(Yen

SCHLEGEL (Auoust Wilhelm vos) werd den s⁸'⁰¹¹ September 1767 to Hannover geboren. Reeds als student te Göttingen gaf hij blijken van zijnen dichterlijken aanleg, gelijk in eene verhandeling „over de aardrijkskunde van Homerusquot; van zijne grondige kennis der oudheid. Na eemgen tijd als huisonderwijzer ten huize van den bankier Muilman te Amsterdam te hebben doorgebragt, begaf hij zich naar Jcna, waar hij zich door zijnen medearbeid aan Schiller's Horen en de AUgemeine Literalurzeümg bekend maakte. Doch meer nog dan door zijne opstellen in die tijdschriften , verwierf hij zich naam door eene voortveffelijko overzetting van Shakespeare (Berlijn 1797—1810, 9 dln.), welker volgende uitgaven (Berlijn 1825, 1839, 1843, 12 dln.) door Tieck werden nagezien en aangevuld; een werk, dat op de Duitsche dichtkunde eenen verbazenden invloed uitoefende. Weinige jaren later leverde hjj eene voortreffelijke vertaling van eenige stukken van Calderon in zijn Spanisches y/icato'(Berlijn 1803—1809, 2 dln.; herdr. aid. 1845), alsmede eene Blumenstrausze der Ita-lienische, Spanische und Porlugesische Poesie (Berlijn 1804); terwijl hij met zijnen broeder Karl Wilhelm Friedrich von S. aan onderscheidene letterkundige lijdschriften arbeidde, en eerst te Jena, daarna to Berlijn voorlezingen hield over letterkundige en aesthetisehe onderwerpen.

In het jaar 1805 begaf zich v. S. met de vermaarde barones von Stael op reis naar onderscheidene landen; gedurende zijn verblijf te Weenen hield hij Vorleswigen iiber dramatische Kunst und Literatur, die uitgegeven (Heidelberg 1809—1811 , 3 dln.; herdr. 1817) en in onderscheidene talen, ook in de onze (door van Kampen, Leyden 1810) overgezet zijn. Ook deed hy eenige reizen met den kroonprins van Zweden als diens secretaris, en ten jare 1818 aanvaardde hij het hoogleeraarambt te Bonn, waar hij zich niet alleen op de fraaije letteren toelegde, maar ook op het Oostersch, en een der eersten was, die het Sanskrit beoefende. Ten gevolge dier studiën gaf hij eene Indische Bibliothek uit (Bonn 1820—1826, 2 dln.); hij rigtte te Bonn eene drukkerij voor Indische talen op, waar hij Ac Bhayavad gita, eene episode uit het groote heldendicht Malinhharata, met Latijnsche vertaling liet drukken, alsmede het begin eener uitgave van hot heldendicht Ramajana. Na het doen eener wetenschappelijke reis naar Engeland hield hij, ten jare 1827, te Berlijn Vor/estingen iiber Theorie und Geschichte der bildenden Künste 1827), welker

uitgave gevolgd werd door die van Kritischen Schriften (Berlijn 1828) en van Reflexions sur l'étude des langues asiatiques (Berlijn 1832). Als uitmuntend dichter — reeds in 1800 gaf hij eenen bundel Gedichte in het licht — smaakvol kunstkenner en grondig geleerde vermaard, overleed v. S. te Bonn, den 12^de'' Mei 1845. Na zijnen dood heeft Boeking eene zeer zorgvuldig bear-IX.

olg.)

beide uitgave van 's mans Sammlliche Werke in hot licht gegeven (Leipzig 1845—1846, 10 dln.), alsmede zijne Oeuvres, écrites en Francais (aid. 1840, 3 dln.).

SCHLEGEL (Karl Wilhelm Friedrich von), broeder van den voorgaande, werd den lü^dc,gt; Maart 1772 te Hannover geboren. Met veel ijver legde hij zich, eerst te Göttingen, daarna te Leipzig op de philologio toe, en schreef op zijn vijfentwintigste jaar het werk Griechen und Romer (Hamburg 1797), dat zelfs do goedkeuring van den grooton Ileyne wegdroeg. Hot volgende jaar begon hij do nilgavo eener Geschichte der Poesie der Griechen und Romer (Hamburg 1798), die echter onvoltooid bleef. Minder zorgde hij voor zijnen roem door den morsigen roman Lucinde (Berlijn 1799, lquot;⁰ deel), dien hij verstandig genoeg was, onvoltooid te laten. In het jaar 1800 vos' tigde hy zich als privaat-docent te Jena, waar hij onder grooto toejuiching wijsgeerigo voorlezingen hield, die hij later te Parijs herhaalde. Inmiddels had hij zich ook als dichter bekend gemaakt, terwjjl hij, even als zijn broeder, zich mede op do Indische letterkunde toelegde, waarvan het geschrift: Über die Sprache und We is heit der Indiër (Heidelberg 1808), in weerwil van vele leemten, blijken draagt. Ook vestigde hij zijne aandacht op de oud-Franschc letterkunde cn geschiedenis, waarvan eene Sammlung romantischer Vichlmgen des Mittelalters (Parijs 1804, 2 dln.) en ophelderingen tot de geschiedenis van Jeanne d'Are (Berlijn 1802) uitvloeisels zijn. Grooten invloed ook op zijne letterkundige loopbaan had zijn stap , om ten jare 1809, met zijne echtgenoote te Keulen; tot de R. Catholieke kerk over te gaan. Hij begaf zich naar Weenen, waar hij voorlezingen über die neuere Geschichte (Weenen 1811) hield en uitgaf, en eene Geschichte schreef der allen und netten Literatur (Weenen 1815, 2 dln.). Ook won hij er het vertrouwen van Metternich , cn vervulde onderscheidene staatsbetrekkingen. Later hield hij aldaar en te Dresden voorlezingen, die onder de titels: rhi/osophie des Lebens (Weenen 1828); Philosophic der Geschichte (Weenen 1829, 2 dln.) en Philosophische Vorlesttngen, insbesondere über die Philosoplde der Sprache und des Worts (Weenen 1830), zijn uitgegeven. Men wil, dat in sommige zijner werken zijne talentvolle vrouw, eene geborene jodin, dochter van den vermaarden Mozes Mendelssohn, de hand zou gehad hebben, met name in de boven vermelde Sammlung. In het jaar 1822 begon hij de uitgave te bezorgen zijner Sammlliche Werke, van welke later een hetero uitgave te Weenen (1846, 14 dln.), ia verschenen, v. S. overleed den 12^d»⁰ Januarij 1829 to Dresden, waar hij zich bevond tot het houden der boven vermelde wijsgeerige voorlezingen. Het ligt in den aard der zaak, dat het in 1809 door hem aangenomen kerkgeloof grooten invloed uitgeoefend heeft op zijne geheele rig-

1

ting en bij gevolg ook op zijne schriften, aan welke men met dal al eene groote mate van kennis en scherpzinnigheid niet kan ontzeggen, hoewel duidelijkheid do hoofdeigenschap niet is.

SCHLEIERMACHER (Fkieduich Eiinst Danied). Naauwe-lijks iemand heeft in onze eeuw eenen zoo wijdstrekkenden invloed op den loop der godgeleerde wetenschap, ook bij hen, die grootelijks van hem verschilden, uitgeoefend als deze veelzijdig ontwikkelde geleerde, die den 21^lilequot; November 1768 te Breslau geboren werd. Na te Halle gestudeerd , op onderscheidene plaatsen het predikambt vervuld un zich door verschillenden letterkundigen arbeid gunstig bekend gemaakt te hebben, ook als prediker door zijne eerste verzameling Fredigtm, later door vele gevolgd, werd hij ten jare 1804 hoogleeraar der godgeleerdheid en academie-prediker te Halle, van waar by in 1810 als prediker naar Berlijn vertrok, en in het volgende jaar bij de oprigting der hoogeschool den godgeleerden leerstoel erlangde. Hij bleef dien bekleeden tot aan zijnen dood, den 12^dlt;!n February 1834. Diep ingedrongen in den geest van Plato, van wiens schriften hij eene uitmuntende Duitsehe vertaling leverde (Berlijn 1804 —1810, 5 dl».; later herdr. cn met een 6^li(i deel vermeerderd, 1828), kwam h(j tot eene wijsgecrige, vrije beschouwing van het Christendom, die hij reeds in 1821 ontwikkelde in de eerste uitgave zijner voorstelling der Christelijke geloofsleer: Der chrisllic/ie Glaubc nach den GrundsHtzen der evangelische Kirc/ie enz. (Berlijn 1821, 2 din.; herdr. aid. 1830); aan dit werk ontbreekt echter die helderheid van voorstelling en bepaaldheid van denkbeelden, welke men van een' zoo wijsgeerig denkenden godgeleerde verwachten mogt, Maar misschien heeft juist dit gemaakt, dat de rigting meer dan de eigenlijke dogmatiek van S. eenen zoo grooten invloed heeft uitgeoefend. Trouwens die invloed was, gelijk reeds gezegd is, zeer uitgebreid op genoegzaam alle takken der godgeleerde wetenschap en, ofschoon onze eeuw voorzeker grootor dogmatici, practici enz. moge voortgebragt hebben, is er naauwelijks iemand, in wien zich zoo veel veree-nigde als in hem; S. werd hierdoor de ijsbreker voor eene rigting, welke nog steeds op de door hem gelegde grondslagen voortbouwt. Zijne talrijke schriften zijn, onder de hoofdafdeelin-gen: zw Theologie, Prediglen en zur Philosophic, te Berlijn in 1835 op nieuw uitgegeven, waarop Zabel nog een' Nachlasz gaf (Berlijn 1835, 2 dln.). Van zijne Brieven heeft de Fred. Feith onlangs cone Ned. vertaling bezorgd; terwijl een zeer belangrijk, ofschoons tevens zeer eenzijdig stuk over hem, van de hand van H. Lang, wordt aangetroffen in Maronier's, Billiothcck van moderne theologie D. II., blz. 127—258.

Zie ook over S.: E. Maljer, F, Schleiermacher, Een beeld van zijn leven en eene bloemlezing uil zijne werken (Rotterdam 1863).

SCHLEIZ. De hoofdstad van het vroegere vorstendom Reuss-S. (zie Reuss), en, na de vereeniging der vorstendommen Rcuss van do jongere linie tot een staat, in grootte de tweede stad cn de tweede residentie van het land. De stad wordt omgeven door eene vruchtbare vlakte; zij is gelegen aan het riviertje Wiesenthal, aan den voet eener bergstreek, op wier hoogste punt het slot van den vorst staat. S. telt meer dan 6000 inwoners, die hun bestaan vinden in eenen. belangrijken handel in yzer, in do bierbrouwerg, den landbouw, de wol- en katoenweverij , de kockebakkcrij en do vervaardiging van kousen. Op den 3^aequot; Julij 1837 werd S., zoowel de stad als de voorstad, door eenen geduchten brand geteisterd; zelfs het op eene hoogte gelegen vorstelijke paleis werd door de vlammen aangetast, cn verschillende groote gebouwen alsmede 240 gewone huizen werden daarbij in de asch gelegd. Sedert werd het bijna geheel nieuw opgebouwd, en heeft met zijne meestal regte straten en netto huizen een voel fraaijer aanzien dan vroeger. Behalve het bovengenoemde slct, zijn onder de gebouwen van S. twee kerken (do zoogenaamde Bergkerk en die van St. Georg) opmerkenswaardig. Hot bezit een seminarium, een lyceum, met eene bibliotheek, een wees- en zieken-huis enz.; het is de zetel van eene rogtbank en een geregtshof, van verschillende administratie des lands enz.

S. werd reeds in do VII^ao eeuw door do Sorben (oen' stam der slaven) gesticht cn heette toen Slowitz; in 1359 verkreeg het stedelijke rogten. Men onderscheidt er de oude, do nieuwe en de Henriksstad, welk laatste gedeelte van S. eerst in 1705 gebouwd word.

S. is bekend door den slag, in zijne nabyheid, op den O¹*'' October 1806, tussehen de Franschen en Pruissen geleverd.

SCHLEY (Jacob van der), teekenaar en graveur, in 1715 te Amsterdam geboren, was een der beste leerlingen van B. Pi-cart, en een gelukkig navolger zijner manier. Vele van S.'s prenten gaan dan ook voor het werk van Pieart door, wiens onvoltooide platen hij na den dood des meesters afwerkte. Hij graveerde vele titels, vignetten, enz. voor den boekhandel, en overleed te Amsterdam in 1779.

SCHLEY (Philippos van der), in 1724 te Amsterdam geboren, broeder van bovengenoemde, werd door dezen in do kunst onderwezen, en was hem vervolgens behulpzaam. Later werd hij makelaar in kunstwerken; de door hem vervaardigde catalogi verraden eene uitgebreide kunstkennis. Tot in hoogen ouderdom bleef hij de teokenkunst beoefenen, en overleed te Amsterdam, den 29quot;^cn October 1817.

SCHLICHTEGROLL (Adolf Heinrioh Friedrich), vooral bekend als penningkundige, werd den 8quot;^Bn December 1765 te Waltershausen in het hertogdom Gotha geboren. Hij studeerde eerst in do regten te Jena, vervolgens in de godgeleerdheid en wijsbegeerte. Doch toen hij in het jaar 1801 tot bibliothecaris en opziener van het penningkabinet te Gotha was aangesteld, logde hij zich vooral op de numismatiek toe cn gaf over deze wetenschap Annalen uit (Gotha 1804), waarvan echter slechts twee deelen het licht hebben gezien. Ook gaf hij eone Dactylio-theca Sloschiana (Neurenberg 1805, 2 dln.). Vóór het beginnen van den veldslag bij Jena had hij het geluk, het hem toevertrouwde muntkabinet, benevens de kostbaarste kleinodiën van het Gothasche hof, te Altona in veiligheid te brengen. Toen hij later alles weder in orde had teruggebragt, werd hij aangesteld tot secretaris der Koninklijke Academie te Munchen, waarbij later de betrekking van bibliothecaris dor koninklijke boekerij aldaar gevoegd werd. Door het uitgeven van het Turnierhuch des Herzogs [Vilhelm IV von Baiern (Munchon 1818—1821, 4 stukken) deed hij zich ook als bekwaam taal- en oudheidkundige kennen. Zijn hoofdwerk is echter de Nekrolog der Deutschen (Gotha 1791 —1806, 28 dln.), oen der voornaamste werken van dien aard. Hij overleed te Munchen don 4^den December 1822.

Zie voorts: von Weillor, Schlichtegroll's Lcben und Wirken (Munchen 1823).

SCHLIK (Frans Heinrich graaf von) tot Bassano en Weiszkir-cbon, werd den 23quot;^lt;!° Mei 1789 uit een oud en rijk Boheomsch geslacht geboren, dat velo verdienstelijke krijgs- en staatslieden aan Oostenrijk geleverd heeft. Zijn vader was een' geruimen tijd Oostenrijksch gezant, eerst aan het Deenscho hof, daarna te Ments. H\j bestemde zijnen zoon voor de diplomatieke loopbaan: deze evenwol had meer lust in den krijgsmansstand, doch volgde uit gehoorzaamheid de keuze zijns vaders. Eerst na diens dood in December 1806 kreeg zijne neiging voor den militairen stand weder do overhand en dit had ten gevolge, dat hij weldra als l»¹» luitenant en chef van drie, op zijne landgoederen opgerigtc landweer-compagniën bij hot leger kwam. Toen de oorlog in 1809 uitbrak, ging hij als 2^dc luitenant bij het kurassier-regiment van den hertog Albrecht van Saksen over. Do luitenant-veldmaarschalk graaf von Bubna kreeg behagen in den jongen man, en kooi hem tot adjudant, in welke betrekking hij bij Passau, Asperen en Wagram streed. Gedurende dien tijd was hij l'^llt;! luitenant geworden, en werd na den vrede van Presburg ritmeester bij het regiment Radetzky-huzaren; terwijl hij kort daarop bij het regiment Schwarzenberg-uhlanen word overgeplaatst. Toen de oorlog van 1812 uitbrak, waarhij Oostenrijk mot Frankrijk verbonden was, verliet hij uit haat tegen de Franschen de dienst cn leefde op zijne landgoedoren. In den veldtogt van 1813 vinden wij hem weder als ritmeester bij het regiment chevaux-legers van Klenau, en ordonnans-olficier van keizer Frans don I'¹'quot;. Als zoodanig nam hy deel aan do veldslagen van Dresden, Kulm cn Leipzig, in welken laatsten slag hij zich tweemaal aan het hoofd der Russische dragonders op de Franschen wierp, waarvoor hij met do Russische Wladiuiir-ordo beloond werd, maar tevens eene gevaarlijke wonde aan het hoofd kroeg, die hem het reg-ter-oog kostte en zeven maanden lang aan het ziekbed kluisterde. Na zijne herstelling werd hij als koerier naar liet leger gezonden, en vond dit reeds te Parijs. Tot majoor bevorderd, werd I hij aan keizer Alexander den Iquot;'^:n van Rusland toegevoegd.

Jong, schoon, rijk, toI leTcnslust en zeer gezien bij het vrou-weiyke geslacht, genoot S. ruimschoots al het genot, dat die woelige tijden aanboden. Napoleon's terugkeer van Elba maakte echter eensklaps een einde aan die feesten, en bragt ook S. weder in het veld; zijne werkzaamheid bepaalde zich echter tot eenen veertiendaagschen strooptogt in het zuiden van Frankrijk. Achtervolgens werd hij nu in 1823 luitenant-colonel, in 1830 colonel, in 1835 genoraal-majoor en in 1844 luitenant-veldmaar-schalk. Het jaur 1848 bragt S. uit het eentoonige garnizoensleven woder op het oorlogstooneel. Eerst tot gouverneur van Krakau benoemd, kreeg hij spoedig liet bevel over een legercorps, dat van Gallieië over Dukla in Hongarije moest dringen en den opstand helpen bestrijden. Met dit zwakke corps, uit 8000 man bestaande, maakte hij den beroemden winterveldtogt, die steeds met vollen luister in de geschiedenis zal prijkou. De voornaamste overwinning, welke hij daar op den zeer overmag-tigen vijand onder Messaros behaalde, was die bij Kaschau, den 4^llcn Januarlj 1849 , waar hij zijne zwakke artillerie met 10 op den vijand veroverde stukken vermeerderde. Hij werd voor deze daad met de orde van Maria Theresia beloond. In plaats van Messaros werd nu Klapka met een versterkt Hongaarsch corps tegenover hem gesteld; maar ook de magt van S. werd aanzienlijk vermeerderd en kreeg nu den naam van het derde legercorps. De kern der Hongaarsche magt onder Georgey verhinderde hem do ïheisz te bereiken, terwijl hij zich met moeite bij Kaschau kon staande houden, daar Georgey en Klapka hem in het front en in den rug met 33,000 man bedreigden, waartegen hij slechts 13,000 man kon stellen. Door een' stouten flank-marsch onttrok hij zich aan dit gevaar en vereenigde zich den 27»ion February met het hoofdleger, waar hij juist tijdig genoeg kwam, om den slag bij Kapolna ten voordeele der Oostenrijkers te beslissen. Den 2^deu April werd hij bij Hatvan teruggedrongen en den 6^a,!n kon hij zich, met Jellachick vereenigd, slechts mot moeite staande houden, om zich den volgenden dag met Windischgratz te veroenigen. Nadat de laatstgenoemde door Welden en deze weder door Haynau vervangen was, kreeg S. hot bevel over hot eerste legercorps. Do volgende zomerveldtogt was voordeoligor voor do Oostenrijkers dan de winterveldlogt. S. nam deel aan de meeste gevechten en droeg steeds tot den goeden uitslag bij. In don slag bij Raab (28 Junij) bestormde zijn corps de wallen dezer stad; ook aan de slagen bij Acs en Komorn had het oen zeer roemrijk aandeel; het werd bij laatstgenoemde plaats achtergelaten, doch moest daarna Haynau's linkervleugel dekken. Terwijl Haynau den 5^den Augustus den vijand bij Szegedin sloeg en over de Theisz ging, trok S. er den 6^d011 bij Alpas over en rukte, steeds op gelijke hoogte met Haynau blijvende, langs de Maros op de vesting Arad aan. Gedurende deu slag bij Temes-war (9 Augustus) dokte S. Haynau tegen Georgey. Den 10^aen, 11¹¹quot;¹ en I2^lllin verhinderde hij hior, door het gevecht bij Dreispitz, Goorgey's uitval uit Arad en noodzaakte hem noordwaarts te trekken, hetgeen den volgenden dag zijne gevangenneming door do Russen en het eindo van den oorlog ten gevolge had. Voor zijne greote verdiensten werd hij tot generaal der cavallorie en grootkruis dor orde van de ijzeren kroon bevorderd on in 1850 tot commandeur dor Maria-ïheresia-orde. In het jaar 1854 werd hij bevelhebber van het vierde leger, en hield als zoodanig zijn hoofdkwartier te Lemberg. Eerst in 1859 verliet hij Gallieië en kwam in Mei to Triest. In de eerste helft van Junij moest hij naar Italië oprukken, waar hg in plaats van Giulay hot bovol over hot tweede leger kroeg. In den slag bij Solferino (24 Junij) maakte hij den regtorvleiigel der Oostonrijksehe stelling uit, welke hij tot 2 uren mot de grootste standvastigheid verdedigde en eerst vrijwillig verliet, toen de linkervleugel en hot centrum teruggetrokken waren. Na afloop van den ongelukkigen veld-togt werd S. tor dispositie gesteld; doch de omstandigheden hadden op zijn gemoed gewerkt, en den 17^dcn Maart 1862 rukte de dood hem eensklaps weg. Oostenrijk verloor in hem een zijnor kundigste bevelhebbers, die door zijne talenten uitblonk, en door zijne edele hoedanigheden de aehting en toogenegonheid bezat van allen, die hom konden. L.

SCHLOSSEIi (Fuiedbioh Curistoph) werd den i?quot;¹quot;™ November 1776 te Jover in het tegenwoordige groothertogdom ^! Oldenburg geboren, en was do jongste van twaalf kinderen. Zijn vader, dien hij op zesjarigen leeftijd verloor, was een regtsge- ;

leerde, die weinig orde op zijne zaken had en tot armoede vervallen was. De herinneringen, die S. uit zijne kindschheid bijbleven, waren dien ten gevolge alles behalve aangenaam, daar er tusschen zijn' ligtzinnigen vader en zijne weinig beschaafde moeder niot zelden hevige toonoelon voorviolen. Men heeft het S. ten kwade geduid, dat hij later, bij het beschrijven van zijne eigene jeugd, wel wat voel daarvan hoeft aan het licht gebragt. Een langdurig verblijf ton huize eener kinderlooze tante, opeen eenzaam dorp, boezemde hem reeds vroegtijdig liefde tot afzondering en voor natuurschoon in.

Ten huize zijner tante ontving hij het eerste onderrigt en keerde tot voortzetting daarvan terug naar Jover,^- toen eene bezitting van den vorst van Anhalt-Zerbst, die er de soldaten verzamelde, welke bestemd waren, om als huurtroepen in den vroomdo dienst te doen. Hot soldatenleven maakte een' leven-digen indruk op S., en sommige niet onbeschaafde militairen, welke behagen in den knaap schepten, voorzagen bom van lectuur, die wol niot altijd evenzeer berekend was voor zijn' leeftijd, doch in vele opzigten den grond legde tot die veelzijdige kennis, waarop S. zich later mogt beroemen. Bij don dood zijnor moeder liet deze hom nog zoo voel na, dat hij zijne studiën kon vol-too\jon. Tot dat einde begaf hij zich in 1794 naar Göttingen, waar hij zich door een helder oordeel en naauwgezette studie onderscheidde. Behalve op de theologie, waaraan hij zich moer bijzonder wenschte te wijdon, logde hij zich op de nieuwere talen, de geschiedenis, aardrijkskunde, wijsbegeerte en wiskunde toe, welke laatste hij steeds zeer hoog schatte.

Na hot verlaten der hoogeschool was hij van 1797 tot 1800 huisonderwijzer, oorst bij den graaf Bentinck-Rhoon te Varel, daarna bij een' koopman in den omtrek van Altona. In den omgang mot de voorname uitgeweken Nederlanders, die hij te Varel ontmoette, maakte de weinig boschaafdo opvoeder, blgkens zijne eigene woorden, eene vrij droevige figuur, en deed tevens eon' afkeer voor do vormen der groote wereld op, welko zoo dikwijls moesten strekken tot een' dekmantel voor ligtzinnigheid en oppervlakkigheid. Tgdons zijn oponthoud te Altona, waar hij in een' vrolijken kring geraakt was, die voor hem weinig aanlokkelijks had, knoopte hij kennis aan te Hamburg, en had hij gelegenheid het loven van verschillende zijden te leoren kennen. Tot afwisseling van andere studiën, las hij to dier tijde Pascal, Mnlebranche, d'AIembort, Diderot, Voltaire, Helvetins en andere Fransche schrijvers.

In 1800 werd hem de opvoeding van twee kinderen eens rijken koopmans te Frankfort aan don Mein opgedragen, waaraan hij zich gedurende eon tijdvak van zeven jaren met grooten ijver wijdde. Hij beoefende mot zijne leerlingen vooral de geschiedenis uit do meest onpartijdige bronnen, en had levens gelegenheid, in den omgang mot Fransche krijgs- en Duitsohe staatslieden, do gebeurtenissen van den dag te bespreken. Toen zijn verblijf te Frankfort ten eindo liep, gaf S. zijne eerste werken uit: Ahtilanl und /Julcin (1807) en Leben des Theodor de Beza und des Peter Martyr Ver milt (1839), welke beide gunstig ontvangen en beoordeeld worden, zoodat zij hem reeds zekeren naam in de lottorkundo van dien tijd verwierven.

Roods in 1808 was hij beroepen tot leeraar aan het gymnasium to Jover, dat sedert den vrede van Tiisit tot het koningrijk Holland behoorde. Hij gevoelde er zich echter weinig meer te huis, leefdo veelal afgezonderd, en vertrok in liet begin van 1810 weder naar Frankfort. Op reis derwaarts vertoefde hij eonigon tijd te Giosson, om er te promovoren. Tc Frankfort aangekomen, zotte hij zich aan den arbeid, met een' ijver en oeno volharding, welke slechts een gestel, sterk als het zijne, kon gedoogen. Hot privaat-onderwijs, dat hij gaf, het onderwijs in do geschiedenis aan de hoogste clnssen van het gymnasium, dat hem opgedragen was, do zamonstelling van verscheidene stukken voor letterkundige tydschriftcn, beletten hem niet, werken in gereedheid te brengen, die van zijne grondige beoefening der gesohiodonis getuigden. In 1812 verscheen er een, getiteld: 6'e-schichte der bilderstürmenden Kaiser des oströmischen Heichs.

Do omgang mot eenige beschaafde vrouwen, dien hij gedurende zijn tweede verblijf to Frankfort had, bleef niet zonder heilzamen invloed op zijne wijze van denken. Hij begon het leven, volgons zijn eigen zeggen, ook van eene andere zijde to boschouwen, hield op, aan het waarachtig menschelyke te Iwijfe-

Ion, loeii hy den adol der mensclielijke ziel, dien hij meende dat sieelits in liet rijk der verbeelding bestond, in den dagelijk-schen omgang leerde kennen. Do drie vrouwen, aan welke hij in 1819 oen werk opdroog, onder den titel van Vincent von JJeauvais' Hemd- uud Lrlirhitch J'ür königliché Prirzen und Hire Leber, hebben ongetwijfeld tot dien kring behoord. Zijn bovengenoemd werk over het Oost-Bomoinseho rijk had op hom do aandacht gevestigd van Dalberg, den toonmaligon groothertog van Frankfort; deze benoemde S. aan hot nieuw opgerigte lyceum te -Frankfort tot loeraar in de geschiedenis. Do inrigting ging met hot groothertogdom te niet; doch zijne betrokking had S. aanleiding gegeven tot een geschrift, waarin do geschiedenis der wereld geregeld behandeld werd. Het eerste deel bevatte de geschiedenis dor Oude staten tot aan den ondergang van het Westorsch-Komoinsche rijk. Toon er tien jaren later oen tweede druk noudig was, maakte de schrijver van die gelegenheid gebruik, om hot uit te breiden tot ceno UnioersaUnstorische Uber-sic/U der Gosc/iic/Ue der Allen Well und ihrer Cullur, wolk werk van 1826 tot 1834 uitkwam. De schrijver, die naden ondergang van het lyceum aan het gymnasium verbonden gebleven, eu tevens tot stedelijk bibliothecaris benoemd was, gaf het tweede dool van do geschiedenis der wereld uit, en trok in steeds grootore mate de aandacht tot zich. In 1817 word hij lot hoogleoraar te Ueidelberg benoemd, en bleef sedert een der sieraden van do aldaar gevestigde universiteit. Hij loefde er een tiental jaren ongehuwd en wijdde zich geheel aan zijne studenten. Hij hield niet alleen druk bezochte voorlezingen over gosehiodonis, maar ontving vele jongelieden bij zich aan huis, en las met hen ook werken van anderen aard, waaronder vooral de Divina Commedia van Dante.

Zijn omgang was aangenamer dan velen uit zijn voorkomen en zijne geschriften zouden vermoed hebben, en hg was voor ieder toegankelijk. Zijne leefwijze was zeer eenvoudig. Hij rookte niet, dronk geen' wijn of sterkon drank, en vermeed zelfs de kringen, waarin dit geschiedde. Zgn studeervertrek was uiterst zindelijk en ordelijk; ecne keur van uitgezochte werken, net ou op dezelfde wijze gebonden, bedekte de wanden. Later stonden er in het midden des vertreks eene schrijftafel en een borstbeeld van Dante, welke de groothertogin Stephania hem vereeerd had. S. had een deftig voorkomen en was eenigzins ouderwotsch gekleed.

In 1823 voltooide hij zijne geschiedenis der wereld tot aan het einde der kruistogteu, en gaf een werk over de geschiedenis der XVIII^aiJ eeuw in 2 deelen uit, dat hij aan Guizot en van Praet opdroeg, die hem, toen hij op zijne wetensehappelijke reis te Parijs vertoefde, in menig opzigt van dienst waren geweest. In zijne huisolijke omstandigheden kwam eene groote verandering door zijn huwelijk met Louise Hoffmann uit Bendorf by Coblenz, eene zachtaardigo vrouw, die op het heftige karakter haars ccht-genoots een' zoor heilzamen invloed had. Dit huwelijk werd niet met kinderen gezegend.

Van 1830 tot 1835 werd onder medewerking van S, het Ar-chiv fiir Ocschic/Ue und Lilcratur uitgegeven, waarin van zijne hand verscheidene belangrijke stukken voorkomen, onder welke die over Mevrouw von Staël en Madame Roland, over de beschaving in Frankrijk gedurende de XVIII^de eeuw, over de Divina Commedia van Dante, over Napoleon, enz. Inmiddels moest do geschiedenis der XVm^dc eeuw herdrukt worden. Hij besloot aan dat werk, even als aan do oude geschiedenis meer uitbreiding te geven, en bragt voor dit doel in 1834 den zomer met zijne vrouw te Parijs door. Woldra verscheen hot l'¹⁰ deel der geschiedenis van de XVIII^de en XIX^tl0 eeuw, dat twee jaren later door een tweede gevolgd werd. Tusschen 1839 en 1841 gaf hij het 4^° deel van de geschiedenis der wereld uit, waarin de XIV¹¹⁰ eeuw behandeld is. Do volgende deelen van de geschiedenis der XVIII'¹» en XIX^,le eeuw zagen van 1842 tot 1848 het licht, en het goheele werk in 8 deelen beleefde van 1853 tot, 18ü0 don vierden druk. Van 1842 tot 1857 was intns-schen Die Wellgeschichle für das deutsche Volk in 19 deelen uitgekomen, welke Dr. Kriogk te Frankfort uit de werken van S. geput had, en waaraan S. zelf do ontbrekende gedeelten, zijnde de XV^d0, XVl¹¹⁶ en XVII^de eeuw, toegevoegd had. S. overleed den siquot;'»quot; September 1861.

Zie voor nadere bijzonderheden omtrent hot leven en de werken van S.; Dr. Georg Weber in Unsere Zeil (Leipzig 1862, D. VI hl. 314 en volg.).

SCHLUTER (Andreas), een bekwaam Duitsch bouwmeester en beeldhouwer, die echter in een tijdperk van vervul der kunst zich vormde en werkzaam was. Ofschoon hij den invloed van dat tijdperk niet ontgaan kon, vortoonon zich in zijn werk toch karakter, ornst en grootheid, zoodat het, in vergelijking met do karaktorlooze voortbrengselen zijner tijdgenooten, degelijk cn streng mag hoeten. Hij was In do bouwkunde een voorstander van don Italiaanschon stijl, en steeds op een schilderachtig effect bedacht, zonder daarom de juistheid der de'talls of het karakter van het geheel uit het oog te verliezen. Als bocldhouwcr bezit hij do meeste verdienste. Do paleizen te Potsdam en te Berlijn zijn rijk aan decoratief beeldhouwwerk, dat door hom of onder zijne leiding werd vervaardigd. Kuglor ziet daarin den invloed van de Nederlandsche school, en Quollinus dien van Bernini en do Fransche raoosters.

S. word in 1662 of 1663 te Hamburg geboren, en door D. Sapovius te Dantzig in de kunst onderwezen. In 1691 begaf hij zich naar Warschau, waar hij voor don koning eonige beeldhouwwerken vervaardigde; in 1694 werd hij als hof beeldhouwer naar Berlijn beroepen. Later werd hij tot directeur over don bouw der paleizen aangesteld. Als zoodanig bouwde hij het grootste gedeelte van hot koninklijke paleis te Berlijn, een gedeelte van het palels te Charlottonburg en de orangerie aldaar; voorts eonige gebouwen te Berlijn en elders. Men kent bovendien een aantal ontworpen en plannen van zyne hand, o. a. hot plan en model voor den munttoren, dien do koning hooger wilde doon optrokken. S, maakte het bezwaar, dat do fundamenten den grooteren last niet zouden kunnen dragen; maar de koning volhardde bij zijn voornemon; het gevolg hiervan was, dat de toren, naauwe-lijks voltooid, in 1706 in allerijl weder afgebroken moest worden. Ten slotte kreeg S. nu de schuld, en zijne benijders wisten te beletten, dat hij verder als bouwmeester werkzaam was.

Als beeldhouwer bragt hij intussehen nog een aantal opmerkelijke werken voort. Daartoe behoort het bronzen standbeeld van Froderik Wilhelm don I^aquot;^!n, in Romeinsch costuum, op do slotbrug te Berlijn, in 1703 ingewijd. Ook vervaardigde hij nog een standbeeld te voet van denzelfdon vorst. Het aantal standbeelden, door S. gemodeleerd, bedraagt meer dan 80, waarvan velen alleen tot versiering der koninklijke paleizen dienden. Het godenktoeken van koningin Sophia Charlotte, in den dom te Berlijn; de marmeren predikstoel in do Maria-kerk; het beeldhouwwerk van verschillenden aard in het tuighuis en een groot gedeelte van het beeldhouwwerk in de paleizen van Charlotten-burg, Sans-Souci en elders, z\jn mede het werk van S.

S. oefende, als allo groote talenten, een' merkbaren invloed uit op de voortbrengselen der kunstindustrie in zijne nabyheid. Hij maakte eene menigte tcekeningen voor tapijtwerkers, decoratie-schilders, goudsmeden, meubelmakers enz. Zijn sterfjaar is niet met juistheid bekend; vermoedelijk is hij in 1713 of 1714 overleden. Vcrscheidencn van zijne werken zijn door do gravure bekend. Paul Decker graveerde naar zijn werk 6 platen, het paleis te Berlin voorstellende; ook het monument van koningin Sophia Charlotte, het standbeeld van Frederik Wilhelm den I'iquot;quot;, on anderen van zijne werken zijn gegraveerd.

SCHMAUSZ (Johann Jakob), hoogleeraar in het Duitscho staatsrogt, werd den lO¹¹⁰¹¹ Maart 1690 te Landau in den Lizas geboren, en bekleedde verschillende wetenschappelijke betrekkingen aan de hoogescholen van Hallo en Göttingen. Hij gaf verschillende werken uit over hot staatsregt, vooral van den nieu-weren tijd, en opende daaromtrent geheel nieuwe gezigtspunten; onder deze werken munten uit: Einleitung zu der Slaatswissen-schaft (Leipzig 1742) en vooral het in 1753 te Göttingen uit-gegovono JSImes System des Rechts der Nainr. S. stierf in 1757 te Göttingen.

SCHMEXTAU (Samuel, graaf von), Pruissisch generaal-veldmaarschalk on grootmeester dor artillerie, werd in 1684 to Berlijn, waar zijn vader geheimraad was, geboren. Reeds in jeugdigen leeftijd was S., die voortreffelijke geostvormogens bezat en eene uitinuntendo opvoeding ontving, op eeneu hoogon trap van wetenschappeiyke vorming. In 1700 nam hij als kadet dienst bij een Deensch regiment kurassiers, dnt door zijnon oom gecommandeerd werd, en maakte den voldtogt in de Nederlanden mede.

waar b'ui onJer don beroomclon Coohoorn, als voloiuair-ingonieur het beleg van Bonn bijwoonde. In 1703 was hij luitenant bij hot Ansbachscbe regiinoiit dragonders van den generaal S., in Ne-dorlandsche dienst; voor zijne dapperheid in den slag van Iloeh-stildt word bij tot kapitein benoemd. Kort daarna woonde bij weder als volontair-ingenieur de bolegeringou van Ostende, Meo-nen, Oudenaarde en, na do inname van llijsscl, die van Gont, Brugge en Doornik bij. S. was toen majoor ou adjudant van don erfprins van Hessen; hy maakte kennis mot den graaf von Sobulonburg, die hem aan prins Eugonius aanbeval. Onder dien voldhoor streed bij bij Malplaquet en Denain en later aan don Kijn. Toon zijn regiment in 1714 in Poolsehe dienst overging, ging S. mode derwaarts, waar do koning hem, na de overwinning van Kowalewo, tot eolonol dor artillerie bonoomde. In 1717 ging liij als vrijwilliger naar Hougarijo en streed bij Belgrado, terwijl bij in het volgende jaar nogmaals een eorps Saksers tegen de Turken aanvoerde. Met bewilliging van zijnen vorst ging S. in 1719 als generaal-majoor in Oostenrijksobe dienst over; onder Merey streed hij nu in Sioilië tegen de Spanjaarden en had het geluk, na den ongolukkigon slag bij Villafranoa, Messina tot de overgavo te dwingen. Na den vrede vervaardigde hij in éeu jaar tijds eene kaart van Sicilië. Tot aan den dood van Ka-rel den VIquot;¹⁰¹¹ had S. zich in de veldtogton van Ilongarije, Bo-ven-Italië, Corsica, Duitscbland enz., steeds nieuwe laauweren verworven. Hij word in 1735 veldtuigmoester, en in 1741 tot luitenant-veldmaarschalk bevorderd. Bij bet uitbreken van don oorlog tusschon Oostenrijk en Pruissen riep Fredorik de II^dlt;! hem als Pruissisch vasal terug; gaarne gaf hij aan die oproeping gehoor, omdat nijd en afgunst bom in Weenen veel verdriet berokkenden. Daar hij ochtor niet wenschto togen Oostenrijk te strijden, gebruikte Fredorik hem als afgezant aan de boven van Lodewijk den XV^d°ⁿ en Karei den Vll^d'quot;¹, welke laatste hem en zijne nakomelingen in don gravenstand verhief. Na don eersten Silesischen oorlog was do herstelling der akademio van wetenschappen to Berlijn oeno dor eerste daden van Fredorik den II^d0quot;, en hij benoemde S. tot president daarvan. In die betrekking bevorderde hij met ijver do wotonscbappelyke ondernemingen dor akademio, hoofdzakelijk die, welke de aardkunde botrofton, waarin hij zelf zeer ervaren was. Hij overleed to Berlijn in 1751. Zijn broeder

SCIIMETTAU (Karl Cubistopii, graaf von), Pruissisch luitenant-generaal, geboren in 1696, was eerst in Oostenrijkscho, later in den zevenjarigen oorlog, in Pruissische dienst, en stierf in 1775; hij ondorschoidde zich vooral door de verdediging van Dresden in 1769. L.

SCHMID (CimiSTOru von), geboren den IS¹¹⁶quot; Augustus 1768 te Dinkelsbühl, ontving zijne wetenschappelijko opleiding te Dil-lingen, en was vervolgens eene lango reeks van jaren en op onderscheidene plaatsen als geestelijke werkzaam in kerk- en schoolwezen, totdat hij ton jare 1827 door den koning van Beijeren tot domheer to Augsburg word benoemd, waar bij den 3^llC11 September 1854 overleed. Hij is ook te onzent met hoogen lof bekend als kinderschrijver. Noch zijn, ook in het Nederduitseh vertaalde Bijbel voor kinderen (Amsterdam 1834 volg.), noch zijne talrijke kinderverhalen, waarvan wij b. v. de Paascheijeren (Amsterdam 1832) noemen, dragen de kleur van hot R. O. kerkgenootschap, waartoe de schrijver behoorde, zoodat men hen aan kinderen van vorschillondo godsdionstbelijdenissen kan in handen geven. Toch stond do schrijver als godgoloerdo bij zijne goloofs-gonooten zoo hoog aangeschreven , dat do Praagscho hoogeschool hom ten jare 1848 hot doctoraat in do godgeleerdheid schonk.

Voel aangaande zijne levensgeschiedenis heeft de waardige man zelf opgetoekond in zijne Erinnermgm at/s meinem Leben (Augsburg 1853, 2 doeltjes).

SCHMID (Kahl CniasriAN Eiuiard), don 24quot;^lcl1 October 1761 te Heilsberg in bot hertogdom Weimar geboren, was sedert 1791 booglooraar in do wijsbegeerte te Giessen, en werd in 1793 in diezelfde betrekking aan de universiteit to Jena benoemd, welke hij tot aan zijnon dood (10 April 1812) bekleedde. Hij hooft zich voornamelijk door zijne verklaring, verdediging, ontwikkeling en toepassing van de leerstellingen dor Kantsche philosophio bekend gemaakt. Zijne voornaamste scbrifton bobbon allen deze strekking, zoo als: Kntik der reinen Vernunft im Grundrtsae, uebst einem Wörterbuch zum leiclUern Gebrciuche der Kant'schm Schriften (3178C, 8°; meermalen herdrukt); Grundriss der Moral-philosophie (Jena 1793; 8°.); Grundriss des Naturrechts (Jena on Leipzig 1795 , Squot;.); Grundriss der Loyilc (Jena on Leipzig 1797, 8quot;.); Grundriss der Metaphystk (Altenburg 1799 8°.). S. besloot zijn' werkkring met eone Alifjemeine Enoyclopildie und Methodologie der yVissensc/ia/ten (Jena 1810, 4°.). Hij was een dor ijverigste verspreiders der Kantsche loorstollingon in Duitscbland, en een barer warmste vordodigors, als zoodanig gaf bij verschoideno wijsgee-rige tijdschriften uit, waarin eene menigte opstellen van hem zo 1 von voorkomen. In het Philosophisohcs Journal van Niothammei' en in andere periodieke schriften was hij ook een zoor werkzaam medearbeider.

SCHMID (Kahl Kunst), beroemd Duitsch regtsgeleerdo, werd den 24^atul October 1774 to Weimar geboren. Aan de hoogeschool te Jena bestudeerde hij gedurende de jaren 1793—1796 de regtsge-loordheid on de regtspbilosophie; eenige jaren later word hij tot booglooraar aan deze academie benoemd. Verschillende betrekkingen, waarin hij vóór on na dien tijd werkzaam was, verschaften bom do gelegenheid, zijne studiën in toepassing te brongen. Zoo was hij in de jaren 1803 en 1804 Criminalrath en Stadsgerichtsrath in Baireuth; terwijl hij later in Hildburghan-sen onderscheidene ambten bekleedde. In de jaren 1829 en 1840 maakte hij, op aanzoek van de regeringen dier landen, ontwerpen van staats-regeling voor Sakson-Meiningen en Scbwarz-burg-Sondorshansen. Zeer veel opgang maakten de voorlezingen, die S. in het jaar 1826 hield over het Duitsche, Engolscho en Fransche staats-, volken- en privaatregt, zoo medo over de strafvordering. Onder do werken , die hij achtereenvolgens in het licht deed komen, verdienen vermelding: Über Kriegssehnden (Hildburg-hausen 1808); Kritische Einleitung in das gesanmte Recht des franzüsischm Reichs (Ilildburghauscn 1808 — 1809); Deuf.se/ilandt Wiede?'yeburl (Jena 1814); De?' Deutsche Bund, eine Zeilschrifl (1815); Über das Burgerrecht der Juden (1816); Über die Thronfolyeordnung in Grosz-Brittannien und Hannover (1835); Der Biichernachdruck (Jeua 1823) en vooral zijn bekend Lehrbuch des Deutschen Staatsrechts (Jena, 1821). Bovendien schreef hij verscheidene afzonderlijke bijdragen in tijdschriften en dagbladen, terwijl hij zelfs in het jaar 1797 geruimen tijd redneteur was van een te Baireuth uitgegeven dagblad.

Hij was achtereenvolgens in 1810, 1830 en 1852 bevorderd tot doctor juris, doctor theologiac en doctor philosophiae, en stierf op den 28^8ten Junij 1852, in den hoogen ouderdom van 78 jaren.

SCHMIDT (George Adam), schilder, den 17^den Mei 1791 te Dordrecht geboren, werd door P. Hofman in de kunst onderwezen. Op zijn 17^d0 jaar kende het Dordsche teekengenootschap Pictura hem den eersten prijs toe voor het teekenen naar hetgekleede model. Voor zoover zijne beroepsbezigheden als winkelier het toelieten, beoefende hij vlijtig en gelukkig de schilderkunst, en vervaardigde een aantal genreschilderijen, die op tentoonstellingen vrij wat succes hadden en in geachte particuliere verzamelingen eene plaats vonden. S. was correspondent van het Koninklijk Nederlandsch Instituut, en werd in 1837 tot lid van de Koninklijke Academie van beeldende kunsten benoemd. Hij overleed te Dordrecht den 23^8tei1 Maart 1844.

SCHMIDT (Georo Friedrich), teekenaar en graveur, een van de merkwaardigste kunstenaars in Duitscbland, gedurende XVIII^d0 eeuw. In 1712 te Berlijn in behoeftigen stand geboren, scheen hij bestemd te zijn om, even als zijn vader, met een nederig handwerk zijn brood te verdienen. Zijne groote liefde en zijn aanleg voor de kunst bleken, toen hij kosteloos de lessen der academie van schoone kunsten bijwoonde; zij verwierven hem de gunst van het bestuur dier instelling, dat hem aan de leiding van den graveur G. P. Busch toevertrouwde. Deze, ofschoon als kunstenaar niet uitstekend, gaf den knaap goede voorbeelden in handen. Georg's ontwikkeling als kunstenaar werd echter een tijd lang belemmerd door zijne gedwongen dienst als artillerist, gedurende zes jaren. Intusschcn was hij toch ver ge-noog gevorderd om, door het geven van lessen in zijn onderhoud te voorzien, en zijne studiën aan de academie voort te zetten. Eindelijk zag hij zich in staat gesteld, naar Parijs te reizen, waar hij in 1736 aankwam met bitter weinig geld, maar met den vasten wil, om er zijne kunstenaarsopvoeding te vol-tooijen. Hij verwierf zich toegang tot den schilder Lancret, die met zijn werk zeer ingenomen was, en hem voorstelde aan den graveur Larmessin, die bereid was hem kosteloos in zijn atelier

op te nemen. Na voor dezen meester eene poos gearbeid te hebben, ging hij op zich zelven werken, maar vond geen debiet voor zijne gravuren, zoodat hij andermaal zijne diensten aan Lar-m es si ii moest aanbieden. Door dezen, maar vooral door den schilder H. Eigaud beschermd, die hem de vertolking zijner werken toevertrouwde, werd hij allengs meer bekend. De portretten van den graaf d'Évreux en van den aartsbisschop van Kamo-rijk, door hem naar Bigaud gegraveerd, vestigden voor goed zijn' roem, zoodat hem nu ook uit zijn geboorteland schitterende vooruitzigten geopend werden, dio echter door het uitbreken van den Silesisehen oorlog verduisterd werden. Hij bleef daarom te Parijs, waar hem, den Duitscben protestant, de hooge eer te beurt viel, lid der academie te worden. Voor zijne opname in dat ligchaam graveerde S. het portret van den schilder P. Mignard. In 1744 werd hij door den koning van Pruis-sen aan do Berl(jnscho academie geroepen. Ondanks de voordeelige aanbiedingen, welke men hem te Parijs deed, volgde S. die roeping. Vóór zijn vertrek teekende hij nog het portret van zijn' vriend Wille, hetwelk in 1745 door Rode ge-etst werd. Te Berlijn werd hij aan het hof met groote onderscheiding ontvangen. In 1757 werd hij door keizerin Elisabeth van Rusland naar St. Petersburg ontboden, alwaar hij met stilzwijgende toestemming des konings vijf jaren vertoefde. In 1759 graveerde hij er het portret der keizerin, waarvoor hem 1000 ducaten werden toegezegd, die hij echter nooit gekregen heeft. Hij graveerde intusschen de portretten van onderscheidene groote Russische hoeren, en stichtte te St. Potersburg eene graveerschool, welke bekwame leerlingen heeft opgeleverd.

In 1762 te Berlijn teruggekeerd, begaf hij zich met nieuwe vlijt aan het werk. Vooral met de etsnaald wist hij uitmuntend werk te leveren. Hij overleed te Berlijn in 1775. Hij was een van de beste graveurs zijner eeuw, een buitengemeen bekwaam werkman en een helder oordeelend criticus. Vele van zijne prenten zijn in de strengste manier gegraveerd; in anderen bezigde hij eene vrije en geestige manier. Tot de eerste soort be-hooren zijne portretten en eenige geschiedkundige voorstellingen. Byzonder goed geslaagd zijn zijne portretten van den schilder La Tour, van Pierre Mignard, van de graven Rasumowsky en Esterhazy, van de keizerin Elisabeth enz. Tot de andere soort behooren zijne in de manier van Rembrand en Castiglioni met schilderachtig vrije naald geëiste prenten. De meest juiste waardering van zijn talent vindt men in G. Longhi's work over de graveerkunst, door C. Barth in bet Duitsch vertaald (Hild-burghausen 1837). Daarin wordt van hem getuigd, dat zijne werken den stempel dragen van groote kennis, van kunstenaars-vuur en van waarheid. Het aantal zijner eigenlijke leerlingen is gering, maar hij heeft een' groeten en gunstigen invloed uitgeoefend op vele latere graveurs. Nagler {Künstter Lexicon) geeft als door hem gegraveerd op: 136 portretten van bekende personen, 23 phantasie-portretten, 12 bijbelsche, 7 geschiedkundige en mythologische voorstellingen, eenige reeksen van prenten in prachtwerken, en voorts een aantal prenten naar de beste genreschilders zijner eeuw, te zamen 217 nummers.

SCHMIDT (Isaac), toekenaar en landschapschilder, werd in 1740 te Amsterdam geboren, en eerst door zyn' vader, later door van Huysum, maar voornamelijk door den portretschilder Quinkhard, in de kunst onderwezen. In 1760 trad hij met eenige portretten en landschappen op als zelfstandig schilder. Met Jurriaan Andriessen rigtto hij vervolgens eene werkplaats op tot het schilderen van behangsels, hetwelk hem aanvankelijk vry wat opleverde. Litter, toen de smaak veranderde, gaf hij dit bedrijf op, en legde zirh meer op hot schilderen van kleine landschappen en het geven van onderwijs in de kunst toe. Hij was in 1759 een van de oprigters der Amstordamsche stads-tee-kenacademie. S. was tevens schrijver en dichter. Eenige van zijne tooneelstukjes verschenen in druk, opgeluisterd met door hem zelven geteekende en gegraveerde titels en plaatjes. Hij schreef eene levensschets van P. P. Rubens, die nog in onze eeuw te Antwerpen herdrukt en omgewerkt word door J. J. de Cort. Buitendien was S. een gelukkig beoefenaar der toonkunst. Hij overleed te Amsterdam, den l7^I,en Mei 1818.

SCHMIDT (Isaak Jakob), beroemd wegens zijne kennis der Mongoolsche en Tibetaansche talen en letterkunde, geboren in het jaar 1779 in Duitschland, en overleden den 8«^tcn September

1847 als Russisch staatsraad en lid van de keizerlyke academie der wetenschappen te St. Petersburg. Van zijne geschriften zijn eenigen, strijdschriften tegen Klaproth, Abel Rémusat en Hammer; ouder de anderen munten uit: Forschungen im Gebiete der Bildungsgeschichle der VOlker Mittelasiens, vorzüglich der Mongolen und Tibeler (Petersburg 1824); Philologisch-krilische Zugabe zu den vou Rémusat bekannt gmachten mongolischen Originalbriefen (Petersburg 1824). Van groot gewigt is voorts z\jne vertaling van eene geschiedenis van het stamhuis van Djengis-Khan, in 1662 door een' Mongoolsehen Khan geschreven, welke vertaling ten titel voert; Gesc/iiclite der Ost-Mongolen und ihres Fürsten-hauses (Petersburg 1829). Ook schreef hij de eerste Mongoolsche spraakkunst: Grammatik der mongolischen Sprache (Peters-burg 1830) alsmede een Mongoolsch Woordenboek (Petersburg 1832). Hij gaf mede een Mongoolsch heldendicht: Die Thaten Gesser-Khan's (Petersburg 1826, in het Duitsch 1839) uit. Wat hij voor het Mongoolsch verrigt had, deed hij later ook voor het Tibetaansch, getuigen; Grammatik der libetischen Sprache (Petersburg 1839) en z(jn Woordenboek (Petersburg 1841), alsmede Der Weise und der Thor, uit het Tibetaansch vertaald en tegelijk met het oorspronkelijko uitgegeven (Petersburg 1843, 2 din.). S. was mede een grondig kenner van het Kalmuksch.

SCHMIDT (Isaac Rikwert), lector in de wiskunde aan de destijds te Delft gevestigde Artillerie- en Genieschool, geboren in 1782, overleden te Delft den 26^slcn Januarij 1826. S. heeft zich eenigen naam gemaakt door zijne geschriften, zoo vertaalde als oorspronkelijke, over wis- en werktuigkunde, die, vooral in dien tijd, veel nut hebben geslicht, uithoofde er toen meer bepaaldelijk in de Hollandsche taal nog geene werken bestonden over de door hem beoefende vakken, geschikt tot het geven van een geleidelijk opvolgend onderwijs. Wij bezitten van zijne hand de Beginselen der Statica en Dynamica; der hoogere Meetkunst; en der Differentiaal- en Integraal-rekening; benevens vertalingen naar La Croix, omvattende de Beginselen der Stelkunst; der lagere Meetkunst; der Beschrijvende Meetkunst; en der Goniometrie en Trigonometrie. On-derscheidene van deze werken zijn bij herhaling herdrukt geworden , en nog lieden aan verschillende inrigtingen voor onderwijs en opvoeding in gebruik. Van de lagere meetkunst is nog kort geleden een, door Professor Bierens do Haan bewerkte en mot de theorie der Transversalen vermeerderde herdruk in het licht verschenen. Bovendien worden er verhandelingen van S.'s hand gevonden, die gedeeltelijk het licht niet hebben gezien, doordien de schrijver te midden van zijne werkzaamheden, op den nog jeugdigen leeftijd van 44 jaren, aan zijn huisgezin, zijne vrienden en aan de maatschappij werd ontnomen. Behalve als schrijver, bezat S. ook verdiensten als leeraar in de hem toevertrouwde vakken, waarvoor o. a. als getuigen kunnen optreden de vruchten, die de Delftsche militaire school, in de olücieren, die aldaar hunne opleiding genoten hebben, heeft afgeworpen. Ware S. een langduriger leven gegund geworden en eene krachtiger gezondheid, dan hij bezat, waarschijnlijk zou do wetenschap daarbij gewonnen hebben.

SCHMIDT (Johann Eunst Cubistian), geboren te Busen-boru in het keurvorstendom Hessen, don e¹¹⁶quot; Januarij 1772, overleden te Giessen, den 4^(llm Januarij 1831, als gewoon hoog-loeraar in de godgeleerdheid, heeft zich vooral bekend gemaakt als grondig beoefenaar dor kerkgeschiedenis. Zijn Ilandbuch der chrisllichen Kirchengeschichte (Giessen 1801 —1820, 6 din., gedeeltelijk herdrukt aldaar 1824—1827) geniet eenon welverdienden roem; ook zijn Lehrbuch der chrisllichen Kirchengeschichte (Giessen 1800, meermalen herdrukt) is zeer bruikbaar. Dat hij ook de overige vakken der godgeleerde wetenschap met ijver en naauwkeurighoid beoefende, blijkt uit zijn Lehrbuch der Sit-tenlehre (Giessen 1799); Lehrbuch der chrisllichen Dogmalih (Giessen 1800); Lehrbuch der chrisllichen Dogmengeschichle (Giessen 1828), en vooral uit zijne zaakrijke, naar den toenmaligen stand dor wetenschap uitmuntende, schoon thans verouderde Theologische Encyklopüdie (Giessen 1811).

SCHMIDT (Willem Hendrik), genre- en historieschilder, werd den 12^aequot; April 1809 te Rotterdam geboren. Bestemd om in de handelszaak zijns vaders, die winkelier in bedden en matrassen was, te worden opgeleid, ontving hij echter in zijne jeugd van den heer G. de Meijer eenig onderrigt in het teekenen, en zijne liefde voor de kunst deed hem elk oogenbiik, dat hij kon afzonderen, aan

haai' wijden. Vooral iu hot teekoncoliegic; Hierdoor tol hooger, woekerde hij met den tijd en met ïijn' ultnemenden aanleg, ïoodat hij cr by herhaling zijne studiën en teekeningen zag be-kroonen. Ook nam hij nu het penseel ter hand, en elk uurtje, dat hy aan zijne beroepsbezighedon kon ontstelen, was voortaan gewijd aan het schilderen van studiën en kleine genrestukjes, waarin zich reeds zijn uitnomende zin voor ooloriet en effect openbaarde. In 1835, twee jaren | na zijn huwelijk, nam hij, aangemoedigd door don bijval en do ondersteuning van eenige kunstminnaars, het kloek besluit, den winkel te verlaten en zich voortaan geheel en uitsluitend aan de kunst too to wydon. Ben goede uitslag bekroonde zijn stroven! zijno genrestukken en geschiedkundige voorstellingen, zijne portretten vonden immer moor bijval, on reeds in 1837 zag hij zich door de Koninklijke Academie van beeldende kunsten to Amsterdam, door het schilderkundig genootschap Arti Sacrum on andere instellingen van kunst het lidmaatschap opdragen. Maar eervoller nog waren de bekrooningen, die hem van nu af telkens voor zijne ingezon-dene werken op tontoonstollingen ten deel vielen. Wanneer men bedenkt, dat S. geene eigenlijk gezegde, althans geene geregelde en strenge kunstenaars-opleiding genoten hoeft, en hij , vooral wat zij uo teekening betrof, op lateren leeftijd slechts met moeite datgene moest zoeken goed te maken, wat aan die eerste opleiding had ontbroken, dan zal men moeten erkennen, dat er in hem buitengewone gaven van vinding, compositie, smaak en vooral van coloriot veroonigd waren, om hem do hoogte te doen bereiken, waarop hg heeft gestaan, en die hij zeker nog zou zijn te boven gegaan, indien hem een langer leven ware vergund geweest. Ongetwijfeld droog de reis, welke hij in of omstreeks 1840 in Duitschland deed, veel tot zijne kunstenaarsontwikkeling bij, daar hij toen do meestorstukken, die in de musea en verzamelingen dor verschillende steden worden bewaard, met zijnon gewonen tact, zjjne vlugge en sterke opmerkingsgave en zyne gronzonloozo ambitie bestudeerde. Aan die allen te zamon had hij het te danken, dat zijne werken zich steeds meer kenmerkten door eene even gemakkelijke als aangename behandeling, door een frisch en krachtig coloriet, door eene uitnomende getrouwheid in hot uitdrukken dor verschillende stoffon. Hij behoorde, door zijn' leeftijd en door den invloed zijner omgeving, tot do romantische school, welke in die dagen bloeide; maar voel moer dan de meeston van hare volgelingen gaf S. zich rekenschap van hetgeen hy wilde, van de hulpmiddelen , waardoor hij hot beoogde effect verwierf. Hoe verder hij kwam, des te strenger en naauwgezottor toonde S. zich, en naarmate hij do uitwerking van zijne voorstellingen minder begon te zoeken in oen verleidelijk, schitterend, maar niet altijd geinotiveord coloriot of effect, des te meer wonnen zij aan diepte.

In 1838 exponeerde hij te Uotterdiun eene Familiegroep van drie meisjes; oen genrestuk, getiteld: Rijkdom en armoede, eene aanzienlijke mot haar gevolg voorstellende, die, de trappen van een paleis afkomende, aalmoezen uitreikt aan eenige armen, die haar staan op te wachten; eindelijk het Huwelijkscontract, een ander genrestuk. In 183# zag men van hem eene Kraamkamer, eene Kinderschool (vooral in voorstellingen van dien aard heeft S. uitgemunt), oen' Monnik bij eene zieke vrouw; in 1840 eene Begrafenis; in 1841 de Biecht (op de Haagsehe tentoonstelling met zilver bekroond) enz. Opmerkelijk was, vooral omstreeks dezen tijd, het uitnemend gebruik, dat hij wist te maken van do studiën en opmerkingen, door hem gemaakt gedurende zijn herhaald bezoek in een nonnenklooster in Brabant. Tot do belangrijkste vruchten dezor studio behoort ongetwijfeld de door S. in 1842 geschilderde voorstelling van De laatste ongenhlikken van een' Kloostervoogd, met 17 figuren, uitmuntend gegroepeerd, gelukkig van uitdrukking cn uitstekend wat de verdeeling van licht cn bruin en het coloriot betreft. Tc lirussel en vooral te Parijs, waar doze schilderij werd ten toon gestold, verwierf zij grooten bijval, cn koning Lodewijk Philips vereerde den schilder voor dat werk eene gouden medaille. Tot hetzelfde genre behoort zijn De Profundis, in 1845 te 's Gravenhage ge-exponeerd, later voor het museum le Keulen aangekocht. Ook het dusgenaamde genre historique werd door S. met goed gevolg beoefend: hij schilderde Kcnc gestoorde godsdienstoef e-nmg der Protestanten (opgenomen in de galerij van koning

Willem den II^den); Oldenbarneveld, wien zijn vonnis wordt aangezegd (in 1844 te Rotterdam ten toon gesteld en door het schilderkundig genootschap aldaar aangekocht); Emilia van Nas* sau, door professor Heurnius bezocht (in de kunstverzameling van den heer P. van der Dussen van Beeftingh te Rotterdam opgenomen) enz. Eene fraaye geschiedkundige voorstelling, waaraan hij nog naauwelijks de eerste hand had gelegd, toen de pijnlijke kwaal, die met zijn' dood zou eindigen, hem het werken moei-jelijk en ten slotte onmogelijk maakte, had ten onderwerp: De waanzinnige jongeling, die, tijdens het beleg van Jeruzalem door de Romeinen, wee riep over de stad.

Behalve do genoemde en eenige andere geschiedkundige voorstellingen, schilderde S. een aantal genreschilderijen en portretten, die zijn' roem voor goed vestigden. In 1842 benoemd tot leeraar in de teekenkunst aan de koninklijke academie te Delft, begaf hij zich met der woon derwaarts, en genoot er, behalve do onderscheiding en vriendschap van vele aanzienlijken, van de hoogleeraars en leeraars dier academie, van hare eerste directeurs, de heeren Lipkens en dr. G. Simons, ook de welwillende genegenheid van den toenmaligen kroonprins, later koning Willem den III^don, wiens levensgroot portret ten voeten uit, in zijne hoedanigheid van beschermheer der academie, door S. voor de receptie-kamer van het academie-gebouw werd geschilderd.

Met een enkel woord willen wij hier ook nog melding maken van zijne fraaije teekeningen in waterverw, een genre, waarin hij zich schier boven alle andere kunstenaars van zijn tijdperk onderscheidde. Zij werden steeds behandeld met gemak en virtuositeit, en bezaten steeds eene bekoorlijkheid en kracht van kleur, die maakten, dat men er do minder volmaakte zijde — gebrek aan zuivere, strenge teekening, dat ook in zijne beste schilderijen bleef heerschen — van voorbijzag. Toen hij in 1848 eene reis naar Engeland had gemaakt, om aldaar eenige , hem opgedragene portretten te schilderen (toen reeds, en vooral na zijne terugkomst, folterde hem zijne ingewandskwaal), scheen hij door de kennismaking met de beroemde aquarellen der En-gelsche schilders tot nieuwe inspanning geprikkeld. Enkele teekeningen in waterverw, door hem in de laatste maanden zijns levens gemaakt, getuigen van eene onverzwakte hand en van een' nog steeds kraehtigen geest. Wat het procédé betreft, staan zij gelijk met de beste voortbrengselen der Engelsche school; wat warmte, doorschijnendheid, kracht van kleur aangaat, overtreffen zij deze verre. In één woord , S. bewees hoe langer hoe meer een van de voortreffelijkste coloristen te zijn van zijn' tijd en zijne school.

Zooals wij reeds zeiden, aan S. vielen op den duur de meest eervolle onderscheidingen ten deel. In 1848 werd hij tot lid der 4^de klasse van het Koninklijk Nederlandsch Instituut, in het volgende voorjaar tot ridder der orde van de eikenkroon benoemd. Volijverig en belangstellend in alles wat de kunst betrof, gelukkig beoefenaar der toonkunst, voorstander van alles wat goed en schoon is, was S. in verschillende betrekkingen nuttig werkzaam, en om zijn regtschapen en beminnelijk karakter algemeen geëerd tot aan zijn' dood, die hem, na eene slepende ziekte van onderscheidene maanden, den l^Bttn Junij 1849 aan zijn talrijk gezin en aan zijne vele vereerders en vrienden ontrukte.

Tot zijne leerlingen behooren de heeren G. van der Ven, C. Neurdenburg, J. Spoel, D. van Eranckenberg, C. Bisschop e. a.

Talrijk zijn de gravuren en lithographien, naar zijn werk vervaardigd. Wij noemen hier alleen De muziekles, door Taurei voor de Vereeniging van Beeldende Kunsten gegraveerd; Olden-barneveld en Emilia van Nassau, waarvan goede lithographien bestaan. Na zijn' dood werd bij den heer Mieling eene zeer goede lithographic uitgegeven, naar een door hem van zich zeiven vervaardigd portret.

SCHMUTZER (Jakob Matthias), teekenaar cn graveur, werd in 1733 te Weenen geboren, en oefende zich voornamelijk onder den beroemden M. Donner in het teekenen en modderen; terwijl li ij aan de academie gelegenheid vond, de meetkunde en de bouwkunst te bestuderen. Donner wilde van S. een' stempel-graveur maken; maar deze had daarin weinig lust, en koos weldra zijn' eigenen weg, daar hij te Presburg, door teekenen naaide natuur, werken van meetkunstigen aard, en ook door het penseel zich trachtte te vormen en tegelijk in zijn onderhoud

te voorzien. Hij schilderde cenigo tafereelen voor kerken en, terwijl hij daarin een' grooten annleg voor die kunst toonde, hnd hij er tevens zulk eene grooto voorliefde voor, dat het oen ware slag voor hem was, toen de domheer von Kempclen, die hem hoop had gegeven, dat hij cone studiereis naar Italië zou kunnen maken, hem door don dood als beschermer ontviel. Hij was thans genoodzaakt, werk te zooken bij den graveur Zeiler te Presburg. Aanvankelijk slaagde hij goed in die kunst; maar toen hij eenigen tijd later naar Weenen geroepen werd, trachtte hij zich op nieuw de middelen te verschaffen , om de schilderkunst te beoefenen en eene kunstreis naar Rome te maken. Zijne beschermers gaven hem echter den raad, zich aan de graveerkunst te blijven wijden, en toen hij eindelijk daartoe besloot, maakte hij in korten tijd door zijneingespannen werkzaamheid zulke groote vorderingen, dat men hem al spoedig voor een dei beste graveurs van zijn' tijd begon te houden. Ten gevolge van de tus-sehenkomst van den baron von Kettler verleende do keizerin hem een jaargeld, dat hem in staat stelde, in 1762 naar Parijs te reizen, om zijn talent onder de leiding van den beroemden Willo verder te volmaken. Deze maakte hem vertrouwd met al de hulpmiddelen zijner kunst, en gaf hem don raad, gestreng en zonder ophouden naar de natuur te teekenen. S. gaf aan dien raad gehoor, en onderscheidde zich weldra boven al zijne medeleerlingen. Hij graveerde te Parijs voor Wille het portret van den schilder Diotrici, co voorts Le goultr Jlamand naar Tilburg , den Savoyard naar G reuze, en den Ketellapper naar Krans. In 1766 werd S. als hofgraveur naar Weenen geroepen, eu spoedig daarna tot lid van den raad der academie benoemd. In 1771 werd hem hot oppordirceteurschap over alle normaal-teekenscholcn opgedragen, in welke betrekking hij voor de kunstindustrie zeer nultlg werkzaam was. Vooral maakte hij zich verdienstelijk door het vervaardigen van teeken-voorbeelden, terwijl hij bovendien de theoretische en praktische opleiding der teekenmeesters behartigde. Een tijd lang was hij directeui dei graveerklasse aan de K. K. academie; maar hij verliet deze betrekking weder, om zich geheel aan zijne kunst te kunnen wijden. Hij koos voornamelijk do werken van Kubens ter reproductie, omdat hij zich door diens stoute beliandeliug bijzonder voelde aangetrokken. Zijne prenten, naar dien meester, maken dan ook zijn hoofdwerk uit, ofschoon daarnevens nog verschillende andere zijn te noemen, die niet minder uitmunten.

