesar met zijn annus confusionis, bestelde alzoo do paus den kalender, maar even als deze regelde hij ook door het vaststellen van do toekomstigo inlasschingen de bestendige orde. De Juliaansche bepaling werd namelijk door hem in zoover gewijzigd, dat voortaan van de vierjarige inlassching van eenen schrikkeldag de zoo te noemen eeuwjaren (die met welko eene eeuw eindigt), 1600, 1700 enz. alleen dan schrikkeljaren zouden zijn, wanneer het jaartal door 400 deelbaar is. Zoo zoudo b. v. het jaar 1800 volgens den Juliaanschen kalender een schrikkeljaar geweest zijn, volgens den naar den paus aldus genoemden Gregoriaanschen was het zulks niet, doch 2000 'zal èn in den Juliaanschen èn in den Gregoriaanschen een eeuw-schrikkeljaar zijn. Door deze bepaling is de kalender voor 5000 jaren tot op een dag verzekerd; na dien tijd zal do lento den 20^,ll!n Maart invallen. Nog naauwkeuriger ware het geweest, indien do Gregoriaansche kalender den schrikkeldag in do jaren, welker getal door 4000 deelbaar is, nogmaals haddo doen overslaan; in dat geval zou do lente-nachtevening zich in 1000 eeuwen gee-nen dag van den ai⁸'⁶quot; Maart kunnen verwijderen.

In de B.-C. landen werd do Gregoriaansche kalender of stijl, gelijk hij ook genoemd wordt, dadelijk aangenomen, doch de l'rotestantsche staten gingen niet aanstonds over tot eene almanak-berekening, dio van den paus van Home uitging. Uo No-derlandscho gewesten echter namen den nieuwen stijl terstond aan, met uitzondering van Friesland, dat zulks eerst in 1700 deed, gelijk mede het geval was mot onderscheidene Duitscho landen; Zweden en Groot-Brittannië eerst in 1750, terwijl de Oostersehe kerk, met name Kusland, nog altijd den Juliaanschen stijl volgt en alzoo thans reeds 12 dagen ten achter is, zoodat zij b. v. den 12^den November hebben als het volgens onzen almanak de 24quot;'° is. Dit verschil zal na 1900 mot een dag toenemen, doch in 2000 niet, dewijl volgens den Gregoriaanschen stijl, even als volgens den Juliaanschen, dat jaar oen schrikkeljaar wezen zal.

Wat het begin van het J. aangaat, dat het in ons vaderland met den l^,,equot; Januarij aanvangt, is een gevolg eoner ordonnantie, door don landvoogd Reqnesens uitgevaardigd den 16^d'¹quot; Junij 1575. Vroeger bestond daaromtrent hier te lande groote oneen-parigheid, daar reeds sedert eenwen het jnar even als nu in het dageiijkscho leven aanving, terwijl de „stijl van den Hovequot; het jaar van paschen tot pasehen rekende en andoren wederom hot jaar naar kcrkelijkeu stijl met kersdag aanvingen. Zie daaromtrent Huydecoper op Melis Stoko, D. I, bladz. 297—324. De oudo Romeinen schijnen het jaar met 25 February to hebben begonnen, van waar dan do plaatsing van den schrikkeldag zal zijn ontstaan; later begonnen zij het den l'^tcu Januarij, en van hen is zulks op geheel christelijk Europa overgegaan. De aanvang des jaars bij de oude Israëliten zal in het art. Joodscha Kalender worden vermeld; de aanvang van het J. der Mohammedanen doorloopt al de tijdperken van het onzo. Zie lledschra.

Do verdecling van het J. in maanden en weken klimt tot de hoogste oudheid, en men vindt er reeds sporen van in do oudste oorkonden van het boek Genesis. Die in maanden grondt zich zonder twijfel op het verschijnsel van de afwisselende lichtgestalten der maan, die, zoo als eene zeer eenvoudige waarneming doet zien, na 29J- dag terugkeeren, zoodat dan ook de maanden oorspronkelijk van 30 of bij afwisseling van 29 dagen waren. De tijd van het eerste verschijnen der maancirkels tot dat de maanschijf half verlicht is, van daar tot aan volle maan, wederom van daar tot aan de halve verlichting, en eindelijk van daar tot aan het verdwijnen der maan in do stralen der zon, waren kennelijk geschikte tijdmerken, waaruit misschien do weken ontstaan zijn, tenzij men deze laatste verdeeling atleido uit vroegere verspreiding van het scheppingsverhaal Gen. I, zie voorts Maand en Week.

JAAR (Guoot Platonisch). (Zie Nachteveningen).

JAARGETIJDEN. Gelijk do aequator en do ecliptica elkander aan twee tegenovergestelde zijden des hemels snijden, zoo zijn er ook natuurlijk in het midden tusschen die punten tweo andere, mede onderling tegenovergestelde, waar beide cirkels zich het verst van elkander verwijderen. Aan een dezer punten staat do zon in do ecliptica het verst ten noorden, aan het tegenoverge-steldo het verst ten zuiden van den aequator. Haar stand in liet eerstgenoemdo punt geeft voor het noordelijke halfrond den lang-sten dag; haar stand in het andere geeft dion voor het zuidelijko halfrond, terwijl op don geheelen aardbol gelijkheid van dag en nacht heerseht, wanneer zich do zon, of eigenlijk do aarde, in don aequator des hemels, d. i. in het vlak van dien dor aarde, bevindt. Deze vier punten bepalen de vier J. Do lente vangt in sterreknndigen zin aan, wanneer de zon, schijnbaar van de zuidelijke helft der ecliptica naar do noordelijke overgaande, den aequator snijdt; zulks heeft plaats op of zeer nabij den 21^8len Maart; de zomer begint, wanneer do zon op het midden van de noordelijke helft der ecliptica gekomen is en alzoo het verst ten noorden van den aequator staat, namelijk op of nabij den 21quot;°quot; Junij; het begin van den herfst heeft plaats, wanneer de zon, wederom aan den aequator gekomen, naar de zuidelijke helft dor ecliptica overgaat, op of nabij den 23⁸'^en September; en eindelijk begint de sterrekundige winter den 22⁸'^en December of daaromtrent, als wanneer do zon haar uiterste punt van afwijking ten zuiden van do ecliptica bereikt.

Indien de loopbaan der aarde om do zon een volmaakte cirkel ware, zou zij zich in die loopbaan met eene volkomen eenparige snelheid bewegen; doch dit is nu geenszins het geval, dewijl die loopbaan eene ellips is, in welks eene brandpunt zich de zon bevindt. De daaruit voortspruitende ongelijkheid in de snelheid, met welke de aarde hare baan doorloopt, is oorzaak, dat niet al de J. even lang zijn, terwijl de verandering, die de ligging van do grooto as der aardbaan ten opzigte van do vier merkpunten der J. aanneemt, gevoegd bij nog andere oorzaken, te weeg brengt, dat de onderlinge verhouding van hare lengte niet altijd dezelfde is. Zoo duurt in het loopende jaar 1858 do lente 92 d., 20 u., 14', de zomer 93 d., 14 u., 1', de herfst 89 d., 17 u., 47' en de winter (1858—1859) 89 d., 1 u., 46'. Dat do zomer alzoo 31 dag langer duurt dan de winter, wordt daardoor veroorzaakt, dat tegenwoordig het perihelium der aarde zich omtrent in dat gedeelte der ecliptica bevindt, waar do aarde staat, wanneer op het noordelijke halfrond de dag het kortst is, zoodat de aarde het verst van do zon is en alzoo het langzaamst in haren loop, wanneer wij het midden van den zomer hebben. Zulks wisselt echter in een zeer groot tijdperk af, namelijk in ruim 21,000 jaren. In het jaar 1234 stond de aarde het naast aan de zon tijdens het begin van den winter; na ongeveer 10,000 jaren zal het omgekeerde plaats hebben en do aarde het naast bij de zon staan ten tijde van den zomerzonnestand. Dat in weer-

wil daarvan hot noordolijkc halfrond bij don naaslen stand der aardo aau do zon winter hooft en omgekoord, vindt daarin zijne reden, dat alsdan de stralen der zon zeer solmins en sloohts gedurende korten tijd dat halfrond knnnen verwarmen.

De sehuinsehe ligging, die do vlakken van den aoquator on van do ecliptiea onderling hebben, is dus oorzaak van die afwisseling der jaargetijdon, door welke de aardo voor ver het grootste gedeelte bewoonbaar is. Hoe vordor men intussehon van den aoquator eu van de pool der aardo verwijderd is, des te merkbaarder wordt het verschil der J. of saizoenen. Nabij de polen zijn er slechts twee, zomer en winter, die met dag en naeht zamon-vallen, en in de landen onder en nabij den aoquator hoeft men slechts het onderscheid tusschon droogte- en regentijd. Lente, zomer, herfst en winter vindt men alleen in de gematigde aardgordels.

JAARKRINGEN. (Zie Hout).

JABAHANITEN. Een aanhang onder do Mohammedanen, die geono afzonderlijke soote uitmaakt, maar zich alleen onderscheidt door eenigo stellingen. Zij ontzeggen aan God oone volstrekte volmaaktheid, bewerende dat dozo voor toenoniing vatbaar is en ook werkelijk toeneemt; ook loochenen zij de goddelijke voorwetenschap, staande houdende, dat het beloop des be-stuurs van het opperwezen afhankelijk is van gebeurtenissen, die plaats hebben.

JABBOK. Riviertje in het overjordaansche gedeelte van Pa-laestina, dat uit onderscheidene beken, van het gebergte afvloei-jende, ontstaat en in do Jordaan valt nagenoeg juist midden tusschon do Galileesclio en de Doodo zee. Do lengte van de eigenlijke rivier, na haar te voorschijn komen uit het gebergte in het Jordaandal is slechts ruim anderhalf uur, doch de lakken medegorekend, van welke een uit het noorden komende de voornaamste is, strekt zich de aanvang der beken tot aan dc monding in do Jordaan, omtrent 10 of 15 uren lang, naarmate or droogte is of regen ou sneeuw op hot gebergte vallen. De J. wordt reeds in de geschiedenis der aartsvaders vermeld en komt later meermalen in hot O. V. als gronsstroom voor.

JABES. Eeno oude Israëlitische stad in Gilead, wier maagdon door Benjamin's stam werden geroofd (Rigt. XXI), en die de weldadigheid, haar door Saul bewezen (1 Sam. XI) aan zijn lijk vergolden (1 Sam. XXXI: 12, 13). Zij wordt tot in den tijd der kerkvaders vermeld en haar naam is nog overgebleven in het riviertje Yabes.

JAULONSKI (Paul Eunst), zoon van Daniel Ernst J. (geboren to Dantzig in 1660, overleden te Berlijn in 1742 en als godgeleerde en voorzitter der koninklijke academie bekend), word geboren to Berlijn in hot jaar 1693. Na te Frankfort aan den Oder in de godgeleerdheid gestudeerd en zich bijzonder op do Oosterscho talen en oudheidkunde toegelegd te hebben, deed hij eeno weteneehappolijke reis door Duitschland, do Nederlanden, Engeland on Frankrijk, op welke hij vriendschap aanknoopte mot de beroemdste letter- en oudheidkundigen van zijnon tijd en in ondersehoidene boekerijen een tal van handschriften raadpleegde en afschreef. Na zijne terugkomst in zijn vaderland bo-klooddo hij eenigon tijd hot predikambt to Liebenberg en werd in 1721 benoemd tot gewoon hoogleeraar der letterkunde en tot buitengewoon in do godgeleerdheid to Frankfort aan don Oder, waar hij, nadat herhaalde pogingen waren mislukt om hem aan de toen bloeijondo hoogeschool te Franekor te verbinden, den IS¹¹quot;¹ September 1757 overleed. Hij was oen der eerste Ooster-sohe taalgeleerden van zijnen tijd, die vooral in hot min bekende Lycaonisch, Koptisch enz. uitmuntte en zich de taal en oudheden van Egypte vooral tot voorwerp van onderzoek gekozen had. Talrijk zijn zijne schriften; als de voornaamste noemen wij: Disquisitio de lingua Lycaonica (Berlijn 1714); Pantheon Egyptiorum (Frankfort 1750—1752, 3 dln.); J)e Mcmnone (Frankfort 1753) enz. De hoogl. J. W. te Water hooft de Opuscula van dezen geloordon man, welke daartoe door don zoon van J. in handen van Kuhnkenius gestold waren, met voorrede en aanteokoningen uitgegeven, te Loyden 1804—1813, 4 dln.

JACATRA of JAKATRA was, vóór 1619, een koningrijk in Oost-Indiii en maakte een deel uit van het eiland Java. Het strekte zich nit ton noorden tot aan de Java-zee, ten zuiden lot aan do Indische zee en was ten oosten en westen begrensd door de rijken van Choribon en Bantam. De hoofdstad van dat rijk was gelegen op de noordkust en droeg denzelfden naam. Bij de vestiging der Nederlanders op Java, in hot begin der XVir¹' eeuw, trok de ruime haven van J. al dadelijk hunne aandacht, terwijl het eiland zelf door zijne buitengemeene vruchtbaarheid hun voor den handel do boste uitkomsten beloofde. Eon en ander deed hun besluiten zich tot den vorst van J. te wenden, ten einde grond van hem te koopen aan den oostelijken oever van do rivier Tangerang, waar zij zich konden nedorzetton; daardoor was hun te golijkor tijd do gelegenheid geschonken, om den handel ook met het toenmaals voel ruagtiger rijk van Bantam voort te zotten. Do uitbreiding, die do handel al spoedig verkreeg, maakte hot vorgrooten van terrein noodzakelijk. Koen, die destijds aan hot hoofd dor factorij stond, wondde zich op nieuw tot den koning van J. Dozo echter, aangoliitst door do Engolschon en Portugezen, die naijverig waron op onzen voorspoed, en opgezet door den pangemng van Bantam, die gedurende de minderjarigheid des konings dat rijk bestuurde, en de nabijheid der Nederlanders vreesde, draalde mot het toestaan van het verzoek en maakte inmiddels toebereidselen om de Nederlanders en later ook do Engelschon en Portugezen te verdelgen. Koen, daarvan in tijds onderrigt, dood in haast bij de hoofdstad een fort aanleggen, dat later den naam van Batavia verkreeg. Do vorst van J., geholpen door de Engelschon en Portugezen , viel hot fort aan eu behaalde in den beginne zelfs eenig voordeel. Niettemin kwam hot na eenigon tijd tot oen verdrag, waarop Koen zich naar Amboina spoedde, van don Broeeke als bevelhobber van het fort achterlatende, om cone schcopsinagt bij elkaftr te brengen, die hem in staat zoudo stellen zich op hot roods ingenomen grondgebied staande te houden, en tevens zijn verzoek tot vergrooting daarvan krachtdadig te onderslou-non. Bij zijn terugkeer bevindende, dat het verdrag geschonden en zelfs door de trouwelooze handelwijze van den koning van den Broocke in diens handen was, viel Koen do hoofdstad aan, veroverde on verbrandde of verwoestte haar grootendeols. In hot daarop volgende jaar, zijnde 1620, werd op de plek waar J. gestaan had, de grond gelogd tot hot bouwen van eeno nieuwe stad, aan welke don naam van hot fort word gegeven, en die sints vergroot is geworden en thans do zotel van den gouverneur der Nederlandscho Oost-Indische bezittingen uitmaakt (zie verder Batavia). Het voormalige rijk van J. is verdeeld in do rosidentiën Batavia, Buitenzorg, Krawang en der Proan-ger-regontschappen.

JACCABOOM. Dozen naam geeft men in Oostindie aan Ar-tocarpus integrifulia L., waaromtrent mon loze het art. Brood' hoorn.

JACOB, de dorde en laatste dor zoogenoemdo patriarchen of stamvaders van hot Israëlitische volk, was do zoon van Isaiic en Rebecca, en werd in het jaar 2158 voor Chr. geboren. Op 77-jarigcn looflijd verliet hij de vaderlijke tenten. Ion gevolge van een bedrog, door hem omtrent zijnon vader, met behulp zijner moedor, gepleegd, ten einde do orfstolling van hot grondbezit van Kanaiin voor zijne nakomelingschap, ten iiadoelo van zijnon voor hem geboren twoolingbroodor Esau, te verkrijgen. Hij begaf zich naar zijnon oom Laban in Mesopotamië, van wie hij twee dochters huwde en wien hij na 20 jaren mot vrouwen, kinderen on voel bezitting, vooral in vee, verliet, om'even als zijn vader en grootvader in hot land Kanaiin als herdorsvorst te loven. Do lotgevallen van zijnen zoon Jozef bragton hom op 130-jarigen leeftijd naar Egypte, waar hij 17 jaren later overleed, uit 12 zonen eone talrijke nakomelingschap nalatende. Bij zekere merkwaardige openbaring ontving hij, volgens de bijbel-scho oorkonde Gon. XXXII; 24—30 den bijnaam Israël, naar welken naam, dio oen man boteekent, welke zich oon vorst Gods betoont, zijne nakomelingen Israëliten genoemd werden. Het karakter van J. staat ver beneden dat van zijnen vader Isaiic en nog meer beneden dat van zijnen roeraruchtigon grootvader Abraham, cn onderscheidt zich, vooral in de eerste voorvallen, die aangaande hom geboekt zijn, door listigheid; hot door hom gepleegd bedrog werd later meermalen door bedrog aan hem vergolden; vooral van velen zijnor kinderen had hij veel verdriet, hetwelk oeliter in zijne laatste levensjaren word vergoed door de vreugde die hij aan een dor jongsten, Joseph, beloofde. Zijn lijk word uit Egypte statelijk naar de voorvaderlijke spelonk Maehpola gebragt en aldaar Lijgezel.

JACOB BEN HAJIM. (Zie Masora).

JACOBA, naar het stamhuis, waaruit zij ontsproot, doorgaans bijgenaamd van beijerbn, was do dochter van Willem don AT¹¹™, graaf van Holland, Zeeland en Henegouwen en van Margnretha van Borgondië. In het jaar 1400 geboren, word zij reeds op haar vijftiende jaar uitgehuwelijkt aan Jan van ïou-raine, die kort daarna dauphin van Frankrijk werd, maar reeds in hot jaar 1417, vrij zeker aan vergif, overleed. Omstreeks dienzclfdon tijd overleed haar vader, die zijne doehter, wolke hij ais zijn eenig kind reeds bij zijn leven als erfgravin had laten huldigen, zijne graafschappen achterliet te midden van het hevigste woeden dor Hoeksche en Kabeljaauwsche twisten. Dooide eersten erkend, zag zij hare waardigheden door do laatsten betwist en door haren tweeden echtgenoot, den zwakken en laffen Jan van Brabant , onverdedigd tegen haren oom Jan van Beije-ren, gewezen bisschop van Luik, die aan het hoofd der Kabel-jaauwschen zich in Holland wist in te dringen en de ongelukkige , maar moedige J. noodzaakte hare regton gewapenderhand te verdedigen. Onder deze omstandigheden liet zij zich van baron onwaardiger! gemaal scheiden, maar huwde, naar Engeland geweken, aldaar, niet of naauwelijks do vormelijke ontbinding van haar vorig huwelijk afwachtende, met Humphrey, hertog van Glochestor, in wien zij eonon verdediger van hare regten hoopte te vinden. Doch do wapenen waren haar niet gunstig en Glocester verliet haar reeds na 5 jaron, in 1427, als wanneer zij alleen met het haar getrouw gebleven zuidoostelijke gedeelte van Holland stond tegenover don magtigon Philips van Borgondië, die na don dood van Jan van Boijoron het hoofd der Kabeljaauwschen geworden was. Tegenspoed noodzaakte haar, dezen in 1428 als ruwaard te erkennen en zich met den titel van gravin tevreden te stollen, waarbij zij beloofde, geen huweiyk te zullen aangaan zonder diens bewilliging. In weerwil daarvan ging zij oen geheim huwelijk aan met Frank van Borselen, eonen Zoeuwschen edelman, vroeger haren togonstandor, die, toen dit ontdekt word, door Philips in hechtenis werd genomen. Daarop offerde J. in 1433 haren grafelijkon titel en het grootste gedeelte van het overgeblevene barer bezittingen en waardigheden op aan liefde voor baren gemaal, zich vergenoegende met do heerlijkheden van Voorne, Zuidboveland en ïholen, benevens het ambt van houtvesterin van Holland. Zij bragt de laatste jaren van haar rampspoedig leven door op het slot Teylingon bij Sassonheim, waar zij don 8^st0quot; October 1436 aan de tering overleed.

Weinige personen uit onze oudere geschiedenis zijn zelfs in den mond dos volks zoo bekend als J. en over weinige is het oordeel zoo niteenloopend. Indien de vurigheid van haar zinnelijk gestel, die bij haar, gelijk meermalen geschicdt, gepaard ging met wreedheid (blijkens de bekende gevallen van Albrecht Bei-ling en den jongeling to Hoorn), haar tot dwaasheden verleidde ten aanzien van hot aangaan en verbreken van huwelijks-betrek-king, is het zeker, dat zij daarvoor zwaar hoeft geboet door rampspoeden, die, gepaard met hare onmiskenbare holdliaftig-heid, haar oenen naam in do herinnering der nakomelingschap bebbon gegeven, welke het bewijs oplevert, dat men aan eene schoone, kloeke vrouw veel vergeeft; en zeker is hot, dat indien haar nietswaardige echtgenoot Jan van Brabant slechts iots hadde gehad van do ridderlijke hoedanigheden van haren laatsten gemaal Frank, het lot van Hollands sehoono gravin oenen geheel anderen keer zou hebben genomen en de nakomelingschap geene deernis hadde behoeven te bobben met haar lot.