S. vormde een aantal verdienstelijke leerlingen , voor wie hij eene bijna vaderlijke zorg droeg. Hij was te Weenen om zijn karakter zeer bemind. Hij overleed aldaar in 1811. Tot zijne beste werken behooren het portret van den prins W. von Kau-nitz, naar een bas-relief van Hagonauerj het portret van denzelfden, naar J. Steiner; Mttcius Scaevola, naar Rubens; Sl. Ambrosius en Keizer Theodosius te Milaan; Dc geboorte van Vernis; Neptumis en Thetis; Silenus en zijn stoel, allen naar denzelfden meester; voorts eenige fraalje tafereelen met dieren,

landschappen enz,

SCHNEIDER (Anton), dc bekende leider van den opstand tegen de Fransehen in Vorarlberg, den 13^d«quot; October 1777 in het vlek Weiier geboren, was do zoon van eenen armen heelkundige, die ter naauwernood In staat was, het allernoodzakelijkste voor de opvoeding zijner kinderen te doen. Dank zij zijn vurigen geest, zijne trouwhartigheid, zijne onverstoorbare vrolijkheid en gulhartigheid, overwon hij de vele bezwaren, waarmede hij in zijne jeugd tc kampen had, en kwam hij op de hoo-geschool te Innsbruck, waar hij zich aan de studie der regts-geleerdheid wijdde. Doeh toen de Fransehen, onder Moreau en Massena, zijn vaderland aanvielen, ging S. in dienst bij den landstorm, waarbij hij weldra tot luitenant bevorderd werd (1798), en zich zoo gunstig onderscheidde, dat de senaat \an de hoo-goschool te Innsbruck hem, den talentvollen verdediger van den vaderlandschen bodem, bij het eindigen van den oorlog, honoris causa, tot doctor bevorderde. Hij zette zich daarop als advocaat te Bregenz neder; doch toen Oostenrijk in 1809 tegen Frankrijk ten strijde loog, en Tyrol en Vorarlberg waren opgestaan, werd S. door de stenden van Vorarlberg tot commissaris-generaal der landsverdediging benoemd. Rusteloos was hij in deze betrekking bezig, en bewouderingswaardig was de geestkracht, die hij daarin ton toon spreidde; hij schiep zich eenocaval-lorie en artillerie, deed uitvallen naar Zwaben, waardoor hij, tijdens den slag van Wagram, zeer gevaarlijk was voor do Franseho communicatie, en hield, in weerwil van de uiterst geringe ondersteuning, welke hij van de Oostenrijkers ontving, den moed en de geestdrift dor zijnen staande totdat, na den wapenstilstand te Znaym gesloten, de verdediging van Vorarlberg moest opgegeven worden, toon de kroonprins van Wurlemberg aan de eene en de Franseho generaal Beaumont aan de andere zijde die landstreek aantastten. S. echter, in plaats van op eigen lijfsbehoud bedacht te zijn en, zooals hem dringend door de Oostenrijkers werd aanbevolen, terug te trekken, was eeniglijk bezield met den wonsch om zijne landgenooton van dienst te zijn, en ging daarom met den aanvoerder der voorposten van hel Wur-tembergsche leger eon verdrag aan, waarbij de veiligheid van personen en elgendommon voor de bewoners van Vorarlberg werd bedongen, terwijl S. zich zolven gevangen gaf. Maar dit verdrag werd trouweloos geschonden , S. zelf mishandeld en door Napoleon tor dood veroordeeld; dat dit vonnis niet ten uitvoer word gelegd, is alleen dank to weten aan don kroonprins van Wurtemberg, die hem gevangen liet zetten en, in weerwil van do dringende vortoogen van den generaal Beaumont, bepaalde-lljk weigerde, hem uit te leveren. Na op verschillende plaatsen gevangen gezelen to hebben, verkreeg S., ten gevolge van de amnestie, bij den vrede van Weenen bedongen, zijno vrijheid weder, en ging in 1811 naar Weenen, alwaar hij in eene regtorlijke betrekking werd geplaatst. In 1813, na Napoleon's ongelukkigen togt naar Rusland, had S. mot Hormayr (zie üormayr) en anderen het plan beraamd, Tyrol en Vorarlberg op nieuw in opstand te brengen; maar hij werd gevangen genomen eu verbannen. Hij stierf den 17^d'quot;¹ Julij 1820 op do badplaats Fiderls in Graauwbunderland; de aartshertog Johann van Oostenrijk liet er een eenvoudig gedenkteeken voor hem oprigten.

SCHNEIDER (Joiiann Christian Fiuediuch). Deze uitmuntende componist in den kerkstiji werd den 23^8,'^!n Januarlj 1786 te Waltersdorf in het koningrijk Saksen geboren. Zijne muzikale talenten ontwikkelden zich reeds toen bij als knaap het gymnasium te Zittau bezocht en het onderwijs van den bekwamen Schönfelder ontving, maar vooral, toen hij later aan do hoogescbool te Leipzig gebruik maakte van do aldaar aanwezige gelegenheid, om zich vooral in de compositie, bonevens het orgel- en pianospel to volmaken. AU organist en directeur der academie voor den zang, gelijk mede ais directeur van het schouwburg-orchest, maakte hij zich aldaar grooten naam, ten gevolge waarvan hij als organist en hertogelijk kapelmeester naar Dessau geroepen werd, waar hij don 23'^t0quot; November 1853 overleed. Meer dan 100 moostendools voortreffelijke compositiën van S., waaronder 7 opera's, zagen het licht. Ook schroef hij eene menigte hand- eu leerboeken voor het onderwijs in eene kunst, waarin bij zelf zoozeer uitmuntte; in meer dan 60 steden bestuurde hij, op muziekfeesten on bij andere gelegenheden, de opvoering van zijno en anderer compositiën. Groot is bet aantal der leerlingen, die als om strijd zijn uitnemend onderwijs roemen.

SCHNEIDER (Joiiann Gottlob), in het jaar 1750 te Coll-men in Saksen geboren — weshalve hij zich op de titels zijner schriften altijd Saxo noemde — had reeds als student te Leipzig eeneu zoo grooten letterkundigen naam, dat Hoyne hem aan Brunck te Straatsburg aanbeval, ten einde dezen geleerde ter zijde te staan bij zijne uitgave der Grieksche dichters. Zijn driejarig verblijf aldaar gaf eene bepaalde rigting aan zijne philolo-glsche studiën, daar hij zich ten gevolge van eenen vriendschap-polljkon omgang met geneeskundigen, zoodanige kundigheden in de ontleed-, dier- en kruidkunde eigen maakte, dat bij daarvan veel gebruik kou maken bij het verklaren van onderscheidene oude schrijvers, en het opstellen van verschillende belangrijke monographiën. Ten jare 1776 werd hij hoogleeraar der classieke letterkunde on welsprekendheid te Frankfort aan den Odei, vanwaar hij in 1811 naar Breslau vertrok, toon de Frankfortor hoogeschool derwaarts verplaatst word. Hij overleed aldaar den January 1822. Onder zijne talrijke schriften verdienen vooral vermelding: een Grieksch-Duitsch woordenboek, hot eerste in zijne soort (Züllich 1797, 2 dln., meermalen herdrukt); Jchlhyo-logiae veteruin specimina (Frankfort 1782); Literarische Beitrage zur Naturgeschichte aiis den alten Schriftstellern (aldaar 1786); Amphibiorumphysiologia (aldaar 1790 volg.); Hisloria amphibiorum

naturalis et literaria (Jena 1798 volg.); Anahcta ad historiam rei inetallicae veterum (Frankfort 1788). Voorts bezorgde hij uitgaven, meestendeels met uitmuntende aiinteekeningen, van: Plutarchus, De puerorum educatione (Straatsburg 1775); Demetrius Plialereus, De elocutions (Altenburg 1779); Aelianus, Z)e natura animalium (Leipzig 1784, 2 din.); Nicander, Alexiphurmac.a (Hallo 1792); Scriptures rei rusticae (Leipzig 1794 volg., 4 dln.); Xenophon (aldaar 1801 volg. 4 dln.; later door Bornemann en Sauppo op nieuw uitgegeven, aldaar 1825 volg., 6 dln.); Orphous, ^li(?ona«-tica (Jena 1805); Vitruvius (Leipzig 1808, 4 dln.); Aristoteles, Politica (Frankfort 1809, 2 dln.), Uistoria de animalibus (Leipzig 1812, 4 dln.), Oeconomica (aldaar 1815); Aesopus (Breslnu 1812); Epicurus, Physica et meteorologica (Leipzig 1813); Tlieoplirastus (aldaar 1818, 3 dln.). Belangrijk zijn ook zijne Ecloyae physicae ex soriploribus graecis, uithoofde der wetenschappelijke en letterkundige aanteekeningen (Jena en Lepzig 1801, 2 dln.).

SCHNEPPENTHAL. (Zie Sahmann).

SCHNOKKVONKAROLSFELD (Johann Vkit), gewoonlijk Velt Hans genaamd, directeur der academie van beeldende kunsten te Leipzig, word in 1764 te Schneeberg geboren. De ade-lijke afkomst vau dozen kunstenaar werd door den keurvorst Johann Georg don III^lJen bevestigd. Als kind en knaap onderscheidde hij zich reeds door zijne liefde tot en aanleg voor do kunst. Door zijn' vader tot regtsgeleerde bestemd, studeerde hij in de regten te Leipzig, maar beoefende toch, veel meer dan voor zijne andere studiën dienstig was, de kunst. Na den dood zijns vaders vermogt hij zich eerst geheel aan de laatste te wijden. Hij slaagde daarin aanvankelijk niet zeer gelukkig, reisde naar Koningsbergen, was te Maagdeburg als onderwijzer aau de handelschool werkzaam, en keerde ten laatste naar Leipzig terug om zich, onder de leiding van üser, in al die deelen der kunst te oefenen, waarin hij govoelde te kort te schieten. Hij arbeidde onvermoeid en besteedde zorgvuldig zijnen tijd, met het schilderen van portretten en het geven van teekcnlesseu in zijn onderhoud voorziende; terwijl hij voorts door het maken van teekeningen, het graveren van etsen en prenten voor verschillende werken, het schilderen van groote decorative voorstellingen enz. meer en meer zijn' room vestigde. In 1801 begaf hij zich op reis, vertoefde eenigo maanden te Wcenen en te Parijs, en keerde naar Leipzig terug, aanmerkelijk gevorderd in zijne kunst. Hij gaf daarvau de blijken door onderscheidene schilderijen, welke zich door gemoedelijkheid en innigheid van opvatting kenmerkten. In 1816 werd S. tot directeur der teeken-aeademie benoemd, in welke betrekking hij vele jaren zeer nuttig werkzaam was. Hij opende zijne loopbaan als directeur met cene reeks van 61 teeken-voorbeelden, die van buitengemeen nut bleken te zijn. Zeer goed was ook het onderwijs, dat hij aan zijne leerlingen gaf in de theorie en de geschiedenis der beeldende kunsten. In 1841 maakte de dood een einde aan zijn nuttig, werkzaam en door velerlei beproevingen gekenmerkt leven.

S.'s werken zijn zoor talrijk. Hij schilderde goschiedkumlige en andere voorstellingen, portretten in olieverw en miniatuur, modeleerde in klei en beoefende bijna ieder genre van beeldende kunst. Talrijk cn fraai zijn zijne met zwart krijt of sepia vervaardigde teekeningen. In do omstreken van Leipzig vindt men cenige monumenten, die naar teekeningen van S. werden uitgevoerd. Hij heeft een aantal prenten geëtst, meestal naar eigene compositie. Zij zyn met geest behandeld.

Hij was do vader der beroemde schilders Julius en Ludwig Ferdinand Schnorr von Karolsfeld.

SCHOENER of SCHOONER noemt men een klein vaartuig van 50 tot 100 lasten, getuigd mot twee masten, doch zonder vierkante zeilen. Het gaffelzeil, dat achter den fokko- of voorsten mast gevoerd wordt, en gewoonlijk met den naam védr-barkzeil bestempeld wordt, heet in dit geval bepaaldelijk sc/ioencr-of sc/ioo-ntrzeil. Het wordt bij en van den wind zeilende gevoerd en is zeer geschikt om onder bij te leggen. Do schoot vaart tegen boord op do loopplank, do hals bij den fokkemast. Aan den grooten mast wordt een gaffelzeil gevoerd, waaraan men ge- j woonlijk den naam bezaan geeft, doch dat op deze schepen j grootzeil heet. Hdt heelt gewoonlijk drie of vier reven en is aan- . geslagen aan eone strijkende gaflel, ten eindo het, bij het invallen van buijen, spoedig to kunnen wegnemen. De schoot wordt uitgehaald op den boom, die met een' klaauw om den mast vat, en mot { van zijne lengte buiten boord uitsteekt. Boven het grootzeil wordt gevoerd een gaffel- of gnflopze.il^ dat soms oene vierhoekige gedaante heeft en aan de gnftopzeil-ra is aangeslagen, soms eene driehoekige gedaante heeft en van boveu in eene punt eindigt. Hot vaart achter do groote steng en de schoot wordt uitgehaald op de gaffel van het grootzeil. De stagfok is een zeil, dat alleen op schoeners en kotters voorkomt. Het is met ijzeren leuvers aangeslagen aan do fukkestag, of aau een daarnevens geplaatsten leider, en heeft een of twee reven. Voorts worden op de schoeners nog gevonden de stagzeilen, die men gewoonlijk op de schepen aantreft, als hot steng e-stag zeil, de kluiver, Aq jager of buitenkluiver, die veelal vervangen wordt door een kleiner zeil, vlieger genaamd.

SCHOENLAPPERS. (Zie Vlinders).

SCHOPFER (Peter), geboren to Gernsheim, niet verre van Darmstadt, had groote verdiensten voor do boekdrukkunst (zie boekdrukkunst). Hij was oorspronkelijk schoonschrijver en voorzag door copiëren in zijn onderhoud, en was daarmede nog in 1449 te Parijs werkzaam; maar hij begaf zich omstreeks 1450 naar Ments, en vond er werk op de drukkerij van Guttenberg en 1'aust. Hij deed veel ter verbetering dezer inrigting, vooral nadat hij met eeno dochter van Faust gehuwd en, na de ontbinding der vennootschap tusschen Guttenberg cn Faust, waarbij do drukkerij aan den laatsten verbleef, deelgenoot in de zaak was geworden, die hij na den dood zijns schoonvaders (1460) alleen voortzette en waarvan hij den roem bij voortduring wist to handhaven. Deze drukkerij bleef een eeuw lang in het bezit zijner nakomelingen. Hij overleed waarschijnlijk in 1502.

SCHOKLAND. Een eiland, behoorende tot de provincie Overijssel, gelegen in de Zuiderzee, twee uren westelijk van Vollenhoven. Waarschijnlijk werd het in do XIII'¹⁸ eeuw van het land gescheiden. Voor de scheepvaart is S. zeer belangrijk, ja onmisbaar, daar zijne haven voor het grootste gedeelte der Zuiderzee de eenige roede is, waar de schepen bij stormen uit het westen en noordwesten kunnen binnenvallen. Deze haven, oorspronkelijk slechts voor visschersschuiten aangelegd, is door uitbreiding en verdieping ook voor grootere binnenlandsche vaartuigen dienstig gemaakt, die daarvan, bij plotselings invallende vorst en andere gelegenheden, gebruik maken.

S. had vroeger eene aanzienlijk grootere uitgestrektheid dan thans; vijftig jaren geleden was er nog eene vrij uitgebreide veeteelt; vooral aan de westzijde is sedert veel land weggespoeld; in February 1825 werd het eiland deerlijk door stormen geteisterd, waarbij velo huizen instortten en veel lands verloren ging. Ook latere jaren waren voor S. nadeelig; allengs is het eeno smalle strook gronds geworden, die gedurig aan overstroomingen onderhevig, door kunstmiddelen moet in stand gehouden worden.

In 1858 werd S. nog bewoond door eeno bevolking van bijna 600 zielen, wier toestand allerellendigst was. Immers hunne woonplaats was eene strook gronds, naanwelijks den naam van eiland verdienende, slechts 50 duim boven volzee gelegen, en bij de minste opzetting van water onderloopende, terwijl daarenboven nog groote oppervlakten uitgegraven terrein voortdurend onder stonden; op twee eenigzins hooger gelegene en omheinde plekken waren de buurten Emmeloord en Ens (met twee schoolgebouwen, een R. Catholieke en een Hervormde kerk), maar ook daar drong bij stormvloeden het water de meeste huizen binnen. De grond, ongeschikt zelfs voor het verbouwen van groenten en aardappelen, leverde niets op; alle levensmiddelen, zelfs drinkwater, moesten van den vasten wal aangevoerd worden. Het eenigo middel van bestaan voor de bevolking was de vischvangst; maar dezo en eeno, onder medewerking van den staat, opgerigte calicot-wcverij waren in de laatste jaren onvoldoende, om te voorzien in liet onderhoud der Schokkers, die vooral in den winter dikwijls aan het nijpendste gebrek ten prooi en van do liefdadigheid van anderen afhankelijk waren. Nadat deze ongelukkige toestand reeds lang de aandacht der Nederlandsche regering tot zich had getrokken, besloot deze, der Staten-Genernal een wetsontwerp, ter ontruiming van het eiland aan te bieden. Deze wet kwam tot stand en werd den ie³⁰¹¹ December 1858 afgekondigd. Daarbij werd bepaald: dat de Schokkers in de gelegenheid zoaden gesteld worden, zich elders

2

te vestigen, door hun eene te gemoetkoming toe te kennen en hun, togen schadeloosstelling, de overname van hunne onroerende goederen ten behoeve van het Kijk aan te bieden; dat het grondgebied van S. aan de gemeente Kampen zoude komen. Voor deze ontruiming word de som van ƒ 140,000 bewilligd. Met den 10^den Julij 1859 hield het bestaan van de burgerlijke gemeente S. op.

Er wonen thans op S. slechts drie huisgezinnen, die van Rijkswege belast zijn met het opzigt der aldaar aangelegde werken en van den vuurtoren, die op het zuidelijke gedeelte des eilands geplaatst is. Ook is er gelegenheid, zich sommige levensmiddelen te verschaffen; dit is op verzoek der schipperij, voor wie de veilige ree van S. by do in menig opzigt moeijelijke en dikwijls gevaarlijke vaart op de Zuiderzee van buitengemeen groot belang is; hoezeer zij dit begrijpt blijkt uit een adres nog zeer onlangs (September 1863) door de gezamenlijke schipperij der noordelijke provinciën aan den minister van Binnenlandsche zaken gerigt, waarin verzocht wordt: een grooter personeel op S. te stationeren, dat in tijd van nood hulp kan bieden; ecu paar ijsschuiten beschikbaar te stellen, ten einde de schepen, die bij invallenden winter op het eiland in het ijs geraken, op eene veilige ligplaats te kunnen brengen; en eindelijk het aantal herkenningsteekenen op de oost- en westzijde van het eiland te vermeerderen. ^v' H-

SCHOL. (Zie Platvisschen),

SCHOLASTIEKE WIJSBEGEERTE noemt men over het algemeen de Schoolsche wijsheid der middeleeuwen. Deze was niet enkel van wetenschappelijken aard, maar veeleer een mengsel van philosophie en theologie, waarin nog andere be-standdeelen, als philologische en historische, werden opgenomen. De godgeleerdheid was echter hierin overheerschend, en dat wel als eene stellige en kerkelijke godsdienstleer, als eene wetenschap, die hare waarheden deels uit den bijbel, als het geschrevene woord Gods, deels uit de mondelinge overlevering (traditie) putto. De wijsbegeerte in den eigenlijken zin speelde hierin eene zeer ondergeschikte rol; zij was de dienstmaagd der theologie, waarvan zich de geestelijken bedienden, om de kerkelijke leerstukken, zoo goed zulks kon, voor de rede en het gezond verstand aannemelijk te maken. Hierom kon do wijsbegeerte in de middeleeuwen weinig vorderingen maken, gesloten als zij was in de ketenen van het onfeilbare kerkeiyko gezag; echter wist zij deze nu en dan losser to maken, en hare onderzoekingen met meer vrijheid te doen. Over het begin der S. W. zijn de geschiedschrijvers dier wetenschap en der godgeleerdheid het onderling niet eens. Sommigen laten haar in de lX^de eeuw, tijdens de regering van Karei den Grooten, ontstaan, en hoezeer zij zich reeds vroeger langzamerhand gevormd had, is dit wel het tijdperk, waarin zij zich als algomeene wetenschappelijke rigting begon te vertoonen. Want ofschoon men reeds de sporen daarvan in de schriften van Augustinus, Bo'éthius, Cassiodorus en Philopon kan aanwijzen, werd zij het rigtsnoer voor het onderwijs der geestelijkheid, dat de genoemde keizer, met behulp van Alcuinus en andere geleerden van zijn' tijd, die uitsluitend priesters en monniken waren, deed instellen. In deze scholen werd, buiten het kerkelijke leerstelsel, niets anders onderwezen dan de zoogenoemde zeven vrije kunsten, namelijk: de grammatica, arithmetica, geometria of het trivium, in de lagere, en de muzijk, astronomia, dialectica en rhetorica of het quadrivium, in de hoogere classeu. Aan een eigenlijk wijsgeerig onderwijs en eene wijsgeerige methode werd niet gedacht; men disputeerde slechts over allerlei onderwerpen, volgens eene zoer spitsvindige, maar toch bekrompene redeneerkunde. Doch langzamerhand breidde zich de wetenschappelijke gezigtskring uit, en men kon de studie der metaphysica, die met de theologie in zoo naauw verband staat, niet geheel verzuimen. De Arabische en Joodscho wijsgecren kwamen, vooral in Spanje en Portugal, met de christelijke geleerden in betrekking, zoodat er een zekere wedijver tusschcn hen ontstond. Do hoogere scholen, die zich intusschen tot universiteiten gevormd hadden, droegen het hare bij, om de beoefening der wijsbegeerte eene hoogere vlugt en meer onafhankelijkheid te geven. Zoo stonden er dan van tijd tot tijd mannen op als Scotus Erigena, Ansel-mus, Roscellinus, Abailard, Alexander van Halos, Thomas van Aquino, Roger Baco, Duns Scotus , Occam en anderen (zie

aldaar), die als denkers voor hunnen tijd zeer verdienstelijk waren; hunne schriften bevatten, zelfs voor onzen tijd , nog veel goeds, en het zou onregtvaardig zijn, die scholastieke wijsgecren slechts voor haarklovende uitpluizers en sophistischo verdedigers der kerkleer te houden. Abailard, Roscellinus, Occam, Roger Baco gaven blijken van een onafhankelijk onderzoek; Albert de groote en Thomas van Aquino bezaten eene groote mate van kennis en geleerdheid.

De S. W. kan, wat hare geschiedenis betreft, in vier tijdperken verdeeld worden. Het eerste van de IX^do tot de Xl^de eeuw, waarin het realismus uitsluitend heersehte; het tweede van de XI^dc tot de XIII^d0 eeuw, waarin zich de strijd van het nominalismus tegen het realismus openbaarde; het derde van de XlII^de tot op het midden der XlV^(l0 eeuw, waarin het realismus door het gezag der Arahisch-Aristotelische philosophie gesteund, het overwigt boven het nominalismus behield, totdat dit laatste in het vierde, van het midden dor XIV^de tot de XVl^dc eeuw, eindelijk zich met vernieuwde kracht verhief, en het opkomen van het Platonismus in den lateren Alexandrijnschen vorm, mot het meer bekend worden van de schriften der oude Grieksche vvijsgeeren, een einde maakte aan het uitsluitende gezag van Aristotoles en do S. W. Do herstelling der classieke studiën en de godsdienstige horvorming in do XVl^d0 eeuw bereidden den weg tot de eindolijke onafhankelijkheid der nieuwere wijsbegeerte voor; na de stoute, doch onzamonhangende pogingen, hiertoe in de XVl^d0 eeuw gedaan, verschenen Bacon en Descartes, die er de grondleggers van waren, en het is slechts in de R. Catholieke seminarien, dat de S. W. haar zieltogend bestaan nog voortsleept. (Zie verder de artt. Nominalismus en Realismus en de werken daar aangehaald).

SCHOLEKSTER {llaematopus). Dit geslacht van vogelen, ook Scholaakster, Kliet en Oestirvisscher genaamd, behoort tot de familie der Plevierachtigeu {Charadriadae) in de orde der Steltloopers (zie Stellloopers). Het onderscheidt zich door een' langen, sterken bek, die zijdelings zamengedrukt is en eene wigvormige punt heeft, door streepvormige neusgaten, door tamelijk korte, met een net van schubben bedekte pooten, door drie teenen, aan den voet door een vlies vereenigd, door lange vleugels en een' vierkanten staart. Zij leven van wormen, schaal-en weekdieren, en worden uitsluitend aan de stranden en in de duinen aangetroffen.

Men kent van dit geslacht eenige soorten, waarvan de twee voornaamsten zijn de Europesche S. (Ilaematopus ostralegus), die zwart en wit bont is, en do Niouw-Hollandsche S. (Ilaematopus niger), die ook in Patagonië voorkomt, en geheel zwart is.

De eerste soort vindt men aan onze zeekusten in kleine troepen, op Texel en waarschijnlijk op de overige eilanden, ten noorden van ons land, in overgroote menigte. De S. nestelt in onze duinen; hij loopt en vliegt snel. Zijn bek is oranjekleurig, zijne oogen zijn karmozijn rood en zijne pooten donker vleeschkleurig; hij is zwart met eene breede, witte streep op de vleugels, met de voorhelft der staartpennen, de dekvederen van den staart en den buik wit. Hij is ongeveer zoo groot als eene woudduif. Zijne eijeren zijn bruinachtig geel, met donkerder vlekken en gryze stippen.

SCHOLEN. (Zie Onderwijs)

SCHOLIEN zijn korte of langere verklaringen van Grieksche of Latijnsche schrijvers, welke voornamelijk door de oude spraakkunstenaars, die het beoefenende gedeelte dezer wetenschap onderwezen, gegeven en daarbij gevoegd werden. De schrijvers nu van zulke S. noemt men Scholia sten. Wij bezitten nog een aantal zoodanige verklaringen van Grieksche, minder echter van Latijnsche schrijvers; doch de opstellers er van zijn ons meest allen onbekend. Zij bezitten eene ongelijke waarde, en zijn ook dikwijls door de afschrijvers verminkt geworden, weshalve men bij het gebruiken dor Scholiastcn zoor voorzigtig zijn moet; ondertusschen zijn wij hun vele ophelderingen verschuldigd, waarvan wij anders zouden zijn verstoken gebleven.

SCHÖLL (Maximilian Samson Friedrich), staatsman en letterkundige, don 8^8len Mei 1766 te Harskirchen in Nassau geboren, genoot zijn eerste onderrigt te Buchsweilor indenElzas, en studeerde te Straatsburg. Na zijne promotie werd hij gouverneur bij eene Lijflandsche familie, met welke hij in 1788 en 1789 Italië en het zuiden van Frankrijk bereisde. Tijdens de omwen-

teling in 1789 bevond hij zich te Parijs, doch vertrok van daar naar St. Petersburg, dat hij echter in het volgende jaar weder verliet, om naar Straatsburg terug te keeren, waar hij zich als advocaat nederzette, en door de warme verdediging van een' zijner vroegere leermeesters, den journalist Koch, zich zeer gezien maakte. Vrees voor het schrikbewind dreef hem naar Kolmar en later naar Basel. In 1794 vinden wij hem eerst te Weimar en daarna to Berlijn, waar de boekdrukker Decker hem voorstelde, zijne drukkerij te Posen over te nemen. Toen, na den val van Robespierre, S.'s naam van do proscriptielijst geschrapt werd, verlangde deze sterk, naar zijn vaderland terug te keeren, en kwam daarom met Decker overeen, in plaats van de drukkerij te Posen, liever eene andere in Basel, die hem ook toekwam, over te nemen. Dit geschiedde, doch het stilstaan van den handel en de slechte tijden in het algemeen oefenden op deze zaak eenen zoo nadeeligen invloed uit, dat S. ter naauwernood aan een bankroet ontsnapte. Na den intogt der verbondene legers in Parijs, werd hij, op aanbeveling van Alexander von Humboldt, met den titel van hofraad bij het kabinet des konings van Pruissen aangesteld. Na het vertrek des konings bleef hij bij do Pruissische ambassade. Do staatskanselier, vorst von Ilardenberg, ontbood hem naar Weenen, waar hij tot aan het sluiten van het congres bleef; daarop werd hij weder tot het congres van Aken, als raad van legatie, bij de Pruissische ambassade te Parijs gedetacheerd. Hij woonde ook nog met verhoogden titel de congressen te Teplitz, Troppau, Laibach en Verona bij. Na von Hardenberg's dood wijdde S. zich geheel aan litterarische werkzaamheid, en vertrok in 1830 naar Parijs, waar hij den 6^den Augustus 1833 overleed.

Van zijne werken zijn de volgenden de merkwaardigsten: His-toire abréyée de la liltérature Grecque (Parijs 1813 2 dln.; tweede uitgave 1824; ook in het Duitsch vertaald); IJ is toire de la liltérature Romaine (Parijs 1815, 4 dln.); Recueil des pieces ojficielles destinées a détromper les Francais sur les évènemenls qui se sont passés depuis queiques années (Parijs 1814 — 1816, 9 dln.); Cotigrès de Vïenne (Parijs 1816); zijn vervolg op Koch's Histoire abrégée des traités de paix enz. (Parijs 1817 — 1818, 15 dln.); Archives poliliqnes ou diplomatiques (Parijs 1818—1819, 3 dln.); Tableau des involutions de VEurope (Parijs 1823 , 3 dln.); en het uitne-mendste van allen; Cours d*histoire des états Europééns depuis la chute de Vempire Homain jusqu'en 1789 (Parijs 1830—1836, 46 dln.).

SCHOLLKVAAIi of AALSCHOLVER {Carbo). De S. be-hoort tot de familie der Pelicaanachtigen {Steganopodes), in do orde der Zwemvogels (zie Zwemvogels). Dit geslacht onderscheidt zich door een' tamelijk langen, zamengedrukten bek, waarvan do bovenkaak in een* krommen haak uitloopt, terwijl do onderkaak als afgehakt is; door zijdelingsche neusgaten, die aan den grond van den bek in eene sleuf geplaatst zijn; door eene naakte keel, een' ronden staart en doordien de nagel van den middenteen aan den binnenrand zaagswijze is inge-sneden.

Men kent vele soorten van dit geslacht; doch het is meer dan waarschijnlijk dat bij nader onderzoek daarvan velen in een zullen smelten en blijken gegrond te zijn op voorwerpen, slechts afwijkende door kunne, ouderdom of rasvcrscheidenheid. In ons land komen er twee voor.

De meest algemeen voorkomende is de gewone S., ook Water* ^r(taf genoemd {Carlo cormoranus Meyer). Deze vogel, een weinig grooter dan eene gewone eend, is zwart met metaalglans; de vleugels zijn bronskleurig bruin, met donkerblaauwe randen der vedertjes. Zijn bek is zwart, naar onderen licht vleeschkleurig; de huid om het oog is naakt, bij de oude voorwerpen roodachtig; de keelzak is geel, de oogen zijn groen. Op den kop ziet men in den paartijd eeno korte kuif, en om het gezigt, alsmede aan de dijen, banden van witte vederen.

Deze vogel wordt in onze binnenlandsche plassen en meren vrij veelvuldig aangetroffen; op het Schollevaarseiland, in den Wollenfoppen-polder in Scliieland en op twee of drie andere dergelijke, zeer moerassige plaatsen broedt hij in ongeloofelijke menigte. Hij leeft van visschen en kan zeer gemakkelijk duiken, 't geen hem bij de vangst zeer te stade komt. Hij heeft den naam van waterraaf gekregen, deels om zijne kleur, deels om zijn geluid, dat zeer sterk op dat van de raaf gelijkt. Het wijfje legt in het nest, dat op boomen of hooge struiken aangelegd is, drie of vier groenachtig witte eijeren.

De andere soort, de gekuifde S. (Ccrróo cm/a/ws Temm ) broedt niet bij ons te lande, maar komt van tijd tot tijd uit Kngeland of de eilanden in het Kanaal tot ons over. Deze vogel is kleiner dan de vorige, heeft groene oogen, do huid daar om heen en de keel geel gekleurd, den bek bruingeel, eene fraalje opgesto-kene kuif in den zomertijd op kop en nek, de vleugels bronskleurig groen, met purperen weêrschijn en zwarte randjesomde vedertjes. Overigens is hij groenachtig zwart van kleur, met goudachtigen wederschijn, voornamelijk langs den hals. De gekuifde S. bewoont bij voorkeur rotsachtige kusten, en maakt zijn nest in rotsspleten.

SCHOMÜERG. (Fkibdricii Hermann graaf von) werd in December 1615 uit een oud-adellijk protestantsch geslacht te Heidelberg geboren. Kort na zijne geboorte verloor hij zijne beide ouders en werd door zijne grootmoeder opgevoed. Deze zond hem in 1626 naar Sedan, waar toenmaals een uitmuntend opvoedingsgesticht voor jonge Protestantsche edellieden bestond, en daarna in 1630 tot voortzetting zijner studiën naar Parijs. Hier bleef,hij echter niet lang, maar ging naar de hoogeschool te Leyden, waar hij vooral de wiskunde beoefende. Op zijn 17^do jaar kwam S. als volontair bij Frederik Hendrik's leger, nam echter eerst in 1634 werkelijk dienst bij den hertog Bernhard van Weimar, en woonde onder dezen den slag van Nördlingen bij. In het jaar 1635 wierf hij op eigene kosten eene compagnie bij het regiment van den lateren maarschalk van Rantzow, onderscheidde zich bij Calais, doch nam spoedig zijn ontslag, en smaakte eene korte rust op zijne goederen, gedurende welken tijd hij met zijne nicht Johanna Elizabeth in het huwelijk trad. Slechts korten tijd genoot hij het huiselijke leven: in 1639 zocht hij dienst bij Frederik Hendrik, die hem als luitenant aanstelde en in 1642 tot ritmeester bevorderde. Hij onderscheidde zich bij de verovering van Gennep (1641), van Sas van Gent (1644) en van Hulst (1645). Na den vrede van Munster benoemde Willem de Il^de, zoon en opvolger van Frederik Hendrik, hem tot eersten kamerheer; maar bij diens dood (7 November 1650) verliet S., die in den haat deelde, welken men zijnen meester toedroeg, Holland en ging in Fransche dienst over. Hij verkreeg hier den rang van inaréchal-de-cawp. Bij den daarop volgenden oorlog tusschen Frankrijk en Spanje streed S. in de zuidelijke Nederlanden; na de verovering van Rethel en St. Menchoult in 1653, het gelukkige ontzet van Arras en de innamo van Quesnoy kreeg hij in 1654 den rang van luitenant-generaal. Nog in het zelfde jaar ging S. naar Duitsch-land, wierf aldaar een regiment, en keerde in 1655 nog tijdig genoeg terug, om de verovering van Landricies, Condé en St. Gui-lain bij te wonen. Lodewijk de XlV^de benoemde hem tot gouverneur van laatstgemelde stad. Deze was als vesting zeer onbeduidend, en toen S. in het begin van 1657 onverwachts door een Spaansch corps van 12000 man werd aangevallen, moest hij na eene korte verdediging den 22^8tt!n Maart capituleren. Hij voerde do 600 man sterke bezetting met wapens en bagaadje naar Guise, en werd na do verovering van Bourbourg gouverneur van deze stad. In den beslissenden slag in de duinen (14 Junij 1658) commandeerde S. de tweede linie van den linker vleugel en onderscheidde zich daar, even als bij de daaropvolgende verovering van Duinkerken, door zijnen moed en zijne beradenheid. Turenne rekende S. dan ook onder zijno beste generaals, en droeg hem dikwijls eenen zelfstandigen last op, dien S. steeds tot zijne tevredenheid uitvoerde. I^e Pyrenesche vrede, die den 7^dt'ⁿ November 1659 een einde aan den oorlog maakte, opende eene nieuwe loopbaan voor S, waarin geen ander hem de eerste plaats betwistte. Portugal had zich namelijk in 1040 van de Spaansche kroon losgescheurd en Spanje bezigde na den vrede zijne troepen, om Portugal te heroveren. Niels ontbrak meer aan het jonge koningrijk dan kundige en ervarene officieren; S. nam de uitnoodiging der Portugesche regering aan, en begaf zich met 400 tot 500 bekwame officieren en manschappen naar Portugal, waar hij den 13^deQ November 1660 aankwam. Hier moest hij nu de troepen aan krijgstucht ge vennen, en orde bij het leger invoeren. In 1603 sloeg hij do Spanjaarden bij Est rem oz of Almexial (8 Junij), in 1665 bij Villa-Vieiosa of Montcs Claros (17 Junij) cn behaalde verder vele voordooien, die ten gevolge hadden, dat bij den vrede te Lissabon, den 13^dcn Februarij 1G68, de onafhankelijkheid van Portugal erkend

werd. Na den slag vau Estremoz was hij tot graaf van Mertola en grande van Portugal benoemd. Hierop keerde S. naar Frank- j rijk terug en liet zich daur naturaliseren. Aanvankelijk nam ¹ hij geen deel aan den oorlog van 1672 tegen de Nederlanden. In 1673 echter ging hij in Engelsehe dienst over als kapitein- ■ generaal der gezamenlijke landtroepen, waarmede hij ingeseheept werd; doch de vloot werd bij Texel geslagen, en do landing had | geen' voortgang. In November keerde hij daarop naar Frankrijk terug. Hij kreeg aldaar eerst het bevel over het leger tusschen ¹ de Sambre en de Maas, doch later, nadat Lodewijk de XIV¹¹⁰ hem tot hertog verheven had, over de Fransche troepen in het : graafschap Houssillon, die tegen Spanje bestemd waren. Gedu- : rende het jaar 1674 leed hij vele nadeelcn; maar in het volgende jaar dwong hij Bellegardo tot overgave, en werd daags daarna maarschalk van Frankrijk. In het jaar 1676 ging S. we- 1 der naar de Nederlanden, en gelukte het hem Maastricht te ontzetten. Ook in het volgende jaar had hij deel aan de verovering van Valenciennes en Kamcrijk, en moest daarna het hevel | aanvaarden over het observatieleger tc Sedan. S. was in 1678 tegenwoordig bij do inname van Gent en van Yperen, en werd _| in het volgende jaar naar Kleef gezonden, om den keurvorst van j Brandenburg tot den vrede te dwingen, hetwelk deze door den , vrede van St. Germain en Laije voorkwam. S. leefde nu eenige j jaren in rust, tot dat het jaar 1684 hem andermaal te velde j riep. Eerst moest hij de belegering van Luxemburg dekken, en j daarna met 30,000 man Duitschland tot cencn wapenstilstand dwingen, die den 15^den Augustus tot stand kwam. De herroeping van het cdict van Nantes, den 22^8tlt;;u October 1G85, kwam echter zijn geluk vernielen. Hij scheepte zich in naar Portugal, werd daar met geestdrift ontvangen, doch werd ook hier spoedig om zijn geloof vervolgd. In 1687 verliet hij ook dit land en begaf zich naar 's Gravenhage, waar hij met prins Willem den Iir^lcn dc latere landing in Engeland beraamde, en trad toen in dienst van den keurvorst van Brandenburg, terwijl hij na diens dood in Nederlandsche dienst overging. Den 5^den November 1688 landde hij met Willem den Ill^dcn aan de Engelsehe kust, terwijl Jacobus de ll^d0 den troon verliet en naar Frankrijk vlugtte. S. werd tot hertog verheven, kreeg de orde van den kousenband en een geschenk van 100,000 pond sterling, terwijl hij tevens tot generalissimus van het Britsche leger en tot grootmeester der artillerie benoemd werd. Met weinig troepen ging hij in 1689 naar Ierland, om aldaar Jacobus te bestrijden. Niettegenstaande deze cene groote overmagt bezat, waagde hij hot niet de Engelschen aan te tasten, en beide legers leden veel door ziekte en gebrek. In 1690 landde Willem de lil¹¹⁰ zelf in Ierland, vereenigde zich met S. en trok den l()^den Julij over de Boyne. In dezen slag eindigde de 75-jarige veldheer zijn leven onder de sabelhouwen der vijandelijke ruiterij.

Men vergelijke; J. F. A. Kamer, Zeóen Fricdyich's von Sc homberg (Manheim 1789, 2 dln.); Quincy, Uistoire militaire de Louis XIV (Parijs 1726, 7 dln.); Biographisches Lexikon aller Helden tind Militair personen, tvelche sich in preuszischen Uien sten berd hmt gemacht haben (Berlijn 1790, 3 dln.). L.

SOHÖN of SCHONGAUER (Maktin) was dc merkwaardigste Duitsche schilder der XV^do eeuw. Hij trachtte, wet Michael Wohlgemuth en den ouderen Herlein, voor 'teerst regt te doen aan de eisehen der schoonheid en zielsuitdrukking. Ook was hij de eerste, die de nieuwe techniek der school van v. Eyck in Duitschland invoerde, en de Duitsche kunst ecne waardige plaats deed innemen nevens de Italiaansche en Nederlandsche.

Omtrent zijne afkomst en geboorte heerscht veel verschil van meening. De Italiaansche schrijvers hielden hem voor een' Antwerpenaar; Sandrart meende, dat hij te Culmbach (in Franken) geboren was. Latere schrijvers beweerden, dat hij uit eene aanzienlijke Augsburgsche familie te Colmar geboren was, en meenden zelfs daarvoor een stellig bewijs gevonden te hebben in het achterschrift op een gegraveerd portret, in de Pinakotheck van Munchen voorhanden, en door Bartsch, Le Peinire Graveur bl. 104, vermeld. Uit het in 1840 te Ulm verschenen werk van C. Gruneisen en E. Mar.ch, Ulm's JCunstleben un Miltelalter_t blijkt echter, da hij behoorde tot eene talrijke kunstenaars-familie aldaar; dat zijn vader, Barthcl sen., er van 1429—1440 schilder was, en dat hij zelf reeds in 1441 als schilder in de jaarboeken van Uiin voorkomt, en nog in 1461 in dezelfde boeken vermeld wordt, nu eens onder den naam van Martin Schön, dan weder onder dien van Martin Schongauer.

Intusschen is S. inderdaad te Colmar werkzaam geweest, waar hij zich in 1461 of kort daarna moet gevestigd hebben. Volgens de jongste ontdekkingen is hij aldaar in 1488 overleden. Even als omtrent het geslacht en den leeftijd van dezen meester, zijn er ook over zijne werkzaamheid en school een aantal tegenstrijdige berigten geboekt. Zeer waarschijnlijk heeft hij zich op jeugdigen leeftijd bijna uitsluitend met de graveerkunst bezig gehouden, welke hij van een' zekeren goudsmid, met name L. Kust, zou hebben geleerd. Eerst later schijnt hij in de Nederlanden, in de school van v. Eyck, de schilderkunst in hare belangrijke ontwikkeling te hebben leeren kennen, welke hij geheel in zich opgenomen heeft, en waardoor zijn werk , in vergelijking met dat van andere oud-Duitsche meesters, een hijzonder karakter verkreeg, hetwelk aan velen gedurende langen tijd geheel onverklaarbaar voorkwam, daar men voornamelijk op het dwaalspoor was gebragt door Sandrart, volgens wien S. en zijne tijdgenoo-ten in onmiddellijke betrekking stonden tot de Italiaansche school, en aan den invloed van Perugino en diens tijdge-nooten hunne ontwikkeling te danken hadden. Het is thans zoo goed als bewezen, dat S. zich geruimen tijd te Antwerpen moet hebben opgehouden.

Er zijn een aantal schilderijen, die aan dezen meester worden toegeschreven. Daarin werd echter eene kritische schifting gemaakt door H. v. Quandt (zie het Deutsches Kunslhlatt 1840, N^ü. 76— 79). Deze schrijver heeft doen opmerken, dat S., die zich veel meer dan vroegere meesters op innigheid en kracht van uitdrukking toelegde, tweeërlei type van gelaat aan zijne beelden gaf, waarvan de eene langwerpig en edel, de andere zaamge-drongen en stomp was. De schilderijen, door S. te Ulm achtergelaten , behooren waarschijnlijk tot zijne vroegste voortbrengselen. In de domkerk aldaar vindt men van hem eene Afneming van het kruis; eene Graflegging, in dezelfde kerk, die mede aan S. wordt toegeschreven, is door het overschilderen zeer ontaard. Te Stuttgard vindt men in eene particuliere verzameling eene Krooning van Maria en eene Graflegging, die, volgens Waagen, ten onregte aan S. worden toegeschreven. Te Neurenberg in de St. Mauritskapel, te Munchen in de Pinakothcek, en in de galerij te Schleissheim worden onderscheidene schilderijen gevonden , die altijd voor het werk van S. zijn doorgegaan, totdat v. Quandt de echtheid daarvan ernstig heeft doen betwijfelen. Zijne schoonste werken worden te Colmar aangetroffen, 0. a. in het tegenwoordige collegium, twee vleugels van een groot altaarstuk, waarop de Aankondiging van Maria en Maria met het kind zijn voorgesteld. Even als in den St. Antonius, op de achterzijde dezer vleugels geschilderd, heeft S. ook in eene Kruisiging (mede ter genoemde plaatse te vinden) eene groote mate van phantasie in de voorstelling van het afgrijselijke getoond. Daarentegen pleiten eene Graflegging, eene en andere tafereelen

aldaar voor de grootschheid en waardigheid der opvatting van dezen kunstenaar. De reeks van schilderijen, uit de Dominica-nerkerk in het collegium overgebragt, en tafereel en uit het lijden van Jezus voorstellende, is weder van minder gehalte; v. Quant betwijfelt de echtheid. Uitstekend is echter ecne levensgroote Madonna₎ in de kerk van St. Maarten te Colmar. De meeste van deze schilderijen meenen Passavant en Waagen, met de werken van Rogier van der Weyden te mogen vergelijken.

Te Berlijn vindt men van hem ecne Aanbidding der drie koningen] te Basel vier smalle paneelen, door Passavant als het werk van S. herkend; daarentegen zijn die, welke in de galerij te Weenen aan S. worden toegeschreven, volgens v. Quandt, bepaaldelijk onecht. Daar echter het onderzoek nopens het werk van dezen meester nog niet is gesloten, is het niet wel doenlijk, zich aan cene stellige opgave te wagen.

Als graveur bezat S. groote verdienste, zijn werk is belangrijk als het oudste, dat in dit kunstvak bekend is. Bartsch, Le Peintre Graveur VI, pag. 119 e. v., beschrijft 116 prenten van dezen meester, pag. 166 e. v. 17 andere, die wel het monogram van S. dragen, maar niet van zijne hand zijn, en op pag. 176 geeft hij, als aanhangsel eenige prenten op, die door Hein eek e worden vermeld, maar bf verloren zijn gegaan, bf niet van S. afkomstig zijn. Isaac van Meeckenen en andere onbekende of bekende meesters hebben zijn werk druk geco-

piëcrd; terwijl het buiten twijfel is, dat Aihvceht Dura^- nis graveur zeer veel aan de studio van S.'s prentkunst had te danken, terwijl hij haar later door zijn genio uit den staat harer kindschhoid tot grootc ontwikkeling bragt.

SCHÜNÓRUNN is een keizerlijk lustslot In Oostenrijk, een uur gaans ten zuidoosten van Weenen, aan de Wien, tusschen de dorpon Hietzing on Meidling gelegen. lioeds onder keizer Matthias was ö. een vorstelijk jagtslot; doeh in zijnen tegcn-woordigen vorm werd liet in 1744 onder de regering van Maria Theresia, door Valraagini, nnar een plan van Pucassl, gebouwd; terwijl tevens de tuinen en het park om het gebouw aangelegd werden. De grootste lengte van den tuin bedraagt 784 vadem of' 1476 Ned. el, de grootste breedte 630 vadem of' 1195 N. el. Met bijtelling van alle belendende gebouwen, onder welke ook een schouwburg behoort, bevat het paleis 1441 vertrekken; bijzonder worden onder dezen genoemd: het blaanwo kabinet, zijnde het lievelingsvertrek of boudoir van keizerin Maria Theresia; de kamer, die Napoleon in 1809 bewoonde; en die, waarin zijn zoon, de Hertog van Eelehstadt, In 1833 overleed. Bezienswaardig zijn overigens de fraaije slotkapel, do groote zaal mot wanden van spiegelglas en een heerlijk gesehiiderd plafond, de drio landsehapszalen, do kamer met do Hamiltonsche schilderijen en de ceremonlenzaal. Naast het paleis bevinden zieh de groote oranjerie en do serres. Het fraaije parterre Is met 32 groepen of standbeelden van marmer versierd; hot park bevat prachtige lanen, bijzonder hooge geschoren ijpenlmgen, verscheidene vijvers , eeno schoono bron (Sehön-brunn) met het liefolijke marmeren beeld eener water scheppende on nederhurkendo nytnf, eeuo menagerie, eene fesanterij, oenen botanischen tuin, en op den top van een' heuvel de zoogenaamdo Glorietle, zijnde eene zeer lange colonnade, naar een weinig smaakvol plan gebouwd. Tc S. werd den 2liquot;^lon December 1805 do vrede van Presburg geratificeerd, en den 14^l!ei1 October 1809 do vrede van Woenen gesloten.

SCHONCK (Everakd Jan Benjamin), geboren in 1745, overleden den IS¹¹™ Junij 1821 als rector der Latijnscho scholen te Nijmegen, heeft zich als verdienstelijk schrijver en dichter, vooral ten behoeve der jeugd, doen kennon , \n\ Nieuwe gedichlen voor kinderen (Nijmegen 1806), St. Nicolaasycschenh aan chjeuyd (aid. 1814), enz. Van zijnen luimigen geest getuigen; Dn bon-hews uil de mode (aid. 1792), Hel masker der wereld enz. (aid.); van zijnen godsdienstigen zin, meer dan van zijn talent voor de godsdienstige poczy: Proeve van zangstukken op de (je-boor te, hel lijden en de verheerlijking van Jrzus (Amsterdam 1807). Ook over het Valkenhof zyncr woonplaats heeft hij in dichtmaat geschreven {Lotgevallen, Nijmegen 1805; Nijmceysch ahiyt, aid.).

SCHONEN, in hot Zweedsch Skanc, is de naam, die wol aan het zuidelijke gedeelte des rijks gegeven wordt, dat door don Sond van hot Doensche eiland Secland gescheiden is. Ilotiseen deel dor vroegere provineie Gothland, omvat do tegenwoordige lanen Malmöhus en Chrlstianstad, welke gezamenlijk eene oppervlakte van '202J. □ mijl, mot eene bevolking van 494,000 zielen hebben. De grond is vlak, vruchtbaar en levert eene groote hoeveelheid granen op. Landbouw en branderijen zijn de voornaamste middelen van bestaan der bevolking, die zich altijd in taal en gebruiken nog oenigermate van de eigenlijke Zweden onderscheidt, daar hun land niet altijd een deel van dat rijk heeft uitgemaakt. In 1330 werd S. door Jan, hertog van IIol-stein, voor 70,000 mark zilver aan Albert van Meckelenburg, koning van Zweden, verpand. Waldemar, koning van Denemarken, maakte zich In 1341 van het verpande gebied meestor, dat zijno opvolgers behielden, tot het in 16r)8 door don vrede van Roeskilde, welko door dien van Kopenhagen bevestigd word, aan Zweden werd afgestaan. Wel heroverden de Denen later het verloren gebied, doch moesten in 1079, bij het verdrag te Fon-tainebleau en don daarop gevolgden vrede van Lund, S. weder aan de Zweden overlaten. De omstandigheid, dat Holsingborg, een der kastoelen aan don Ingang van den Sond, in S. ligt, en het bozit dier provincie dus Denemarken in slaat stelde, zijne regten op dat vaarwater nadrukkelijk te doen gelden, verklaart het hooge belang, dat Denemarken in het verwerven van S. stelde.

SOHOOCK (Mautinus), geboren te Zalt-Bommel, den Iquot;'⁰¹¹ April 1014, was de eerste, die aan de pas opgerigto Utrccht-sche hoogesehool de doctorale waardigheid verkreeg. In hot jaar 1638 word hij aan die hoogesehool hoogleoraar dor oude letterkunde en wolsprekendheid; doch zeer kort daarna aanvaardde hij cenen leerstoel in de geschiedenis en welsprekendheid te Deventer. In 1640 werd hij hoogleeranr der redeneer- en natuurkunde. Dezen post wegens onaangenaamheden verlaten hebbende, vertrok hij naar Berlijn, waar de keurvorst van Brandenburg hem tot zijnen historieschrijver aanstelde, waarna hij zich te Frankfort aan den Oder vestigde, waar hij den titel van honorair hoogleeranr droeg, en in het jaar 1669 overleed. Hij was ecu zeer geleerd, maar naar het schijnt verwaand en wispelturig man, dio zeer gemengd was in de carteslaansche twisten van zijnen tijd en mede gewikkeld raakte in oenen hevigen pen-ncstrijd met zijnen voormaligcn vriend Vortius, vooral over kerk-regtelijke onderwerpen. Talrijk en veelsoortig zijn zijne schriften; zij betreffen do oude letterkunde, de regtsgoloerdheid, de wijsbegeerte, de natuurkunde, de godgeleerdheid cn de geschiedenis. Men vindt hen opgeteld bij Burman, Traject, erudil. blz. 324 e. v., doch naauwkouriger bij Paquot, Memoires, D. I. blz. 296 e. v. Zijne beschrijving der Nederlanden (Eelyium Foederalum, Amsterdam 1652 , 1664, 1671) is nog belangrijk, omdat zij afdaalt tot kleinigheden, die men elders niet aantreft; doch zij is thans, even als do meeste schriften van dezen twistzieken polyhistor, vrij zeldzaam.

SCHOONER. (Zie Schoener).

SCHOONEVELD op SCOENEVELD, oudtijds een eiland In het noordwesten van Vlaanderen, in den mond van do Hont of Wester-schelde, dat in do XIV¹¹⁰ eeuw door do zee verzwolgen is, en zijn' naam gelaten heeft aan eeno zandbank in de Noordzee, niet ver van do Zeeuwsche kust. Do zee, in de nabijheid dier bank, komt in do geschiedenis dos vaderlands wol voor onder den naam van vlakte van Schooneveld. In het jaar 1673 hadden aldaar op don 7^lllt;!n on den 14^llcquot; Jnnij ontmoetingen plaats tusschen de Staatsche vloot, onder den admiraal do Rnyter, en de Engelsche, ontler prins Robert, welke gewoonlijk, naar het tooneel van den strijd, de beide slagen op dc vlakte van S. genoemd worden.

SCHOONHEID is do naam van een dor belangrijkste begrippon, tot do theorie der kunst behoorende. Gewoonlijk wordt het wezen der kunst beschouwd als te bestaan in de voorstelling van hot schoonc. Desniettemin is eeno nadoro verklaring van hot schoono hoogst mooijclijk. In het gewone spraakgebruik wordt in do natuur en In de kunst elke vorm, die het oog bekoort cn do ziel weldadig aandoet, reeds schoon genoemd. De aesthctlek (zie Aestheliek) stolt van haro zijde echter hoogere eischen, en bestempelt die zinnelijke welbohagelijkhoid met geene andere namen dan die van bevallig en aangenaam. De aestheliek beperkt het begrip van het schoono slechts tot die voorwerpen, waarin do zinnelijke vorm en wijze van verschijning volstrektclijk bepaald cn gebonden zijn door hot donkbeeld, dat er aan ton grondslag ligt, waarin vorm en inhoud volkomen In elkander opgaan en elkander volkomen opwogen. Uit dezo begripsbepaling, tot welko do redeneringen der boste en diepzinnigste wijsgceren den grond hebben gelegd, vlooijcn als vanzelf de daaraan verwante begrippen van het verhevene, comische, leolijko enz., voort. S. is het harmonische cvenwigt cn liet elkander innig doordringen van het geestelijke en zinnelijke. In het verhevene heeft het geestelijke de bovenhand over hot zinnolijko; In het comische hot zinnelijke over het geestelijke; het loelijke is do ruwe zinnelijkheid, waaraan al het geestelijke is ontvloden. Hot deel dor aestlietiok, dat deze begrippen nader ontwikkelt en in hunne wodorkoerige verhouding voorstelt, wordt de methaphysiek van het schoono genoemd. Lezenswaardig is daarover do Duitscho geloerde Vischer in zijne werken over aesthctlek. Maar met dezo begripsbepalingen is nog niet veel gewonnen. Daar de verschillende tijden en volken elk hun eigendommelijk geestelijk loven bezitten, on van dat leven ook de voorstellingen In verschillende tijden en bij verschillende volken afhankelijk zijn, doet het schoonc zich, naar gelang van de verschillonde kunstperioden, in zeer afwisselende gedaanten voor. Om dus eene ware en levendige voorstelling van het schoone te bekomen, is hot niet genoeg de aestlietiok te beoefenen, maar moet men de studio daarvan verbinden met die der algomceno kunstgeschiedenis. Door de aesthetiek leert men het sehocne kennen in zijn'

algemeencn aard, door do kunstgeschiedenis in zijno, van tijd en plaats afhankelijke, bijzondere verschijningen.

Bij de beoordeeling van de S. in het menschelijke ligchnam, even als bij ieder ander voorwerp in de natuur, hangt veel af van het standpunt, dat men daarbij kiest. Een werkpaard en een Arabisch rijpaard of oen Engelsche wedrenner kunnen, ieder in zijne soort, schoon worden genoemd, even als een neger, een Europeaan of een roodhuid. Intusschen moeten toch de vormen van een individu, waaraan men de eigenschap van S. wil toekennen, met do grootst mogelijke juistheid beantwoorden aan do begrippen, welke de wetenschap en de ervaring omtrent hunne soort en hunnen aard hebben vastgesteld. Zoo is b. v. voor den natuuronderzoeker een schoon kristal zulk een, waarbij alle vlakke zijden regelmatig zijn gevormd; een schoone lintworm, die, waarbij de volkomeno en onvolkomene geledingen, hals, kop enz., gelijkmatig gevormd en zuiver bewaard zijn. Zoo bepaalt ook de menschelijke S. zich niet tot do oogen, het gelaat, de kleur van huid enz., maar in het geheel moet harmonie heerschen, zoowel in den bouw (waarbij do leer der proportiën en der anatomie te pas komt), als in do tinten van do huid en andere ligchaams-doelen, waaruit de stofwisseling en de menging der vochten blijkt, in do rondingen en welvingen der oppervlakten, die van de hoeveelheid en do vastheid van hot vet en het vleesch afhangen, in de bewegingen des ligchaams (gebaren, gang enz.), die do juistheid van het zamenstel, de veerkrachtigheid der pezen, de meerdere of mindere volkomenheid dor willekeurige of onwillekeurige werkzaamheid van do zenuwen te kennen geven. Ter onderhouding en ontwikkeling van de S. des ligchaams is eigenlijk alles dienstig, wat de gezondheid bevordert: goede, genoegzame voeding, eeno behoorlijke mate en afwisseling van rust en arbeid, van slapen en waken, zuver-heid, gymnastiek enz. In zooverre als dit alles, in verband met de verstandelijke en zedelijke ontwikkeling, het geestelijke bestanddeel kan veredelen, strekt het, daar deze zich ontegenzeggelijk in het ligchamelijke afspiegelen, ook ter verhooging der S. Een sierlijk zich bewegende voet is iets schoons; een even groote, maar zich plomp nederzettende voet is leolijk.

Schoone kunsten zijn die, welke zich in hoofdzaak bezig houden met de voorstelling van het schoone (zie Kunst), terwijl do overige, do dusgenaamde technische kunsten, het nuttige ten doel hebben.

SCHOONHOVEN, eeno stad aan den regter oever der Lek, in de provincie Zuid-Holland. Zij had in 1858 omstreeks 2900 inwoners. Tot hare voornaamste gebouwen behooren de Hervormde kerk, met het graf van Olivier van Noort, die te S. geboren werd; do bodehuizen der R. Catholieken, Jansenisten, Afgescheiden en Israëlieten; het stadhuis, met eeno klok, gegoten uit een stuk gesehut, dat met Olivier van Noort do reis om do aarde gedaan hoeft; en de stadswaag. Er wordt handel gedreven in gouden en zilveren werken, die er vervaardigd worden, in hennep, boter en kaas; terwijl er vele koperslagerijen en eenige andere industriële ondernemingen gevonden worden. De zalm-visscherij op de rivier werpt minder voordooien af dan vroeger.

S. komt in de XIII^d0 eeuw het eerst met zekerheid voor, en was toen eene afzonderlijke heerlijkheid, die in het laatst der XIV^do eeuw met de grafelijkheid vereenigd werd. S. is merkwaardig door het lot van Albrecht Beiling, die in 1424 in do nabijheid der stad levend begraven werd. Tijdens des Jonker Fransen oorlog bragten de inwoners den Hoekschen op de Lek eene geduchte nederlaag toe; in den Spaanschen tijd had de stad meermalen veel te lijden.

SCHOON JANS (Antome), schilder, geboren te Antwerpen in lG^r)0, was leerling van Erasmus Q.iellinus, en reisde vervolgens naar Rome ter voortzetting vati zijne studiën. Van Rome begaf hij zich r.aar Weenen, waar keizer Leopold hem tot zijn* kamerschilder benoemde. Als zoodanig vervaardigde hij eenige portretten en altaarstukken, welke men in de kerken van Weenen aantreft. Later reisde hij naar Engeland, waar hij eenige portretten schilderde, vervolgens naar Nederland, waar hij niet gelukkig slaagde, en naar Dusseldorp, waar hij door don keurvorst Johann Wilhelm met onderscheiding werd ontvangen. Na diens dood bezocht hij Dresden, Berlijn en Potsdam, overal portretten en ook historische voorstellingen schilderende, maar overal zijn verblijf kenmerkend door zijn' hoogmoed en zijn grillig ka-raktor. In 1716 keerde bij eindelijk naar Weenen terug, waar hij in 1726 als directeur der academie overleed. In do Pinako-theek te Munchen, de galerij te Sehleissheim, te Potsdam en te Pom mors fel den vindt men verdienstelijke kabinetstukken van zijne hand.

SCHOORL (Jan van), ook wol SCHOREL, SCOOREL, SCHOREEL, enz. genoemd, werd den l^8tcn Augustus 1495 te Schoorl bij Alkmaar geboren, en als ouderlooze knaap door Willem Cornelisz. to Haarlem in do kunst onderwezen, maar onder hoogst drukkende omstandigheden, zoo als Karei van Mandor mededeelt. Deze meester toch eischte, dat do voogden van den knaap zich zouden verbinden, dezen drie jaren bij hem te laten of anders hem eene aanzienlijke som gelds te betalen. S. had zeer veel te verduren bij zijn' meester, maar droeg alles geduldig en maakte zulke vorderingen, dat hij reeds in het eerste jaar in staat was, zijn' hebzuchtigen meester eene winst van 100 gulden te bezorgen. Maar in plaats dat zijne vlijt en zijn talent hem eeno betere behandeling verwierven, berokkenden zij hem slechts den haat en den argwaan des meesters, die hem gedurig met de noodlottige, geschrevene verbindtenis tergde. In een' stormachtigen nacht, terwijl meester Willem Cornelisz. door dronkenschap als een lijk nederlag, maakte S. zich van het heillooze papier meester, en scheurde hot in duizend stukken. Desniettemin bleef hij met edele trouw do drie harde leerjaren uitdienen, en begaf zich daarop naar meester Jacob Cornelisz., toenmaals een beroemd schilder te Amsterdam. Voorspoedig in do kunst, zoodat zijno werken weldra koopers vonden, ondervond hij ook de magt der liefde. Do bevallige dochter zijns meesters had zijn hart gestolen, en hij besloot do wereld in te gaan, en niet terug te koeren vóór hij, als beroemd kunstenaar, haar zijne hand kou aanbieden. Daartoe toog hij naar den vermaarden Jan van Ma-buse, die in dienst van den Utrechtschen bisschop, Philips van Borgondië, werkte. Deze ontving hem vriendelijk en stelde hem dadelijk aan het werk; maar do ruwe levenswijs ergerde den streng zedelijken jongeling te zeer dan dat hij het bij hem kon uithouden. Zij scheidden in vrede, en S. reisde eerst naar Keulen, vervolgens naar Spiers en Straatsburg. Overal vond hij de werkplaatsen der grootste meesters van dien tijd voor zich geopend, en allen beijverden zich om, in vergoeding van delessen, die zij hem gaven, van zijn talent partij te trekken en zijne hulp te aanvaarden.

Eindelijk trok hem de beroemde naam van Albert Durer naar Neurenberg. De groote meester nam den jongen, talentvollon kunstenaar in zijn huis en zijno werkplaats op. Maar het was de tijd der groote hervorming op godsdienstig en kerkelijk gebied, en tusschen Albert Durer, die met hart en ziel Luther's leer was toegedaan, en S., die met al de standvastige trouw, welke zijn karakter kenmerkte, de Moederkerk aanhing, moest wel eene groote klove ontstaan. Hij verliet dus ook Durer, en kwam op 22-jarigen leeftijd te Karnthen, waar hij voor den kunstlie-vendon vrijheer der plaats een aantal werken schilderde, die hem eer en belooning van allerlei aard opleverden. Door zijn aangenaam uiterlijk en beminnelijk karakter bekoord, gevoelde de dochter van dien edelman eeno innige liefde voor S. in haar hart ontwaken. Haar vader, hoogelijk met don kunstenaar ingenomen, gaf dezen te kennen, dat hij niet te vergeefs om zijne toestemming zou vragen. Maar S., nog steeds vervuld met het liefelijke beeld der dochter van Jacob Cornelisz., weêrstond de verleiding en toog verder, nu naar Venetië. Aldaar maakte hij kennis niet een* geleerden landgenoot, die voornemens was met eenige andere pelgrims eene bedevaart naar Jerusalem te doen. S. sloot zich bij hen aan, scheepte zich in, en had eeno zoo voordeelige reis, dat hij zelfs gedurende den overtogt zijne geliefkoosde kunst kon beoefenen. Op den duur toekende hij in zijn schetsboek, en schilderde op do eilanden Cyprus en Can-dia een aantal studiën, welke hij in zijno latere werken te pas bragt.

Te Jerusalem werd hij met de meeste vriendschap opgenomen en in staat gesteld, ook de omstreken der heilige stad te bezoeken. Ook hier vervaardigde hij een aantal studiën, waarvan hij, in het vaderland teruggekeerd, een uitnemend gebruik maakte voor zijne schilderijen. Na voor den prior van het klooster een' St. Th om as door Christus van zijn onyelnnf lt;jc.nezen geschilderd te 1 hebben , keerde S. behouden te Venetië terug, en bezocht vervol-

gens ondorscheideno steden vftn Italië To Home kwam liij eenige maanden na den dood van Kafael, maar terwijl meesters als Michael Angolo, Giulio Homano e. a. daar nog in volle werkzaamheid waren. S. bestudeerde hunne werken, vooral die van Rafael, en met genoegzame vrucht, om daarvan te doen blijken door het verschil tusschon zijne vroegere werken, die den leerling van Frans F1 oris en Mabuse verraden, en zijne latere, 't Is waar, dat zijne eigenaardigheid als Hollandsch schilder zich in die studie oploste. Te Home teekende hij ook onderscheidene gebouwen, welke hij vervolgens in zijne compo-siticn te pas bragt.

Hoe vurig ook naar zijn vaderland terug verlangend, wist S. dat verlangen te beheerschen en vertoefde nog te Home, toen, na den dood van paus Leo den X^den, aan Adriaan van Utrecht, zijn' landgenoot, de driedubbele kroon werd opgedragen. S. werd door dezen met de uitvoering van talrijke werken belast en dientengevolge met eer en rijkdom beloond. Zoo schilderde hij ook het portret des Pausen, hetwelk deze aan bet door hem gestichte collegie te Leuven vereerde. Na het kort daarop gevolgde overlijden van paus Adriaan, verliet S. Rome en snelde over do Alpen naar zijn vaderland heen. Zijn weg voerde hem door Frankrijk, waar koning Frans do I^8te met milde hand de schoone kunsten bevorderde. De roem van S. was ook derwaarts genoegzaam doorgedrongen, om hem de schitterendste aanbiedingen ten deel te doen vallen. Maar steeds vervuld met het ideaal zijner liefde, sloeg hij alles af en reisde verder, tot dat hij Utrecht en Amsterdam bereikte, om te vernemen, dat... zijne schoone met een' goudsmid was gehuwd.