JACOBI (Johann Geokg), geboren te Dusseldorp den 2^dlin December 1740, werd, na zich te Göttingen en te Helmstadt op de godgeleerdheid te hebben toegelegd, op aanbeveling van zijnen vriend den hoogloeraar Klotz, tot den leerstoel der wijsbegeerte en welsprekendheid to Halle geroepen. Ken ander vriend van hem, de dichter Gleim, bezorgde hom de voordoelige en genoegzaam al zijnon tijd vrij latende betrekking van kanunnik te Halberstadt, waar hij 15 jaron in de beoefening van poëzij eu letteren doorbragt. In liet jaar 1784 door keizer Joseph den U'^jcl1 aangesteld tot hoogleeraar der fraaije lettoren te Freyburg in Breisgau, overleed hij aldaar den 4^l,(™ Januarij 1814. J. was een zeer verdienstelijk dichter; zijne vroegere stukkon waren bevallig en vrolijk, misschien zelfs dartel; zyno latere ernstig en zwaarmoedig, eu hoe langer zoo meer verwijderde hij zich van don Franschen trant van Chapolle, Gresset en Chaulieu, dien hij in zijne jeugd huldigde. Zijne Gedichte zijn het eerst uitgegeven te Halberstadt 1770—1774; mot andere vermeerderd zijn zij als Sdmmtliche Werke op nieuw door den auteur uitgegeven te Zurich 1807—1813 in 7 din., en later nog na's dichters dood in 4 din. to Zurich, 1825. Ook bezorgde hij eenige jaron een letterkundig jaarboekje onder don titel Iris, alsmede een ander, met name Uberjïussiyes Taschenbuc/t.

Zijn leven is besclirevon door zijnon vriend von Ittner (Zurich 1825).

JACOBI (Friedkicii Heinbioh), de jongere broeder van den dichter Johann Georg, werd te Dusseldorp in 1743 geboren en door zijn vader voor den koopmansstand bestemd. Bij hem ontwikkelde zich vroeg een diep godsdienstig gevoel, dat hem, toen hij op zijn 16¹¹⁰ jaar te Frankfort kwam, menige bespotting veroorzaakte. Van daar ging hij spoedig naar Geneve, waar hij zich drie jaren ophield on door don omgang met do beschaafdste en geestrijkste menschen, door een passend ondor-rigt en de lezing van do voortreffelijkste voortbrengselen dor Fransche letterkunde zich zoo gunstig ontwikkelde, dat hij met een bezwaard gemoed naar zijne geboorteplaats torugkoorde, waar hij de koopmauszaak zijns vaders moest overnemen, waarvoor hij zoo weinig lust eu geschiktheid gevoelde. Na zijn gelukkig huwelijk mot eene schoone en veelzijdig begaafde vrouw, Betty van Clermont, was hij echter verscheidene jaron met ijver in den handel werkzaam, zonder daar, de beoefening der letteren en wotonsehappen, en het verkeer met do voornaamste dichters en geleerden van zijnen tijd te verzuimen. Eindelijk verkreeg J. eene ambtsbetrekking, die hom zijne koopmanszaak dood vaarwel zeggen, en waarin hij zoo voel vordering maakte, dat hij in 1779 naar Munchen als geheimraad beroepen werd. Na door zware ziekten en het verlies zijnor echtgenoot beproefd to zijn, wijdde hij zich bijna geheel toe aan wotonschappelijke en later wijsgoerig godsdienstige beschouwingen. Gedurende de bewegingen welke do Fransche omwenteling in Duitschland veroorzaakte, week J. naar Holstein, en loofde te Hamburg en Wandsbeck in vriendschappelijke betrekking met den beroemden Claudius. In 1804 verkreeg I. een beroep aan do nieuw opgo-rigte academie te Munchen, in 1807 werd hij tot voorzitter daarvan benoemd en legde deze betrekking op zijn 70^8te jaar neder. Hij stierf don 10^dcn Maart 1819.

Zijn innerlijk loven was rijk aan alles wat schoone en edele zielen aantrokken kan; zijn hooggestemde geest streefde om het dichterlijk gevoel met de wijsgeorigo bespiegeling te vereenigon. J. hoeft vele geschriften uitgegeven. Wij loeren hem reeds door zijnen wijsgeerigen roman, Woldemar (Flonsb. 1779, 2^de druk, Königb. 1794) on door Alio ill's Briefsammlung (Brosl. 1781, 2^dlt;! druk, 1792) in zijne rigting kennen als een' wijsgoerig dichterlijken schrijver en als een' diepzinnigen donker door zijn werk Uber die lehre des Spinoza in Briefen an Mendelssohn (Bresl. 1785, 2^d'^! druk, 1789) benevens zijn verdedigingsgeschrift togen Mendelssohn's beschuldigingen aangaande deze Briefen, door zijne verhandeling over David Hume iibe.r den Glauben oder 1de-alismus und Realismus (Bresl. 1787) en zijn Sendsehreiben an Fichte (Hamb. 1799). Als schrijver muntte J. vooral uit door eene krachtige voorstelling en rijke schildering dor natuur en van hot menschelijk gemoed, door een warm en diep gevoel en eene levendige, geestige, stoute, doch tevens juiste uitdrukking; als wijsgeer onderscheidde hij zich door eene zeldzame levendigheid van godsdienstige overtuiging en geloof en eene eigenaardige schoonheid van voorstelling, boven do meeste zijnor wijs-geerige tijdgenooten. Echter is er bijna geen schrijvör, waaromtrent de oordeelvellingen zoo zoor uiteen loopen. De oorzaak daarvan ligt in zijne persoonlijke hoedanigheden, die zich alle zeer duidelijk in zijne werken vertoonen, welke, zonder de kennis van die hoedanigheden, meestal onverstaanbaar zijn. J. verwierfgroote verdienste in de wijsbegeerte door zijne polemische rigting, waardoor hij de leemten, de gevolgen eu het gebrek aan zamenhang dor heersehendo denkwijs van zijnen tijd, met de wegslepende welsprekendheid van eene regtmatigo afkeuring bloot legde. Maar tot het vormen van oen vast gegrond en consequent zamenhan-gond wijsgoerig stolsel ontbrak het hem aan eene strenge en juist toegepaste methode. Het was natuurlijk dat J. met zijne eigenaardige denkwijs niet ligt do volgeling van eonen andoren

wijsgeer kon worden, en de philosophen a'an zijnen tijd slechts als een bestrijdende critieus kon te gemoet treden, en in deze verhouding kwam hij ook met Mendelssohn, Kant, Fichte en Sehelling. De met den laatsten gevoerden strijd , ten gevolge van zijn geschrift Von dm gölllichen Dingen und Hire Offenharung (Leipz. 1811), werd gedeeltelijk met groote verbittering gevoerd. Schelling zocht bij deze gelegenheid in zijn Denkmal der Schrift von den gütllichen Dingen (Tubing. 1812) van zijn stancpunt uit aan te toonen, in welke betrekking J. tot de wetenschap en het theïsmus, tot do wijsbegeerte en do godsdienst en tot de let-terkuude in het algemeen gestaan hoeft. J. blijft echter altijd eene eervolle plaats onder do opregto waarheidzoekers behouden; zijne edeio en godsdienstige denkwijs kan niet ontkend worden, en menige diepzinnige waarheid, die hij uit het binnenste van zijn gemoed deed opwellen, behoort tot de zuiverste schatten in het rijk van het ware en goede. Aan zijne werken (6 din., Leipzig 1818-—1820) sluit zich zijn door ï¹. Roth uitge-geveno Briefwechsel aan (2 dln., Leipz. 1825—1827), dio ook biographisehe bijzonderheden over hem behelst.

JACOI3IJNEN werden twee zeer verschiilendo partijen genoemd, waarvan de eene in de geschiedenis van Engeland, de andere in die van Frankrijk eene rol heeft gespeeld. In Engeland werden met dien naam bestempeld de aanhangers van het huis der Stuarts na de verdrijving van Jacobus den ir^leQ. Aanvankelijk zeer talrijk, vooral onder de Tories en de Anglicaansche geestelijkheid, verontrustten zij de regering van Willem den III⁽ⁱ⁶ⁿ door hunne intrigues en woelingen, terwijl herhaalde moordaanslagen op dien vorst, met medeweten en gedoogen van Jacobus den gedaan, van hunne verbittering getuigen. Den meesten

steun vonden zij in den beginne in Ierland, waar verreweg het grootste deel der inwoners der Roomsch-Catholieke godsdienst toegedaan en door een handvol Engelsche Protestanten, die zich daar heizij bij de eerste verovering, hetzij later onder Cromwell hadden gevestigd, werd beheerscht en onderdrukt. Door een Eransch leger ondersteund, was Jacobus de II^d6 binnen kort met uitzondering van enkele plaatsen meester van geheel Ierland, maar na de overwinning door Willem den Iir^lcn in 1690 by do Boyne behaald en de glansrijke veldtogt van den generaal van Kheede Ginkel in 1G91, werd het hen weder geheel ontnomen. Langer vonden de J. steun in Schotland, waar deels voorliefde voor de Schotsche afkomst der Stuarts, deels naijver togen Engeland, deels de magt der Hooglandsche clanshoofdon, die meerendeels J. waren, hun steeds een talrijke aanhang verzekerden. In 1689 werd de Jaeobijnsche partij met weinig moeito ten onder gebragt. Na den dood van koningin Anna in 1715 brak echter eene hevige opstand uit; do zoon van Jacobus den II^den werd als koning uitgeroepen en verscheen in Schotland. Door de lafhartigheid van den pretendent mislukte de onderneming, maar in 1745 werd zij, en aanvankelijk met meer gevolg, herhaald door zijnen zoon Karei Eduard. Bijna geheel Schotland verklaarde zich voor hem en na een paar gelukkige gevechten overschreed hij zelfs de grenzen en verscheen in Engeland, hetwelk hij nogthans bij gebrek aan ondersteuning weder moest verlaten. In 1746 kwam het bij Culloden tot eenen beslissenden slag. Het Schotscho leger werd door den hertog van Cumberland geheel vernietigd en niet dan na het doorstaan van vele gevaren, gelukte het aan Karei Eduard naar Frankrijk te ontkomen. Door eene reeks van bloedige executiën en andere gestrenge maatregelen wist het Engelsche gouvernement nu de magt der Clanshoofdon, die do meeste kracht aan den opstand hadden bijgezet, te breken en de onderwerping en rust der woeste Bergschotten te verzekeren. Met deze mislukte poging eindigden do woelingen der J., hoewel de voorliefde voor de Stuarts bij velen in Schotland bleef voortleven en zich vooral in de litteratuur openbaarde. Men denke slechts aan Sir Walter Scott.

Van een geheel anderen aard en oorsprong was do partij der J. in Frankrijk. Tijdens de revolutie waren vele politieke ver-eenigingen, zoogenaamde clubs, tot stand gekomen. Eeno der voornaamste was de club Breton, in 1789 opgcrigt. Nog in datzelfde jaar koos zij een voormalig klooster van St. Jacob tot vereenigingsplaats en ontleende hieraan den steeds bcruehten naam van club Jacobin of club der Jacobins. Aanvankelijk uit verschillende fraction dor liberale parlij zamengestold, oefeiulo zij grooten invloed uit op do beraadslagingen der wetgevende V.

ligchamen, waarvan eon groot aantal harer leden deel uitmaakte. Spoedig openbaarde zich echter in haar midden een hevige strijd tusschen do gematigde en heftige liberalen, die reeds in 1791 ten gevolge had dat de eersten zich afscheidden. Van toen af werd haar toon steeds heftiger. Eerst bleven de Girondins nog meester, doch weldra werden ook zij door de aanhangers van Murat, Danton en Robespierre verdrongen. Ook in de nationale conventie verkregen deze spoedig de overhand, cn nu regeerden de J. in Frankrijk. De gruwelen, die do Fransehe omwenteling bezwalkten, zijn vooral aan hen te wyten. Maar ook onder hen ontstond tweedragt, cn nadat Robespierre door de ter dood brenging van Danton en de voornaamsten zijner aanhangers getoond had niemand meer te ontzien, spanden vele der aanzienlijkste Jacobijnen tot eigen behoud zamen tot zijn ondergang. Dit gelukte, maar met hulp der meer gematigde Republikeinen, die nu na den dood van Robespierre meester bleven en de beteugeling der J. beproefden. Door hunne onderlinge twisten verzwakt, moesten deze onderdoen en den ll''⁶» November 1794 werd op bevel der wetgevende vergadering de club gesloten. Na twee mislukte pogingen om in 1795 door een volksopstand het verloren gezag te herwinnen, werden zij ten eenenmale uiteen gedreven en de staatsgreep van Brumaire 1799 maakte aan hun bestaan als politieke partij voor goed een einde.

JACOBITEN. Eene secte van Christenen in het Oosten, aldus genoemd naar Jacobus Baradeus of Albardai, ook Zangalus genoemd, dio in de VI¹¹® eeuw leefde en de door keizer Justi-nianus verstrooide Monophysiten (zie Monophysiteri) weder tot gemeenten verzamelde, welke ten gevolge zijner onvermoeide pogingen zoozeer in uitgebreidheid toenamen, dat toen hij in het jaar 578 als bisschop van Edessa overleed, zijn aanhang in den bloeijendsten staat verkeerde en in Syrië, Mesopotamië, Armenië, Egypte, Nubië, Abyssinië en andere landen bisschoppen en patriarchen had. Ofschoon eeuwen lang door de Arabieren bemoeijelijkt, heeft zich echter deze aanhang, welke noch tot de Oostersche, noch tot de Westersche kerk behoort, tot heden toe weten staande te houden. Zij wonen meest allen in Syrië cn Mesopotamië, maken eon getal van tusschen de dertig- en veertig huisgezinnen uit cn hebben twee patriarchen, van welke de een te Diarbckr over do gemeenten in Syrië, do ander in het klooster Saphran over die in Mesopotamië het bestuur heeft. In leer en gebruiken hebben zg veel over gehouden van 't geen de Oostersche kerk kenmerkt, doch onderscheiden zich, even als de Koptische en Abyssinisehe christenen door het erkennen van slechts ééno natuur in Christus en door het doopen te doen voorafgaan door do besnijdenis.

Zie: Josephus Abudaenus, Historia Jncobitai um, (Oxford 1675, welke uitgave zeldzaam is, en gevolgd werd door eene van Seelen, Lubeck 1733, en van Haverkamp, Leyden 1740): Hisloire de l'Eglise des Jacobites (Parijs 1677); Frommler, Ab-bildung der Jacobilischen oder Koptischen Kirche (Jena 1749); alsmede de geschriften die over do naauw met heu verwante Koptische christenen handelen.

JACOBS (Christian Fiuedhich Wilhelm), ten onzent alleen met zijnen tweeden voornaam bekend, was een uitmuntend letterkundige en smaakvol schrijver, die den ö¹¹®quot; October 1784 te Gotha geboren werd, do hoogescholen te Jena en te Gottin-gen bezocht, eerst in zijne vaderstad en vervolgens te München do klassieke letterkunde onderwees, en eindelijk als bibliothe-caria en directeur van het muntkabinet in zijne geboortestad overleed, den 3u'^,teu Maart 1847. Deze hoogst werkzame man maakte zich bij de geleerde wereld verdienstelijk door uitgaven van elassieke schrijvers, als: Bion cn Moschus (Gotha 1795), do Anthotogia Graeca (Leipzig 1794—1814, 13 dln., verbeterd aid. 1813—1817, 4 dln.), Achilles Tatius (Leipzig 1821, 2 dln.), yülianus (Jena 1832, 2 dln.), en een Delectus epigrammatum Oraecorum (Gotha 1826); alsmede door Animadversiones in Eu-ripidem (Gotha 1790), lïmendationes in anthologiam Gruecam (Leipzig 1793), Emendationes criticae in scriptor es veteres (Leipzig 1796, 2 dln.), Additamenta animadversionum in Athenaeum (Jena 1809), Lectioncs Slobenses (Jena 1827). Zijn Gricksch leerboek, 4 dln. cn zijn Latijnsch leerboek, 3 dln., het laatste door hem met Doring bearbeid, zijn voor de Nederlandsche Latijnscho scholen bewerkt door den Zwolschen rector Leen (liet eerste Zwolle 1828 en later, meermalen herdr.; liet tweede Arnhem

10

182G en later,). Ook zijn vele van zijne bevallige letterkundige geschriften in liet Ned. vertaald, als: Nalatenschap van Rosalie vanAlban (Amsterdam 1827); De Gezellige{llaar\om 1820) en Herfst (aid. 1822), Avonden in de pastorie te Meinau; Herinneringen uit het leven der predikantsvrouw te Meinau (Rotterdam 1823); De beide Maria's (Franeker 1822); Alwin en T/ieodoor (Amsterdam 1822); Aurora (Amsterdam 1824); Emma (Leeuwarden 1828); De katakomlen van Napels (Leeuwarden 1830); Consfnnce (Leeuwarden 1831); Verhalen van den ouden predikant van Meinau (Kampen 1833); Odo en Amanda (Amsterdam 1834). Zijne Ver-mischte Schriften (Gotlia en Leipzig 1823—1844, 8 din.) behelzen meest verhandelingen over de oude geschiedenis en letterkunde , gedeeltelijk vroeger onder afzonderlijke titels uitgegeven. Ook gaf hij Hoogduitsehe vertalingen van sommige redevoeringen van Demosthenes (Leipzig 1805, verbeterd aid. 1833). Uit zijne Personaliën (Leipzig 1840, herdr. 1848 en als VII^d0 deel opgenomen in zijne Vermischte Schriften) leert men dezen werkza-men, smaakvollen man nog nader kennen.

JACOBS (Gijshekt), Friesch dichter. (Zie Japicx (O.).

JACOBSKKUID. (Zie Kruiskruid).

JACOBSJIANTELS of St. JACOBS-SCHELPEN noemt men de schelpen van een oestergeslaeht, dat in de systematische rangschikking der zoologie den naam heeft verkregen van Pectcn Jacobaeus Lam. Men vindt hen in de Middellandsehe zee, voornamelijk aan de kusten van Spanje. De bovenste schelp is plat doch waaijervormig geribt, do onderste schelp is even zoo ge-ribt, doch hol gebogen, zoodat de oester tusschen beide schelpen een ruim verblijf vindt. Deze of eene zeer verwante soort, misschien ook verschillende soorten van het geslacht Pecten uit

den Atlantisehen oceaan, werden voormaals door do bedevaarts-gangers, voornamelijk die, welko van San Jago de Compostella terugkeerden, op hunne hoeden en mantels vastgehecht; ten gevolge van deze gewoonte treft men de afbeeldingen der J. ook meermalen in wapenschilden aan, als heraldische figuren. De schelpen zijn dikwijls met zeer fraaije kleuren versierd; de oester wordt gebraden gegeten en smaakt volgens Poli zeer lekker. Bij ons wordt de onderste schelp dikwijls tot het stoven van gewono oosters {Ostrea edulis) gebruikt.

JACOBSSTAF. (Zie Gordel van Orion),

JACOBUS. Drie personen van dezen naam komen in het N. ï. voor: I) do zoon van Zcbedeus, met zijnen broeder Johannes en Petrus tot het drietal van Jezus' moest vertrouwde leerlingen behoorende; hij was de eerste van de apostelen die den marteldood onderging (Hand. XII: 2) — 2) de zoon van Alpheus of Clopas en van cone zuster van Jezus' moeder, die mede Maria heette; hij behoorde mede tot don kring der Apostelen, doch van zijne latere lotgevallen is niets bekend — 3) de broeder des lleeren, die in de Handelingen der Apostelen herhaaldelijk voorkomt als staande aan het hoofd der gemeente te Jerusalem. Vroeger onderscheidde men de beide laatsten niet, uitgaande van de onderstelling, dat de volle neven van Jezus in het N. V. degenen zijn, die onder den naam van zijne broeders voorkomen. Doch die onderstelling is willekeurig en heeft gee-nen grond, noch in het spraakgebruik, noch in de geheelo houding der evangelie-verhalen, in welke die met name genoemde broeders van Jezus (Matth. XIII: 55; Mark. VI; 3) uitdrukkelijk worden genoemd.

Do laatst genoemde is waarschijnlijk de schrijver van den brief, welken wij aan het hoofd der zoogenoemde algemeeno brieven in het N. V. vinden. Dit geschrift dringt met nadruk en in eenen beeldrijken stijl aan op een beoefenend christendom, en daar het practische element meer op den voorgrond staat dan in de brieven van Paulus, die meest allen uitgaan van 'smen-schen begenadiging door het geloof, noemde Luther, hoog met het genoemde Paulinische beginsel ingenomen, den op naam van J. gaanden brief eenen „ stroo-brief.quot; Latere onderzoekingen hebben echter de waarde van dit geschrift gehandhaafd.

JACOBUS de I^st0, koning van Schotland, werd geboren in 1391. 11ij was de zoon van Robert den III^dcn. Daar zijn oudste broeder het slagtoifer van verraad geworden was, zoo zond zijn vader hem in 1485 naar Frankrijk. Maar de Engelschen maakten zich van zijn schip meester en wierpen den jongen prins te Londen in de gevangenis. Zijn vader stierf van verdriet over deze gebeurtenis. Na eene achttien-jarige gevangenschap werd hij eindelijk tegen een aanzienlijk losgeld ontslagen en vond de zaken in zijn koningrijk, ten gevolge der misslagen van den hertog van Albany en Murdae, die het regentschap haddenquot; bekleed, in eenen zeer verwarden toestand. Door de uitvaardiging van velo wijze wetten won J. weldra do genegenheid zijner onderdanen en verzoende zich op enkele uitzonderingen na met do aanzienlijkste hoofden van den adel, die hem zeer bemoeijelijkten. Maar dit verhinderde niet dat deze later eene zamenzwering vormden om hem van het leven te berooven, terwijl hij, tegen do Engelschen oorlog voerende, zich op do grenzen bevond. Daar do koning van het dreigend gevaar verwittigd word, nam hij in een klooster te Perth de wijk, doch te vergeefs. De zamengezwore-non, aan wier hoofd zich de hertog van Athol bevond, drongen in zijne verblijfplaats door en vermoordden hem in de armen der koningin, op den 20■'^o,' Februarij 1437. Zijn dood werd door het volk op vreesselijke wijze gewroken. Hij was gehuwd met Johanna Beaufort, dochter van den graaf van Somerset en liet een' zoon en zes dochters na. Men heeft van hom eenige gedichten en andere geschriften die in het jaar 1783 to Edimburg uitgegeven zijn.

JACOBUS de Iquot;⁰, koning van Engeland en do zesdo van dien naam van Schotland, was de zoon van Henri Darnloy en Maria Stuart. Geboren den 19^dlt;quot;gt; Junij 1566, beklom hij in 1587 den Schotschen en in 1603 na den dood van koningin Elisabeth den Engelsehen troon. Onder zijne regering, in 1605, werd het beruchte buskruidverraad ontdekt. Herhaalde twisten met het parlement over het invoeren van belastingen veroorzaakten hem groote moeilijkheden en onder zijne regering vormden zich do beide partijen nog onder den naam van Tory's on Whigs bekend. Door verschillende verkeerde maatregelen, vooral door het huwelijk van zijnen zoon met Henriette van Frankrijk, zuster van Lodewijk den XIII^dcn, ceno Catholieke princes, verloor hij de genegenheid zijns volks. Hij stierf den 27^,quot;^!quot; Maart 1625.

JACOBUS de ll^de, koning van Engeland, de zevende van dien naam van Schotland, was do tweede zoon van Karei don I«^tI!n en Henriette van Frankrijk. Hij volgde zijnen broeder Karei den II^dquot;^!'' in 1685 op. Vroeger had hij als hertog van York en opperbevelhebber der vloot grooten roem behaald in de zeeslagen, welke in 1665 cn 1672 tegen de Nederlanders geleverd werden. Desniettemin was hij om zijne Catholieke geloofsbelijdenis bij het volk zeer gehaat, en toen hij nu na zijne troonsbeklimming zijne geloofs-genooten op allerlei wijze begunstigde en zelfs do godsdienst van den staat trachtte te veranderen, ontstond er onder den graaf van Monmouth en don hertog van Argyle een opstand, dio evenwel in bloed werd gesmoord. De vreesselijke wraak die J. nu op de deelgenooten, maar ook dikwijls op onschuldigen nam , gepaard met het in 1687 genomen besluit, waarbij de Room-sche met de Anglicaansche godsdienst gelijk werd gesteld, deed de verbittering ten toppunt stijgen. Op uitnoodiging van vele aanzienlijken stak zijn schoonzoon, Willem do III^d0, prins vau

Oranje, mot eeno aanzienlijke krijgsmngt naar Engeland over; toon deze den Squot;¹®quot; November 1088 aldaar geland was, vlugtte J. naar Frankrijk, waar hij door Lodewijk den XIV^d,:quot; op do edelmoo-digsto wijze ontvangen werd. Na vele vruchtclooze pogingen om op den troon hersteld te worden, stierf hij to St. Germain den 6^dlt;m Sept. 1701 , 68 jaren oud..

JACOBUS do III^da, de Pretendent, zoon van Jacobus den II^Jen en Maria van Esto, geboren den Junij 1688. De toon

mede hoog geklommen haat van het volk tegen zynen vader, vatte gretig het valschelijk uitgestrooide gerucht op, dat hij een ondergeschoven kind zou zijn, opdat de regering over Engeland in catholioke handen blijven zou. Met zijne ouders naar Frankrijk gevlugt, werd hij na don dood zijns vaders in 1701 door Lodewijk den XIV'^l0,' als koning van Engeland erkend. Bij den vrede van Utrecht evenwel moest deze zijnen beschermeling opgeven. In 1714 ondernam J. eenen aanslag om weder van den troon meestor te worden, maar zijn leger werd geslagen en hij zag zich genoodzaakt naar Frankrijk terug te koeren, terwijl het Engelsch parlement eenen prijs van £ 100,000 op zijn hoofd stelde. Sedert dien tijd leefde hij meestal te Komo en stierf aldaar in 1766.

JACOBUS- of JACOBS-STUKKEN. Eene oude Engelsche munt, ter waarde van 25 Engelsche schellingen en 6 pence. Men heeft ook breedo stukken van 23 schellingen of 13 gulden Hol-landsch; doch dozo beide goude speciën zijn zoor zeldzaam.

JACOTOT (Joseph), beroemd door de naar hem genoemde leerwijze, werd don 4^aoquot; Maart 1770 te Dijon geboren. Hij besteedde zijne jeugd aan onafgebroken studiën en werd achtervolgens advocaat, leeraar dor vier eerste klassen aan het collége te Dijon, kapitein bij do artillerie en in die betrekking naar Parijs geroepen om de zamenstelling van het kunstsalpetor to onderwijzen, secretaris van den minister van oorlog Bouchotto, substituut van don directeur der polytechnische school, hoogleeraar in de ideologie aan de eerste centrale school te Dijon, hoogleeraar in do oude talon aan de tweede centrale school, hoogleeraar in do wiskunde aan het lyceum, hoogleoraar in de hoogere meetkunst aan do academ ie te Dijon, hoogleoraar in do rogtsgeleerdheid aan dezelfde wetenschappelijke inrigting en eindelijk In 1815 lid van de kamer der volksvertegenwoordigers. In deze laatste betrekking sprak hij in do maand Junij van datzelfde jaar sterk tegen het terugroepen der Bourbons, verliet voorzigtigheidshalve Frankrijk en zotte zich in de Nederlanden neder. Hij gaf eerst oenigon tijd te Brussel les in do Fransche taal en letterkunde, doch werd spoedig naar Leuven beroepen als lector in dat vak aan de hoogeschool. Do onderscheidene vakken van onderwijs, waarin hij alzoo sedert zijn 19^(l6 jaar werkzaam was geweest, en de menigte verschillende werken, die hij daarvoor gelezen had, moesten hem op hot denkbeeld brengen alle wetenschappen in een naauwer verband en als in harmonie te beschouwen en do gapingen, die hij in de leerwijzen bemerkte, aan te vullen. Alzoo kwam bij hom hot denkbeeld tot rijpheid, dat allo wetenschappen door eene algemeeno en alles omvattende leerwijze konden onderwezen worden. Hij trad dus in 1818 met eeno nieuwe methode van onderwijs op, welke men die van zolfonderwijs, autodidaxis kan noemen, waarbij hij do volgende stollingen als bases aannam.

Wie iets met volharding wil, vermag hot. Do menscholijke geest is in staat zich zolven te onderwijzen zonder ander ondor-rigt. Men moet iets leoren of weten, en dan het volgende telkens daaraan vast knoopon. De aanleg (/es intelligences) is bij allen gelijk. Men kan ook onderwijzen hetgeen men zelf nog niet kent.

De eerste proeven, mot zijne leerwijze genomen, slaagdon allergelukkigst; jammer maar dat J. daardoor aanleiding ontving om al hetgeen vóór hem gedaan was, te minachten en tot volslagen zolfvereoring over te hollen. Zijne methode is veelvuldig gepro-zeu en nagevolgd, doch ook gelaakt. Zijn gehouden gedrag als hoofdonderwijzer on directeur der normaalschool werd zelfs door velen zijnor vrienden afgekeurd en berokkende hom hot misnoegen dor regering. Ondertusschen word J.'s methode op last des konings door den hoogleoraar Kinker onderzocht cn op rapport van dezen ontving J. do ridderorde van don Nederlandsehen leeuw on word hij aangesteld lot directeur dor militaire academie te Leuven. Ovorigens was de leerwijze van J. niet geheel nieuw, hetgeen hij ook zelf erkende. In 1830 verliet hij België, trok weder naar Parijs, vertoefde 7 jaren te Valenciennes en keerde eindelijk naar Parijs terug, waar hij den 30^8lo° Julij 1840 overleed. Tusschen do 4000 en 5000 personen begeleiden zijn stoffelijk overschot naar het graf. Van hem zien do volgende werken het licht: Jïnseignement universele Langue mater' nelle, Leuven 1822, hord. Parijs 1829 ; Langue e'lrangire, 4lt;^l0 uitg.. Parijs 1829, in 8»; Malhémati'jues, 4•¹quot; uitg.. Parijs 1829; Musique, dessin et peinture, 2'¹⁰ uitg.. Parijs 1829, in 8quot;.

JACQUARD (Mauie Joseph), beroemd als uitvinder van een naar hem genoemd werktuig, was de zoon van een' gewoon ambachtsman. Hij word goboron te Lyon in 1752 , en overleed aldaar in 1834. Gedurende vorsohoidono jaren oefende hij het beroep uit van koopman in stroohoedon. De belangrijke verbeteringen , door hem aan de toenmaals tot het weven gebruikelijke werktuigen aangebragt, gaven aan zijnon naam, tot daartoe genoegzaam onbekend althans buiten do stad zijner inwoning, eeno zekere vermaardheid, die nog aanmerkelijk toenam toen hij zijne uitvinding van een nieuw weefgetouw bekend had gemaakt. Dat weefgetouw, in don beginne alleen in zijne vaderstad toegepast, verschafte aan het Lyonsche fabrikaat de voorkeur boven alle andere, die de weverijen daar ter plaatse gedurende een' gerui-men tijd in geono geringe mate deed bloeljen. Later is zijne uitvinding overal elders in praktijk gebragt geworden. Ofschoon do tallooze producten der machine-Jacquard meer dan voldoende mogen geacht worden om den naam baars uitvinders voor de vergetelheid te bewaren, heeft bovendien do stad Lyon zich dankbaar willen betoonen en hom oen standbeeld opgerigt.

JACQUERIE. Aldus noemde men den boeren-opsland, welke in Frankrijk in het midden der XIV¹¹⁶ eeuw tegen do edellieden plaats vond. Do naam wordt afgeleid van do omstandigheid dat dozo laatston hunne boeren, die zich geduldig lieten uitplunderen, spottenderwijze Jacques Bonhomme noemden. De eerste aanleiding tot don opstand gaven de verwoestingen, welke koning Karei de booze van Navarra in de omstreken van Parijs aanrigtto en die den landman bijzonder hard vielen. Honderde sloten en kasteden werden tot puin cn asoh verbrand, de ade-lijke bezitters vermoord en hunne vrouwen en dochters geschonden. De opstand breidde zich uit als oen loopend vuur uit de streken van Beauvais en Clermont naar de landschappen Brie, Soissonnais, Laonnais en aan do oevers van de Marne en Oise. De boeren beriepen zich op het regt der wedervergelding om de grootste gruwelen te bedrijven. Ofschoon dozo opstand noch plan noch leiding had en bij do poorters der steden geonen bijval vond, liep de adel grootelijks gevaar van uitgerooid te worden, waarom alle edellieden van allo partijen oorlogen en veten vergaten om zich aan een te sluiten en den opstand in het bloed der boeren te verstikken.

JACQUIN (Nicot.aas Joseph baron van), beroemd kruidkundige, werd op den 16^lt;len Februarg 1727 te Loyden geboren, waar zijn vader fabriokant was; de vroege dood van dezen en de achteruitgang van diens zaken deden den jongen J. besluiten, door middel dor wetenschap, die hij vroeger slechts uit liefhebberij had beoefend, to trachten in zijn levensonderhoud te voorzien. Na hot gymnasium der Jozuiton te Antwerpen bezocht to hobben, studeerde hij eerst te Leuven en ging daarop naar Parijs, van waar hij door tusschenkomst van zijnen landgenoot van Swioten naar Woonon kwam. —In 1754 vertrok hij op last van keizer Frans den I^,ten naar America, ten einde daar planten ter versiering der keizerlijke tuinen te verzamelen; hij Mold zich voornamelijk in do Antilles op, hoewel het aangrenzende vasteland toch ook door hem bezocht werd; — van deze reis bragt J. eene prachtige verzameling van planten mede, welke bijna allen door hem onderzocht, beschreven en afgebeeld zijn. Hadden reeds vroeger ondorseheiden reizigers planten uit die stroken vermeld, grootor is het aantal, hetwelk alleen J. bekend maakte; daarenboven munt wat J. daaromtrent schreef boven do werken zijner voorgangers uit, omdat dit bearbeid is volgens do meer juiste begrippon, toon onlangs door Linnaeus in do studio dor kruidkunde gebragt. In Europa terug gekoerd, gaf J. eeno lijst uit der planten, welke hij in America ontdekt en waarmode hij do tuinen van Weenen en Schönbrunn verrijkt had; dank zij de gunst, waarin zich J. mogt verheugen, en de wijze, waarop Oostenrijks vorsten ten allen tijdo zijne ijverige pogin-

gen ondersteunden, dat het den verdienstelijken man gelukte deze fraaije verzamelingen tot een hoogen trap van bloei en luister op te voeren; in verschillende werken beschreef hij de schatten, die zij omvatten, en wel voornemelijk die van den Weener hortus, waarover hem do bijzondere directie was opgedragen.

Behalve zijne kruidkundige bemoeijingen hield J. zich ook nog met do beoefening der geneeskunde bezig; ook als arts was zijn naam die van een geleerd en bekwaam man. In 1763 werd J. door Maria Therosia benoemd tot hoogleeraar in de scheikunde en kruidkunde bij de Weener universiteit, in welke betrekking hij zich later door zijnen zoon mogt opgevolgd zien.

Teregt heeft zich J. als kruidkundige een grooten naam verworven; algemeen werden zijne uitstekende verdiensten gehuldigd en erkend; ten blijke daarvan strekt niet alleen dat hem het lidmaatschap van onderscheidene academiën en geleorde genootschappen werd opgedragen, dat menig eereteeken en eere-titel zijn deel was, maar ook dat hij, eerst in den adelstand verheven, in 1806 den titel van Baron erlangde.

J. overleed den 24quot;^en October 1817, een zoon nalatende, die waardiglijk 's vaders voetstappen drukte.

Van zijne werken vermelden wij: Emmeralio stirpium plern-rumque quae sponle cresamt in ngro Vindobonensi, montibusque con-jinibus. Accedunt observationum centwia ct appendix de pawcis exo-ticis, Vindobonae 1762, 8^U, c. tab. — Bijvoegselen en verbeteringen op dit werk vindt men in de Obseruationes Botanicae van denzelfden schrijver. — Select arum stirpium Americanarwn hisloria etc., Vindobonae 1763, fol. c. tab.; eene andere editie kwam uit iu 8° te Mannheim (1788), deze echter is zonder platen. Ook in folio zag in 1781 te Weenen eene nieuwe uitgave het licht, maar deze is zeer zeldzaam en komt slechts in eenige weinige groote bibliotheken voor. Observationum Botanicarum Pars I—IV, Vindobonae 1764—1774, fol. c. tab. Horlus botanicus Vindobonensis, Vindobonae 1770—1776, III voll. fol. o. tab-Index regni oegetabilis qui continet plantas omnes quae habentur in Linnaeani systematis editione novissima duodecima, Viennae 1770, 4°. Florae austriacae sive plantarum selectarum in Austriae -'I?quot;-chiducatu spunte crescentium icones, Viennae 1773—1778, V voll. fol. Miscellanea austriaca ad botanicam, chemiam et historiam natural cm spectantia, Vindobonae 1778—1781 , II voll. 4quot;, e. tab. Icones plantarum variorum, Vindobonae 1781—1793, III voll. fol. Anleituug zur Pjlanzenhenntniss nach Linné's Methode, Wien 1785, 8quot;, c. tab.; 2^llu editie ibid. 1800. — Er bestaat van dit werk eene Italiaansche vertaling, bezorgd door R. de Visiani (Padua 1824, 8»); — nog verscheen er eene 3^d0, door des schrijvers zoon Joseph I'ranz omgewerkte en vermeerderde uitgave (Wien 1840, 8°, c. tab.) — Collectanea ad botanicam, chemiam et historiam naturalem spectantia, Vindobonae 1786—1796, V voll. 4°, e. tab. Oxalis,Mono-graphia iconibus illustrata, Viennae 1794, 4quot;. Plantarum rariorum horti Caesar ei Schönbrunnensis descriptiones et icones, Viennae 1797'—1804, IV voll. fol. Stapeliarum in horlis Vindobonensibus cultarum descriptiones figuris eoloratis ilhtstratae, Vindobonae 1806, fol. Ook dit werk werd na den dood van J. door zijnen zoon Joseph Franz geëindigd (1819).—■ Fragmenta botanica Jiguris eoloratis illustrata, Viennae 1300—1809, fase. VI, fol. Genitalia Asclepiadearum controversa, Viennae 1811, 8quot;, c. tab.

Ter cere van J. heeft Linnaeus het plantengeslacht Jacquinia, dat tot do natuurlijke familie der Myrsineae behoort, opgesteld.

Zie over J.: Raimann, Hede zur Gedaehtnissfeier fiir Nicolaus Joseph I'reiherrn vor Jacquin. v. H.

JACQUIN (Ponce), Fransch beeldhouwer, geboren te Angou-lémc in 1524, overleden in 1608, vaak verwisseld met Paul Ponee, dien men ten onregto in zijne plaats heeft genoemd als beeldhouwer van Frans den Ipi»quot;quot; en Karei den IX^ao». Hij studeerde in Frankrijk naar de meesterstukken te Fontainebleau en begaf zich vervolgens naar Rome, waar hij omstreeks 1580 vertoefde. Men vergeleek hem somtijds bij Michel Angelo; geen wonder dus dat het hem in Frankrijk noch aan werk, noch aan eer ontbrak. Hij vervaardigde het monument voor Frans den Il^(,on, dat in de kerk Ste Célestine te Parijs werd opgerigt en thans in do Louvre wordt bewaard.

JAEGER (Heubert), doctor en natuurkundig reiziger uit de XVIl^d,J eeuw, werd in Hindostan in Nederlandsche dienst gebruikt, in 1666, tot dat hij naar Batavia vertrok, om aldaar do geneeskunst uit te oefenen en zich aan de beoefening der natuurlijke historie toe te wijden. Er bestaan slechts weinige na-rigten omtrent dezen geleerde, die volgens do getuigenis van Chardin zeer bedreven was in de Oostersche talen; het jaar van zijnen dood is onbekend. Men heeft van hem drie beschrijvingen; over de indigo, over het znaijen en over de cachou, geplaatst in do Mengelingen der Academie van natuurkundigen, 1683 en 1684; benevens eenige brieven, gerigt aan den beroemden Rumphius (zie Rumphius), en door Valentijn (zie Valentijn) in zijn India litterata bewaard.

JAEGER (Jan Wolfgang), Luthersch godgeleerde te Stutt-gard, in 1647 geboren en in 1720 overleden, was kanselier der boogeschool en kerkelijk opziener te Tubingen, en schrijver van onderscheidene werken, onder welke men bovenal onderscheidt; J listor ia ecclesiastiea, enz. Hamburg 1709, 2 deelen in folio; Si/slema the.ol., etc.

JAEN. Spaansche provincie, een deel van West-Andaluzie, vroeger een onafhankelijk Moorsch koninkrijk, tusschen de provincie La Mancha, Granada en Cordova, of tusschen 13° 19' en 14° 35' lengte, eu 37° 29' en 38° 38' noorder br., op ruim 209 □ mijion, 307,000 inwoners bevattende. De geheele noordzijde dezer provincie is door do Sierra Morena bedekt, die hier zeer woest is; even zoo is ook de Sierra de Cazorla, die men in het oosten vindt; terwijl in het zuiden eenige voorbergen van de Sierra Nevada landwaarts indringen en de namen van Sierra de Aillo en de Susuma dragen. Tusschen deze gebergten, die de provincie van drie zijden omringen, is een uitgestrekt dal, dat door den Guadalquivir doorsneden wordt, welke in deze provincie ontspringt; zij ontvangt hier do Guadalimar met de Almudicl en Guadalen , de Herumblar, Escodar cn Jandula, do Guadiana Minor, Jandulilla, Ninchez, Torres, Gnadalbullon of J., do Salados, de Arjona en Porcuna. De luchtsgesteldheid is , bijzonder in het dal, zeer beet, doch op do bergen koel en zuiver. De vlakte is uitmuntend bebouwd, doch in do overige deelen is de landbouw verwaarloosd, zoodat op verre na het noo-dige koren niet gewonnen wordt. Men tooit er tarwe, maïs, garst, veel moesgroenten, hennip, vlas, veel wijn en olijven, zuidvruchten en hout. De veeteelt is van belang, terwijl de bergen en bosschen veel wild, doch ook wolven hebben. De bijenteelt is vrij aanzienlijk; doch de zijdebouw is van weinig aanbelang. De mijnen geven lood (vooral bij Lenares), kobalt, steenkolen, zout, salpeter, marmer en zelfs beeft men in den berg C'abalcuz bij J. goud en zilver ontdekt. De fabrieken zijn weinig betee-kenend; men maakt er wollen en zijden stoffen tot eigen gebruik. De uitvoer bestaat voornamelijk in olie, wijn, wol, huiden, zout, anys, vnrkensvleesch, potten, enz. J. wordt verdeeld in de eigenlijke provincie J. en Sierra Morona. — J. is de hoofdstad der provincie, de zetel van een' bisschop, tusschen twee bergen aan de rivier J. of Gnadalbullon gelegen. Zij is met muren en torens omringd, heeft een oud kasteel op oenen berg, 12 kerken, 15 kloosters, 11 hospitalen, 2 armhuizen en 27,500 inwoners, welke zijdeweverijen, looijerijon, zeepziedcrijen en 27 oliemolens hebben, en eenigen handel drijven. Zij ligt op 13° 48' lengte en 37° 48' noorder breedte. — J. of Gnadalbullon is eene Spaansche rivier bij genoemde stad, welke in den Guadalquivir valt. — J. of J. do Bracamoras is eene Zuid-Ameri-caansche provincie van Quito, tusschen Loja, Quixos of Ma-cas, Mainas, Piura en Caxamarca of Chachapayas, met eene boete luchtsgesteldheid en weinig regen. Het grootste deel van den grond is onbebouwd en met bosschen bedekt. De voortbrengselen zijn; cacao, beroemde tabak, katoen; enz., terwijl do rivieren goud bevatten. Al de rivieren loopen in do Lauriochaof wol door de bosschen in do Amazonen-rivier uit. De Indianen , die deze provincie bewonen, leiden een zwervend leven. — J., hoofdplaats van voornoemde provincie, ligt aan de Chinchipe; zij telt 4,000 inwoners, meestal lieden van de kleur.