Diep geschokt, gevoelde S. zich niet in staat haar weder te zien. Met verdubbelde kracht wijdde hij zich der kunst en der vriendschap. In den heer van Lockhorst, deken van de domkerk te Utrecht, vond hij een' warmen beschermer. Na eenige jaren te Utrecht gewerkt te hebben, werd hij door de heerschende onlusten verdreven, en vond hij te Haarlem bij Simon Saen, den commandeur der orde van St. Jan, eene hartelijke ontvangst, terwijl deze hem tevens eenige belangrijke werken opdroeg. Hij rigtte nu eene groote werkplaats te Haarlem op, waar hij zijne beroemdste stukken vervaardigde, o. a. de Kruisiging, voor het hoogaltaar der oude kerk te Amsterdam, bij den beeldenstorm , helaas, vernield. In 1536 werd S. naar Utrecht geroepen, om do vier deuren van het, door keizer Henrik den IV^dcn aan de Maria-kerk aldaar geschonken, gebeeldhouwde altaarstuk met levens-groote figuren te beschilderen. Op een der deuren stelde hij de H. Maagd met het kind en Jozef voor; op do tweede, keizer Henrik zelven in prachtgewaad, geknield voor zijn' voormali-gen leermeester, bisschop Koenraad van Utrecht; de beide andere deuren, waarop de offerande van Abraham was voorgesteld, voltooide S. eerst later, en schilderde voorloopig in hare plaats twee groote stukken met waterverf op doek. Deze waren zoo schoon dat koning Philips, die tijdens de voltooijing van het geheel in 1549 te Utrecht was, hen van de kerk afkocht en met zich naar Spanje nam. Terwijl S.'s roem zich aldus in het zuiden verspreidde, was hij in het noorden niet minder vermaard. De koning van Zweden verzocht hem, een' architect aan te wijzen, om dien in zijne dienst te nemen. S. voldeed aan dat verzoek en liet door den bouwmeester, dien hij koos, aan den koning eene beeldtenis der H. Maagd van zijne hand toekomen. Do koning was zoo zeer met dit geschenk ingenomen, dat hij den zender met een' eigenhandigen brief en door het vereeren van een' kostbaren ring, benevens van onderscheidene andere geschenken, daarvoor wilde danken. Door een ongelukkig toeval echter ontving S. van dat alles niets anders dan den opengebroken brief.

Ligchaamsgebreken van allerlei aard maakten S. vódr den tijd tot een oud man. Twee jaren vódr zijn' dood werd door zijn' meest geliefden leerling, Antonio Mora, zijn welgelijkend portret geschilderd. Hij overleed te Utrecht den 6^lt;len December 1562.

Lr bestaan slechts weinig bewezen echte stukken van S., daar de moesten bij den beeldenstorm zijn vernield. In de musea te Brussel en Amsterdam worden hem eenige schilderijen toegeschreven, die echter niet volkomen overeenstemmen met zijne onmiskenbaar echte werken. Die te Amsterdam stellen eene Mikj-daJena en een zinnebeeldig tafereel van de dochter Sions voor; te Brussel is een stuk met zijvleugels, De aanbidding der Drie liomngen voorstellende. Ook de Uoop van Christus in de Jor* daan in het museum Boymans te Rotterdam is, ofschoon de compositie aan die van S. doet denken, meer dan waarschijnlijk bf eene copie bf door de restauratie bedorven. Evenzoo zijn de schilderijen in de Pinakotheek te Munchen minstens twijfelachtig. Daaronder behoort de beroemde voorstelling van het Sterfbed van Maria, vroeger in een van do kerken te Keulen en later in de verzameling van Boisseree. Deze schilderij, oven als eenige andere, die uit de Rijnlanden afkomstig en waarschijnlijk door verschillende meesters uit de Keulsche school zijn vervaardigd, werden vroeger en worden nog altijd in catalogi ten onregte aan S, toegeschreven.

De werken, welke men, volgens de onderzoekingen van Pas-savant e. a. met zekerheid aan dezen meester kan toeschrijven, zijn de volgenden: 1°. Ken Portret (naar men zegt van hem zelven), in de galerij Belvedere to Weenen. 2'. liet Portret eener vrouw (met het jaartal 1539 op de achterzijde), mede aldaar. 3°. De portretten van bedevaartgangers naar het 11. Land; op het stadhuis te Utrecht bestaat eene reeks van 38 stukkon, met daarbij vermelde namen en do jaren hunner reizen 149S—1547 ; daarvan worden twee paneelen, van welke een met 12 portretten, aan S. toegeschreven. Het achtste op het eerste paneel is dat van S. zelven; men leest er onder: Heer Jan van Scorel wt Holland, bcildere. Vicaris t' S. Jans 1520. Deze portretten zijn vol karakter en scherp geteekend. De kleur in do schaduw is bruin, de lichtere zijn helder gehouden. 4°. Een altaarstuk met de IL Maagd en de stichters van het Kruisgasthuis, buiten de Wittevrouwenpoort te Ltrecht, mede op het raadhuis aldaar. Maria zit in een landschap, het kind staat op haar schoot. De voorstelling herinnert aan Rafael en M. Angelo tevens. De koorheer daarentegen, die, voor het Christusbeeld geknield, het onder de kin streelt, is geheel Nederlandsch opgevat. De twee verschillende opvattingen spiegelen zich af tot in de technische uitvoering. De beide vleugels of deuren van dit altaarstuk zijn van eeno andere hand. 5°. De kruisiging van Christus, een stuk met een aantal figuren, in 1842 in 't bezit van den heer Burel te Keulen, en thans waarschijnlijk in het museum aldaar. Het is geteekend: Schoorle 1530, en beantwoordt volkomen aan al hetgeen van de manier des meesters bekend en geschreven is. 6°. Een minnend paar, door Dr. Waagen op Corshamshouse in Engeland gezien en voor een werk van S. verklaard. 7°. Tobias door den Engel geleid, met het opschrift: Joannes Seorel de Hol land ia 1521. 8^U. De afbeeldingen der ridders van St. Jan, dio Jerusalem hebbenquot; bezocht, afkomstig uit het St. Jan's klooster to Haarlem, thans in het museum op het raadhuis aldaar. 9°. De doop van Chris» tus in de Jordaan, afkomstig uit het zelfde klooster, mede aldaar. 10°. De lofzang van David, mede aldaar, doch minder authentiek.

SCHOOTEN (Frans van), Nederlandsch wiskundige, geboren in 1581, overleden in 1646. Hij was als ingenieur werkzaam in dienst van den lande, toen hij naar Leyden geroepen werd, om aan de inrigting tot opleiding van ingenieurs, te dier tijde met de hoogeschool vereenigd, de door den dood van Lu-dolf van Geulen opengevallene plaats te vervullen. Terwijl hij die betrekking bekleedde, bleef hij, zooveel zijne lessen het hem veroorloofden, ook als ingenieur werkzaam. Wij bezitten van hem de bekende sinus-tafels, die in 1627 , onder den titel Tabulae sinuum, in het licht verschenen.

SCHOOTEN (Frans van) de jongere, zoon van den voorgaande, een uitstekend wiskundige, van groote verdiensten, volgde zijn' vader op in diens betrekking aan de Lcydschc hoogeschool, en bleef daarin werkzaam tot aan zijn' dood (1661). Nog in het zelfde jaar, 1646, dat hij to Leyden kwam, verscheen van hem eene verhandeling, getiteld: Dt organica conicarum sectiomm in plano descriptione. In het daarop volgende jaar gaf hij in het licht oen' uitgestrekten Com-mentarius op de Geometrie van Descartes. Pit. geschrift, verrijkt niet korte aanteekeningon van do Beaunu, bevat schoone, maar tevens zeer diepzinnige beschouwingen, dio, om voor een ieder toegankelijk te zijn, do toelichting voreischten van een' goeden wiskundige, v. S. voorzag in die behoefte cn bewees daardoor aan do wetensclinp, op het standpunt van zijn' tijd, eene inderdnpd gewigtige dienst. Na zijn' dood verscheen nog van hem eene verhandeling, onder den titel: JJe concinnandis dmonslralionihus geomelricis e.r calculo atyehraïco, die door

Petrus v. S. is uitgegeven. Behalve zijne eigene geschriften, heeft v. S. ook werken vnn andere wiskundigen, als van Hudde, burgemeester van Amsterdam, van do Witt enz. uitgegeven en daardoor voor do vergetelheid bewaard. Hij is de leermeester geweest van den grooten Iluygens, hetgeen blijkt uit de door hem geplaatste voorrede, voor hot work van den laatstgenoemde, getiteld: De. raliocmis in ludo aleae.

SCHOOTEN (Petbus van), geboreu in 1634, overleden in 1679, waarsehijnlyk een zoon van Frans van S. eten ouderen, on broeder van den voorgaande, ofschoon do gevoelens daaromtrent verdeeld zijn, en sommigen Petrus voor een' zoon van Frans van S. den jongeren houden. De eerst opgegeveno meening is daarop gegrond, dat Petrus, in de door hem bezorgde uitgave der verhandeling van Frans den jongeren, Francisci frater is genoemd. Van Petrus v. S. is weinig bekend; alleen weten wij, dat hij bij don dood van Frans v. S. den jongeren, hem opvolgde in zijno betrekking aan do Leydscho hoogeschool, en baar tot aan zijnen dood waarnam.

SCHOPENHAUEB (Akïhuu), doctor in do wijsbegeerte en privaat-docent te Berlijn, was oen oorspronkelijk beoefenaar dezer wetenschap; hij liot zich door de stelsels, welke elkander in zijnen tijd in Duitschland opvolgden, niet mede slepen. Zijn eerste geschrift Über die vierfache Wurzel des Sat-zes vom zureichenden O'runde (Kudolstadt 1813, 8°.) gaf daarvan reeds blijken. Doch voornamelijk was hot zijn geschrift, Die Welt als Wille und Vorstellung (Leipzig 1819, 8.) in vier boeken, met een aanhangsel, hetwelk eeno kritiek van de Kant'sche wijsbegeerte bevat, dat hem als een diepzinnig wijsgeer deed kennen. S. onderscheidt hier wel mot Kant de wereld als verschijnsel en in haar wezenlijk bestaan (Ding an Sich), doch vermeent, dat zij als verschijnsel (phaenonieen) van onze voorstelling, en als wezenlijk bestaan van onzen wil afhangt. Hier tegen kwam J. G. Ratze weldra op in een geschrift, ten titel voerende: Was der Wille des Mentchen aus eigner Kraft vermag (Leipzig 1820, 8.). Daar S. zich op eene scherpe en ironische wijze tegen zijne tegenstanders, en voornamelijk tegen de wijsbegeerte van Hegel, die toenmaals do heerschappij over de wetenschap in Duitschland begon to voeren, hoflig uitliet, ondervond hij een verachtelijk stilzwijgen, werd miskend en vergeten; dit duurde moer dan veertig jaren. Hegel stierf intussehen, en na zijnen dood ging langzamerhand de invloed zijner wijsbegeerte, door de reactie tegen de absolute bespiegeling a priori bijna te niet, en do leer van S., die Hegel bijna dertig jaren overleefde, herrees als het ware uit den langen doodslaap, waarin zij gedompeld was geweest. In onze dagen vond zijne Welt als Wille und Vorstellung weder lezers, die daarin veel waars en oorspronkelijks vonden, veel van hetgeen met de rigting der wijsgeerigo bespiegeling in onzen tijd overeenkomst heeft, voornamelijk in het zedelijke of liet gebied van den wil, dat men in den strijd en opgang der speculative stelsels van von Schellingen Hegel, te zeer verzuimde te beoefenen en te doorgronden. Men zie o. a. Fouchade Careil, Hegel et Schopenhauer (Parijs 1862).

SCHüPF (Joseph), historieschilder, in 1745 te Telfs in Tyrol geboren, was een man van buitengemeen talent, die, na te Salzburg, Passau en Weenen het onderwijs van zeer middelmatige kunstenaars te hebben genoten en vervolgens, onder de leiding van Martin Knoller in onderscheidene kerken van Tyrol bewijzen gegeven te hebben van degelijke studie, ter volmaking dier studio, in 1776 op kosten des keizers naar Kome trok. Daar vertoefde hij tot 1733, tegelijker tijd met David, Fiiger , Zauner en anderen, met wie li'y veilig kon wedijveren. Hij vond een' bijzonderen beschermer in graaf Firmian te Milaan , voor wien hij onderscheidene mythologische schilderijen maakte, waarvan er te Praag bewaard gebleven zijn. Door ligchaatnslijden en diepe zwaarmoedigheid gekweld, verliet hij Rome, waar hij met Mengs en Ma-ron in naauwe vriendschap had geleefd. In 1783 werd hem de beschildering in fresco van de Beijersche benedictijnen-abdij As-bach bij Landshut opgedragen, van welke taak hij zich met roem kweet. Onderscheidene opdragten vhlen hem ten deel; vooral worden zijne fresco's in de parochie-kerk in Brunneck geroemd ₎ terwijl een aantal kerken in Tyrol nog de bewijzen opleveren van zijne kunslvaardige hand. Ook zijne kleinere schilderijen en portretten waren zeer gezocht. Zijne laatste werken waren de fresco's in de Servitenkerk te Innsbruck, die, om de warmte en bezieling der opvatting en meesterlijke uitvoering, hoog worden geroemd. Hij voltooide deze werken in 1820, en verviel kort daarop door het verlies van zijn vermogen by hot bankroet van een' vriend, wederom in diepe zwaarmoedigheid, in welke stemming hij woldra, in 1822, overleed. S. had zijn aangeboren talent door grondige studie weten te ontwikkelen; op hot voorbeeld van Mengs legde hij zich vooral op naauwkeurigheid van toeke-ning en het opvolgen der academische regels toe. Do uitdrukking zijner boelden is zeer verdienstelijk, en vooral in zijne fresco's was hij inderdaad een volleerd technicus.

SCHÜPFLIN (Johann Daniel), beroemd Duitsch geschieden oudheidkundige, don S⁸¹quot; September 1694 te Sulzburg in het Breisgausche geboren. Sedert 1720 lioogleeraar in de geschiedenis en welsprekendheid aan de Universiteit te Straatsburg, verwierf hij in do waarneming van dezen post zoo veel roem, dat hij van verscheidene vorsten en hoogescholen de voordeeligsto aanbiedingen ontving, die hij echter allen van do baud wees. In bet jaar 1726 ondernam hij oene reis door Frankrijk, Italië en Engeland, verkreeg na zijne terugkomst eeno domhccrsplaats in het kapittel van St. Thomas, en werd tevens tot Fransch historieschrijver benoemd. Hij vormdo bet plan tot eene geschiedenis van den Elzas, en bezocht, om daartoe de noodige bouwstoffen to verzamelen, do Nederlanden, Duitschland en Zwitserland, waarna in 1751 het eerste deel zijner Alsatia, illuslruta het licht zag. Toen hij zijn werk aan den koning van Frankrijk aanbood, bediende hij zich van die gelegenheid, om do Protestantsche Universiteit te Straatsburg aan dien vorst ann te bevelen, met hot gelukkige gevolg, dat zy in hare privilegiën bevestigd werd. Het tweede deel der Alsatia kwam in 176! uit; intussehen gaf hij de Vindiciae Celticae uit, waarin hij aantoonde, dat de Kelten een van de Germanen geheel verschillende volksstam waren. Hij had ten oogmerk, om nog, tot een aanhangsel op zijne geschiedenis van den Elzas-, eeno verzameling van oorkonden en geschiedschrijvers te leveren , doch dit werk werd eerst na zijnen dood door Koch, onder den titel Alsatia diplomatica en Alsaticarum rerum scriptures, uitgegeven. S.'s laatste werk was de Geschiedenis van zijn geboorteland, llistoria Zaringo-Badensis, hetwelk van 1763 — 1766, in 7 doelen in 4quot;. verschoon. Van zijne kleinere verhandelingen zijn verschcidenen in de gedenkschriften van do Academie der Bijschriften geplaatst. S. stierf den 7^d'^!11 Augustus 1771 te Straatsburg, aan welke stad hij bij uitersten wil zijne fraaije boekerij en zijn rijk museum, door Oberlin in zijn Museum SchöjJIinianuin besehre-ven, vermaakt heeft.

SCHOREL. (Zie Schoorl, J. van).

SCHORPIOEN. De Schorpioenen (Scorpiones) maken eene familie'.it in de classc der Araehnoidea of Spinachtige dieren. Zij hebben een ligchaam, dat in tweedcelen afgedeeld is, namelijk het kopborststuk en het achterlijf. Aan het eerste zijn acht pooten aangehecht; do onderkaken dragon groote schaarvormige voelers, die langer zijn dan de pooten. Het achterlijf is in ringen verdeeld, waarvan de zes laatsten , plotseling versmald, do gedaante van een' staart aannemen , en aan het einde eene gifklier cn een' omgebogen haak dragen, dienende als aanvallend en verdedigend wapen. Aan wederzijde van het, lijf ziet men vier luchtgaten, en aan den grond van het achterlijf twee kamvor-migo aanhangsels, welke uit een plat en langzamerhand smaller tooloopend steeltje bestaan, waarvan de onderrand evenwijdige, lancetvormigo blaadjes draagt, dio loodregt op de as van het steeltje staan. Bij allen treft men een paar grootere oogen op het midden van het kopborststuk aan, en eenige kleinere, van 5 tot 2 , aan wederzijde op de zijden aan den voorrand.

Men vindt deze dieren in de warmere stroken van de gematigde aardgordels en in allo tropische gewesten. Zij loven op den grond, verbergen zich onder steenen, den bast der hoornen en andere ligehamen, moest op donkere en vochtige plaatsen en zelfs in de woningen. Zij loopen snel als zij gestoord worden , en buigen dan ter verdediging den haak on de gifklier, aan het achtereinde des ligchaams, tot boven op den rug en den kop. Met de scharen grijpen zij hunne prooi aan, die voornamelijk uit insecten bestaat; zij zijn bijzonder belust op insec-ten-eijeren.

Ofschoon de schorpioenen gifdragende dieren zijn, heeft hun sleek niet altijd een' nadeeligen invloed. Plutarchus zegt reeds,

lat er menechen zijn , die zonder hinder schorpioenen eten, en 1*11-nius verhaalt, dat do priesters van het eiland Coptos iu Egypto, zonder gestoken te worden, hunne voeten op de schorpioenen zetten , die aldaar zeer talrijk waren. De algemeen aangenomene meening is echter, dat de steek van den ö. dikwijls voor den rnensch doodelijk is. Ehrenberg zegt, dat de Arabieren meer voor de gele schorpioenen bevreesd zijn dan voor de zwarte, en dat onder de soorten, wier steek doodelijk kan zijn, de Scorpius /imestus en qumguestriatus uit Africa boven aan staan. Do eijeren der schorpioenen komen uit op hot oogenblik van het leggen, cn de jongen worden gedurende cenigen tijd door de moeder op den rug gedragen.

Men heeft getracht, deze familie in natuurlijke geslachten te verdeden, naar het aantal der tanden in de kamvormlge aanhangsels en naar het aantal en de plaatsing der oogen, alsmede naar de lengte en breedte van den staart; doch deze kenmerken schijnen daartoe niet voldoende. De beste werken over die classificatie zijn tot lieden die van Leach, Homprich en Ehrenberg en Paul Gervais; doch binnen kort zal een werk van den JJer-lijnschen hoogleeraar Peters over dit onderwerp het licht zien, dat de systematische indeeliug op juistere kenmerken zal vaststellen.

SCHORPIOEN (Db). Het achtste der teekenen van den dierenriem (zie Dierenrkm), voorgesteld door lit, naar't schijnt eene misvorming van de slawoonsche letter Schtscha, die veel overkomst heeft met de Hebreeuwsche v en de Grieksche y.

Het gelijknamige sterrebeeld staat omtrent 30° oostelijker, laag in het Zuiden, in het verlengde der lijn vau de Poolster naar de Kroon. Dit sterrebeeld gaat in het laatst van Junlj, omstreeks middernacht door het Zuiden, en is vooral kenbaar aan eene roode ster van de eerste grootte, Antares genoemd. De noordelijkste der voor het bloote oog duidelijk zigtbare sterren van den S. is van de vierde grootte, en merkwaardig als eene driedubbele ster, van welke de twee grootste sterren geel zijn , en de kleinste blaauw is. De afsiand der beide grootste sterren is 1quot;, 2, die van de grootste en de kleinste 7 ', 2.

SCHOKS {Cortex). In het dagelijksche leven bezigt men de woorden S. en bast zonder zich eigenlijk bewust te zijn, waarom men nu eens aan deze, dan wederom aan gene benaming de voorkeur geeft. Zoo noemt men b. v. eikenschors of schil, wat hot eikenhout, behalve het snoeisel en het hout (de zoogenaamde Goldersehe houten en talhouten), bij het schillen oplevert; ter-wjjl men hetzelfde deel daarentegen, zoolang het hout nog niet gekapt is of bij opgaande en oudere eiken, veelal met den naam van bast bestempelt. Zoo ook gebruikt men tamelijk algemeen, maar minder juist het woord bast, waar men van ruwe schors of korst of' dan nog eerder van S. zou moeten gewagen; men spreekt b. v. meer van den bast dan van do S. der boomen, van kinabast enz.

Wat is S.? Men zoude hierop kunnen antwoorden: waar in stengel, tak of wortel de vaatbundels kringsgewijze 2ijn geplaatst (hetzij dat deze digt naast elkander gelegen, hetzij dat zij door eene grootere of kleinere parencbym-massa gescheiden zijn), noemt men het parenchym, dat zich aan de binnenzijde van den kring der vaatbundels bevindt, merg, en dat, hetwelk er buiten ligt, S. Doch ook bij lagere planten, waar geene vaatbundels worden aangetroffen, bezigt men het kunstwoord S., zoo b. v. vludt men in de stengels van eenige bladmossen langwerpige parenchym-en teeltcellen, die tot een' cylindrischen ring zijn vereenigd, waarvan de cellen soms zoodanig verhouten, dat daardoor het overige parenchym in twee deelen, „S. en merg,quot; gescheiden wordt; zoo ook spreekt men b. v. van het sehorsgedeelte of de schorslaag bij Korstmossen (zie Korstmossen),

In het sehorsgedeelte vau den stam en de takken onzer dico-tyledonische boomen, dat in jeugdigen toestand buitenwaarts door de opperhuid (dit deel is echter gewoonlijk zeer kort van duur en gaat weldra, ten gevolge der kurkvorming, verloren; men vergelijke het art. Kurk) bedekt wordt, en binnenwaarts aan de teehlaag grenst, kan men veelal drie verschillende afdee-lingen onderscheiden; deze zijn, van buiten af gerekend: do schorshuirf_t de groene schorslaay en de hasthiay. Deze lagen echter zyn niet alleen niet nhijd allen voorhanden, maar ook is de eene of andere bij verschillende boomsoorten dikwijls zoo onderscheiden gevormd, dat daardoor zeer uiteenloopendc sehorsvoruiingen ontstaan. Keeds de dikte der S. is by verschillende boomsoorten IX.

zeer onderscheiden; men denke b. v. aan de dikke S. van een' ouden eik, terwijl zij bij den forschsten beukenstam nog geen Ncd. duim bedraagt. Daar hot schorsgedeelte bij onze gewone linden (zie Linde) zeer duidelijk en sierlijk ontwikkeld en tevens voor ons oogmerk bijzonder leerzaam is, willen wij hier het beeld schetsen, dat zich daarvan bij eene dwarse doorsnede aan het gewapende oog vertoont:

De schorshuid bestaat uit dikwandige, tafelvormige, zeer regelmatig en vast aaneengeslotene cellen, en vormt een bijna ondoordringbaar, vast bekleedsel voor de meer binnenwaarts gelegene cellenlageu; do buitenste cellen der groene laag schijnen allengs in de schorsbuid over te gaan, de meest binnenwaarts gelegene cellenlageu dezer laatste zijn dan ook de weekste en lichtste, terwijl de meer buitenwaarts gelegene hoe langer hoe harder en donkerder worden.

Wanneer men, hetgeen b. v. bij linden, beuken en andere boomen gemakkelijk geschieden kan, van een' verschen tak de schorsbuid aftrekt, dan vertoont zich de helder groen gekleurde, daarom aldus genaamde groeiie schorslaag. — Bijzonder duidelijk springt het verschil tusschen de schorshuid en de groene laag bij een' vliertak (wiens schors nog niet verknrkt is) iu hot oog; ieder kan zich daarvan gemakkelijk overtuigen, de schorsbuid toch is bij zulk een' tak aschgraauw van kleur en

komt er bijzonder duidelijk tegen de groenkleurige laag uit. _

De groene laag nu bevat alleen in hare buitenste cellenrljen bladgroen, terwijl de meer binnenwaarts gelegene andere stoffen, niet zelden krystalleu, gekleurde vochten en oliën bevatten.

Tusschen de groene laag schuiven zich de bundels basteelleu der bastlaag ') in, die, naar do mate dat stam of tak dikker zyn, breeder worden; tusschen ben in worden de deelen der groene laag naar binnen toe voortdurend smaller en gaan allengs in scborsmergstralon over, die zich aan de mergstraleu van het hout aansluiten.

Wij kunnen over deu bast kort zijn, dewijl daarover reeds vroeger in dit woordenboek gehandeld is. Wanneer men het sehorsgedeelte aan rooting of maeeratie blootstelt, gaan de teere cellen der groene laag weldra le niet, terwijl daarentegen de stevige cellen van den bast, die aan de rotting veol langer weerstand bieden, als een van een aantal smalle en langwerpige mazen voorzien weefsel overblijven, welke mazen vroeger dooide cellen der groene laag werden gevuld »). Het spreekt van zelf, dat deze mazen grooter of kleiner zijn, al naar gelang do bastlagen meer buitenwaarts of binnenwaarts gelegen zijn.

Reeds vroeger vermeldden wij, dat het kurk en de ruwe schors of korst uit hot sciiorsgedeelte ontstaan; wij behoeven daaromtrent nu dan ook niet uit te weiden, maar verwijzen den lezer daarvoor naar het art. Kurk. Alleen zij hier nog opgemerkt, dat slechts zeer weinige boomen, zooals de beuk, op den duur hunne gladde oppervlakte behouden ; bij de meesten blijft deze slechts eenige jaren bestaan, daar de buitenschors bij hen vroeger of later door kurkvorming geïsoleerd wordt en dien ten gevolge afsterft en berst; zoo merkt men b. v. bij een' lü-tot 15-jarigen eik nog eene gladde schors op, terwijl de uitwendige oppervlakte van oudere eikenstammen diepe scheuren of spleten heeft.

De S. is een allergewigtigst deel, bij gemis waarvan de boom met kan blijven leven; immers het is voldoende, dat men de S. slechts over eeu zeer klein gedeelte rondom den stam weg-nome, om den boom aan een' wissen dood prijs te geven. Het is door het schorsgedeelte van den stam, en dat wel door de meest binnenwaarts gelegene lagen daarvan, dat de sappen nederdalen, die door het jonge hout iu den stam opklimmen; het is dan ook de verzamelplaats voor eene menigte stoffen, die zich in het hout niet of slechts in geringe mate bevinden, van daar

1) De bast (zie hast), hoezeer ook door zijn weefsel van de eigenlijke S. onderscheiden, is, waar hy voorkomt, veelal innig met deze verbonden, en minder een duidolük begrensd en afzonderlijk deel dan wel een onderdeel van het sehorsgedeelte.

2) Om zich hiervan een denkbeeld te maken bezie men de bandjes, die zoo veelvuldig gebruikt worden tot het zamenblnden van pakjes sigaren en die uit niets dan bastvezels bestaan, uit wier tusschenruimten het gewone parenchy-raateuse celweefsel door maeeratie verwijderd is.

De zoogenaamde Cufta-bast, om Havana-sigaren, is de bait van Hibitcus alaiut 8w.

arbeid aan {Heptacmeron sive historiae sacrae apparatus ad Snip, Sev.y Franeker 1658 ; Bibliotheca historici e S. V. T., per mod urn comment aril in Sulp. Sev., Franeker 1662, 1664, 2 dln.) en vervolg op (Coniimiatio sacrae hisioriae Sulp. Seo., Franeker 1656) Sulpieius Severus (zie Severm, Sulpicius), alsmede zijne Beschrij' ving en Chronijk van Friesland (Franeker 1654), gevolgd door: Kerkelijke en wereldlijke geschiedenissen van Oost- en West-Friesland tot het jaar 1558 (Franeker 1658), en Beschrijving e van de heerlijkheid van Friesland (Franeker 1664).

Zie voorts: E. L. Vriemont, Ath. Fris. bl. 336.

SCHOTANUS (Meinaud), geboren te Franeker den 13^den October 1593, was eerst predikant te Britzum, vervolgens hoog-leeraar der godgeleerdheid te Franeker (1626), predikant te Leeuwarden (1632), andermaal hoogleeraar te Franeker (1636) en te Utrecht (1637), waar hij den 6^acn April 164 4 overleed. Behalve eenige apologetische schriften tegen de Roomsch Cath. Kerk, gaf hij in het licht: Condones in 1 Petr. (Franeker 1637); Sys-lema concionum, quibus doctrina Christiana, praxis fidei et verae religionis traditur (Utrecht 1640); alsmede eene Oratio in ohitum Sextini Amama (Franeker 1630).

Zie voorts E. L. Vriemont, Athen. Fris. bl. 246 e. volg.; Paquot, Mémoires y D. I., bl. 573 e. volg.

SCHOTEL (Johannes Cristiaan), de beroemdste Nederland-sche zeeschilder, werd den ii^den November 1787 te Dordrecht uit den deftigen burgerstand geboren; hij genoot eene goede opvoeding en werd door den kaarslichtschilder A. Mculemans in het teekenen onderwezen. Zijn vader noch hij zelf dachten er toen aan, dat in den knaap een groot schilder schuilde. Veeleer openbaarde zich bij hem eene groote voorliefde tot het ondernemen van zeereizen, en hij zou niets liever gewenscht hebben dan zich aan de zeedienst te wijden. Maar die wensch stuitte af op den bepaalden wil zijns vaders, die, zelf fabrikant, hem aan het hoofd eener garenfabriek plaatste. Om den jongeling althans eenigermate schadeloos te stellen voor de teleurstelling, welke hij hem had opgelegd, gaf zijn vader hem in 1804 een' fraaijen boeijer ten geschenke, onder voorwaarde, dat hij nu van geen reizen meer spreken en zich op den handel toeleggen zou. Dit geschenk had voor S. eene hooge waarde; elk uur, dat hij aan zijn bedrijf ontwoekeren kon, bragt hij op zijnen boeijer door, en gedurig maakte hij er, somtijds vrij uitgestrekte togten mede op de wateren rondom Dordrecht en langs de Hollandsche zeekusten. Tevens was dat vaartuig voor hem de oefenplaats, van waar hij de natuur bestudeerde, welke hij dan in zijne schetsen en teekeningen trachtte weêrtegeven. Hij zelf bespeurde thans, dat hij aan de teekenlessen van Mculemans niet genoeg had, en werd werkend lid van het Dordsche schildergenootschap Pictura, waar hij zich verder oefende in het teekenen naar het naakt en gekleed levend model; terwijl hij tevens anatomie bestudeerde, en rusteloos werkzaam eene menigte schetsen en teekeningen vervaardigde. Toch was do kunst nog steeds eene ondergeschikte zaak, de fabriek hoofdzaak in zijn leven. In 1806 werd hij zelfs door de toenemende verzwakking zijns vaders genoodzaakt, de leiding der zaken geheel alleen op zich tc nemen. In hetzelfde jaar in het huwelijk getreden met Mcj. van Steenbergen, was het op haar aanraden, dat hij voor zijne kunstoefening de leiding inriep van Jacob van Strij, en toen, ten gevolge van de Fransche overheersching, de handel hoe langer hoe meer begon te verkwijnen en de fabriek gedurig achterging, legde S. zich meer uitsluitend op de kunst toe, trachtte door taai geduld en onophoudelijke inspanning in te halen hetgeen er aan zijn meesterschap over de vormen ontbrak, en vervaardigde eene menigte teekeningen in O.-I. inkt en sepia, die spoedig liefhebbers vonden. Door dat succes aangemoedigd, wilde hij ook gaan schilderen, maar begreep daartoe de geregelde leiding van een'schilder noodig te hebben. In 1808 zocht hij die bij den schilder M. Schouman, en begon nu vlijtig schilderijen te maken. Tot in 1817 zag men er echter niets van in het publiek.

Van toen af werd zijn talent, intusschen door onophoudelijke studie van alle onderdeden der kunst tot volle rijpheid ontwikkeld, meer algemeen bekend, en het natuurlijke gevolg bleef niet uit; van alle kanten vielen S. eerbewijzingen ten deel en stroomden hem bestellingen toe. Terwijl bij de grootere historische voorstellingen van het verjagen der Franschen uit Dordrecht in 1814 en van het bombardement van Algiers door de vereenigde Ne-derlandsche en Engelsche vloten door hem aan zijn' leermeester Schouman belangrijke hulp was bewezen, trad hij nu geheel zelfstandig op, en in 1818 verwierven twee schilderijen van zijne hand, een' hevigen storm op zee en een woelend water bij heldere lucht voorstellende, op de Amstcrdamsche tentoonstelling een schitterend succes. Al spoedig zag men nu in S. den waardigen opvolger, ja mededinger van de beroemde zeeschilders der oud-Hollandsche school, in de eerste plaats van Lu-dolf Bakhnyzen en Willem van de Velde. Aan zijn zeldzaam en uitnemend talent werd op allerlei wijze hulde gebragt: vooreerst door zulk een menigte bestellingen, ook van vorsten en aanzienlijken en van de meest bekende kunstverzamelaars in Europa, dat S. onmogelijk aan al die aanvragen kon voldoen, hoe gemakkelijk hij overigens ook werkte, hoe onvermoeid hij elk oogenblik, dat hij niet aan zijne studiereizen, meest met boot en boeijer op do Zeeuwsche wateren en langs de Hollandsche kusten, wijdde, voor den ezel doorbragt; vervolgens door een aantal medailles en eereblijken , door hem op tentoonstellingen in het buiten- en binnenland behaald; door het ridderkruis der orde van den Nederlandschen Leeuw, hem door koning Willem den I^8ten geschonken; door vorstelijke geschenken; door zijne benoeming tot lid van het Koninkl. Nederl. Institut, van de Academiën van Schoone kunsten tc Amsterdam, Berlijn, Antwerpen , Brussel en Gent.

Wij spraken van zijne studiereizen. Deze strekten zich van tijd tot tijd ook tot het buitenland uit. In 1827 reisde hij naar Parys en vertoefde er eenigen tijd, om zoowel de musea als de moderne school te bestuderen. Het spreekt van zelf dat hij, geheel de zoon zijner eigene werken en doortrokken van een nuchter en zuiver gevoel voor het natuurschoon, weinig vrede kon hebben met de koortsachtige phantasiën der romantische school, die de pseudo-ciassieke rigting toenmaals begon te verdringen. Meer voldoening had hij van zijne reizen en zijn verblijf aan de Fransche kusten, waar hij eene menigte studiën en schetsen vervaardigde, waarvan hij later voor schilderijen partij trok. In latere jaren bezocht hij nu ook een gedeelte van Duitschland, andermaal Parijs, en vervolgens weder de Fransche en nu ook de Engelsche kusten. Van die verschillende reizen zijn de herinneringen in zijne werken bewaard. Bij zijne gezonde en sterke constitutie scheen men zich met de hoop te mogen vleijen, dat hij tot op hoogen leeftijd den roem zijner school zou helpen uitmaken ; maar deze verwachting werd niet vervuld. Te midden van zijne werkzaamheid in zijne schilderkamer overviel hem eene beroerte, aan welker gevolgen hij den 21^8ten December 1838, dus op vier en vijftigjarigen leeftijd, bezweek. Zijn stoffelijk hulsel werd eenige dagen later met veel plegtigheid ter aarde besteld.

Het is onmogelijk hier eene opsomming te geven van zijne talrijke werken. De besten daarvan werden opgenomen in de kunstverzamelingen der vorsten van Nederland, Rusland, Frankrijk, Pruissen, in die van de hceren v. d. Hoop te Amsterdam, van der Blijk te Dordrecht, in Teyler's Museum te Haarlem, in particuliere collectiën te Amsterdam, Rotterdam, Dordrecht en elders. S. was gewoon van elke schilderij eene schets te maken. In zijne nalatenschap werden omstreeks 400 van die schetsen gevonden, die met 9 schetsboeken, waarin 290 teekeningen voorkwamen, na zijnen dood tot hooge prijzen verkocht werden. Een jaar na zijn' dood werd in de groote kerk te Dordrecht een gedenkteeken onthuld, door de inwoners dier stad aan de nagedachtenis van hunnen beroemden stadgenoot gewijd.

S. was ongetwijfeld de grootste zeeschilder van zijn' tijd en welligt van allen, die hem zijn voorafgegaan. Er is meer kracht, meer fougue in de wijze, waarop hij lucht en water in hunne duizendvoudige variatiën uitdrukte, dan zelfs L. Bakhnyzen bezat. Voor alles moet de verbazende natuurlijkheid zijner voorstellingen geroemd worden; het is of dat water golft en schuimt, alsof die wolken drijven, alsof men do frissche zeekoelte zich voelt toewaaijen. Daarbij wordt die natuurlykheid verhoogd door eene uitnemend juist bestudeerde teekening van allerlei soort van schepen, in allerlei soort van stellingen. Eindelijk was zijn coloriet altijd krachtig, soms alleen wat koel, en zijne behandeling uiterst vrij en gemakkelijk. Hij kwam hoogst zelden op eene reeds geschilderde partij in zijne schilderijen terug. Zijne opvatting was breed, raaar eenvoudig, zeer waar, maar veelal ook

zoer nucUtor. Ken weinig meer gloed en poësie zou haar onvergelijkelijk schoon, en elke hoogore ontwikkeling van dezen tak dor kunst schier ondenkbaar gemaakt hebben.

Uitvoeriger berigte» omtrent hot leven en de werken van dezen voortreffelijkcn kunstenaar komen voor in het door zijn' zoon in 1840 bij den boekhandelaar Loosjes te Haarlem uitgegeven werkje, getiteld: Leven van den zeeschilder J. C, Schotel, door Cr. D. J. Schotel, met portret.

SCHOTLAND, het noordelijke gedeelte van het eiland Groot-Brittannie, wordt ten noorden door den Atlantischen oceaan, ten oosten door de Noordzee, ten westen door den Atlantischen oceaan en do lerscho zee begrensd, en wordt ten zuiden door het Cheviot-gebergte en de Tweed van Engeland gescheiden. In 1861 telde het, op eene uitgestrektheid van ruim 1470 Q mijlen, 3,061,251 bewoners. Het wordt naar de gesteldheid des bodems in drie deelen gescheiden; Noord-S., zijnde dat gedeelte, hetwelk ten zuiden begrensd wordt door de reeks van meren, welke zich van het eiland Huil tot de golf van Murray uitstrektj in do rigting van het Caledonia-kanaal; Midden-S. of dat gedeelte, hetwelk ten zuiden der genoemde grens ligt, en dien naam draagt tot aan do lijn, welke men zich van den mond der Clydo tot aan dien der Forth denken kan; Zuid-S. is dan hetgeen tussohen die lijn en de zuidelijke grens des lands ligt. Ook do verdeeling in Hooglanden en Laaglanden is zeer natuurlijk. Do volkstaal en de nationale kleederdragt wijzen de grenzen aan, welke de natuur door het Grampian-geborgte gevormd heeft, 'len zuiden der Hooglanden verheffen zich minder hooge bergruggen, evenwijdig aan hot Grampian'gebergte, tusschen welke het vruchtbare dal Strathmore ligt. Het bebouwen van den grond in de ton noorden daarvan gelegene streken geschiedt slechts langs de kusten, langs de oevers der rivieren en in kleine dalen, welke door beken besproeid worden. In het noordwesten des lands gaat de bodem in eene ruwe bergstreek over, waar hooge, kale rotsen met diepe kloven afwisselen, welke trotscho natuurtafereelen oplevcreu, doch ter bebouwing geheel ongeschikt zijn, Dc toppen der bergeu blijven echter beneden do sneeuwlinie, daar de Beno-vis en de Benwyvis, zijnde de hoogsten, zich nog geen 1500 meter boven den zeespiegel verheffen. Op sommige plaatsen, waar de zon nimmer doordringt, blijft do sneeuw gedurende deu zomer echter wel liggen. Te midden der bergen bevinïen zich hier en daar kleine, vruchtbare dalen en goede bergweiden. De bodem van S. levert, zelfs in de zoogenaamde Laaglanden, geene uitgestrekte vlakten op, maar eene bekoorlijke afwisseling van bergen en dalen, bij welke de vruchtbare akkers zich nu eens met zachte helling van den oever der zee of eener rivier verheffen en zich op aanzienlijken afstand boven den zeespiegel uitbreiden , dan weder steile hoogten zich niet ver van de zeekust tot 500 meter en hooger verheffen. De bebouwde grond ligt gemiddeld 200 meter boven de oppervlakte der zee; do hoogste plaatsen, welke bebouwd worden, verheffen zich van 400 tot 500 meter boven den zeespiegel.

In een koud, nevelachtig en vochtig klimaat, onder welks invloed de vrcchten bij die in Engeland meestal eene maand ten achteren zijn, ziet de landbouwer zijne zorgen, die op alle, slechts eciiigzius bebouwbare gedeelten, worden aangewend, het beste bekroond in het Zuiden, dat door de Clyde, de Forth en vele kanalen doorsneden wordt. Omstreeks een vierde der gcheele oppervlakte is vruchtbare grond, waarvan echter wel twee derde gedeelte grasland is, of slechts voedsel voor het vee oplevert. De gunstigste verhouding vindt men in het graafschap Eastlothian, waar slechts ecu vierde der oppervlakte onbebouwd is; de ongunstigste verhouding treft men in de graafschappen Selkirk en Sutherland aan, waar van de honderd bunders slechts zes tor bebouwing geschikt zijn. De voornaamste voortbrengselen van S. zijn: verschillende delfstoffen, onder welke lood, ijzersteen-kolen en vele scorten van steenen; do kusten zijn rijk aan zeevogels; de omliggende zeeën, de moren, de rivieren bevatten veel visch, zoodat de vischvangst voor oever- en kustbewoners een middel van beslaan is. De nijverheid staat in S. op veel lageren trap dan in Engeland. To Glasgow en Paisley zijn fabrijken van zijden en katoenen stoffen, alsmede vermaarde katoen-drukkerijen. Limionweverijon worden in bijna alle deelen des rijks gevonden. De binnenlandsche handel is vrij aanzienlijk en wordt door spoorwegen en kanalen begunstigd. De buitonlandsche handel, die hoofdzakelijk te Glasgow gezeteld is, brengt vooral wollen stoffen, koloniale waren en ruwe grondstoffen voor de binnenlandsche nijverheid aan.

De aanzienlijke kust-nitgestrektheid, welke S. bezit, heeft, vooral bij de mondingen dor rivieren, diepe inhammen, Friths genoemd. De voornaamsten daarvan zijn die van Durnoch, Murray, Tay, Forth, Lorn, Clyde en Solway. Langs do westkust liggen de Hebriden of Westelijke eilanden, welker bewoners meest van Keltisehen oorsprong zijn; ten noorden van S. en door de straat of zoogenaamde Frith van Pentland daarvan gescheiden, liggen de Oreaden of Orkney-eilanden, welker bevolking van Scandinavischen oorsprong is. Nog noordelijker liggen de Shet-landscho eilanden, welke insgelyks tot S. behooren. S. wordt, even als Engeland, in graafschappen verdeeld. De namen der 32 graafschappen zijn; Midlothian of Edinburg, Westlothian of Linlithgou, Eastlothian of Haddington, Berwick, Teviotdale of Roxburgh, Selkirk, Tweeddale of reebles, Dumfries, East-galloway of Kircudbright, Westgalloway of Wigtown, Ayr, Lanark of Clyderdale, Keufrew, Stirling, Claekmannau, Fife, Kinross, Dumbarton of Lenox , Bute, Inverary of Argyll, Perth, Forfar of Angus, Kincardine of Mearns, Aberdeen of Mar, Banff, Elgin of Moray, Nairn, Inverness, Koss en Cromarty, Sutherland, Caithness, de Oreaden en Shetlandsche eilanden. De voornaamste steden van S., met het getal der inwoners in 1861, zijn; de hoofdstad Edinburg met 168,000, Glasgow met 394,800, Dundee met 90,400, Aberdeen met 73,800 inwoners. S. is nagenoeg allcrwege van goede scholen voorzien, welker oprigting van het laatst der XVIl^de eeuw dagteekent. Van de hoogescholen te Edinburg, Glasgow, Aberdeen en St. Andrews is de eerste do belangrijkste. Zij hebben goede en wel voorziene bibliotheken. De hoogeschool te Aberdeen werd reeds in de X Vquot;¹⁰ eeuw opgerigt.

S., oudtijds door Keltischc en Germaanscho stammen bevolkt, komt het eerst voor onder den naam van Caledonia, ten tijde van Julius Agricola, die lu het jaar 78 n. Chr. door keizer Vespasianus tot stadhouder van Brittannie benoemd werd. Agricola drong tot het Grampian gebergte door, en legde in Zuid-S. vele sterkten aan. Hetzelfde werd later door andere Komeiiische bevelhebbers gedaan, die echter nimmer vorder in het noorden doordrongen. Toen keizer Septimus Severus in 207 het plan vormde, om het geheele eiland te onderwerpen, moest hij dit opgeven, en zich vergenoegen met het optrekken van oen' nieuwen grensmuur, die zich van de eene zee tot de andere uitstrekte. Caracalla poogde te vergeefs de Caledoniërs verder terug te drijven, en de muur, dien keizer Hadrianus in 121 gebouwd had en die sedert versterkt was, bleef vau toen af de beste bescbutting tegen do invallen der noordscho volken. Het verkeer met de Komeinen had een' weldadigen invloed op die stammen, welke onmiddellijk ten noorden van genoemden mum-en nog binnen do uiterste grenzen der Uomeinsche verdedigings-liniën woonden.

Nadat er geruimen tijd van hot noordon van Brittannie geene melding gemaakt is, leest men den naam der Caledoniërs uiet meer, en komen daarentegen in do IV^tl0 eeuw Picti en Scotti, by Ammianus Marcellinus, als de bewoners dier streken voor. In welke betrekking zij tot de oude Caledoniërs stonden, is eenig-zins onzeker. Toen de Romeinen, wier ryk ten val neigde, in 420 Brittannie verlieten, kregen de Pieten en Schotten de handen ruim en drongen zuidwaarts, totdat do Anglen en Saksen, onder Hengist en Horsa, in 449, don Britten te hulp kwamen. Van dien tijd af ligt do geschiedenis der Pieten en Schotten gedurende twee eeuwen in het duister. Tusschen do bewoners van Ierland en S., welke in afkomst en zodon veel overeenkomst hadden, schijnt eenigo betrekking onderhouden te zijn, waai uit zich de aankomst van lerscho volkplantingen laat vorklaren, die zich in het begin der VI^d,gt; eeuw in S. vestigden, en er het Christendom overbragten. Omstreeks het midden der VI¹¹⁰ eeuw ijverde de heilige Columbanus voor do uitbreiding der christelijke leer in S., en stichtte op het eiland Jona een klooster, waaruit vele predikers voortkwamen.

Do Pieten eu Schotten leefden geruimen tijd in onophoudelijke ; twisten onderling en met do Angelsaksen. Omstreeks 831 stierf 1 het vorstengeslacht der Pieten uit, en maakte Alpin, koning der | Schotten, aanspraak op de heerschappij over de Pieten. Hij werd

echter in den slag gevangen genomen en meédoogenloos omgo-bragt. Zgn zoon, Kenneth, was gelukkiger: hij onderwierp in 843 de Pieten, en werd daardoor do stichter van het koningrijk S., waarvan de Komeinsche grensmnur, tusschen do Clyde en do Forth, geruimon tijd de zuideiyko grens bleef. Van tijd tot tijd had S. van do invallen dor Noormannen to lijden, die er zich in de IXquot;¹⁰ eeuw voor hot oerst vertoonden. Do pogingen van Atholstan, een' kleinzoon van Alfred den Grooton, om North-nmborland, waar do Denen heorschton, en een gedeelto van S. aan zich to onderwerpen, hadden in 938 een inval der Schotten en Denen in Engeland ten gevolge, die ton nadeolo dor verbondenen afliep. De zoon van Atholstan stond echter in 941 Cumberland aan den koning van S. af, op voorwaarde, dat deze hem tegen de Denon zou holpon. Do aanspraken dor latere Engelscho koningen op de loenhocrschappij over S. grondden zich dcols op dio schenking, deels op de vroegere invallen, waardoor S., volgons Engelscho schrijvers, cijnsbaar gemaakt zou zijn. Het gesloten verbond dood de invallen dor Denon en Noormannen monigvuldiger worden, doeh S. werd niet geheel onderworpen, en koning Malcolm behoefde in het begin der XI⁰⁰ eeuw, zelfs aan Knoet, slechts leenhulde te bewijzen wegens Cumberland. Koning Duncan werd in 1040 vennoord door zijn'neef Macbeth, die een tijd lang rustig regeerde, doch in 1054 met Engelsche hulp bij Lunfanan verslagen werd, waarna Malcolm Canmoro, een zoon van Duncan, de kroon aanvaardde. Nadat Willem van Normandie Engeland veroverd had, vlugtten velen zijner tegenstanders naar S., en verlokten den koning, die hen gastvrij ontving, tot een' inval in Engeland (1071). Daarbij worden ongehoorde wreedheden gepleegd, dio natuurlijk tot wraak aanspoorden. De vrede word echter gesloten, op voorwaarde, dat Malcolm hulde zou doen wegens zijne Engelsche leenen. S. bleof sedert dien tijd een toovlugtsoord voor de misnoegde bewoners van Engeland, die op do taal en de zeden van zuid-S., waar zij zich meest ophielden, een' overwegenden invloed uitoefenden. Ook werden do instellingen van hot leenrogt er langzamerhand ingevoerd. S. had aan Malcolm en diens vrome gemalin Margaretha veel te danken. Toen, na den dood van Willem den Veroveraar (1087), do krijg op nieuw ontbrand, en Malcolm in 1093 in den strijd gesneuveld was, brak voor S. weder een tijd van biu-nenlandsche oneenigheden aan. Donald, een broeder, en Duncan, een onechte zoon van Malcolm, moesten onderdoen voor diens zoon Edgar, dio achtereenvolgens werd opgevolgd door zijne broeders Alexander en David. De laatste mengde zich in de geschillen over de Engelsche troonsopvolging, deed oen' inval in Engeland, en leed in 1138, op de vlakte van Cottonnioor bij Northallerton, oene geduchte nederlaag. David stierfin 1153, nadat Henrik Plantagenet door koning Stephanus tot diens opvolger in Engeland benoemd was.

De oorlogen tusschen Engeland en S. bloven voortduren. By een verdrag, dat in 1189 tusschen Richard Leeuwenhart en Willem den Leeuw van S. gesloten werd, verklaarde de eerste den laatste, tegen betaling van 100,000 p. St., vrij van do afgedwongen loonroerigheid. Do moeijelijkheden, waarin Jan zonder land met zijne onderdanen gewikkeld word, openden eeno betere toekomst voor S., onder Alexander den li¹¹⁶¹¹, die Willem was opgevolgd. Onlusten in de Hooglanden waren intusschen niet zeldzaam. Alexander werd in 1249 door zijn' minderjarigen zoon, Alexander don opgevolgd, die, na de regering zelf aanvaard

te hebben, met Uako van Noorwegen in oorlog kwam, en in 1266 bij verdrag de Hebriden voor S. verwierf. De schoone toekomst, waarmede men zich in S. vleide, werd door het kinderloos overlijden van Alexander den Hl¹¹⁰¹¹ in 1286, plotseling bedorven. Na den dood zijner achtjarige kleindochter, maakten John Baliol, Robert Bruce en John Harting, zonen van drie dochters van een' broeder van Willem don Leeuw, aanspraak op den troon, welken door Eduard den l^8tcquot; van Engeland, onder vernederende voorwaarden, aan den eerste werd toegekend. Baliol wilde zich daarvan ontslaan, maar leed in 1296 bij Dunbar oene beslissende nederlaag, waarna hij eerst in Engeland en vervolgens in i'rankrijk gevangen gehouden werd. Onder die omstandigheden trachtte William Wallace zijn vaderland te be-vryden, verloste hot van de Engelsche heerschappij, en word, in plaats des afwezigen konings, tot bestuurder des rijks benoemd. In 1208 werd hij echter bij Ealkirk geslagen, en zwierf als een partijhoofd rond, totdat hij in 1305 aan de Engolschen verraden en te Londen ter dood gebragt werd. Toon S. nu schijnbaar geheel afhankelijk, en de gevangen Baliol in Frankrijk gestorven was, stelde Robert Bruco, do zoon des vroeger genoemden, zich aan de spits der zijnen, maakte zich van het kasteel Dumfries meester, en werd in 1306 tot koning gekroond. Hij moest echter voor de Engelschon wijken, en vlugtte naar Ierland, van waar by in don herfst naar S. terugkeerde. Do dood van Eduard don laten schonk hom do gelegenheid, om zich in het rustig bezit van zjjn rijk te stellen, en toen de Engelschon in 1314 den oorlog hervatten, werden zij bij Bannockburn geslagen. Na die overwinning was het Robert's eerste zorg, de kroon in zijn geslacht te verzekeren. Er werd bepaald, dat, na het uitsterven der mannelijke nakomelingen van Robert en diens broeder Eduard, de rogten op de nakomelingen van Robert's dochter, Marjoria, zouden overgaan. Zij huwde mot Walter, wiens geslacht in het erfelijke bezit was van hot rijkshofmeesterschap in S., en daaraan don naam van Stewart of Stuart ontleende. Om zich meer steun te geven, riep Robert in 1326, nevens die van den adel en de geestelijkheid, voor het eerst leden van den burgerstand voor hot parlement op. Den vrede, in 1327 te Newoastle met Engeland gesloten, overleefde Robert niet lang, daar hij in 1329 overleed, en door zijnen minderjarigen zoon, David den II^dcquot;, word opgevolgd.

Tijdens do voogdijschap landde Eduard, de oudste zoon vau John Baliol, die zich in Frankrijk had opgehouden, in ö., liet er zich kroonen, en wist zich van 1332 tot 1342, met Engelsche hulp, staande te houden. David de II^dl1 liet zich door Frankrijk overhalen, do wapenen togen Engeland op te vatten. Phi-lippa van Henegouwen, gemalin van Eduard den III¹¹⁰¹¹, sloeg de Schotten, en voerde hunnen koning gevankelijk naar Londen. Baliol deed in 1356 afstand van zijne regten, en de gevangen koning werd in 1357 togen een aanzienlijk losgeld ontslagen. Hij bleef echter tot aan zijn' dood (1370) onder den invloed des konings van Engeland.

Nu beklom Robert, de rijks-hofmoester en stamvader van het huis Stuart, den troon, die, den geest der natie volgende, zich nader aau Frankrijk aansloot. Dit was minder voordeolig uit een staatkundig, dan uit een maatschappelijk oogpunt, daar de handel der Schotten er grootelijks door begunstigd werd. Van dien tijd af dagteekent ook de Schotsche lijfwacht der Eransche koningen. In 1390 werd Robert de IIquot;¹⁰ opgevolgd door zijn' zoon Jan, die, op verzoek dos parlemonts, dat in dien naam een ongelukkig voorteeken zag, den naam van Robert den lll^lt;1lt;!n aannam. Het bestuur van dezen vorst was zwak; toen hij in 1405 zijnen zoon Jacob naar Frankrijk zond, om er diens opvoeding te doen voltooijon, viel de prins in handen der Engelschon, dio hom gevangen hielden. Robert de IH^d0 overleed in 1406, en Jacob werd oerst in 1424 uit do Engelscho gevangenschap ontslagen. Hij keerde in zijn rijk terug, na Johanna van Beaufort, oene kleindochter des hertogs van Lancaster, gehuwd te hebben. Hij vond S. in een' treurigen toestand: de wetten werden slecht gehandhaafd, het koninklijk gezag was er in verval, de adel oproerig en onrustig, do burger- en boerenstand waren gedrukt de kroongoederen vervreemd. Jacob bragt in do meeste zaken eeno gelukkige verandering, ofschoon het hem moeite kostte, zich ook in de Hooglanden eenigzins te doen eerbiedigen. Hij nam vele goede maatregelen, om het belang des volks te bevorderen, handel en nijverheid aan te moedigen, en het allerlei soort van handwerkslieden uit Vlaanderen overkomen, die groote voorregten ontvingen. Toen hij in 1437 door eenigc zaam-gezworene edelen, in een Karthuizcr klooster bij Perth, vermoord werd, waren vele zijnor oogmerken nog slechts ten deele bereikt, en brak er weder een onrustige tijd aan, waarin do adel gelegenheid kreeg, zijn vorig aanzien te horwmnen. Jacob do li'¹⁰ nam, acht jaren later, do regering zelf in handen, en had, door krachtige en vaak geweldige maatregelen, de koninklijke magt zeer uitgebreid, toen hij in 1460 door hot springen van oen stuk geschut gedood werd. Zijn zoon, Jacob de UI¹¹', huwde in 1470 met Margaretha van Denemarken, die haren gemaal de Oreaden en Schctlandscho eilanden ten huwelijk mede-bragt. De koning beoefende de wetenschappen en schoone kunsten, doch werd daardoor van regeringszaken afgehouden, en verloor daardoor \oler achting. Hel kwam lot een' opstand, en

Je koning, die in 1488 uit don veldslag bij Stisling vlugtto, word in de woning eens molenaars verraderlijk omgebragt. Jacob de IV¹¹⁰, die hem opvolgde, bezat daarentegen nlle eigenschappen, die oen' krijgszuchtigen adel voor hem konden winnen. Zijne neiging tot pracht en kostbare vermaken had alleen het voordeel, dat hnndel en nijverheid er door aangemoedigd werden. De stapel der Schotsche waren werd weder naar Vecre in Zeeland verlegd, en de vischvangst langs do kusten van S., voor do Nederlanders eene rijke bron van gewin, werd onder de eigen bevolking aangemoedigd. Onder begunstiging van vrede met de naburen, geraakten de bewoners van Zuid-S. tot oen' hoogoron trap van beschaving en welvaart dan die der Hooglanden, die daarin verre bij hen ten achteren bleven.

Na in 1496, ten behoeve van Perkin Warbeck, de wapenen tegen Engeland te hebben opgevat, sloot Jacob in 1502 vrede; het huwelijk van Jacob den IV¹'⁰¹¹ met Margaretha, dochter van Henrik don VII³quot;¹¹, een der voorwaarden van het verdrag, baande don weg tot do latere vereeniging van S. en Engeland. In het belang van Frankrijk deed Jacob in 1513 een' inval in Engeland, en verloor in den slag bij Flodden hot leven. Hevige binnenlandsche oneenigheden kenmerkten de minderjarigheid van Jacob den V^deu, die bij den dood zijns vaders slechts anderhalf jaar oud was. Toen hij in 1528 do teugels van het bewind in handen nam, openbaarde zieh al spoedig zijne zucht tot uitbreiding der koninklijke magt, en, steunende op de hulp dor geestelijkheid, liet bij geone gelegenheid voorbijgaan, om den overmoed des adels te breidelen. De invloed van den burgerstand in S. was te dier tijde nog zeer gering. De hervorming, dio ook in zijn rijk doordrong, vond, ondanks de pogingen van Henrik den VIII⁸¹™, om zijn' neef daarvoor gunstig te stemmen, in Jacob geen' beschermer. Deze huwde daarentegen, na hot overlijden zijner eerste gemalin, met Maria de Guise, hertogin van Lon-gueville, bevestigde daardoor zijn verhond mot Frankrgk, en legde den grond tot de verwijdering tusschen het hof en do Pro-testantsehc kerk in S. Een kortstondige oorlog met Engeland in 1542 werd weinig roemvol gevoerd, en do koning overleed in hetzelfde jaar door smart of vergif, nadat hem eenige dagen te voren do geboorte eener dochter berigt was. Dit kind was de later zoo ongelukkige Maria Stuart.

De strijd met Engeland werd voortgezet, en de rust des lands van binnen en van buiten evenzeer bedreigd. Kardinaal Beaton, dio in 1546 vermoord word, vervolgde de aanhangers der nieuwe leer, die in aantal toenamen en in John Knox een' ijverigen voorstander vonden. In 1547 leden do Schotten bij Pinkey eene geduchte nederlaag; zij kregen in het volgende jaar hulp uit Frankrijk, en zonden hunne zesjarige koningin derwaarts, waar zij weldra mot den dauphin verloofd werd. S. verkeerde, ofschoon hot in 1550 vrede met Engeland gesloten had, in een' ougclukkigen toestand, die niet verbeterde, toen Maria de Guise, in 1554 door hare twaalfjarige dochter tot regentes benoemd werd. Vier jaren later namen do dauphin van Frankrijk en diens jeugdige gemalin den titel van koning en koningin van Engeland aan, daar zij do regten van Elisabeth op den troon baars vaders ontkendon. Deze daad was een der voornaamste redenen van de latere vijandschap dor koningin van Engeland tegen die van S., ofschoon de laatste, na den vrede van 1560, den aangenomen titel weder aflegde. Met Fransche hulp onderdrukte de regentes tot aan haren dood (1560) do Protestanten, die daarentegen, op de hulp van Engeland steunende, zich gedurende eenigen tijd zoodanig verhieven, dat de uitoefening der IJ. Catholieko godsdienst in S. zelfs verboden werd. Onder die omstandigheden landde Maria Stuart, wier echtgenoot, Frans do Il^ac, na eene kortstondige regering, overleden was, don 20'^llin Augustus 15'31 te Leith, en zag zieh, als aanhangster der R. Catholieko kerk, in eene moeijelijke stelling tusschen de strijdende partijen geplaatst. Hare maatregelen ten behoeve der oude leer, haar huwelijk met Darnley en dat met Bothwell, die verdacht werd van deelgenootschap aan den moord van Darnley, maakten de verwijdering tusschen de koningin en hare onderdanen grootor, en gaven eindelijk aanleiding tot gewapend verzet, waarbij do troepen der koningin de nederlaag leden. Den 16lt;icn jj_ej besloot Maria de golf van Solway over te steken, en zich onder de hoede der koningin van Engeland te stollen, die haar gevangen hield, totdat Maria, beschuldigd van aan eene zamenzwering tegen Elisabeth te hebben deelgenomen, den 8^8tcquot; February 1587, door beulshanden het loven verloor. De partij der ongelukkige Maria Stuart had intusschen, na vele vorgeef-sche pogingen om hare zaak te doen zegevieren, hot onderspit gedolven. Jacob de VI¹¹⁰, haar twaalfjarige zoon uit het huwelijk met Darnley, begon in 1578 te regeren, bijgestaan door een' staatsraad. Elisabeth trachtte op allerlei wijzen haar invloed in S. uit te breiden en te bevestigen. In 1586 sloot zij een verbond met Jacob den VI¹¹⁰quot; tot handhaving der Protestantsche kerk in heide landen, legde don Schotsehen koning een jaargeld toe, en beloofde geeno stappen te zullen doen, om zijne aanspraken op den Engelschen troon te benadeelen. Do dood zijner moeder werd zoo goed mogelijk verontschuldigd, en Jacob weigerde elke deelneming aan plannon tegen Elisabeth. De vrees voor het tegetuloel gaf aanleiding, dat de Schotsche Protestanten in 1588 hun eerste verbond (covenimt) sloten. Het bestuur des konings., die zich op schoolscho geleerdheid en het bespreken van allerlei theologische twistpunten toelegde, was zwak, en deed in S. vele binnenlandsche woelingen ontstaan. De in 1597 gemaakte bepaling, dat eenige Protestantsche geestelijken zitting in het parlement zouden bobben, legde don grond tot do invoering der bisschoppelijke hiërarchie, waarvan do Schotten een' afkeer hadden.

De vereoning der kroonen van Engeland en S. had in 1603, na den dood van Elisabeth, op vreedzame wijze plaats, en Jacob nam den titel aan van koning van Groot-Brittannie. S. ondervond er nnnvankelijk slechts nadeelige gevolgen van, daar een onrustige adel en oen afwezig gebieder, die zich, volgens Jacobs woorden, beter dood gehoorzamen met de pen, dan vele zijner voorvaderen met het zwaard, het ryk in do XVIIquot;¹⁰ eeuw tot eene prooi van binnonlandscho oneenigheden maakten, die op do lagere volksklassen met dubbele zwaarte drukten. Landbouw, nijverheid en handel waren zoor achterlijk, en slechts enkele steden genoten er do voordooien van. Een voorstel, tot go-heele ineensmelting der beide rijken, word in 1604 door de Schotten afgeslagen, die zich in 1610 echter do invoering der bisschoppelijke waardigheid moesten laten welgevallen, welke door dio van sommige gebruiken dor Engelscho kerk gevolgd werd. Karei do I^8lc, die in 1625 zijn' vader opgevolgd was, sloeg den-zelfden weg in, wilde op aansporing van den Engelsehen bisschop Laud, steeds vorder gaan, en lokte door zijne maatregelen den tegenstand dor Schotten uit. Het covenant word in 1638 to Edin-burg plegtig vernieuwd. De binnenlandsche twist was er in 1641 naauwelijks bijgelegd, en de koning, die zieh tot dat einde naar Edinburg had begeven, van daar teruggekeerd, of do strijd tusschen hem en het Engelscho parlement brak uit. Na den slag bij Naseby (1645) week Karei naar S., waar de partijschappen niet minder woedden, en de Schotten leverden den vorst voor 400,000 p. St. aan de troepen van het Engelscho parlement uit. Karei werd in 1649 onthoofd, en eene magtige partij in S., vooral in de Hooglanden, verklaarde zich voor Karei den Hdeu, (ji₀ i_{u (}|_en niarquis van Montrose eon' steun vond. Karei leed echter in 1651 bij Worcester eene geduchte nederlaag, moest de wijk nemen naar Frankrijk, en Cromwell's leger drong, onder don generaal Monk, tot in de hooglanden door, om aan alle verzet een einde te maken. Bij Cromwell's dood, in 1658, bevond Monk zich nog in S. Onder Karei den II^d(m, die in 1660 hersteld werd, en tot 1685 regeerde, alsmede onder zijn' broeder, Jacobus den II¹¹⁰quot;, dio hem opvolgde, gaven do kerkelijke aangelegenheden in S. herhaalde malen aanleiding tot binnenlandsche oneenigheden.

Toen de hertog van Monmouth en do graaf van Argyle hunne plannen, om Engeland en S. tegen Jacobus den II'¹quot;¹ in opstand te brengen, met het leven geboet hadden, verdubbelde de koning zijn' ijver voor de R. Catholieko kerk. Na de landing van Willem den III^lIen, droegen ook do Schotten hem en zijne gemalin de kroon op. Van dat tijdstip af ontving do burgerstand grootor vrijheid en kreeg moor invloed op don gang der zaken. Met den dood van Claverhouse, die in 1689 sneuvelde, verloor de partij van Jacob den II'¹®'¹ in S. haren kraehtigsten steun. Willem de III^do achtte de innige vereeniging van S. mot Engeland voor beide rijken nuttig, en stierf in 1702 met den wenseh, dat zijne opvolgster, Anna, deze vereeniging tot stand mogt brengen. Een verdrag, in 1706 door lord Somers tot dat einde

ontworpen, volgens hetwelk Engeland en S. voortaan één rijk zouden zijn, onder één hoofd en één parlement, met gelijke belastingen en gelijke regten in handel en scheepvaart, doch eene afzonderlijke burgerlijke regtsbedeeling, werd, na eene hevige tegenkanting, in de laatste zitting van het Schotsche parlement in October 1706 goedgekeurd, en sedert den l^Btcn Mei 1707 vormen do beido rijken slechts één geheel. In het hooger-huis van het parlement des vereenigden koningrijks zouden 16 Schotsche pairs, in het lagerhuis 45 afgevaardigden zitting hebben. Sedert do aanneming der Reform-bill in 1832 is ook do vertegenwoordiging van S. gewijzigd, en het getal der afgevaardigden voor het lagerhuis vermeerderd. De Presbyteriannsche kerk is in S. de hecrschende gebleven. De bijval, dien de ondernemingen der verdreven Stuarts, in 1715 en 1745, tot herwinning van den voorvaderlijken troon in S. vonden, bewijzen, dat een groot deel der bevolking, ook na de wettige vereeni-ging, nog tegen deze gestemd bleef.

Behalve de gewone Schotsche en Engelsche bronnen, raadplege men verder: W. A. Lindau, Dit Geschichte Scholtlands (2'¹⁰ druk, Dresden 1827).

SCHOTSCHE LINDEBOOM. De gewone Eschdoorn of Ahorn (zie Ahorn) wordt soms aldus geheeten.

SCHOTSCHE WIJSBEGEEKTE noemt men de leerstellingen van de school der wijsgeeren, die gedurende de XVIII^d0 en in het begin der XIX^⁰ eeuw aan de hoogeschool te Edin-burg, mot roem en niet zonder een' heilzamen invloed , den phi-losophischen leerstoel bekleed hebben, zoo als: Beattie, Ferguson, Homo, Hutcheson, Oswald, Beid, Smith en Dugald Stewart. De meeste Schotsche wijsgeeren hebben in de wetenschap dei-bespiegeling de grondbeginselen van Baco en Locke aangenomen en do empirische methode voorgestaan, doch zonder in een eenzijdig sensualismus te vervallen (zie Sensualismus), In het praktische of in do zedelecr namen zij het gezond verstand en het zedelijke gevoel tot hunne gidsen, en hunne voordragt was meer populair dan streng afgetrokken, waardoor zij op hunne land-en tijdgenooten met moer vrucht konden werken; zij waren zeer ijverig in het bestrijden van het materialistische ongeloof der XVIir¹⁰ eeuw en het scepticismus van Hume. Hierdoor hebben de Schotsche wijsgeeren zich bijzonder verdienstelijk gemaakt; in onze eeuw zijn hunne gevoelens en leerstellingen in Frankrijk door Boyer-Collard, Cousin en Jouffroy meer algemeen bekend geworden; men kan zeggen, dat de nieuwere Franscho wijsbegeerte, welke op die van Condillac gevolgd en Jonder den naam van de eclectische school bekend is, uit de Schotsche is ontsproten. Eene nuchtere voorzigtigheid en vermijding van alle hoogdravende bespiegelingen zijn hot hoofdkarakter der S. W. Zy mag geeno schitterende stelsels geleverd hebben, hare gevoelens zijn hoe langer hoe meer algemeen aangenomen. (Men vergelijke do artt. Home, Hutcheson, Reid, Stewart, a.\smcia Hume)-

SCHOUDERBLAD. (Zie Geraamte).