JAFFA. Stad en zeehaven aan de Middcllandsche zoo, in het tegenwoordige Turkscho Paehalik Damascus, op 32° 3' 25quot; N. Br. en 34quot; 44' 17quot; O. L. van Greenwich. De stad is eene verzameling van oude en nieuwe gebouwen, met 4,000 inwoners, waaronder omtrent 1,000 Christenen zijn; de haven is verzand, doch de omstreken zijn schoon.

Onder den naam van Joppe was J. in de oudheid, ook in do bijbelsche geschiedenis vermaard. Do stad bereikte haren hoog-sten bloei ten tijde der kruistogten ; zij was toen de haven, waar

de kruisvaarders gewoonlijk binnen liepen; in het jaar 1268 werd zij nogthans den Christenen ontweldigd. In 1799 werd J. door de Franschen onder Napoleon Bonaparte stormenderhand veroverd, doch kwam spoedig weder onder het gebied der Porto, die haar in 1840 ontweldigde aan Pacha Mehemed-Ali. Deze had zieh in 1832 van J. meester gemaakt.

JAFFANAPATNAM of JAFFNA, Stad op het eiland Ceylon, aan de zeeëngte, welke de eilanden Leiden en Amsterdam van elkander scheidt. Zij heeft een fort niet vijf bastions en 5,000 inwoners, uit Engelschen, Arabieren, Hindoes en zwarte Portugezen bestaande, waaronder zeer bekwame handwerkslieden, goudsmeden, juweliers, schrijnwerkers en katoenwevers zijn. Zij heeft geene haven, maar slechts eene reede, en wordt thans voor de tweede stad des eilands gehouden, waarom de Engelschen hier eenen onder-resident hebben. Zij ligt op 97° 55' ooster lengte van Ferro en 9° 45' noorder breedte.

JAGELLON, hertog van Litthauwon, omtrent 1354 geboren, huwde Hedwige, koningin van Polen, en werd door dit huwelijk in 1386 koning. Hij nam toen den naam aan van Wla-dislaus den V¹¹⁰quot;. Deze prins regeerde met veel gematigdheid en wijsheid, smoorde do oproerigheden van eenige provinciën, voerde oorlog tegen de Teutonische ridders, op welke hij tusschen Grauwaldt en Tannenberg eene volkomenc zegepraal behaalde en weigerde tot tweemalen de Boheemschc kroon, welke hem de oproerige Hussiten, die tegen Wenceslaus opgestaan waren, aanboden. Hij stierf den 31quot;°quot; Mei 1434, nalatende eenen zoon, die hem onder den naam van Wladislaus den VI^,lcl1 opvolgde.

JAGGERNAUÏ, ook DJAGGEKNAAT en DSCITAGER-NAUTH, eene stad in do Indische provincie Ovissa aan den golf van Bengalen gelegen, is eene der beroemdste bedevaartplaatsen , vermits do Hindoes ten minste eenmaal in hun leven do voorname pagoden of geheiligde tempels moeten bezoeken,

onder welke die van J. de merkwaardigste is (zie bovenstaande figuur). Zij bereikt eene hoogte van meer dan 350 Eng. voeten en is van het jaar 1302 v. Chr. tot 1198 na Chr. en dus gedurende oen tijdperk van 2500 jaren gebouwd. Zij behoort tot do meest kolossale bouwwerken van vroegeren lijd, aangezien men aldaar steenen ziet van 12000 □ voet, welke men van 50 mylen ver hoeft moeten aanvoeren. Deze pagode is aan Vishnoo gewijd , wiens beeld aldaar, prachtig en kostbaar versierd, bewaard en aangebeden wordt. Bij het jaarlijks terugkeerendo feest Ruth-Djoetra wordt het op eenen 70 voet hoogen wagon gezet en al-zoo door de stad in praehtigen ommegang rondgereden. Honderdduizenden vergezellen met luid misbaar dien togt cn veien werpen zich onder de zware wielen om zich ter cere van Vishnoo te laten verpletteren. „Er sterft,quot; zegt Dr. Buchanan in zijne Christian Researches, „zulk cone menigte hodevaartgangors op don weg naar dezen tempel, dat het land op 50 Eng. mijlen in den omtrek met mensehengebeente bezaaid is. Hondordo stokoude lieden reizen jaarlijks naar J. om in dit heilig oord te sterven. Sommige pelgrims meten van ongeveer 1000 Eng. mij-Ion afstands den ganschen weg al voortkruipende niet hun lig-chaam; anderen verminken en verwonden zich zelvcn vrijwillig en velen brengen zich door vasten en pijnigingen tor dood. De

bedevanrtgnngcrs, die het eerst den tempel ontwaren, heffen een vreeselijk luid geschreeuw aan, en wanneer do grooto stadspoort geopend wordt, komen honderde grijsaarts in het geweldig gedrang om het leven.

JAGERS zijn ligt gewapendo infanteristen tot afzonderlijke corpsen georganiseerd. Hunne eigenaardige bestemming is meer de verspreide dan de geslotene vechtwijze; zij zijn dus voornamelijk bestemd tot het tirailleren, en tot al zulke ondernemingen, waarbij vlugheid van bewegingen en een juist schot op den ■voorgrond staan.

De J. hebben in de meeste legers groene of donkere uniformen, om zich daardoor des te beter achter terrein-hindernissen, struiken, heggen enz. te kunnen verbergen. Daar de Jager meer dan eenig ander soldaat, zelfstandig en als op zich zelf staande moet handelen, slechts vuur geeft als hij een zeker schot heeft, in één woord vrijer in al zijne bewegingen blijft, is het vooral in zijne handen, dat donaauwkeurigsle vuurwapenen gesteld worden, zoo als de buksen en andere verbeterde vuurwapenen, wier gebruik vaardigheid, bedaardheid en overleg vorderen.

JAGO (San). De voornaamste provincie van Chili, in Zuid-America, ten zuiden van Aconcagua, ten westen van de Andes, ten noorden van de Maypo en ten oosten van Melipilla gelegen. Zij is 5 mijlen lang en 4 breed en wordt door de rivieren Mapocho, Coliua en Zampa bespoeld. Zij is de vruchtbaarste provincie van geheel Chili, heeft overvloed van koren, wijn, boomvruchten, tarw, goud en zilver; ook is er eene groef van jaspis ontdekt.

JAGO (San) of SAN JAGO DE CHILI, hoofdstad van voornoemde provincie in Chili en van het geheeleland, in de schoone vlakte van Mapocho, aan de rivier van dien naam bij het dal Chili. Zij is de zetel van de gewestelijke regering, van het ge-regtshof, van een' bisschop en verscheidene eollegiën, heeft eene schoone hoofdkerk, de kerk van St. Dominicus en do voormalige kerk der Jezuiten, 19 rijke kloosters, eene hoogeschool, weeshuis, munt, regte en breede straten en 50,000 inwoners, die door de haven Valparaiso eenen aanzienlijken handel drijveq.

JAGO (San), het voornaamste der Kaap-Verdische eilanden, op St. Jacobsdag of den l»quot;quot;¹ Mei ontdekt. Het is driehoekig van gedaante, 38 mijlen lang, 6 breed en 60 in den omtrek. Het is het grootste, volkrijkste en vruchtbaarste van dien Archipel, dat het meest bezocht wordt en dus het best bekend is. De luchtsgcsteldheid is heet, gedeeltelijk vochtig en in den regentijd ongezond, doch overigens zeer aangenaam. Op het zuidoostelijk deel vindt men den hoogen berg ïerrafalla, die voor de zeelieden tot eene baak dient; do overige deelen wisselen in bergen en dalen af. In het midden is de hoogste kruin, Antonio genoemd. De voortbrengselen zijn: maïs, gierst, suikerriet, druiven, kokosnoten, oranjeappelen, cederhout, enz.; verder rundvee, paarden, ezels, schapen, geiten, veel tam gevogelte; voorts vindt men er apen, civetkatten, reigers, korhoenders, kwartels enz. Het getal der inwoners wordt op 12 tot 16,000 zielen begroot, die Mulatten, Negers of Blanken zijn. De geestelijken zijn ook meestal Zwarten en zeer dom.

JAGO (San), groote Zuid-Americaanscho rivier in Quito, provincie Jaen de Uracamoros. Zij stroomt oostelijk van do bergen van Loxa, en met de Pante vereenigd, draagt zij den naam van San Jago en valt op 4° 27' zuider breedte in de rivier der Amazonen. Hare oevers zijn met bosschen beplant, die door wildo stammen van Indianen bewoond zijn, welke de vaart onveilig maken. In deze rivier wordt goudzand gevonden.

JAGO (San) DE ALANGI, stad in Mexico, hoofdstad van Veragua, gelegen in eene vruchtbare landstreek, welke maïs, platanen en veel vee oplevert. Zij heeft veel handel op Panama, en eenige mijnen in het district, die echter niet genoegzaam de moeite, die daaraan besteed zou moeten worden, kunnen beloonen.

JAGÏ. In algemeenen zin: het vangen of dooden van in het wild lovende dieren, met allerlei soort van goreedsehappen of wapenen. In beperkten zin: het opsporen, vervolgen, bemagti-gen en dooden van eetbare en schadelijke wildsoorten, door geoorloofde middelen en op geoorloofde wijze, volgens de regelen der kunst. Het eerste behoort tot een vroeger tijdvak, toen de noodzakelijkheid de uitroeijing dor roofdieren vorderde, en bij gemis van landbouw, door het vleesch der gevangen dieren in do voeding van den menseli moest voorzien worden, en bestaat nog bij do onbeschaafde volksstammen; het andere, tot do tegenwoordige instellingen dor maatschappij, die bij hare uitbreiding en wettelijke inrigting door bepalingen in het behoud van het wild moest voorzien, vooral toen het jagthedrijf, als eene uitspanning van edelen aard, tot de wetenschap om zekere in het wild levende dieren kunstmatig op te sporen en te dooden, verheven was.

Wij willen de J. uit dit laatste standpunt slechts van hare practische zijde beschouwen en, in korte trekken, een algemeen overzigt der verschillende jagtbedrijven geven. quot;Vooraf zij evenwel opgemerkt, dat hoewel de J. met den vogel in den strikten zin ook een onderdeel der J. is, het ons evenwel gepaster toescheen daaraan, ter zijner plaatse, een afzonderlijk artikel te wijden. (Zie Valkerij).

De parforce-jagt {chasse a courre of a cor et a cri) is van Fransehen oorsprong. Zij is eene J., die hare afzonderlijke terminologie bezit en vele wetenschappelijke kennis vordert, en het is opmerkelijk, dat zij in onzen tijd nog volgens dezelfde regelen wordt uitgeoefend, die wij in de Fransche jagtwerken van de XIV^de eeuw beschreven vinden. Het is eene J., die een groot personeel en een aanzienlijk getal rijpaarden en honden vordert; zij ligt derhalve slechts binnen het bereik van vorstelijke of zeer vermogende personen. In Frankrijk is zij thans aan het hof weder in vollen bloei. Behalve de commandant en eenige ondergeschikte officieren, die allen onder de bevelen van den opperjagermeester staan, behooren tot deze J. eenige speurhondknechten {valets de limier), een aantal jagers (piqueurs) en do noodigo hondenjongens. De Franschen noemen de parforce-jagt, bij uitzondering venerie.

Den morgen van den dag, waarop parforce gejaagd zal worden, begeven zich de speurhondknechten vroegtijdig met hunne honden te veld en nemen ieder een gedeelte van hot woud, Wiiarin gejaagd moet worden, ter afspeuring op zich. Do honden, die afgerigt zijn om enkel op het spoor dor herten, niet der hinden, te teekenen, wijzen hunnen meester aan, welke stukken zich binnen den bepaalden omtrek bevinden, en deze beoordeelt, uit den vorm der voethoornen en andere teek enen, hunnen leeftijd en sterkte. Op het spoor dor stukken, die hem jaagbaar toeschijnen, legt hij eenen afgebroken tak (hrisée) ter plaatse waar zij zich in het bosch hebben begeven. Vervolgens trekken de speurhondknochten naar de plaats der bijeenkomst (ren-dez-vous'), waar zij hot rapport van hunne bevindingen doen; waarbij zij zich nimmer van stellige, maar steeds van vooronderstellende uitdrukkingen mogen bedienen. De eigenaar der jagt-cquipage beslist nu welk stuk gejaagd zal worden, en nadat zijn bevel aan den betrokken speurhondknecht is overgebragt, begeeft deze zich naar de brisde en volgt den voet met zijnon hond tot dat hij het hert heeft opgedaan. Hierop wordt een gedeelte der honden ontkoppeld en op den voet gebragt, die dadelijk beginnen het wild te jagen, de voortgang en de verschillende toestanden dor J. worden door hoornsigmilon aangeduid; terwijl op eenige plaatsen troepen honden (relais) geplaatst zijn, die do vermoeiden vervangen. Eindelijk geraakt het hert afgejaagd (aux abois) en wordt door de honden staande gehouden ; terwijl een steek met den hartsvanger achter het linker schouderblad of oen buksschot een einde aan zijn leven maakt. De regter voorlooper wordt hierop afgesneden en den vorst of den eigenaar der jagt-equipage aangeboden; vervolgens het hert van zijne huid ontdaan, volgens vaste regelen in stukken gesneden en aan de honden prijs gegeven. De speurhond heeft zijn afzonderlijk aandeel {droit du limier). Wij moeten ons bij deze korte schots bepalen van eon jagtbedrijf, welks omstandige beschrijving een boekdeel zoude voreisohen, en don lozer, die er meer van verlangt te weten, verwijzen naar La venerie de Jacques du Fouillour, Parijs 1606 en l'Ecole de la chasse au c/iien courant, pir le Verrier de la Conterie, Parijs 1763.

Do Engelscho vossonjagt te paard (Fox hunting) is wel eene soort van parforce-jagt, doch geheel van Engelsohon oorsprong cn ook alléén daar to lande in gebruik.

Do J. met windhonden, dio in oude tijden voor eeno dor edelste gehouden word, is hoogst eenvoudig en vordert weinig wetenschappelijke kennis; evenmin behoeven do loophonden, waartoe men gewoonlijk teven neemt, eenige afrigting. Slechts

de beschutter wordt op het apporteren der gevangen hazen af-gerigt; men kiest daartoe een' reu, die aanleg toont om de andere honden af te bijten en het hem gereikte voedsel tegen hen te besehutten. Op de J. worden de honden aan de leysse door het veld, dat men afzoekt, geleid en zoodra men oen haas opdoet losgelaten. Wanneer de hnas gevangen is, besehermt hem do beschutter tegen het verscheuren en brengt hem aan zijnen meester. Twee of drie loophonden met een beschutter noemt men een' strik windhonden.

In onzen tijd is de J. met den staanden of liggenden hond de meest gebruikelijke. Bij hare beoefening hangt de goede uitslag hoofdzakelijk van het gehalte van den hond af, die bij een zeer gevoelig reukorgaan eene kunstmatige afrigtlng moet bezitten; bovendien behoort de jager een geoefend schutter te zijn. Vóór de aanwending van het schietgeweer bij de J. op klein wild, werd do hond afgerigt om voor het wild te gaan liggen, dat alsdan met eene tiras, waarmede men het wild en den hond bedekte, gevangen werd, of men ging zoo lang met eenen gespannen voetboog (armborst), waarop een puntpijl gelegd wn8i rondom den hond tot dat men het wild zag gedrukt liggen en schoot dan in den zit. Omtrent de voorbeeldeloos fijne afrigtlng der honden van dien tijd, vooral in Spanje, kan men naslaan Espinar, Arte de Ballesteria y Monteria, Madrid 1544 en La chasse au fusil, Parijs 1788. Sedert de uitvinding van don hagel en het schieten van het wild in den loop of in do vlugt, is de uitoefening van dit jagtbedrijf op den voet gebragt, zoo als het thans algemeen plaats heeft. Zoodra de hond, die het veld vóór den jager uit afzoekt, eenig wild in den neus krijgt, trekt hij er langzaam naar toe tot op zekeren afstand, als wanneer hg voor het wild blijft staan of liggen, om den jager gelegenheid te geven van te kunnen naderen, die alsdan het wild, dat oploopt of opvliegt, schiet en door don hond doet apporteren. In meerdere uitweiding over deze soort van J. to treden, verbiedt do ruimte van oen woordenboek. De lezers die, over dit en alle andere jagtbedrijven, zijne weetlust wil voldaan zien, kunnen wij geen beter werk aanwijzen dan het Hanrlburh für Jiiyer, Jugcl-berechtigde und Jagdliebhabcr, von G. F. D. aus dem Winckell Leipzig 1822.

In boschrijko streken maakt men, tot het jagen en schieten van loopend wild, gebruik van brakken; men laat deze honden de bosschen afzoeken , welke zoodra zij wild opdoen luide aanslaan en het wild door aanhoudend drijven noodzaken het boseh te verlaten, waardoor de bij hetzelve geposteerde jagers in de gelegenheid worden gesteld het wild te schieten.

Tot de eendenjagt worden staande honden van geringe waarde of bij voorkeur poedelhonden aangewend, vermits deze laatste gaarne te water gaan en hot zwemmen bij het afzoeken van rietgorsen het langste vol houden.

Ook het vangen van alle voor den wildstand sehndelijko gedierten met klemmen, vallen en slagen behoort tot de uitoefening der J. cn vordert veel overleg en grondige kennis dor levenswijze dezer dieren. Even als eene doelmatige wetgeving, is het een krachtig middel om het jagtveld in goeden staat to houden.

In ons vaderland vindt de J. vele hartstogtelijke vereorders en niemand, die eenigzins met haren aard en uitoefening bekend is, zal haar den titel van eene geoorloofde, mannelijke en de gezondheid bevorderende uitspanning, die tevens aan don wetenschappelijken beoefenaar een ruim veld van bespiegeling opent, kunnen ontzeggen.

JAGT, ook JACHT of YACHT, noemt men een snelzeilend vaartuig met een dek, voornamelijk in do noordelijke gewesten van Europa onder die benaming bekend. Kleine vaartuigen, aan de vlooten toegevoegd, tot het overbrengen van bevelen cn berigten, geeft men den naam van advies-jaglen. Tot zoodanige diensten bestemd, voeren zij eene ligto batterij, voornamelijk tot eigene verdediging. Speel jogt is eene, vooral in Nederland gebruikelijke benaming voor ligte, net gebouwde cn uitgemonsterde vaartuigen, waarvan men zich bedient bij het houden van speelvaarten. Sommige commissiën van toezigt of bestuur hebben een eigen jagt, waarmede zij hare inspectiën doen. Die gewoonte begint meer en meer in onbruik te geraken, sints de manier van reizen zoo zeer veranderd en het reizen zelf daardoor bespoedigd is geworden.

JAGTHONDEN (De). Een sterreheeld, door Hevclius za-mongesteld uit oenige sterren, die vroeger tot het sterreheeld Bootes behoorden en de twee J. voorstelt, welke door dezen aan riemen worden vastgehouden. Men rekent er 23 zigtbaro sterren toe, van welke de meeste zeer klein zijn. De merkwaardigste is die dubbele ster van de derde grootte, welke in den halsband van den zuidelyksten der twee honden staat en den naam van het Hart van Karei den II^l!cl' draagt. De honden heeten, de eene Asterion en de andere Chara; zij staan tusschen den staart van den Grooten Beer en het Hoofdhaar van Berenice.

JAGTREGT. Het J. was oorspronkelijk bij de Duitsehers een accessoir van den eigendom van den grond. Alleen de vrije eigenaar had het, en alleen zij die als volvrijen deel uitmaakten van de vólks-gemeente, hadden het regt om te jagen op gemeentegronden of in gemeene bosschen. De koning had het J. in de koninklijke wouden en domeinen, welke tegen anderen door den wildban werden beschermd. Door leensopdragt van deze domeinen en van het J. daarvan aan de groote leenmannen, alsmede door do langzamerhand plaats hebbende verandering der gemeene bosschen en koninklijke wouden, kwam het J. voor een groot gedeelte in bandon der territoriale hoeren. Do adel en de kloosters of abdijen, die vrijen eigendom bezaten, behielden echter het J. op hunno eigene goederen en de goederen hunner onderdanen en vazallen, en wel alleen krachtens hun eigendomsregt. Langzamerhand, naarmate do landsheerlijkheid zich uitbreidde, werd dit beperkt en in de XVI^d0 eeuw zegevierde de mcening, dat het J. niet een gevolg was van vrijen eigendom, maar een landsheerlijk regt of zoogenaamd regaal. Dit regt werd nu door den landsheer aan anderen, hetzij verkocht of geschonken of verpacht, zoodat er een J. ontstond, dat iemand op de vrije eigendommen van een ander kon hebben. Ingevolge de Fransche revolutie werd dit regt als rogaal ook bij ons afgeschaft en in het burgerlijk wetboek zoowel als in de jaglwetten van 1852 en 1857 werd het stelsel gehuldigd, dat het regt om zich het wild too te eigenen uitsluitend behoort aan den eigenaar van den grond. Zij echter, die reeds een J. hadden op den grond van een ander, hebben het behouden, onder bevoegdheid van den eigenaar om het af te koopen.

Om de jagt uit te oefenen is het echter niet voldoende dat men het J. hebbe. Daartoe is nog eene acte noodig, waarvoor eene bepaalde som moet worden betaald. Overtreding hiervan stelt een jngtdelict daar, evenzoo het jagen op eens anders grond zonder voorafgaand verlof des eigenaars en het jagen op verboden tijden of mot verboden jagtgcreedschap. Men vindt dit alles uitvoerig beschreven in de wet van den 13'^ll!l1 Juiiij 1857, Staatsblad N⁰. 87.

JAGTTIJGER (De) (Felis jubala L., Cjnailurus jubatus Wag-ler), behoort tot het kattengeslacht onder de verscheurende zoogdieren. Hij is een der merkwaardigste soorten onder de katten en onderscheidt fzich terstond door zijne uiterlijke gedaante, die den vorm der panters met dien der windhonden vereenigt. Hij is veel slanker en hooger op de pooten dan de overige gevlekte kattensoorten, zijn kop is minder plat op den schedel, maar vooral is hij onderscheiden en gekenmerkt doordien de klnauwcn der teenen slechts gedeeltelijk kunnen teruggetrokken' worden, zoodat zij, hetgeen bij de overige katten het geval niet is, bloot staan aan afslijting bij den gang. Het getal, de vorm en plaatsing zijner tanden, de ruwheid van zijne tong en do vlekken zijner huid bepalen overigens zijne plaats in het geslacht Felis der natuurkundigen.

Er bestaan drie rassen van den J., waarvan de eene in Arabic en Indië, de tweede in noordelijk Africa, de derde in midden en westelijk Africa tot op het grondgebied der Kaapkolonie leven; deze rassen zijn door grootte, kleur van huid en inborst onderschelden.

De J. is moer dan drie en een halven tot vijf voet lang, zonder de staart, welke lang is naar mate der lengte van liet lig-ehaam. De sterke kaauwsploren geven aan zijnen kop hetzelfde breedo uiterlijk, dat den luipaarden eigen is. De kleur van zijne pols is oen roodachtig geel (de Africaansche rassen hebben minder rood en een meer grijsachtig geel) op den rug en wit aan den bnik ; hals, rug en zijden zijn bedekt met zeer vele rondo zwarte vlakken, doch die niet roosvorniig zijn als bij andere gevlekte kattensoorten; op de borst cn buik zijn goene vlekken,

80 JAG-

op don staart gaan zij langzamerhand tot ringen over. De top van don neus is zwart, als bij den hond. De manen, of de haarkam, waaraan hij zijnen latijnsohen naam te danken heeft, is niet zeer in het oog loopend en bestaat uit eene rei ietwat langer en stijver haren op den nek en het voorste gedeelte van den rug.

Zijnen Hollandschen naam ontleent de J. van zijne geschiktheid voor do jugt, waartoe hij in Indië en l'erzië gebruikt wordt. Hij is aldaar even mak als onze huiskat en veel leerzamer. In de oude tijden van het rijk des grooten Mogols werd van de jagt met dit dier meer werk gemaakt dan tegenwoordig. De wijze, waarop men met den J. jaagt, is de volgende. Do Chetah (aldus wordt do J. in Ilindostan genaamd) wordt aan een hals

band en ketting vastliggende en den kop mot een lederen kap bedekt, op een sterken wagen zonder opstaande randen met do jagers door twee ossen voortgetrokken; een man op een'kameel gezeten onderzoekt regts en links van den wagen hW terrein om wild op te sporen. Zoodra hij het wild b. v. Antilopen bespeurt keert hij tot de kar terug, welke nu langzaam in de rigting van het wild wordt voortgetrokken. Op ongeveer 100 el afstand wordt den J. de kap afgenomen en de keten losgemaakt. Hij ziet terstond het wild, springt van den wagen en sluipt er heen, gebruik makende om zich te bedekken van alle struiken en verhevenheden van don grond, tot hij met vier of vijf sprongen midden onder de antilopen is. Zoo hij zijne prooi niet op eenmaal bemagtigt, rent hij haar na, haalt haar in en zuigt terstond het bloed uit den opengebeten nek. Daarop schiet de jager toe, legt den ehetah weder vast, snijdt do antilope den strot af, vangt het bloed in een houtcu bak en geeft het met een der voorpooten den J. tot belooning.

JAGUAR. Do J., Jaguarete of Americaansche panter (l'elis Onca L.) is een der meest gevreesde bewoners van bijna geheel Zuid-Araerica, doch voornamelijk van Paraguay en Brazilië en behoort onder de verscheurende zoogdieren tot het geslacht der katten. Hij is breeder en zwaarder gebouwd dan de gevlekte katten der oude wereld; hij wordt vier tot vijf voet lang zonder den staart, die bijna drie voet lang wordt. De kleur der huid is bij allen aan kin, hals en buik wit, overigens roodachtig geel of oranjebruin met onregelmatige chocolade-kleurige vlekken, die met zwart, doch afgebroken omzoomd zijn; hoe jonger de voorwerpen zijn, hoe minder de ringen zijn gesloten.

De J. leeft in de bosschcn en loert op zijne prooi, doch rooft ook voornamelijk in bewoonde plaatsen. Gemakkelijk zwemt hij en beklimt boomen. Sonnini zag de teekenen zijner klaauwen op den zachten bast van eenen boom, veertig of vijftig voet hoog. Somtijds, zegt Humboldt, hoort men het schreeuwen van den J. uit de toppen der boomen en kort daarna het angstgegil van stervende apen. Maar paarden, ossen en schapen zijn hun aangenaamste voedsel, zelfs zijn zij voor den rnensch hoogst gevaarlijk, zoodat er sedert jaren oen onophoudelijke jagt op hen onderhouden wordt en Humboldt opgeeft dat er in de Spaanschc koloniën jaarlijks 4000 gedood worden , en de uitvoer van huiden alleenlijk uit de haven van Buenos Ayres op 2000 stuks in het jaar wordt geschat.

De J. paart in Augustus en September, waarbij hij een half uur ver zijn luid geschreeuw doet hooren; na drie maanden of 15 weken werpt het wijfje een tot drie blinde jongen, die zij onder boomwortelen verbergt. In de zevende maand van hunnen ouderdom zijn deze jongen reeds gevlekt, nagenoeg als de ouden.

JAK.

De huid, het vleesch en het vet dezer gevaarlijke dieren worden tot verschillende doeleinden gebruikt.

Verg. Azara, Quadrupèdes I, 114; Fr. Cnvier, Mammiferes XVir, 1820, Mas. XXIX, Femina; Oken, Allgemeine Nuturye-schichte, Bd. VII, Abth. 3, p. 1615; Sir W. Jardine, Natural History of the Felinae, p. 183, PI. X, XI en XII.

JAHN (Johann Christian), geboren te Stolzenhain in den Suksischen kreits Leipzig, den ISquot;¹quot; Januarij 1797 , overleden als conrector aan de St. Thomasschool te Leipzig, den 19^,lcn September 1847, heeft zich bekend en verdienstelijk gemaakt door verbeterde bearbeiding der uitgaven van Gierig van Ovi-dius' Metamophosen (Leipzig 1821, 2 din.), Horatius (Leipzig 1824, herdr. 1827), Virgilius (Leipzig 1825, herdr. 1838) en de nog onvoltooide groote uitgave van Ovidius (Leipzig 1828, waarvan 2 dln. het licht zien). Ook was hij sedert 1826 redacteur van de Jahrbücher für Philologie und Paedagogik, te Leipzig uitgegeven.

JA1IN (Joiiann), omtrent wicn ons niets bekend is, dan dat hij in het jaar 1817 overleed als hoogleeraar der Bijbelscho oudheidkunde, godgeleerdheid en oostersehe talen te Weenen, schreef eene Sprac/de/ire van het Hebreeuwsch (Weenen 1792), Arabisch (aid. 1796), Arameesch en Syrisch (aid. 1793), alsmede eeno Bibli-sc/ie Alterlhumskunde (aid. 1797—1803, 3 dln.), een Enchiridion hcrmeneutiaie (aid. 1822), met een Appendix (aid. 1815) en eindelijk een Lexicon Arabico-Lalinwn (aid. 1802).

JAKHALS (Cam's aureus, Aut.). Er bestaan zeker weinig moeijelijker punten in de natuurlijke geschiedenis dan het onderscheiden der verschillende soorten van wilde honden, en dit veroorzaakt geene geringe zwarigheid in het opstellen van ecu woordenboek-artikel over den J. Dat hij tot de verscheurende zoogdieren en tot het geslacht der honden (Cam's L). behoort, is eigenlijk het eenige dat wij met zekerheid van hem weten te zeggen; overigens wordt op vele soorten van wilde, vosachtige honden den naam van J. toegepast. Wij houden ons aan hetgeen daaromtrent is te boek gesteld door Sir W. Jardine in zijn Naturalist's library en nemen vijf verscheidenheden of rassen van Jakhalzen aan.

De eerste leeft in het noorden van Perzic, het zuiden van Kusland, Natolie, Turkije en Klein-Azië. Deze J. gelijkt op een kleinen wolf; hij is hooger aan de schoft, hooger op do poo-ten en hoekiger van vorm dan de vos; de kop heeft een broeden hondachtigen neus en is bedekt met rosse en aschgraauwe haren met zwarte uiteinden; do snorren zijn zwart; de ooren zijn ros aan de buiten- en wit aan de binnen-zijdo; de nek cn rug zijn geelachtig graauw met eenige donkerder schaduwen; de schoft en de dijen meer roskleurig; do buik en pooten meer geelachtig; de klaauwen zwart; de staart is uitgestrekt, iets langer naar evenredigheid en gevulder dan bij den wolf; de staartharen zijn geelachtig aan de onder- en grijs aan de bovenzijde.

Het tweede ras leeft in Syrië cn Palaestina en is voornamelijk onderscheiden door bruine ooren. Voorts heeft ieder haar op den rug vier verschillende kleuren, namelijk van onder op wit, zwart, vosrood en weder zwart. Het derde ras leeft in het westen van Africa en schijnt zich tot aan het grondgebied der Kaapkolonie uit te strekken; het is langer en lager op do pooten, dan de beide anderen, daarbij sterker gekleurd van huid en met zwarte uiteinden der ooren. Het vierde ras leeft in Barbarije en is do Thaleb van Bruce en do Dieb van Tunis van Dr. Shaw. Deze verscheidenheid is van de grootte van een' gewonen vos, heeft een spitsen snoet, opstaande ooren en de kleur is lichtbruin met twee zwarte strepen achter de ooren en drie donkere ringen over den staart. Eindelijk leeft een vijfde ras in het zuiden van Indië, welks kleur geel is met zilverachtigo haren op den rug; de staart is tien duim lang, zeer gevuld, lichtgeel met bruin derde gedeelte aan den top en een paar donkere vlekken op de bovenzijde.

Al deze dieren hebben dezelfde levenswijze. Zij verlaten bij het vallen van den avond hunne holen en gaan hunne prooi na gedurende den geheclen nacht. Zij komen in do straten van dorpen en steden om den afval op te zoeken, bestelen de hoenderhokken en rooven allen niet wel weggesloten voorraad. Met do vossen hebben zij dit gemeen, dat zij ook vruchten eten en vooral veel van druiven houden. Hun geschreeuw is zeer droevig van toon en, voornamelijk daar zij in groote troepen bijeen

zijn en van don avond tot don morgon door huiion, bijzonder hinderlijk; ook geven zij een onaangenamen doordringenden geur van zich.

JAKOETEN. Tartanrseh volk in Aziatisch-Husland, waaronder vele Chiistenen zijn. Zij leven moestal van paardenvleesch, visch, boter en melk en hebben geen koorn noch vruchten. Zij wonen in zeer eenvoudige hutten; de rijken dragen kleederen van rendieren, do armen van paardenhuiden, terwijl de kleederen der vrouwen weinig van die der mannen onderscheiden zijn. Sarytschew roemt bijzonder hunne herbergzaamheid, dienstvaardigheid en gulhartigheid.

JAKOETSK. Russische kreits in Azië, tusschen de IJszee, Ochotsk, de noordelijke stille Zuidzee, Sina en de kreitson Nert-schinsk en Kirensk; de grootste, maar tevens ook de minst bevolkte kreits van llnsland. Aan de kust der IJszee is het land laag, met weinig bogten en op vele plaatsen niet rotsen bezet. De voornaamste golf is de Moigolotskaja, voor welke de La-chow-eilanden en de Archipel van Nieuw-Siberic liggen; ten westen is Tschikowskaja Guba, waarin de Omoloi uitloopt en ten oosten de Strelka Merkuschina; do kapen Petschani, Tchur-kin en Swiati bepalen do eerstgenoemde golf. De zee is hier naauwelijks twee maanden in het jaar open , doch nimmer vrij van drijfijs, terwijl het land aan de noordkust een dor aanzien hoeft, behalve eenig mos niets voortbrengt en alleen door den ijsbeer en zijne gezellen bezocht wordt. Over het algemeen heeft de kreits slechts eenige dorpen aan do Lena , welker inwoners niet verder dan tot aan den mond der Pelidni cenen zeer schralen akkerbouw drijven en eenige paarden en rundvee hebben. Hooger op groeit niets. De voornaamste rivieren zijn: de Lena, met do Witim, Nuga en Olekma met de Sinja, de Alban met de Maja, Judoma, Amja en Belaja, de Wilni met de Kaplendi, de Siktok, de Tchuja en de Kampoetki. De monden der Lena, die hier het eiland Stolbowoi Ostrow vormen, zijn: de Nastiz-kaja, do Sehegalezkaja, de Tumazkaja en Krestjazkaja-I'rotok, die weder tallooze eilanden en klippen vormen. Aan den oever der Lena vindt men dikwerf de beenderen van den Mammouth cn verschillende delfstoffen. Do overige zijn meest alle kustrivie-ren, die in de IJszee nitloopen. Meren van belang zijn er niet, maar wel groote moerassen. Do meeste boomen zijn deunen en berken, van wier hout do inwoners hunne hutten houwen. Jagt, veeteelt en visscherij zijn hun voornaamste middel van bestaan j meer naar het zuiden hebben zij paarden, rundvee en eenige schapen en allen houden zij honden. Do uitvoer van dezen kreits bestaat vooral in huiden, pelterijen van sabels, vossen, hermelijnen, marters, eekhorens, wolven en bceren; huiden van elanden cn rendieren; verder in vederen en dons, walruslanden, mammouth-beenderen, traan, drooge en gerookte visch, dat alles aan de Russen en Kozakken tegen brandewijn, tabak, meel en andere behoeften verruild wordt. De inwoners bestaan uit Ja-koeten, Tungoczen en Joekagczen.

JAKOETSK, hoofdplaats vau voornoemde Russische kreits, aan de Lena, de oudste van al de steden in dezen omtrek, in 1648 gebouwd, met eene oude, vervallene en door torens omringde vesting, 3 steenen- en 2 houten kerken, een klooster, eene stadsschool, houten huizon en 4,000 inwoners. Zij is de stapelplaats van Russische en Sinesehe waren en levensmiddelen, waarvan zij den geheclen kreits voorziet, alsmede van de pelterijen van Ochotsk en Kamschatka, welke zij verder verzendt. Men rekent dat hier alleen voor 70 tot 80,000 roebels aan pelterijen worden omgezet; doch de winst hiervan trekken meest de Kozakken.

JALAPPE-WORTEL {Radix Jaluppae s. Jalapae); men geeft dezen daarom minder juisten naam , dewijl wij hier met geene ware wortels te doen hebben, aan de verdikte, onder-aardsche stengeldeelen van Convolvulus Purya Wender (Ipomaea Purya Schl., Ipomaea Schiadeana Zucc., Exuyoniim Purga Benth.), eene overblijvende plant, die in schaduwrijke bergwouden der Mexicaansche Andes voorkomt; zij behoort tot de natuurlijke plautenfamilie der Winden {Convolvulaeeae), en tot de 1quot;'quot; orde der 5^d0 klasse (Pentandria Monogynia) van het stelsel van Linnaeus.

Is de vlezige, onderaardsche stengel dezer plant van afstand tot afstand knollig verdikt, de rolronde, vertakte, even als de geheele plant onbehaarde, bovenaardsehe stengel gaat slingerend V.

omhoog, gelijkerwijze zulks bij het meercndeol der planten uit deze familie het geval is. De bladen zijn lang gesteeld, eirond-hartvormig, gespitst, gaafrandig, boven aan den stengel dikwijls pijlvormig. De bloemstelen zijn 1—3-bloemig. De twee buitenste slippen van den 5-deeligen kelk zijn korter dan de overigen; de buis van do trompet-vormige bloemkroon is viermaal langer dan de kelk, haar vlakke zoom is 5-lobbig.

De Jalappeknollen van den handel komen of in hun geheel bf in stukken voor; de eersten hebben veelal eene peervormige of kogelvormige gedaante, cn worden, ten einde het droogen te bevorderen, dikwijls van insnijdingen voorzien; zij zijn hard, zwaar, donkerbruin en zwartachtig van kleur, overlangs en dwars gerimpeld; — om hen te kunnen droogen, worden de grootcre knollen in stukken gesneden.

De stapelplaats voor de gedroogde Jalappeknollen is de stad Jalapa of Xalapa, van waar zij over Veracruz in den handel komen.

De voornaamste bestanddeelen van den J. zijn eene eigenaardige hars, zetmeel cn exstraetief-stof; — men gebruikt in de geneeskunde of het poeder van den J. of de resina en tinciura Jaluppae; het is een bekend, snel cn zeker werkend, sterk dras-tisch-purgeerend middel, dat bij verstoppingen van het darmkanaal, tegen wormen, in hydrops, bij onderdrukte menstruatie enz. gebezigd wordt.

De J. staat aan velerhande vcrvalschingen en verwisselingen bloot, die deels in zijn vaderland, deels in Europa, hetzij uit gebrek aan genoegzame kennis, hetzij uit winzucht plaats hebben. Zoo worden de onderaardsche stengeldeelen van eenige planten uit dezelfde natuurlijke familie als J. in don handel ge-bragt, b. v. die van Ipomaea Orizabensis Pelletan, als radix Jalapae levis s. fusiformis, v. slipiles Jalapae (Jalappestelen) bekend, die van Ipomaea Jalapa Pursh. enz. — Eene andere ver-valsching van den J. geschiedt mot de knollen van do bekende NacMschoone of Belle-cle-Nuit. (Mirabilis Jalapa L.), eene uit Mexico herkomstige, algemeen in onze tuinen gekweekte plant, die tot de natuurlijke familie der Nyclagineae behoort. Vervolgens treft men J. aan, waar de hars reeds uitgetrokken is, die daarom voor geneeskundig gebruik niet meer dienstig is.

Maar behalve bovengenoemde worden er nog andere, waarlijk al te grove vcrvalschingen van den J. vermeld, zoo als met de zaden van Bertholletia excelsa, eene tot de natuurlijke familie der Myrtaceae behoorende, in noordelijk Brazilië en Guyana in-heemsche plant; deze zaden, die onder den muim van ParnnoUm bekend zijn, worden om hunnen eetbaren kern dikwijls ingevoerd en hebben, bij oppervlakkige beschouwing, uiterlijk wel eenige overeenkomst met den J.; — zelfs heeft men gedroogde aardappelen, peren en beenderen onder den J. gemengd aangetroffen. v. H.

JAMAICA. Een der Antillische eilanden ten oosten van het vasteland van America, en onder deze hot derde in grootte. Het ligt in de Antillische zee, ten zuiden van Cuba, tusschen 70° 45' en 18° 50' N. Br., en 78° en 79° W. L. van Greenwich. Het heeft oene oppervlakte van 270 □ mijion en wordt van het oosten naar het westen doorsneden door oenen bergketen, van welken eene menigte riviertjes afdalen, onder welke .alleen de Black-rivior voor een gedeelte bevaarbaar is. Langs de kust zijn ondorseheidene havens en reeden met goeden ankergrond. Het klimaat is er in de vlakten ongezond, langs de gebergten aangenaam. De grond is slechts voor een zeer klein gedeelte bebouwd en levert daar koffij, cacao, indigo, katoen en vooral suiker, waarvan de bekende Jamaica-rum wordt bereid. De bosschen leveren uitmuntend maghonie-hout. Het aantal inwoners bedraagt 400,000, waaronder 30,000 blanken, 50,000 kleurlingen en de overigen zwarten zijn. Het eiland wordt verdeeld in 3 graafschappen, Middlesex, Surrey en Cornwall, die te zamen 20 kerspellen bevatten. De voornaamste steden zijn: Spanishtown, vroeger San Jago de la Vega, do hoofdstad, met 6,000 inwoners; Kingston, heerlijk gelegen, met omtrent 36,000 inwoners, Port-royal, met 15,000 inwoners en Montego, met 4,000 inwoners.