SCHOUMAN (Aart) teekenaar, graveur en schilder, werd geboren te Dordrecht in 1710 en ontving aldaar onderwijs van Adriaan van der Burgh. Op zijn 26quot;° jaar vestigde hij zich te 's Gravenhage, waar hij tot het einde zijns levens verbleef, en o. a. bestuurder der teekcnacadomio en hoofdman van do broederschap Pictura geweest is. Hij verwierf zich een'gunstigen naam door zijne voorstellingen van diereu, vooral van vogels. Gcdeelto-lijk door zijno studie op de werken van oen' Weeninx en Hon-dekoeter, maar vooral door zijne getrouwe en gezette waarneming der natuur, bragt hij het in dit genre tot eene vrij groote hoogte. Zijne vogels (voor zoo verre zij niet naar opgezette voorworpen geteekend werden) zijn meestal onberispelijk van toekening, levendig en bevallig voorgesteld, en door het coloriet wist hij den dons- of fluweelachtigen vederdos on de schitterendste schakeringen uit to drukken. Zijno paauwen, fesanten, papegaaijen enz. zijji iu dit opzigt merkwaardig. Hij had daarbij eene groote gomakkolijkheid van penseel en behandelde vooral het bijwerk in luchtigon trant. Zijne meeste studiën maakte hij in de diergaarde van het kleine Loo bij 's Gravenhage en in het kabinet van natuurlijke historie des stadhouders. Een aantal afbeeldingen van dieren in A. Vosmaer's beschrijving van die diergaarde en dat kabinet zijn door Fokke en anderen naar S. gegraveerd. Genoemd werk verscheen in afleveringen met gekleurde platen te Amsterdam in 1766 —1787.

Vooral do teekeningen in watervorw van S., vogels voorstellende, waren bij do liefhebbers zeer in trek. Bovenal muntte hij echter uit in teekeningen naar do worken van oude Hollandscho meesters; men beschuldigt hem echter, van de manier dier meestors niet altijd getrouw teruggegeven, en maar al te dikwijls mot zijne oigeno vermengd to hebben. Voorts heeft hij eene menigte portretten en familiestukken geschilderd. Daaronder behoo-ron die van do elf hoeren der Munt to Dordrecht. Ook beschilderde hy onderscheidene zalen en vertrekken in aanzienlijke huizen met zijno voorstellingen uit do diorenwereld. Eindelijk hoeft hij ook gegraveerd (zwarte kunst), geëtst en in glas gesneden. Onder zijne zwarte-kunst-prenten kont- men: Gerard Douw, rookendo in zijn venster, naar Douw; een mansportret naar F. Hals; do coquette naar Schalken; oen paar prenten naar C. Troost, enz. Onder zijno etson komt voor eone copie naar P. Potter's Koekop (N°. 16 bij Bartsch).

S. overleed te 's Gravenhage in 1792.

SCHOUMAN (Martinus), zeeschilder, werd geboren te Dordrecht in 1770, en eerst door don Dordschen schilder Versteeg, later door zijn' oudoom Aart S. te 's Gravenhage in de kunst opgeleid. Na zich daar mot ijver, ook aan do academie, op het teekenen naar do natuur to hebben toegelegd, vestigde hij zich te Dordrecht, waar hij zich weldra een' eervollen naam als kunstenaar verwierf. Aanvankelijk maakte hij alleen teekeningen in zwart en rood krijt en in watervorw. In 1810 werd een van deze teekeningen door de maatschappij Felix Meritis te Arasterdam met goud bekroond. Maar weldra begon S. ook te schilderen en wel zeestukken, waarin hij, behalve van het nu eens rustige, dan weder stormachtige element, ook veel werk maakte van de stoffaadje, schepen, figuren enz. Hij hield er van, een historisch onderwerp aan die voorstellingen te geven. Gemeenschappelijk met den beroemden Schotel, in die jaren zijn' leerling, schilderde hij den aftogt der Franschen uit Dordrecht in 1814, en het bombardement van Algiers in 1816. Zijno schilderijen vonden eene plaats in do meest geachte verzamelingen. Tot in gevorderden leeftijd bleef hij ijverig werkzaam; de 's Gravenhaagsche tentoonstellingen van 1839 en 1841 getuigden nog van zijno arbeidskracht. Bij gelegenheid der Rubensfeesten te Antwerpen viel hem nog eenmaal het eermetaal ten deel. Hij overleed te Breda den 3ü^8lequot; October 1848. Zijn zoon Isaac S. is portretschilder en hoofdleeraar in do teekenkunst aan de Koninklijke Militaire Academie aldaar.

SCHOUT-BIJ-NACHT. De minste rang der vlagofficieren, overeenstemmende met dien van generaal-majoor bij de land-magt. De S. moest vroeger het toezigt over de vloot gedurende den nacht houden; van daar do naam. Hij voert zijno vlag aan de bezaanssteng, en commandeert bij eene groote vloot gewoonlijk de voor- of achterhoede. L.

SCHOUW (JoAkim Fredehik). Deze beroemde plautengeo-graaph werd den 7^dc° February 1789 te Kopenhagen geboren, waar zijn vader wijnhandelaar was. Al vroeg toonde S. groote voorliefde voor de natuurhistorische wetenschappen en bovenal voor de kruidkunde, waarover hij reeds op zijn 13^lle en 14^d0 jaar de voorlozingen van den beroemden Vahl bijwoonde. Student geworden aan de universiteit te Kopenhagen (1808), wijdde hij zich echter niet aan zijne geliefkoosde vakken, maar aan do studie der regtsgeleerdheid, waarin hij de vereischte examina met glans aflegde. Nadat hij in 1812 met den kruidkundige Smith eene wetenschappelijke reis naar Noorwegen gemaakt had, trad hij in 1813 in cone ondergeschikte betrekking aan de kanselarij in Deensche staatsdienst.

S. voelde zich slechts weinig aangetrokken door de systematische botanie, en zijne reizen, die zich trouwens niet uitstrekten over do grenzen van het door do kruidkundigen met ijver doorzochte doel van Europa, bragten geen materiaal voor de beschrijving van nieuwe planten aan; ook met den inwendigen bouw der plant, do anatomie en de physiologic hield hij zich niet bezig; maar hot gedeelte der kruidkundige wetenschap, dat hij zich ten onderzoek had afgebakend, namelijk de geographische, physische en oeconomische verhoudingen der plantenwereld, werd door hem met grooten ijver en uitnemend goed gevolg beoefend. De nieuwe afdeeling der kruidkundige wetenschap, door von Humboldt in het leven geroepen , de Plantengeographie, was het punt van uitgang voor S.'s wetenschappelijke verrigtingen.

Terwijl hij nog ann de kanselarij werkzaam was, schreef hij, ter erlanging van het doctoraat in de philosophie, eenc verhandeling over het oorspronkelijke vaderland der planten (JJinserta-Ito de seclibus plantarum origxnariis enz., Kopenhagen 1816, 8°.), De reizen door hem van 1817 tot 1820, en van 1829 tot 1830 in Duitschland, Frankrijk en Italië gedaan, droegen er toe bij, om zijnen geest ook in andere opzigten te ontwikkelen en te vormen, en hem met de instellingen van vreemde landen bekend te maken. Dit kwam hem zeer te stade in zijn volgend openbaar leven, of liever, zonder die veelzijdige ontwikkeling zoude S. zich onmogelijk zoo waardiglijk en met zoo goeden uitslag hebben kunnen handhaven op het standpunt, waarop de politieke omstandigheden van zijn vaderland hem later plaatsten. In 1821 was S. benoemd tot buitengewoon, later tot gewoon hoogleeraar in do kruidkunde aan do universiteit te Kopenhagen, en in 1841 werd hij directeur van den botanischen tuin. — Doch hij bepaalde zich niet tot zijnen wetensehappelijken werkkring, hij strekte zijne bemoeijingen ook tot het staatkundige uit. Zijne werkzaamheid op dat gebied dagteekent van het ontwaken van het politieke leven bij bet Deensche volk, na de verordening van den 2gBten Mei 1831, waarbij provinciale stenden werden ingesteld. S. was de eerste, die als publicist met een orgaan voor zelfstandige en vrijzinnige beschouwingen voor den dag kwam; door dit blad, dat niet alleen aan politieke belangen gewijd, maar ook van een' geschiedkundigen en wetensehappelijken inhoud was, verwierf zich de redacteur de achting, vooral van het beschaafde gedeelte zijner landgenooten. Maar niet slechts als schrijver, ook op velerlei andere wijzen, in maatschappijen en vergaderingen, deed hij blijken van zijnen ijver, waar het 't algemecne belang gold. Geen wonder, dat S., met zijn edel en nederig karakter, zijn helder ontwikkeld hoofd en zijne aangename vormen, een zeer populair (in goeden zin des woords) man werd, en zich op den duur in het vertrouwen, de liefde en achting zijner stad- en landgenooten mogt verheugen. Zyne benoeming, in 1834, door koning Frederik den VI^aoquot;, tot koninklijk afgevaardigde der universiteit Kopenhagen, verwekte dan ook eene algemeene vreugde. De stondenvergaderingen vaa Seeland en Jutland kozen hem bijna voortdurend tot voorzitter; in deze betrekking kwamen hem zijne op reis opgedane kennis en ondervinding en ook zijne vroegere juridische loopbaan goed te stade: de hoogleeraar in de kruidkunde was uitnemend met de parlementaire vormen vertrouwd, hij leidde de vergadering met zulk eene waardigheid en onpartijdigheid, dat hü den bijval van alle partijen verwierf; hy werd dan ook gedurende eene lange reeks van jaren, dikwijls met algemeene of met groote meerderheid van stemmen tot voorzitter benoemd. En toen, wegens een tusschen hem en den koning gerezen misverstand, deze hem, bij de benoeming van de koninklijke afgevaardigden in 1841, voorbijging, kochten eenigen zijner Jutlandsche medeleden in de stenden hem een grondeigendom in Wiborg, waardoor hij als gekozene door het volk inde vergadering kwam, en even als vroeger den voorzittersstoel kon innemen. Ook later, na de veranderingen, die ten gevolge van de troonsbestijging van den onlangs overleden koniug ') in den staatkundigen toestand van Denemarken plaats grepen, de invoering eener nieuwe kieswet, de instelling eener volksvertegenwoordiging in twee kamers enz., bleef b. op zijne j laats; door een Jutlandsch district naar de constituerende vergadering afgevaardigd, koos deze hem tot haren voorzitter. — Met betrekking tot zijn politiek leven vermelden wij van S. het Deensche Weekblad (Dausk Vgeskrifl, Kopenhagen 1831-1836, 8 dln.; het vervolg, evenzeer in 8 deelen, verscheen 1842-1846); het Deensche Tijdschrift (Danslc Tidskrift, Kopenhagen 1847 —1852;; zgn geschrift over de Sleeswijk-Holsteinsehe quaestie ( Om Freclsprehmmarierne,

Kopenhagen 1850).

Maar genoeg over het openbare leven van dezen, ook op praktisch gebied, zoo veelzijdig ontwikkelden geleerde; van zijne wetenschappelijke werken noemen wij nog de volgenden;

Grondbeginselen eener algemeene Plantengeographie (Grumi-Irc.ek lil en almindelig Planlegeoyraphie, Kopenhagen 1822, 8quot;.,

1; Frederik de VIHe, zoon van koning Chrisliaan den VIII«^len, overleed den )6den November 1808 te Kopenhagen; den volgenden d«g is Chrletiaan de JX^e tot koning geproclameerd.

met 4 kaarten); Plantengeographisehe Atlas {Planlegeographsk Atlas enz.. Kopenhagen 1824, fol. met 22 kaarten) — beide werken werden in het Duitsch vertaald, zij vestigden de algemeene opmerkzaamheid op den schryver en verwierven hem eenen Europeschen naam in de wetenschap — Schilderungen der Witte-rungszuslixnde Diinemnrks (1826), eene bekroonde prijsvraag; Bei-trage zur vergleichenden Klimatologie (Kopenhagen 1827, 8quot;.); Specimen geographicae physicae eomparativae (Kopenhagen 1828, 4quot;., met platen); Europa, eene gemakkelijk te begrijpen natuurschildering {Europa, en let fattelig .\(!turskildrirfj, Kopeiihagen 1832, 8°.; herdrukt aldaar 1835, 8»., met platen); Natuurschilderingen (Natur-Skihlringer enz., Kopenhagen 1837, 8°., met platen; herdr. aldaar 1839) — ook deze beide populaire geschriften zijn in het Hoogduitsch vertaald — Tableau du climat et de la végétatiun de l'Ilalie enz. (Kopenhagen 1839, 4°. met kaarten) — twee reizen, van 1817 tot 1819 en van 1829 tot 1830 in Italië gedaan, leverden de eerste bouwstoffen voor dit werk; in 1839—1840 reisde hij op nieuw naar Italië, zoo tot herstel zijner gezondheid, die onder de vele inspanningen van den geest geleden had, als om dit werk te kunnen voltooijen. — Erindringsord til en Fore-laesningen over den almind. Plantelaere (Kopenhagen 1839, 8°.); ForeU)big Fortegnelse over den Kjiöbenhavnske Haven Planter enz. (Kopenhagen 1847 , B¹¹.); Fr over paa en Jordöestnvelse (Kopenhagen 1851), in het Hoogduitsch door Seebald vertaald (Berlijn 1851). Eene bloemlezing uit S.'s beide verzamelingeu van Natuurschilderingen zag, in overleg met den schrijver, in het Hoogduitsch, door H. Zeise vertaald, hot licht, onder den titel: jUie Er de, die Pjlanzen und der Mensch enz. (Leipzig 1851, 8quot;.); ann dit werkje zijn een portret en eene door P. L. Möller geschrevene biographische schots van S. toegevoegd.

S. stierf den 23quot;^tcD April 1852.

Door Decandolle werd het plantengeslacht Schouwia, onder de Kruisbloemigen (Cruci/èrae), ter eere van S. genoemd. v. H.

SGHOUWBUUGEN. (Zie Tooneel).

SCHKADEB (Heinkich Adolpu). Deze zeer verdienstelijke kruidkundige werd den l^8ten Januarij 1767 te Alfeld in het Hil-dosheimsche geboren. Zijn eerste onderrigt ontving hij te Hildes-heim; in 1789 ging hij naar de universiteit van Göttingen, waar hij in 1795 tot doctor in de medicijnen bevorderd werd. In 1797 erlangde hij den titel van modicinaalraad van den vorst van Hil-desheim, werd privaat-docent te Göttingen, en aldaar in 1803 buitengewoon hoogleeraar in de medische faculteit, terwijl hem tevens, ofschoon Hoffmann nog professor in de botanie was, de directie over don botanischen tuin werd toevertrouwd. In 1809 werd hij gewoon hoogleeraar in de medicijnen, in 1811 ook directeur van den landhuishoudkundigen tuin. In 1816 kreeg hij don eeretitcl van hofraad, terwijl hem in 1836 de onderscheiding ten deel viel, ridder der Guelphen-orde te worden. S. huwde in 1825, en overleed op 69-jarigon leeftijd (22 October 1836) plotseling aan eene longontsteking, nadat hij 35 jaar lang directeur van don botanischen tuin der GBttinger universiteit geweest was, en gedurende 40 jaren de botanie aan do Georgia Augusta onderwezen had.

Ziet hier in hoofdtrekken S.'s wel besteed leven geschetst, een leven, dat voortdurend aan trouwe pligtsbetrachting on wetensehappelijken arbeid gewijd was; vooral ook als directeur van den botanischen tuin had hij groote verdiensten.

S. was lid van de Kon. Maatschappij van Wetenschappen te Göttingen, do Linneaansche Genootschappen te Philadelphia, Londen en Stokholm, de Acad. Leop. Carol. Nat. Cur., de Academie van natuuronderzoekers te Moskou, de Maatseh. van Wetenschappen te Haarlem, do Academie van wetenschappen te Berlijn, Amsterdam enz.

Zie voorts over S.: Linnaea XII. (1838) blz. 353—360,

Van zijne geschriften vermelden wij: Spicilegium Florae ger-manicae (Hannover 1794, 8quot;. met gekl. plat.); Sertum Hannovera-num (Göttingen 1795—1798, 4 afl. fol. met gekl. platen) — in dit werk worden do zeldzame planten uit de koninklijke tuinen van Hannover beschreven, de afbeeldingen zijn door J. Chr. Wendland vervaardigd — Nova genera plantarum (Leipzig 1797 , fol. mot gekl. platen); Journal für die Botanik (Göttingen 1799 — 1803, V dln. 8°., met platen) — het eerste deel bevat het portret van ïhunberg, het 2^d° dat van N. J. Jacquin, het 3'^1,! dat van Vahl, het 4'^ie dat van Smith en het 5^de dat van Swartz —

Neues Journal für Botanik (Erfurt 1R06—1810, 4 din. 8^g. met platen en de portretten van Cavanilles, A. L. de Jussieu en Willdenow); Flora Cermanica (Göttingen 1806, 8°. met platen); Catalogus horli Cöttingensis (Göttingen 1806, 8quot;.); Genera non-nulla planlarum emendata el observationilus iilusiraia (Göttingen 1808, 4°. met platen); Hortus Güttingensis enz. (Göttingen 1809, fol. met gekl. platen); Monoyraphia generis Verbasci (Göttingen 1813—1823, 2 afdeelingen 4»., met platen); Ve AsjierfoUis enz. (Göttingen 1820, 4quot;. met plaat); Blumenbachia, novum genus cm. (Göttingen 1827, 4quot;., met platen); Analecta ad Floram Capensam (Göttingen 1832, 4''. met platen) — hierin worden de Kaapsche Cyperaceae beschreven. — De Reliquiae Schraderinna eindelijk , voorkoinende in het 12^d0 deel van de Linnaeu bl. 31)2—476 (ook afzonderlijk, Halle 1838, Squot;.), bevatten de nagelatene, onvoltooide botanische verhandelingen, alsmede een levensberigt van S.

Naar S. is het geslacht Schradera Vahl, in de familie der Hubiaceae, genoemd. v. H.

SCHBAÜElt (Jouan), in 1721 te ïonnewaaid in Friesland geboren, werd in 1747 buitengewoon lector, in het volgende jaar te Franeker gewoon hoogleeraar in de welsprekendheid en al-gemeene geschiedenis, en in 1754 ook in de vaderlandsche geschiedenis. Volgens de getuigenis van Wijttenbach was hij een voortreffelijk oordeelkundige, die door voorbeeld, leer en uitgegevene schriften uitmuntte, gelijk zijne Olservutiones en Enendaliones op Latijnsclie dichters bewijzen. Na den dood van Oudendorp wenschte hij, gelijk Bunnan Secundus, dezen te Leyden op te volgen, in de nabijheid van welke stad beide een buitengoed hadden, en S. nam het zeer euvel, dat men aan Ruhnkenius boven hem de voorkeur gaf. S. had het plan gevormd, de Dionysiiperiegesis van Rufus Festus Avienus niet noten en commentaren uit te geven; doch hij werkte daarover zoo lang, dat de dood hem vöór de uitgave verraste. In 1742 gaf hij het dichtstuk van Mu-saeus op Hero en Leander uit; hü had die uitgave echter niet noodig tot vestiging van zijnen roem, daar hij een der voortreffe-lijkste Latijnsche dichters was van zijnen tyd, zoo rijk aan navolgers van Virgilius en Horatius. Weytingh zegt, dat, gelijk uit het Trojaansche paard niet dan helden voortkwamen, alzoo ook uit de school van S. niet dan voortreffelijke Latijnsche dichters zgn gevormd, en noemt om dit beweren te staven de namen van Theodoor van Kooten, Kijk van Ommeren, lierman Bosscha, Jan Adam Nodell en Henrik Waardenburg. Hun leermeester en voorganger overleed in 1783.

SCHRANK (Fkakz von Paula von), een veelzijdig ontwikkeld geloerde, die zich vooral als beoefenaar der natuurlijke historie en landhuishoudkunde onderscheidde, werd den 21quot;^,eI' Augustus 1747 te Varnbach geboren; zijn eerste onderrigt in de Duitsche en Latynsche taal gaf hem zijn vader, die zich intusschen naar Passau verplaatst had, en aldaar de advocatuur uitoefende. Negen jaren oud, kwam S. op do Jezuïten-school lo Passau, waar hij zich weldra boven zijne medescholieren onderscheidde en in de orde werd opgenomen. In het tweede jaar van zijn noviciaat naar Ödenburg in Hongarije gezonden, leerde hij eenen pater kennen, die langen tijd als zendeling in Brazilië verkeerd had, en het eerste vuur voor de beoefening der natuurhistorische vakken in den geest des jongelings ontstak. Op het collegium te Tyrnau leerde S. natuurkunde, astronomie, mathesis enz. en maakte daarin snelle vorderingen; terwijl hij in zijnen vrijen tijd zich bezig hield, met behulp van Poda's fnsecta Musei Graecensis, spinnen te beschrijven. Daar men S. tot onderwijzer in de theologie bestemd had, werd hij, ten einde zich verder in de Grieksche en Hebreeuwsche taal te bekwamen, naar de hoogeschool te Weenen gezonden; daar bragt hij vele uren 's nachts op de sterrewacht door en behoorde er tot de ontdekkers van de beroemde komeet van 1769; ook legde hij zich met twee zijner medescholieren op de botanie toe, waarin hij, met Linnaeus Genera et species planlarum tot gids, begon te studeren. Maar zijne zwakke gezondheid, door herhaalde bloedspuwingen nog verminderd, dreigde voor goed een einde aan zijne vele bezigheden te zullen maken; daarom werd hij, met het plan om zendeling te worden, in den herfst van 1769 op de school te Linz geplaatst, waar hij vier jaren bleef tot aan do opheffing der orde (21 Julij 1773). Toen verliet hij Linz, cn ging naar Weenen, waar hij geordend (1 774) en tot doctor in de theologie bevorderd werd. In het vaderlijke huis teruggekeerd, hield hij zich bij voorkeur met natuurhislorisehen arbeid bezig, en gaf uit Beitriige zur Naturgeschichle (Augsburg 1 776, 8°. met platen). Met grooten ijver legde hij zich op het nasporen dei-insecten van Zuid-Duitschland toe, en kwam weldra met verschillende beroemde geleerden in kennis en briefwisseling.

In 1776 werd aan S. het onderwijs in physica en mathesis aan het lyceum te Amberg in Beijeren, vervolgens dat in de rhetorica te Burghausen toevertrouwd. Als directeur eener in laatstgenoemde plaats gevestigde vereeniging (Hocieliit der ükono-mischen und siltlichen Wissenschaften), had hij gelegenheid, zijne kennis der natuur op de landhuishoudkunde toe te passen, waaraan hij zich sedert tot in hoogcii ouderdom met hart en ziel wijdde, en waardoor hij grooten invloed had op de ontwikkeling van den landbouw in Beijeren. Op kosten der Academie van Wetenschappen maakte hij reizen door de zuidelijke streken van Beijeren. Op deze togten, waarvan hij de wetenschappelijke resultaten in twee geschriften bekend maakte [Baiersc/te Hei se, Munchen 1786, 8°, en Ahademisc/ie rei se nach den südlichen Gebirgen von Baiern, im Jahr 1788, Munchen 1793, Squot;.), deed S. vele belangrijke waarnemingen en erlangde hij allerlei praktische ervaringen. Zoo maakte hij toen reeds opmerkzaam op den steenkolen-schat, dien het Beijersche hoogland bevat, en waarvan men eerst eene halve eeuw later partij zou trekken; hg toonde de mogelijkheid en noodzakelijkheid aan van de ontginning van groote uitgestrektheden lands, die toenmaals ongebruikt lagen en door den vloek der onvruchtbaarheid getroffen schenen (zie daaromtrent een afzonderlijk, zeer gewaardeerd geschrift van S.; Nahtrhistorische und ökonomische Briefe ilber das Donau-Aloos, Manheim 1795, 4°.).

In 1784 werd S. als hoogleeraar in de Landhuishoudkunde naar de universiteit van Ingolstadt geroepen; later onderwees hij er mede de kruidkunde en dierkunde. Nadat men de universiteit van Ingolstadt naar Landshut had verlegd, was S. in laatstgenoemde plaats als hoogleeraar werkzaam, en viel hein o. a. do eer te beurt, zich met de bijzondere opleiding van den kroonprins belast te zien. In 1809 werd hij bij do Koninklijke Academie van Wetenschappen te Munchen aan het hoofd van den nieuw aangelegden botanischen tuin geplaatst. Ook in deze betrekking, welke hein op zijn 62^8to jaar werd opgedragen, was hij met buitengewonen ijver en goed gevolg werkzaam, en wist over de vele bezwaren, die hem in den weg stonden, te zegevieren. Hij breidde zijne reeds groote correspondentie over geheel Europa, naar Oost- en West-Indië uit; beschreef het nieerendeel der onder zijne leiding gekweekte gewassen enz.; van den voorraad in het koninklijke Herbarium maakte hy gebruik ter bearbeiding van eene nieuwe uitgave der Flora Zeylanica van Linnaeus, die echter niet in druk verscheen. Tot in zeer hoogen leeftijd bleven S. zijne veerkracht, zijne helderheid van geest en onvermoeide werkzaamheid bij. Toen echter zijne oogen minder werden, legde hij zich weder meer op theologische studiën toe en schreef daarover verschillende werken, waarvan zijn Commentarius literalis in Genesin (Augsburg 1835, 8quot;.) het laatste was. Hij overleed in 89-jarigen ouderdom te Munchen, op den 2'2^ateu December 1835.

S. was een man van groote, algemeeno kennis, cn zijn onvermoeid , wetenschappelijk streven dwingt onwillekeurig onze bewondering af. Groot was zijne belezenheid en ongeloofelijk groot is de massa van aanteokeningen, welke hij hoeft nngelaten , en die pleiten voor eene werkzaamheid op het gebied der literatuur in het algemeen, waarvan onze eeuw welligt geen tweede voorbeeld heeft aan te wijzen.

Aan S.'s verdiensten werd door verschillende eerbewijzingen hulde toege'oragt: in 1808 werd hij ridder van do Burgerlijke Orde van Verdiensten, en later van de Ludwig-orde; terwijl hij in 1824, tor viering van het 50-jarig jubilé zijner wijding als priester, koninkiyk geestelijk geheimraad werd. Hij was lid van een aantal geleerde genootschappen, waaronder wij vooral noemen de Koninklijke Academie van Wetenschappen te Munchen, tot welke hij vele jaren lang meer bijzonder in betrekking stond, en waaraan hij in 1832 zijne geheele verzameling gedroogde planten (o. a. belangrijk door de daarin vervatte exemplaren, die voor zijne Flora van Beijeren dienden) ten geschenke gaf.

Roemden wij S.'s onvermoeide werkzaamheid, geen wonder,

4

bssclnijving van Baden mil seinen liiidttn und Umgebmgen (Carls-ruhe, cersto uitg. 1805), alsmede Baden-Baden, die Sladt, ihre Ueilqm.Uen und Umgebungen (Stiittgarcl 1840, meermalen lierdr.), en Geschichte und Beschreibuny IJeidelbergs und seiner Umgehungen (Heidelberg 1811). Van meer algemeeno strekking is zijn, in den-zelfden trant, uitmuntend geschreven reisboek; Ver li/iein, ein Ilandbur.h fur lieisende (Heidelberg 1812, dikwijls herdr.). Do volksverhalen langs den Rijnstroom behandelde hij in: Sagen mis den Gegenden des It/ieins und des Schwarzwaldes (Heidelberg 1829), en in Sagen aus den Rheingegenden, dein Schwarzwalde will den Vogesen (Heidelberg 1839), een vervolg op het vorige. Smaakvol zijn ïijne Emiihlungen und Novellen (Stuttgard 1833, 2 dln.), gevolgd door Novellen (Carlsruho 1839, 2 dln.). Van zijne dichterlijke gaven getuigen zijne Gedichte (Dusseldorp 1801, 2 dln.) en Poëtische Werke (Tubingen 1817 —1818, 3 dln.); van zijne theoretische kennis der schoone kunsten zijn Lehrbuc/i der Aesthetik (Heidelberg 1809); van zijne historische navorschingen zyn Deutschland und die JJeutschen von den Sitesten Zeiten bis zum Tode Kar/s des Groszen (Carlsrnhe 1824, 4 stukken), benevens zijne Miseellen cius dein Geblete der Geschichte (Heidelberg 1812). Ook gaf hij onderscheidene periodieke geschriften in het licht.

SCHUIFT (De Heilige). (Zie Bijbel).

SCHRIFTGELEERDEN. Na de Babylonische ballingschap werd bij de Joden, op voorgang van Esra (Esra VII; 10), de stadie der H. Schriften, inzonderheid der Mozaïsche wetten, een onderwerp van schoolgeleerdheid, ook ten behoeve der dage-lijksclie praktijk en tot het doen van uitspraak in twijfelachtige gevallen, zoo in zaken van godsdienst en geweten, als bij burgerlijke bepalingen en geschillen. Zij, die zich hierop toelegden, droegen den naam van Sopherim, schriftkundigen. Voor zoo ver zij niet bemiddeld waren, vonden zij hun levensonderhoud in het beoefenen van een handwerk (Grover, Jahrhun-dert des Ueils, D. I., bl. 161). Daar des eenen uitlegging en toepassing van de wet, bij eene zoo uitgebreide casuïstiek der wet voor alle in het leven voorkomende gevallen, natuurlijk zeer van die dos anderen verschilde, ontstonden hieruit onderscheidene, veelzins tegen elkander overstaande scholen of rigtingen. Ofschoou het ons aan juiste berigten ontbreekt nopens do wijze, waarop do S. gevormd worden, is het echter waarschijnlijk, dat zij, wie het om eene diepere kennis der wet te doen was, zich tot diegenen wendden, welke zich boven andoren onderscheidden door schorpzinnigo uitspraken, ton einde onderwijs van hen te bekomen; oen onderwijs, dat vermoedelijk gedceltolijk aan hunne huizen, godeoltolijk in do synogogen, gedeeltelijk in de galerijen van den tempel (verg. Lucas II; 46), onder zamonspreking of redotwisting, gegeven werd. Eerst omstreeks den lijd van Christus kwamen voor bon do titels Rab, Rabbi en Rabban in gebruik, van welke de eerste de laagste en de laatste de hoogste was. Uit dio benamingen is hot woord Rabbijnen ontstaan. Ondor de vermaardste S. behoorden; Jose ben Jooser en Joso ben Jochanan, ton tijde van den Syrischen oorlog, die gestrenge bepalingen ten opzigto van rein en onrein opstelden; Josua ben Perachjah en Nithai, ten tijde van Johannes Hyrcanus, die cr zich op toegelegd hebben, meer gezag en ingang aan do mondelingo overleveringen te verschaffen; Simon van Schetach, die de ziel der nieuwere Pharizeosche wetgeving genoemd wordli Millel en Schirnmaï, die ten tijde van Herodes den Grooten leefden, en waarvan de eerste zeer ijverde voor eene milde, de laatste voor eene gestrenge opvatting der wet; Gamaliel, de leermeester van den apostel Paulus.

Zie voorts: Herzveld, Geschichte des vol/ces Jisraël (D. III., blz. 264 volg.); Jost, Geschichte des Judenthums und seiner Sekten (D. I. blz. 197 volg.).

SCHRIFTGRANIET. (Zie Graniet).

SCHRIJFKUNST is de kunst, voor het oog die teekenen af te beelden, van welke men zich bedient tot het aanduiden van voorwerpen en denkbeelden. Daar echter het afbeelden der hieroglyphische en andere teekenen meer als teekenkunst ilan als S. is aan te merken, verstaat men in den gewonen zin door de laatste het vervaardigen van letters en de daarbij behoorende leesteekenen. Men schreef in de oudheid op steen, dunne looden platen, boomschors, plankjes met was bestreken enz. Zoo weten wij, dat b. v. de Israëlitische grondwet dertien geboden op 2 steenen tafelen geschreven was (Exodus XXXII; 15). Bij toenemende beschaving bediende men zich van bereide dierenhuiden, het zoogenoemde pergament, dat reeds vöor Herodotus bij de Grieken bekend was. Do bereide bladeren van de Egyptische papyrusplant kwamen waarschijnlijk in de III^d0 eeuw voor Chr. in gebruik, het katoenen en linnen papier (zie Papier) is van veel latere dagteekening. Naar de stof, waarop men schreef, wijzigde zich ook het schrijfmiddel: in harden steen was het een houwen, in zachten, in lood, in wasborden enz. een graveren; bij de laatstgenoemde bediende men zich van eene stift {stilus), aan de eene zijde van eene punt voorzien, aan de andere van een plat schopje, ten einde het verkeerd geschrevene te kunnen uitwisschen, en van daar de uitdrukking: stiluin vertere eig. de schrijfstift omkeeren. Op pergament en papier schreven de Ouden met een rietje, in gekleurd vocht gedoopt. De vogelschachten kwamen daartoe waarschijnlijk eerst in de VI^do of VlI^do eeuw in gebruik. Eerst in onze eeuw zijn deze vrij algemeen door de stalen pennen vervangen. Van de Sinesche of O.-I. inkt vindt men reeds bij Plinius gewag gemaakt; dat sedert de uitbreiding der scheikunde allerlei soorten en kleuren van inkt zijn uitgevonden, wordt hier slechts met een woord herinnerd, gelijk mede, dat ten jare 1831 een onuitwischbare inkt is uitgevonden te Parijs, waar ook de gevaarlijke kunst is bedacht, eene inkt te vervaardigen, die na eenigen tijd van zelv' spoorloos verdwijnt.

Wat de wijze van schrijven betreft, de Oosterlingen schrijven van de regter- naar de linkerhand, de Sinezen en Japanners uitgezonderd, die van boven naar beneden schrijven. De oudste Grieken schreven heen en weder, den volgenden regel beginnende waar de vorige eindigde, en dus beurtelings van regts naar links en van links naar regts, waarnaar het „ploegschriftquot; heette.

Zie voorts met betrekking tot sommige onderwerpen, hiertoe behoorende, de artt. Calligraphie, Cijferschrift, Hieroylyphen, Letterschrift en Stenographic.

SCHRIJFTEEKENS zijn die figuren, van welke men zich in schrift of druk bedient, zoowel ter vervanging van woorden of gedeelten van woorden, als tot zoodanige aanwijzingen, welke gecne betrekking hebben op de verdeeling der volzinnen en den toon van lezen. Hiertoe behooren dus: de verkortingen, die men dikwijls in oude drukken van Grieksche boeken aantreft (b. v. a voor oi»), en welker typen, omdat zij geheel buiten gebruik zijn, van lieverlede van de drukkerijen verdwijnen, zoodat b. v. Schcidius' uitgave van Struchtmeijers Grammatica (1784) er nog 55 heeft, terwijl Dorn SeifFen er ten behoeve van zijne Spraakkunst slechts 35 meer kon bekomen; de algemeen aangenomene schrijfverkortingen in het Latijn —van deze heeft de rector Verheijk voor eenige jaren een handboekje in het latijn uitgegeven — het teeken voor et, en; het teeken § en dergelijken; de teekens der gewigten, vooral van de medicinale, b. v. 5 (drachme); de sterrekundige teekens O (zon), Y (ram) enz,; de algebraïsche teekens, zoo als -f- (plus), |/ (wortel); het teeken eener aanhaling: „ quot;; de verwijzingsteekens in den tekst naar aanteeke-ningen: *) enz.; de teekens, van welke men zich tot het corrigeren van drukproeven bedient, b. v. ^ voor: tot één woord brengen; benevens nog onderscheidene soortgelijken.

SCHRIJNWERKERSBIEZEN. (Zie Paardenstaart).

SCHRIK {Pavor) is eene ter nederdrukkende werking, welke de geest door plotselinge waarneming van met gevaar dreigende dingen of toestanden ondervindt. De werking van den S. op het organis-mua is nu eens geest- en ligchaamverlammend , strak en werkeloos makend, dan eens veroorzaakt hij reflectiebewegingen (kramp), dan weder eene min of meer onwillekeurige inspanning tot vliegen. De krampvormen, die door schrik ontstaan zijn (epilepsie, St. Vitisdans, asthma, enz.), hebben het eigenaardige, dat zij gaarne regelmatig wederkeeren, in gewoonheidskrampen overgaan , en dan ongeneesbaar zijn. Iets soortgelijks geldt van de geestige schrikachtigheid en van den S. in slaap {pavor in somno), die van schrikwekkende droombeelden (b. v. van vallen of van zwarte mannen) afhangt; deze soort komt vooral als hebbelijke kwaal bij kinderen voor. De S. heeft, even als alle levendige gemoedsaandoeningen, iets aanstekelijks en wordt dan, wanneer hij zich over groote menschenmassa's verspreidt, een panische S. genoemd. v. P.

hetgeen hom op den duur te veel tijd kostte, daar hij, wegens zijne bijziendheid, verpligt was, zijne preken te raeraoriseren. Daarom nam hij, drie jaren later, afscheid van den kansel, en wijdde zich voortaan aan zijne wis-, natuurkundige en philoso-phische studiën; voor de laatsten was hem vooral zijn omgang met den beroemden Paulus van Hemert in dien tijd van veel nut.

De Haarlemsche Maatschappij van wetenschappen had de prijsvraag gesteld: „Wat mag men van de uitgestrektheid der wereld en de orde, in welke de hemelligc.hamen, ook met. opzigt tot ons zonnestelsel, geplaatst zijn, sedert de waarnemingen der latere Ster-rekundigen, bijzonder die van Herschel en Schrüter, als wel hewe-zene oj hoogstwaarschijnlijke waarheden, oaststellenf' S., candidaat tot de Heilige dienst, erlangde voor zijne beantwoording dezer vraag de gouden medaille, terwijl het antwoord van den Berlijn-schen hoogleeraar E. F. Wrede slechts het zilveren eermetaal wegdroeg (zie Natuurkundige Verhandelingen van de Bataafsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem, 2^d0 Deel, st. 1, Haarlem 1803).

Aan den naam, dien hij zich hiermede maakte, had S. het vooral te danken, dat hij in het jaar 1803 aan het hoofd van 's lands zeevaartkundige school geplaatst werd. Deze inrigting was eerst aan boord van het fregat Euridice, met 250 koppen bemand, waaronder 60 kadetten; aan deze laatsten moest S. onderwijs geven in de geschiedenis, physica, mathesis en aanverwante vakken; terwijl hem daarenboven de geheele regeling van het onderwijs werd opgedragen. Dit fregat was eerst te Hellevoetsluis, vervolgens te Fijenoord gestationeerd; toen echter dit schip later in werkelijke dienst moest gesteld worden, werd de maritime school naar Enkhuizen verlegd. Met den rang van colonel bleef S. aan haar hoofd; maar het onderwijs van S., die zijnen leerlingen, naar de meening van Napoleon, te veel liefde voor het vaderland inscherpte, mishaagde dien dwingeland. Hij hief daarom de inrigting op, en S. werd, na negen jaren dienst, in 1812 eenvoudig-lijk ontslagen; terwijl het Fransche Gouvernement niets wilde weten van het hem, in geval van ontslag, toegezegde wachtgeld van ƒ 1800 'sjaars of eene minstens even hoog bezoldigde betrekking.

Hij ging met zijn huisgezin (in 1809 was hij gehuwd met vrouwe Margaretha Antonia Heemskerk) naar Amsterdam wonen, en leefde er gedurende drie jaren als ambteloos burger; hij maakte zich dien tijd ten nutte, niet alleen voor mathematische en philosophische, maar ook voor letterkundige studiën. Hij genoot er den omgang van de kundigste en aanzienlijkste mannen, en trad er, zoo bij de Maatschappij Felix Meritis (waar hij ook reeds vroeger lezingen had gehouden), als bij de afdeeling der Hollandsche Maatschappij van Kunsten en Wetenschappen meermalen als spreker op; zoo opende hij o. a., als algemeen voorzitter van de laatstgenoemde Maatschappij, hare jaar-lijksche vergadering in 1815, met eene welsprekende redevoering: „Over de redekunstige voorschriften van Cicero, getoetst aan die der zedewet en bijzonderlijk aan hei gebod der waarheidsliefdequot;

Den 25^8tcn January 1816 werd S. benoemd tot hoogleeraar in de wis- en natuurkundige faculteit aan de hoogeschool te Utrecht, en aanvaardde zijne betrekking met eene, ook uit het oogpunt der bespiegelende wijsbegeerte, zeer belangrijke redevoering: De majoribus corporum coelestium permutationibus, quatcnus ex iis pro-gressum naturae in his cor paribus for mandis suspicari licetquot; (zie Suppl. Ann. Acad. Rheno-Traj. a. 1815 — 1816).

Nu eerst was S. op zijne regte plaats, en beter in de gelegenheid, zijne kunde en vele bekwaamheden ten algemeenen nutte aan te wenden. Maar niet genoeg, dat hij zijn ambt als hoogleeraar in de wis- en natuurkujidige faculteit met ijver behartigde, nam hij eenige jaren later ook het onderwijs in de logica en vervolgens mede dat in de metaphysica en andere vakken van bespiegelende wijsbegeerte op zich. En bezwaarlijk kon het onderwijs ook in die vakken aan meer bekwame handen worden toevertrouwd; Ö. boeide zijne toehoorders vooral door de duidelijke en onderhoudende wijze, waarop hij afgetrokkene denkbeelden en beschouwingen wist voor te dragen; zijne lessen werden dan ook niet alleen door studenten, maar meermalen door doctoren in verschillende wetenschappen en onderscheidene predikanten bijgewoond.

En echter, bij dien veelomvattenden werkkring, had S. nog tijd en lust voor een aantal andere bezigheden: zoo behartigde hij als curator van het Luthersch seminarium, volijverig de belangen van zijn kerkgenootschap; groot waren zijne verdiensten voor onze marine en, zoo getuigt van hem de bekende J. C. Rijk, tot aan zynen dood verloor hij hare belangen niet uit het oog; hy was lid en vele jaren lang secretaris van het Provinciaal ütrechtsch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, en wist in die vereeniging een nieuw leven te brengen; hij was voorzittend lid der commissie tot het vinden der lengte op zee, het verbeteren van zeekaarten enz.

Hij was ridder der orde van den Nederlandschen Leeuw, lid van de l^Bte en 3^de classe van het Koninklijk Nederlandsch Instituut, van de Nederlandsche Maatschappij van Letterkunde enz.

S. was niet alleen een uitmuntend wiskundige, raaar tevens een uitstekend philosooph, een wijsgeer in den waren zin des woords. De kennis van de leer der grootheden en der stoffelijke natuur was bij hem niet minder middel dan doel; zij was hem do inleiding en de voorbereiding tot de kennis van den mcnsch, van diens onstoffelijk gedeelte en bestemming. Ora daarin dieper door te dringen, maakte hij zijne bekendheid met de oude talen, met de werken van Cicero, Plato en anderen, gelijk zijne natuurkennis dienstbaar. Hij was mede een groot taalkundige, met de Grieksche, Latijnsche en de gewone nieuwere talen niet alleen, maar ook met het Spaansch, Italiaansch, Deensch en aanverwante talen bekend; ook in de Oostersche taal- en letterkunde was hij geen vreemdeling, en met het Hebreeuwsch zoo goed vertrouwd, dat hy, nog op ver gevorderden leeftijd gewoon was, het boek Job, de profetiën van Jesaias en andere stukken uit het Oude Testament in het Hebreeuwsch te lezen, en daarbij voor eigen gebruik aanteekeningen te maken.

Van S.'s geschriften, als zoo vele bewijzen van zijne veelomvattende kennis en onvermoeide werkzaamheid, noemen wij de volgenden:

Over de ruimte in P. van Hemert, Magazijn voor de Kritische Wijsbegeerte (Amsterdam 1799 volg., 2^d0 Deel, blz. 275 volg.); Proeve om de werking der twee grondkrachten, door de zwaartekrachten door den vorm der lig ch am en aan te tooien (aldaar, 3^(le Deel, blz. 102 volg.) en een vervolg op deze verhandeling (aldaar, 4^de Deel, blz. 108 volg.); Redevoering over het Verhe~ vene; Redevoering over de menigte van vaste starren, aan den Hemel geplaatst, en de besluiten, welke wij hieruit kunnen trekken opzigtelijk de uitgestrektheid van het Heelal — deze beide uitstekende redevoeringen, door S. in Felix Meritis gehouden, zijn geplaatst in de Algemeene Vaderlandsche Letteroefeningen voor 1810, Mengel w. blz. 129 volg. en blz. 313 volg. — De nostra cognitione animi, comparata cum cognitione rerum corporearum (in Ann. Acad. Rheno-Traj. a. 1823 —1824) — deze rede, door S., bij het nederleggen van het rectoraat, in 1824 uitgesproken, is belangrijk om hein ons in zijne denkbeelden als wijsgeer te doen kennen; hij trekt daarin o. a. te velde tegen het splitsen der wijsbegeerte in eene zoogenaamde natuurlijke en theoretische, en het als het ware aan elkander tegenover stellen van deze deelon — Over den aard der Zielkunde en de werking der terugroepende Verbeeldingskracht (Zalt-üommel 1829, 8^U.); Over de Prikkelbaarheid (eene verhandeling gehouden in de l^8te classe van het Kon.-Ned. Instituut, Amsterdam 1835); De menschelijke kennis eene Teekens-kunde (In de Fakkel, 10^dcu jaargang, blz. 134 volg.); Bijdrage tol de beschouwing van de waarheid der menschelijke kennis (18J2 —1833) — dit uitmuntend geschrift is cok bekend, onder don titel „Proeve over de waarheid d^r menschelijke kennisquot; — Elementa Matheseos purae (Utrecht 1831 —1834, 2 dln.) — dit beroemde werk handelt niet alleen over mathesis, maar bevat ook veel wetenswaardigs over iogiea — Verhandeling over de meetkundige bepalingen {Amsmvfom 1835, 2^de druk 1841) — hevig werd S. over dit geschrift door den hoogleeraar J. do Gelder aangevallen; hij verdedigde zich daarop in ziju bovenvermeld geschrift „Bijdrage tot de beschouwing van de ivaarheidquot; enz, — Berigten en Verhandelingen over de Zeevaartkunde (Amsterdam 1837); Nieuwe volgorde dezer Berigten en Verhandelingen (Aldaar 1840).

Zie verder over S.: Verslagen en Mededeelingen van het Kon. Ned. Instituut (Amsterdam 1845, blz. 184 -187); Handelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde (1845, blz. 27—32); en vooral H. Bonman, Oratio enz. (bij het nederleg-

gen van liet rectoraat, den 3^den April 1845, gehouden). Utrecht 1845, blz. 49 -65 en blz. 80—82. Zie mede: G. J. Mulder, Ome

leermeester J. F, L. Sc/iriider. Een woord tot zijne leerlingen, uitgesproken den 1quot;quot;quot; April 1845 (Rotterdam 1845, 8quot;.). v. H.

SCHUÖDEH (Joiiann Henrik) werd den IS^¹¹ April 1791 to Wcsteriis geboren. Na het gymnasium van zijne geboorteplaats bezocht to hebben, studeerde hij te Upsala, waar hij in 1815 als docent in do literatuur-geschiedenis optrad en eene aanstelling kreeg bij do bibliotheek der hoogeschool. Eenige jaren latei-werd hij eerst secretaris en later gewoon lid van do vereeniging, die zich de uitgave ton doel stelde van de oorspronkelijke Zwoedsche schrijvers der middeleeuwen; terwijl het eerste deel van dit belangrijke werk, in 1808 uitgekoiiien , grootendeels door professor Fant werd bezorgd, dankt men het tweede (1825) aan S. In 1820 werd hij geplaatst aan hot hoofd van het Munt- en Penningkabinet to Upsala, on in 1830 benoemd tot eersten bibliothecaris en hoogleeraar der literatuur-geschiedenis en archaeolo-gie. In do jaren 1836 en 1837 maakte hij eene wetenschappelijke rois door Duitschland, Frankrijk en Italië, en in 1838, in gezelschap van don minister, graaf von Wettorstedt, naar Engeland. Hij overleed te Upsala, den 5quot;quot;quot; September 1857.

Vorschillcndo werken van zijne hand zijn gunstig bekend. Belangrijk voor do numismatiek zijn: do beschrijving van do Angel-Saksische munten van het kabinet te Upsala (Numismatn Anglo-Saxonica, Upsala 1825, 2 dln.); de Calaloyus numorum Cu-ficorum (L'psala 1827); zijne verhandeling over do oudste Zweed-scho munten, in het 13^d0 dool der verhandelingen der Zwecd-seho Academie van literatuur en goschiodenis; Nttmi aliquot in musea regiae societatis scientiarum JS'idaroviensis — hot resultaat van S.'s rois in 1831 naar Noorwegen. — Verder noemen wy van zyne geschriften: do door hom bezorgde uitgaven uit den schat van handschriften, voorhanden op do Aeademischo bibliotheek van Upsala, wolko verschenen onder de titels van Monumenta diplomalica (Upsala 1822, 9 dln.) en Sylloge observationum in ihesaurum linguae Graecae Benr. Stephani (5 dln.); een' catalogus der handschriften on typograpbische zeldzaamheden dor bibliotheek van graaf Erahe; eene geschiedenis der Stiehts-bibliotheek te Westoriis. Do Sven en hluna bevatten de resultaten zijner onderzoekingen, aangaande de Zwoedsche oudheden en de litera-tuur-gosoliiodonis.

SCHRODER (Sophie), oeno der uitmuntendste Duitscho tra-goodio-speelstcrs, don 29'^lon Fobruarij 1781 te Paderborn geboren, was do dochter van don tooneelspeler Burger, wiens weduwe later met don beroemden tooneelspeler Keilholz hertrouwde. Reeds in 1793 begon zij op 12-jarigen leeftijd hare loopbaan door to St. Petersburg, waar hare moeder bij een toonoolgo-zelschap geëngageerd was, als Una in de opera „Das rothe Kappellenquot; op te treden. In 1795 huwde zij met Stollmers, den directeur van het Duitscho tooneel te Reval; het was aldaar, dat zij Kotzebue leerde kennen, op wiens aanbeveling zij eoue aanstelling bij den hof-schouwburg te Wcenen erlangde; zij speelde aldaar nog uitsluitend in naïvo rollen, en maakto als Margarethe in de I/agcstohen en als Gretchen in de Verwaudt-schaften opgang. Een jaar later ging zij naar Broslau, waar zij, bij do opera geëngageerd, vooral als Ilulda in het Dunauweib-dien veel succes had, en waar haar huwelijk ontbonden werd. In 1801 schitlerdo zij als eene sier van de eerste grootte op het Hamburger tooneel, waaraan zij zich op zeer voordeeligo voorwaarden verbonden bad, en waar zij hare naïvo rollen van vroeger voor tragische verwisselde. In 1804 huwde zij mot den tenor-zanger Friedrieh S. cn leefde gelukkig te Hamburg, tot dat do gebeurtenissen van 1813 haar dwongen , heimelijk do stad ie verlaten, daar do maarschalk Davoust haar naar het binnenste van Frankrijk, wilde laten brengen, om haar lo bestraffen » voor de vaderlandslievondo gevoelens, door haar op het tooneel

geuit. Na eene schitterende kunstreis gemaakt to hebben, speelde zij gedurende anderhalf jaar te Praag, en word daarna geplaatst aan het Wooner tooneel, waar zij tot in 1829 in de hoog-tragi-scho rollen blonk. Zij verloor haren echtgenoot in 1818, en hertrouwde in 1825 met den talentvollen tooneelspeler Kunst, van wien zij echter kort daarna weder gescheiden werd. Zij verliet Weenon in 1829 en maakto eenige kunstreizen; in 1631 werd zij Lij don hof-schouwburg te Munchen , en in 1836 weder bij dien van Weenen geplaatst; zij verliet dezen in 1840 met

een pensioen, en bragt sedert veelal te Augsburg door; bij do feesten, ter gclogenhoid van hot huwelijk van keizer Frans Joseph gegeven, trad zij in Mei 1854 nogmaals, niet zonder grooten bijval, bij hel Wooner tooneol op.

Do voornaamste rollen van S. waren Phaedra, Medea, Lady Macbeth, Morope, Sappho, Johanna van Montfancon en Isabella in do Braut von Messina. Zij had eene storko on welluidende stem, een levendig oog, en oon tot eene bowonderiiigwokkende hoogte ontwikkeld talent.

SCHROEDEB (Nicoi.aas Willem). Doze oostersche taalgeleerde zag den '22'^,en Augustus 1721 het levenslicht to Marburg in Keur-Hessen, waar zijn vader Johann Joachim S. hoogleeraar der godgeleerdheid on oostersche letterkunde was. Van diens vier zonen, allen hoogleeraren, Ludwig Conrad in de regten to Herborn en te Groningen, Johann Wilholm in hot üostersch to Marburg, en Philip George in do geneeskunde to Göttingen, was N, W. du oudste. Zoo vroeg ontwikkelde hij zich, dat hij reeds op zijn negendo jaar do academische lessen met vrucht zou hebben kunnen bijwonen. Toen hij later student werd, maakte hij grooto vorderingen in het Grieksch en Latijn, de wiskunde, do wijsbegeerte, do gewijde oudheden, de godgoloord-heid en do kerkelijke geschiedenis, maar vooral in het Oos-torsch, waarin hij reeds op zijn 22'^tc jaar te Marburg buitengewoon en drio jaren later gewoon hoogleeraar werd. Gedurende zijn buitengewoon professoraat dood hij eene wetenschappelijke reis, o. a. naar Leydon, waar hij onder Schultens zijnen geleerden Commenlarius de vestitu mulierum Uebraearum ad Jerem. III: 16—24 schreef (Leydon 1745). In het jaar 1748 werd hij hoogleeraar in het Oostersch en Grieksch te Groningen, voor welk laatste hij vier jaren do llebreeuwscho oudheden in do plaats bekwam. Hij bezat eene zoo uitstekende gave van onderwijzen, dat Muntinghe, een zijner besto leerlingen, hem als zoodanig onovertrefbaar achtto. S. overleed to Groningen den 30quot;^equot; Maart 1798. Behalve eenige oratiën, zag o. a. van hem hot licht hot werk, getiteld Institutiones ad fundamenta linguae llehraeae (Groningen 1766, meermalen herdr.), dat lang oen zeer algemeen gebruikt handboek geweest is.

SOHROEDER VAN DER KOLK (Jacob Lodewijk Koen-raad), beroemd geneeskundige, werd den 14^dlt;!n Maart 1797 te Leeuwarden geboren , cn overleed den ï¹¹⁰quot; Mei 1862. Hij was do zoon van Henrik van der Kolk, geneesheer, en Wilhelmina Schroeder (dochter van professor Schroeder te Groningen),on doorleefde, onder den invloed van goede voorbeelden in zijne eigene familie, zijne eerste jeugd. Op vijftienjarigen leeftijd werd hij als student ingeschreven te Groningen, en beantwoordde aldaar de prijsvraag: Quae sunt cmolumenta praeeipua, quae ex calorico latente, seu ligato aëris et aquae ad oecono/niam animalem redundant; deze verhandeling werd met goud bekroond. Vier jaren later behaalde hij nogmaals hot eermetaal door de beantwoording oener prys-vraag: Over de stremming van het bloed, later ook het ondor-werp zijner dissertatie: Sanguinis circulantis his tor ia cum experi-mentis ad earn illuslrandam institutis.

Na zijne promotie was S. v. d. K. korten tijd geneesheer te Hoorn; spoedig echter werd hij benoemd tot inwonend geneesheer in het Buiten-gasthuis te Amsterdam. Daar was het dat bij zijnen roem als ontleedkundige vestigde: al wat hem aan viyen lijd overbleef word besteed aan ontleedkundig onderzoek en aan het bijeenbrengen zijner later zoo uitgebreide en schoonc patho-logisch-anatomiseho verzameling. In 1826 schroef S. v. d. K. vooral over de tubcrcelaandoening der longen, bonovens over conige andere ziekelijke veranderingen, onder den titel: Obser-vationes anatomico-patho/ogici el practici argumenti. Van deze Obs, dugtoekent zijn roem. In hot gesticht to Amsterdam, waar hij zijne ontleedkundige kennis tot die ontwikkeling bragt, welke wij in hem bewonderden, werd zijne aandacht ook bezig gehouden door de verpleging van meer dan anderhalf honderd krankzinnigen. Met warmte trok hij zich hun lot aan, bestudeerdo den aard hunner geesteskwaal, zocht naar de oorzaken daarvan in lijkopeningen. In 1825 was de beschrijving van een' krankzinnige de voorlooper van een groot aantal meer uitvoerige, hoogst gewigtigo verhandelingen. Spoedig hierna werd do behandeling van krankzinnigen zijno hoofdworkzaamheid, do studio hunner ziekte zijne levenstaak.

Na don dood van den hoogleeraar Blouland werd hij in diens

tc Utrecht benoemd, en kort daarop tot mederegent van het krankzinnigen-gesticht verkozen, dat toen in eliendigen toestand verkeerde. — Het gelukte hem daarin aanvankelijk eenige verbetering te brengen; maar eene grondige hervorming moest worden uitgesteld tot dat eene bijkomende omstandigheid aan don wensch van S. v. d. K. grootere kracht schonk. Hij werd tot hooglceraar in do klinische geneeskunde te Amsterdam beroepen. Van alle zijden werden pogingen aangewend, den geliefden leernar te behouden. De stedelijke regering vroeg, wat zij daartoe konde bijdragen. Verbetering van het krankzinnigengesticht was het edelmoedig en onbaatzuchtig antwoord. S. v. d. K. bleef te Utrecht, en een geschenk van tien duizend gulden aan het krankzinnigengesticht was daarvan het gevolg. Aldus gelukte het S. v. d. K., bij voortzetting van de eenmaal aangevangene verbetering, hot ziekenhuis voor krankzinnigen te Utrecht weldra te maken tot een voorbeeld voor allo gestichten in Ncder'nnd.

Door aanhoudend vasthouden aan de taak, die S. v. d. K. zich gesteld had, namelijk het lot der krankzinnigen in Nederland te verbeteren, kwam hij langzamerhand in aanraking met personen, wier invloed bij de hooge regering gewigt had, vooral met C. J. Eeith, die onzen S. v. d. K. krachtdadig ondersteunde in het doorzetten zijner plannen. In 1839 werd het wetsontwerp over de krankzinnigen, door hem en door den heer Feith opgemaakt, aan de leden van de Tweede kamer rondgedeeld, en in 1841, met enkele wijzigingen, aangenomen. Hieruit ontstonden alle later ingevoerde verbeteringen. Dien ten gevolge vervielen de ongeschikte verblijfplaatsen voor krankzinnigen, die aan beestenhokken gelijk, met ketens en traliën voorzien, geen ander doel beoogden , dan de afsluiting en het onschadelijk maken der gekken. Wat Pinol dus voor Frankrijk was, dat was onze S. v. d. K. voor Nederland; met dat onderscheid, dat Pinel eene speculative ziekteverdeeling en nosologie heeft geschreven, terwijl. S. v. d. K. alleen feiten heeft opgeteekend, medegedeeld en zuiver logisch beoordeeld. Als Pinel reeds lang vergeten is, zal de juistere kennis van de ziekelijke veranderingen , waaraan sommige gedeelten der hersenen bloot staan, nog blijven bestaan, en met haar ook de herinnering aan S. v. d. K., die ons tot die kennis bragt.

Hij loefde gelukkig, tevreden, geëerd en bemind aan de Utrecht-scho hoogeschool, waarvan hij, uiterlijk met zijn helder, open en goed gevormd gelaat, en innerlijk door zijne wetenschappelijke en zedelijke eigenschappen een sieraad was.

Voor nadere bijzonderheden verwijzen wij de lezers naar de levensbeschrijving van S. v. d. K., door wijlen den secretaris der Academie van wetenschappen, W. Vrolik; zie mede de Utrecht-sche Studenten-Almanak van 1863, v. P.

SCHROEF. De S. is een enkelvoudig werktuig en bestaat uit eenen schroefdraad^ die zoodanig om eenen regten, cirkel-vormigen cylinder is gewonden, dat hij met de rs van den cylinder gestadig den zelfden hoek vormt. Deze schroefdraad kan twee verschillende gedaanten hebben, namelijk de driehoekige en de vierkante. In het eerste geval wordt de S. driekante S. of S. mei schtrpen draad, in het laatste vierkante S. of S. met platten draad genoemd. Bij elke gewone S. behoort eene schroef moer, met schroefdraden, welke met die van de S. overeenkomen. Nu eens is de S., dan weder de moer onbewegelijk. De mechanica beschouwt de S. als een hellend vlak, dat om het cylindervhik is gewonden (zie Hellend vlak)] mitsdien zal er evenwigt plaats hebben als de kracht staat tot den last, die op den schroefdraad drukt, als de spoed der S. tot den omtrek van den cirkel, die door het aangrijpingspunt der kracht wordt doorgeloopen. Door spoed der S. of hoogte van den schroefgang verstaat men den verticalen afstand van twee omwindingen. Eene enkele omwinding draagt den naam van schroefgang.

De aanwending der S. is zoo menigvuldig, dat zij tot vele en zeer verschillende doeleinden gebezigd wordt. In het algemeen levert zij het gewigtige voordeel op, van in eene beperkte luimte gelegenheid te geven tot het uitoefenen eener aanmerkelijke krachs Als zij gebezigd wordt tot het of heffen of steunen van zeer zware lasten, draagt zij den naam van vijzel, zij is dan meestal van ijzer vervaardigd en met platte draden, die zich in eene moer van brons bewegen. Ook kan de S. belang-lijke drukkingen uitoefenen, zoo als in verschillende persen; hierbij is de S. veelal van hout en met driekante draden. Veel gebruik wordt er van de S. gemaakt tot het verbinden van verschillende voorwerpen; zijn deze klein, don komen de zoogenaamde houtschroeven voor, die eene kegelvormige stift en scherpe draden bezitten en zonder moer regtstreeks in het hout geschroefd worden. Verder wordt de S. gebezigd tot het voortbrengen van kleine bewegingen, b. v. do stelschroef bij het rigten der vuurmonden en vooral de schroeven aan meet- en andere instrumenten, de zoogenaamde micrometerschroeven enz. Tot het los- of vast-draaijen der schroeven dienen de schroef sleutels en sc/iroevendraai-jers, die op verschillende wijzen zijn ingerigt.

Eene bijzondere toepassing van de S. is de zoogenaamde »S'. van Archimedes, waarvan vooral bij waterwerken een veelvul-dig gebruik wordt gemaakt. Hierbij is de spil, bij wijze eener schroeflijn, omgeven door eene cylindrische buis, die met het horizontale vlak eene helling van 30° tot 45° maakt. Kenig ligchaam, aan het ondereinde der buis geplaatst, zal, als het werktuig met eene behoorlijke snelheid bewogen wordt, zoodanig opgevoerd worden, dat het de buis door de bovenste opening verlaat. l.

SCHROEF ZONDER EIND. Is de verbinding eener schroef

met een getand rad, zoodanig, dat de scliroefdraden tusschen de tanden door loopen en het rad, bij het oradraaijen der schroef, tevens rondgedraaid wordt; de schroef heeft hier twee halzen, die in de sluitbeugels ronddraaijen , zoodat hare beweging in de rigting der lengte belet wordt. Zij is van een veelvuldig nut bij meet- en natuurkundige instrumenten, bij stuurraders enz., overal waar men, zonder schokken, groote kracht wil uitoefenen. Nevensgaande figuur stelt eene S. z. E. voor aan eene contra-bas, bestemd om de snaren te spannen. L.

SCHROEFSTOOMBOOT. (Zie Stoomboot).

SCHROOT. Verouderde benami ng voor kartetsen.

SCHROTER (Jonank Hikronywus). Deze bekende sterre-kundige, die zich vooral door naauwkeurlge waarnemingen aangaande de natuurlijke gesteldheid der Jigchamen van ons zonnestelsel verdienstelijk heeft gemaakt, werd ten jare 1745 te Erfurt in de Pruissischc provincie Saksen geboren. Te Lilienthal, een dorp in het Hannoversche, waar hij het ambt van justitieraad bekleedde en den aOquot;¹⁰» Augustus 181G overleed, stichtte hij eene sterrewacht, die hij van lieverlede met uitmuntende werktuigen, waaronder twee door hem zeiven vervaardigde telescopen, voorzag. Een dezer, een dertienvoetig werktuig, verklaarde Lalande voor den besten kijker, die in zijnen tijd bestond. Met het later vervaardigde 25-voctige werktuig deed hij eene menigte ontdekkingen, met betrekking tot de maan, medegedeeld in de Selenoiopographische Fragmente (Lilienthal 170] en Göttingen 1802, 2 din.), tot Mcrcurius in do Herinographische Fragmente (Göttingen 1816), tot Venus in de Aphrodilographische Fragmente (Göttingen 1796), tot Saturnus in Kronographische (Göttingen 1808).

Zijn buitengewoon scherp gezigt kwam hem bij die waarnemingen uitnemend te stade, vooral voor het onafgebroken langdurig zien door den kijker; van daar dat zijne ontdekkingen wel eens miskend en betwijfeld zijn. Verdienstelijk zijn ook zijne Beitrage zu den neuesten astronomischen Entdeckungen (Berlijn 1 788), en Neueste Beitrage zur Erwcitermg der Sternkunst {Göiimgaw 1800).

SCHRUPEL. (Zie Maten en gewigten).

SCHUBAERT (Toeus Dii2sbeuoen), bekwaam ontleedkundige, werd den 18^don February 1805 te Harderwijk geboren. Reed.s van zijne vroegste jeugd bezielde hem eene onwederstaanbare neiging tot het verzamelen en praepareren van natuurvoorwer-

Gedichten {Gedichte aus dem Kerker, 1785, en Hymms auf Fried' rich den Groszen, 1786) uitgegeven, welke door zijne talrijke vrienden met do meeste goedkeuring ontvangen waren. Thans vervolgde hij zijne Deutsche Chronik, onder den titel van Vater-Hindische, die hij nevens zijne muziekstukken en verzamelde gedichten (2 dln. 1787) in het licht gaf, en begon aan zijne Levensbeschrijving; doch hij stierf vdör dat hij de laatste had voltooid, den 10^den October 1791, in het 52^8te jaar zijns ouder-doms. S. was geen classiek dichter noch proza-schrijvcr, maar een man van veel genie en een doordringend verstand, wiens zonderlinge lotgevallen, dwaasheden en verkeerdheden hem niet minder merkwaardig maken dan zijne talenten. Zijne Kronijk was een echt volksblad over staat- en letterkunde, kunst en vaderlandsche zeden, aan hetwelk hij door zijne nooit uitgeputte luim, door gedurig afwisselende vormen, door vrijmoedigheid, volksgezindheid en hartelijkheid steeds nieuwe belangrijkheid wist bij te zetten. Onder zijne gedichten munten inzonderheid uit: do reeds genoemde Hymnus auf Friedrich den Groszen; die Fürstengruft; der ewige Jude, en zijn krachtig volkslied: Auf, auf, ihr Brüder und seyd stark! Nog gaf zijn zoon, in 2 deelen, te Zurich in 1812 uit: Christ. Friedr. Dan. Schubart, Ideën zur Asthetik der Tonkunst, en Vermischte Schriften zijns vaders, welke mede, ofschoon slechts bij fragmenten, niet onbelangrijk zijn.

SCHUBBEN. Men gebruikt dit woord voor verschillende be-kleedselen van dieren; ten eerste van visschen en kruipende dieren, ten andere van zekere viervoetige dieren, ten derde voor bekleedselen op do pooten van vogels, ton vierde voor de bekleed-selen der vleugels van vlinders en van de harde huid van sommige kevers.

Bij de visschen vindt men vooreerst hier en daar beenigo plaatjes op de huid, die somtijds S. genoemd worden, en wier maaksel ster- of straalvormig is, met een dikker en verhoogd middelpunt. Doch de eigenlijke S. der visschen zijn geene bcenige plaatjes, maar op deze wijze zamengesteld: op eene vezelachtige, uit verbindingsweefsel gevormde laag ligt eene laag van pigmentcellen , welke door eene plaveivormige epidermis overdekt wordt; zij bestaan voornamelijk uit phosphorzuren kalk.

De S. der kruipende dieren schijnen even als die, welke het geheele llgchaam der schubdieren (zie het volgende artikel) bedekken, en als de S. aan de pooten der vogels, hoornachtig van zelfstandigheid te zijn en komen dus overeen met de haren der zoogdieren. Dat do S. der schubdieren uit aaneengegroeide haren bestaan leert niet alleen de analogie, maar ook het microscopisch en chemisch onderzoek.

De S. uer vlinders zijn op eene geheel andere wijze gevormd, liet stof namelijk, dat ons aan de vingers kleeft, als wij een' vlinder bij de vleugels opgevat hebben, bestaat uit schubbetjes. Dit zijn gekleurde plaatjes, door steeltjes in gaatjes van het vlies des vleugels bevestigd, en over elkander heen gelegd, op de wijze der schaliën onzer leijen daken. Swammerdam, liéau-mur en Lyonet hebben de uit- en inwendige gedaante dezer deelen onderzocht; doch niemand heeft daarover in lateren tijd uitvoeriger gehandeld dan Bernard-Deschamps in een stukje in de Annales des sciences naturelles 1835, getiteld: Recherches vncroscojnques sur V organisation des ail es des Lépidopteres. Volgens hem bestaan al die S. uit twee of zelfs uit drie weefsels of op elkander liggende plaatjes. Op de bovenste plaat ligt altijd het pigment of de kleurstof; de langwerpige streepen, die men in de schubbetjes waarneemt, worden door plooijen gevormd, die in de tweede laag voorkomen. De steeltjes der S. steken in buisjes van het vlies des vleugels, welke buisjes allerlei, somwijlen zeer fraaije vormen aannemen. Behalve deze zeer algemeen aan te treffen schubbetjes, die schopvormig, ovaal, kam- of lancetvormig zijn , treft men er nog anderen aan, welke Bernard-Deschamps Plumulae noemt, en die alleen op de vleugels der mannetjes van do vlinders der geslachten Pieris, Satyrus, Argynms en Polyommatus voorkomen. Deze zijn spatelvormig, vrij lang, aan den top afgerond, doch aldaar bezet met eenige, uit den top als uit eene vaas voortkomende, en naar alle zijden gebogene, zeer smalle vedertjes.