Het eiland J. behoort aan Groot-Brittannië, dat het onder Cromwell op de Spanjaarden veroverde. liet werd ontdekt door Columbus in het jaar 1494 op zijne tweede reis en ontving op bevel des konings van Spanje den naam Isla de Santiago, dien de Engelscheu in J. hebben veranderd.

JAMBLICHUS, een Neoplatonisch wijsgeer uit Chalcis in Coelesyrië, leefde in de IV^de eeuw na Ohr. en was een leerling van Porphyrins. Door hem ontaardde de Neoplatmiisehe wijsbegeerte in daemonologie en theurgie, waardoor hij ook bij zijne leerlingen den roep van een' geestenbezweerder en wonderdoener verkreeg. Hij vond in den keizer Julianus, als verdediger van het oude veelgodendom, eenen hartstogtelijken vereerder, hetgeen Ouk wel bijgedragen moge hebben om hem den bijnaam van den „goddelijkenquot; te geven. Van zijne schriften zijn nog overig; een fragment Over hel leven van Pythajoras, waarin van dezen beroemden ouden wijsgeer menige vreemde en fabelachtige zaken verhaald worden en eene Aansporing tot het beoefenen der philosophic, die beide door Kiesling (Leipz. 1816) zijn uitgegeven. Behalve eenige mathematische geschriften, werd als van hem nog een werk Over de Egyptische Mysteriën uitgegeven door Gale (Oxford 1678), ofschoon de echtheid daarvan zeer verdacht is. In dit laatste geschrift wordt geleerd, hoe door geheimzinnige symbolen en toovcrmiddelen de goden tot de menschen neder getrokken, en de menschen met de godheid worden vereenigd. J. behoorde onder de hevige bestrijders van het Christendom, en werkte door zijne bijgeloovigheid krachtig mede tot het verval der Grieksche wijsbegeerte, die, met vreemde bestanddeelen vermengd, hoe langer hoe meer van hare wetenschappelijke rig-ting afweek. Zie verder over J. en zijne leerlingen; Jules Simon , Histoire de l'école d'Alexandrie (Parijs 1843).

JAMBOSA. Een tot de natuurlijke familie dor Myrtaceae beboerend plantengeslacht.

De Jambosa's zijn boomen, die in tropisch Azië, Africa en Australië voorkomen; zij hebben tegenovergestelde, kortgesteel-de, gaafrandige, niet van steunbladen voorziene, doorschijnend-gestippelde bladeren, zijdolingsche en eindelingsche bijschermen (cymae), die uit weinig bloemen zijn zamengesteld, en kleiner dan de bladen zijn. De kelkbuis is met het vruchtbeginsel vergroeid, de kelkzoom is 4-spletig. De bloemkroon bestaat uit 4 breede, holle, stompe bloembladen, die op het bovenste gedeelte van den kelkmond tusschen do kelkslippen zijn ingeplant. De meeldraden, die in grootcn getale aanwezig zijn, zijn in verschillende rijen op don kelkmond en don discus epiyynus ingeplant. Do vrucht is eene door den kolkboord gekroonde, één-of tweezadigc bosvrucht.

De vruchten van onderscheidene soorten van J. worden in Oostindië als een keurig ooft genuttigd.

In onze tuinen worden eenige soorten van J. aangekweekt, zoo als b. v. Jambosa vulgaris Doe.,./. malaccensis Dcc., J. austra-lis Dec. v. II.

JAMESONE (Geohge), beroemd Engelsch schilder, geboren te Aberdoon in 1586, gestorven te Edimburg in 1641. Hij was do zoon van een' architect, Andrew J.; men weet echter niet wie hem het eerst in de kunst heeft opgeleid. Als jongeling vertoefde hij te Antwerpen en J. behoort tot de leerlingen van Kubons, wiens coloriet en breodo schilderwijze hij uitmuntend begreep en wist na to volgen, zoodat bij bij zijne terugkomst in zijn vaderland grooton naam verkreeg. Vooral als portretschilder (men noemde hom den Schotschcn van Dyck) verwierf hij voel bijval. Toen Karei do Iquot;'⁰ in 1633 Schotland bezocht, werd de vorst levendig getroffen door eene galerij van portretten dor Schotscho koningen, welke de regering van Edimburg door J. liet schilderen. Karei poseerde zelf voor don kunstenaar en vereordo hem door het geschenk van eenen ring van zijnen vingor. Onderscheidene adelijko familiën in Schotland bezitten portretten door J. geschilderd; dio, welke door Walpolo en Fiorillo worden opgegeven als in het bezit van particulieren, zijn dit reeds lang niet meer. Zie verder Fiorillo's Geschiedenis van de schilderkunst in Engeland en voor oonigo van J.'s portretten de Scottish gallery or Portraits of eminent persons in Scottland etc. by Pinkerton 1800, fol.

JAMTLAND of JEMPTLAND. Provincie van Noord-Zwo-den, uit de voormalige provinciën Jilmtland en Herjodalen zamengesteld, tusschen Westorbotton, Wcsternorrland, Gofleborg, Storakopparberg en Noorwegen gelegen, en op ongeveer 85,7 □ mijlen, 32,000 inwoners bevattende. liet land wordt door 5 groote bergketenen doorsneden, die uit de Kiolon of Köhlen komen en oostwaarts naar do golf van Bothnië loopen. De laagste van deze worden Nuar, do middelste Welar en Hagnar en do hoogste Stotar genoemd. Onder de bergtoppon van dezon laatsten zijn: de Sylfiall, die 5,500, do Areskutan, die 4,500 voet hoog is; do akelige en mot altijddurende sneeuw bedekte Soniiall, Helasfiall en Kallahogarne. Ook zijn hier do steile düorgogravone bergpassen (Portar) merkwaardig, zoo als de 2 mijlen lajige Lunddorren, de Portfiale. Do voornaamste rivier is do Indals-Elf, welke onder don naam van Ragunda op de Noorweogsche grenzen uit oen lang meer te voorschijn komt, verscheidene watervallen heeft, en de Langa-An, Harka-An en Amra-An ontvangt. Verder de znidorarm der Angerman-An, de Ljunga-Elf met de Giman; du Ljusna mot de Tanna-An, de Hand-An, mot een' der schoonste watervallen van 350 voot hoogte. De aanzionlijkste meren zijn; het Stor-Sion, het Kall-Sion, het Aenn-Sion, enz. De luchtsgostoldheid is zoor ruw en koud. Slechts op weinige plaatsen wordt de landbouw beoefend, dewijl in de nabijheid dor gebergten bijna geen koorn meer rijp wordt. Daar, waar men nog bouwen kan, teelt men erwten, haver, vlas en hennep, doch zeldzaam rogge of garst. In tijd van nood mengt men boomschors onder hot brood. De voornaamste takken van bestaan zijn: de veeteelt, die echter dikwerf in den langen winter van 8 maanden, door gebrek aan hooi, moeijelijk is. Van delfstoffen vindt men hier; koper, lood, ijzer, aluin, bergkristal en kalk. Uit het dierenrijk; elanden, rendieren, hazen, boeren, wolven, linksen en eekhorens. Ook is hier de handel in paarden, die men uit Noorwegen haalt, belangrijk. Men heeft er ook linneweverijen, garenspinnerijen, looijorijon en pelterij-handel. Do uitvoer bestaat in kaas, boter, linnen, garen, koper, ijzer, metalen waren, pelterijen, wild en gevogelte. De provincie wordt in de 2 voogdijen, J. on Herjodalen verdoold. De hoofdstad is Oostersund.

JAN de I^ste, graaf van Holland, word geboren in 1283, na den moord aan zijnon vader graaf Eloris gepleegd door do steden als graaf erkend en in 1297 gehuldigd. Hij onderwierp de West- en Oostvriezen mot geweld van wapenen, keerdo vervolgens zich tegen de hoeren van IJsselstein, Renosse en andere edelen, die ten lande uitgegaan waren en wier bezittingen verbeurd verklaard worden. De groote gunst, waarin Wolford van Borselen, hoor van tor Voor bij hom stond, haalde hem het misnoegen van vele steden op den hals, vooral van Dordrecht en Delft. De eerste bolegordo hij, doch in do laatste moest hij zijnon gunsteling aan do woede des volks overgeven, die hem in zijne tegenwoordigheid op de gruwelijkste wijze vermoordde. Hij stierf in het derde jaar zijner regering to Haarlem in het jaar 1299, niet zonder vermoeden van vergiftigd te zijn. Hij was gehuwd met Elisabeth, dochter van don koning van Engeland, doch liet geone kinderen na en was do laatste graaf uit het huis van Holland.

JAN do I^,t0, hertog van Braband, bijgenaamd de overwinnaar, was de zoon van Hendrik den IH^lt;len en geboren in hot jaar 1250. Door do gunst zijnor moedor word hij in 1267 door do steden, mot voorbijgang van zijnon oudsten broeder als graaf erkend en aanvaardde op 17-jarigon leeftijd do regering. In 1269 huwde hij met Margaretha, dochter van don heiligen Lodewijk, snelde mot zijn leger Johanna van Navarro ter hulp tegen do koningen van Arragon en Castilië en werd bij zijne terugkomst door don koning van Frankrijk tot ridder geslagen. Als Franciscaner monnik vermomd, drong hij in de gevangenis door van zijne zuster Maria, koningin van Frankrijk, die beselml-digd was van haren schoonzoon vergiftigd to hebben, overtuigdo zich van hare onschuld en bewerkte haro vrijspraak. Na in don beroemden veldslag bij Woeringon op den 3'^lcl1 Junij 1288 Hendrik, hertog van Luxemburg, overwonnen en gedood te hebben, nam hij het hertogdom Limburg in bezit. Hij stierf don 14^dequot; Mei 1294, 43 jaren oud, ten gevolge ecnor wonde aan don arm ontvangen in een tournooispel, bij gelegenheid van het huwelijk tusschcn don hertog van Bar en Lconoro van Engeland.

JAN, koning van Engeland, bijgenaamd zonder land, omdat zijn vader hem geen grondgebied had nagelaten, was do dorde zoon van Hendrik den IIJ™ en werd in 1165 geboren. Na den dood van zijnon broeder Richard Leeuwenhart (1199) maakte hij zich op eene onwettige wijze van den troon meestor. Later vermoordde hij eigenhandig zijnen neef Arthur, die de regtmatigo erfgenaam was. In zijne herhaalde oorlogen tegen Frankrijk,

die van dezo zijne willekeurige handelingen het gevolg waren, werd hij door zijne onderdanen alleen ondersteund ten koste van belangrijke regten, welke hij hun moest afstaan. Na in 1214 bij Bovines eene zware nederlaag te hebben ondergaan, dwongen hem zijne baronnen om op den 19^den Junij 1215 de beroemde magna charta, do grondslag van Engelands vrijheden tc onderteekenen. Weldra daarvan berouw hebbende, haalde hij paus Innoeentius den III¹¹⁰¹¹ over om deze goheele handeling voor nietig te verklaren, en ondernam nu zijne wederspannige vazallen met geweld te bedwingen. Dezo namen hunne toevlugt tot Philippus Augustus, koning van Frankrijk en boden de kroon aan zijnen zoon Lodewijk aan. Maar de vrees voor nog erger dwingelandij bewoog de meeste hunner weldra zich aan koning J. te onderwerpen, en deze stond op het punt van weder den troon te beklimmen, toen hij den 17^d'^,,1 October 1216 op het kasteel van Newark stierf. Zijne geschiedschrijvers leggen eenparig omtrent zijn karakter de meest ongunstige getuigenis af.

JAN, graaf van Nassau, zoon van Willem den ouden van Nassau Dillenburg, oudste broeder van Prins Willem den Iquot;^lcquot;. Hij ondersteunde zijnen broeder op de krachtigste wijze in den opstand tegen Spanje en beleende zelfs zijne heerlijkheden om hem van geld te voorzien. In 1577 vergezelde hij den prins op zijnen togt naar Antwerpen en Brussel , en werd in het begin van 1578 door de staten van Gelderland tot stadhouder van hunne provincie benoemd. Hier ijverde hij zeer voor do hervormde geloofsbelijdenis. Hij was een der ijverigste bewerkers van do unie van Utrecht en toekende die als stadhouder van Gelder en Zutphcn. In hetzelfde jaar, 1579, nam hij de stad Amersfoort in bezit, die tegen de staten in verzet was gekomen. In 1581 legde hij zijn stadhouderschap over Gelderland neder, keerde naar zijne staten in Duitschland terug, en stierf aldaar den Squot;'⁰» October 1606 in hoogen ouderdom.

JAN, de VI¹¹⁰ van dien naam, koning van Portugal, tweede zoon van Maria do Iquot;^t0 en den infant don Pedro, werd geboren te Lissabon den IS¹¹⁶¹¹ Mei 1767. Daar zijne moeder krankzinnig werd, benoemde men hem tot regent en aanvaardde hij als zoodanig den 10^dc,, Pebruarij 1792 de regering. Hij nam deel aan de oorlogen der verbondene mogendheden tegen Frankrijk, en toen ten gevolge daarvan de maarschalk Junot in Portugal trok en den lquot;^leo December 1807 het huis van Braganza van den troon vervallen verklaarde, vertrok hij naar Rio Janeiro in Brazilië en vestigde aldaar zijne regering. Toen in 1816 zijne moeder overleden was en het Weener congres Portugal en Algarbiö met Brazilië tot een koningrijk vereenigd had, volgde hij haar in de regering op. Na aanvankelijk in Brazilië gebleven te zijn, werd hij door een opstand in Portugal gedwongen derwaarts te vertrekken, en te Lissabon aangekomen, bezwoer hij den 4^dcn Julij 1821 aldaar do nieuwe staatsregeling. In 1824 werd hij door eenen opstand van zijnen zoon Don Miguel genoodzaakt de vlugt te nemen op een Engelsch oorlogschip, doch weldra werd hij in zijn gezag hersteld. Hij stierf den lOquot;¹⁶¹¹ Maart 1826.

JAN VAN LEYDEN. (Zie Wederdoopers).

JAN (Ridders van St.). (Zie Malthezer Ridders).

JANINA. ïurksch Sandschatkaat in Europa, een gedeelte van het oude Epirus en de landschappen Acarnanië en iEtho-lië, tusschen Ilbissan, het gebied van den Kapudan Pacha, Tir-hala, Ainabachti, de golf van Baliebadra , Delonia en de Ionische zeo gelegen. Dit land heeft geen voordeelig aanzien en is over het geheel met kale bergen bedekt. Ten westen maakt de Mez-zovo of Agrafa de grenzen met Tirhala, terwijl een der takken aan de bergketen van Suli, oudtijds het Cassiopisch gebergte, sluit, dat eens om zijne heldhaftige bewoners beroemd was. Westwaarts loopt de Dschumeska, oudtijds het Ceraunisch gebergte, onder den naam van Kilama, naar de golf van Avlo-na. — Het voornaamste meer is dat van J., dat de rivier Ko-kytos ontvangt en door de rivier Acheron zich in de golf van Narda ontlast. Verder do rivier Filoti of Kailama, de Arta, do Aspere of Achelaus, enz. De grond is över het algemeen ruw en onvruchtbaar eu de lucbtsgestoldlieid des winters koud, en des zomers brandend heet, terwijl aardbevingen zeer gewoon zijn.— Aan de kusten heeft men dikwerf gebrek aan water, daar de rivieren uitdroogen en er weinig bronnen zijn. Men hoeft er ondertus-schen hier en daar heuvels, bezet met olijfboomen en wijnstokken, voorts heerlijke weiden, die met het schoonste rundvee en do beste paarden van Griekenland pronken, verder eiken-bosschen, die het hout voor goheele vloten zouden kunnen opleveren. Ook is er veel wild en visch, rijke mineralen, doch slechts nijverheid in de steden. De uitvoer bestaat in hout, wol, huiden, ossen, paarden en vruchten. Het getal der inwoners wordt op 400,000 geschat, waaronder ook eenige Turken, Joden, Armeniërs en Heidenen. Dit Sandschatkaat zal byzonder in aandenken blijven, door deszelfs laatst vorige beheerscher Ali-Pachn, die zich sedert 1780 in het bezit van het grootste deel van Griekenland gesteld had en na de grootste wreedheden gepleegd te hebben, eindelijk tegen de Porte is opgestaan, en als rebel verraderlijk vermoord is. (Zie AU-Pacha).

JANINA of JOANNINA. Hoofdplaats van voornoemd Turksch Sandschatkaat, verblijfplaats van den Pacha en van eenen Griek-schen Metropolitaan, schilderachtig aan den westelijken oever van het meer van J. of hot Acherusische meer gelegen, achter welken zich een hooge en steile berg 2,500 voet hoog verheft. Op een schiereiland, dat zich in het meer uitstrekt, staat het kasteel, met het serail van den Pacha en 2 moskeen in de schaduw der cypressen. Aan den kant van het meer is de stad met sterke muren en aan do landzijde met hooge wallen omringd. De stad zelve is ommuurd, heeft naauwe straten, eonigc paleizen, 14 moskeën, 8 Grieksche kerken, verscheidene hallen, armenkeukens, baden en eene aanzienlijke marktplaats; terwijl zij, volgens lord Holland, 30,000 meestal Grieksche inwoners telt. Er zijn verscheidene scholen, 2 Grieksche eollegicn, eenige fabrieken vooral van marokijn leder, vele handwerkslieden en boek-verzamelaars, en men drijft er eenen aanzienlijken handel, daar de hier wonende kooplieden veel gemeenschap met Triest, Venetië en Italië hebben.

JANITSAREN, eigenlijk JENI-TSGHERIS, nieuwe bende, is do naam van een voormalig Turksch legercorps, dat in hot jaar 1329 door sultan Orkhan is opgerigt en in 1360 door sultan Moerad den Iquot;^cn geregeld. Oorspronkelijk bestond het uit Christenen, die krijgsgevangen gemaakt of als kinderen aan hunne ouders ontroofd werden, waartoe de Grieken, gedurende den tijd hunner onderdrukking, eiken vijfden zoon moesten leveren. Eerst in lateren tijd bestond deze bende hoofdzakelijk uit geboren Turken, terwijl de geboren Christenen, die er bij werden ingelijfd, even als vroeger, tot het Molmmmedaansche geloof werden gedwongen, tenzij die inlijving vrijwillig en alleen in naam geschiedde, ten einde, tegen betaling eener aanzienlijke geldsom, deel te hebben aan de voorregten der J., zoo als vrijdom van belastingen. Deze bende was onderscheiden in de eigenlijke J. en de Jamaks, van welke het aantal der eersten van lieverlede tot 60,000 opklom en dat der laatsten niet zelden tot 400,000 beliep. De laatsten waren hier en daar in het rijk verspreid, doch de eersten maakten te Constantinopel 196 Ortas of afdeelingen uit, in Oda's of kazernen vereenigd, allen staande onder eenen Aga, met eenen Kiaja-Beg onder zich. De Aga had onbepaalde magt, zelfs ovor loven en dood dezer manschappen; zij vereenig-den zich onder hunne spijsketel als veldteeken. Uit hen werd de lijfwacht van den sultan genomen, doch van lieverlede 'steeg deze bende zoozeer in magt, dat de sultans, meestal wegkwijnende in do wellustigheden van den harem, voor hen sidderden, gelijk zij dan ook onderscheidencn hunner vorsten hebben vermoord of afgezet. Op een van beide kon een sultan rekenen, die het waagde om eene betere krijgstucht onder dezo trotsche krijgsbende te herstellen, en Mahmoed do II^de, die zijnon troon te danken had aan eene der veelvuldige door do J. bewerkte serail-omwemelin-gen, kon zijne kroon slechts behouden door, even als zijne voorgangers, hun blindelings te wille te zijn. Doch daar deze sultan zijn leger op Europeeschen voet wilde inrigten en hevige tegenkanting van do zijde der J. voorzien kon, nam hij zijne maatregelen zoodanig, dat, toen zij den 15^dl:n Junij 1826 na het op-rigten des nieuwen legers (Nisam-Dschejid) op oproerigen toon de hoofden van den groot-vizier en twee bevelliobbers eischten, sultan Mahmoed de vaan van den profeet uitstak, het corps der J. voor ontbonden verklaarde, het plein Atmeidan, waarbinnen zij zich geschaard hadden, door kartetsvuur liet beschieten en hunne Oda's in brand steken, waarbij (luizenden omkwamen. Het aantal omgebragten of later verbannenen bedroeg meer dan 35,000. Het

J.-gewaad word op doodstraf verboden. Door het geheole rijk heen werd het J.-eorps vernietigd, niet zonder zwaar bloedbad op vele plaatsen. De goschiodenis der uilroeijing van deze legerbende is besehreven door den Turkschen schrijver Es-Seid-Mo-hamed-Essad, gedrukt te Constantinopel in 1828 en in het Fransch vertaald uitgegeven te Parijs, 1833.

JAN-MAIJIiN'S EILAND is een eiland in de noordelijke IJszee, gelegen tussehen IJsland en Spitsbergen, en hei noordelijkste der bekende vulcanisehe landen. Het werd in 1611 door den Hollandschen schipper Jan Maijen ontdekt, naar wien het zijnen naam ontvangen heeft. Het hoogste punt van het eiland, dat slechts eeno geringe uitgestrektheid heeft, is de vulcaan Bee-ronberg, aldus genaamd naar do ijsbeeren, die er op huisden, welke 6,450 voet hoog is. Men heeft den kegel, die met sneeuw bedekt, zeer steil en ontoegankelijk is, rook en vlammen zien braken. Aan drie zijden is hij met uitgestrekte gletschers, als met bevrozon watervallen bedekt, welke langzamerhand in zee afdalen. Scoresby ontdekte of liever beschreef en onderzocht in 1817 de vulcaan Esk, die 1500 voet hoog is en tegen het eind van April 1818 vuur spuwde.

JANSBLOEM (St.). Zie Ilertshooi).

JANSBROODBOOM (St.), (Ceralnnla Siliqua L.). Deze in Zuid-Europa, Noord-Africa en Klein-Azië inheemsche boom , die tot de natuurlijke plantenfamilie dor Vlinderbloemigen (Pa-pilionaceaé), en in hot stolsel van Linnaeus tot de n¹'⁰ orde dor 22quot;^1,! klasse {Dioecia Penlandria) behoort, hooft zijne wonderlijke Nederduitsche on Hoogduitsche {Johannisbrodbawn) benaming aan zijne vruchten te danken, welke naar men verhaalt de spijze uitmaakten, waarmede zich weleer Johannes de Dooper voedde.

Do J. heoft eenen dikken stam, afwisselend geplaatste, altijd groene, 2- of 3-parig- en oneven-gevinde bladen, met elliptische, golvende, lederachtige, glanzende, aan den top stompe of ingedeukte blaadjes; de kleine, polygamisohe of dioocische bloemen, met een 5-doolig bloemdek, zijn tot okselstandigo, behaarde, purperkleurigo trossen voreenigd.

De eetbare, zoete, vlezige vruchten van den J. of Caroubier zijn onder den naam van Sl. Jansbrood bekend; zij worden in het zuiden van Frankrijk en in Spanje uit hot wild verzameld, van waar zij door den handel tot ons komen; deze vruchten zijn lange, platte, vierkantige, koflijkleurigo, 4-hokkigo, ook bij rijpheid geslotene peulen. •— Behalve dat zij als een borstmiddel, onder den naam van Siliqua dulcis, in de geneeskunde in gebruik zijn, worden zij in zuidelijke landen als eene aangename on voedonde spijze genuttigd, en ook tot veevoeder aangewend; uit het zoete uitgeperste sap kan eene soort van wijn en brandewijn , alsmede siroop boreid worden.

Hot gele, roodgevlekte hout van don J. wordt als werkhout gebezigd. v. H.

JANSEN (Antonie), de vader van den voortreffelijken Anto-nides, geboren te Goes in 1621, overleden te Bloemendaal, den gdon J_unij 1696, beoefende de dichtkunst insgelijks, doch met veel minder gelukkig gevolg, zoodat hot door hom uitgegevene meer als zeldzaam, dan als van waarde, in de boekerijen der verzamelaars eene plaats bekleedt. Vooral geldt als zeldzaam eeno verzameling Gedigten (Amsterdam 1679, 3 dln.); voorts heeft hij uitgegeven: Christelijk vermaak (Haarlem 1645), Zede,-rijmm (Amsterdam 1645), Mp.nscheiijke. be.zifjhc-dr.n (Maarlcm 1695), Weerloosheid verdedigt (Amsterdam 1700) en misschien nog meer.

JANSEN (Zachakias). (Zie Verrekijker.')

JANSENISTEN. Aldus noemt men in do R. C. kerk diegenen, welke geacht worden de gevoelens aan te kleven van Cornelius Jansenius. Deze geleerde Nederlander word geboren te Acquooi in Gelderland den 28^8lcquot; October 1585 en studeerde te Leuven, waar hij den graad van meester in de vrije kunsten verwierf, en nadat hij, oenigen tijd te Bayonne aan het hoofd van een collegio hebbende gestaan, naar de hoogeschool te Leuven was teruggekeerd, ook dien van doctor dor godgeleerdheid verkreeg. Niet lang daarna word hij aan dezelfde universiteit tot hoogleeraar in de laatstgenoemde wetenschap aangesteld. In het jaar 1630 opende bij oenen letterstrijd met den beroemden Gijsbert Voet, die eenige jai'en lang, ook door anderen, van do R. O. en de protestant-scho zijden word voortgezet; en niet lang daarna gaf hij oen geschrift uit, waarin hij de Nederlanders in het ongelijk stelde tegenover Spanje, waardoor hij do hem reeds vroeger ten deel gevallen gunst van den Spaanschon koning zoozeer verwierf, dat hem in 1635 de waardigheid van bisschop van Yperen werd opgedragen. Hij overleed aan de pest, den 6^d'^!I, Mei 1638, na weinige oogenblikken te voren aan zijnon kapelaan Reginald La-maeus een werk te hebben geschonken, waarover hij 20 jaren had gearbeid en dat hij bestemde om na zijnen dood, onder goedkeuring van, en des noods met verandering door de Kerkelijke overheid, te worden uitgegeven door zijne vrienden Libertus Fro-mondus en Henrious Calenus. Het is dit werk, waarover en waardoor in den boezem der R. C. kerk oen zware en langdurige strijd is ontstaan. Het is getiteld: (Leuven 1640, herdr. Parijs 1642) en strekt om de leer van dien kerkvader, bepaaldelijk aangaande do goddelijke genade, als de oude en regt-zinnige kerkleer, te handhaven tegen over het Felagianismus, dat zich, vooral onder den invloed van het Jezuitismus, in de Kerk had ingedrongen. Onder dien invloed werd dan ook Jansenius' werk door pausUrbanus den VIII^ston in 1642 in do bulle In emi-nenti als kettersoh veroordeeld. Doch dezo bulle vond onder de R. C. hevigen tegenstand, zelfs bij de meeste bisschoppen en hooge-scholen, vooral in Frankrijk en de Oostenrijksche Nederlanden; welke tegenstand aan paus Innocentius den X³quot;¹ aanleiding gaf om 5 stellingen te veroordeelen in don Augustinus, die evenwel daarin niet gevonden worden, met uitzondering van eene, dio er niet in wordt geleerd, maar in voorgesteld en wederlegd als Pelagiaansch. Dit bragt den strijd op oen ander gebied over, t. w. op dat der pauselijke onfeilbaarheid, daar dezo laatste regt-streeks werd aangerand door de aanhangers van Jansenius in de bewering, dat de paus zich vergist had in de opvatting en voorstelling van den Augustinus. Van toen af stondon do Jezuiten en J. nog vijandiger dan ooit tegenover elkander, en de strijd, die vroeger had geloopon over de vraag, welke de loer van den kerkvader Augustinus geweest was, liep nu over het pauselijke oppergezag aan de eeno zijde, dat door het Jezuitismus tot in het uiterste werd gedreven, en aan de andere zijde de zelfstandigheid der Kerk, hare bisschoppen en geloerde ligchamen. Paus Clemens de IX¹¹⁰ maakte aan dezen strijd in 1668 een einde, door te berusten in de verklaring der bisschoppen, dat zij, ofschoon niet kunnende toegeven dat do bewuste stellingen in den Augustinus werden aangetroffen, ze niettemin als stellingen veroordeelden. Nu hadden zij, die door hunne tegenstanders naar den naam van den schrijver van dat boek J. werden genoemd, eenige rust. Doch niet lang daarna ontbrandde het twistvuur op nieuw, toen Paschasins Quesnel het N. T. in het Fransch uitgaf met Reflexions (Parijs 1677, meermalen herdr.), waarin stichtelijke vermaningen en besturingen voorkwamen, door welke do Jansenistische leer onder het volk verspreid schoon te moeten worden. Met ijver arbeidden do Jezuiten togen dat werk, zoo bij den koning als bij den paus, en bragten het zoo ver, dat Cle-mons de XI³⁰ in 1713 bij de bulle Unigenitus 101 stellingen in het werk van Quesnel veroordeelde, doch ook dezo pauselijke uitspraak vond in do Kerk veel tegenspraak; in Frankrijk vooral, waar het regentschap bij den dood van Lodewijk den XIV'^llt;m was opgetreden en waar bepaaldelijk verklaard word, dat de vrede dor Kerk slechts door een algemeen concilie te herstellen was, op hetwelk zich dan ook de voornaamste J., gelijk de bisschoppon van Mirevoix, Sens, Montpellier en Boulogne, beriepen, waarnaar zij don naam van Appellanten vorkregen. Paus Clemens beantwoordde znlks mot allen in den ban te doen, die zijne aangehaalde bulle niet gehoorzaamden; dit geschiedde bij do Breve Pastoralis officii van 1719. Doch ook deze maatregel trof geen doel. Hot parlement van Parijs verbood dit pauselijko stuk; de godgeleerde faculteit te Parijs, do Sorbonne, benevens de faculteiten te Rhoims en te Nantes sloten zich bij de Appellanten aan; doch hot gelukte aan den kardinaal Dubois, den regent te bewegen tot het aannemen dor bul Unigenitus, die dan ook door het parlement onder voorbehoud van do rogten dor kroon en do vrijheden der Gallicaanscho kerk weid aangenomen. Van toen af dolven do J. in Frankrijk, hun hoofdzetel, het onderspit tegenover de Jezuiten en waar er zich de sporen nog van vertoonden, ontaardde het zoogenaamde Jansenismus van zijnon oorspronkolijken geest. Velen van zijne aanhangers namen de wijk naar de Nederlanden en voegden zich daar bij die R. C., welke met hen over de hoofdpunten van den strijd eenstemmig dachten en tot de zich noemende R. C. van do bissehoppolijko

Klerezio, ook oud-Roomschen genoemd, behoorden. Ten onregte noemt men veelal dit, afzonderlijk bestaande Kerkgenootschap dat der J., deze laatsten toch hebben nooit ergens eene afzonderlijke Kerkgemeente uitgemaakt en het zoogenoemde Janse-nismus is niets, dan eene rigting in den boezem der R. C. kerk zelve , terwijl de oorsprong en het kenmerkende van de Klereziston (zie Klerezie) geheel anders zijn, dan die van de J.

Zie voorts: Bennink Janssonins, De 11. C. qui vulgo Janse-nisiae dicmtur (Groningen 1841); Gaberon, Hisloire générale du Jansenisme (Amsterdam 1700); Histoire abréyée dn Jansénismc. (Keulen 1C97); Lafiteau, Histoire de la const. Unigenitus (Luik 1741, 3 dln.); Leydecker, Histona Jnnsenismi (Utrecht 1695); Luchcsinius, Historia Janse.nismi polmira (Rome 1711, 3 dln.); (Du Mas), Histoire des cinq propositions de Jansenius (Luik 1699); Mémoires pour servir a 1'histoire des controverses etc. (Keulen 1689); Ott, De causa Jansenisiica (Zurich 1653); Rélation de ce qui s'est passé dans Vaffaire de la paix de l'Eghse sous Clement IX (Rotterdam 1706, 2 dln.); Reuehlin, Geschichte von Port-Iioyal (Hamburg en Gotha 1139—1844, 2 dln.); Storin e sentimento dell' abbate Tosini enz. ((Amsterdam) 1717); en voorts de volgende blbliographisehe werken: Bibliotheque Janseriste (Hrussel 1744); Dictionnaire des livres Jansenistes (Antwerpen (Lyon), 1752), (Labbeus), Bibliolheca anti-Janseniana (Parijs 1654).

JANSENIUS (Cornemus), geboren te Hulst, in welk jaar is onzeker, werd na zijne studiën te Leuven voltrokken te hebben, pastoor te Kortrijk en later president van het theologisch collegium te Leuven en deken van St. Jacob aldaar. Hij woonde op last van Philips den H^lt;icn de Kerkvergadering te Trente bij en werd in 1568 bisschop van Gent, waar hij den ll^n April 1576 overleed. Hij schreef Commentarii op de boeken van Mozes (Leuven 1639, meermalen herdr.), de Psalmen (Leuven 1569, meermalen herdr.), de Spreuken (Leuven 1568, meermalen herdr.); den Prediker (Antwerpen 1589); do beide laatste met Commentarii op het Boek der Wijsheid en Habakuk (Lyon 1677).

J. was een man, voor dien tijd meer ervaren in het Hebreeuwsch, dan men gewoonlijk bij R, C. godgeleerden ontmoet. Hij moet niet verward worden met zijnen naamgenoot, over wien men zie het art. Jansenisten.

JANSKRUID (St.) (Zio Hertshooi en Tlmslook).

JANSON (Jacouus), schilder, tcekenaar en graveur, werd in 1729 op de Hollandsehe bezitting Amboina in Oost-Indië geboren. Met zijne ouders in het moederland gekomen, werd hij voor de krijgsdienst opgeleid en bekleedde gedurende een aantal jaren de betrekking van officier bij de genie. Hij teekende echter reeds toen niet uitsluitend plannen van vestingen, maar ook landschappen met vee, en dat wel met zulk een goeden uitslag dat hij besloot de krijgsdienst te verlaten en zich voor goed aan de kunst to wijden. Zijne meeste voorstellingen, lief behandeld, maar niet buitengemeen krachtig van kleur, zijn ontleend aan de eigenaardige Hollandsehe weiden, waartoe de omstreken van Leiden, waar hij zich had gevestigd hem onuitputtelijke stof leverden. Ook maakte hij veel teekeningen, en liet bij zijnen dood (in 1784) ongeveer een honderdtal geëtste prentjes na, welke o. a. in Weigels catalogus (IV, blz. 29) vermeld worden.

JANSON (Johannes Chhistiaan), zoon van bovengenoemden, werd in 1763 geboren en door zijnen vader in de kunst onderwezen. Ook hij was krijgsman en bleef dit langer dan zijn vader, maar beoefende intusschen in zijne ledige uren en gedurende de jaren der Fransche overheersching, welke hij buiten dienst doorbragt, ijverig de kunst. Hij schilderde en teekende landschappen en binnenhuizen en men kent van hem een 27tal geëtste prentjes, landschappen met stoffaadje, studiën van boeren, kinderkopjes, dorpsgezigtcn mot boeren, enz. voorstellende.

JANSON (Pieteii) do jongere broeder van bovengenoemden, heeft, oven als zijn vader en broeder, een rang in de krijgsdienst bekleed, en, oven als zij, geschilderd, geteekend en ge-etst. Men kent van hem ongeveer 25 prentjes.

JANSSENS (Jan Willem), luitenant-generaal, geboren te Nymcgon den 12^llo,1 October 1762. Zijn vader, officier bij hel Nederlandsehe leger, leidde hem voor do krijgsdienst op. Reeds op vijftienjarigen leeftijd verkreeg hij den rang van luitenant. In 1793 maakte hij, met het leger der republiek, den voldtogt mede tegen de Franschen. Bij Meenen, in een treffen mot den over-nmgtigen vijand onder Houchard, werd het corps, waarbij J.

diende, bijna geheel vernietigd, terwijl hij zelf, zwaar gewond zijnde, ter naauwernood ontkwam. Nadat do omwenteling, in 1795 had plaats gegrepen, ging hij over bij do administratie van het leger der Bataafsche republiek, aangezien zijne zwakke gezondheid hem niet toeliet zijne vroegere dienst te hervatten. Na het sluiten van den vrede van Amiens, werd hij met den rang van generaal-majoor benoemd tot Gouverneur aan de Kaap do Goede Hoop. Hot uitbreken van don oorlog mot Engeland was oorzaak, dat hem uit het moederland bevel werd gezonden, het grootste gedeelte zijner troepen naar Java to doen transporteren. De geringe magt, waarover J. te beschikken had, die slechts voor con deel uit geregelde troepen on vorder uit kolonisten bestond, was niet genoegzaam om do hem toevertrouwde bezetting te verdedigen. Dat bleek alras; de Engelscho generaal Baird verscheen met eene vloot en 10,000 man landingstroepen voor de Kaap en eischte de kolonie op. Do bevelhebber, te zwak om op den duur die magt to wederstaal!, was na dapperen tegenweer genoodzaakt de kolonie over to geven, doch bedong vrije terugkeer naar het vaderland voor hem en zijne onderheb-bendo manschappen, die hem dan ook van do Engelscho zijde werd toegestaan. In het vaderland aangekomen , in 1806, werd hij door den toenmaligen koning van Holland, Lodowijk, tot staatsraad, en in het volgende jaar, tot minister van oorlog benoemd. Toen koning Lodewijk door don drang der gebeurtenissen genoodzaakt was geworden de regering neder to leggen, werd door het voorloopig bestuur aan den generaal J. opgedragen, do kennisgeving daarvan aan don Franschen keizer over te brengen. Deze benoemde hem nog in dat zelfde jaar, 1810, tot gouverneur-generaal der Fransche bezittingen in Oost-Indien en beoosten Isle de Franco. Al dadelijk na zijne terugkomst op Java, stelde hij al de middelen, die ter zijner beschikking stonden , in het werk, om de kolonie togen eenen inval der Engolschcn te versterken. Hij ondervond daarbij vele moeijelijkhoden, die nog verhoogd werden, doordien do krijgstucht bij de troepen zeer verzwakt was, en do gezondheidstoestand der soldaten veel te wonschen overliet. In 1811 doden do Engolschcn eene landing op Java. Roemrijk was de verdediging des generaals; doelt eindelijk van de inlandscho troepen verlaten, en nog slechts van weinige dapperen omringd, mogten hem moed, noch volharding meer baten; langduriger tegenstand zou een nutteloos opofferen van menschenlovens zijn geweest; en aldus tot het uiterste gebragt, werd door hom, na het sluiten van een eervol verdrag, de kolonie aan den Engolsehen bevelhebber overgegeven. Naar Engeland opgezonden zijnde, bleef hij aldaar gedurende verscheidene maanden krijgsgevangen: waarna men hem toestond, op zijn woord van eer naar Frankrijk terug te koeren. Naauw was J. te Parijs aangekomen, of de keizer gaf hom terstond een blijk, dat hij het door hom gehouden gedrag bij de overgave der Oost-Indischo bezittingen volkomen goedkeurde, door hem tot den adelstand te verheffen en het bevel toe te vertrouwen over do ai⁸'⁰ militaire divisie, waarvan het hoofdkwartier te Groningen was. Gebonden nogtans door de voorwaarde, waarop hem het ontslag uit do krijgsgevangenschap was toegestaan, en zich do moeije-lijkheden niet ontveinzende, waarin hij door zijne positjo tegenover de Engolsehen zoude kunnen geraken, verzoc'ht en verkreeg hij, dat hij aan het hoofd dor 2*° militaire divisie naar Mezièros werd gezonden. In Februarij 1813 eindelijk werd hij tegen andere krijgsgevangenen uitgeleverd. In Maart van het daaraan volgende jaar droog Napoleon hem op, te trachten krijgsvolk te verzamelen en zich daarmede bij hot leger aan te sluiten. Het gelukte hom 6,000 man aan te werven, waarmede hij zich te Rheims bij den keizer voegde. Korten tijd daarna bood Napoleon hom het bevel over de 21quot;° militaire divisie aan. J. sloeg echter dat af, op grond, dat do bestemming van genoemd legercorps van dien aard was, dat zij hem ligtelijk in het veld (e-genovor Nederlandsehe troepen konde plaatsen en hij niet tegen zijne landgenooton wilde strijden. Hij begaf zich daarop naar Parijs, aldaar den afloop der krijgsgebeurtenissen afwachtende. Na den intogt der verbondene mogendheden binnen Parijs, verliet hij de Fransche dienst en ging als luitenant-generaal over bij het Nederlandsehe leger. Willem de Iquot;'^e droeg hem de eervolle taak op de infanterie en cavalerie te organiseren. Later werd hij als directeur-generaal met het bestuur van het departe-tement van oorlog belast; totdat hem in 1815, op zijn herhaald

verzoek, zijn ontslag uit de dienst met pensioen werd toegestaan. Te gelijkertijd werd door den koning tot belooning van zijne langdurige eu gewigtige diensten zijn adeldom erkend, en hij bij de ridderschap van Holland ingeschreven. Hij overleed in het jaar 1835, in den ouderdom van drio-en-zeventig jaren.

JANSSENS (CoiiNELis), historie- en portretschilder, werd omtrent 1590 te Amsterdam geboren; hij oefende zich in zijn vaderland in zijne kunst en begaf zich vervolgens naar Londen, waar hij aan het hof grooten opgang maakte als portretschilder. Hij had den nnam van een uitstekend colorist te zijn en wedijverde in dit opzigt met van Dyek. Om do fijnheid en helderheid zijner vleeschtoonen te doen uitkomen schilderde hij zijne draperiën meestal zwart. Hij maakte meer dan eens het portret van koning Jacobus den I^,tcu en diens familie. Toen later van Dyek in Engeland meer opgang maakte di\n hij, verliet hij dat land en kwam naar Nederland terug, waar hij in hooge achting stond. Hij overleed in 1665 in zijne geboortestad.