De S., die men op de huid van verschillende kevers, als de soorten van het geslacht Anthrenus, de meikevers, boktorren en snuittorren aantreft, zijn nog niet voldoende wetenschappelijk onderzocht, doch waarschijnlijk niet anders dan aan den top verbreede en plat geworden haren, en dus van hoornachtige zelfstandigheid. Bij sommige snuittorren, b. v. de diamant-snuittor en anderen van het geslacht Entimus, blinken deze S. als edelgesteenten.

SCHUBDIEREN {Manis), De S. vormen een geslacht van zoogdieren, behoorende tot de orde der Tandeloozen {Edentata). Zy onderscheiden zich van de overige niet alleen door het ontbreken der sleutelbeenderen, maar ook voornamelijk doordien hun llgchaam bekleed is met vrij groote, harde, hoornachtige schubben, die even als de schaliën van een leijen dak over elkander liggen. Zij komen in ligchaamsbouw en levenswijze overigens het meest met de Miereneters (zie Miereneter) overeen, welke Americaansche dieren zij in de warmste streken van Azië en Africa vervangen. Zij kunnen bij dreigend gevaar hun ligchaam oprollen tot een' klootvorm , even als onze inlandsche egel.

Men kent van dit geslacht eenige weinige soorten; b. v. 1°. het langstaartige Schubdier {Manis tetradactylus), uit het westen van midden-Africa, welks staart tweemaal zoo lang is als het eigenlijke lijf. Bij deze soort staan de schubben in elf rijen op het lijf, en zijn zwart van kleur met gelen rand. 2°. Het kortstaartige Schubdier {Manis hrachyura), vroeger onder den naam van Duiveltje van Por-mosa bekend, welke soort op Ceylon, in Sumatra, Bengalen enz. voorkomt. 3°. Alanis javanica, welke op Java, Sumatra en Borneo aangetroffen wordt. Dit schubdier leeft in bergachtige, boomrijke streken; het klimt op de boomen, doch woont meest tusschen hunne wortels, en graaft dikwijls groote gaten in den grond. Het doorwoelt de mieren- en termiten-nesten, en leeft van deze dieren en hunne larven, alsmede van andere insecten en van wormen. De inlanders eten zijn vloesch en vervaardigen amuletten van zijne schubben. Men zie over dit geslacht van zoogdieren: Sundevall, Ofversigt of Sldgtet Man is, in de werken der Stok-holmsche Academie van AVetenschappen, 1842.

SCHUBERT (Gotthilp Heinkicii von), den 26^8ted April 1780 te Hohenstein in het Schonburgsche geboren, werd doctor in de medicijnen en oefende de praktijk eerst te Freiberg, en in 1806 te Dresden uit. Hij werd in 1809 directeur van het real-institut te Neurenberg, en in 1816 te Ludwigslust opvoeder der prinses Maria en van prins Albert van Meckelenburg-Schwerin, eindelijk professor in de natuurkundige wetenschappen te Erlangen, van waar hij in 1827 naar do nieuw opgerigte hoogeschool te Munchen werd overgeplaatst. Als wijsgeerig schrijver was hij geheel de na-tuur-philosophische stellingen van Schelling (zie Schelling) toegedaan , die toen zijn ambtgenoot geworden was. S. had overigens eene sterke neiging tot het mysticismus, dat overal in zijne schriften, die overigens niet van oorspronkelijke denkbeelden ontbloot zijn, meer of minder doorschemeri. Zijne voornaamste werken zijn: Ahnungen einer allgemeinen Geschichte des Lebens , (Leipzig 1806, 2 dln. 8°.), in 1820 kwam daarvan nog een deel uit; Ansichten von der Nachtseite der Naturwissenschaften (Dresden 1808; 2^lIe druk 1820, 8°.); Die Symbolik des Traums (Barn-berg 1814; 2^do druk 1321, 8°.). S. vertaalde mede een werk van den Franschen mysticus Saint-Martin (zie Saint-Martin), dat met eene voorrede van von Baader uitkwam (Leipzig 1812, 2 dln. 8°.). S. schreef ook sommige werken over de geschiedenis der natuur, en opperde daarin, onder andere in zijne Die Urwelt und die Fix ster ne (Dresden 1822, 8°), vreemde stellingen aangaande de uitgebreidheid van het heelal en de grootte der hemelligchamen, die voornamelijk tegen de sterrekundige ontdekkingen van W. Herschel gerigt waren. S. was overigens een man van een beminnelijk karakter en met de hertogin van Orleans, die vroeger als Mecke-lenburgsche prinses zijne leerlinge geweest was, voortdurend zeer bevriend. Deze voortreffelijke vorstin bleef altijd de grootste achting voor hem koesteren.

SCHUB VLEUG ELIGE INSECTEN. (Zie Vlinders).

SCHUIMBEESTJES zijn insecten, behoorende tot de orde der Hemiptera of Halfvleugeligen en daarin tot de familie der Cicadellinen. Zij hebben hunnen naam te danken aan eene bijzonderheid in hunne levenswijze; in den toestand van larven namelijk bedekken zij zich met schuimblaasjes, die zij door den anus schijnen te lozen. Reeds voorlang heeft men in de maanden Mei en Junij aan de twijgen, stengels en bladeren van velerlei planten, hoopjes schuim waargenomen; doch onkundig om-

5

gelang der onderscheidene omstandigheden en staatsgesteldheden; 200 2ien wij in ons vaderland het bchoer der geldmiddelen langzamerhand overgaan uit het beheer van 's Graven rentmees-ti.rs of ontvangers ter beede op diens geeommitteerden, en vervolgens onderworpen aan de controle van verschillenile rekenkamers, waarvan het Hof van Mechclen onder Karei den Stouten do magtigste was, en het bestuur der finantiën in zich vereenigde; Karei do V¹¹⁰ stelde een' Raad van Finantiën in , die zijner zuster Maria van Hongarije tor zijde stond; ten tijde der republiek werden do finantiën door den Raad van State bestuurd en gecontroleerd door do Generaliteits Uekonkamer, die in het jaar 1G01 werd opgerigt, terwijl dat bestuur sedert tot heden een tak der uitvoerende magt is gebleven. Met het ontstaan van afzonderlijke staatsfinantiën, ging natuurlijk het ontstaan der N. S. gepaard, die ten deele door den souverein reeds in het leven was geroepen, ten deele door de staatsbesturen van latercn tijd werd gemankt. Oorspronkelijk moeten wij ons de N. S. niet anders voorstellen dan als eene gewone verbindtenis, diezieh doorgaans voordeed als eene leening van gelden, onder belofte, deze op een' gezetten tijd terug te geven; niet zelden ook zagen de vorsten, die veelal in gebreke bleven, om aan hunne beloften jegens hunne schuldeischers te voldoen, zich genoodzaakt, zoo als bij ons plaats had, hunne toevlugt te zoeken bij de Staten of bij de steden, die tot dat einde wederom bij do ingezetenen geld leenden, en daarvoor schuldbrieven onder hun zegel uitgaven; daarvoor ontvingen zij dan wel handvesten en privilegiën, doch werden van lieverlede met belangrijke schulden bezwaard; reeds in 1554 b. v. ging do Provincie Holland gebukt onder een' jaarlijksehen rentelast van 47,000 gulden. Ofschoon de aangegane schuld uit gebrek aan middelen dikwijls bleef bestaan, had men voorheen, bij het aangaan eener schuldverbindtenis, hare aflossing terstond op het oog; het denkbeeld van leeningen te sluiten tegen altijd durende rente is eerst van latercn tijd. Misschien gaven do geldleeningen op annuïteiten (jaarlijksehe verhoogingen Jer rente boven den gewonen interest, in dier voege, dat er tevens in de rente een deel van bet kapitaal begrepen wordt), die onder do regering van Willem den IIl^lt;kn veelvuldig in Engeland plaats hadden, daartoe het eerst aanleiding. Zeker is het, dat do meeste slaatsieeningen, die tegenwoordig worden gesloten, doorgaans niet met het oogmerk geschieden van aflossing, tenzij telken jare voor een zeer klein gedeelte, door middel van uitloling; gewoonlijk gaat de staat daarbij geene onmiddelijke verbindtenis aan met zijno schuldeischers, maar verkoopt als 't ware zijn crediet aan een' anderen, die daarvan do waarde bepaalt. De opgegevene waarde toch van de sehuldbekentcnissen, die de staat uitgeeft (de zoogenaamde nominale waarde, waarnaar do rente wordt bepaald) wordt door deze dan niet genoten, maar hij verkoopt die schuldbekentenissen voor een minder bedrag aan den een' of anderen financier, die haar in den handel brengt. Het toe- of afnemen van het vertrouwen, dat de staat, die deze papieren uitgaf, inboezemt, vormt dan de maatstaf der waarde (de beurswaarde). Bij dergelijke leeningen worden twee wegen gevolgd, om de schuld te delgen; de uitloling, d. i. indien de staat heeft op zich genomen een zeker getal uit te lolen schuldbekentenissen op gezette tijden af te lossen; dit geschiedt dan tegen uitbetaling der nominale waarde (a pari), zonder dat de beurswaarde in aanmerking wordt genomen; de amortisatie, wanneer do staat zijne eigene schuldbekentenissen ter beurzo tegen beurswaarde inkoopt.

Behalve de zoogenaamde N. S. of gevestigde schuld bestaat ei-somtijds eene vlottende schuld, die op verschillende wijzen kan ontstaan, zoo als; indien tegen afstand van de eene of andere inkomst of belasting, die eerst later opeischbaar is, reeds vooraf tegen een minder bedrag gelden worden opgenomen; of indien men b. v, aanwijzingen doet op de Bank, terwijl het montant van het te goed per rekening-courant reeds is bereikt, iels wat bij de instelling der Nederlandsche Bank verboden is; of ook, gelijk in ons vaderland, indien papieren geld wordt uitgogeven, tot ze-keiheid waai voor dan geldswaarden kunnen worden aangewezen. Zoo is bij de wet van den 26«'«quot; April 1852, Stbl. Nquot;. 90, voor tien millioen gulden aan muntbiljetten uitgegeven, waarvoor tor beurzo op boven omschrevene wijze voor gelijk bedrag aan N. S. is ingekocht; ter verzekering der waarde van die biljetten is eene 1 inschrijving genomen op het Grootboek der N. S., onder den i titel: „Fonds tot verzekering van de verzilvering der rentclooze schuldquot;; terwijl tevens bij de Nederlandseho Bunk voor een zeker bedrag van schatkistbiljetten is gedeponeerd. Door deze verandering van gevestigde schuld in vlottende schuld heeft men het voordeel verkregen, dat er geene renten voor dat bedrag behoeven te worden uitbetaald.

In iederen welgeordenden staat bestaat een Grootboek der N. S., waarin de rentegevende N. S. is omschreven; uittreksels, daaruit afgegeven aan hen, die door aankoop eigenaren zijn geworden eener Inschrijving, gelden — voor zoo ver de schuldvorde-ring op naam is — voor het eenige bewijs van eigendom en regt op de rente. De wet gebruikt de Inschrijving op naam, op het Grootboek der N. S., als een middel om het vermogen van minderjarigen en anderen, die zelve hunne zaken niet kunnen bcheeren, te verzekeren. Zoodanige inschrijvingen, die op het Grootboek onder den naam van gequalificeerde rekeningen zijn geplaatst, kunnen niet op een' anderen eigenaar worden overgeschreven, zonder overlegging van authentieke bewijsstukken, waaruit de bevoegdheid, om die overschrijving te laten doen, moet blijken.

De Nederlandsche staatsschuld is eerst ontstaan in het jaar 1798, toen alle schulden van de zeven verschillende provinciën Nationaal werden verklaard, en tot een schuld, onderden naam van Algeweene Nationale, Staatsschuld werden ineengesmolten. Tot aan het jaar 18C6 werd die N. S. gedurig vermeerderd, zoodat zij op het laatst van dat jaar tot 1160 millioen gulden was geklommen, welk bedrag onder de regering van koning Lodewijk nog aanzienlijk toenam, zoodat Napoleon, bij de inlijving van ons vaderland in het Fransehe keizerrijk, bij decreet van den 9^dcn Julij 1810, de zoo beruchte tierccring afkondigde, waardoor de renten der staatsschuld niet verder dan tot een derde van haar bedrag zouden worden voldaan. Koning Willem de I^8te zorgde bij de aanvaarding van zijne regering mede in de eerste plaats, dat do N. S. werd geregeKi en de regten der renteheffers verbeterd werden. Dit had plaats bij de wet van den 14^denMei 1814, waarbij alle vroegere staatsschulden in do zoogenaamde 2^ pCt. werkelijke en uitgestelde schuld werden geconverteerd. Deze schuld is tegenwoordig ongeveer 687 millioen groot, met een' jaarlijksehen rentelast van meer dan 17 millioen gulden, liij de wet van den G⁰⁰quot; Maart 1844 is eene nieuwe schuld aangegaan, de zoogenaamde 3 pCt. werkelijke schuld, tot een bedrag van 127 millioen gulden (thans met ongeveer 13 millioen verminderd); deze som heeft gestrekt tot herstel van 's lands finantiën, die, door onderscheidene tekorten van vroegere dienstjaren, in benarden toestand verkeerden, en werd gevonden uit eene vrijwillige leening, waartoe de Koning door eene Inschrijving van 10 millioen gulden bij droeg; do rentelast dezer nieuwe schuld bedraagt thans ongeveer drie millioen.

Door het gelukken dezer vrijwillige leening in het bezit gekomen van aanzienlijke kapitalen, liet de regering de gelegenheid niet voorbij gaan, om do renten van een gedeelte der bestaande schuld te verminderen, hetgeen is geschied bij de wet van den 25^8ten Junij 1844, waarbij eene conversie werd bepaald in 4 pCt. werkelijke schuld, tot een bedrag van meer dan 231 millioen, dat thans tot 202 millioen is gedaald, met een rentebedrag van ongeveer 8 millioen.

Nog bestaat er eene schuld ten bedrage van ongeveer 1G millioen, rentende naar 3.} pCt., en waarvan bij wijze van uitloting jaarlijk. , naar aanleiding der wet van den 10^den Mei 1836, voor drie ton gouds li pari wordt afgelost; deze schuld is voortgesproten uit schuldbekentenissen v in het voormalige Amortisatie-Syndicaat, dat in het jaar 1822 opgerigt, en in 1840 opgeheven werd. De jaarlijksehe rentelast bedraagt tegenwoordig ongeveer 5* ton gouds.

Eindelijk zijn er tot een bedrag van omstreeks ƒ 12,000,000 nominale waarde Obligation in omloop ten laste der Overzeesche Bezittingen, en waarvan de renten li 4 pCt. door het Rijk gewaarborgd zijn; zij zijn voornamelijk ontslaan uit de buitengewone behoeften van het Indische Bestuur, mede door de krijgs-verrigtingen in Oost-Indie in de jaren, die aan 1826 voorafgingen, veroorzaakt, en waarin toen door het moederland moest worden voorzien. Kene ten laste der O.-I. bezittingen in het jaar 1836 aangegane schuld, waarvan de renten nog jaarlijks onder de Middelen tot dekking der Staatsuitgaven worden opgenomen, dient mede, om het rentebedrag dier obligation, op de staatsbe-

de 5 pCt. Obligation te Londen en de 4^ pCts. Obligation bij Baring Brothers en Comp.

Do Belgische N. S. vindt voor een groot deel haren oorsprong in het tractaat, op don 5^dcquot; November 1842 tusschon de Nederlanden en België gesloten; tongovolge daarvan zijn ont-stauu do 2; pCts. Inschrijvingen op het Belgische Grootboek, onder administratie van de Belgische Bank te Brussel en van de gebroeders Rothschild to Parijs, alsmede de Obligatiëu rentende 4^- pCt. Do Belgische schuld bedraagt tegenwoordig omstreeks 300 millioen gulden N. C'.

Do N. S. van Pruissen bedraagt ongeveer 450 millioen guldon N. C'.; die van Spanje moer dan milliard gulden N. O'.; die van Portugal (beslaande uit Binnen- en Buitenlandsche 3 pCt. werkelijke en 3 pCt. uitgestelde schuld) wordt begroot op ongeveer 260 millioen gulden N. C'.; terwyl zeer onlangs oono nieuwe Portugescho loening is opengesteld, waarvan de opbrengst ter bekostiging van openbare werken zal dienen. De fluantiën van het keizerrijk Brazilië verkoeren tegenwoordig in gunstigon toestand, zoodat de rentebewijzen der Bruziliaansche staatsschuld tot de moesl gewilde behooron; het bedrag dier schuld wordt op ongeveer 205 millioen geschat, terwijl zeer onlangs do inschrijving voor oone nieuwe loening is opengesteld. De N. S. dor Ver-oenigdo Staten van Noord-America, dio lot nog toe naar evenredigheid tot do minst bezwarende behoorde en in 1861 nog geen 100 millioen bedroeg, dreigt ten gevolge van den daar woedenden burgeroorlog tot eene ontzettondo hoogte te klimmen, daar reeds magtiging is verleend tot het aangaan van verschillende leeningen, waaronder eene in 1862 van 300 en oone in 1863 van 600 millioen. — Deze zijn de voornaamste staatsschulden, waarvan de kennis van algemeen belang kan geacht worden; over deze cn die van andere staten zijn verschillende werken geschreven. Men zie o. a. Capefigue, /Jmtoire des (/rundes opévttlionsJinuncie-res (Parijs 1855); Francis, Chronicles and Characters of the Stock-Exchange-, Hauer, Üher Osterretchs Slaaisausgaben und Verwal-tung (Wconen 1830); Igt;. H. von Jakob, Über linslands Papier* geld (Halle 1817); The National l)ebl and how lo pay //(London 1854); Lequien, De la dette inscrite et de son amortisse/nent (Vnrijs 1854); Borrego, De la dette pubtique el des finances de la Monarchie hspaynole; W. Taylor, The History oj the taxation of England with an account of the rise and progress of the National Debt (London 1853); J. Vierjahn, Handbuch der Staatspapiere und der Geldioissenschaft aller Lander und Stadte (Leipzig 1836); J. J. Wee. voringh, Handleiding tot de Geschiedenis der jStaatsschulden (Ihxtir-lorn 1855); Ackersdijk, Nationale schuld (Amsterdam 1843); .F. A. van Hall, Proem van een onderzoek omtrent de Schuld van het Koningrijk der Nederlanden (Amsterdam 1840); J. Doorman, Neêrlands financiewezen (Utrecht 1847); Mr. J. T. Buys, De Nederlandsche Staatsschuld sedert 1814.

SCHULENBUliG (Johann Matthias, rijksgraaf vou der) werd den S»quot;™ Augustus 1661 te Emdon bij Maagdeburg go-boren. Hij genoot zijno opvoeding aan do hoogeschool to Sau-mur in Frankrijk, en kroeg in 1685 eene betrekking aan het hof van den hertog van Brunswijk Wolfonbuttol. Al spoedig ven uildo hij, tegen den wil zijns vaders, die betrekking met eeno aanstel-ling in do krijgsdienst, werd kapitein en diende in 1687 als vrijwilliger tegen do Turken, terwijl hij in 1688 het beleg van Bolrrado bijwoonde. Toen nog in dat zelfde jaar het Duitscho lijk den oorlog aan Frankrijk verklaarde, ging een Brunswijksch contingent naar den Rijn en daarmede ook S. Hier vond hij in 7 veidtogten en bij verschillende diplomatieke zendingen go-ogenheid, zien als kiij(;s-cn staatsman te onderscheiden. In 1689 was hij bij de belegeringen van Meuts en Bonn tegonwoor-lt;'gi m 1690 slreed hij als majoor bij Fleurus en in 1691 U Leuse. Hen jaar later werd hij luitenant-eolunel en toen me staatkundige zendingen belast; doch reeds in 1693 com-j.. , ,^' '''J ^a'^s colonel oen regiment dragonders, waarmede i i'J gt;1) iet leger van prins Lodewijk van Baden streed. In 1694 | '^IJ !^{weo n}'^euw aangeworvono regimenlen naar Willem den ^ÜIi1nS ^van Engeland, streed in 1697 met onderscheiding ij Lnghien en nam deel aan de vredesonderhandelingen Ie Rijs-wij . ii 16J8 ging hij als genoraal-inajoor in dienst van den hertog \ ictor Amadous van Savoijo over. Al spoedig verwierf hj iet vutiouwcn van dezen souverciii, een* der bekwaamste ■ i voldheoren van zijnen tijd. Deze gebruikte hem in 1699 tegen i de Waldenzen en in 1700 ter onderdrukking van een oproer in Chambery. In 1701 commandoerdo S. eene brigade iu het leger van Catinost en werd bij Chiari gekwetst. Daar hij niet langer tegen zijne landslieden wilde strijden, verliet hij de Savoijsche dienst en ging in die van Augustus don H'^icquot;, koning van Polen en keurvorst van Saksen over. Hier begint het schitterende tijdperk zijns levens en mag hij vergeloken worden met de groote veldheeron zijner eeuw, hoewel hij het zonderlinge voorregt scheen to hobbcn, zijno talenten door moostorlijke torugtogten lo doen kennen. In den slag van Clissow, die door do trouwbreuk der I olen nadeelig voor de Saksen afliep, wist S., die het centrum aanvoerde, den terugtügt van hot leger moosterlijk te dekken. In het begin van 1703 moest do luitonant-goneraal S. zich met oen corps van 8000 Saksen bij het keizerlijke leger voegen, eerst onder den generaal Schlik, later onder den generaal Styrum. BÜ do overvalling van Hochsladt wist hij, met prins Leopold van Dessau, de nadoelen daarvan zooveel mogelijk af te koeren. In 1704 word S. teruggeroepen en kreeg eerst het bevel o^ei de infanterie, spoedig daarop over hot geheele mobile leger in Polen. Hij sloeg den 18^dei1 Augustus den Zweedschon generaal Meljorl'oldt nabij Posen, doch kon do Zweden niet met kracht tegenhouden en moest dionsvolgens, op last van don koning, naar Saksen terugtrekken, Karei do Xll^quot; vervolgde hem in persoon met 9000 Zweodsche ruiters. In een groot carrë gevormd, weerstonden do Saksen dou 7^dequot; November bij Puniz allo aanvallen der Zweedscho ruiterij en bewezen, dat infanterie ook in het vlakke veld en zonder kunstmatige dekkingsmiddelen aan de cavallerie weerstand kou bieden, iets wat men tot nog toe onmogelijk geacht had. S. werd in dit gevecht driemaal gekwetst en verloor 150 dooden en 400 gevangenen: terwijl de Zweden bijna 2000 man aan dooden en gekwetsten tolden. Do verdere terugtogt over Oura tot aan de Oder, dio S. bijna in het gozigt des vijands moest overtrekken, verschafte hom zelfs de bewondering van zijnen koninklijken vervolger. In 1705 vormde S., die inmiddels tot generaal bevorderd was, hot Saksische leger, dat na do ongelukkige veidtogten in Polen bijna geheel opgelost was, en biagt het op 15 balaillons en 40 eskadrons. In 1706 rukte hij Polen weder binnen; do nederlaag bij Fraustadt, met do vervolging van Karei den Xll'ien, gaf hem andermaal gologenlioid, zijn talent in torugtogten te toonen. S. bragt het jaar 1707 met reizen door, ging in 1708 naar do Nederlanden, om aldaar als vrijwilliger onder den hertog van Marlborough te slrijden. Hij woonde den slag van Oudenaarde en hot beleg van Rijssel bij, en werd dikwyls door de voldheoren dor Hondgenooten geraadpleegd. In het volgende jaar voorde hij oen Saksisch corps onder Marlborough's bevolen aan, cn in den slag bij Malplaquet (II September) streed hij op den rogtor vleugel onder de bevelen van prins Kugonius. In 1710 nam hij doel aan eenige belegeringen, doch verliet hot leger in den winter en do Saksische dienst in April 1711, omdat hij niet onder den generaal von Flomminquot; wilde dienen.

Herhaalde pogingen, om in keizerlijke dienst over te gaan mislukten; in 1715 ging S. in dienst van de republiek Venetië over, terwijl de keizer hem gelijktijdig tot graaf verhief. lot 1718 leidde hij de veidtogten dier republiek en onderscheidde zich vooral door zijno roomrijke verdediging van Corfu togen do Turken, van den 25quot;quot;quot; Julij tot den 20quot;'quot; Augustus 1716. S. stierf in dienst van Venetië, welks strijdkrachten en verdedigingsmiddelen hij gestadig trachtte te volmaken, don 14(iou Maart 1747. Het standbeeld, dat do Vonetianon in 1717 voor hem te Corfu hebben opgerigt, strekt nog heden ten bewijze oenor zeldzame, republikeinscho dankbaarheid.

Men zie: Leben und Denkwürdigkeiten Johann Mattiiias lieichs-grafen von der Sc/iulenburg (Leipzig 1834, 2 din.). L.

SCHL'LL (Piuteu Steven), geboren te Dordrecht in het jaar 1791, aldaar als advocaat en notaris overloden den 4'i^e» Augustus 1835, was oen verdienstelijk letterkundige en bevallig dichter. Van hom zagen het licht: Herinnering am J. U. Crul (Dord-•echt 1823); Agricola, naar Tacitus vertaald, met aanmerkingen aldaar 1829); Krnst en luim (aldaar 1829); Karakteristiek der oehprekendlieid (aldaar 1830); Hoogontspannimj (aldaar 1830); De wergave van Antwerpen (aldaar 1831). Met zijnen vriend, den lichter A. van dor Hoop Jr., gaf hij: Vertellingen in proza en

Zurich leerde kennen; Marburg, waar hij Baldinger, van wiens tijdschrift hij medearbeider was, ontmoette; Göttingen, waar hij met Blumenbach en Liciitenberg omging, en Regensburg, waar hij zijne toekomstige echtgenoote, oene dochter van den legalio-raad von Kieber, leerde kennen. Na zijne terugkomst vestigde hij zich als geneesheer te Weenon, waar hij weldra (1 797), bij do wedoroprigting der ridder-academie van Maria Theresia, benoemd werd tot hoogleeraar in do natuurhistorische vakken. In deze betrekking, waarbij hij tevens zijne niet onbelangrijke geneeskundige praktijk aanhield, was hy rusteloos werkzaam en maakte hij zich door verschillende geschriften bekend; terwijl hij met do uitstokondsto mimnen van hot binnenland en vele geleerden vau hot buitonland in betrekking stond. Daar echter zijne gezondheid op don duur niet bestand was tegen de velo werkzaamheden, waarmede hij overladen was, word S., op zijn verzoek, in 1806 tot professor der chemie en botanie aan de universiteit te Krakau benoemd, waar hij hoopte zich meer on-verdeold aan zijne geliefkoosde studiën te kunnen wijden. Mot ernst en ijver toog bij aan bot werk; eene zijner eerste beuioei-jingen gold den botanischen tuin, dien hij weldra uit den slaat van achteruitgang, waarin idj, spijt zijne velo hulpbronnen, verkeerde, ophief en waarvan hij den eersten catalogus in I8Ü7, een' tweeden in 1808 bekend maakte. Als keizerlijk commissaris belast met het onderzoek van de bronnen en bergwerken in Gal-lieië, was hij in do gelogonheid deze land treek uit oen statistisch en natuurhistorisch oogpunt moor van nabij te leeren kennen; hij stolde zijne waarnemingon in het Franscli, in den vorm van brieven aan oenen vriend, to bock, en wilde dit werk in Frankrijk laten drukken; maar de toenmalige censuur liet dat niet toe, en S.'s pogingen om zijn geschrift, nadat hij het in 't Duitsch bad vertaald, in Duitschland uit te geven, mislukten mede, zoodat deze belangrijke arbeid voor de pers gereed, maar ongedrukt is blijven liggen, op don brief na, dio in 1812 in don Cumeral- Correspondent verscheen. Hoewel hij een goed tractement had, geheel voor zijn vak kon leven, in oen goed buis met een' fraaijen tuin woonde, on veel van den omgang van zijnen ambtgenoot en vriend, don beroemden storrekundige von Lit-trow, genoot, kon S. de drukkende atmospheer van het Oosten-rijkscbe despotismus in Krakau niet verdragen, en besloot hij, hoewel hij zijn jaarlijksch in kom cn • daar il oor met meer dan do helft verminderde, naar een hoogleeraarsambt aan de universiteit te Innsbruck te vragen; dezelfde vrijheidszin deed hem een zeer voordoelig beroep naar de universiteit te Pesth afslaan. Do omstandigheid, dat het fraaijo Tyrol cone nog zeer weinig onderzochte streek was, is mede niet onwaarschijnlijk van invloed geweest op dit verzoek. In September 1808 kwam bij te Innsbruck als gewoon hooglooraar in do natuurhistorische wolenschappen, terwijl hom in het volgende jaar mede het onderwijs in de scheikunde werd opgedragen. Vele waren zijne bemooijingen aldaar: in de eerste plaats ondervond hot kabinet van.natuurlijke historie, door verbetering en uitbreiding, daarvan don weldadi-gen invloed; hij hield druk bezochte voorlezingen, en was voortdurend met onvormoeidon ijver voor het algemeono belang werkzaam; hij was dan ook bij velen hoog in aanzien. Maar door zijne denkwijze en Napoleontische gevoelens vrij uit to spreken, maakte hij zich zeer gehaat vooral bij de leden en voorstanders van don Tugendbund, waartoe men S. to vergeefs trachtte over te halen. Het gevolg hiervan was dat hij, toen Uormayr en diens geestverwanten lijdelijk do baas waren, mot eenigo andere beambten gevangen genomen en naar Fiinfkirchon in Hongarije gebragt werd; men stond hem zelfs niet too, van zijne hoogst zwangoro vrouw en vier kinderen afscheid te nemen en deze in veiligheid Ie brengen (zie J. A. Schnltos, GescUichle der Depor-(ei /c. bayenschen Cioilbeumbten nach Ungarn unci Söhnien, emc.i Lumjen überdieyleiclizeitiyenKriegS'Jïreignisseundüber (te lt; urc/iioanderten Under; Munchen 1810, 2 dln. 8°.). Weldra erlangde S. _zij_no vrijheid weder, ging naar Munchen, waar hij ;7, °ⁿ'^{ng Mllx} hai'lolljk ontvangen, on tegen het einde van ie jaar soj tot hooglooraar in de algemccne naluurlijkc historie en botanie te Landshut benoemd word. Doch ook hier berokkenden zijno vijanden hom veel verdriet: do vrijmoodigheid, waaimecc . in openbare geschriften, waarin hij soms meester-ij iet wapen dei satire liantoerdo, voor zijno gevoelens uitkwam, was oorzaak dat hom allerlei onaangenaamheden on vervolgingen werden aangedaan; men ging zelfs zoo ver, dat men de ouders van by S. inwonende studenten aanraadde, hunne kinderen uit dien verderfelljken kring te verwijderen. De botanische tuin te Landshut zag er bij zijne komst derwaarts allerellendigst uit, bezat slechts ongeveer 2000, meerendeels slecht gedetermineerde plantensoorten, en guene verzameling van zaden of gedroogde planten; doch reeds binnen driejaren tijds had S. mot zeer geringe kosten het aantal soorten tot 6000 gebragt; hij rigtte den tuin in naar de natuurlijke rangschikking van de Jussieu, en was onophoudelijk met rangschikken , determineren en beschrijven van planten bezig; in 1817 was de tuin door ganseh Europa beroemd en meer dan 8000 soorten rijk; maar juist deze roem verwekte nijd en afgunst, die wisten te bewerken, dat de aan die inrigting verstrekte subsidicn met de helft werden verminderd, daar men beweerde, dat de tuin van eene universiteit slechts zooveel behoefde te bevatten als strikt noodig was, ter opleiding van genees- en artsenijkundigen. Was het te verwonderen dat S., verontwaardigd, zijn hart van de inrigting, waarvoor hij zoozeer ge.jverd had, aftrok, en deze weldra ter nederzonk van de hoogte, waarop zij door zoo veel inspanning gebragt was? Vooral sedert dien tijd wijdde 8. zijne aandacht meer in het bijzonder aan de verzameling van gedroogde planten, die weldra onder de belangrijkste collectiën kon geteld worden '). Hoe zeer men van S.'s talenten en veelzijdige kennis partij trok en hoe onregtvaardig hij, om allerlei mindere plagerijen en onaangenaamheden niet op te noemen, behandeld werd, kan blijken uit het volgende:

Hij was alleen beroepen als hoogleeraar in de natuurlijke historie en botanie, en gaf een liefhebberij-collegie over Engelsche taal en literatuur, over planten-physiologie en een derde over geneeskrachtige planten; de twee eersten moest hij wegens gebrek aan tijd opgeven, daar men hem achtereenvolgens, en dat wel meerendeels zonder vermeerdering van bezoldiging, het onderwijs opdroeg in de therapie, zoölogie, pathologie, materies medica en de geneeskundige kliniek, zoodat hij daags vijf uur lang collego moest geven; S. sprak gelukkig zeer gemakkelijk en aangenaam en steeds uit het hoofd, anders foch ware hei eene onmogelijkheid geweest, alle die lessen te geven en nog tijd voor zoovele verschillende studiën over te houden. Maar nog moest het ergste komen, en eindelijk zouden de vervolgingen van het obscurantismus en jezuïtismus zegevieren; op het einde van 1326 werd de universiteit van Landshut naar Munchen verplaatst, en b. tot directeur aangesteld van de chirurgische school te Landshut, eene inrigting, die letterlijk aan alles gebrek had, geen tuin, geene boekverzameling of dergelijk iets bezat, en waarvan het hospitaal eigenlijk het eenigste was, dat S. belang inboezemde. De vele aangedane mishandelingen moede, werd b. ten laatste verbitterd, en , nadat hij binnen twee jaren tijds zijne vrouw en drie dochters verloren had, verviel hij in eene diepe zwaarmoedigheid en werd een volslagen mensehen» vijand; hoe sterk zijn ligchaam ook was, het koude al dat ziele-lijden niet doorstaan; hij sukkelde gedurende den zomer van

1830, werd op het einde van dat jaar bedlegerig, en bezweek, na een smartelijk lijden naar ziel en ligchaam, den 21^9t,!n April

1831.

Van zijne vele geschriften vermelden wij nog: Eheslonds-Almanack. Kin Taschenbuch f ür Eheleute unci Ehelusliye (Kegens-burg 1797 — 1800); Über Urnen im Vat er lande zur A ufnahtne der vaterlandischen Nalurgeschichte (Weenen 1799, 12°.}; Vcrsuch emes /landbuc/ies der Naturgeschichte des Mensclen, nebst einer allgemeinen JCmleitung in die Ni Uur ges ch ichle des T/iierreiches enz. (liegensburg 1799 8°.); Ausflüge nach dein Schneeberge in ünter-östreic/i, mit beige/ügler Fauna und Flora der südwesllichen (J eg end

1) loon S, professor to Lnndshut werd, legde hij oen Academisch herbarium aan, dat bij do ovorbronging der universiteit to Munchen, aan hot koninklijko herbarium werd toegevoegd; deze verzameling was o. «. belangrijk door vele oorspronkciijko exemplaren, die bij do zaïiienstolling van hot Syslcma f'cgehi-hiliuvi dienden, door mededeolingen van Bertero uit Jfostindie, van Balbis uit Italië, lloohel en Kitaibel uit Hongarije, Bessor uit den Kuidasus en Zuidelijk Rusland, enz.

Een zoor «root aantal planton van S. bevindt zich in het Rijks-Herbariutn te Loyden, werwaarts zij kwamen door tusschonkomst van oenen zoon van gt;, die oonige jaren lang aan deze inrigting mot wetunschappolijkon arbeid belast was, en later door Dr. van Hall, als conservator, word opgevolgd.

um IVien (Weenen 1802, 2 dln. 8°. met platen) — van dit werk, waaraan de Sneeuwberg bij Weenen zijne algemeene bekendheid verschuldigd is, verscheen in 1807 eene tweede, vermeerderde uitgave — Mei se auf den Gloclcner (Weenen 1804, 4 dln. 8°.); Sur les eaux minérales de Kryniqa, au eerde de bandece dans la Galicie orientale enz. (Weenen 1807); Observatwnes botamcae m Linnaei species plantarum ex editione C. L. PFj/Wenou; (1809, 8°.); Hei sen durch das Sahkammergut enz. (Tubingen 1809, 2 dln. 8°., met platen); Catalogus horti regii botanici Landishuü Bojorum (Landshut 1810, 8°.; Supplem. I—III. aldaar 1811-—1813); Baierns Flora enz. (Landshut 1811, 8°.); Grundnss emer Ge-schichte und Literatur der Bolanih enz.; nebst einer Geschichte der botanischen Garten (Weenen 1817, 8°.) — een hoogst verdienstelijk werk, dat nog altijd waarde heeft. Zijn de reeds genoemde geschriften in meer dan een opzigt belangrijk, S. heeft zich eene onvergankelijke eerzuil gesticht, en zijn naam zal nog bij het verre nageslacht in eere zijn, door het werk, dat hij met zijnen vriend, den hoogleeraar J. J. Romer te Zurich, bearbeidde, namelijk het Syslema vegetabilium enz. (Stuttgard 1817 1830, 7 dln. 8°., waarvan het laatste, in 2 afdeelingen, door S. en zijnen zoon bewerkt is; een supplement op de drie eerste deelen, mede van de hoeren S., vader en zoon, kwam te Stuttgard 1822—1827, 3 dln., uit); jammer, dat dit allerbelangrijkste werk door den dood der schrijvers onvoltooid moest blijven en slechts over 7 van de 24 dassen van het stelsel van Linnaeus handelt; Romer, wiens portret in het 6^d0 deel voorkomt, werkte slechts aan de 5 eerste deelen mede, terwijl de latere en de Mantissae door S. werden bezorgd. Van de Donaufahrten, ein liandbuch für li eisende auf der Donau kwam het eerste deel in 1819 te Weenen uit; verhinderde de Oostenrijksche regering S., eene reis te doen, om de noodige gegevens voor een gedeelte van zijnen arbeid te verzamelen, de Oostenrijksche censuur belette mede langen tijd de uitgave van het 2^de deel, dat eindelijk in 1827 te Stuttgard uitkwam. Verder noemen wij van S.'s werken; ÏJber Apotheker'Taxen überhaupt und besonders iiber die Taxa pharmaceutica bavarica (Augsburg 1825); Ratio medendi in schold clinica medica vniversitatis regiae enz. Landishutanae (1828). Nog bezorgde S. eene nieuwe uitgave van Willdenow's Anleitung zum Selbststudium der Botanik (Weenen 1817, 2 dln. 12°.); eene vertaling van J. E. Smith's Introduction to physiological and systematical Botany (Weenen 1819, 8°.); de uitgave van Thunberg's Flora capensis (1823); hij redigeerde tot aan zijn vertrek naar Krakau de Östreichische Annalen der Literatur; verder schreef hij in eene menigte tijdschriften, waarvan wij b. v. Baldinger's Magazin und Journal, Gehlen's Journal, die Botanische Zeitung, Dingier's Poly* technisch es Journal noemen.

S. was lid van een aantal geleerde genootschappen, te veel om hier te noemen.

Ter zijner eere noemden van Martius en Zuccarini een plantengeslacht in de natuurlijke familie der Gentianeae.

Voor nadere bijzonderheden omtrent het leven en de werken van dezen uitstekenden geleerde verwijzen wij naar; Dingler's Pohjtechnisches Journal T). XLII. (1831) blz. 222 — 232; dit stuk is overgenomen in de Flora oder allgemeine botanische Zeitung (Jaargang van 1832, blz. 81 e. v.). v. H.

SCHULTES (Julius Hermann), zoon van den voorgaande, den 4^den Februarij 1804 te Weenen geboren, legde zich, onder de leiding zijns vaders, reeds zeer jong op de kruidkunde en den tuinbouw toe, en kende, toen hij tien jaren oud was, reeds het aanzienlijke aantal van 6000 plantensoorten. Ook gaf zijn vader hem onderrigt in de geometrie, in verschillende levende en in de oude talen; vooral in het Fransch was S. bijzonder te huis, zoo zelfs, dat hij verzen in die taal maakte. Later bezocht S. het gymnasium te Landshut, maar bleef daar slechts korten tijd, daar zijn vader hem voor den handel bestemde en daarom op een kantoor in Weenen deed. Maar het koopmansleven was S. niet naar den zin; wel verrigtte hij gewillig wat hem werd opgedragen, doch elk vrij oogenblik besteedde hij aan de kruidkunde, voor welke wetenschap hij eene groote voorliefde had opgevat. Zijne superieuren dit bemerkende, raadden den vader aan, den wensch des zoons in te willigen en hem weder bij zich in huis te nemen; dit geschiedde in 1818, en S. vatte zijne vroegere studiën wederom op. In het volgende jaar woonde hij aan de universiteit van Landshut de voordragten van zynen vader over de natuurkundige wetenschappen bij, stond hem bij het kruidkundig onderwijs ter zijde, en legde zich met ijver op physica, chemie en anatomie toe; vervolgens studeerde hU in de geneeskunde. In 1822 maakte hy, in gezelschap van zijnen vader en van Dr. J. G. Dingier, eene reis naar de voornaamste steden van Duitschland, ten einde er met de uitstekende mannen in de natuurhistorische vakken persoonlijk bekend te worden. In 1824 deed hij met zijnen vader eene tweede reis en bezocht toen Frankrijk, Engeland en de Nederlanden. Den 26^Bton Februarij 1825 promoveerde hij in de medicijnen, op eene dissertatie; De nosocomiis quibusdam belyicis, britannicis, gallias commentariolum (Landshut 1825, 4°.). Sedert arbeidde S. vlijtig met zijnen vader, zoo voor verschillende tijdschriften, als, gelijk wij boven reeds vermeldden, voor de uitgave van het System a Vegetabilium en zijne vervolgen; ook stond hij zijnen vader, in diens betrekking van directeur der chirurgische school te Landshut, krachtdadig ter zijde, vooral gedurende diens laatste ziekte, waarin hij hem dag en nacht met de meeste en liefderijkste zorgen omringde.

Hoewel hij eerst geen plan had, de geneeskundige praktijk uit te oefenen, maar gewenscht had zijn leven aan de beoefening der natuurwetenschappen te kunnen wijden, dwong de nood hem, na zijns vaders dood, ter voorzieninrj in het lot zijner vijf onverzorgde broeders en zusters, praktisch geneesheer te worden; hij zette zich aid zoodanig op het einde van 1831 te Mun-chen neder.

Zijne wetenschappelijke ontwikkeling, zijne beschaafde manieren, zijne gelukkige behandeling van zieken openden hem weldra den toegang tot de hoogste kringen en verschaften hem eene steeds toenemende praktijk. Hij kon zich beroemen, dat gedurende de negen jaren, welke hij te Munchen praktiseerde, geen enkel gezin, dat eens zijnen geneeskundigen bijstand had ingeroepen, hem ongetrouw werd, iets dat al zeer weinige genees-heeren te beurt valt. In zijne vrije oogenblik ken ging S. met zijne wetenschappelijke werkzaamheden, vooral op het gebied der kruidkunde, voort; maar gebrek aan tijd dwong hem, helaas, de uitgave van het Systema Vegetabilium te staken. Hij schreef in vele tijdschriften, o. a. in Dingler's Polytechmsches Journal, de Botanische Zeitung enz., en verwierf zich eene eervolle plaats onder de voornaamste kruidkundigen. Hij was dan ook lid van verschillende binnen- en buitenlandsche geleerde genootschappen, en stond in betrekking met velen der uitste-kendste geleerden van zijnen lijd.

Na een ziekbed van drie weken , stierf S., op 36-jarigen leeftijd, den l^Bten September 1840, diep betreurd door allen, die hem van nabij hadden leeren kennen, niet het minst door zijne broeders en zusters, wier grootste steun hij was.

Zie voorts over S.; Dingler's Polytechnisches Journal, I). LXXVIL, blz. 77 , welk levensberigt werd overgenomen in de Flora oder allgemeine botanische Zeitung, 1840, blz. 694 — 704. v. II.

SCHULTZE (Johann Abraham Peter), een uitmuntend kenner van de theorie der muziek en verdienstelijk componist, vooral voor het volksgezang, werd den 30^8ten Maart 1747 te Luneburg geboren. Uit weerzin tegen de studie der godgeleerdheid, waartoe men hem bestemd had, verliet hij heimelijk de ouderlijke woning en begaf zich naar Berlijn, waar de hofmusicus Kirn-bergcr hem onderwijs gaf. Na in het gevolg eener Poolsche gravin eene reis te hebben gedaan door Frankrijk en Italië, werd hij eerst kapelmeester te Rheinsberg en vervolgens te Kopenhagen. Zijnen laatsten levenstijd bragt hij door te Schwedt aan de Oder, waar hij ook in het jaar 1800 overleed. Hij gaf eene menigte composition op godsdienstige, huiselijke en volksliederen in het licht, die allen uitmunten door liefelijkheid, verscheidenheid en eenvoudigheid. Eene zijner meest bekende zangwijzen is die op Claudius' coupletten; Am Rhein, Am Rhetn enz., die in Die J fig er van Iffland worden gezongen. Men heeft van hem ook oratoriën, koren en gezangen uit Racine, die uitstekend zijn. Meldenswaardig is zijn oratorium Johannes und Maria ,0m' dat hij het (Kopenhagen 1791) heeft laten drukken volgens eene door hem uitgevondene, later overgenomene en gewijzigde methode, in cijfers, ter bevordering der beknoptheid, inzonderheid voor groote muziekstukken van waardij.

SCHULZ (David), geboren te Pürben in Silezië, den 29^,,len November 1779, overleden te Breslau in 1854, was eerst buiten-

gewoon hoogleeraar der godgeleerdheid te ITalIe, van waar hij spoedig naar Frankfort aan do Oder als gewoon hoogleeraar vertrok. By de verplaatsing der Frankforter hoogeschool naar Breslau, vertrok hij mede derwaarts. S. heeft zich vooral bekend gemaakt door kritisehen en exegetisehen arbeid aan het N. V., inzonderheid tot het in 't licht stellen van gedeelten der christelijke geloofsleer, niet name aangaande het Avondmaal (Leipzig 1824, herdr. 1831), het geloof (Leipzig 1834), of ook met betrekking tot exegetisch historische vragen, zoo als: de onregtvaardige rentmeester (Breslau 1821), de gave der talenten (Breslau 1836). De kritiek dankt hem de derde uitgave van Griesbach's N. T. (Berlijn 1827), en eene verhandeling over den Codex Cantabrigiensis (Berlijn 1827). Hij was een krachtig voorstander van allo mogelijke vrijheid in denken en schrijven op het gobied der Christelijke godgeleerdheid.

SCHULZE (Eunst), talentvol Duitsch dichter, werd den 22^8ten Maart 1789 te Geile geboren en zag zijne dichtgave vroeg ontwikkelen. Hij begaf zich in 1806 naar Gottingen om do theologie te bestuderen, doch liet, voornamelijk op raad van zijnen vriend en leeraar Bouterwek, deze studiën varen, om zich aan de oude letteren en aesthetica te wijden. Te Gottingen schreef' hij zijn dichterlijk verhaal Psyche_t dat eerst in 1819 te Leipzig het licht zag; dit geschrift bevat zeer veel schoons, dat van het talent des achttienjarigen jongelings getuigt. Daar vatte hij ook die vurige liefde voor de aanminnige en beeldschoone Cacilie Tychsen op, welke hem aanspoorde, na den vroegen dood zijner beminde, haar ter cere een romantisch gedicht in 20 zangen te dichten, dat hij Cacilie betitelde; dit gedicht hield hem drie jaren bezig (2^de uitg. Leipzig 1822, 2 din.; 3^d0 uitg. Leipzig 1849). Ondertusschen was hij tot doctor in de letteren bevorderd, na do verdediging eener dissertatie over het Pervigilium Veneris. In 1813 gaf hij daarop te Gottingen een' bundel kleinere gedichten uit; in het volgende jaar nam hij als vrijwilliger deel aan den oorlog tegen de Franschen en hielp Hamburg tegen Davoust verdedigen. Na het sluiten van den vrede keerde hij naar Gottingen terug, en zag aldaar zijne gezondheid langzamerhand verzwakken; daartegen werd hem eene voetreis aangeraden, waarop hij met den wandelstaf in de hand de boorden van Rijn en Mein ging bezoeken en aldaar, in den herfst van 1816, zijn lief gedicht Die bezauberte Rose maakte (8^8t0 druk Leipzig 1852; miniatuuruitg. ö⁰⁶ druk Leipzig 1854), dat den prijs won, door de Urania uitgeloofd, en dat om zijn'liefelijken vorm en boeijenden inhoud algemeenen lof inoogstte. Kort daarna vertrok de dichter, reeds zeer verzwakt van gezondheid naar Cclle, en overleed aldaar den 29^8ten Junij 1817, in het 30^8te jaar zyns ouderdoms.

Zijn vriend Bouterwek gaf S.'s Sdmmlliche poetische Wzrhe, met eene levensbeschrijving des dichters, uit (2^d0 druk Leipzig 1822, 4 din.). Later zag eene nieuwe uitgave het licht van al zijne werken, met eene volledige biographic en uittreksels uit zijn dagboek en zijne brieven (Leipzig 1854, 4 deden).

SCHULZE (Gottlob Ernst) werd in 1761 te Heldrungen in Thuringen geboren; hij had een* grooten aanleg voor wijsgee-rige studiën en werd spoedig tot doctor in de philosophic bevorderd; in 1788 werd hij hoogleeraar in dit vak aan do universiteit te Helmstedt, en in 1796 hofraad te Brunswijk. Sedert 1810 bekleedde hij die betrekking te Gottingen. In vroegere jaren schijnt hij zich voornamelijk met de geschiedenis der wijsbegeerte bezig gehouden te hebben, zoo als zijne schriften De icleis Platoms (Wittenberg 1786, 4°.), De summo sectin' (hm Platonem philosophiae fine (Helmstedt 1789, 4°.) getuigen. In dien tijd gaf hij ook uit: Grundrisz der philosophischen Wis-senschajïen (Wittenberg 1788 — 1790, 2 din. 8°); dit werk bevat weinig oorspronkelijks en is grootendcels uit de voorlezingen van zijn' leermeester Reinhard geput. Toen de wijsbegeerte van Kant zich in Duitschland begon te verbreiden en Reinhold die niet alleen zocht te verklaren, maar haar in zijne theorie van het voorstellingsvermogen een' nieuwen en vasteren grondslag poogde te geven, trad S. als tegenstander van beiden op in een anoniem en zonder aanwijzing van plaats en uitgever voorzien geschrift, onder den titel Anesidemus oder über die Fun* damente dei' von Reinhold gelief er tm Element arphilosop hie, nebst cmer Vertheidigung des Skeplicismus gegen die Anmaszungen der Vernunftkrilih (Helmstedt 1792, 8°.). In dit werkje, waarnaar IX.

de schrijver, toen hij bekend werd, den naam S. Anesidemus verkreeg, trachtte S. de leer van Kant en Reinhold met de wapenen van het scepticismus te bestrijden. In denzelfden antidogma-tisehen geest zijn ook de volgende geschriften opgesteld: Einige Bemerkungen über Kani's philos. Religionslehre (Kiel 1795, 8^,,); Krilik der iheoret. Philosophic (Hamburg 1801, 2 dln. 8°.); Die Hanptmomente der sJceplischen Denharl über die menschliche Er-kenntnisz. Het hoofddoel van S. was voornamelijk, aan te too-nen, dat er geene wetenschappelijke theorie der eerste en absolute oorzaak van de bepaalde werkelijke dingen bestaat, waarvan wij iets kunnen weten, en dat er dus geene theoretische of bespiegelende wijsbegeerte is of wezen kan, omdatquot; de oorsprong der menschelijke kennis zelve geen voorwerp voor onze kennis zijn kan. Alles wat men in dit opzigt heeft voorgegeven wijsbegeerte te zijn is slechts een spel met ijdele begrippen; men moet zich hierin met het onderzoek en de ontleding van de bestanddeelen onzer kennis vergenoegen en de wetten trachten op te sporen, volgens welke de verbinding van onze overtuiging met de kennis der verschillende voorwerpen plaats heeft. Dit scepticismus wa^. dus zeer gematigd; het erkende het bestaan der feiten van het zelfbewustzijn en de mogelijkheid van hunne ontleding, om zich van hunnen inhoud een klaar en duidelijk begrip te kunnen vormen, en daaruit regelen voor het denken zoowel, als voor het handelen af te leiden. Later heeft S. zijn scepticismus nog meer beperkt en gematigd; alhoewel hij de mogelijkheid van een ontwijfelbaar criterium der waarheid, wat de overeenstemming onzer kennis met de voorwerpen zelve aanbelangt, blijft ontkennen, geeft hij echter toe, dat de menschelijke geest in staat is datgene, wat in de kennis der dingen met de inrigting van ons kenvermogen overeenkomt, daarin te ontdekken, en van hetgeen enkel individueel en subjectief is af te zonderen. Zelfs hebben sommigen in de latere geschriften van dezen gematigden scepticus eene toenadering tot do zeer dogmatische geloofswijsbegeerto van Jacobi meenen te bespeuren.

S. heeft verder vele wijsgeerige schriften uitgegeven, o. a. eene Encyklopüdie der philos. Wissenschaften (Gottingen 1814, 8°.), waaraan drie uitgaven ten deel vielen, en waarvan de laatste te Gottingen in 18^,24 uitkwam; Grnndsatze der allgemeinen Zogii- (Helmstedt 1810, 5^do druk 1831, 8°.); Psychische Anthropologic (empirische Psychologie), Gottingen 1816, P»*¹⁰ druk 1826; in het Nederduitsch vertaald door professor J. F. L. Schroder, met eene voorrede over de herinnerende verbeeldingskracht. Reeds in 1803 plaatste S. zijne Aphorismcn über das Absolute tegen het identiteits-systeem van Schelling, in een' ironischen vorm, in het Neues Museum der Philos. van Bouterwek. Zijn scepticismus haalde hem vele te-genschrijvers op den hals, en Schelling trad waarschijnlijk zelf, in het Kritisches Journal /an Hegel, in een opstel, getiteld Ver-hdltnisz des Scepticismus znr Philos. enz., tegen hem op. Men kan S. met regt tellen onder de oorspronkelijke denkers, die Duitschland heeft opgeleverd.

SCHUMACHER (Heinrich Christian). Deze vermaarde ster-rekundige werd den 3^dcn September 1780 te Bramstedt in het Holsteinsche geboren. Na te Kiel en te Jena, alsmede te Kopenhagen en te Gottingen in de sterrekunde te hebben gestudeerd, was hij achtervolgons buitengewoon hoogleeraar der sterrekunde te Kopenhagen (1810—1813), directeur der sterrowacht te Man-heim (1813 — 1815), gewoon hoogleeraar der sterrekunde en directeur der storrevaeht te Kopenhagen (1815 —1822). Inmiddels door allerlei wetenschappelijke commission aan zijnen eigenlijken academischen werkkring onttrokken, begaf hij zich met der woon naar Altona, waar de koning van Denemarken eene kleine, maar uitmuntende sterrowacht te zijnon behoeve liet in-rigten. Aldaar loefde hij tot aan zijnon dood, die don 28^sten December 1850 voorviel, nadat hij in de laatste jaren zijns werkzamen levens do sterrekunde aanhoudend aan zich vorpligt had, niet alleen door belangrijke lengte-metingen, maar vooral ook door het besturen van de uitgave dor Astronomischen Nach-richten, sedert 1821 , door welke elke belangrijke ontdekking aan den sterrenhemel aanstonds ter kennis van do goheelo wetenschappelijke wereld gebragt werd. Zijn dood heeft dit nuttige, ja onmisbare tijdschrift tot groote schade der wetenschap doen staken; maar des te meer betreurt men den man, wiens ijver oplettendheid en dienstvaardigheid langs dezen weg onschatbare diensten aan do sterrekunde hebben bewezen.

SCHUMLA, versterkte Turkscho stad in hot Ejnlet Silistria in Bulganjo, ligt in de voornanmste pas van den Balkan, en is zeer beroemd in de oorlogen tusschen Turkije en Rusland, als een bolwerk, hetwelk do Russische wapenen nimmer hebben kumien overweldigen. In do oorlogen van 1768, 1806 en 1828 stuitten zij steeds daarop af; in 1829 moesten zij den Balkan langs do zee omtrekken. S. ligt, vlak aan den ingang van dit gebergte, in den hoek tussehen twee voorgebergten; met al deze lagere bergen ten zuiden en noorden bedraagt de breedte van don Balkan hier 32 uren gaans.

De ligging der stad, tusschen een halfrond amphitheater van bergen, die tot op don top niet bosschen bedekt zijn, terwijl zij ten noorden liet nitzigt heeft op de groote noordelijke vlakte, die zich tot den Donau uitstrekt, is allerbekoorlijkst. Het hoogste en dus sterkste gedeelte der stad hebben de Turken zich voorbehouden, het lagere dient ter woning voor de Armeniërs en Joden. In de Turkscho stad vindt men als bijzonderheid eene klok, welke de Mohammedanen anders nimmer gebruiken, en die door ecnen vizier, die in Rnslaml gevangen geweest was en in het slaan der klokken behagen schepte, is ingevoerd.

Geheel S. zal omstreeks 4000 huizen en 50,000 inwoners tellen. Deze loven van zijdeteelt, wijn- en akkerbouw; ook wordl hier veel leilerwerk bereid; tevens vindt men er veel blik- en koperslagerijen, die in Turkije grooten naam hebben, lïier is het middelpunt, waar zich allo wegen naar do vestingen van den Donau vereenigen. Van daar ook de belangrijkheid van S. als versterkte stad. Zij wordt verdedigd door cene citadel, van hooge en dikke steenen muren ingesloten, en die in 1853 nog belangrijk verbeterd is. Zij bevat voorts een arsenaal, een militair ziekenhuis en zeer ruime kazernen. In de stad is de prachtige graftombe van den Capudan-Paeha Hassan, dio in den oorlog van 1774 Turkije van do Russische wapenen redde, en die zich steeds, als zinnebeeld van oppennagt, door eenen getemden leeuw deed vergezellen.

SCHURFT (Scabies) is eene dier zoogenoemde uitslagziekten, die eigenlijk geene uitslagziekte kunnen genoemd worden.

De S. is eene door overplanting te weeg gebragte parasiten-kwaal, waarbij zich in de huid een diertje (Acarus hominis), be-hoorendo tot do spinachtige dieren (zie Mijten), nestelt, groeven vormt en eitjes legt. Deze diertjes veroorzaken eene ondragelijke jeukte, puistjes, die later vocht bevatten, en vervolgens korstjes, ■wier kwaadaardigheid aanmerkelijk vermeerderd wordt door het menigvuldige krabben.

De lievelingsplaats dezer diertjes is de buigvlakte der ledematen, tusschen de vingers, aan do palmvlakte van den pols, aan de buiging van den elleboog en eveneons aan de onderste ledematen, naar gelang van het deel, dat het eerst met een of meer diertjes word bezet.

Het schurftdiertje staat in dit opzigt gelijk met pediculus pubis, die bij voorkeur op do schaamstreek, maar nooit op het hoofd komt. Do behandeling van S. was vroeger, toen men meende dat zij eene oorspronkelijke huidziekte was, zeer omslag-tig on dikwijls zeer ondankbaar. Sedert men lot de overtuiging is gekomen, dat de kwaal geene eigenlijke huidaandoening is, maar alleen afhargt van het voorhanden zijn van diertjes, is de kuur alleen gerigt op het dooden dezer diertjes en hunner eitjes.

Te dien einde stelt men dc kleedingstukken van den lijder, waarin meestal vele eitjes voorkomen, gedurende 12 — 18 uur in een' oven aan eene warmte van 120° C. bloot, voorts wordt dc patient in een warm kali-bad gebragt, dan geborsteld met zwavel, groene zeep en zand, 2 uur later weder in een bad gebragt en de borstelkuur herhaald, als wanneer hij genezen is. v. P.

SCHURFTKIiUID (Scabiosa). Dit plantengeslacht, hehoorende tot de natuurlijke familie der Kaardenachtigen (Llipsaceae), kenmerkt zich o. a. door het volgende: de blaadjes van het omwindsel vormen twee rijen en staan wijd uiteen; de vruchtbodem is borstelig, de buitenste kelk loopt in vier korte, en de binnenste in lange borstelvormige tanden uit; door het toenemen in omvang van do buitenste bloempjes is het bloemhoofdje meest gestraald. Van het geslacht Scabiosa, zoo als het tegenwoordig door de kruidkundigen wordt aangenomen, treft men in onze Flora alleen het Duiven-S. (Scnbiosa Columbaria) aan. Deze plant komt op drooge, opene grasgronden voor, draagt vindeelige, in zeer

smalle slippen verdeelde stengelbladen en geelachtige, soms licht-blaauwe bloemen; zü is overblijvend cn bloeit van Julij tot September. Knautia arvensis Coult. en Succisa pralensis Möneh., tweo mede inlandsche planten, werden vroeger als Scabiosa arvensis en 6'. succisa tot het geslacht Sj. gebragt. In tuinen wordt de uit Oost-Indië afkomstige S. alropurpurea veel gekweekt. B.

SCHURMAN (Anna Maria van), cn niet SCHUURMANS of van SCHUURMAN, gelijk dikwijls gezegd en geschreven wordt, was eene der geleerdste vrouwen van alle tijden; zij heeft, wat de veelsoortigheid en grondigheid van kunsten en wetenschappen betreft, misschien nooit hare wedergade gehad. Haar vader, oen Antwerpenaar, had wegens geloofsvervolging de wijk genomen naar Keulen, waar zijne dochter den 5^dcn November 1607 geboren werd. Toen ook daar do Hervormden niet meer veilig waren, begaven hare ouders zich eerst naar het Gulikschc, vervolgens naar Utrecht, waar zij haar verblijf hield tot dat zij, reeds bejaard, zich naar Amsterdam begaf, als volgelinge van Labadie (zie Labadie, Jean (te). Toen echter de Amsterdamscho regering aan de afzonderlijke gemeente van den gewezen Mid-delhurgschen Waalschon leoraar de stad verbood, verplaatste zij zich naar Herford in het Munstersche, waar de Paltsgravin Elisabeth, uit genegenheid voor v. S., aan de Labadisten eene wijkplaats had aangeboden. Doch door do kerkdijken vervolgd, begaven zij zich naar Altona en van daar, ton gevolge van den tusschen Denemarken en Zweden uitgebroken oorlog, naar Wieuwert in Friesland, waar zij den 4^llun Mei 1G78 overleed.

Reeds in haar vroegste jeugd toonde zij eenen buitengewonen aanleg en las reeds vodr dat zij haar derde levensjaar had bereikt. Later leerde zij Fransch, Engelsch, Italiaansch, Latijn, Grieksch en Hebreeuwsch, welke talen zij allen met de grootste gemakkelijkheid sprak en schreef, terwijl zij ook het Chal-deeuwsch, Syrisch, Arabisch en zelfs hot toen nog aan zeer weinigen bekende JEthiopisch zoo goed verstond, dat zij het voor do vuist vertaalde en er in schrijven kon. Voorts was zij zoo grondig ervaren in geschiedenis, wijsbegeerte, wis-, natuur-, sterre-, ontleed- en geneeskunde, dat do vermaardste geleerden hare gesprekken en briefwisseling zochten en waardeerden. Zij vervaardigde verschillende gedichten, niet alleen in hare moedertaal, maar ook in andere talen, zelfs in de Oos-tersche; terwijl hare Latijnsehe gedichten tot de allerbesten der recentioros behooron. Daarbij beoefende zij met hot gelukkigst gevolg allerlei beeldende kunsten. Haar keurig schrift in onderscheidene alphabets wordt nog door sommige liefhebbers als iets buitengewoons bewaard. Keurig was baar beeldhouwwerk, keuriger nog en eenig haar boetseren in was. Op glos sneed zij voortreffelijk. Borduren, dat zij in drie uren geleerd had, deed zij onverbeterlijk. Hare knipsels in papier zijn ware kunststukken. Voor teekenen en schilderen had zij eenen heerlijken aanleg, cn in muziek en zang bragt zij het tot eene buitengewone hoogte. Maar wat wij hot eerst hadden moeten noemen, omdat het op haar later levenslot eenen zoo grooten invloed had, was hare beoefening der godgeleerdheid. Hoewel zij daarin, ook zelfs door het lenen der kerkvaders, zoo diep was doorgedrongen, dat zij, naar bot oordcel van desbevoegden, met roem het hoogleeraarsambt in de theologie zou hebben kunnen bokleeden, beveiligden haar deze kundigheden niet tegen de doolhoven van een mysticismus, dat haar zelfs op al hare overige kundigheden met verachting deed nederzien; men zie hierover de in het art. Labadie aangehaalde werken, maar vooral de schrijfster zelve in hare IX /.ltjnUt, sui melioris partis electiu, 2 stukken, waarvan het eerste door haar zelve (Altona 1673), het tweede na haren dood (Amsterdam 1685) uitgegeven is. In dit werk heeft zij haar geheel inwendig leven blootgelegd, en, hoe men ook overigens de door haar gevolgde rigting moge beoordeclon, haar godvruchtige wandel drukte den stempel op hare belijdenis. Vele van hare gedichten en brieven vindt men in werken, door anderen uitgegeven. Zij zelve gaf een tractaat over de prtedestinatle, onder den titel; iWslt;een vau den lijd omes Levens (Dordrecht 1639, hord. Amsterdam 1639; in het Latijn Lcyden 1639, herdr. aid. 1651, Rotterdam 1644; in het Hoogduitsch 1678), alsmede Opuscula (Leyden 1650, later meermalen herdr.) en hare briefwisseling met Rivet,

de capacitate inye.nii muliebris ad sn'entias (I'arijs 1638, herdr. Leyden 1641).

Zio voorts; Schotel, A. M, van Schunnan ('s Hortogenbosch 1853).

SCHUT (Cornelis), schilder en graveur, werd omstreeks 1590 te Antwerpen geboren, en in do school van Rubens gevormd. Hij werd zelfs onder do beste leerlingen des meesters geteld, en zijn portret werd door van Dijk in diens bekende verzameling portretten van beroemde kunstenaars opgenomen. Men wil dat hij zoor naijverig was op den roem en de talrijke bezittingen zijns meesters; deze daarentegen was zijn' leerling geenzins vijandig gezind en bezorgde hem onderscheideno opdragten quot;voor het schilderen van altaarstukken in Relgie. In een aantal kerken aldaar worden tafereelen van zijne hand aangetroffen. Zoo vindt men van hem in de St. Jakobskerk te Antwerpen: De hemeluaarl van Maria_} De li. Maagd iveenende bij het lijk van Christus en een' gestoiren Christus; iu do kerk van den H. lioiTomeus aldaar: eene Besnijdenis en eeno Hemelvaart van Maria. Het museum te Antwerpen bezit van hem eene beeldtenis van den II. Joris en St. Franciscus met Jezus en Maria, door Daniel Seghers in een' krans van bloemen gevat. ïwee dergelijke stukkon van S. bevat het museum van Brussel. De beroemde bloemschilder maakte menigworf gebruik van het talent van S., om in zijne bloemstukken figuren en basreliëfs te schilderen. Ook elders worden onder-scheidene werken van dezen meester aangetroffen. In de galerij Belvedere te Weenen vindt men eene voorstelling van Leander door Alitor en Hero heweend en eeno Madonna met het kind, in een bloemstuk van Seghers; in de galerij van Schloisheim het vroeger te Munclion aanwezige schilderijtje Vulkaan met de Cyclopen, wapens smedende in de Etna. Ook in de galerij te Berlijn is een bloemstuk, mot oone beeldtenis dor H. Maagd, aan S. toegesehreven; te Dresden in het museum een Optogt van Bacchanten naar het beeld van Vernis.

Do latere werken van S. worden moest in Spanje aangetroffen gt; werwaarts hij zich zou begeven hebben met zijn' broeder Peter, die door koning Philips den IV'^lcn tot ingenieur was benoemd, ïe Madrid schilderde hij, aan het plafond des hoofdtraps van het Colegio Imperial, Den doop der Indianen door Franciscus Jtave-rius. S. overleed te Antwerpen in 1655, waar in de St. Willo-brorduskerk een gedenkteeken te zijner core werd opgerigt. S. bezat als kunstenaar veel phantasie, maar kwam noch in colo-riet noch in teekening zijn' meester Eubens nabij. Hij is moor of min gemaniëreerd en grijs, zelfs somber van kleur. Een aantal van zijne voorstellingen is door Witdoek, L. Vorsterman, P. Pontius, W. Hollar, P. de Jode en anderen gegraveerd. Hij zelf heeft een aantal etsen achtergelaten, die geestig en schilderachtig behandeld zijn. Zgn werk, bestaande'uit 176 voorstellingen, is uitgegeven onder den titel van Cornelü Schut Antv. Picturae ludentis generis enz. Vervolgens gaf hij cone opdragt by: Has picturae ludentis dehcias Cornelius Schut Antverpianus manu,mente, mnnere D. C. Q. gr, fol. Do prenten verschenen in verschillend formaat. Meer dan eens zijn er onderscheidene kleinere op een blad gedrukt, o. a. Madonna's met hot kind, met of zonder Johannes. Hun aantal beloopt 64.

SCHUTSLUIZEN. (Zie Sluizen).

SCHUTTE (Kutger), geboren te Diepenheim in Overijssol, den 2981611 November 1708, was achtoroenvolgens predikant te Kossem (1737), Zait-Bommel (in hetzelfde jaar), Dordrecht (1742) en Amsterdam (1745), waar hij, na door ongesteldheid de laatste jaren in zijn predikwerk verhinderd te zijn , den ig^quot; December 1784 overleed. Als grondig bijbeluitlegger, heeft hij zich doen kennen door onderscheidene verhandelingen in den Bundel van godgeleerde oe/e-mngen (Amsterdam 1761, 10 dln.), eene Cominentatio ad vuticinium Bdeami (Btbl. Hag, D. I blz. 48 volg.), eene verhandeling over ^ ^0l; (aid. D. I biz. 513 volg.), ioo\' Leerredenen

over de Psalmen, na zijnen dood door W. L. Krieger uitgegeven ( msterdam 1790), en nog eenige andere stukken; als geleerd eoo enaar der bijbelsebe geschied- en tijdrekenkunde, door oone

ei tan e mg over de reis der Israëliten in de woestijn (Utrecht 1785), coor den Geslachtsboom van Adam lot Christus (Haarlem 1782, 2 St.), door eene Verhandeling over de LXX weken (Amsterdam 6 1779, 2 St.), en vooral door Heilige Jaarboeken (Amster-am 1779 1783, 3 dln.; herdr. aid. 1795, 3 dln.), een werk dat nog zyne waarde hoeft; als prediker, door eenen bundel Leerredenen

(Amsterdam 1772); en, als stichtelijk dichter, door eenige bundels Stichtelijke gezangen (Amsterdam 1762 , meermalen herdr.). A. van den Berg heeft zijne Nagelatene gedichten in het licht gezonden (Amsterdam 1788). S. was een ijverig medelid der commissie tot de Psalmberijming in 1773; de Ev. Gez. 120 en 169 zijn van zyne hand.

Zie: Hamerster, Leerrede over li. Schutte (Amsterdam 1785); Schotel, Kerkelijk Dordrecht, D. II, blz. 353, volg.

SCHUTTER (De). Storrebeeld in den Dierenriem, palende ten noorden aan Antinous en het schild van Sobiesk3^r, ten oosten aan Ophiuchus en den Schorpioen, ten zuiden aan de voor ons onzigtbaro zuider-stcrrebeelden: de Indiaan en de Paauw, en ton westen aan den Steenbok. Het wordt afgebeeld als een centaur, een' pijl afschietende, en ofschoon bet voor het bloote oog goeno bijzonder opmerkelijke sterren of kenbare ster-rengroepen bezit, is het echter merkwaardig, zoo door eeno viervoudige ster (/i), als door vijf nevelvlekken, van welke slechts een voor het ongewapend oog zigtbaar is, en eigenlijk bestaat uit een' sterrenlioop, welke zich door een helderder licht in den Melkweg onderscheidt. De vier andere zijn teleseopisch; een daarvan bestaat uit drie onregelmatige nevelvlekkon, door donkere strepen gescheiden; eene andere ontbindt zich in eenen goeden kijker in eeno groote menigte kleine sterren; do derde wordt eerst in zeer groote kijkers ontbonden, en de vierde is eene fijne, ellipsvormige nevelvlek, die in elk harer brandpunten eene ster hoeft.

SCHUTTERIJ. De S. bestaat uit alle ingezetenon van 25 tot 35 jaren, die niet door de wet zijn vrijgesteld. Zij wordt verdeeld in dienstdoende en rustende S., al naarmate de bevolking der gemeente 2500 en meer of minder dan 2500 zielen bedraagt. Beide gaan, na vijfjarige schutterlijke dienst, iu reserve-S. over. Buitendien is de S. in 3 bans verdeeld. Tot den lquot;^llt;m ban behooren do ongehuwdon en de gehuwden zonder kinderen. In tijd van oorlog kan deze mobiel verklaard worden; terwijl de S³quot; en 3^,l0 ban, uit gehuwden en weduwenaars met kinderen bestaande, alsdan de reserve vormen, en in vestingen of tot plaatselijke dienst kunnen gebruikt worden. Op den P'™ Jannarij 1860 bedroeg de dienstdoende S. 33,261, de rustende 62,240 man, zoodat in geval van oorlog over 95,501 man kon beschikt worden. De organisatie en zamenstelling der S. zijn echter hoogst gebrekkig, en reeds lang is dan ook al eene nieuwe wet daarop beloofd, welke nu met grond binnen kort verwacht kan worden.

In het jaar 1830 werd, bij besluiten van don 4^d!'ⁿ en lldon October, de eerste ban der dienstdoende en rustende S. opgeroo pen. In Julij 1831 waren bij het leger 1150 officieren en 34,848 onder-officieren, korporaals en mansehnppen aanwezig. Daarvan waren bij hot leger te velde ingedeeld 3 bataillons van Gelderland, 5 bataillons van Zuid-Holland, 4 van Noord-Holland. 1 van Utrecht, 2 van Friesland en 2 van Groningen. Zij hebben in den oorlog met Belgiëquot; gewigtige diensten bewezen, en don naam van schutter bij het leger in eere gebragt.

Men zie over de verbeteringen b\j de S. te maken: de Roo van Alderwerelt, Onze schutterij; den Beer Poortugael, Hoe moeien de schutterijen in Nederland worden zamengesteld en inge-rigtl L.

SCHUTTERSGILDE. Nadat de boog uit het Oosten tot ons gekomen was, vereonigdon zich in de steden do aanzienlijkste ingezetenen tot broederschappen of gilden Schutten of Schutters, ten einde zich gemeenschappelijk in hot schieten met den boog te oefenen. Hot oudste S. van dien aard in ons land, waarvan wij berigten hebben, is dat van Leyden, in het jaar 1266. Somtijds had men meer dan done schutterij in dezelfde stad, die zich dan mot verschillende wapens oefenden. Ieder S. had zijn doelen, waar het zich oefende, en de schutters stonden onder hunne hopmans, het geheole gilde onder oen' deken. Hunne be. stemming was om voor de veiligheid der stad to zorgen, hun deel te leveren, als de stad manschappen tor heervaart moest zenden, en bij gelegenheid tot eorewaclit der vorsten te dienen. Bij do invoering der vuurwapens, werden deze door de verschillende gilden aangenomen, en weldra vormden do Schuttersgilden eene gewapende inagt, die veel invloed verkreeg, en zelfs in mooije-lijke staats-aangelegenheden geraadpleegd werd. Met bet ontstaan der staande legers, kwamen do Schuttersgilden in verval en kwijnden voort tot in 1795, toen zij geheel tenietgingen. NaNeêrland's

herstelling duurde hot tot 1820 eer de lust tot schieten herleefde , en nu ontstonden nllorwege Iiandboogschutterijon, waarnevens enkele busseliutter\jcn werden opgerigt; in 1851 werd de eerste sta)) tot uitbreiding der seherpschutterijen gedaan door heteoneours, dat Z. M. koning Willem de III^d0 op hot Loo deed houden. Do Neder-landsehe scherpschutterij telt nu 24 gilden, met een gezamenlijk getal van ongeveer 300 leden.

SCHUÜll (ïueobooii van dek), schilder, werd in 1628 te 's Gravenhago geboren, en begaf zich reeds in zijne jeugd naar Parijs, waar hij de kunst beoefende onder de leiding van Sebas-tiaan Bourdon. Later reisde hij naar Homo, tor voortzetting van zijne studiën en om aan zijn' smaak voor het classieke to voldoen. Hij beoefende hot historiëlo eu hot landschap-genre, en vervaardigde eenigo stukken voor koningin Christina van Zweden. Mot een' schat van studiën naar Rafael, Giulio Romano en andoren naar hot vaderland toruggekoord, en bovendien den geest verrijkt mot oen aantal schoono horinnoringen en lovondige indrukken, was hij tot aan zijnon dood, in 1705, te's Gravonhage ijverig werkzaam als kunstenaar. Hij schilderde onderscheidono historicle en zinnebeeldige voorstellingen in do dusgenaamde Treves-kamer of vergaderzaal dor Algomeono Staten, op het stadhuis en in den doelen te 's Gravenhago, op het stadhuis te Maastricht on elders. Hij was vooral uitmuntende in de kennis der bouwkunst en perspectief, alsmede in die der oudheidkunde. Als directeur dor Haagsehe teokon-academio was hij buitendien nuttig werkzaam.

SC1IUURMANS (Anna Maria) of VAN SCHUURMAN. (Zie Schtirman).

SCHUWALOITF. Oude Russische houwitser, met olliptiseho ziel, dio naar voren wijder werd; de grootste as stond horizontaal, ten einde, zooals men dacht, aan de daaruit geschoten kartetsen eeno grootero horizontale en oeno geringoro verticale verspreiding te bezorgen. Zij worden uitgevonden door den graaf Peter S., die als Russisch minister van oorlog en generaal-veld-tuigmoostur in 1702 overleed. L.

SCHWAB (Gustav), Duitsch dichter, geboren te Stuttgard don I9^aequot; Junij 1792, was do jongste zoon van Johann Chris-toph S., die zich door zijne philosophisehe goschrifton tegen Kant een' grooton naam gemaakt hoeft. Gustav ontving zijn onderwijs godeoltelijk van zijnon vader, ^edeoltoiyk op iiet Stutt-garder gymnasium, en studeerde vervolgens van 18C9—1814 te Tubingen in de philosophio on de godgeleerdheid. In don zomer van hot jaar 1815 deed hij eeno reis door het noorden van Duitschland, en werd bepaaldelijk te Berlijn door Pouqué, Horn en anderen tot het beoefenen der dichtkunst opgewekt. Uhland maakte op zijnen geest den meesten indruk, terwijl Go-the, Novalis, Tieck en A. W. Schlegel mede, wat den vorm betreft, grooten invloed op hem uitoefendon. Na zijne terugkomst weid hij repetitor aan het theologische seminarium to Tubingen, in 1817 professor der oude letterkunde aan hot eerste gymnasium te Stuttgard, in 1837 predikant te Gomaringen in de nabijheid van Stuttgard, on in 1842 bij do St. Leonards-kerk in zijne geboortestad; eindelijk zag hij zich in 1845 tot „Obor-studienrathquot; en lid van het Evangeliscli-Luthorscho consistorie benoemd. Hij overleed onverwachts don November 1850.

Onder zijne talrijke werken verdienen het eerst genoemd te worden zijno romancen en balladen, in welke hij van allo Zwa-bische dichters het naast bij Uhland komt; de boston zijn die, welke hem door zijno liefde tot hot vaderland werden geïnspireerd. Zij verschenen eerst godeeltolijk in almanakken en tijdschriften , gedeeltelijk in twee bundels, getiteld; Romamen aus (hm Juijr.ndkben Herzag Chrisioph's (Stuttgard 1819) en Leymde von den heiligen drei Königen (Stuttgard 1822); hij voreonigde al deze verspreide gedichten in hot jaar 1828 tot eeno voizameling, to Stuttgard in twee deoloii uitgegeven.

Onder zijno overige geschriften verdienen alhier vermolding; Die Schwdbische Alp (Stuttgard 1823); gedichten van Uhland, door S., onder don titel de constituenda republicu (Stuttgard 1823), in Horatiaauschon vorm on Latijnsche verzen overgebragt; voorts Der JSodensee, ein Eandbuch fiir Ileisr.nde und Frevnde der Na-tur, Geschichle und Poesie (Stuttgard 1827; 2« druk 1839);/Jeirf-ache Volksbücher (Stuttgard 1836, 2 dln.; druk 184 7); Die schönsten Sagen des classischen AHhertlmms (Stuttgard 1838— 18*0, 3 dln.; 4^dc druk 1853) en zijn uitmuntond work Schiller's

Leben (Stuttgard 1840; 2^de druk 1841 — 1844). Ook was S. sedort 1828 lid dor redactie van hot Morgenblatt. Hij bestuurde wij-dors de uitgaaf en dichterlijke opluistering van Dalp's werk: Die Schweiz in ihren RiUerburgen und Schlössern (Chur 1828— 1830, 2 dln.; 2^d'^, druk in 3 dln. 1839), en schreef den tekst voor hot Malcrische und romanlische Schwaben (Leipzig 1848). Met A. von Chamisso gaf hij uit ien Deutschen Musenahnanach, yoorls Willi. Muller's Vermischte Schriften (Leipzig 1830, 5 doeltjes) en Wilh. Hauff's Sdmmtliche Werke (Stuttgard 1830), beidon met biographiën der overleden schrijvers. Eindelijk gaf hij, behalve vertalingen van ondorschoideno Pransche gedichten, nog de Fünf quot;liücher detilscher Lieder und Gedichte (Leipzig 1835; 3^d0 druk 1848), hot Deutsches Prosa von Mosheim bis ai.f unsere Ti/ye (Stuttgard 1843, 2 dln.) en eindelijk een' Weijtveiser durch die Literniur der Deutschen (2^d0 druk, Leipzig 1847).

SCHWABACH is een stadje met ongeveer 6500 inwoners, iu den krols Middenfranken van het koningrijk Be'joron, op twee mijlen afstands van Neurenberg, blooijende voornamelijk door zijno fabrieken. In deze vervaardigt men kousen, katoenen eu wollen stoften, wasdoek, papier, zegellak, speelkaarten, potloo-don, goud- en zilverdraad, metalen voorwerpen van verschillenden aard en vooral de zoogenoemde Schwabacher naalden, dat zijn; naalden met groote oogen, zoo als die tot het goudbordurou gebruikt worden. Ook vindt men er beroemde bierbrouwerijen en worden or veel snuif eu sigaren vervaardigd. In de hoofdkerk treft men een uitmuntend orgel aan. S. is de zetel van een landsgeregtshof, heeft oene latijnsche- en eeno industrieschool, oen krankzinnigongostiolit, een tuchthuis, drie kerken en eene synagoge. Den I4^d,,n Junij 1528 weiden hier door den markgraaf Joris van Brandenburg-Ansbach met die van Neurenberg do Schwabacher artikels vastgesteld als grondslagen voor de hervorming in zijn land, en in October 1529 stolde Saksen op het Convent to S. do 17 artikelen van Luther als voorwaarden van verbond aan do Zwitsersche godgeleerden en afgezondenon voor, die den grondslag opleverden voor do Augsburgsche Confessie (zie Augsburgsche Confessie).

SCHWAGRICHEN (Chhistian Fbiedrich). Deze bekende bryoloog word den 16^dequot; September 1775 te Leipzig geboren, waar hij aan do hoogesehool in do wis- natuur- en geneeskundige wetenschappen studeerde. Nadat hij in 1799 do doctorale waardigheid erlangd had, bleef hij in Leipzig gevestigd en werd weldra als looraar aan do hoogesehool verbonden; in 1806 werd hij buitengewoon, iu 1815 gewoon hoogleeraar der natuurweten-sehappou, en in 1819 lid van de geneeskundige faculteit.

Ten gevolge van oen' val van de trappen overleed hij den 2^dtm Mei 1853.

Van zijne afzonderlijke geschriften vermelden wij: Topogra-phiae bolanicae et entomologicae Lip si en six specimina (Leipzig 1799— 1806, 4°.); Historiae Muscorum Ileputicorum Prodromus (Leipzig 1814, 8°., met gekl. plaat). In verschillende tijdschriften komen bolangrijko stukken van zijne hand voor.

Te zijner core noemde Sprengel het geslacht Schwaegrichema (later tot hot geslacht Anigosauthus gebragt) onder do JJaemodo-raceae; hot geslacht Schwaegrichenia van Reichenbach behoort tot LJedwigia, onder de Burseraceae. v. H.

SCHWALBACH op LANGENSCHWALBACH is een stadje en beroemde badplaats in hot groothertogdom Nassau, op twee uur afstands van Wiesbaden en vier van Ems, in een dal aan hot beekje do Munzbaoh gelogen. Hot stadje telt 2200 inwoners, en wordt jaarlijks gemiddeld door even zoovele badgasten bezocht. De namon dor voornaamste bronnen zijn de volgendon; de Stahl-, Wein-, Paulino-, Rosen-, Brodel-, Linden-, Unterneu-, Obernou- en Ehobrunne. Deze allen verschillen zeer weinig van elkander en voornamelijk door grooter of geringer gehalte aan koolzuurgas; zij leveren allen eon bolder en parelend water van eon' min of meer zuren en zamentrekkendon smaak, dat zeer dienstig is bij chronische zenuwkwalen, maagverslljming, bleekzucht en eenigo andere ziekten. Do mineraio bronnen waren reeds in do XVI^d0 eeuw bekend en trokken toon roods jaarlijks eenigo kranken tot zich; doch dit getal van badgasten is eigenlijk eerst aanzionlijk geworden sedert 1829, toen de hertog van Nassau aldaar een nieuw ruim badhuis liet oprigten. Het is van algomeene bekendheid, dat de oinstrekon van S. buitengomcen rijk zijn aan prachtige landschappen en vergezigton over den Rijn.

SCHWANTHALER (Franz), beeldhouwer, werd in 1760 geboren, behoorde tot eono Beijersche kunstenaorsfamilie, bragt zijne jeugd door te Salzburg en te Gmunden aan do Traunsee, kwam vervolgens naar Augsburg en vestigde zich eindelijk, in 1785 , te Munehen, alwaar hij met zijnen broeder Anton een aantal werken vervaardigde. Daartoe behooren o. a. do marmeren busten van wijlen koning Maximiliaan en do koningin Carolina, do treurende genius in marnier op het graf van den in 1800 overleden prins Max Joseph Friedrich en onderscheidene andere, meestal ten dienste van gebouwen geleverde versieringen en figuren. Omstreeks 1790 vervaardigde S. het eerste monument op hot kerkhof te Munehen, eono treurende vrouwelijke gestalte bij eono urn voorstellende. In den beginne ergerde menigeen zich aan de nieuwigheid, om kerkhoven mot beeldhouwwerk op te sieren, maar toen men er eenmaal aan gewoon was, volgde de eene bestelling na de andere, zoodat S. wel een vijftigtal van die monumenten vervaardigde, die echter voor een groot gedeelte verloren zijn gegaan. Ook elders werden S.'s grafmonumenten gezocht, en te gelijker tijd werd hem menige decorative arbeid in openbare gebouwen, paleizen en particuliere woningen opgedragen. S. beminde zijn vaderland boven alles, en wees daarom onderscheidene aanbiedingen uit het buitenland van de hand. Voor Munehen maakte de kunst van S. toenmaals époque, want hij trad voor 't eerst, in tegenstelling met do algemeen heerschendo barbaarschheid en karakterloosheid der kunst, met werken op, die meer of minder den geest der weder ontwakende antieken ademde. Hij overleed te Munehen in 1820.

SCHWANTHALER (Frans Xaveuius), beeldhouwer en professor aan de industrieschool te Munehen, werd in 1799 te Ried in Opper-Oostonrijk geboren, door zijn' vader Peter in de kunst onderwezen en later door zijn* oom Frans S. te Munehen verder gevormd. Sedert bleef S. op den duur in het atelier van dien oom en vervolgens in dat van zijn* beroemden neef werkzaam. Hij heeft zich daar onderscheiden als een uitstekend practicus, die daarenboven bij de vaak voorkomende ongestoldhoden van Ludwig Michael v. S. de ordening en leiding van belangrijke werken op zich kon nemon. Tot zijne zelfstandige werken behooren de modellen voor de versiering van den hofschouwburg to Munehen, een aantal busten en eenige statuetten. Hij overleed te Munehen den 23^8ten September 1854.

SCHWANTHALER (Ludwig Michael von), zoon van Frans S., een der beroemdste beeldhouwers dezer eeuw, werd in 1802 te Munehen geboren, en bezocht als knaap het gymnasium. Zijne neiging leidde hem echter meer tot kunstbeoefening dan tot studie, en weldra werd hem vergund, die neiging geheel te volgen. Zijn vader gaf hem het eerste onderrigt, en daarna zette hij zijne studiën voort aan de kunstacademie te Munehen. Reeds zijne eerste werken verraadden een buitengemeen talent. De eersten van eenig belang bestonden uit eene reeks van voorstellingen, aan de fabel van Prometheus ontleend, welke hij voor een tafelservies voor koning Maximiliaan in was boetseerde. Zijn naam werd door dien arbeid gunstig hekend, en toen P. v. Cornelius naar Munehen kwam, om de Glyptotheek te versieren, vond deze in S. oen'jongen kunstenaar, wien hij gerust een gedeelte der plastische werken aldaar kon opdragen. Deze bestaan in reliefs, aan de Griek-sche mythologie ontleend, die in onmiddelijk verband stonden met de werken van Cornelius, en waaraan zich vervolgens die aansloten, welke in de zalen, door L. von Klenze gebouwd, werden aangebragt. Intusschen reisde S. naar Rome, waar Thor-waldsen hem welwillend ontving. Maar reeds in het volgende jaar bewogen redenen van gezondheid hem, naar Munehen terug te koeren. Hij voltooide toen zijne reeds vroeger begonnen werken, en ontving een aantal nieuwe bestellingen. Boven den ingang der Glyptotheek, in dc dusgenanirule Trojaanscho on Homeinschu zalen, vindt men onderscheidene van S.'s werken uit dat tijdperk. Tot hetzelfde tijdperk behooren ook het 150 voet lange en 3{ voet hooge fries in het paleis van den toenmaligen hertog Maximiliaan, waarop do kunstenaar do geheele mythe van Bacchus heeft voorgesteld, cn de grootere ruiterreliefs, die in de nieuwe rijschool van den prins van Thurn en Taxis te Regensbiirg zijn aangebragt.

In 1832 begaf o. zich nogmaals naar Home, waar hij nu twee jaren vertoefde cn door 1 horwaldsen wederom met de meeste vriendelijkheid werd ontvangen. Het was vooral de kunstminnende koning Lodewijk van Bcljeren, die aan zijn talent do gelegenheid verschafte, zich op de schitterendste wijze te openbaren. Tc Rome modeleerde S. eenige groepen voor den eersten frontispies der Walhalla, on teekende hij de ontwerpen voor de versiering van het koninklijke paleis en de Pinokotheek. In 1835 word hij door den koning benoemd tot professor aan do academie van schoono kunsten te Munehen, waardoor het terrein zijner werkzaamheid wel nog werd uitgebreid, maar waardoor hij tevens ook gelegenheid vond, een' kring van leerlingen en helpers rondom zich te verzamelen, die hem bij de uitvoering eer scheppingen van zijn' veelzydigen en vindingrijken geest ten dienste stonden.

S. was onuitputtelijk, zoowel wat het aantal, als wat do waarheid en eigendommelijkheid zijner werken betreft. Zijn gees; stond even goed voor do antieke, als voor do christelijke en historische opvatting open, en een kenmerk van dezen meester is, dat hij de middoleouwseh romantische beeldhouwkunst in Duitsehland als 't ware met een nieuw leven bezielde. Onder zijne werken sluiten zich die, welke hij vervaardigde voor het koninklijke paleis, waartoe in 1826 de eerste steen werd gelegd en dat in 1835 voltooid is, het eerst bij zijne hier boven genoemde vroegere werken aan. In de vertrokken des konings werden naar zijne teckeningen voorstellingen uit de Griekscho goden- en heldenwereld vervaardigd, waarbij hij de beschrijvingen dor Griekscho dichters streng volgde. Voor do eerste voorkamer des konings componeerde S. een fries met voorstellingen uit den togt der Argonauten, die door jonge kunstenaars óénkleurig op bruinen grond werden geschilderd. In do tweede voorkamer werd naar zijne tockening de Theogonie van Hosiodus uitgevoerd, eene verbazond nilgebreido compositie, waarin de geest dor antieken met de uiterste trouw is bewaard, terwijl er toch tevens de oorspronkelijkheid en eigenaardigheid van den modernen kunstenaar uit spreken. Onder dit fries zijn, mode naar zijne toekeningen, voorstollingen uit do andere gedichten van Hosiodus encaustisch geschilderd. Do troonzaal is door S. met reliefs in pleister versierd, waartoe de stof aan de zangen van Pindarus werd ontleend, en die in do beschrijving van do kunstwerken in het nieuwe koninklijke paleis door Dr. E. Fouter uitvoerig zijn beschreven. Do opvatting cn voorstelling stemmen overeen met die der overige werken des meesters, terwijl hier vooral groote levendigheid en verscheidenheid in de bewegingen heerschen. In de receptiekamer des konings vindt men eenige gekleurde tafereelen, naar schetsen van S. gevolgd, en aan de treurspelen van Sophocles ontleend. lu do schrijfkamer des konings mede eene reeks van in fresco of encaustisch geschilderde voorstellingen, aan de treurspelen van Aeschylus ontleend, en naar de schetsen van S. gevolgd. Voor do kleedkamer des konings componeerde S. 27 tafereelen uit do blijspelen van Aristophanes, waar hij een meesterlijk gebruik maakte van den luim en den moedwil der geschrevene voorstellingen. Op do tweede verdieping van het paleis treft men een aantal reliefs van S. aan, in gips uitgevoerd, en tot de meesterstukken des kunstenaars to rekenen. Het fries is grootendeels aan do mythe van Aphrodite ontleend. Voorts ontwierp S. de teekenin-gen voor do tafereelen uit do Odyssoa, welke de zes feestzalen in den noordelijken vleugel van het paleis versieren, en die dooiden schilder Hiltensperger, grootendeels onder de leiding van S. zeiven, werden geschilderd. De Homerischo geest is hierin voortreffelijk bewaard. In dezelfde zalen treft men oen fries aan van 266 voet lengte en 4! breedte, waarop in gipsen basreliëfs, door zijne beste leerlingen, onder zijne leiding, de geschiedenis van keizer Frederik Parbarossa is voorgesteld. Het geheel is een van S.'s meesterstukken.

Tot hier toe somden wij bijna uitsluitend teekeningen en ontwerpen van S. op. Wij moeten thans van zijne plastische werken spreken, die hem eene eerste plaats in de rij der groote kunstenaars van deze eeuw hebben doen aanwijzen. Onder zijne monumentale werken in marmer ol metaal noemen wij het eerst do beide groepen in de gevels van liet Walhalla bij lïegensburg. Do gedachte der versiering van den zuidelijken gevel is regtstreeks afkomstig van koning X.odewijk, die hier in 15 allegorische figuren don vrede van 1816 wilde zien voorgesteld. Al deze beelden zijn door S. zeer schoon en uitvoerig in marmer gebeeldhouwd. Van 1835 tot 18-12 was S. bezig met de vijftien groote

booldon on groepoii, die don noordelijken gevel oiduistoron. Het | lijn mytliischo of historischo feiten, uit do geschiedenis dor j Germanen, waarvan Arminius hot middolpunt uitmaakt. Eon diep nationaal gevoel ademt uit deze grootscho composition. Vervolgons moeten hier vermeld worden do kleine modellen van S., waarnaar door ondorschoideno beeldhouwers beelden en groepen binnen hot Walhalla werden vervaardigd.

Nog oeno andere gevelvorsioring met colossale beelden van S. vindt men aan het nieuwe tentoonstellingsgebouw te Mun-chon. liet ondorworp is eene allegorische voorstelling van don hernieuwden bloei der kunsten in Beijoren. De geUoele groep is in marmer uitgevoerd, on stelt Bavaria voor, kransen uitreikende aan do vertegenwoordigers der verschillende kunsten.

Enkele beelden in den frontispies der Glyptotheek en twee colossale caryatiden van gips in het koninklijke paleis behooron tot de vroegere werken dos kunstenaars.

Het grootste monumentale, in molnal gegoten werk in geheel Europa is de Bavaria, door S. voor de Boijorscho Ruhmeshalle bij Muncheu vervaardigd. Het is het beeld eener Gemaausche jonkvrouw, mot eonon leeuw nevens hanr. De hoogto van het goheelo kunststuk van den grond, met hot voetstuk on tot boven aan don omhoog geheven arm, is 127 voet. Binnen het colossale beeld is een trap aangebragt, waarmede men tot in het hoofd opklimt. S. wijdde zeven jaren werkens aan deze grootscho schepping. Door jougo beeldhouwers worden naar S.'s modellen voor do Ruhmeshalle onderscheidene basreliëfs bewerkt, toespelingen voorstellende op de verdiensten der mannon, wier busten in do Ilalle plaats verkregen.

Tot doze reeks van werken behooren voorts een aantal standbeelden, door S. ontworpen en gedeeltelijk door hom zelven bewerkt, zoo als hot marmeren standbeeld van keizer Kudolf v. Habsburg (sedert 1843 in den dom to Spiers); het gedenkteekon voor den zanger Frauonlob, in marmer, voltooid in 1S4-2 en in don dom van Jlonts te vinden; de 12 bronzen standbeelden dor voorouders van het huis Wittolsbacb, echt ridderlijke, grootscho gestalten, die zich in de troonzaal van het koninklijke paleis bevinden; het monument voor Mozart, in 1842 te Salzburg geplaatst; het bronzen gedenkteekon voor don groothertog Karl Eriedrich von Baden te Carlsruhe; het bronzen standbeeld van den groothertog Ludwig von Hossen, in 1843 op eene 105 voet hoogo zuil te Darmstadt geplaatst; het bronzen standbeeld van Götho, iu 1843 op den geboortedag des dichters te Erankfort onthuld, en waarvan het voetstuk is versierd mot bas-reliefs, aan de werken van Göthe ontleend; het standbeeld, door koning Lodewijk voor Joan Paul te Bayreuth opgerigt cn in Novembor 1841 onthuld; drie bron-zon standbeelden te Munchen, van do generaals Tilly en Wrede en den baron v. Kreitmayer, don vervaardiger van do Beijer-sclio wetboeken; het bronzen standbeeld van koning Karei Jan den XIV'¹quot;¹ (Bernadotto) te Norköping in Zweden; de bronzen fontein, met do vier allegorische beelden van Donau, Weichsol, Elbe en Po en daarboven dat van Austria met lans en schild, sedert 1846 oen sieraad van Woenen; het door eenigo jonge beeldhouwers naar S.'s modellen in steen uitgevoerde gedenktoe-keu dor graving van het Donau-Moin-kanaal. De genoemde bronzen beelden en gedonkteekenen worden schior allen in de koninklijke metaalgietorij te Munchen onder de leiding van Stiglmayer en Miller gegoten.

Tot do kleinere, dusgenaamde kabinet- of galerijworkon van S., waarin moor nog dan in de grootsche monumentale gewrochten, die van zijn' genialen geest getuigen, zgne kunstvaardige hand uitblinkt, behooren, behalve do reeds genoemde bas-reliofs in de troonzaal van het paleis, vier reliefs met half levensgrooto figuren, cliristelijk-legondarische onderwerpen voorstellende en voor den bekenden kunstminnaar Boissore'e vervaardigd; een Philoctotes, toebohoorende aan prins Karei van Beijeren; Cores en Proserpina, toobehooronde aan graaf v. Kedern te Berlijn; de levensgrooto beelden van Venus, Diana, Vesta, Ceres, Apollo, Amor, Bacchus en Pan, alien in zandsteen vervaardigd voor het hertogelijke kasteel to Wiesbaden, en in 1840 voltooid; twee nllogorisclie boelden, ter gedachtenis van de beide hertogen von Leuchtenberg, in de kapel van liet paleis van dit geslacht te Munchen; eenigo boeiden van nymphon en andere mythologische personen, in particuliere verzamelingen; hot schild van Ilereu-les, volgons do verzon van Hosiodus in 140 figuren de hoofd-inonienten dor Grieksehe mythologie voorstellende, het is in brons gegoten; de busten van koning Lodewijk en koningin Carolina, van Mozart en Walther v. Plettonborg; een haut-rolief, don beroemden minister Stein voorstollende; de busten des dichters E. v. Schonk, dos schilders v. Kaulbach, dor gebroeders Boisserde, enz.

Zoor talrijk zyn bovendien de schetsen en teekeningon des kunstenaars, waarnaar door anderen gearbeid is. Wij maakten roods gewag van de versiering dor Glyptotheek, van het koninklijke paleis; wij moeten nog spreken van do boelden van Christus en de Apostelen, door S. voor verschillende kerken ontworpen en door anderen uitgevoerd; van de meeste beelden van beroemde schilders uit vroeger eeuwen, in het Walhalla, naar kleine modellen van S. in kalksteen uitgevoerd; van do vier colossale beelden, die den buitentrap van de koninklijke bibliotheek te Munchen versieren, mede naar kleine modellen van S. in 't groot door anderen bewerkt.

Dio ongemeene rijkdom van werken is alleen verklaarbaar door de onafgebrokeno werkzaamheid en het afgezonderde leven dos kunstenaars gedurende meer dan 20 jaren. S. was begaafd met oeno buitengewone gomakkolijkheid van vinding en compositie, zoodat zijne ontworpen als van zelf op hot papier schonen te komen of door hem in klei geboetseerd werden. Door dien rijkdom van phantasie kon hij een aantal talentvolle helpers op don duur bezig houden, waaronder Brugger,Widmann, Kaiser, Ried-muller. Muller en vooral zijnen neef Frans Xaverius S.

S. was professor aan do Academie van schoono Kunsten te Munchen, lid van een aantal andere academiën en kunstgenootschappen in Europa, doctor in de wijsbegeerte, ridder en commandeur van een aantal orden, eereburger van Frankfort en Salzburg, enz. Hij overleed met roem en eer overladen en te midden van zijne belangrijke werkzaamheid, den 15^dequot; November 1848. Zijn portret is geteekoiid door Kaulbach en Asher, en onderschei-deno koerun gegraveerd. Ook naar een aantal van zijne werken zijn goede gravuren gemaakt. Eene gezamenlijke uitgave daarvan verschoon in afl. bij J. Buddous te Dusseldorp in 1839 en volgende jaren. Ook in de Illustrirle Zeituny zijn verscheidene van zijne beeldhouwwerken in houtsnede teruggegeven.

SCHWARZ (BektiioldJ was eigenlijk naar veler gevoelen Konstantin Anklitzen geheoten, en werd omstreeks het midden der XlV^do eeuw te Freiburg in Breisgau geboren. Hij behoorde tot de orde der Benedictijnen of Franciscaners, hield zich veel met scheikunde bezig, en moet, volgens de overlevering, het buskruid uitgevonden hebben. Hieromtrent valt echter niets met zekerheid te beslissen. Er bestaan daaromtrent zoo vele tegenstrijdige berigten, dat men daaruit de waarheid niet kan opmaken. Intusschen bestaat er geen twijfel, dat het mengsel, buskruid genoemd, reeds vóór zijnon tijd bekend was; welligt gelukte het hem dit mengsel in eene gedaante, voor oorlogs- of jagtgebruik geschikt, te bereiden (zie Buskruid). Er bestaat een groot getal geschriften over dit onderworp, waaronder wij vermelden S. H. Jalotzky, Disputaüo de inventor e pulveris pyrii et bombardae (Jena, 1702). Iu 1853 werd to Freiburg een gedenkteekon voor S. opgerigt. L.

SCHWARZ (Fkiedricii Hkinrich Christian). Deze kundige godgeleerde en ervaren opvoedkundige word den 30^8lcquot; Mei 176G te Glossen geboren. Hij bekleedde het predikambt eerst te Dox-bach, daarna te Munster, beide dorpen bij Giesson, waar hij een opvoedingsinstituut oprigtto cn bestuurde. Toon in hot jaar 1804 do hoogeschool to Heidelberg hersteld werd, zag hij cr zich tot hoogleoraar dor godgeleerdheid, en alzoo tot ambtgenoot van zijnen zwager, den vermaarden Jung Stilling, benoemd. Ook stond hij er aan hot hoofd van het paedagogische seminarium. Hij overleed ie Heidelberg den 3^(,lt;m April 1837. Zijne voornaamste en beste schriften betrefTon opvoeding en onderwijs, mot name: Dit ErziehungsJehre (Leipzig 1804—1813, 4 din. hordr. aid. 1829 —1830, 3 din.); Grundrisz einer Theorie der Madchenerzielmng (Jena 1 792, herdr. aid. 1836); Lehrbuch der Piidagoyik und Didaklik (Heidelberg 1805, door Curtmann op nieuw bearbeid, aid. 1846); Die Schulen (Leipzig 1832); Dttr-stellungen aus dam Gebiete der Piidagoyik (Leipzig 1833, 1834 , 2 din.); Das Leben in seiner Biale. (Leipzig 1837). Van zijn geschrift over Pestalozzi en zijne leerwijze is eene Nod. vertaling uitgegeven (Amsterdam 1803); doch van de overzetting zijner

Geschiedenis der Opvoeding zag alleen het l^et8 doel het licht (Utrecht 1826).

SCUWARZBURG is een oud vorstengeslacht in Duitschland, welks naam reeds in do XII^d0 eeuw voorkomt, on nanr hetwelk 2 vorstendommen in het tegenwoordige Duitschland genoemd worden. In 1349 werd aan Gunther, een' der leden van het huis S. de Roomsch-koninklijke waardigheid opgedragen, hetgeen hem echter weinig haatte, daar hij kort daarna, t(jcn hij gereed stond zich met geweld tegenover Karei van Boheme te handhaven, overleed, niet onwaarschijnlijk aan de gevolgen van vergift. Een andere graaf Gunther, die in 1552 overleed, was de gemeenschappelijke stamvader der beide liniën van het geslacht S., welke thans in de daarnaar genoemde vorstendommen regeren. Deze bestaan uit twee hoofddoelen, van welke het eene grooten-deols door Pruissen, hot andere door do Saksische hertogdommen ingesloten is.

SCHWARZBURG-RUDOLSTADT, het eeno der gemolde vorstendommen, heeft eene oppervlakte van nagenoeg 17J □ mijl, waarvan de heerlijkheid Rudolstadt, die in het door Pruissen ingesloteno gedeelte ligt, 13.[ D mijl beslaat, en de heerlijkheid Frankenhauscjn, die in het andere gedeelte gelegen is, slechts 4 □ mijlen. In het laatst van 1861 bedroeg het aantal bewoners 71,913, met uitzondering van 3 Hervormden, 73 R. Catholio-ken en 169 Joden, tot de Lutherscho kerk behoorende. Rudolstadt is do hoofdstad. Do vorst brengt met dien van S.-Son-dershausen, den groothertog van Oldenburg en de hertogen van Anhalt in de bondsvergadering de vijftiende stem uit, en bezit een stom in het plenum. Zijn contingent bedraagt, met in begrip der reserve en der plaatsvervangers, 899 man. Hot huis S.-R. stamt af van Albert, een' der zonen van don reeds genoomden graaf Gunther. Albert overleed in 1605; zijne nakomelingen verwierven in de XVIII^d0 eeuw don rijksvorstolijken titel. Do vorst van S.-R. behoorde in 1807 tot het Rijnverbond, en schonk, na de instelling van den Duitschen bond, zijnen onderdanen eeno constitutie, volgens welke eeno vergadering uit leden van don adel, den burger- en den boerenstand bestaande, invloed op den gang van zaken zou krijgen. Zij werd echter eerst in 1821 bijeengeroepen. In 1848 braken ook hier hevige onlusten uit, die, toen de bevolking door datgene, wat de vorst aanvankelijk toestond, zich niet liet tevreden stellen, de bezetting des lands door bondstroe-teu gevolge hadden. De nieuwe constitutie dagteekent van 1854. Volgens haar deelt de vorst do wetgevende magt met den landdag, die 16 leden telt, do belastingen en do uitgaven moot goedkeuren, ea het regt van petitionneren bezit. Van do leden worden 3 door de groote landeigenaars, 5 door do grootoro steden, 8 door do kleinere steden en het platteland voor 6 jaren gekozen. Do ministers zijn verantwoordelijk. Do tegenwoordige vorst 1'riednch Gunther is in 1793 geboren, volgde in 1807 zijn' vader op, onder voogdijschap zijner moeder, on heeft, na tweemaal gehuwd geweest to zijn, in 1861 nog een morganatisch huwelijk aangegaan.

SCIIWARZBURG-SONDERSHAUSEN, het andere vorstendom, bestaat ook uit gedeelten van de bezittingen der familie, welke geen aaneengesloten geheel uitmaken. De heerlijkheid Sondershauson, die in hot eene hoofddoel ligt, beslaat eeno oppervlakte van nagenoeg 9 Q mijlen, de heerlijkheid Arnstadt, in het andere, 6^ □ mijlen, zoodat do beide deolon een gebied van omstreeks ISJ. □ ra'ulen vormen , mot eeno bevolking, welke in 1861 tot 64,895 zielen gestegen was. De vorst brengt, mot de in het vorige artikel genoerndo andere vorsten, eon stem in de bondsvergadering uit, en in het plenum eene afzonderlijke. Het contingent is 751 man. Het regerende stamhuis stamt af van Johann Gunther, oou' anderen zoon van graaf Gunther. Hij overleed in 1586; zijne nakomelingen kregen insgelijks in den loop dor XVIII^dl! eeuw de ryksvorstelijko waardigheid. Ook S.-S. trad in 1807 in het Rijnverbond en werd, na den val van Napoleon, onder de staten van den Duitschen bond opgenomen. In 1831 werd er eene constitutie uitgevaardigd, die echter niet in werking kwam. Ofschoon vorst Gunther Friedrieh Karl, die in 1835 de regering aanvaardde, vele verbeteringen aanbragt, in 1841 zelfs eeno nieuwe constitutie verleende, ten gevolge waarvan in 1843 de eerste landdag geopend werd, met welks medewerking veel goeds tot stand kwam, hadden in 1848 ook hier volksbewegingen plaats, die eene militaire bezetting na zich sleepten. Eene constitutie, die in 1849 ontworpen en In 1850 ingevoerd werd, heeft in 1852 eu 1854 weder verschillende wijzigingen ondergaan. De landdag bestaat uit 19 leden, van welke 5 door de hoogst aangeslagenon en lu door het volk gekozen worden, terwijl do 4 overigen door den landdag worden benoemd uit een twaalftal, hetwelk door den vorst wordt aangeboden.

SCHWARZENBERG (Kahl Philipi' vorst von), hertog van Krumau, Oostenrijksch veldmaarschalk, werd den I5^Jl;n April 1771 to Weonen geboren, en trad reeds in 1 788 als luitenant bij het infantevio-reKimont Wolfenbuttel in dienst. Hij streed onder Lacy togen de Turken en onderscheidde zich door zijne dapperheid, die hem don rang van kapitein deed verwerven. In het volgende jaar woonde hij de belegeringen van lierbir en Belgrado bij, doch moest wegens ziekte het leger verlaten. Spoedig daarop trad hij als ridmeester bij een regiment chevaux-légers in dienst, en word nog in 1790 tot majoor bevorderd. Toon in

1792 de oorlog tegen Frankrijk uitbrak, verzocht S. zijne overplaatsing bij hot regiment Latour, dat in do Nederlanden was. Hij nam doel aau den slag van Gernappos, en bevond zich bij den torugtogt langs don Rijn meestal bij do achterhoede. Don 13^l,lt;!quot; February 1793 was hij Initenant colonol en kreeg het hovel over oen vrijcorps van 6 eskadrons uhlanon, waarmode hij meestal de voorpostendienst verrigtto en zich weder herhaaldelijk onderscheidde. Tot colonel van oen regiment kurassiers benoemd (Februarij 1794), kwam hij onder do bevelen van don hertog van York, en in don slag hij Chateau-Cambresis wierp hij, aim het hoofd van zijn regiment en van 12 Engolsche eskadrons, 27,000 Franschen overhoop. De keizer beloonde hem hiervoor eigenhandig met het kruis der Maria-Theresia-orde. Ook op vorschillende andore slagvelden, zoo als bij Tourooing, Doornik on Flourus, toonde hij oven veel beleid als dapperheid. In het volgende jaar was S. bij hot leger van Wurmser aan den Middel-Rijn en nnm deel aan do daar geleverde gevochten. Na don slag bij Wiirzburg werd hij generaal-majoor, ging voor korten tijd naar Italië, en voerde daarop tot Nov. 1797 het bevel over do voorposten bij Manheim. In Januari) 1799 trad S. met do vorstin Esturhazy in don echt, moest echter spoedig naar het leger van den aartshertog Karei, waar hij hot bevel over eene divisie kreeg, die gewoonlijk bij de voorhoede gebruikt werd. Hij droeg veel bij tot do verovering van Ostraoh, streed heldhaftig bij Stockaoh, en dreef de Franschen tot in de passen van het Sohwarzwald terug. Bij het einde van don voldtogt werd hij zoo ziok, dat hij het leger moest verlaten en eerst in Julij 1800 zijne dienst kon horvatten. Intusschon was hij tot luitonant-veld-maarsehalk bevorderd , en wist in den slag bij Ilohenlindcn door zijne geestkracht zijn corps voor gevangenschap te bewaren. Ter belooning schonk do keizer hom het regiment uhlanon , dat hij in

1793 had aangevoerd, en dat nog tegenwoordig zijnon naam draagt. Gedurende don vrede ging S. in diplomatieke zonding naar Potersburg, en werd in Maart 1805 vice-president van den hof-krijgsraad. In don noodlottigou voldtogt van 180quot;) had hij eono divisie onder zijne bevolen, en voordo bij Uiiu don rogtorvlougel van het Oosten rij ksche leger aan. Toen alles verloren was, sloeg hij zich mot bet grootste gedeelte der cavallorie naar Eger door. De aartshertog Ferdinand bogoleiddo hem op dezen marsoh, waarin hij in acht dagen 50 dagen aflegde, rusteloos en onder gestadige gevochten door Murat vervolgd. Hij was bepaald tegen het leveren van den slag bij Austorlilz, en moot den ongeluk-kigen uitslag daarvan voorspeld hebben. Later woonde hij do zamonkomst van zijnen keizer mot Napoleon bij, en leefde toen tot in 1808 zonder betrekking, toen hij eene staatkundige zending in Rusland kreeg. Bij het uitbreken van don oorlog in 1809 ijlde hij naar zijn land terug, nam nog doel aan den slag bij Wagram, en commandeerde de achterhoede tot Znaim. Hiervoor werd hij beloond mot don rang van generaal dor cavallorie, terwijl hij roods na den togt uit Ulm mot het commandeurskruis der Maria-Theresia-orde en met het Gulden Vlies versierd was. Na den vrede van Weonen werd hij mot de onderhandelingen belast, die het huwelijk van Napoleon met de aartshertogin Maria Louisa vooraf gingen. Hier wist hij, vooral door zijn gedrag bij den brand van zijn hotel te Parijs het vertrouwen van den Franschen keizer zoo zeer te verwerven, dat hij op diens verlangen in den Russischen voldtogt het bevel over het Oos-

tenrijkscho hulpcorps kroeg. Dit corps werd in Gallicic veree-nigd, trok in do eerste dagen van Julij over den Bug en maakte zich meester van de geduchte stelling bij Pinsk. In de maand Augustus kroeg hij van Napoleon hot bovel ook over het Saksische leger, behaalde eenigo voordeden op Tonnassow, doch zag zich in October, na diens vereeniging met Ischitschakow genoodzaakt, naar het groothertogdom Warschau terug te trekken. Van dit oogenblik af schijnen geheime instructien zijne werkzaamheid belemmerd te hebben. Zijn legercorps bleef tot in Februari) 1813 bij Pultusk, en de wapenstilstand, door hem gesloten, verzekerde den terugtogt der Franschen. S. had in dezen veldtogt ten gevolge der bemoeijingen van Napoleon don maarschalksstaf ontvangen. De Franscbe keizer ontving hem dan ook mot onderscheiding te Parijs, waar hij te vergeefs den vrede tusschen Frankrijk en Rusland tot stand trachtte te brengen, en had voorzeker geene gedachte, dat hij hem spoedig vijandig tegenover zich zoude zien. In April kwam S. te Wee-non terug en werd hem het bevel gegeven over het observatie-:eger, dat in Boheme bijeengetrokken werd, en dat zich na Oostenrijk's oorlogsverklaring bij de krijgsmagt van Pruisson en Rusland voegde. S. werd tot generalissimus over de verbondene legers benoemd. Zijne eerste onderneming tegen Dresden was verre van gelukkig; maar de nederlaag van Vandamnie bij Kulm herstelde het vertrouwen in zijne operation. Hoewel de kouze der stelling bij Leipzig niet gelukkig te noemen was, werden de Franschen aldaar geslagen, en had S. een groot aandeel aan de overwinning. Hij vervolgde het Franscbe leger en trok door Zwitserland Frankrijk binnen, waar hij evenwel weinig veldheerstalenten ontwikkelde, en zijne handelingen gebrek aan geestkracht en voortvarendheid toonden. Na den terugkeer van Napoleon uit Elba, werd S. opperbevelhebber over het verbondene leger aan den Boven-Rijn. Hij ontwierp met Blucher en Wellington het nieuwe operatie-plan, doch had gcon deel aan de uitvoering daarvan, dewijl de strijd te Waterloo Napoleons nederlaag reeds besliste. Van toen af leetde hij rustig op zijne goederen in Boheme, die hij slechts dan verliet, wanneer zijne bezigheden als president van den hofkrygsraad hem naar Weenen riepen. Den 13^dquot;ⁿ Januarij 1817 werd zijne regterzijde ten gevolge eener beroerte verlamd, en den lö*¹®quot; October 1820 overleed hij op reis te Leipzig. De veldheerstalenten van S. worden zeer verschillend beoordeeld; men mag echter niet uit het oog verliezen, dat hij aan een tal van staatkundige redenen moost gehoorzamen. Zooveel is zeker, dat zijne wijze van oorlogvoeren een zeker methodismus vertoont, doch meer in de zaak dan in den vorm. Den IS³quot; October 1838 werd op het slagveld van Leipzig een gedenkteeken voor hem opgerigt. Men zie over S. Prokesch-Osten, Denkwilrdiglceiten ims dein Liben des Feldmar-chcills Fürsten S. (Weenen 1823). D.

SCHWARZWALD (Het). Eene der hoogste berggroepen van Duitschland, tusschen 47° 30' en 49° 12' N. Br. en tusschen 7° 16' en 8° 16' O. L. van Greenwich. Twee derde gedeelten daarvan behooren tot het groothertogdom Baden, en een derde tot het koningrijk Wurtemberg. Ten zuiden wordt het begrensd door den Rijn, ten westen door het groote Rijndal, ten oosten door den Neekar en do Nagold en ten noorden door het Odcn-wald. Het neemt zijn begin bij Pforzheim aan de Enz en strekt zich tot Sackingen, waar de Rijn bij Bazel zijne grootste buiging maakt, tor lengte van 21 geogr. mijlen uit, en wanneer men het heuvelachtige land, dat zich beneden Bruchsahl uitstrekt, mede in rekening brengt, heeft het eene lengte van minstens 21 geogr. mijlen. Het zuidelijke gedeelte heeft van het oosten naar het westen (van Mülllieim tot Blomborg) eene breedte van 10 geogr. mij'.en. Naar het noorden wordt het gebergte smaller, zoodat het tusschen Freiburg en Donaueschingon de breedte heeft van 6;., en tusschen Baden on Weil van 6 geogr. mijlen. Het beeft dezelfde rigting als de Vogesen, namelijk van het noord-noordoosten naar het zuid-zuidwesten, alzoo nagenoeg evenwijdig aan den Rijn. Oostwaarts daalt het S. allongskons tot hoogvlakten af; doch westwaarts, naar de vlakte van den Rijn, valt het vrij steil benedenwaarts, vooral in de omstreken van Badenwcilor, Staufen, Freiburg, Waldkirch en ten noorden van Kinzig, in de omstreken van Achern. Zijne grondvlakte of voet ligt bij Carlsruhe ongeveer 520, bij Bazel 800 en bij Thien-gen 1100 Rijnl. voet boven de oppervlakte der zee. Tcrw'ul zgn kam of rug van den Rijn af, als een donkere, met bosch begroeide bergwand (van daar welligt de benaming Schwarzwald of Zwartwoud) van ongeveer 2070 Rijnl. voet boven de oppervlakte van den Rijn verschijnt, heeft het in de Zwabische vlakte op sommige plaatsen niet meer dan 100 Rynl. voet hoogte. De grootste hoogte bereikt het S. ten oosten van Freiburg, omstreeks diiiir, waar zich de oorsprong bevindt van den Wiesen en de bergpas, bekend onder den naam van Holle, zijnde een naauw, door hooge gebergten ingesloten dal, niet ver van Ncustadt, aan den weg van Freiburg naar Donaucschingen. Het gebergte bestaat moer uit hooge vlakten {plateaux), waarop, ter hoogte van 2200 tot 3700 en meer voet, gehuchten en boeren-hofsteden liggen, dan wel uit afgezonderd slaande bergspitsen. De hoogste koepelvormige toppen liggen in het zuidelijke gedeelte en zijn; de kale, met schrale weiden bedekte Foldberg, ter hoogte van 4757 Rijnl. voet boven den waterspiegel der zoo, aan de Drei-sam- en Wutach-bron; ten zuiden daarvan do Herzogenhorn, 4450 Rijnl. voet; nog zuidelijker de Blöszling, 4158 Rynl. voet; ten westen de Belchen, 4463 Rijnl. voet (aan wolks voet Staufen ligt, ter hoogte van 920 Rijnl. voet); de Barenhaldo, 4225 R. voet; de Hochrütti, 4080 Rijnl. voet; de Hochkopf tusschen Todmoos en Prag, 4086 Rijnl. voet; de Erzkasten, 4120 Rijnl. voet (aan welks voet Freiburg ligt, tor hoogte van 892 Rijnl. voet); de Blauen, 3710 Rijnl. voet (aan welks voet Badenwciler ligt, ter hoogte van 1326 Rijnl. voet); ten noorden van den Feldberg, do Kandel, 3960 Rijnl. voet (aan den voet Waldkirch, 931 Rijnl. voet) en de Roszeek, 3672 Rijnl. voet; ten noorden bij de Schut-tersquelle, de Hiinerseddel, 2382 Rijnl. voet en ten oosten van Straatsburg de Katzenkopf, 37C6 Rijnl. voet; ten zuidoosten daarvan de Roszbühl (de top van den Kniebis), 3063 Rijnl. voet; ten noordoosten van den Katzenkopf, do Hörnisgriindo, 3728 Rijnl. voet. In het zuidelijkste gedeelte tot aan den Dreisam bedraagt de gemiddelde hoogte 4035 Rijnl. voet, die van de hoogste kruinen van 4140 tot 4760 Rijnl. voet; tusschen den Dreisam en de Kinzig is de gemiddelde hoogte 3415 Rijnl. voet, dio van de kruinen van 3100 tot 4035 Rynl. voet; tusschen de Kinzig en den Murg is de gemiddelde hoogte 3100 Rynl. voet, dio van de kruinen 3310 tot 3725 Rijnl. voet; tusschen den Murg en de Enz is do gemiddelde hoogte 2690 Rijnl. voet, die van de kruinen 2480 tot 2900 Rijnl. voet. — De 3518 Rijnl. voet hooge Belchenpas loopt over de Grinne van Münstorthal in het Wiesenthal; de pas door het Höllenthal heeft eene hoogte van 2897 Rijnl. voet; die over don Kilben 3412 Rijnl. voet; die over den Kniebis 3100 Rijnl. voet; die door het Kinzigthal 2793 Rijnl. voet hoogte. Ook oenigo van de zijpassen, welke van het eene dwarsdal in hot andere loopen, hebben moer dan 3100 Rijnl. voet hoogte. Zulke dwarsdalen treft men vele en groote, meest op de westzijde aan, zoodat zij zich naar het noordwesten openen; zij zijn allen diep ingesneden en dalen steil naar beneden; velen daarvan zijn naauw, rijk aan wild romantische partijen, en worden door steile wanden ingesloten, zoo als het Wiesen-, Münster-, Hollen-, Elz-, Schutter-, Kinzig-, Ranch-, Acher-, Murg- en Alb-tbal; waarvan het Murgthal wegens zijne schoone natnur-tafereelen beroemd is en veel bezocht wordt. Het begint bij het Wurtembergsche dorp Baiersbrunn, waar de Weissmurg en Rothmurg met den Vorbache, dio van don Kniebis komt, zich verconigen , en loopt bij het Badenscho stadje Kuppenheim, 1 uur van Rastadt, in het Rijndal. Dit dal, hetwelk eene lengte hooft van ongeveer 6 geogr. myien, levert eenen zoodanigen overvloed van de menigvuldigste bekoorlijkboden op ^! en verrast den reiziger zoozeer door de snelste overgangen van de wildste boschpartijen tot het zachtste klimaat, hetwelk door I zijne wijngaarden en zijne zuidelijke vruchtboomen den Itali-aansclien hemel herinnert, dat het ontegenzeggelijk onder de vele belangrijke S.-partijen don eersten rang bekleedt. Het grootste en schoonste gedeelte daarvan bezit Baden, en het kleinste, hoogere gedeelte, hetwelk raauw is, behoort tot Wurtemberg. Deze kleine oppervlakte voedt bij de 24000 menschen, deels door don opbrengst van den grond, deels door verschillende takken van nijverheid. Aan do oostzijde zyn slechts weinige dalon, waarvan het wilde Wutachthal hot aanzienlijkste is; ook zijn hot Brigach- en Brege-thal vrij groot, welke zich bij Donaueschingon vereonigen en het dal van don Donau vormen. Diep ingesnedene longte-dalen liggen aan het zuid- en noordeinde

van het gebergte. Aan het zuideinde liggen het Steiner-, Schlueht-, Alb- en Wehra-thal; aan het noordeinde het Enz-, Nagold- en Würm-thal. Midden in het hooge gebergte, van het zuiden naar het noorden loopende, ligt het romantische Gutachthal, hetwelk bij Homberg met het Reichenbaeherthal zamenloopt, en zich hiermede vereenigende, bij Hausach in het Kinzigthal overgaat. Het is een der hoogste dalen van het gebergte en ligt iets boven den waterval van Triberg, op eene hoogte van 2876 Rijnl. voet. Het Neckarthal maakt over eene groote uitgestrektheid de grens uit tusschen het S. en den Alp, namelijk, van Schwen-ningen tot Horb. — In de westelijke dalen treft men vruchtbare ooft-, noten-, en kastanjeboomen aan, terwijl de uitgangen met wijngaarden bezet zijn. De hellingen zijn, van 1550 tot 2600 Rijnl. voet hoogte, met krachtige eikenbosschen bedekt; hooger opwaarts volgen bosschen van slanke pijn- en denneboomen, en op de met veengrond bedekte bergvlakten van het oostelijke gedeelte groeit nog kreupelhout.

In het S. ontspringt slechts eene groote rivier, die zich zelfstandig in de zee uitstort, namelijk de Donau, die zijnen oorsprong in de oostzijde van het gebergte heeft. Hierop volgt in grootte de Neckar. Op de zuid- en westzijde vloeijen een groot aantal van kleine rivieren en bergwateren, woudbeken, naar den Rijn toe; de voornaamsten zijn: do Wutach, de Alb, deWehra, de Wiesen, de Dreisam, do Elz, de Kinzig en de Murg. Op de noordzijde ontvloeijen aan hot gebergte: de Enz, de Nagold en de Würm, welke zich met den Neckar vereenigen en gezamenlijk in den Rijn vallen, zoodat de door het S. stroomende wateren bf naar het gebied van den Rijn, bf naar dat van den Donau loopen; zij hebben bijna overal een groot verval, hetwelk dikwerf tot 300 en meer voet op een uur gaans bedraagt. — Ook onderscheidene kleine meren komen in dit gebergte voor, het zijn ware bergmeren, waarvan sommigen door steile, bijna loodregte rotswanden zijn omgeven, eene aanmerkelijke diepte hebben en op eene aanzienlijke hoogte liggen. In het zuidelijke gedeelte van het gebergte ligt de Feldsee, ter hoogte van 3520 Rijnl. voet, op den Feldberg, 5 Ned. bunders groot, er worden zalm-forellen in gevangen; de Titisee, 2688 Rijnl. voet boven de zee, ongeveer ^ uur gaans lang en 500 schreden breed, is met de Feldsee door den Gutach verbonden; de wild bruisende Wutach ontvangt daaruit zijn water; dit meer heeft voortrcfTelijkc snoeken, karpers en forellen. Voorts de Schluchsee, 2905 Rijnl. voet boven de zee, ^ uur gaans lang en ^ uur breed; zij is zeer visch-rijk, men vangt er dikwerf snoeken in van 30 tot 40 pond ge-wigt; en de Nonnenmattweier, op eene hoogte, volgens Wild van 2944, en volgens Michaelis van 2863 Rijnl. voet boven de zee, in eene kratervormige diepte aan den Kohlgarten; dit meer heeft eenen omtrek van 2856 Rijnl. voet, is 1092 Rijnl. voet lang en 696 Rijnl. voet breed; er ligt een drijvend eiland in, het groene. Eiland genoemd, hetwelk bestaat uit een mengsel van aarde, mos, loof, gras, wortels en dennen-naalden, alzoo eene soort van veengrond; men zegt, dat het eene dikte van 30 voeten heeft; het meer is zeer vischrijk en bevat forellen, karpers en zalm-forellen, het water vloeit in den Wiesen af. Ook in het noordelijke gedeelte van het S. liggen onderscheidene bergmeren, waarvan de voornaamsten zijn: de Mummelsee, op eene hoogte van 3240 Rijnl. voet, in de nabijheid van den zoo-genaamden Seekopf gelegen; terwijl op den Seekopf zei ven, ter hoogte van 3210 Rijnl. voet, de kleine Mummelsee ligt; uit het eerstgenoemde ontspringt de wild bruisende Acher; het meer is ongeveer een half uur gaans in omtrek, zeer diep en, wegens het rottende hout van denneboomen, heeft het water eene zwarte kleur; het gevolg daarvan is, dat er niet alleen geene visschen in voorkomen, maar er bij zijne uitvloeijing tot op den afstand van een kwartieruur gaans zich geene ophouden. De Wildsec op de zuidzijde van den Kniebis, 2942 Rijnl. voet hoog, vloeit door den Schöumunzbach in den Murg, en heeft uur gaans in omtrek; in de XVll^de eeuw had door dit meer eene overstrooming plaats, waarbij meer dan 400 woningen en hofsteden verwoest werden. — Van de in het S. voorkomende watervallen, vermelden wij alleen de buitengemeen schoone van Triberg. Drie bergstroo-men, van drie verschillende zijden derwaarts komende, gieten zich uit in de ketelvormige diepte van eene naauwe bergkloof. Een van deze beken, de Fallbach, stort van eene hoogte van 560 Rijnl. voet, over opeengestapelde en wild door elkander liggende IX.

steenmassa's, van rots tot rots, in zeven afzonderlijke vallen met een sterk gedruisch naar beneden, en verspreidt zich niet een bruisend schuim in het rond. — Tot de merkwaardige holen of grotten behoort het Erdmannsloch.

Wat do geognostischo gesteldheid betreft, het geheele westelijke en noordwestelijke, grootcndeels tot Baden behoorende gedeelte, heeft scherp gekenmerkte kruinen, diep ingesnedene dalen en kloven, en steil als klippen overhangende rotswanden van graniet en gneis. In het Kinzig- en Schappach-thal en Reincrzau komt eene jongere soort van graniet voor, hetwelk speksteen en ook erts bevat. In de omgevingen van het Hollen- en Wiesen-thai komt hornblende, syeniet en gabbro voor. Rij Triberg, Furtwangen, Lenzkirch, Rippoldsau, Alpers-bach en nog vele andere plaatsen wordt het granietachtige gneis door porphier-conglomeraat bedekt, hetwelk er door heen schijnt gebroken te zijn; bij Buhlbach komt eene 930 voet dikke laag van een digt thongesteente voor, hetwelk op kolenzandsteen 1'gt* Bjj Oberlenzkirch, Salzburg en Badenweiler treft men een graauwacke-achtig brokgesteente aan, hetwelk schieferthon, met afdrukselen van planten, bevat. Aan do westelijke helling van het S., bij Ulmweg, Neuweiher, Zurweiher en Wahlsbach, verschijnt van het oude vlotgebergte de steenkolen-formatie, welke aldaar uit kolenzandsteen, schieferthon en steenkolen bestaat, die door ouden roeden zandsteen bedekt worden. Doch de steen-kolenlaag is van zoo geringe dikte, dat zij niet met voordeel kan bewerkt worden. Bij Schramberg in het Wurtembergsche gedeelte wordt evenzeer kolenzandsteen en thonschiefer aangetroffen, rustende op een conglomeraat van ouden rooden zandsteen, waarin men evenwel tot dus verre geen steenkolenlagen gevonden heeft. De oude roode zandsteen bedekt op vele plaatsen van het S., zooals bij Gernsbach, Horrenalb, Wildbad, Freudenstadt, Rippoldsau enz. het oorspronkelijke gebergte, en schijnt hier gedeeltelijk de plants van het overgangsgebergte in te nemen. Aan de Königswart, beneden Freudenstadt, bevat het koperertsen; in de Berneck bevindt zich vlot-dolomiet, eene aanduiding van zechsteen, waarin jaspisbeddingen voorkomen.

De voornaamste voortbrengselen uit het delfstoffelijke rijk zijn ijzer, koper, kobalt, lood en zilver; voorts minerale wateren, zoo als te Baden, Wildbad, Petershal, Lendolin enz. — Groot is de rijkdom aan bosschen, inzonderheid aan naaldboo-men. Het klimaat van het S. is in de hoogste streken ruw, en een groot gedeelte van het gebergte is onbebouwd; doch de diepe dalen zijn zacht en vruchtbaar. De westelijke berghellingen en de dalen zijn tot aan de vlakte van den Rijn met wijngaarden beplant, en leveren onder andere soorten van wijn, den Markgrafler (in het markgraafschap Baden, ten zuiden van den Breisgau), den Ortenauer, Klingenberger, Assenthaler en Grens-acher. De akkerbouw in het gebergte is schraal en bepaalt zich tot zomerrogge, haver en aardappelen; de veeteelt is winstgevender. De bewoners van het S. zijn over het algemeen groot van gestalte, krachtig gebouwd en zeer werkzaam. Hun aantal wordt op 360,000, door anderen op 443,800 zielen geschat, waarvan een vierde gedeelte tot de stedelijke bevolking behoort ; de geheele oppervlakte van het S. zoude 288,000 Ned. bunders bedragen. Op het eigenlijke gebergte vindt men weinige in steden en dorpen bijeen wonende gemeenten; de meesten bestaan uit verspreide hofsteden en huisjes van eene zeer eigenaardige, van den gewonen vorm afwijkende bouwwijze, die veelal van hout en met stroo bedekt zijn. Vele boeren hebben hunne eigene koren- en houtzaag-molens, die door water gedreven worden. De voornaamste takken van nijverheid en bestaan der Schwarzwalders zijn, behalve het vellen en vlotten van boomen , het vervaardigen van snijwerken in hout, het vlechten van stroohoeden, de eerst in het begin der XVlII^do eeuw ingevoerde vervaardiging van de, bijna in alle landen der aarde, bekende Schwarzwalder uurwerken, met hetgeen daartoe behoort enz. Daarenboven leveren de in den schoot van het gebergte voorkomende metalen eene rijke bron op voor eene levendige mijn bewerking en het smelthutten-bedrijf; ook wordt er glas gefabriceerd. Het vlechten van stroohoeden wordt hoofdzakelijk door vrouwen en kinderen verrigt, en de vlijt van de Schwarzwalder vrouwen is in dit opzigt waarlijk bewonderenswaardig. Niet alleen in de huizen vlechten vrouwen en meisjes in ieder vrij

7

oogenblik, maar dikwerf ziot men zolfs vrouwen, met manden u]) den rug tor markt gaande, onder weg aan hare stroovlcch-tcrijen arbeiden. Ook vele herdersknapen houden zich onder het veehoeden met dezen nuttigen arbeid bezig. Jaarlijks worden er meer dan 180,000 stuks uurwerken vervaardigd, waaronder zich vele kunst- en speelwerken bevinden, die naar alle landen van Europa en America verzonden worden; de waarde daarvan bedraagt meer dan een half millioen gulden. De hoofdzetel van dezen uitgebreidon handel is te Neustadt en Furt-wangen.

Twee bergpassen van hot S. zijn in den Franschen omwonte-lings-oorlog zeer bekend geworden, namelijk de Knicbis en de Höllej de eerste, op de grenzen tussehen Baden en Wurteni-berg, aan den oorsprong van don Murg, werd in de jaren 1796 en 1797 door de Friuiachen genomen; de laatste, de Holle, is bekend door den terugtogt van don generaal Moreau in 1796.

Het gebied van hot S. is verdoold in 17 Oberamter, en hooft tot hoofdstad Routlingen, mot 12,600 Inwoners.

SCHWEGMAN (Hendrik), teekenaar en graveur, word te Haarlem geboren in 17G1, en overleed aldaar in 1816. Hij was oen leerling van P. van Loo, en graveerde do afbeeldingen van bloemen en planten voor hot werk, getileld Icones plantnrmi rariorwa van Voorbolm Schneovoogt. Ook beeft hij eonigo goede bloemen vruchtenstukken geschilderd. Later legde hij zich toe op het graveren in do aquatinta-manior, en oonigen van zijne proeven werden door de Huishoudelijke Maatschappij te Haarlem in 1793, en nog eens in 1805 met eone belooning vereerd. In 1806 gaf hij bij A. Loosjes to Haarlem eone verhandeling in het licht over het graveren iu de manier van gowasschen tockeningeü of aquatinta.