JANSSENS (VicToii Ho no ui:), historieschilder, geboren to Brussel in 1664. Hij was do leerling van Volders en onderscheidde zich door buitengewone vlijt en studio, zoodat hij het al spoedig op zekere hoogte bragt en eenigen naam verkreeg. Hij kwam daardoor in dienst van den hertog van Holstein,dio hom in staat stelde naar Rome te reizen, waar hij de meesterstukken van Hafael, benevens de antieken bestudeerde. Hij bootste in het klein de werken van Albani na en schilderde de figuren in de landschappen van Tempesta. Toen hij door do zorg voor zijne kinderen naar zijnen geboortegrond werd teruggeroepen, begon hij echter weder grootere voorstellingen voor kerken als anderzins. In 1718 werd hij door den keizer tot hofschilder aangesteld. Hij ging naar Weenen, later naar Londen, en eindelijk weder naar Brussel, waar hij in 1739 stierf. J. componeerde gemakkelijk, teekende naauwkcurig en legde zich toe op eene schoone keuzo der vormen. Zijn coloriet bleef echter hard.

JANSVLIEG (St.) (Zie Glimwormen).

JANUAUIJ. De eerste maand van het jaar in do tijdrekening dor Christenen, gelijk reeds bij do Romeinen. Zie voorts Juar en Maand,

JANUARIUS (De Heilige), beschermheilige van Napels, was in do IV^dc eeuw bisschop van Benovento, en werd op last van keizer Dioclelianus onthoofd. Zijn hoofd, benevens een paar droppels van zijn bloed in een llescbje, wordt te Napels in de hoofdkerk bewaard, waar ook zijn ligchaam begraven is. Volgens het volksgeloof begint dat bloed vloeibaar te worden, zoodra het in do nabijheid van het hoofd wordt gebragt, en het is dit zoogenoemde mirakel, dat jaarlijks op den feestdag van den heilige den volke vertoond wordt, en bovendien buitengewoon in tijden van volksrampen, besmettelijke ziekten enz., als wanneer uit het al of niet vloeibaar worden en de kleur van het bloed voorbe-duidseleu worden afgeleid. De volksschare beziet met zeer veel stichting dit door de priesters vertoonde schouwspel.

Eene ridderorde onder den naam van dezen beschermheilige heeft de koning van Napels den 6'^lc!n Julij 1738 ingesteld; Murat schafte haar af, doch bij de restauratie van 1814 werd zij hersteld.

JANUS. Eene aloude godheid der Romeinen, de god des jaars en des vredes, de bestuurder van alle menschelijke lotgevallen. Hij wordt, gewoonlijk als een oud man met twee aange-zigten, het eene jeugdig, het andere bejaard, met eenen sleutel in de hand, afgebeeld. Hij had eenen beroemden tempel te Rome, die, ten teeken dat de gelukzaligheid van den vrede geweken was, bij het begin van eiken oorlog geopend, en niet voor het herstel van den vrede gesloten werd, ten einde de Romeinen in het eerste geval om den laatsten zouden bidden. Van de vestiging van den Romeinschen staat tot op den tijd van Augustus (een tijdvak van ruim zeven eeuwen) werd deze tempel slechts driemaal gesloten, namelijk onder Numa Pompilius, na den eersten Punischen oorlog en onder de regering van keizer Augustus. J. was, volgens de oude verhalen, de eerste koning van Italië, onderwees met Saturnus, die toenmaals uit don hemel verdreven was, aan het volk den akkerbouw en de kunsten van den vrede, en regeerde zoo weldadig en uitmuntend, dat men het tijdvak van zijn bestuur de gouden eeuw noemde. Daar men nu niets meer wenschen kondo, dan dat ieder jaar zoo gelukkig zijn mogt, als de jaren der regering van J. waren, zoo werd hem ook do loop des jaars geheiligd, de maand Januarij naar hem genoemd en het eerste uur van lederen dag hem gewijd. Men meent dat deze godheid van Pelasgischen oorsprong is; de oude Pelasgen stelden zich namelijk do natuur en hare voortplanting als tweo goddelijke wezens voor van beiderlei kunne en waarschijnlijk namen do Latijnen deze godheden tot eene godheid met twee aangozigten versmolten in hunne eerdienst over.

JANUS SECUNDUS. Onder dezen naam is hot meest bekend Johannes, zoon van Nicolaas Evcrardi, een' beroemden regtsgo-loerdo, laatst lid van den hoogon raad te Mochelen. Geboren to 's Gravenbage, waar zijn vader toen president van den raad van Holland was, in het 1511, legde hij zich toe op de regten, talen, dichtkunst, alsmede do beeldende kunsten. Hij werd secretaris van den aartsbisschop van Toledo, maar redenen van gezondheid bewogen hom om naar zijn vaderland terug te koeren, waar hij in bot jaar 1536 overleed. Hij is een der meest beroemde Latijnsche dichters van lateren tijd, wiens Odae, Elegiac on vooral Basin op den hoogsten prijs worden gesteld. Deze Basia zijn met eene dichterlijke Nederduitsche vertaling door Mr. A. W. Engelen in 1839 te Groningen uitgegeven.

JAPAN. Dit rijk, door zijne inwoners zelven Hippon ofNifou genoemd, heet J. met twee Sineesche woorden Dschi-pen, door de Portugeezen Dschapan uitgesproken, naar zijne ligging, als beteekonendo het rijk in het Oosten. quot;Want hot ligt aan het uiterste oosten dor oude wereld en bestaat uit vier grootero cn eene grooto menigte kleine eilanden, die ten oosten van het vaste land van Azië liggen tusschen 30° en 46° N.Br., en 128° en 146° O. L. tusschen do Japansche zee ten westen en don grooten oceaan ten oosten, in het midden van tallooze klippen van vul-canischen aard, waarvan de grond op de Japansche eilanden medo vele sporen vertoont, gelijk or dan ook aardbevingen tot de zeer gewone verschijnselen behooren. Van nature is er de grond steenachtig en onvruchtbaar, doch de vlijt der inwoners heeft de vlakten en glooijingen der gebergten tot eenen zeer hoogon trap van vruchtbaarheid gebragt, zoo dat er, in weerwil van hot over 't geheel min gunstige klimaat, groote overvloed is van voortbrengselen, waaronder het voornaamste wijn is; voorts mais, aardappelen, peulvruchten, waaronder de boon, uit welke do soja wordt bereidt, allerlei groenten, ooft, tabak en zuidvruchten. Onder do menigte bloemen zijn de Camellia, in J. tsoebakki genoemd, cn de Paulonia imperialis de voornaamste, welke wegens hare schoonheid naar Europa zijn overgebragt. Ook vindt men er den moerbeziënboom, waarvan papier wordt gemaakt, den kamforboom, den theeboom cn de katoenstruik in groote menigte. Het delfstoffenrijk levert goud, zilver, koper van uit-muntendo hoedanigheid en in grooto hoeveelheid, tin, kwikzilver, zwavel, steenkolen, zout, albast en marmer.

De gezamenlijke grootte der Japansche eilanden is even weinig met zekerheid bekend als het getal inwoners; de eerste bedraagt waarschijnlijk omtrent 12,500 Q mijlen cn dat der laatste tusschen de 30 cn 40 millioen. Zij behooren tot het Mongoolsche ras cn onder de meest beschaafde volken van Azië. De Japan-neezen zijn schrander, werkzaam, zindelijk, over't geheel eerlijk; zij munten uit in kunsten, wetensehappelijken aanleg en nijverheid, doch wellust en neiging tot zelfmoord zijn zeer algemeen. Hunne taal is zeer moeijelijk en hun schrift van verschillenden aard; eene soort er van heeft met het Sineoscho zooveel overeenkomst, dat hoezeer de taal eene geheel andere is en de eene natie die der andore geen letter verstaat, nogtans beiden elkanders boeken kunnen lezen. Van het onderwijs wordt veel werk gemaakt en vele aanzienlijke Japanneezen, als ook beoefenaars van kunsten en wetenschappen, inzonderheid in het zuidelijk gedeelte, waar ook het eilandje Decima ligt, verstaan de Nedor-landsche taal en lezen Nedcrlandscho boekon, vooral van wetensehappelijken inhoud.

Do regeringsvorm is onbepaald monarchaal en de keizer heeft niet alleen magt over loven cn dood zijner onderdanen, maar ook zijn al de grondbezittingen keizerlijke leenon, die echter in den regel als erfelijk worden beschouwd. Do eigenlijke keizer draagt den naam van Mikado of Daïri (zie Daïri), doch hij bo-zit zijne waardigheid slechts in naam en wordt als een geestelijk keizer aangemerkt. Zijn gezag ging reeds in do XI^d0 eeuw onzer jaartelling, cn meer bepaaldelijk in de XVI'¹⁰, over in handen van den opperveldheer des rijks, die onder den naam van Sjogocn of Kubo regeert en als wereldlijke keizer wordt aangemerkt. On-

middelijk aan hom onderworpen zijn do landsvorsten, waarvan do aanzicnlljkstcn den titel van Dai-mio, do minderen dien van Sjoo-raio dragen; do keizerlijke steden worden bestuurd door gouverneurs of Boo-gio's. Daar en in de overige steden, als ook ten platten lande vindt men eene uitmuntende polieie en heeft men b. v. te Jeddo eene brandwacht, die uit 48,000 man bestaat. Het toozigt is zoo naauwkeurig, dat de Ottona of wijkmeester van elke straat niet alleen naauwkeurige registers van den zoogenoemden burgerlijken stand houdt, maar ook aanteekoning van elk, die uit zijne straat op reis gaat en terugkomt. Om al deze hoogero en lagere ambtenaren is een net van bespieding gespannen, dat hen in de diepste afhankelijkheid van den Sjoegoen houdt. Misdaden worden gestreng, ook zelfs aan bloedverwanten en bekenden der schuldigen, gestraft. De krijgsmagt bestaat in vredestijd uit 100,000 man voetvolk on 20,000 man ruiterij, waarbij in oorlogstijd de hulptroepen der onder-vorsten komen, welko het leger tot meer dan 400,000 man sterkte opvoeren. De zeoraagt bestaat in talrijke roeivaartuigen, zeer go-schikt om te enteren en alzoo do reeds door klippen en stormen voor schepen onveilige Japansche kusten tegen eiken onverhoed-schen aanval te beschermen. De staatkunde der regering brengt mede, de handelsvaartuigen der Japanneozen zoo te doen bonwon, dat zy zich niet ver in de opene zee kunnen wagen en alzoo hot rijk verlaten, hetgeen aan geen Japannees, op doodstraf, geoorloofd is. liet kompas is hun bekend; aan de stroken geven zij do namen van dieren.

Er zijn in J. 8 standen; Dai-mio's of regerende vorsten, Kien-min's of adelijken; Bonzen of priesters; krijgslieden, die er in hooge achting staan; burgerlijke ambtenaren; kooplieden; handwerkslieden; en boeren en daglooners. De meeste ambten en standen zijn erfelijk.

Het rijk bestaat uit hot eigenlijke J., t. w. de eilanden Nippon, Siekolf en Kioe-sioo, benevens do onderhoorige eilanden, zijnde Iceso, do Koorilen, Karafta of Sachalin, en den archipel van Bonin. Het geheel is verdeeld in 68 landschappen of provinciën, van welke 5 onmiddelijk aan de kroon behooren, wolk laatste ook het geval is mot eenige steden, daarom keizerlijke genoemd. De voornaamste daarvan zijn: Jeddo, do hoofdstad des rijks, zetel van den Sjogoen, met haro voorsteden 20 uren in den omtrek groot en eene bevolking van 1,700,000 inwoners tellende — Mijako, de oude hoofdstad des rijks met den zetel van don Daïri en 600,000 inwoners — en Nagasaki, mot 70,000 inwoners. Zie die artt.

De godsdiensten, die in J. worden beleden, zijn vier in getal, alle heidensch, t. w. de Sindo's, Boedhisten, aanhangers der leer van Kong-futsee, en Sterrendionaars. De Sindo-godsdienst is die van don staat, de Daïri is haar hoofd. Zij erkent een Opperwezen, met eenige ondergoden en godinnen van welke de voornaamste is de godin Ten-sio-dai-sin, de groote geest van het hemelsche licht, die haren voornaamston tempel in de provincie Jze heeft. Do Sindo-tempels worden door de belijders dezer godsdienst niet dan mot den diepsten eerbied genaderd en behalve vele ligchaamsreinigingon houden zij onthouding in het oog van het vlecsch van werkdieren. Do sterrendionaars zijn ten deele ook vuur-aanbidders; hun aantal is echter niet groot. Over do andere godsdiensten zie men de artt. Boeddha en Kong-fu-lsce. Het Christendom werd in J. even voor de helft der XVI^d,l eeuw overgobragt door do Portugeezen, en maakte zoodanigen opgang, dat in het begin der XVII^dl! reeds moer dan anderhalf millioen Japanneozen tot do Christelijke godsdienst waren bekeerd. Doch toen heerschzuchtige ontwerpen van de geestelijkheid tor kennis van het hof van Jeddo kwamen, werd niet alleen de voortplanting van hot Christendom gestreng verboden, maar ook deze godsdienst te vuur en te zwaard uitgeroeid en do gestrengste maatregelen sluiten elke poging tot woder-invooring buiten. Die niet kan aantoonen eene der vier genoemde godsdiensten te belijden, wordt mot don dood gestraft en elk inboorling is verpligt, eenmaal 'sjaars aan de Jeboomi doel te nemen. Deze Jeboemi bestaat in het met den voet aanraken, als zinnebeeld van vertrappen, van eene koperen plaat, waarop de maagd Maria mot het kind Jezus op den schoot, zijn gegraveerd. Deze plegtigheid heeft plaats in tegenwoordigheid van regoringsbeambten en mag door niemand, onder welk voorwendsel ook, verzuimd worden; zelfs zieken, die niet kunnen staan, ondergaan deze plegtigheid door hun de plaat tegen de voeten te drukken. Deze afkoer van hetgeen de Japanneozen voor drie eeuwen als Christendom leerden kennen, is eene der oorzaken, misschien do hoofdoorzaak, om welko het handelsverkeer mot andere volken zoo gestreng wordt tegengegaan. In den laatsten tijd heeft zich daaromtrent het uitzigt op meer vrijheid geopend en zelfs reeds eenigermato verwezenlijkt; maar vroeger waren het alleen de Nederlanders, die in don eersten tijd hunner vestiging in Oost-Indië, met name sedert het jaar 1609 oenen belangrijken handel op J. dreven; doch sedert 1672 is deze zeer beperkt en bepaalde zich tot do uitrusting van een of twee schepen, die slechts gedurende oenen korten lijd op do reede van Nagasaki mogton blijven, zijnde do factorij op Decima aan uiterst lastige formaliteiten onderworpen. Om de vier jaren, vroeger jaarlijks, doet het Nederlandsche, op Decima gevestigde opperhoofd eene gezantschapsreis naar het keizerlijke hof te Jeddo, waar hij met. vele omslagtige en ver-moeijende plogtigheden wordt ontvangen en geschenken en to-gengoschenken worden gewisseld. Men weet, dat op die wijze de Japanneezen in den laatsten tijd ook zijn bekend geworden met stoomwerktuigen en de eloctro-raagnetische telegraphie, waardoor zich, in verband tot meer handelsvrijheid, een nieuw tijdperk voor dit tot dusver afgesloten land opent. De Nederlandsche handel voort in J. in; lakens en andere geweven stoffen, katoen, garens, ivoor, kwikzilver, tin, lood, sandelhout, bindrotting, klapper- en kajapoet-olie, saffraan, geneesmiddelen, galanteriewaren, horologien, leder, werktuigen en boeken, behalve godsdienstige. Daartegen bestaat de uitvoer in koper, kamfer, verlakte goederen, zijden stoffen, porcelein, soja en allerlei zeldzaamheden. Het kabinet van Japansche voorwerpen, verzameld door Dr. von Siebold, die van 1823 tot 1830 geneesheer op Decima was, en thans aan het rijk toebehoorondo, bevindt zich te Leiden en bevat eene overrijke verzameling; ook op het Eijks-museum te 's Gravonhage zijn vele Japansche voorwerpen', welker beschouwing dit schrandere, nijvere volk in zijne levenswijze doet kennen. Over do betrekkingen der Nederlanders en andere Euro-peesche volken zio men Lauts, Japan in zijne staalkundige en burgerlijke betrekkingen en het verkeer met Europische natiën (Amsterdam 1847), en Moylan, Geschiedkundig overziyt van den handel der Europeanen op Japan (Batavia 1833).

De geschiedenis van J. ligt zeer in het duistere en hetgeen do inwoners er zeiven van verhalen, is zoozeer met fabelen doorweven , dat men er weinig staat op kan maken , hoezeer bij het onderwijs in J. veel werk wordt gemaakt van de geschiedenis des vaderlands. Kiimpfer gaf History of Japan and Siam (Londen 1727, 2 dln.). Voorts vindt men het voornaamste der lotgevallen des Christendoms in J. in Solier, Uistoire ecclésiastique des Hes et royaume du Japon, II dln. Over de letterkunde der Japanneozen zio men von Siebold, Catalogus librorum et mamiscripiorwn Japonicorum eet. (Leiden 1845), Isagoge in bibliothecam Japonicam (Leidon 1841) en Bibliotheca Japoniea (Leiden 1833—1841, 6 dln). Voor de kennis der Japansche taal raadplege men do spraakkunst van Uemusat (Parijs 1825), die van von Siebold (Batavia 1S26, herdr. Leidon 1833), Proeve eencr Japansche Spraakkunst van jV?*. ./. //. Donker Curlins, uitgegeven door Dr. J. Hoffmann (Leiden 1858), het Japansch-Engclsch en Engolsch-Japansch woordenboek van Modhurst (Batavia 1830); voor die der voortbrengselen von Sieboldt's, met Temminck, Schlegol en de Haan bearbeide Fauna (Leiden 1833 volg. 5 dln.) en door eerstgonoemden alleen gegevene Flora Japoniea (Leiden 1835 volg. onvoltooid); voor die van het volksloven en dezeden on gewoonten dor Japanners, Doeff, Herinneringen uit Japan (Haarlem 1833)); Golownin , Lufycvallen bij de Japanners (oorspr. Kussisch, Ned. vert. Dordrecht 1818, 2 dln.); van Overmoor Fischer, Bijdragen tot de kennis van het Japansche rijk (Amsterdam 1834). Hot voornaamste werk echter over J. en de Japnn-neezeu is von Siebold's Nippon, Archiv von Japan (Leiden 1832 volg., waarvan 20 aflevoringen het licht zien), met kaarten, platen, portretten, plannen enz.; dezelfde geleerde hoeft ook oenen Atlas van land- en zeekaarten van J. gegeven.

JAPARA, residentie op hot eiland Java, welko ton noorden grenst aan do zee van Java, ten oosten aan dezelfde zee en de residentie Rembang, ten zuiden aan Samarang on ton westen aan laatstgenoemde residentie en den Indischen Oceaan; zij bevat op 48 □ mijlen eene bevolking van 222,800 inwoners. Du voornaamste

rivieren zijn de Tjidoenan, de Japara en de Jawana, welke laatste voor groote praauwen bevaarbaar is. In het zuiden der residentie wordt veel rijst gebouwd en koffij geteeld; voorheen had men hier ook suikerriet en peper. Er zijn vele bossehen met Jatti-, timmer- en kastenmakershout. De hoofdplaats voert denzelfden naam. De stad J. ligt aan de rivier J., welke door eene bank gesloten is. Deze stad was voorheen de hoofdstad van Java's noordoostkust, totdat in het begin der XVIIl^d0 eeuw de gouverneur zijn verblijf te Samarang vestigde. Er is te J. eene groote moskee met verscheidene daken boven elkander, een residentie-huis , eene goede school en een groot plein, Passerban of bij verbastering Passierbaan genoemd. Sedert meer dan eene eeuw bloeit hier houtzagerij en kastenmakerij en wordt van hier veel gezaagd hout en huisraad, alsmede tam gevogelte, vooral naar Batavia uitgevoerd.

JAPHET. De oudste zoon van Noach (Gen. X: 21). Zijn naam beteekent uitbreiding, en zijne nakomelingschap heeft meest noordwestelijk Azië benevens Europa bevolkt, gelijk aangewezen wordt door de waarschijnlijkste opvatting van het volkenregister. Gen. X: 2—5, waar zijne zonen worden opgenoemd met de uit hen voortgesproten volksstammen.

JAPJCX (Gijsbeut), zoo als hij zijnen naam, eigenlijk Ja-cobsz., gewoon was te schrijven, is de bekendste en voornaamste dichter in den land-frieschen tongval. Hij werd in het jaar 1603 geboren, waarschijnlijk te Bolsward, waar hij in het jaar 1637 schoolmeester en voorzanger werd, en in 1666 overleed. Zijne gedichten, het eerst uitgegeven te Bolsward in 1668, daarna te Leeuwarden in 1711, het laatst door Epkema, met aanmerkingen en een woordenboek (Leeuwarden 1821—1824, 2 dln.), zijn niet alleen zeer geestig van inhoud en zuiver van smaak, maar ook van veel belang voor de kennis der taal. In de groote kerk te Bolsward is in het jaar 1822 een gedenkteeken ter zijner eere opgerigt.

Zie voorts over dezen dichter: Koopmans, Redevoering over Gijshert. Japicx, Vriesch dichter, in het Magazijn van Wetenschap, kunst en smaak, 1801, ook opgenomen in Koopmans' Redevoeringen en verhandelingen (Amsterdam 1820); Wassenbergh in Taalkundige bijdragen tot den Vrieschen tongval, D. I, en vooral Hal-bertsma, hulde aan Gijsbert Japiks (Leeuwarden 1827, 2 stukken).