SCHWEICKAIiï (Heinricii Wilhelm), landschapschilder, word in 1746 in het Brandenburgscho geboren, en door een' Italiaanschen schilder, Girolamo Lapis, in do kunst onderwezen. Later reisde hij naar Nederland, vestigde zich te's Gravenhage, en verwierf er zich oen' vrij gunstigeu naam door het schilderen van landschappen, gestoffeerd met voe en paarden. Ook muntte hij uit in het schilderen van behangsels, on heeft voorts eonigo portretten, tookeningeu en etsen vervaardigd. In 1786 verhuisde hij met zijn gezin naar Londen, waar hij in 1797 overleed. Zijne dochter Katharina Wilhelmina was gehuwd met den beroemden dichter Bildordijk (zie Bilderdijk, Katharina Wilhelmina).

SCHWEICKART (Joiiann Adam), teekenaar en graveur, go-boren to Neurenberg in 1722, was een leerling van G. M. I'reiss-lor; hij begaf zich later naar Florence, waar hij door den baron von Stosch in diens huis word opgenomen. Hij maakte aldaar af-teckoningen van diens verzameling gesneden stoenen, en graveerde vervolgens naar die teekeningen, het werk, dat in 1775 te Neurenberg in het licht volschoon, onder den titel van Description des pierres grauóes de feu Baron de Stosch par Jeu M, Winrkel' mann enz. Het schoone werk bleef onvollooid. In 1760 te Neurenberg teruggekeerd, bleef hij daar tot aan zijn' dood (1787,) verdienstelijk werkzaam als graveur. Men houdt hem voor een van de eersten, die teekeningen in zwart en rood krijt door de gravure hooft nagebootst.

SCHWEIDNITZ. Eone stad in Silczië, vroeger dc hoofdstad van het vorstendom S., eone zeer belangrijke vesting, wier sterkte door Frederik den Grooton aanzienlijk vermeerderd werd. De stad ligt aan den linkeroever van de Weistritz en aan den voet van hot gobergto, op 778 voet boven de oppervlakte der zee. Zij telt ruim 14,000 inwoners en heeft talrijke fabrieken van wol, linnen. Ieder, stijfsel en tabak en zoor bezoctite markten. Er zijn vijf kerken, onderscheidene gestichten van liefdadigheid, eon gymnasium, oen nonnenklooster met cone meisjesschool, grooto kazernen, hospitalen, enz.

S. is in de krijgsgeschiodenis in vele opzigten bekend. Den lO³⁰¹¹ Junij 1642 werd hot na een kort beleg door den Zweed-schcn generaal Torstenson ingenomen, en ging in 1741 met het overige van Silozië aan Pruissen over. In hot midden van October 1757 werd S. door 30,000 Oostenrijkers onder Nadasdy ingesloten, en den 13⁽¹'^!quot; November daaraanvolgenden bij verdrag ingenomen, maar kort daarop door do Pruissen na een 16-daagsch beleg stormenderhand heroverd (16 April). In 1761 bezette Frederik do Grooto op een mijl ten noorden van S. de beroemde verschanste stolling van Buntzelvvitz, aanvankelijk om de vereeniging van het Oostenrijksche leger onder Laudon met het Russische onder Butturlin te verhinderen, en toen deze toch plaats had gehad, om de spoedig volgende scheiding dier beide legers af te wachten. Toen daarop Frederik den rug van Lau-don's stelling wilde bedreigen, ten einde hom Silozië te doen ontruimen, maakte deze gebruik van do afwezigheid des konings, om S. te overrompelen, hetgeen don l^8t0quot; October volkomen gelukte. Vooral merkwaardig is S. door hot nu volgende beleg, dat van don 8^stcu Augustus tot don 9^dl!l1 October 1762 voor die vesting geslagen word, eu waarbij Frederik do Groote het stelsel dor overladen mijneii van Belidor voor het eerst liet toepassen. Des te schandelijker was do overgave van S. in 1807; den lO'¹*¹¹ January door do Fransehen onder Vandammo ingesloten, gaf do vesting zich na oen kort en onbeduidend bombardement den jden Fobruarij over. Do vestingwerken werden alstoen gesloopt, doeh in 1813 vlugtig en in 1816 geheel hersteld.

Men zie over S.; Schmidt, Geschichte der Stadt S. (Sehweid-nitz 1846); G. Kuyper, Hz. Be verdediging van S. in 1762 (Breda 1853). L.

SCIIWEIGGER (Auodst Fbiedkich). Deze verdienstelijke natuuronderzoeker, wiens naam mede bekend is geworden door de treurige wijze, waarop hij om het loven kwam, werd den 8quot;quot;quot; September 1783 te Erlangen geboren. Eerst legde hij zich toe op letterkundige studiën, later op do geneeskunde, alsmede op do natuurhistorische vakkon; bovenal had hij eone groote liefde voor de kruidkunde opgevat, in welke wetenschap hij door den beroemden Schreber (zie Schreber) werd ingeleid. Nadat hij in 1804 aan de universiteit in zijne geboorteplaats de doctorale waardigheid in de medicijnen erlangd had, ging hij naar Berlijn, waar hij in aanraking kwam met don hoer von Altenstein, oen' hooggoplaatston magistraatspersoon en voorstander der natuurwotensehappon. Door de regering ondersteund, deed hij in 1806 cone wctonschappolijke reis naar Parijs; maaide treurige toestand van zijn vaderland was oorzaak, dat die hulp hom weldra word onttrokken, en hij, genoodzaakt geheel op eigen wieken te drijven, zijne toevlugt in de geneeskundigf; praktijk moest zoeken. Aldus in zijn levensonderhoud voorziende, was S. tevens in staat zijne natuurhistorische studiën voort te zetten, en ondervond daarbij voel welwillendheid en hulp van de professoren aan den Jardin dos Plantos, vooral van de Jussieu. Hij schreef eone belangrijke verhandeling over do Schildpadden, over wolk geschrift door do Franscho Academie van Wetenschappon een gunstig oordeel geveld werd, en waaraan hij dc opdragt te danken had, om de schildpadden van het Parijsohe Museum te rangschikken. In 1809 naar Pruissen teruggekeerd, word hij weldra tot hoogleeraar in de botanie en medicijnen te Königsbergen benoemd. Sedert deed hij verschillende wetenschappelijke reizen naar Engeland, Frankrijk en Italië; hieraan is men zijne Beobachtungen auf naturhistorischen Reisen (Berlijn 1819, 4°. met platen en tabellen) verschuldigd, waarin anato-misch-physiologischo onderzoekingen over koralen, en in ecu aanhangsel opmerkingen aangaande den barnsteen voorkomen.

In 1820 deed S. eono derde reis naar Italië; hij begaf zich in 1821 naar Palermo, en maakte mot von Schönberg, lijfarts van den koning van Denemarken, menigen togt door het binnenland van Sicilië, ten einde eenigermate mot don rijkdom der natuurvoortbrengselen van dit schoone eiland bekend to worden. Na hot vertrok van von Schönberg wildo S. zijne togton verder voortzetten en uitbreiden; al dadelijk echter ondervond hij mooijelijk-heden, daar hij, dewijl zijne pas niet in orde was, als een verdacht persoon gevankelijk naar Palermo gevoerd word. Hier werd hij echter onmiddolijk in vrijheid gestold, daar zijne geloerde vrienden voor hom in dc bros sprongen. Van eone deugdelijke pas voorzien, ving S. nu in Junij 1821 zijnen voorgenomen togt in het gebergte aan, dien hij echter niet zoude volbrengen, daar hij op den 28quot;^Gn dier maand, op ecno eenzame plek, nabij de hermitage van Quisquina, niet verre van Camerata, gekomen, door don muilozoldrijver, Michaël Angelo Alessi, dien hij zich tot gids door het gebergte had medegenoinou, uit hebzucht vermoord werd; toen do moordenaar ontdekt en tot bekentenis gebragt was, trachtte deze zich daardoor te verontschuldigen, dat hij op reis gemerkt had, dat S. een ongoloovige was, eu dat het geene misdaad zou zijn, zoo iemand om het leven te brengen.

Behalve tloor zijne reizen, door het aanleggen van eenen bo-tanischen tuin te Königsbergen enz., maakte H. zich door ver-schillcmlo geschriften verdienstelijk. Wij vermelden hiervan; Specimtn Florae Erlangcnsis — het eerste deel, loopende over de 13 eerste classen van het stelsel van Linnaeus, kwam in 180-1 te Erlangen in 8°. uit; het tweede, waarin de overige dassen, onder medewerking van Fr. Koerte, behandeld zijn, verscheen, onder den titel van Flora Erlamjensis, in 1811 — ÏJber Kran-ken- und Armencmstalten zu Paris (1809); Enume.ratio planlarum horli botanici Regiomantani (Königsbergen 1812, 8^U.); Nac/iric/iten über den botanischen Garten su Künigsbery (Königsbergen 1819, 8quot;. met platen); JJe planlarum classificatione nalurali, disquisitio-nibus anatomicis et physiologicis stnbilienda commentatio (Königsbergen en Leipzig 1820, 4^Ü. met kaarten); Uanclbuch der Nutiir-geschichte der skeletlosen mgegliederten Thiere (Leipzig 1820).

Ook gaf S., met Bessel, Wrede e. a., bet Ktlnigsberger Archiv fiir Naturwissenschaft und Mathematik (Königsbergen 1811 —1814, 4 stukken) uit.

S.'s brieven uit Sicilië zijn later (Herlijn 1825) uitgegeven; in dit geschrift wordt zijn treurig einde breedvoerig besproken.

Zie voorts: Bruchstüche aus dem Leben des als OpJ'er seiner Wissenschaft gefallenen Dr. A. F. ScJnueigger (Halle 1830).

Naar S. werd door Sprenget bet plantengeslacht Schiueiyijeria, in de familie der Violariae, genoemd. v. H.

SCHWEIGGER (Jouann Samomo Christoph), hoogleeraar in de physica en chemie to Erlangen, laatstelijk te Halle, werd den 8^8tcn April 1779 in do eerstgenoemde plaats geboren. Hij ontving aldaar zyne opvoeding, volbragt er zijne studiën en zette er zich in 1800 neder als privaat-docent. Twee jaren later ontving hij eeno aanstelling aan liet gymnasium te Baireuth, als leeraar der wis- en natuurkundige wetenschappen. Hij bleef in die betrekking werkzaam tot in 1811, toen hij naar de polytechnische school te Neurenberg werd geroepen. In 18IC bezocht S. Parijs en stak vervolgens over naar Engeland, ten einde zijne kennis van de physica uit te breiden. Naar Duitsch-land teruggekeerd, was hij gedurende een jaar werkzaam als lid van de Koninklijke Academie te Munchen. Vervolgens ging hij als hoogleeraar naar Erlangen, bleef aldaar slechts korten tijd, want reeds in 1819 werd hij naar Halle beroepen. Als physicus is zijn naam hoofdzakelijk beroemd geworden door hetgeen hij verrigt hoeft op het gebied van de electriciteit en het galvanismus. In 1808 vervaardigde S. zijn' Electrometer en later den naar hem genoemden electro-magnetischeu Multiplica-tor. Tn 1811 nam hij de redactie op zich van Gehlen's Journal, waarvan zijn Jarbuch für Chemie und Physik een vervolg is; hij •Iroeg de redactie van dit tijdschrift later over aan den aangenomen zoon zijns broeders, den hoogleeraar in de geneeskunde Frans Wilhelm Schweigger Seidel. Deze smolt het met Erdniann's Journal für praktische Chemie te zamen tot een enkel tijdschrift, dat evenwel slechts een kort bestaan had, daar Seidel reeds den 5^aen Junij 1838 overleed. Nog met andere vakken van wetenschap heeft S. zich afgegeven, getuigen onder anderen het door hem uitgegeven werk: Einleüung in die Mythologie auf dein Standpunkte der Naturwissenschaft, dat in 1836 to Halle het licht zag; de in 1848 verschenen verhandeling; Über das Elektron der Alten, In 1853 gaf hij te Hallo zijn geschrift uit; Über die sWchiomttrischen Reihen. Hetgeen bij in den laatstcn tijd, met betrekking tot zyne onderzoekingen op het gebied der natuurkunde, heeft bekend gemaakt, is in onderscheidene wetenschappelijke tijdschriften opgenomen.

SCHWEIGHAUSER (Joiiann) was de zoon van den als Oostersch taalgeleerde bekenden Johann Georg S., predikant te Straatsburg, en werd aldaar den 26«^ten Junij 1742 geboren. Na zich, vooral te Parijs in het Oostersch geoefend te hebben, werd hij in zijne geboortestad hoogleeraar der Grieksche en Ooster-sche talen, doch door de omwenteling verloor hij zijn ambt. Hij deed dien ten gevolge eeno lange wetenschappelijke reis door Duitschland, en werd later geplaatst bij de centraalschool, die de in den storm der omwenteling te niet gegane Straatsburgsche noogeschool verving. Hij overleed er den igquot;¹⁶quot; Januarij 1830. In de geleerde wereld is hij bekend door zijne uitmuntende uitgave van Appiams (Leipzig 1785, 6 din.), Polyhius (Leipzig 1789— 1795, 9 din.; hei'dr. Oxford 1831, 5 din.), Epicteti Manuale en Lebetis Tabulae (Leipzig 1798), Epicteteae philosophiae monumenta (Leipzig 1799 — 1SOO, 5 din.), Athenaeiis (Straatsburg 1801_

1807, 14 din.), Senec.ae Epistolae (Straatsburg 1809, 2 dln.), en vooral van Herodotus (Straatsburg en Parijs 1810, 12 dln.) met een Lexicon llerodoteum (aid. 1824, 2 dln.). Zijne kleinere schriften zijn uitgegeven onder den titel: Opuscula acffttemca (Straatsburg 1806, 2 dln.). — Zijn zoon,

SCHWEIGHAUSER (Jean üboffrov), geboren te Straatsburg den 2^llon Jamiarij 1776, die in 1810 als adjunct zijnen vader werd toegevoegd en hem bij zijn emeritaat (1824) opvolgde, en te Straatsburg den I4^(lel1 Maart 1844 overleed, heeft zich vooral als oudheidkundige bekend gemaakt. Met Petit-l?a-del gaf hij de Monuments antiques du nmsée NapuUon uit (Parijs 1804—1806, 4 dln.), en met Golbéry de Antiquités d'Alsace (Pa.-rijs 1825 volg.). Onder zijne overige oudheidkundige werken verdient inzonderheid vermelding: Enumeration des monuments les plus remarquables du departement du Bas-R/iin (Straatsburg 1844).

SCHWEINFURT (Suevofurtum), aan den Mein gelegen, was voormaals eene vrije rijksstad, en behoort tegenwoordig tot den kreis Beneden-Franken en Aschaft'enburg in het koningrijk Beljeren. Be stad telt 8547 inwoners, waaronder 1185 R. Ca-tholieken; men heeft er eeno fraaije markt, een gymnasium, eene handelsschool, eene hoogere burgerschool en technische school, brouwerijen, loodwitmakerijen, fabrieken van metalen en lederen voorwerpen, en aanzienlijke veemarkten. De omtrek levert veel wijn op, en do scheepvaart op den Mein is vrij belangrijk. S.'s gebied, als vrije rijksstad, bedroeg een □ mijl. Nog vroeger stond zij onder eigene graven, vervolgens onder de Graven van Henneberg, die tot Markgraven van S. verhoven werden, en verkreeg eerst na het uitsterven van dat huis, in 1112, rijksvrijheid. In 1803 werd zij tot Beijeren getrokken, in 1810 tot het keurvorstendom Würzburg, doch in 1814 weder tot Beijeren. Do Leopoldinische Academie der natuuronderzoekers werd aldaar in 1G52 gesticht.

SCHWENCKE. Twee Nederlandsche geleerden van dezen naam, geboren te Maastricht (waar hun vader in de XVII¹'' eeuw uit het Waldeckscho kwam, in het gevolg van den vorst van Waldeck, toen gouverneur der vesting Maastricht, en aannemer der leverantien voor do hospitalen was), zonen van Mat-thijs Walraad S. en Maria Berger, maakten zich in de vorige eeuw als beoefenaars der natuurhistorische en geneeskundige vakken verdienstelijk. Dit geldt vooral van

S. (Maktinus Wilhelmus), wiens naam als kruidkundige door eenige geschriften met lof bekend werd. In 170C geboren, promoveerde hij, don 16^aei1 April 1731, in de geneeskunde op eene mediseh-chirurgische dissertatie „De operatione inquinaliquot;; na eene ziekte van bijna drie weken overleed hij, in ruim 78-jarigeu leeftijd, als med. doctor en botanisch professor te's Gravenhage (15 Januarij 1785). Van zijne werken vermelden wij: OJ/cina-Hum planlarum catalogus, quae in horto medico, qui Hagae Comi-turn est, ahmtur ('s Gravenhage 1752, 8''.); Verhandeling over de ware gedaante, aart en uytwerking der Cicuta aquatica Gesnerinf Groote Waterscheerling ('s Gravenhage 1756, 8quot;., met platen); Kruidkundige Beschrijving der in- en uitlandsche gewassen, welke heedendaagsch meest in gebruik zijn ('s Gravenhage 1766, 8quot;.); Novae plantae Schwenckia dicta etc. brevis ilescriptio et de/ineatio cum notis characteristicis ('s Gravenhage 1766, 8»., met plaat); Beschrijving en afbeelding van een nieuw geslacht van Planten, Fagelia genaamd (in de werken van het Bntaafseh Genootschap — waarvan S. sedert 1769 lid was — Deel L, blz. 473—476; 1774). Wij kennen hem mede als ijverig plantonverzamelaar uit zijne lijst van bij den Haag groeijende planten, als Appendix toegevoegd aan do Gorter's Flora Belgica (blz. 382—389). — Het door Linnaeus, ter eere van S. genoemde plantengeslacht Schwenckia wordt in Endlicher's Enchiridion als een aangrenzend geslacht van de familie der Primulaeeae vermeld, en komt in Lindley's Vegetable Kingdom onder do Scrophularineae voor.

S. (Tiiumas), oudste broeder van Martinus Wilhelmus, werd den October 1694 geboren, legde zich eerst in het hospi

taal te Maastricht op de pharmacie en heelkunde toe, en ging vervolgens, in don aanvang van het jaar 1712, naar Leyden in de geneeskunde studeren; hij genoot daar o. a. het onderwijs van Albinus en Boerhaave, en promoveerde er reeds den 12^den April 1715 op eene dissertatie de Saliva (Leyden 1715, 4°.), Hij ves-

tigde zicli daarop ter uituefuuing van do genoeskuiidigo praktijk to 's Gravouhngo, en logdo zich voorul mot bijzonder goed gevolg op do obstetrie toe. Don 31^8lcn Mei 1723 werd iiij te 's Graven-luvgo tot het, door don dood van Reverhorst opengevallen pro- j fessoraat in do ontleed- en heelkunde geroepen, en in hetzelfde ; jaar door het stedelijk bestuur tot praolcetor in de verloskunde, stadsdoctor en doctor van de justitie benoemd. Door de ijverige on uitnemende wijze, waarop hij doze posten bekleedde, verwierf hij zich veler achting en word zijn naam met room bekend. Dit gaf aanleiding, dat hij in het jaar 1728 word aangezocht, het hoogleeraarsambt in do geneeskunde aan de Utrechtscho hoogoschool op zich to nemen; hij wees echter zoo dit, als een later voor eeno andere universiteit hem gedaan aanbod van de hand, en bleef in don Haag, waar hij in 1730 tot raad in do vroedschap, on den 9^lt;Ion April 1737 tot lands-doctor benoemd werd. Bij de oprigting der Maatschappij van Wetenschappen te Haarlem, in 1752, word S. terstond tot lid verkozen. Doch niet alleen binnen 's lands, ook iu het buitenland was S.'s naam met roem bekend, getuigen de vele raadplegingen en aanzoeken, van daar tot hem gerigt.

In 1765 legde hij zijn professoraat en praoloctoraat en iu het daaraanvolgende zijn lands-doctoraat neder, en overleed op bijna 73-jarigen leeftijd, den li'¹⁰quot; Augustus 1767. Van zijne geschriften noemen wij: Haematologia s. sanguinis historici enz. ('s Gra-venhage 1743; in het Ncderd. vertaald, aldaar 1744); Sc/iels van Hccl-middeUn en haar uitwerkingen op het ligchaam ('s Graveuhage 1745, 8quot;.; 2^d0) veel vermeerderde druk aldaar 1753); Noodig bericht over dc Inenting der kinderpakjes in 's Uage ('s Graveuhage 1756, 8».); verschillende stukkon in do Verhandelingen van de lloll. Jlaatsch. van Wetenschappen.

Zie voorts over het leven en de werken van Thomas b.; Levensbeschrijving van den Hooggeleerden IIcere Thomas Schwenke enz. in Natuur- en Geneeskundige /bibliotheek, enz. Deel III. stuk 2 ('s Gravonhage 1767), blz. 429—436. v. II.

SCIIWENKFELDIANEN. Deze aanhang, of zoo men wil, dit kerkgenootschap is genoemd naar Kaspar Sehwenkfeld, een Sile-ziseh edelman uit het aloude geslacht von Ossig, die te Ossig in het jaar 1490 geboren werd, en wel bij Luthers openlijk optreden de zaak der Hervorming omhelsde, maar toch van den Wittenber-ger hervormer grootelijks verschilde in opvatting van het avondmaal, in beschouwing van den persoon des Iloilands en de kracht des Bijbelwoords. Hij openbaarde zijne gevoelens, inzonderheid tegenover Luther, in ecne menigte geschriften, die met naauwkeurigheid worden vermeld door Walch, Bibhoth. theolog, D. I. blz. 437,550, D. II. blz. 67; het voornaamste is: Be-kandtnus und Reehenschaft von den Uuuptpunkten des Christli-ehen Glaubens, het eerst in 1547, later meermalen uitgegeven. Nadat hij eenigc jaren door Duitschland had omgezworven eu waarschijnlijk te Ulm in 1561 overleden was, werden zijne leerstellingen meest beleden in Liegnitz, Zurich en Boheme, waar zijne volgelingen hunne afzonderlijke herders, kerken cn kerk-inrigting hadden. Door de Roomschgeziuden, vooral in Boheme, vervolgd, vonden zij iu Silezië eene wijkplaats, toen dit land door den koning van Pruissen op keizer Karei den VI^den veroverd werd. Later bij het bedaren der godsdienstgeschillen, voegden velen hunner zich bij do Hervormden of de LulherseheiiJ doch in on na hot jaar 1733 staken velen hunner over naar Noord-America, waar zij in Pensylvaniö eene goede ontvangst vonden en nog onderscheidene gemeenten hebben, wier christelijke ingetogenheid algemeen wordt geprezen.

Zie voorts over Sehwenkfeld zeiven; Kopke, Historische Nach-richt von den berühmten Edelmann K. Sehwenkfeld von Ossig (1'rons-low 1745) en Kurze Lebensbesehreibimg K. Schwenkfelds (1G97); over de leer van zijne volgelingen ■iiu men: Die iveseiitliche Lehre des Berm Sehwenkfeld und seiner Claubensgenossen (Philadelphia 1740), en, behalve de bij Walch, tor boven aangehaalde plaatse, genoemde schrijvers, ook nog: Baumgarten, Geseluchte der lie-ligionspartheyen, blz. 1057; von Einem, Kerkelijke geschiedenis, D. Ill, blz. 683; Ypey, Kerkelijke geschiedenis der XVIII'¹⁰ eeuw, D. X, blz. 303.

SCHWERIN. Het vorstendom S., tegenwoordig een doel uitmakende van hot groothertogdom Meckulenburg-Schwerin, niet te verwarren met het groothertogdom S., dat evenzeer tot dat groothertogdom behoort, was vroeger een der drie bisdommen, door Henrik don Leeuw (zie Uenrik de lV^d' van Beijeren) gesticht, doch werd bij den Munsterschen vrede opgeheven cn als wereldlijk vorstendom, leenpligtig aan den keizer, geschonken aan den hertog van Meckelenburg, als vergoeding voor de heerlijkheid Wismar, welke hij aan Zweden moest afstaan. S. heeft eene oppervlakte van 8 □ mijlen. Butzow was do hoofd- en residentieplaats van het bisdom.

SCHWERIN, de hoofdstad van het groothertogdom Meckelen-burg-Schwerin, residentie des grootbertogs, gelegen in eene zeer aangename landstreek aan het groote en vischrijke meer van 8., is verdeeld in drie doelen, de oude stad, do nieuwe stad en de voorstad. De nieuwe stad was oorspronkelijk eene afzonderlijke stad, die tot het vorstendom S. (zie het voorgaande art.) behoorde, doch is sedert met de twee andere deelen tot eene gemeente vereenigd. S. is goed gebouwd, telt ongeveer 18000 inwoners, heeft eene domkerk, twee protestantsche kerken en een R. Catholieke, een gymnasium, een' hofsehouwburg en een arsenaal. Het groothertogelijke paleis ligt op een eiland in het meer en is sedert eenige jaren prachtiger herbouwd. Bezienswaardig is daarin do galerij van schilderijen en het kabinet van munten, penningen cn oudheden.

SCHWERIN (Kuut CuRiRiorH graaf von) werd den 26^l,tol October 1684 in Zweedsch-Pommeren geboren. Na den dood zijns vaders, in 1697, leidde zijne moeder zijne opvoeding, en liet hem de hoogescholen te Lcyden, Greifswald en Rostock bezoeken. Op 17-jarigen leeftijd trad hij als officier in dienst van de republiek der Vereeuigde Nederlanden, maakte een deel der voldtogten in de Zuidelijk Nederlanden mede, en werd in 1705 tot kapitein bevorderd. Hij verliet echter spoedig daarop do Hol-landsche dienst, en werd in 1706 door den hertog vauMeckelen-burg-Schwerin tot luitenant-colonel en in het volgende jaar tot colonel bevorderd. Ia 1712 werd hij in geheime zending naar Karei den XH^lt;1|!D te Bender gezonden, waar hij zich een geheel jaar ophield. Na zijne terugkomst werd hij in 1718 tot genoraal-majoor bevorderd, en sloeg als zoodanig bij Walsmöhlen, aan het hoofd van 12000 man, 13000 Hannoveranen en Brunswijkers, dio een keizerlijk bevel in Meckelenburg, tegen den zin des hertogs, wilden ten uitvoer leggen. S. werd tot luitenant-generaal benoemd, trad echter, toen Pommeren, waarin zijne goederen lagen, aan Pruissen kwam, in 1720 als generaal-majoor in Pruissische dienst. Hier werd hij eerst als staatsman gebruikt, werd in 1730 gouverneur van Peiz en in 1731 luitenant-generaal en ridder van den Zwarten Adelaar. Twee jaren later rukte hij aan het hoofd van 3 Pruissische regimenten in Meckelenburg_; om de Hanuoversche troepen andermaal het land te doen ontruimen; dit gelukte hem in korten tyd volkomen, waardoor hij de gunst van Frederik Wilhelm den lquot;^lcn ten volle verwierf. Deze nam hem op al zijne reizen mede, riep gestadig zijnen raad in, en benoemde hem in 1739 tot generaal der infanterie. Bij de troonsbestijging van Frederik den II^tlei1 word hij tot veldmaarschalk benoemd en in den gravenstand verheven (1740), cn beraamde na den dood van Karei den VI^dlt;,,, het operatieplan voor den aanstaanden veldtogt. Ten gevolge van dit plan werd in December 1740 een leger onder S. zamengetrokken, waarbij de koning zelf deu 14'^,'^!n kwam, en waarmede den 16^a'^!n de Si-lezische grond betreden werd. S. nam met dc troepen van den regtervleugcl Liegnitz, Jauer en Sehweidnitz, en hield met Frederik den II^a(!n, den Squot;¹⁰¹¹ January, den intogt in Breslau. Van hier zette hij zijnen togt voort, ging over de Neisse en veroverde het belangrijke défilé van Jablunca. In Februari) betrokken zijne troepen de winterkwartieren en hij ging naar Bresluu, om toebereidselen te maken voor den volgenden veldtogt. Den 12^don kwam hij weder bij het leger aan, waarover de koning zelf het bevel op zich nam. Aan S. alleen hadden do Pruissische wapens in den slag bij Mollwitz, den 10^don April, de overwinning te danken, in welken slag hij tweemaal gekwetst werd, hetgeen hem niet belette, de Oostenrijkers aan het hoofd der ruiterij te vervolgen. Hij nam den 4^dlt;!n Mei Brieg in, en haalde Breslau over, hem in naam des konings van Pruissen te huldigen (10 Augustus). Voor deze diensten werd hij gouverneur van Brieg en Neisse. Nog diep in December drong hij in Moravië door, en liet aldaar zijne troepen kantonneren. Zijne gezondheid had echter door de vele vermoeijenissen geleden, zoodat hij iu het volgende jaar de baden te Aken moest bezoeken, waar

Iiy hot berigt van ilü overwinning bij Craslau on don spoedig daarop govolgdon vrodo mot vrcugilo ontving.

Toon in 174-1 de tweede Silezisolie oorlog uitbrak, voordo hij ecu gedeelte van liet Pruissische leger naar Boliemo, waar hij zich in Soptomber met den koning vereeuigde. Den 10¹¹⁰quot; werden de loopgraven voor Prang geopend, den vorovordo S. don Ziskaborg, die do stad behoerscht, enden oapituleorde Praag, niet eono bezetting van 1GOOO man, die zich krijgsgevangen gaf. Ook was aan hem do meesterlijke leiding van don la-teren terugtogt der Pruissen uit Boheme te danken. Andermaal dwong zijne gezondheid hem, zich naar zijne goederen to begeven, om aldaar eeuige rust te genieten. Eerst bij het uitbreken van den zevenjarigen oorlog trok hij weder te volde. Hij kreeg het bevel over do Pruissische troepen in Silezië; door het graafschap Glutz drong hij in Bohemo door, en belette de voreeni-ging van Piocolonuni en Browne. In October 1756 betrok hij do kantonnomonten in Silezië. De voldtogt van het volgende Jaar werd door den 7S!-jarigen S. geopend. Den 18^d'^!D April rukte hij mot vijf colonnes in Boheme en dreef overal de Oostenrijkers terug, waarop hij zich don 5^lllt;!n Mei met den koning en prins Maurits van Anhalt voor Praag vereeuigde. Deu 6^dequot; Mei bad do bloedige veldslag bij Praag plaats, waarin hij don heldendood stierf. Toen de infanterie van den linkorvleugel door het hovigo kartetsvuur dor Oostonrijkors genoodzaakt werd te wijkou, deed S., die het bevel voerde, alles om do vlugtolingon lot staan te brengen. Op het beslissende oogenblik nam hij zelf oen vaandel van zijn regiment in do hand, om zijne soldaten andermaal togen de vorschansingon aan te vooreu; doch bij de oersto schreden werd hij door vijf kartetskogels getroffen, die hem oogenblikkelijk deden sacuvelen. Met zijnen dood had hij echter de overwinning betaald. Weinig Pruissische helden werden zoo diep betreurd als S., wiens nagedachtenis nog in volkszangen in core gehouden wordt. Een grafteekou duidt do plaats aan, waar hij gevallen is; terwijl Erederik de II¹'⁰ een marmeren standbeeld te Berlijn voor hem deed oprigten.

Men zio over S.: L. Gisebrecht, Denkwürdiykeiten aus dein Leien Kurt's vun S. (Stettin 1828); E. Pauli, Leben ejroszer Uel-i/en, lquot;quot; doel (Hallo 1761); v. Zedlitz, Pantheon des preusiischen Iteeres, l^sl0 deel (Berlijn 1835). L.

SCHWYZ, een der kantons van Zwitserland, waaraan het gansche bondgenootschap zijn' Duitschen naam (Schweiz) to danken heeft. Hot wordt ingesloten door do kantons Zurich, St. Gallen, Glarus, Uri, Unterwalden, Lucern on Zug, on telde in I860 op I6J □ mijlen 45,039 bewoners, welke, met uitzondering van 530 zielen, tot de R. Catholieko kerk bohooren. De bevolking, dio op den bergachtigen bodem slechts een sober bestaan vindt, staat op een' lagen trap van beschaving, en heeft in don loop dezer eeuw door hare onderlinge twisten meermalen van zich doen gewagen. Eerst waren het do oudere en nieuwere bewoners, van welke do laatsten, die geruimen tijd in zekero afhankelijkheid gehouden waren, zich gelijke regten zochten te verwerven. Do constitutie van 1833 viel niet tot hun genoegen uit. Ook do rijkeren en armeren bestreden elkander onder de partijnamen van Hoornen en Klaauwen, die in 1838 dadelijkheden ten gevolge haddon, welke de tusschenkomst vau den bondsraad noodzakelijk maakten. Bij do keuze van leden voor don raad der kantons zegevierde do oude partij on de klngten over allerlei misbruikon bleven aanhouden. S. was oen der ijverigste leden van deu Sondorbund. Na de ontbinding daarvan kreeg het kanton in 1848 eone nieuwe staatsregeling. Do wetgevende magt berust bij een' raad van 81 loden, die door het volk voor 4 jaren gekozen worden, en waarvan om de 2 jaren do helft aftreedt. De uitvoerende magt is aan een' regeringsraad van 7 leden opgedragen, aan wier hoofd oen Landamman staat. Het kanton, dat kerkelijk tot het bisdom Chur behoort, lieoft sedert de invoering der nieuwe constitutie in meer dan een opzigt eene gunstige verandering ondergaan. De voornaamste plaatsen zijn: S., met ruim 5000 inwoners, in welks nabijheid het doip Steinen ligt, waar Werner StaulFacher woonde; Goraau; Lachen; Einsiedeln; Küsnacht en Brunnen, waar Uri, S. en Unterwalden in 1315, na den slag bij Morgarten, hun eouwig verbond sloten.

SCIACCA, eene Siciliaansche stad met goede haven, hoofdplaats vau een district in do intendontie Girgenti, aan do helling van don berg Calagero, niet ver van kaap San Marco, tusschon steile rotsen ingesloten, aan zee gelegen, bezit oen sterk kasteel. Men ziot er voorts eene hoofdkerk met merkwaardige echo, 17 andere kerken, 14 kloosters, oen seminarium, korenpakhuizen, zwavelgroeven en zoutpannen. Het telt 15000 inwoners, die hun onderhoud vinden in do vangst van sardijnen en andoren zeovisoh, in het vervaardigen van pottehak-kerswork, voornamelijk van poreuso watervaten, en van manufacturen, voorts in handel in koren, olie, soda, honig, gezouten sardijnen, ansjovis en andere zaken. Do omstreek levert overvloedigHjk bewijzen op van vnleanisoho werkzaamheid. Voormaals vond men hier de Ae/uae of Thermae Seltnuntiae, -wanne baden van Selinus. Van de oude gebouwon zijn geene overblijfselen moor te vinden; maar wel treft mon, op drie mijion af-stands van de stad, op don 1000 voet hoogen berg Calagero, de zwavelbronnen tor warmte van 45° E. aan, alsmede bij de grot, waaruit zwaveldampen opstijgen, de steenou zitbanken, waarvan zich de Ouden bij hot baden bsdiendon. Niet ver van de stad rees in Julij 1831, in de rigting van het eiland Pantalaria, door eene vuloanische uitbarsting een eilandje uit zee op, dat van de Napolitanen den naam van Eerdinandea, vau de Eugelschen dion van Grahains-Islo ontviug, doch in 1832 reeds weder onder de golven verdwenen was en nimmer weder is gezien.

SCILiLY-EILANDEN, meer bekend ouder den uaam van de Sortings, is eene groep van ongeveer 145 kleine eilanden, behoo-rende tot Cornwallis, en gelegen op 6J mijl afstands van kaap Landsend, zijnde de zuid-westelijke spits van Engeland. Do voornaamste eilanden zijn: St. Mary, waarop de stad Newtown gebouwd is, die eono versterkte haven heeft; Trescow, met de stad Dolphiustown; St. Martin en St. Agnes, met eene kerk en den bekenden vuurtoren, waarvan de geographische ligging is: 49° 53' 37quot; N. Br. en 6° 19' W. L. van Greenwich. Do go-heelo bevolking, dio ruim 2600 zielen bedraagt, is verdeeld over zes eilanden; St. Mary alleen telt ongeveer 1300 bewoners. De groep is omringd door klippen en riffen. Boomon worden er niet aangetroffen. De grond is steenachtig, de luchtgesteldheid gezoud. Do paarden en runderen, die moa or vindt, zijn klein. De wol der schapen is bekend wegens hare fijnheid. De bewoners zijn arm; zij houden zich voornamelijk bezig met den landbouw, de schapenteelt, de visscherij oa mot het loodsen dei-schepen, waarin zij zeer ervaren zijn. In deu lateren tijd zijn er scholen aangelegd en kerken gebouwd. Kerkelijk staan do Sorlings onder deu bisschop van Exeter. Land- oa zeegevo-gelto is er in menigte voorhanden. De bewoonde eilanden leveren gerst, haver eu aardappelen op; de oubewoondo niet anders dan gras.

SCIO (Chios), een eiland in don Griokschon archipel, nabij de kust vau Natolie, ten zuiden van Aleteliiio en ten noordwesten van Samos gelegen, omstreeks 13 mijlen in omtrek, bergachtig en ruw, levert veel wijn en zijde op. De Genuezen zijn er langen tijd bezitters van geweest; docli de Turken verjoegen hen van daar in 1566; do Vcnetianen maakten er zich in 1694 meester vau, doch hot jaar daarop kwamen er de Turken weder. De hoofdplaats er van, ook S. genaamd, ligt aan de zee, 19 mijlen ten westen van Smyrna, ten zuidwesten van Constau-tinopel, op 43° 50' O. L. van Eerro en op 38° 8' N. Br. De bewoners van dit eiland zijn voormaals magtig ter zee geweest, maar zij werden beurtelings door de Atheners, Lacede-moniors en Romeinen overheerd; deze laatsten bezaten het tot dat do Griekscho keizers het aan de Genuezen afstonden. Hot eiland had vroeger 36 steden, welke bijna allen tegenwoordig niet meer dan dorpen ou gehuchten zijn. Het strijdt met andere plaatsen om de eer van de geboorteplaats van Homerus te zijn.

Tegenover de stad S., op het vasteland, ligt de golfen kleine stad Sehesmo, eenmaal het toonoel van de vernieling en schande der Ottomaunisehc zeemagt. Het was in de haven van laatstge-meldo stad, dat in Julij 1770 de vloot der Turken, 25 zeilen sterk, waaronder 12 groote caravellen, door een Russisch smaldeel van 9 linieschepen en 6 fregatten, onder bevel van den graaf Alexis Orioff, geheel vernield werd. Alle Turksche schepen werden aan de vlammen opgeofferd en sprongen met een vreeselijk geweld in de lucht; van de manschap word bijna niemand behouden, on de Turken hielden na dozen slag van hunne ge-

hcelo zeemagt slechts 2 schepen, Jie zich niet bij de vloot hadden kunnen voegen, en nog een oud schip, dat buiten dienst yesteld was en in de haven van Constantinopel lag, over.

SCIPIO (Pdblius Cornelius), de oudere {major), bijgenaamd Africcmus, werd in het jaar 235 v. Chr. geboren, en verbond met uitstekende veldheerstalenten eenen uiterst beschaafden geest. Reeds op zijn twintigste jaar had hy zooveel dapperheid getoond in de bloedige veldslagen aan de rivier Ticinus en bij Cannae, lat het volk hem uit dankbaarheid tot aedilis curitis verkoos en weinige jaren later tot proconsul in Spanje benoemde. Hij toonde weldra berekend te zijn voor dezen gewigtigen post, en wist niet alleen door heldenmoed en beleid, maar ook door zijn regtvaar-Jig en edel karakter den vijand te overwinnen. Zijne eerste helangrijke onderneming was de verovering van Nieuw-Carthago, Ie voornaamste wapenplaats der Carthagers, welke stad hij onder liet bestuur van zijnen vriend Gajus Laelius liet. De gevangene Africanen werden als slaven verkocht, doch de Spanjaarden in vrijheid gesteld, hetgeen ten gevolge had, dat zij de zijde Ier Carthagers verlieten. In do jaren 209 en 208 gelukte hot hem de Carthagers in verschillende veldslagen te overwinnen, zoodat zij alleen Gades nog maar in hun bezit hadden, nadat S. de vereenigde troepen van Mago, Hasdrubal en Massinissa Mj Baculao geslagen had. Hij zag evenwel in, dat de Carthagers ;illeen in Africa geheel overwonnen konden worden, ging daarom derwaarts en trachtte de Afrieaanscho vorsten voor Rome te winnen. Te Nieuw-Carthago aangekomen, werd hij door eene zware ziekte overvallen, gedurende welke bleek, dat do Spanjaarden slechts grootendeels om zijnentwille do zaak van Rome hadden omhelsd. De bondgenooten vielen gedeeltelijk af, doch het gelukte S. hen te verslaan en weder te onderwerpen. Nadat Massinissa een verbond met Rome gesloten had, viel ook Gales. S. keerde nu naar Rome terug, waar do senaat hem met vele eereblijken ontving, doch geen' triomf kon toestaan, daar hij geen openbaar ambt bekleed had. Het volk beloonde hem nog luisterrijker, door hem voor het jaar 20G tot consul leverkiezen. Niets weérhield hem nu, zijn lievelingsplan ten uitvoer te brengen en den oorlog in Africa te doen ontvlammen. Hij verzamelde een leger en eene vloot in Sicilië, en, hoewel Hannibal nog een gedeelte van Italië bezet hield, stak hij in 205 naar Africa over met eene vloot van 70 oorlogs- en 400 transportschepen, waarop 40,000 voetknechten en 2700 ruiters waren ingescheept. Met afwisselend geluk werd nu van beide kanten gestreden, maar de Komeinen bleven eindelijk overwinnaars. Hannibal uit Italië teruggeroepen, had eerst een mondgesprek met S.; deze verlangde de onbepaalde onderwerping der Carthagers, terwijl Hannibal niet meer dan de buitenbezittingen wilde afstaan. Kort daarop had de slag bij Zama plaats (19 October 202), waarin Hannibal eene zoo volkomene nederlaag leed, dat hij zich naauwelijks kon redden, en Carthago op harde voorwaarden vrede moest sluiten. S. keerde hierop naar liome terug, waar zijn zegevierende intogt de luisterrijkste was, dien men ooit gezien had; terwijl hij den eernaam van Africa-nus verkreeg, het eerste voorbeeld, dat een veldheer naar het tooneel zijner daden benoemd werd. Hierop bekleedde hij de waardigheid van censor, en ging eenigen tijd later naar Griekenland en van daar naar Azië, om den Syrischen koning Antio-chus te bestrijden, wien hij tot den vrede dwong. Spoedig na zijn' terugkeer in Rome moest hij de schandelijkste ondankbaarheid zijner stadgenooten ondervinden. Door Cato herhaalde malen aangeklaagd, moest hij voor het openbaar geregt verschijnen, om rekenschap af te leggen van het bestuur der ontvangen gelden. S. verscheen, vertoonde aan het volk zijne gehouden aan-teekeningen, scheurde ze aan stukken en zeide toen: „Heden is het de dag, waarop Hannibal geslagen en Carthago bedwongen is geworden; waarom verspillen wij den tijd met nnttelooze gesprekken, daar de Goden ons op het capitool verbeiden? Volgt mij, gij Romeinen! en laten wij do Goden danken.quot; Het volk, getroffen door die taal, volgde hem aanstonds en liet zijne aanklagers op het Forum achter. Doch zelfs na deze zegepraal rustte de haat der tribunen niet. Zij klaagden hem aan over het vredesverdrag met Antiochus en beweerden, dat hij de in Azië veroverde schatten voor zich zeiven gebruikt had. S. versmaadde het zich te verantwoorden, doch verliet de ondankbare stad, en begaf zich naar zijn landgoed Liternum in Campanië.

Toen men hem onk hier nog vervolgde, nam Je volkstribuun Tiberius Gracchus, vroeger een zijner hevigste vijanden, zijne verdediging op zich, en toonde aan het Romeinsche volk hoe laaghartig en onregtvaardig het was, een' burger, aan wien men zoo vele verpligtingen had, zoo schandelijk te behandelen. Hieraan had hij het te danken, dat hij zijno laatste jaren in stille afzondering kon slijten. Hy overleed in het jaar 183 v. Chr. Zijn stoffelijk overschot werd op zijn landgoed begraven, waar zijne gemalin, op zijnen bepaalden last, do volgende woorden op zijno grafzerk liet plaatsen; „Ondankbaar vaderland! zelfs mijn gebeente zal bij u niet rusten.quot; L.

SCIPIO (Punr.ius Cornelius), do jonge (minor), mede bijgenaamd Africams, zoon van Aemilius Paulus, en aangenomen zoon van Publius, den zoon van S. Africams den ouderen, wiens levensschets in het voorgaande artikel gegeven is. Als krijgsman onderscheidde hij zich het eerst in 151 v. Chr. onder den consul L. Lieinius Lueullus in Spanje, waarheen hij als legioenstribuun gezonden was, verwierf bij do bestorming van Intercatia eeno muurkroon, en doodde eigenhandig een' Spanjaard van reusachtige grootte. Hij was bij het leger zoo bemind, dat Lueullus ijverzuchtig op hem werd en hem naar Massinissa zond, om olifanten te halen. Hij werd door dien vorst met vele onderscheiding ontvangen, volvoerde zijno zending spoedig en keerde naar Spanje terug. In 149 werd hij nogmaals naar Africa gezonden, diende onder den consul Manlius Nepos, en bewees hier aan Rome zulke belangrijke diensten, dat niet alleen het goheele leger zijnen moed en zyn beleid bewonderde, maar zelfs Cato hem zijno goedkeuring niet kon weigeren en stervende voorspelde, dat alleen deze man Carthago geheel ten onder kon brengen. Ook zijn opperbevelhebber Manlius beval hem op het nailrukkolijkst aan bij den senaat, die hem ook reeds in het volgende jaar tot consul benoemde, niettegenstaande hij den wettigen ouderdom daartoo nog niet bereikt had. Hij trok nu andermaal naar Africa, vergezeld door Laelius, den zoon van den vriend van S. den ouderen, en Polybius, sloeg de Carthagers herhaalde malen, en sloot hen gedurende 2 jaren in hunno stad in, welke hij in 146 veroverde en vernielde. Na het eindigen van dezen oorlog deed S. ecnen zegevierenden intogt in Rome en Jcreeg den eervollen naam van Africams minor (de jongere Africanus); in 143 werd hij tot censor benoemd en in 135 andermaal tot consul, om den strijd met Numantia te beslissen. Hij belegerde die stad van 135 tot 133 en nam haar na eene uiterst hardnekkige verdediging. Geheel Spanje onderwierp zich weder aan de Romeinen, en in 133 hield S., zijnen tweeden zegevierenden intogt, die hem tevens den bijnaam van Numanlinus verwierf. Even als zijn aangenomen grootvader, ondervond ook hij den ondank van het volk. Als patriciër verzette hij zich tegen de partij der Gracchcn, die de akkerwet wilden doordrijven. In 129 v. Chr. werd hij dood in zijn bed gevonden; waarschijnlijk werd hij door zijno eigene gemalin, Sempronia, eene zuster der Graechen vermoord. Niet alleen als veldheer, maar vooral ook door zijn edel karakter verdiende hij de achting zijner tjjd-genooten en der nakomelingschap. L.

SCIROS of SCIRO, een eiland van den Griekschen archipel, ten westen van Metelino, ten noordoosten van Negropont en ten zuidoosten van Sciati gelegen, hebbende eene lengte van 6 op eene breedte van 3 mijlen en eeno stad van denzelfden naam, met eene goede haven. Het is vruchtbaar in wijn, en berucht dooide ballingschap van Theseus en het verblijf, dat Achilles er hield, 't geen door Homerus bezongen is. S. was ook het koningrijk van Lycomedcs, aan wiens hof de zoon van Thetis gezonden werd, die als eeno vrouw vermond, op Deïdamia verliefde, welke hem Pyrrhus baarde. Men noemt dit eiland ook Sint George. S. ligt op de lengte van 42° 40' 54quot; en op de breedte van 39° 4 20quot;.

SCOPAS, een van de beroemdste Grieksche kunstenaars, die als architect en beeldhouwer uitmuntte en in do kunstperiode, na den Peloponnesischen oorlog, den geest dier periode in gelijke mate vertegenwoordigde als Phidias hot karakter der vroegere. O. Muller {Arch. d. Kunst) vermeldt dezen meester met Praxiteles als dengene, met wien het streven naar zachtere en gevoeliger indrukken zich in de Grieksche kunst openbaarde, zonder dat deze echter nog hare edele en grootscho opvatting prijs gaf. S. stond omstreeks 390 tot 350 v. Chr. aan het hoofd der school,

die, door do ontwikkeling van het pathetischo elomeut, der vrije bevalligheid en der liefelijkheid, uitmuntte in do voorstelling van die godhodon, waaraan deze eigenschappen bij voorkeur worden toegeschreven. Hij ontleende zijne onderwerpen liefst aan de mythen van Dionysos en Aphrodite. S. was een van de eersten, die den vrijen loop gaf aan hot Bacchische onthousiasmus in de kunst, on volgons O. Müller was hjj het ook, die het karakter der vormen en bewegingen van de bacchanten-gestalten het eerst overbragt op tritons en nereïden. Aan het ideaal van Apollo gaf hij een bovalliger, van 's levens volheid getuigend karakter, en van hem is de latere, meer geïndividualiseerde opvatting der Venusgestalten afkomstig.

S. was waarschijnlijk de zoon van den kopergieter Aristandros van Paros, die omstreeks de 94^al0 Olympiade werkte; reeds na de ggsio Olympiade werd aan S. de bouw opgedragen van den tempel der Athene Alea te Tegea, den schoonsten en grootsten tempel in den Peloponnesus, waarvan echter slechts weinige overblijfselen meer gevonden worden. Even als ton aanzien der beeldhouwkunst, zien wij S. hier eene nieuwe rigting der bouwkunst inwijden, namelijk door het bezigen van Corinthische zuilen als oene zelfstandige orde en door eene geregelde verbinding der drie verschillende orden tot één geheel.

Een van de kunstwerken, waaruit men voornamelijk de rigting van dezen meester leert kennen is de dusgenaamde Venus van Milo (Melos), in den Louvre te Parijs. Volgens Waagen is dit beeld een oorspronkelijk werk uit de school van S. Men weet dat dit beeld, waarvan het benedengedeelte in draperiën gehuld is, de armen hoeft verloren, die oorspronkelijk ongetwijfeld een of ander zinnebeeld der overwinning droegen. De behandeling van het naakt herinnert door hare vastheid en grootschheid nog levendig aan do werken van het Parthenon, maar ver-oenigt daarmede de nog immer kuische, eenvoudige en gezonde zachtheid en volheid der latere opvatting van de natuur. Het beeld maakt door die vereeniging een' geheel bijzonderen indruk, zoo als geen ander kunstwerk der oudheid. Daarbij vertoont het eene even gelukkige vereeniging van waardigheid des gees-tos en veredelde zinnelijkheid. De warme, gele kleur van het parisch marmer, do sobere en toch zoo natuurlijke drapering, zij versterken nog don weldadigen indruk van een kunstwerk, waarin men don strengen stijl van een' Phidias nog niet mist en tevens toch latere elementen aantreft, zoodat hier wel van geen' anderen meester dan van S., die 50 jaren na i'hidias werkte, sprake kan zijn. De vergeiyking met de werken van en de eopicn naar Praxiteles, die wederom vijftig jaren later werkte, en tot wiens tijdperk eenige Niobiden en do dusgenaamde Venus de Medici behooren, versterken in hooge mate de waarschijnlijkheid der door Dr. Waagen geopperde gissing omtrent de afkomst der Venus van Milo uit de school of van do hand van S.

Eene tweede Venus van S. zag men te Rome in den tempel van Brutus Callaicus aan den Circus Flaminius. Nog eene andere Venus in brons van S. was die, welke in Elis, als Aphrodite Pandemos, op een' bok gezeten was voorgesteld. Ook de onderscheidene exemplaren der Venus Genotrix behoorden tot de school van S.; verder de groep van drie liefdegoden in den tempel van Venus te Megara; een Cupido of Alcibiades in do Curia der Octavia to Komo; do groep van Neptunus, Thetis en de Nereïden, op allerlei wonderdieren der zee gezeten, en Achilles naar het eiland Leuco voerende. Dit meesterstuk van waardigheid, bevalligheid, kracht en natuurlijkheid bevond zich in den tempel van den C. Domitius aan den Circus Flaminius; eene copie er van meende Visconti in twee heerlijke bas-roliofs van hot Vaticaan te zien. Eene Nereïde in de Plorentijnsche galerij; oone razende Bacchante (waarvan het bas-relief in den Louvre oene navolging wordt geacht); onderscheidene beelden en groepen van Bacchus of van Paunou, welke men in reliefs op vazen en monumenten terugvindt; de beroemde Barberinische Faun in de Glyptotheek te Munehen; het beeld van Apollo Musagotes, dat in den tempel prijkte, dien Augustus na do zegepraal bij Actium op don Palatijnschen berg liet bouwen; de beelden van Athene, van Aesculapius en Hygiea in don straks genoomden tempel te Togoa; een colossaal beeld van Mars, on meer andere godenbeeUien worden, deels op grond van do raededeelingen van 1 linius cn andoren^ deols ton gevolge van onderzoek en vergelijking der nog bestaande werken, aan S. en zijne school toe-geschreven.

Dikwijls zijn de gevoelens der archaoologen cn kunstkenners verschillend in het toeschrijven van kunstwerken aan S. of aat; den na hem gekomen Praxiteles. Dit geldt o. a. van de beroemde groep van Niobe, die zich te Rome in den tempel van Apollo bevond. Reeds ten tijdo van Plinius was men het niet eens wie van boido do groep had vervaardigd. De meerderheid der oude .schrijvers en later Winkolmann en Dr. Waagen hebben zich echter ton gunste van S. verklaard. Onderscheidene beelden, tot deze groep behoorendo, bevinden zich in de galerij van Florence, enkele fragmenten weder elders; men houdt hen echter allen te zamen voor copiën naar de oorspronkelijke groep uit den Romeinschon tempel en beweert, dat hot eenige authentieke overblijfsel daarvan in de Glyptotheek in den alom ver-maardon torso teruggevonden wordt.

Onder de reliefs van S. verdienen vooral genoemd te worden; oen frontespies van den tempel van Athene Aloa te Tegea, deu strijd van Achilles en Telephus voorstellende, en een van do friezen van het prachtige monument des konings Mausolus, hetwelk Artemisia voor hem liet oprigten, en waarvan bij onderscheidene schrijvers en latere archaoologen gewag wordt gemaakt.

SCOPOLI (Johann Anton), beroemd natuuronderzoeker, werd in het jaar 1723 te Fleimsthal in Tyrol geboren. Hot eerste onderwijs genoot hij in zijne geboorteplaats, waar zijn vader krijgs-commissaris was; later bezocht hij het gymnasium te Hallo, en ging vervolgens naar Innsbruck in do medicijnen studeren, waar hij, driejaren later (1743), de doctorale waardigheid erlangde. Toon keerde hij naar zijne vaderstad terug, was daarna werkzaam in het hospitaal te Trente, later in Venetië, en hield zich mede met de kruidkunde, waartoe hij zich van der jeugd af aan had aangetrokken gevoeld, onledig; zoo toekende hij do zeldzaamste planten der Tyroler Alpen, en bezocht hij do schoono tuinen van Venetië; vervolgens vergezelde hij graaf Leopold von Firmian op eone reis naar Griitz; daarop ging hij naar Woonon, om zich door de geneeskundige faculteit te la-ton examineren, ten einde in alle landen der Oostenrijkscho monarchie te mogen praktiseren; hij verdedigde aldaar, onder het praesidium van van Swioten, in 1754, oone dissertatie, getiteld; Mcthodus plantarum enumerandis stirpibus ab eo hucusque repertis destinata (Woenen 1754, 4°.). Eenigen tijd later werd hij als arts te Idria geplaatst, waar hij vele jaren lang bleef en in zeur bekrompene omstandigheden verkeerde; hierin kwam eene kleine verandering ten goede, toon hom eone jaarlijksohe toelage van 400 florijnen werd toegekend, waarvoor hij verpligt was, voorlezingen over de mineralogie te houden. Die jaren van afzondering maakte zich S. ten nutte, om, hoewel hij van vele hulpbronnen verstoken was en met allerlui bezwaren te kampen had, menig voortreffelijken, wetenschappelijken arbeid te verrig-ton. Vooral hield hij zieh met hot onderzoek der flora van zijne woonplaats bozig, on gaf als resultaat daarvan in 1760 ziji.e Flora carniolica enz. (Woenon, 8quot;.; 2^ao editie aldaar 1772 , 2 dlu. 8°.) in het licht, een inderdaad allervordienstolijkst werk, waarin verschillende plantensoorten voor het eerst beschreven zijn. 1.. 1763 werd hem aangeboden, lijfarts van den bisschop vou Firmian te worden; hij wees dit echter van de hand, en bedankte mede voor oen beroep als hoogleeraar te Petersburg, in de plaats van don overleden Lehman. Toon echter, door hot vertrek van Jacquin naar Woenen (1766), het door dezen te Schemnitz bekleedo professoraat vacant was geworden, werd dit aan S. opgedragen, en gaf hij collogies in de mineralogie. 3n 1 776 werd S. als professor in chemie en botanie beroepen te Pavia, waar hij tot aan zijnen dood bleef, en [niet alleen als docent, maar ook als schrijver niet minder ijverig werkzaam was dan in zijne jongelingsjaren; hij rigtte er o. a. Jden botanischen tuin en het chomisoho laboratorium op. Door zijne vele, vooral microscopische onderzoekingen had S.'s gozigt, helaas, dermate geleden, dat hij ten laatste, ongeveer een jaar vddr zijnen dood, geheel blind werd aan het regteroog, waarom hij in do derde aflevering zijner Deliciae op roerende wijze van de geleerde wereld afscheid nam. Hij overleed op 65-jarigen leeftijd, don 3'^lcn Mei 1788.

Vau zijne werken vermolden wij nog; Anni historico-natwahs

(Leipzig 1769 — 1772, 5 ain,, 8quot;), waarin bcvigten on vorlian-'Jclingcii voorkomen, vooral betrekking hebbende op botanie en zoölogie, mnar ook op mineralogie en geneesknmle; Dis-sertullones ad scienliam mturalem pertinentes (Praag 1772, 8quot;., met platen); Introductio ad histonam naturalem enz. (Praag 1777, 8quot;.); Pundammta hotanica praelcctionibus pnhlich accommodata (Pa-via 1783, 8ⁿ., met platen; Weonen 1786; aldaar 1802); Diliciac Florae el Faunae insubricae enz. (Pavia 1786—1788, 3 afl. fol. met platen), oen wat den inboiul zoowel als den vorm betreft uitmuntend werk, waarin bij zijne ontdekkingen der laatste jaren bekend maakte. Verder nog gaf bij in 1761 zijne pbysiscli-cbemische verhandelingen over het kwikzilver van Idria, over vitriool en over de ziekten der mijnwerkers in de kwikzilver-groeven te Venetië uit (1761 , 8°.; herdr. Jena 1771; vert. Mun-chen 1786), alsmede Anleitung zur Kenniniss der Fossilien en Enlomologia carniolica (Weenen 1763, 8quot;.), over welken uitnemen-den arbeid Linnaeus, in een vleijenden brief aan den schrijver, zijne bewondering en hoogo goedkeuring te kennen gaf; gedurende zijn verblijf te Sehemnitz schreef S. nog eeue CrystaVo-graphüi hungarica, de Fuudamenta AJineralogiae en de Fwida-menta Metallurgica, van welk laatste geschrift hij in Pavia eene verbeterde en vermeerderde uitgave leverde; ter laatstgenoemde plaatse schreef hij mede Insiitutiones Chemcae, ten gebruike bij zijne lessen, en bezorgde bij eene Italiaansehe vertaling van Macquer's Chemisches Wörterbuch, waaraan hij vele verbeteringen en vermeerderingen toevoegde, die later door Leonhardi in de nieuwe Duitsche uitgave werden opgenomen.

S. was lid van de Aeademia Naturae Curiosorum, van de Academiën van Wetenschappen te Padua, Napels, Turyn enz., en van andere geleerde genootschappen, voor wier werken hij schillende bijdragen leverde.

Ter cere van S. is o. a. het geslacht Scopolia Jacq., in de familie der Solaneae, genoemd.

Zie over S.: Magazin für die Uotantk, herausgegehen von J. J. ESmer iwd F. Usleri, 2'^ic deel, S¹quot;⁰ stuk, 1789, blz. 3—11; dit biographisch berigt komt als eene mededeeling van den custos Freycr te Laibach, woordelijk overgenomen, voor in de Flora ader nllgemeine botanische Zeitnng van 1840, Bijblad nquot;. 4 en 5, blz. 57—66. — Zie mede Jourdan's Biographie médicale, deel 7, blz. 181. — Ook heeft professor Daponte eene lofrede in het Italiaanseh op hem geschreven (Bergamo 1811, 8°.). v. H. SCOKBUTUS. (Zie Scheurbuik).

SCOTEN. (Zie Pieten).

SCOTISTEN (Zie Buns, Johannes).

SCOTT (Siu Walter). Deze beroemde dichter en romanschrijver werd den 15^dequot; Augustus 1771 te Edinburg geboren. Na aan de hoogesehool aldaar het doctoraat in de regten te hebben verkregen, werd hij benoemd tot vrederegter van Selkirkshire. Hij maakte zich als dichter bekend, eerst door vertalingen uit Bürger en Göthe, vervolgens door de uitgave van die Schotsche balladen, welke hij, met geschiedkundige aantee-keningen, onder den titel: Minstrelsy of the Scottish border bijeen voegde, en waarin hij die naauwkeurige kennis en dichterlijke opvatting der oudheden, overleveringen en natuurschoonheden van de romantische hooglanden zijns vaderlands ten toon spreidde, die later niet weinig tot zijnen roem hebben toegebragt, ja waarin zijne eigenlijke sterkte bestaat. Het toppunt van zijnen dichterlijken roem behaalde hij met zijn ten jare 1810 uitgegeven dichtstuk; The lady of the lake (te onzent heeft professor Geel over dit beroemde gedicht eene verhandeling gegeven, met vertaling van fragmenten, in van Kampen's Magazijn, D. I. blz. 439 volg., welke doen betreuren, dat hij geen gevolg heeft gegeven aan zijn voornemen, om het geheel in dichtmaat over te brengen); zijne latere gedichten vonden geenen zoo onverdeelden bijval. Maar S., die inmiddels eene betrekking bij het ge-regtshof te Edinburg aanvaard en een landgoed nabij de ook door hem vermaarde abdij van Melrose had betrokken, dat hij Abbotsford noemde en geheel als een middeleeuwsch ridderslot deed inrigten, ontwikkelde nu een talent, waarvan bij in 1805 reeds eene proeve gegeven had in den naamloos uitgegeven roman Waverley, namelijk dat voor den historischcn roman. Met steeds klimmenden bijval schreef van toen af de „groote onbekendequot; — want hij bad de grilligheid zich niet alleen enkel „the autor of Waverleyquot; te noemen, maar dikwijls zelfs te ontkennen, dat zijne romans uit zijne pen gevloeid waren. Gansche reeksen „ 7ales of my landlord,quot; gelijk bij haar ook noemde, zagen tussehen 1815 en 1826 het licht, en zijn roem werd Europeesch, ook doordien de meeste zijner werken in bijna alle beschaafde talen van ons werelddeel werden overgezet. Deze historische romans hadden hunne voorboeldelooze toejuiching minder te danken aan het plan en den gang des verbaals als zoodanig, waarop meestendeels gegronde aanmerkingen te maken zijn; maar veel meer non de juiste voorstelling van historische voorvallen en karakters, de fijnste waarnemingen van lijd en plaats, de verrassende inkleeding van nationale herinneringen en overleveringen en den levendigen stijl, ook bij het schilderen van de natuurtafereelen zijns vaderlands. Zijne latere werken getuigen niet zoozeer van uitputting van zijn genie, als wel veel meer van overhaasting, daar hij als deelgenoot in den boekhandel van Ballantyne en Constable dermate in den val van deze werd medegesleept, dat hem een schuldenlast van omtrent eer. milliocn gulden drukte. Zijne geestkracht en opgeruimdheid bezweken niet onder dit onheil, en met vasten wil zette hij zich aan zijne schrijftafel, ten einde door de opbrengst zijner pen aan de op zich genomene verpligtingen te voldoen. Een der eerste uitvloeisels van dit nieuwe levensplan was zijn Life of Napoleon, in 1827 aangevangen en in 9 declen voltooid, doch waarin do bevalligheid van vorm en de schoonhedon in sommige gedeelten niet kunnen opwegen tegen de gebreken van het werk als historische arbeid (Ned. vert. Dordrecht 1828, 9 din.). Veel beter is zijne History of Scotland, die een gedeelte van Lardners Cyclopaedia uitmaakt; doch ook daarop is toepasselijk wat in het algemeen van 's beroemden mans werken geldt, dat hij een onovertroffen meester is in het bevallig inklecden der geschiedenis, maar zijnen roem niet handhaaft, waar hij haar zuiver heeft voor te stellen. Met regt merkt men S. dan ook aan als den vader van den eigenlijken historischcn roman (hoewel te onzent Loosjes in zijn' Maurits Lijnslager, Ilillcgonda Buisman enz. dezen weg reeds vee! vroeger betrad), die op de romantische letterkunde van geheel Europa oenen zeer belangrijken invloed heeft uitgeoefend. Ook als staalkundig schryver verdient S. vermelding, daar hij als ijverig Tory een vlijtig medearbeider was aan de mede door hom opgerigte Quarterly Review; gelijk hij zich ook verdienstelijk maakte door het bezorgen van uitmuntende uitgaven, met voorredenen, inleidingen en aanteekeningen, van Dryden (Londen 1808, 18 dln.), en Swift (aid. 1814, 19 dln.). Zeer verdienstelijk zijn zijne Levens van de Romanschrijvers (Ned. vert. Groningen 1826, 2 dln.), oorspronkelijk inleidingen tot de door hem bezorgde uitgaven van de voornaamste Engelsche romanschrijvers Fielding, Smollett, Johnstone, Richardson, Goldsmith enz. Heeds had hij het grootste gedeelte van de boven vernielde schuld afbetaald, toen verlamming hem noopte, den winter van 1831 op 1832 in Italië te gaan doorbrengen. Manr door herhaalde beroerten verergerde zijn toestand dermate, dat men de grootste moeite had, ann zijn letterlijk hijgend verlangen te voldoen en hem naar zijn geliefd Abbotsford terug te brengen, waar hij den 21»^tc'¹ September 1832 overleed. Het is ondoenlijk, hier eene bibliogra-phische opgave te laten volgen van de uitgaven en vertalingen zijner werken. Bijna allen zijn ook in onze taal overgebragt. Te Edinburg is een prachtig gedenkteeken te zijner cere opge-

rigt.

Van do vele beschrijvingen zijns levens is de uitvoerigste en beste die van zijnen schoonzoon Lockhardt (Londen 1838, 7 dln., meermalen herdr.). Den lezor, die in onze taal bevallige tafereclen verlangt van het leven des beroemden schrijvers op zijne schepping Abbotsford , verwijzen wij naar Washington Irving, Abbotsford en de abdij van Newstead (Haarlem 1837), alsmede naar eene reeks van opstellen in het Mengelwerk der Vadert. Letteroefeningen, 1837.

SCOTUS (Zie Duns, Johannes).

SCOTUS (Joiian), Erigina, was uit Ierland geboortig, waarom hij ook door dozen bijnaam aangeduid wordt. Hij was voor zijn' tijd een man van groote geleerdheid en van een' vrijen wijs-geerigen geest, zonder dat wij weten hoe hij zich daartoe gevormd heeft. Hij werd door keizer Karei den Kolen uil Engeland naar Frankrijk geroepen, doch moest weldra, van ketterij beschuldigd, hel hof verlaten en ging toen, door koning Alfred als

leeranr aangesteld, in 877 naar Oxford, waar hij omstreeks 8S6 overleed. Door zijne grondige kennis van de Latijnseho en Griek-sche, en volgons sommigen zelfs der Arabisehe talon, zijr.o liefde voor de wijsbegeerte van Tlato en Aristoteles, zijne voor do Westerscho kerk gewigtige overzetting van de werken van Dio-nysius Areopagita, zijno vrymoedige en verlichte denkwijs over het avondmaal en do voorbeschikking, zijno waardige beschouwing der wijsbegeerte als do „wetenschap der gronden van alle dingenquot;, die van de ware godsdienst niet verschillend zijn kan, en zijn eigen philosophisch systeem, eene vernieuwde voorstelling van het Neoplatonismus, waarvan do hoofdgedachte is „God is liet wezen of de schepper aller dingen, in hom hebben do oorspronkelijke oorzaken, uit welke do eindige natuur voortspruit, haren grondslag, en alle dingen koeren weder in Zijn wezen terugquot;, was S. een hoogst merkwaardig man in den duisteren tijd, waarin hij loofde. De voornaamste geschriften van hem zijn: Dc divina praedestinatione en De divisione naturae libri V.; zij werden eerst in de XVII^dlt;! eouw (1650 en 1681) uitgegeven, en komen zelden voor. Men zie verder over S.; Peder Hjort, Johann Scotus Erigina oder von dem Ursprung einer chrisllichen Philosuphie und ihrem heiligen (Kopenhagen 1823, 8».).

SCRIBE (Auoüstin Eugèhe), de vruchtbaarste schrijver voor het tooneel dor latere tijden, werd den 24^8lequot; December 1791 te Parijs geboren. Zijne schrijvers loopbaan is een bewijs wat een vasto wil vermag bij het ontbreken van natuurlijk talent. Even als by Karl von Holtei, was do aanvang bij hem eene reeks van mislukte pogingen en nederlagen. Op twintigjarigen leeftijd liet hij zijn eerste toonoelstuk spelen en het werd onbarmhartig uitgefloten. Onverdroten hield bij vol en van nederlaag tot nederlaag kwam bij eindelijk tot do overwinning. Zijn glansrijkste tijdvak valt in de laatste jaren van do restauratie, toen hij eene lange reeks vaudevilles met good gevolg kon doen opvoeren in het lliéiitre du Cymnase, dat do hertogin van Berry onder hare bescherming had genomen en dat van daar ook den naam van thdntre de Madame droeg. Die stukken schilderen eene wereld, omtrent oven conventioneel als die van dc idyllen in de vorige eeuw of liever nog van de opdra comique van dien tijd.

Sedert hoeft S. zich onderscheidene malen aan hot verhevener i blijspel gewaagd en met ettelijke stukkeu veel geluk gehad. Fijne karakterschildering, de ontwikkeling van een wijsgeerig thema, zelfs gekuischte stijl moeten bij hem niet gezocht worden. Doch hij kendo do planken en het voetlicht, wist wat daar effect maken moest, vooral kende bij zijn publiek. Hoe vol onwaarschijnlijkheden de intrigue bij hem wezen kan, hoe scabreus dc situatiën, hij had een' wonderlijken tact om met onwaarschijnlijkheden den toeschouwer toch te boeijeu, met dubbelzinnigheden zoo om te springen, dat zij n-ot schik toch konden worden aaiigohoord, en vooral om in don geest des tijds te schrijven. Zijn Verre d'eau, Bertram et Raton, la Camaraderie openden voor hem de deuren van hot théatre Francais en van do Academie; good gespeeld, blijven zij nog steeds vermakelijk om aan te hooren.

Do stukken van S., die het langst op hot tooneel zullen blijven, zijn zeker zijno opera's, daar hij voor do boste Franscho componisten en ook voov Moijerbeer geschreven heeft. Hij zelf zal zeker daarvan een good gedeelte der eer hebben; hij muntte er in uit, cenen werkelijkcn dramatischen toestand te vinden, die voor oeno opera past, en ligt te vatton is, zonder dat hij brood uitgewerkt behoeft te worden. Tot voorbeeld daarvan mogen strekkon het vierde bedrijf van les Huguenots en het vijfde van Robert le Diable.

Op het laatst dreef S. zijnen arbeid fabriekmatig. Hij begon met anderen als raodowerkers te helpen, en eindigde met aan liet hoofd eener dramatische fabriek to staan, waarbij hij zijno ervaring aanbragt meer nog dan hij werkelijk schreef. Zijno groo-tere stukken hoeft hij echter meestal alleen geschreven.

Hij verwierf oen aanzienlijk vermogen, dat hij dikwijls be-steoddo om andore minder begunstigde schrijvers bij te staan. Hij overleed den 28«'™ Fcbruarij 1861.

Zijne stukken zijn zoo talrijk, dat wij hen hier niet allen opnoemen kunnen. Behalve do reeds gonoemden, vermelden wij alleent U oomte Ory, La muetta de Portici, La fiandc, Fra Diavolo, La juwe, Vambassadrice, Les manure, Ac tcuchez pas a la reine, Haydée, Le prophete, Vttoile du nord, Adrknne Lecotwreur,

Les contes de la reine de Navarre. Zoor velen zijnor vaudevilles zijn in slecht Hollandsoh op ons tooneel gobragt. Goed vertaald zijn La camaraderie en Le diplomate.

SCBIPTORES HISTORIE AUGUSTEiE. Aldus worden zes latere Romeinsche geschiedschrijvers genoemd, die, cenigermato als oen vervolg op het werk van Suetonius (zie Suetonius), eene nagenoeg doorloopende rij van biograpluen der Romeinsche keizers hebben geWord, van Hadrianus af tot Cams too, dat is van hot begin der II'¹'¹ tot het einde der IIIquot;'⁶ eeuw. De namen dezer schrijvers zijn Aelius Spartianus, Vulcatius Gallicanus, Trebel-lius Pollio, Flavius Vopiseus, Aolius Lampridius en Julius Ca-pitolinus. Do boste uitgaven dezer S., na den eersten druk van 1475, bezorgden Casaubonus (Parijs 1603) en Saimasius (Parijs 1620 en Londen 1652), wier aantoukoningen met dio van andere, uitleggors in oene zeer fraaije uitgave (Leyden 1671, 2 dln.) voor do tweede maal het licht zagen.

SCRIVERIUS (Petrus). Deze ijverige beminnaar der oude letteren en Noderduilsoho taal werd te Haarlem in het jaar 1576 geboren, en overleed in het jaar 1660. Hij leefde in geletterde rust, meest te Leyden, in omgang met Heinsius, Rntgors, Meursius, en vroeger met den ouden van der Does en Sca-liger. Groot is het geta! zijner uitgegevene werken; zijne Nc-derduitsche gedichten zijn weinige, maar doorgaans sierlijk, bevallig, of gloeijende van liefde voor bet vaderland, de vnder-landschc taal en zijno geboortestad. Vooral handhaafde hij de eer van Haarlem ten aanzien van dc uitvinding der Drukkunst; hij schroef aan de oene zijde hevige verzen tegen die van Ments on aan den andoren kant oenen Lauwerkrans voor Laurens Koster, ter viering van het 2¹¹⁰ eeuwfeest zijner uitvinding. Eon man, zoo gehecht aan den lottorroom zijns vaderlands, kon deszelfs grootste sieraad, de Groot, niet anders dan hoogachten. Hij bedacht een' aardigon vond, om dezen, toen gevangen maar nog niet govonnisd, door middel van proefbladen eener nieuwe uitgave van Janus Secundus, do berigten te zouden, waardoor de gevangene in Latijnseho verzen van don staat van 's lands zaken ondorrigt word. Ook maakte hij een vers onder do afbeelding van Hoogerbeets, eindigondo met do vraag: ivaar hel loon bleef voor zoo vele verdiensten?, welke uitboezeming hem oene boete van 200 gulden kostte, die hij zich bij panding of executie liet afhalen. Behalve de genoemde, bestaan zijne gedichten uit ge-legonheids-verzon en vertalingen. Ook gaf hij nog uit Vcgetius, Frontinus en andere schrijvers over hot krijgswezen, benevens aanteokeningeu op Martialis, do oude Romeinsche treurspeldichters, hot loven van Erasmus, en eenige werkjes omtrent de oude gestoldhoid en lotgevallen dos vaderlands.

SCUDEIIY (George be), geboren te Havre de Grace in het jaar 1601 , overleden te Parijs den H¹¹quot;¹ Mei 1667, had in zijnen tijd, ook als toonooldichtor, eenon naam, die zijne ijdelheid tot in hot ongelooflijke opwond. Thans is hij zoo goed als geheel vergoten, on zijn pompeus episch gedicht Alaric, het eerst te Parijs in 1654 uitgegeven, is alleen nog bekend door do goesel-slagen der satire, waarmede Boileau het voor altijd bclagehelijk gemaakt heeft.

Vermaaruer dan S. is zijne zustor

SCUDERY (Madelaine de), geboren to Havre do Grace in het jaar 1607, overleden te Parijs den 2^den Jnnij 1701. De grooto opgang, dien hare romans, vooral Artamene, ou le grand Cyrus (Parijs 1650, 10 dln.) en Clélie (aid. 1656, 10 dln.), maakten, is hoofdzakelijk daaraan toe te schrijven, dat zij onder verdichte namen en omstandigheden de portretten toekende der voornaamste staatslieden en hovelingen van haren tijd, waartoe zij, als zoor gezien ten hove, uitnemende gelegenheid had. Thans zijn hare romans vervelend en langdradig, doch haar door de Académie Fran^aise bekroonde verhandeling: Discours de la gloire, geniet nog welverdiende achting.

Zeer goed leert men haar kennen uit: Esprit de Mademoiselle de Scudéry (Parijs 1766, meermalen herdr.).

SCUDO (S. d'argisnto) is oono Italiaansche munt, die gelijk onze oude schilden en do Franscho ccus, haren naam van het wapenschild ontleent, dat men er op geslagen ziet. In de verschillende stateu heeft zij eene verschillende waarde. In Rome {Scudo roniano of Scudo nuovo) wordt hij in 10 Pauli en 100 Bajocchi verdeeld en fijn geslagen, of wel zoodanig dat Ui op het Kculschc mark fijn zilver gaan, zoodat hij gelijk staat

8

tienden stroom en windstilte wordt een schip ligtelijk in de andere draaikolk bij kaap Cenis geworpen, van daar in de andere klippen-spleet bij de faro en eindelijk op eene der ondiepten van do zes klippen-reeksen der S. Daarentegen varen des zomers goed ingerigte vaartuigen, bij goed weder, dikwerf midden door de Charybdis, en visschcrs houden zieh met hunne booten digt bij de Scylla-rotsen op met het harpoeneren van visschen; zoodat het gevaar op deze plaatsen, in vergelijking van voorheen, klanrblijkelijk veel geringer is geworden. Evenwel maken do frissche winden de golven dikwerf onstuimig; terwijl de bergwanden der kusten plotseling rukwinden en windstilten veroorzaken, waardoor menig schip hier te gronde gaat.

SCYTHEN, een algemeene naam, waarmede de volken van Mid-den-Azië onEuropeoseh liusland door de Ouden bestempeld werden. Meer bepaald worden do volksstammen, die zich ten noorden van de Caspischc en Zwarte zee, alsmede tusschen het meer Aral en den benoden-Donau ophielden, daarmede aangeduid. Grieken en Komeiuen noemden hen meest S., terwijl de Perzen hun den naam van Saken gaven. Onder de bijzondere stammen, welke tot do S. gerekend worden, bohooron de Uoxolanen, Massageten, Jazygen, Sarmaten, Budinen, Scoloten, Amathyrsen, Sigynen, enz. Zij liezaten goone steden, leidden een nomadisch loven en maakten zich op verschilleudo tijden geducht door de rooftogten, die zij in do gevestigde rijken der oude wereld ondernamen. Psamme-tichns, koning van Egypte, en Cyaxares, koning van Medio, dreven bon terug, toen hunne rijken door de strooptogten dor woeste horden verontrust worden. Darius Hystaspes tastte do S. in Europa aan, drong tot in het hart van hun gebied door, doch moest allo verdere plannen opgeven, daar zij, eenvoudig door terug to trokken en den Perzen oen woest on onbebouwd land achter te laten, hunnen vijanden aan het nijpendsto gebrek blootsteldon. Philippus van Macedonië en do Romeinen beoorloogden lator do S., wier naam allengs, ten minste in Europa, door dien van Sarmaten vervangen werd. Herodotus geeft eene uitvoerige opsomming van do verschillende stammen, die oudtijds tot de S. gerekend werden. Velen hebben vermoed, dat zij met do Slawisoho volken verwant waren. Volgens Schlosser is het echter meer waarschijnlijk, dat zij in het geheel niet als doelen van één volk moeten beschouwd worden, maar dat hot volksstammen van vorschiUendo afkomst en taal waren, die slechts ten opzigte hunner leefwijze eenigermate met elkander overeenkwamen, en daarom onder oenen algomeoncn naam za-mengevat worden. Eenigon hunner kunnen van Perzische afkomst geweest zijn, anderen van Turksche en wederom anderen kunnen tot de zoogenaamde Finscho volken behoord hebben. Ofschoon do Ouden hun slechts eono uiterst geringe mate van beschaving toekenden, zoo schijnen zij toch, als men in aanmerking neemt, wat Horatius in eene zijner Oden (lib. III. 24) van hen zegt, zeer eenvoudige zeden en vele daarmede gepaard gaande deugden bezeten to hebben.

SEA. Ecno Hobreouwsche korenmaat, houdende 30 pond tarwe of I J- modius bij do Romeinen.

SEAPOYS. (Zie Sipayen).

SEB is de naam van eene Egyptische godheid, welke in den tweeden rang der godheden gesteld wordt. S. wordt gewoonlijk in gezelschap van Netpo voorgesteld, en staat naar do Griekscho meening gelijk met Kronos of Satnrnus. Zijn zoon is Typhon (zie Typhon).

SEBA (Albert), geboren in 1665 to Etzol in Oost-Fries-land, kwam in zijne jeugd to Amsterdam, dood als chirur-gien aan boord van koopvaardijschopen eenigo reizen naar Oost-Indië, en bragt van daar eono zeer kostbare verzameling van voorwerpen van natuurlijke historie on zeldzaamheden mede. Hij vestigde zich daarna als apothokor te Amsterdam, en vergrootte cr jaarlijks zijn kabinet. Peter do Groote, die het ging bezigti-gen, kocht het hem voor eene groote som golds af, waarop hij terstond aanving eono tweede verzameling bij een te brengen, welke nog rijker werd dan de eerste. Hij beschreef deze en liet haar afbeelden in vier folio doelen, onder den titel van: Locu-pUtissimi rerum naturahum thesauri accurata descriptio et iconi-Ijus artljicwsissimts expressio, per universam p/iysices hisloriam (Amsterdam 1734 1765, 4 din. met 450 gekleurde platen). Dit werk wordt tegenwoordig alleen nog om do platen geacht. S. overleed in 1730. Zijne tweede verzameling werd in publieke veiling bij gedeelten verkocht en is op die wijze verloren gegaan.

SEBAK is do naam van een' Egyptischen god, wien do krokodillen waren toegewijd, waarom hij ook meestal op de gedenktee-kenon van Egyptische godsdienst met den kop van een' krokodil wordt afgebeeld. Hij word voornamelijk in Oppor-Egypto vereerd , doch schijnt do laatste godheid geweest te zijn, dio in do eerste godendynastio word opgenomen. In Ombas had hij oenen tempel gezamenlijk met Harueris, daarentegen werd hij in Apollinopolis, Elephantine en Dondcra, waar men do krokodillen in afschuw had, in hot geheel niet vereerd. S. behoort niet tot het geslacht van Osiris, ofschoon bij daartoe in betrekking staat; zijne afkomst is uit do overblijfselen der kunst, die wij kennen, niet op te maken. In Ombas wordt hij als Sebak-Ba dikwijls met den zonnegod vereenzelvigd en sehijnt hij de plaats te hebben ingenomen van don ouden landsgod van Ombas, Sot-Typhon, die uit do rij dor godheden langzamerhand verdrongen was.

SEBASTIAN (August Aiinoi.u), hoogleeraar in do goaee.quot; kundo te Groningen, werd in 1805 te Loyden geboren, alwaar zijn vader chirurgien-niajoor en directeur dor militaire geneeskundige kweekschool (toen to Loyden) was; later werd deze professor te Heidelberg. Onze S. genoot zijne allereerste opleiding te Leyden cn bezocht daarna do Hoidelbcrgsche hoogeschool, waar Dierbaeh, Leuckart, Tiodomann, Gmelin, Puchelt en Nnegeli den bloeitijd van Heidelberg vertegenwoordigden. In 1827 verkroeg S. den doctoralen graad, na verdediging zijner beroemde dissertatie: de llydrope vesiculae felleae. In hetzelfde jaar werd hij onderwijzer aan do militaire geneeskundige kweekschool te Utrecht. Driejaar lator werd hij directeur van het militaire hospitaal te Utrecht. In 1832 werd S. tot hoogloeraar te Groningen benoemd. Deze betrokking werd door hom aanvaard met do redevoering: Jje. Batavornm saeculo decimo septimo th unatome menïis atque inventis in ea praestantissimis. Hij gaf lessen over anatomie, physiologio, chirurgie en chirurgische kliniek. Bij de uitgebreidheid van dien werkkring, is het bewonderenswaardig, dat S. zulke degelijke lossen gaf en danronbovou nog de verzameling ontleedkundige en pathologische praoparaten aanmerkelijk vermeerderde.

Niettegenstaande de moer dan overvloedige hoeveelheid lossen , waarvoor S. streng studeerde, wist hij nog tijd te vinden, om verscheidene grootero en kleinere werken en verhandelingen uit te geven. Zijne beide physiologische werken: Physioluyia ijcnera-lis corporis humani en Elemenla physiologiae sper ia lis corporis hwitani hebben twee uitgaven beleefd, als bevattende de nienw-sto resultaten dor wetenschap, op heldere en bondige wijze uiteengezet.

Voorts hooft hij in de Bijdragen tot de Natuurkundige Wetew schappen D. IV. 1. geleverd: Eenige waarnemingen bij het ontleden van den O echo van Java; Waarnemingen omtrent het tongkern van den mensch; — Aantee/ceningen bij hel ontleden van den bruinen draak, D. V. I ; — Anatomische aanteekeningen, D. V. 3; —Eenige geschiedkundige zoölogische aanteekeningen, D. VI. 4; — Over de overeenkomst en het verband tusschen jicht en scrophulosis enz. (dit werk is ook in het Duitsch uitgegeven); Naschrift op bovengenoemd werk; Recherches anatomiques, physiologiques,pathologiques et semeiologiques sur les glandes labiates; in Noderl. Lancet: Bijdrage tot de anatomie der spieren van de bovenste ledemnten van den mensch; De origine, incremento et exitu phthisis pulmomtm oh-servationes anatomicae; in v. Doen's Archief: Aanteekeningen over de eigene aderen van hel hart; in Nederl. Larie.: De arteria su-pracostalis, eene nog niet beschrevene slagader van den mensch; Over de Identiteit van scrophelsto/ en tuberkelstof; Verslagen en mededeelingon der Koninklijke Academie van Wetenschappen D. I.; Over de ziekten der Negers.

De algemeene bemindheid van S., gepaard aan zijnen roem, voortvloeijendo uit zijne dogolijko werken, zoowel in als buiten ons land, maakten Amsterdam en Leyden naijverig op het bezit van zulk een' man. Op beido plaatsen werd hij tot hoogleeraar benoemd, maar bedankte voor deze beroepen cn bleef to Groningen, waar hij evenwel een jaar later door ziekelijkheid gedwongen werd, zijn ontslag aan te vragen. S. bragt zijne laatste jaren in stilte te Amsterdam door en bedankte zelfs voor zyn lidmaatschap der Koninklijke Academie van Wetenschappen, waarschijnlijk doordien hij te Amsterdam niets dan vreemden

aantvof, wier omgang voor den gemoodeiyken man niets aantrekkelijks konde hebben. Hij is te Amsterdam in 1860 overleden.

Zijne üroningsche vrienden waardeerden hem zeor hoog en betreuren nog heden zijn gemis.

Eeno ievenssehets van hem werd door Prof. v. Deen bij zijne orat. aead. geleverd, die eerstdaags in du Ann. academic, het licht zal zien , en waarvan ons goedgunstig door den schrijver inzage werd gegeven. v. P.

SEBASTIANI (Horace FitANgoia di; la Porta graaf), maarschalk van Frankrijk, werd den 11¹¹⁰¹¹ November 1775 to la Porta op hot eiland Corsica geboren. Op 17-jarigen leeftijd nam hij dienst bij het Fransche leger; na den slag van Areole benoemde Bonaparte hem tot chef d'escadron, en in 1799 werd hij door Moreau tot colonel bevorderd. Als zoodanig streed hij aan het hoofd van hot 9'¹⁰ regiment dragonders aan de Etsch, en werd bij Pastrengo den SO⁸¹⁰¹¹ Maart gevangen genomen. Spoedig uitgewisseld, keerde hij naar Parijs terug, en werd bij de omwenteling van 18 Brumaire een der ijverigste werktuigen van Bonaparte. Hij vergezelde dezen in 1800 naar Italië, waar hij zich zoowel bij Marengo, als bij Valleggio zeer onderscheidde. Den 16^Jim Januarij 1801 sloten hij en Marmont den wapenstilstand van Treviso, op last van Brune. S. was daarop in verschillende staatkundige betrekkingen te Constantinopel, in Egypte, Syrië en op de Ionische eilanden gebezigd, waarin hij groote diplomatische talenten ontwikkelde. Bonaparte betuigde hem zijne hooge tevredenheid, en benoemde hem tot brigade-generaal. In 1804 werd hij naar Duitschland gezonden, om de bewegingen van het Oostenryksche leger gade te slaan, en zijne rapporten droegen veel bij tot de opening van den veldtogt van 1805. Bij de voorhoede van Murat ingedeeld, rukte hij met do eerste Fransche troepen Weenen binnen. Bij Austerlitz werd hij bij eenen aanval op een carrd zwaar gekwetst, en kort daarna tot divisie-generaal verheven. Andermaal werd hij in 1806 als gezant naar Constantinopel gezonden, waar het hem ouder do moeijelijkste gegevens gelukte, Selim den III^dC11 in het belang van Frankrijk te winnen. Hij zette de oorlogsverklaring aan Rusland door en wist de Porto tot tegenstand te bewegen, toen de En-gelsche admiraal Duckwordth, in 1807, met een smaldeel in de Dardanellen verscheen. Hiervoor mot het grootkruis van hot legioen van eer versierd, werd S. korten tijd na Selim's val teruggeroepen. In 1808 vergezelde hij den keizer naar Spanje, commandeerde cene divisie cavallerie bij het 4^ao legercorps onder Lefebvre, en onderscheidde zich vooral bij Es-pinosa (11 November). Hierop kreeg hij het bevel over het 4^d0 legercorps, waarmede bij gedurende den winter Madrid dekte, den vijand bij Ciudad Real (27 Maart 1809) en, gezamenlijk met Victor, bij Taiavera de la Ueyna (27—28 Julij) sloeg; maar hot was vooral de slag bij Almonacid (11 Augustus), die zijnen krijgsroem zeer verhoogde, en Madrid redde. Ook aan de overwinning bij Ocaïia (18 November) had hij een roemrijk aandeel. In Januarij 1810 werd een nieuwe veldtogt geopend, waarin hij nieuwe lauweren behaalde, de gewesten Jaen, Malaga en Granada volkomen onderwierp, en er eene geregelde administratie invoerde. Het volgende jaar was hem minder gunstig; door de opstandelingen in zijn hoofdkwartier ingesloten, werd hij door Soult ontzet, en kreeg hij spoedig daarop verlof tot herstel van gezondheid. In den veldtogt van hot jaar 1812 tegen Rusland kreeg hij eene divisie ligte cavallerie bij het 2^do cavalleriecorps onder Montbrun. Aan do Moskwa streed hij met zijne gewone dapperheid en kreeg het opperbevel over het corps, toon do generaal Montbrun in dien slag sneuvelde. Toen op den terug-togt de cavallerie bijna geheel opgelost was, voerde S. oen eskadron van do zoogenaamde Heilige schaar aan. Het jaar 1813 zag hem weder aan het hoofd eener divisie cavallerie aan de Beneden-Elbe. Gedurende den wapenstilstand kreeg hij weder het bevel over het 2^lio cavalleriecorps, waarmede hij den onge-lukkigen slag aan den Katzbach leverden (26 Augustus), groote verliezen leed en den terugtogt dekte. In den slag bij Leipzig deed hij herhaalde gelukkige aanvallen; hij zelf werd door een' lanssteek gewond, doch kon bij Hanau weder aan het hoofd zijner ruiters optreden. Als commandant van Troyes gaf by deze stad aan de Bondgenooten, kreeg daarna het bevel over een cavalleriecorps en streed daarmede bij Rheims en bij Arcis-sur-

Aube. Daags daarna dekte hij met Oudinot den terugtogt, en leverde den 20^!tlt;m Maart het gevecht bij St. Dizier, een der laatste gevechten van dezen merkwaardigen veldtogt. Van Lo-dewijk den XVIII^lt;lcn ontving hij geene aanstelling, en ook in de Honderd Dagen nam hij geen deel aan den veldtogt. Hoewel niet op de verbanningslijsten voorkomende, ging h\j naar Engeland, keerde echter in 1816 weder naar Frankrijk terug, waar hij herhaaldelijk lid van de kamer van afgevaardigden werd, en ten laatste als tegenstander van de reactionnaire staatkunde van Polignac optrad. Na de Julijrevolutie van 1830 werd hij deu ll^don Augustus minister van marine, enden 17^den November minister van buitenlandsche zaken. Als zoodanig was hij een gehaat uerkmig der staatkunde van Lodewijk Philips, tot dat hij deu luien April 1834 zijn ontslag moest nomen. S. werd toen afgezant te Napels en van 1835 —1840 te Londen, toen Guizot hem afloste. Na zijn' terugkeer werd hij met den maarschalksstaf begiftigd. Sedert dien tijd vertegenwoordigde hij Ajaccio iu do kamer. Nadat hij het treurige lot van zijne eenige dochter, de hertogin van Praslin overleefd had, overleed hij den 21^stC11 Julij 1851. L.

SEBASTIANUS (Djj Heilige), geboren te Narbonne iu Gallic, behoorde ten tijde van keizer Diocletianus tot de Prue-toriaansche lijfwacht. In het geheim het christelijk geloof omhelsd hebbende, stelde zijne maatschappelijke betrekking hem dikwyls in de gelegenheid, zijne geloofsgenooten te beschermen; doch toen de keizer dit bemerkte, liet bij S. op diens weigering, om zijn geloof af te zweren, aan een' boom binden en met ontelbare pijion doorschieten. Eene vrome christin, met name Irene, nam zijn vermeend lijk weg, ten einde hot te begraven; maar zij ontdekte nog leven in hem, en onder hare verpleging herstelde hij. Weldra werd hij ontdekt en op 's keizers last doodgeslagen. Zekere Lueina, mede eene christin, begroef zyn lijk, en bisschop Damasus wijdde hem een eeuw later eene kerk. Zijne overblijfselen zijn later in alle landen verspreid geraakt, en worden in de R. Catholieke kerk voor behoedmiddelen tegen de pest gehouden. Ook is S. do patroon der boogschutters. Zijn vierdag is den 20^8,on Januarij, omdat bij op dien dag (288) is omgebragt.

SEBASTOPOL. Deze stad, vroeger Akthjar geheeten, en in 178G onder de regering van Catharina de II^d0 gesticht, ligt in het Russische Gouvernement Taurië in eene onvruchtbare, kale vlakte, aan de zuidwestkust van de Krim, en was vóór het merkwaardige beleg, dat haar algemeen bekend maakte, de voornaamste oorlogshavcn van Rusland in de Zwarte zee. De eigen-lyke stad ligt aan de zuidzijde van de groote roede. Deze strekt zich uit van het westen naar hot oosten, over cene lengte van 7000 el, is 1000 tot 1500 el breed en zoo diep, dat schepen vau den grootsten diepgang er overal in kunnen opgenomen worden. Bij elke weersgesteldheid biedt zij cene goede ankerplaats aan. Aan de zuidelijke kust der reede vindt men verschillende kleinere baaijen, als de Kalfater-haven (Carcnago-baai), de zuidelijke of Militaire haven, waar de dokken zijn, de Artillerie-baai, do Quarantaine-baai, die van Streletzka of do Schoots-baai, die van Pesehana en eindelijk die van Kamiesch en Kazatch. S. is amphitheatersgewijze op witte rotsheuvelen gebouwd, tusschen de zuidelijke haven en de quarantaine-baai, met eeno groote voorstad , de Marine-stad (Karabelnaja), tusschen de genoemde haven en de Kalfater-haven. Vodr het uitbreken van den oorlog van 1853, telde do stad, met in begrip der sterke bezetting, 41,000 inwoners. Zij was de residentie eener admiraliteit, bezat een zeer fraai admiraliteitsgebouw, een marine-arsenaal, een ipiarantaine-gebouw, twee vuurtorens en wijd uitgestrekte militaire etablissementen, eene fraaijo Grieksche kerk, benevens meer andere kerken, eene rijke bibliotheek, enz. Ten gevolge van den Parij-schen vrede van 1856 heeft S. opgehouden cene oorlogshaven te zijn. De versterkingen van S. hadden, vódr de landing der Bondgenooten in de Krim, slechts ten doel, om de vloot van de Zwarte zee tegen de Turken te beschermen, en bepaalden zich dus alleen tot de zeezijde, terwijl do landzijde geheel verwaarloosd was. Na den slag aan de Alma en de inname van Balaclava, gingen do Bondgenooten tot het beleg van S. over. De Engelschon waren onder het bevel van lord Raglan, deFranscheu onder dat van Canrobert. De eersten deden den aanval op den rcgtervleugel tegen de voorstad Karabelnaja, de laatsten tegen de

eigenlijke stad op den linkervleugel. De loopgraven werden in den nacht van den O³⁰quot; op don lO³®¹¹ October 1854 geopend, en do batterijen der belegeraars openden hun vuur op den 17^den October, doch dit had niet het gewenschte gevolg. Ue Bondgenooten waren nu in eenen alles behalve gunstigen toestand. In het laatst van October bedroeg hunne geheele magt naimwelijks 70,000 man, terwijl de Russen nagenoeg 90,000 man vereenigd hadden. Do Kussische bevelhebber, vorst Menschikow, had dan ook besloten de Bondgenooten den 5^den November te overrompelen, en dit gaf aanleiding tot den slag bij Inkermann, waarin de Russen na een hardnekkig gevecht terug moesten trekken. Na don slag hadden er vooreerst geene belangrijke ondernemingen meer plaats en de werkzaamheden van het beleg werden gestaakt, terwijl beide partijen versterkingen afwachtten. In February werd het beleg hervat, terwijl de Russen gedurende den loop daarvan gestadig nieuwe versterkingen aanlegden, en onder de leiding van den generaal Todleben het stelsel der contre-approches in eene tot dusver ongekende uitgebreidheid toepasten. Van den 9^dl!n tot den 23^al,m April word nu S. door 508 Engelsche en Fransche stukken aanhoudend beschoten en, niettegenstaande de dappere tegenstand der Russen, is het waarschijnlijk dat eene bestorming gelukt «oude zijn, doch Canrobert was hiertoe niet te bewegen.

Deze vroeg kort daarop zijn ontslag als opperbevelhebber en werd door Pelessier vervangen; terwijl Niel het bevel kreeg over de genie, in plaats van den gesneuvelden generaal Bizot. Pelessier kenmerkte zijne overname door eene bestorming, die den 22^8llt;m Mei ondernomen, doch afgeslagen werd. Eene andere bestorming op den 7^den Junij stelde de Franschen in het bezit der vooruitgeschoven werken voor de Karabelnaja, doch die van den 18^dei1 daaraanvolgende mislukte geheel en kostte den Bondgenooten een aanzienlijk verlies. Do Russische opperbevelhebber Gortschakoff, die Menschikow vervangen had, ging nu in Augustus tot den aanval op do Tschornaja over, doch leed aldaar eene gevoelige nederlaag. — Eindelijk besloten de Bondgenooten, den B⁸'⁰¹¹ September andermaal tot de bestorming over te gaan. Onder aanvoering van Mac Mahon werd het bastion Malakoff vemeesterd, en gingen do stad en do Karabelnaja volkomen in handen der Bondgenooten over.

Men zie over het beleg van S. do volgende werken:

Niel, Siïge de Sebastopol, Journal des opérations du génie, etc. avec atlas (Parijs 1858, 4quot;.); Siéye de Sebastopol, llistorique du service de l'artillerie etc. (Parijs 1859, 2 dln. 4^l,.)iW. Reilly, Sieya of Sebastopol, An account of t/ie artillery-operations (Londen 1859); Elpbenstone, Sieye of Sebastopol, Journal of the operations conducted by the corps of Royal engineers (London 1859, 3 din. 4°.); Baumgarten, Der Feldzug in der Krim von Anitschkoff^Rax-lijn, 3 din. 8^W.); Baundons, La guerre de Crim€e\ Bazancourt, Expedition de Crimée, jusgu'a la prise de Sebastopol (Parijs 1857, 2 din. 8quot;.}; \V. Riistow, Der Krieg geyen Iluszland 1854—1855 (Zurich 1855, 2 din. 8°.); Woigelt, Die Belagerung von Sebastopol (Berlijn 1861, 8quot;.); Ricordo historica militare delta speditione sarda in Orienta 1855—1856 (Turin 1857, fob); Du Casse, Précis llistorique des opérations militair es en Orient (Parijs 1857 , 8».); De Militaire Spectator, jaargangen 1855, 1859, 1860 en 1861; Kinglake, J he invasion of the Crimea its origin and an account of the progress down to the death of lord Raglan (London 1863). _L.

SEBAT (Zie Joodsche Almanak).

SEBULON (Zio Zebulon)

SECANS. In do hoogero meetkunst is do benaming S. gelijk-luidend met snijlijn, en beteekent eene regte lijn, die eene kromme lyn in twee of meer punten snijdt. In do goniometrie en trigonometrie wordt or door aangeduid, dat gedeelte van den straal des cirkels, beschreven mot de aangenomene oenheid, of zijn verlengde, dat begrepen is tusschen het middelpunt en de lijn der tangenten. Do S. van een' hoek is de hypothenusa van don regthoekigen driehoek, die do tangons van den zelfden hook en den straal tot regthoekszijden heeft; zoodat, als de hoek a° tolt, men zal hebben;

S. o _ j tang.» a.

Naai gelang de S. geteld wordt langs het boweogbare been van den hoek, of langs het verlengde daarvan, door het hoekpunt hoon, is zij positief of negatief. Diensvolgons wordt zij bij hoeken, gelogen in het l^,te en 4^de quadrant, d. i. bij hoeken tusschen 0° on 90° en tusschen 270° en 360°, met het teeken , by hoeken, gelegen in het 2^lt;le en 3^dc quadrant, of invallende tusschen 90° en 270°, met het teeken — gemerkt, de S. kan alle waarden hebben, die invallen tusschen I en cc. Alzoo is S. 0° = 1; S. 90° = cc; S. 180° = — 1; S. 270° = — oo. Van 0° tot 90° groeit do S., te gelijk mot den hoek, aan; van 90° tot 180° neemt zij af, terwijl de hoek aangroeit; van 180° tot 270° neemt zij wederom, te gelijk met de-zon, toe; cn van 270° tot 360° heeft wederom hetzelfde plaats ala in het tweede quadrant.

Behalve do boven genoemde zijn nog voorname betrokkingeu, waarin do S. voorkomt:

S. a X cos. a = 1 of S. a =-

„ S. a S. b

S. (a b) = —^

1 tang. a tang. b' tang. (a — b)

1 tang.^! a

1

- tang.' a 2 S. a

S. f a = v/

1 S. a' 1 S. a = tang. a cotang. ^ a; 1 — S. a. = — tang. a tang. j a;

Voorts:

Boog S, {■= p) — Boog tang. (=; ]/ pquot; — 1),

en meer andere van dezelfde soort, die uit de voorgaande door omkeoring afgeleid, en daarom omgekeerde goniometrische functié'n genoemd worden.

SECHELLEN of SEYCHELLES. De S., ook Mahé-eilanden, naar hot grootste van de groep, genoemd, liggen noordoostelijk van Madagascar, in den Indischen Oceaan; zij behooren tot Africa en staan onder het bestuur van Mauritius. De geheele groep bestaat uit 12 groote en 17 kleine eilanden, gelegen op den top van een onderzeesch koraalrif, dat zich 45 mijlen in do lengte uitstrekt en ongeveer half zoo breed is. Malie' ligt op 4° 35' Z. Br. en 55° 23' O. L. van Greenwich. De bevolking bestaat voor het meerendeel uit negers; slechts weinige blanken, uitsluitend Franschen, treft men er aan. Zij bedroeg in 1837 nog 7000 zielon; in 1842 niet meer dan 4400; en was in 1850 wederom tot 5800 gestegen. Omstreeks 1780 hebben do Franschen op drie der eilanden koloniën aangelegd, die zy' evenwel in 1814 hebben moeten afstaan. Het land is bergachtig, heeft overvloed van water, verscheidene goede havens en levert schoone gezigten op. Do luohtgcsteldheid is vrij gelijkmatig, niet ongezond, doch buitengewoon heet. Do grond is niet zeer vruchtbaar; toch vindt men er uitgestrekte bosschen, die een voor den scheepsbouw zeer geschikt hout opleveren; de kust is overal begroeid met kokospalmen. Do Lodoicca Sechellarum (zie dat art.) wordt, met uitsluiting van alle andere plaatsen, op de eilanden Praslin en Curieuse gevonden. De gunstige ligging dor eilanden en de vele goede havens, die zij aanbieden, maken dat er een levendige handel bestaat tusschen de bewoners der S. en Indië, alsmede met de bovolking dor eilanden beoosten Madagascar, voornamelijk in do producten van den bodem. Slechts vier van de negeu-en-twintig eilanden, die de groep uitmaken, zijn bewoond.

SECKENDORF (Vkit Ludwig von), geboren den 2ü^8tc,1 December 1626 te Herzogenaurach, in den Beijerschen kreii Ópper-Frankenland, studeerde te Straatsburg in de regtswoten-schap, wijsbegeerte, geschiedenis en godgeleerdheid, en trad in dienst van den hertog van Saksen-Gotha, die hem eerst tot bibliothecaris, daarna tot hof- en justitic-raad, toen tot hofregtor, en eindelijk tot geheimraad, kanselier en consistorie-president benoemde. Na don dood van hertog Maurits wenschte en verkreeg by een afgezonderd leven ter dienste der wetenschap, op z\in landgoed Meuselwitz bij Altenburg. Doch in het jaar 1591

werd liy iloor keurvorst Frederik den van Bruuswijk naar

Berlijn ontboden, en uan het hoofd der pas te Halle gestichte hoogesehool geplaatst. Hij overleed te Halle den Decem

ber 1692. Onder zijne schriften verdienen vermelding: Deutsche Fürstenstaat (Gotha 1065); Compendium hisloriae ecchsiasticae (Leipzig 1666). Zijn hoofdwerk echter is eene apologie voor het Lu-therauismus, naar aanleiding van Maimbourg's üisiuire Ju Lu-ihêrunisme; het is eerst onder den titel: Comnentanus historicus el apologelicus de Lulheranismo (Leipzig 1688, 3 din.; voortgezet en voltooid Frankfort en Leipzig 1692) uitgegeven, en naar eene latere omwerking in het Ned. vertaald onder den titel; Vitvoe-riye eu onpartijdiye Historie der Reformatie door Dr. J\i, Luther enz. (Delft 1718, 3 dln.).

SECKENDORF (Fiuedkicii, Heinricii rijksgraaf von), neef van den voorgaande, werd den S*¹⁶quot; Julij 1673 te Königsberg in Frankenland geboren, verloor zeer vroegtijdig zijnen vader, studeerde te Jena,to Leipzig en te Leyden, en nam in 1693 dienst, eerst bij den keurvorst van Brandenburg, later in het keizerlijke leger, waar hij als kapitein onder prins Eugenius tegen de Turken streed. In 1704 kwam hij met het Ansbaehsche regiment bij het leger der Eondgenootcn onder prins Eugenius en Marlborough, en wist hij op den Schellenborg en bij Hochstadt de aandacht dier beide veldheeren op zich te vestigen. In de volgende jaren woonde hij alle krijgsverrigtingon in de Nederlanden bij, en onderscheidde zich bij Neerwinden en liamillies en bij de belegeringen van Meenen, liijssel. Doornik en Mons. Door zijne militaire talenten en zijnen persoonlijken moed had hij de gunst van koning Augustus den H^dc° van Polen in zoo hooge mate verworven, dat dezo hem als generaal-majoor in zijne dienst nam. Toen in 1710 prins Eugenius andermaal naar Vlaanderen ging, begeleidde S. hein derwaarts, en streed in dezen veldtogt steeds gelukkig onder do generaals Fagel, Schulcnburg, den vorst van Dessau en Marlborough. Na den vrede van 1712 keerde hij naar Saksen terug, en nam in het volgende jaar als Poolsch gezant te's Gra-venhage deel aan do beraadslagingen over den Utrechtschen vrede. Nadat hij de onlusten te Warschau onderdrukt had, bragt hij veel bij tot de verovering van Straalsond. Zijne vermaardheid als krijgsman had zich reeds zoozeer verspreid, dat keizer Karei de VI^dc hem, met toestemming van koning Augustus, als luitenant-veldmaarschalk in zijne dienst nam. Tot aan den vrede van Passarowitz streed hij onder prins Eugenius tegen de Turken, werd toen naar Sicilië gezonden, cn kwam er nog vrocg-tijdig genoog aan, om deel te nemen aan het gevecht van Fran-eavilla. S. werd in 1719 rijksgraaf en in 1721 generaal der infanterie (veldtuigmeester); hij leefde in do rust, die Duitschland gedurende cenige jaren genoot, als Oostenrijksch gezant aan de hoven van Berlijn, Dresden cn Kopenhagen, waar hij zich den naam van een bekwaam staatsman verwierf. In 1733 veroorzaakte de dood van Augustus den II,'^l0I, eenen nieuwen oorlog tus-schen Oostenrijk en Frankrijk, daar Lodewijk de XVJquot; zijnen schoonzoon Stanislaus Lescynsky weder op den Poolschen troon wilde helpen. S. tot rijksgeneraal der eavullerie verheven, trok met 30,000 man over den Hundsrück en sloeg do Franschen bij Klausen den 20»^ten October 1735. De spoedig daarop volgende vrede deed S. besluiten het openbaar leven vaarwel te zeggen, toen iu 1736 prins Eugenius overleed, en hij op diens aanbeveling tot veldmaarschalk bevorderd werd. Hij voerde in werkelijkheid het opperbevel over het leger, dat in naam onder den hertog van Lotharingen (later Frans I) tegenover de Turken stond; do veldtogt van 1737 viel zeer ten nadeele der Oostenrijksche wapenen uit, en do vijanden van S. aarzelden niet hem de schuld hiervan te wijten. Hij werd teruggeroepen en in de vesting Griitz gevangen gezet. Do dood van Karei den VI^,,lt;!n maakte een einde aan zijn uitvoerig proces, want Maria Theresia liet hem op vrije voeten stellen. Na een kort verblijf op zijne goederen te Meuselwitz, trad hij in dienst van Karei den VII^dcn, cn commandeerde in 1742 diens leger tegen Oostenrijk. Terwijl deze veldtogt met de verovering van Baden zeer ten voordccle van Karei den Vir¹'quot; eindigde, was die van het volgende jaar hem zeer na-deelig. Na den vrede van Filssen in 1745 , keerde S. naar Meuselwitz terug, waar hij tot 1758 in rust leefde, toen Frederik de II^dc hem, onder voorwendsel eener ongeoorloofde briefwisseling met Oostenrijk, gevangen liet nemen. Eerst in het volgende jaar werd hij tegen een' borgtogt van 10,000 tlmler ontslagen en begaf zich eerst naar Frankenland, en in 1760 weder naar Meuselwitz, waar hij den 23^,,en November 1763 overleed.

Men vergelijke: Thoresius von S., Versuch einer Lebensbeschrei-bunff des Feldmarschalls von Seckendorf (Leipzig 1792—1794, 4 dln.). L.

SECKENDORF (Gcstav, vrijheer von), bekend onder den naam van Patrick Peale, geboren te Meuselwitz bij Altenburg den 20quot;«quot; November 1775, is meer nog om zijn' zonderlingen levensloop dan wel door zyne geschriften bekend. Hij studeerde to Leipzig on to Wittenberg en ging op zijn twintigste jaar naar Philadelphia in America, waar hij les gaf in muziek en declamatie cn waar hij huwde, doch van waar hij reeds twee jaren later naar Duitschland terugkeerde. Daar werd hy eerst aan het hof van Keur-Saksen cn spoedig daarop aan dat van Saksen-Hildburghausen in minderen rang aangesteld; doch hij hield dit loven niet lang uit. Onder zijnen boven vermelden aangenomen naam gaf hij vervolgens voorstellingen als plastisch-mimisch kunstenaar, tot hij in 1814 als professor der wijsbegeerte aan het Carolinum te Bruuswijk aangesteld werd. Dit professoraat evenwel duurde ook niet lang, daar hij uit eigenzinnigheid in 1821 weder naar America vertrok, waar de dood hem in December 1823 wegnam. Zijne geschriften bewijzen, dat hij een zeldzaam aangeboren talent bezat, maar tevens weinig grondige kennis; daaronder mogen vermeld worden do treurspelen Otto IIJ. (1805) cn Orsina (1816), zijnde dit laatste een vervolg op Lessing's Emilia Galotti; do roman Adelheid von Dergau oder innere Stimmen (Leipzig 1816); doch vooral zijne Vorlesungen über Declamation und Mimik (Brunswijk 1816, 2 dln.) en Gnmdzüge der philosophisohen Politik (Leipzig 1817).

SECLUSIE (Acte van). Deze beruchte acte werd den 4^dcn Mei 1654, weinige dagen na hot sluiten van den vrede van Westminster, in de vergadering der Staten van Holland onder eed van geheimhouding aangenomen. Daarbij verklaarden de Staten van Holland bij meerderheid van stemmen, doch onder protest van de steden Haarlem, Leyden, Alkmaar, Enkhuizen en Edam, dat zij den prins van Oranje of iemand zijner nakomelingen nooit zouden verkiezen tot stadhouder of admiraal hunner provincie, noch, voor zoo veel hun aanging, te zullen toestaan, dat hij tot kapitein-generaal der Unie werd aangesteld. De aanleiding tot deze acte van S. was de volgende: Gedurende den eersten Engelschen oorlog leed onze handel zeer veel cn dit, gevoegd bij de misnoegdheid, waardoor op velo plaatsen volksbewegingen tegen do regering ontstonden, deed deze tot den vrede overhellen, eensdeels uit handelsbelang, anderdeels tot handhaving van haar gezag, daar do Oranje-partij door de voortzetting van den oorlog steeds in krachten toenam. Van den anderen kant was ook Cromwell niet afkeerig van den vrede, omdat door de versterking dor Oranje-partij ook de aanhangers van Karei den Hquot;¹⁶¹¹ gevaarlijker werden. Hiervan onderrigt, zonden de Staten van Holland in hot begin van 1653 eenen geheimen brief aan Cromwell, waarin zij hunne geneigdheid tot den vrede uitdrukten; maar deze brief, in Engeland gedrukt, wekte het misnoegen der overige gewesten tegen Holland op, dat buiten hunne voorkennis had gehandeld. Niet te min wist dit de algemeene Staten te bewegen, gezanten naar Londen af te vaardigen; in den loop van deze vredesonderhandelingen, drongen de Engelschen er op aan, dat in het verdrag zou bepaald worden, dat noch de algemeene, noch de bijzondere Staten, aan den Prins of aan iemand van zijn geslacht do waardigheid van kapitein-generaal, stadhouder of admiraal zouden vorlcenen. Deze vernederende voorwaarde word door de algemeene Staten standvastig afgeslagen, en zou het afbreken der onderhandelingen ten gevolge hebben gehad, zoo niet Cromwell, de Staten van Holland had weten te bewegen tot eene afzonderlijke uitsluiting van den Prins. De daarop betrekkelijke bepaling werd dan ook uit het vredesverdrag weggelaten, cn dit had het aannemen der acte van S. ten gevolge.

Toen dit besluit bekend geworden was, verhieven allo gewesten hunne stem sterk daartegen en keurden het gedrag van Holland hoogelijk af. Friesland en Zeeland leverden er scherpe vertoogen tegen in; doch de Staten van Holland gaven eene uitvoerig gestelde verdediging in het licht, die door de Witt meesterlijk gesteld was, en waarin zij de tegen hen ingebragto beschuldigingen trachtten te wederleggen. Do aete van S. bleef

bestaan lot dat Karei de II^d0 deu Engelsohen troon woder beklommen had, als wanneer Holland, om hem te believen, haar den 29^stcn September 1660 introk. Ij-

SECONDE. (Zie AJimmt).

SECTIE {Lijkopening, sectio cadaveris, aulopsiu) is de kunstmatige opening der verschillende ligchaamshollen, met het doel, om aan het lijk de pathologische veranderingen, die door do voorafgegane ziekte zijn (e weeg gebragt, te beoordeelen. Hierbij heeft men op de minst mogelijke uiterlijke misvorming en de meeste gemakkelijkheid van onderzoek te letten. Om do schedelholte te openen, maakt men eeno verticale huidsnede van het eene oor naar hot andere, daarop wordt do schedelbedekking naar voren en naar achteren afgestroopt, als wanneer men met cene horizontale eirkelsnede do hersenpan open zaagt, en de horsenen blootlegt. Na afloop van het onderzoek wordt het afgezaagde schedeldak weder op zijne plaats gebragt, en denaar beneden gestroopte huidlappen met grof garen of fijn touw aan-eengcliecht, als wanneer het gelaat volstrekt goone verandering vertoont en de genaaide snede door de haren en verdere hoofdbekleedsels bedekt wordt.

Voor de opening dor borst- en buikholto wordt eene rogto snede gemaakt van het onderste gedeelte van den hals links langs don navol (om den ronden leverband niet door te snijden) naar den schaambeensboog. Nadat de huid nu van de borstkas is losgepold, worden do ribbon bij hare kraakbeeneinden van het borstbeen losgesneden, het borstbeen van het borstvlies en van het middelrif, met kort langs het been loopende sneden, aan de binnenzijde losgemaakt en het borstbeen naar boven omgeslagen, dan kan men behoorlijk do ligging en betrekkelijke grootte der voor do hand liggende organen, als hart, longen, lever, maag, milt, dikke darmen enz. beoordeelen; hierna onderzoekt men de doelen afzonderlijk door insnijding, betasting, beschouwing, door wogen, meten, microscopisch, scheikundig, tot dat men al de borst- en buikorganen heeft nagegaan; wanneer men nu het onderzoek hooft volbragt, zorgt men dat do bloedvaten, waaruit nog bloed vloeit, worden digtgebonden, dat vloeistoffen worden uitgesponsd , en nnait vervolgens de gehoele snode digt, nadat eerst het borstbeen weder is toegeslagen, dan levert ook dit gedeelte der S. geene misvorming of verminking van het lijk op, en do kleeding noch het boddogoed worden bezoedeld.

In enkele gevallen, waar ook de wervelkolom moet worden blootgelegd, begint men de S. mot het lijk op den buik te leggen, maakt eene huidsnede, die langs do geheele ruggograat loopt, en opent dan do wervels met eene opzettelijk daarvoor bestemde zaag of oen' beitel, waarna het verdere onderzoek der andere doelen bij rugligging wordt in het werk gesteld.

Bij de legale S. vallen allereerst op te merken do uiterlijke vorm, uiterlijke kentoekenen van beloediging, van ontbinding, vermoedelijke ouderdom, geslacht, spierontwikkeling, voedingstoostand. Voorts wordt het onderzoek verscbillond voortgezet, naar gelang de processtukkon vergiftiging of gewel ladigen moord doen vermoeden. In hot eerstgenoemde geval worden flosschen , voorzien van de volgende etiquetton, in gereedheid gehouden; 1°. hersenen; 2quot;, hart en longen; 3°. lever, maag en alvlooschklier; 4°. milt; 5°. nieren en pisblaas; 6°. darmen; 7°. genitalia. De enkele doelen worden afzonderlijk ontleedkundig onderzocht, op eone telkens behoorlijk gereinigde tafel, met telkens naauwkeurig gereinigde instrumenten; tevens wordt de inhoud van holten, als van hart of maag, behoorlijk opgevangen in de daarvoor bestemde flesch; vervolgens verzegele men, na opteekening van het proces-verbaal, in tegenwoordigheid der bevoegde personen de flossehon, om naar don door don regter bonoermlen scheikundige te worden verzonden. Dan, en ook dan alleen kan men mot zekerheid uit de wetenschappelijke resultaten van dit onderzoek tot een juist eindoordeel geraken. Dus niet een deel van dit of dat orgaan, maar elk orgaan mot diens inhoud, moet in zijn geheel worden bewaard, om zoodoende kleine hoovoelhodon vnn vergiften te vindon, die roods in zeer kleine giften doodelijk kunnen zijn.

Bij vermoedelijke uitwendige beleodiging, begint men hot onderzoek veeleer mot het beenstelsel der ledematen, en daarna onderzoekt men naauwkeurig den schedel, vooral den schedel-grond en de hersenen; vindt men dan nog niets, dan onderzoekt men ook de overige holten. v. P.

SECTIE. Men geoft in de moeste legers dozen naam aan do kleinste taktischo ondorafdeoling, die nog door oen'officier wordt aangevoerd, b. v. hot vierde gedeelte eener compagnie infanterie of twee stukken artillerie.

SECTOR is in het algemeen eon gedeelte van den inhoud van oen' cirkel of van eene ellips, begrepen tusschon den boog van do kromme lijn on twee stralen of voorstralon. In het eerste geval noemt men hem bepaaldelijk cirkelsoetor, zijn inhoud is gelijk aan het halve product van de lengte van den boog en don straal dos cirkels, waartoe hij behoort, of, wanneer men het aantal graden van don hoek door o voorstelt, ook:

a

I = ,y »•gt; -----.

360°

Het ligohaam, dat ontstaat door de wenteling van oen'cirkel-sector om een van de grensstralen, is een bolvormige sector. Het is een gedeelte van een' bol, begrensd door een deel van het bolvormige oppervlak en een kegolvlak, waarvan het toppunt in het middelpunt van den bol ligt, en de schuinsohe zijde gelijk is aan den straal dos bols. De inhoud wordt voorgesteld door de formule:

I = | ?r r-. h,

als /i de hoogte is van het bolvormige segment, dat den S. van het oppervlak van don bol afsnijdt.

Door S. wordt eindelijk nog in de sterrekundo oen instrument aangeduid, waarvan men zich bedient, om de afstanden der sterren tot het zenith te moten.

SECUNDIANEN. Een aanhang onder do Valcntinianen, welke een' tak dor Gnostieken uitmaken (zie Valetiluu'anen en Gnostieken). Hun stichter Secundus, die in do II'¹⁰ eeuw leefde, leerde twee eeuwige beginselen, licht en duisternis, waaruit goed en kwaad ontstaan zijn. Zie Dualismus.

SEDAINE (Michel Jean), talentvol schrijver voor het too-neol, werd in 1719 to Parijs geboren. Zijn vader, die architect was geweest, overleed in zeer berooide omstandigheden, zoodat Michel zich verpligt zag metselaar te worden, door welk handwerk hij voor zich, zijne moeder en twee jongere broeders do kost won. Zijne vlijt trok de aandacht van don bouwkunstenaar Buron; terwijl eenigo gedichten, door hem gemaakt, in handen kwamen van Lecomte, die er zoo veel goeds in vond, dat hij S. de middelen vorsehafto, om zich geheel aim de letteren te wijdon. De grootste voorliefde gevoelde hij voor de opéra comi-que; zijn eerste stuk in dat genre was Le diabh a guatre (1756), waarvoor Philidor de muziek componeerde. De liefste zijner opera's is Rose et Colas (1764). Behalve deze zijn do volgende nog zeer lang op het repertorium gebleven; Aline, reine de Goh conde, Amphytrion, Lc magnifique, Aucassin et Nicolelle, Richard Coeur da Lion en Guillaume Teil-, Grétry en Monsigny schreven daarvoor de muziek. Onder zijno comedion verdienen slechts twee meer bijzonder vermeld te worden, namelijk; le Philosophc sans le savoir (1765) en la Gageure impreme. Zijne gedichten en hekelbrieven, allen van bijzondere vlugheid en gemakkelijkheid getuigende, waren in zijnon tijd zeer gezocht, en even zoor zijn leerdicht Le Vaudeville (Parijs 1756). S. word in 1768 lid dor academie, on overleed den l7'^,0,l Mei 1797. Zijne Oeuvres dramaliques verschonen te Par(js (1760 en 1766, 4 doelen). Eene bloemlezing daaruit {Oeuvres choisies), bezorgd door Auger, die haar door S.'s levensbeschrijving liet voorafgaan, zag aldaar, in 3 doelen, in 1813 hot licht. Vergelijk over S. het geschrift der vorstin van Salm, Eloge historiqut de Michel Jean Sédaino on de lofrede, op hem door Ducis in do Franscho aca. domie voorgedragen.

SEDAN, eene oude vesting en hoofdstad van een arrondissement in het Franscho departement dor Ardennen, ligt aan de Maas in eene vlakte, waar bijzonder veel moeskruiden goteeUl worden. Dit stadje hoeft eene bevolking van 15,000 inwoners, is niet zeer regelmatig maar netjes gebouwd en heeft eenigo vrij broede straten, groote markten en lieve wandelingen, met fraaye fonteinen. Men vindt er eene hervormde on vier R. Catholioko kerken, uitgestrekte magazijnen van wapenen mot een arsenaal, alsmede een zeer sterk kasteel, op hetwelk Turenno het eerste

daglicht zng, ter eere van welken maarschalk op de groote markt voor het stadhuis een metalen standbeeld opgerigt is. S. is niet alleen belangrijk als Franscho grensvesting, maar voornamelijk ook door zijno lakenfabrieken, dio jaarlijks voor ongeveer 30 millioen gulden aan laken stoffen opleveren. Buitendien vindt men er velo andere fabrieken, als van aardewerk, geweren, percussiedopjes, staalwaren, voorts wolspinnerijen, looije-rijen, verwerijen en branderijen. Ook wordt er veel handel in koorn en droogerijen gedreven.

SEDES (of Sella) STERCORARIA was in vroeger tijd een porphieren stoel, dio voor do deur der kerk van St. Lateraan te Rome stond, en waarop de nieuw verkozen paus plaats nam; terwijl men do woorden zong; Suscitat de pulvere egemm et de s t e r-c o r c. er ij it pauperem (Ps. CXIII: 7). Volgens sommigen diende deze stoel, waarvan do zetel eene opening had, om door onderzoek de mogelijkheid voor te komen, dat andermaal eene vrouw (zie Johanna_t Pausin) zich op den pauselijken zetel plaatste. Hoe dit zij, do bedoelde gestoelten, want er waren er twee, zijn sedert lang niet meer aanwezig. Zie Schmid, Lex. ecch D. III, blz. 33.

SEDULIUS. Een priester, die in do V^de eeuw loefde en zich bekend heeft gemaakt door onderscheidene dichtstukken, waarvan een, Mirabilia divina, over het Paaschfecst het voornaamste is. Ook stelde hij een hymne Ue incarnatiune verbi uit versregels van Virgilius zamen. De cditio princcps van het eerstgenoemde is te Leipzig in 1499, en eene volgende door Juret te Parijs in 1585 in het licht gegeven. Latere uitgaven van S. zijn; die van Oellarius (Hallo 1704, lierdr. aid. 1756), dio van Arnt-zenius (Leeuwarden 1781), en die van Arevali (Rome '794).

SEELAND (Deensch Sjalland), het grootste en belangrijkste eiland van het koningrijk Denemarken, ligt tusschen het Kattegat on do Oostzee, wordt door do Sond van Zweden gescheiden en door de groote Belt van Funen, is iets meer dan 16 mijlen lang en tusschen 13 en 14 breed, heeft op eene oppervlakte van

127-t □ mijl 500,000 bewoners, en is een schier geheel vlak land,

slechts aan de zuidoostkust met kalkbergen bezet. De kust biedt vele inhammen aan. Fiords genoemd, waarvan de grootste is do Roeskildo-Iscfiord aan de noordkust. Rivieren vindt men er weinig! de belangrijkte is do Suusa in hot zuiden, 11 mijlen lang, daarentegen zijn er vrij groote meren, o. a. het Esroin-, Aire- en Furemoer. Zoowel do riviertjes als de meren zyn zeer vischrijk. Fraaije beukenbosschen versieren sommige streken van het eiland, dat op do meeste plaatsen, voornamelijk in het zuiden, uitmuntend bouwland oplevert, terwijl hot noorden hier en daar zandig en onvruchtbaar is; ook treft men er veel weilanden aan, die rundvee on paarden ter grazing dienen.

De voornaamste stad op S. is Kopenhagen, de koninklijke residentie (zie Kopenhagen)-, andere merkwaardige steden zijn Roeskilde (zie lloeskilde) on Elseneur (zie Elseneur)-, bovendien vindt men er, behalve vele kleine steden, eenige koninklijke lustsloten en de vesting Kronberg.

Het stift S. bevat behalve het groote eiland S. nog do eilanden Sams-oë, Moen (Meeuwen-eiland) en Bornholm, benovens vele en daaronder ook onbewoonde eilandjes. Het stift beslaat eene oppervlakte van 144 □ mijlen en bevat 540,000 bewoners; het wordt in zes stiftsambten verdeeld, met namen Kopenhagen, Frederiksborg, Holbek, Sor-öe, Prast-öe en Bornholm.

SEETZEN (Ui.mon Jaspa it), reiziger en natuuronderzoeker, werd den 30quot;^len Januarij 1767 te Sophiengrodcn nabij Jever in Oost-Friesland geboren. Hg studeerde van 1785 tot 1788 te Göttingen in de genees- en natuurkunde, en deed daarop verscheidene togten door Duitscliland en Holland. Door begunstigers daartoe in staat gesteld, ondernam hij nu grootore reizen. Hij scheepte zich namelijk in Junij 1802 naar do Levant in, bezocht vooreerst Aleppo, cm er grondig Arabisch te leeren, dan Syrië cn Palacstina, in 1805 bezocht hij den Libanon, het beroemde cederboseh, de ruïnen van Baalbek cn den Anti-Li-bannn cn in het volgende jaar den oostelijken oever van den Jordann cn de Doodo zee, ontdekte er de bouwvallen van Dscher-rnscli (het oude Gerasa) bij bet dorp Soef, 20 mijlen ten zuiden van Damascus. In 1807 beklom hij do bergen Sinai en Horob, en toog over Suez naar Cairo, waar hij de Mohammedaansche o-odsdienst openlijk aannam en twee jaren bleef, welken tijd hij besteedde tot het aanleeren der verschillende dialecten van de

Arabische taal en tot het bijeenbrengen van eene zeer kostbare verzameling van oudheden, zeldzaamheden en handschriften, welke zich tegenwoordig te Gotha bevindt.

S. vertrok daarop naar Mekka, om er in de maand Ramadan de groote vasten door te brengen; hij deed van daar wel even oenen togt naar de Roode zee, doch keerde weder in 1809 naar Mekka terug, teekende er het plan der stad en do afbeeldingen dor omstreken en bepaalde er de ligging door astronomische waarnemingen. In 1810 bezocht hij, in gezelschap van een' geleerden Arabier, Yemen, en de koffljplantaadjen van Hadije, Kusma, Doran, Sado, Aden en Moeca, Van deze laatstgenoemde plaats schreef hij den I7^llcl' November 1810 een' brief aan den heer von Lindenau in Gotha, welke bot laatste berigt behelsde, dat men in Europa van hem ontving.

Vier jaren later vernam men door een schrijven van den heer Buckingham, een' Engelsch reiziger, aan den Heer von Ham-mor do volgende bijzonderheden; „Gedurende de reis van Dschidda naar Mocca had S. verscheidene handschriften en vele voorworpen van natuurlijke historie bekomen, die hij naar Europa wilde zenden; doch naauwelijks kwam hij te Mocca, of do Dola (gou-verneur der stad) maakte er zich meester van, meenende, dat zij schatten behelsden. Niets er in van zijne gading vindende, zond hij die aan den Iman van Sana, onder voorgeven, dat do eigenaar er van zich van tol betoovoringen bediende. Onze reiziger, vruchteloos op do teruggave zijner verzamelingen aangedrongen hebbende, was in October 1811 naar Sana vertrokken, om zich bij don Iman te vervoegen; doch weinige dagen na zijn vertrek vernam men te Mocca, dat hij plotseling te Taes overleden, en, naar allen schijn, op last van den Iman vergiftigd was. Eer hij Mocca verliet, had S. zijno belangrijkste papieren aan den koopman Bcnzoni toevertrouwd, om dezo aan zijnen beschermer, den hertog van Gotha, te bezorgen; doch Bcnzoni, door eene gevaarlijke ziekte aangetast, voor dat hij zich van ziinon last had kunnen kwijten, had die papieren aan een hoofd der Baniancu, in dienst der Engelsche O.-I. Comp., ter hand gesteld, aan wien de Dola, hiervan onderrigt, hen ontnam; zoodat men het reisverhaal van S. in Arabië en de verzamelingen, aldaar bijeen gebragt, voor ons kan verloren rekenen.quot; Zijne handschriften zijn evenwel later in handen van professor Kruse te Dorpat gekomen.

. Hoe kort ook do loopbaan van S. was, plaatst hetgeen hij verrigtte hem toch naast do beroemdste reizigers. Zijne talrijke sterrokundige waarnemingen dienen, om met meer naauwkeu-righeid de aardrijkskundige ligging van verscheidene steden in Syrië, Palacstina en Arabic te bepalen; de kaart der Doode zee en haren omtrek, welke hij opnam, geeft ons een klaar denkbeeld dezer zoo weinig bekende landstreek; de ontdekking der bouwvallen van Dscherrasch en Philadelphia opent een nieuw veld van onderzoek voor de oudheidkenners, en de opschriften, die hij medebragt, zullen waarschijnlijk een nieuw licht over de geschiedenis dezer oude stroken verspreiden. Zijne beschrijvingen van Damascus, Acre, Cairo, Suez, Dschidda, Sana, Mocca, en vooral van do heilige steden Medina en Mekka behelzen meer bijzonderheden dan eenige andere, welke wij bezitten; terwijl de Oostersche handschriften, die hij aan den hertog van Saksen-Gotha zond, met de oudheden en natuurlijke voortbrengsels, voortrcffelijko bouwstoffen opleveren voor hen, die de taal en natuurlijke historie van het Oosten willen beoefenen. Men vindt in verscheidene Duitsche tijdschriften eenige brieven van S. aan do heeren von Zach, von Hammer en von Lindenau; terwijl het reisverhaal, sedert zijn vertrek, in 1802, tot zijno reis van Cairo, in April 1809, door hem zeiven in orde gebragt, in handen zgner familie gekomen is, die voornemens was, het uit to geven,

SEGESÏA, ook wel Aegesta, Egesta, op do noordkust van Sicilië, aan eene diepe baai, waarschijnlyk het tegenwoordige Castcllamare, was door de Chalcideërs uit de stad Zancle gesticht, ofschoon het volksverhaal, gelijk uit de woorden van Cicero (Verres IV. 33) blijkt, hot ontstaan dier stad aan eene schaar gevlugte Trojanen toeschreef, en alzoo Aeneas als stich-tor noemde. Een oorlog, die in 416 tusschen S. en dc naburige stad Sclinns uitbrak, gaf den Atheners aanleiding, er eene geduchte raagt aan volk cn schepen heen te zenden onder Nicias, Lamacluis on Alcibiades. Na den ongelukkigon afloop van dien

togt, riepen die van S. de hulp der Carthagers in, die, 410 jaren v. Chr., ruim 5000 man en in het volgende jaar wel 100,000 man derwaarts zonden. De stad bleef bezet door de Carthagers, die door Agathoeles van Syracuse wol voor korten tijd verdreven werden, doch weder terug kwamen en zich staande hielden tot dat do bewoners, tijdens den eersten Punischen oorlog, do Car-thaagscho bezetting vermoordden en de stad onder de bescherming der Romeinen stelden, die haar wegens hare voorgewende ïrojaansche afkomst eene zekere mute van vrijheid lieten behouden. Op den berg Eryx stond een slechts gedeeltelijk voltooide tempel, welke aan Venus gewijd was.

SEGESTES, even als Herman of Arminius, een vorst der Cherusken, tijdens de oorlogen der Romeinen in Germanic. Hij wordt als getrouw en zacht van karakter geprezen door do Romeinsche schrijvers, die daarentegen Arminius laken. Arminius had Thuesnelda, de dochter van S., die aan een' anderen vorst ten huwelijk beloofd was, met geweld tot vrouw genomen, en zoodoende den haat zijns schoonsvaders op zich geladen. S. bragt de plannen der Germanen voor de nederlaag van Varus (9 jaar n. Chr.) aan het licht, en wenschte, te gelijk met andere stamhoofden, met ketenen beladen te worden, tot dat de waarheid van zijn beweren zou blijken. Varus sloeg de waarschuwing in den wind en leed eene geduchte nederlaag; terwijl S. door zijne landgenooten gedwongen werd, zich aan hunne zijde te scharen. Toen Germanicus (14 jaar n. Chr.) den strijd aan gene zijde des Rijns hervatte, riep S. de hulp der Romeinen tegen zijne stamgenooten in. Hij werd met velen der zijnen, waaronder ook zijn zoon Segimund en zijne dochter Thuesnelda ontzet, en hield zich later in de Romeinsche provincie Galllë op. Thuesnelda beviel van een' zoon, die te Ravenna werd opgevoed en vele wederwaardigheden moet hebben ondervonden, waarvan het verhaal echter schijnt verloren te zijn gegaan. Men zie over S. een uitvoerig berigt bij Tacitus, ^lnna/es. Boek I. blz. 55 volg. De naam dor dochter, aldaar niet vermeld, komt voor bij Strabo.

SEGHERS (Danicl), beroemd bloemschilder, werd den 5^,1lt;l,1 December 1590 te Antwerpen geboren, en door J. Breughel in de kunst onderwezen. Hij trad reeds op jeugdigen leeftijd in de orde der Jezuïten en schilderde bij voorkeur de legenden hunner Heiligen, of liever die tafereelen werden door andere meesters volgens zijne aanduiding geschilderd, en door hem met oen' schoon geschilderden bloemkrans omgeven. S. bezocht ook Rome en bestudeerde de groote meesters, maar keerde toch in 't eind weder tot de schoone kinderen van Flora terug, welke hij zoo meesterlijk en naauwgezet wedergaf, dat zij nu nog, na zoo vele jaren, als op zijne paneelen schijnen te bloeijon. Dikwijls zijn deze bloemen geslingerd om geschilderde basreliëfs; somtijds zijn zij in vazen tot bouquetten verecnigd. Zijn werk was zeer gezocht. Vorston en grooten wedijverden om hot bezit er van en betaalden dit duur. De prins en prinses van Oranje vereerden S. voor twee geschilderde vazen met bloemen een gouden palet, een' geëmailleerden rozenkrans en een gouden crucifix van een pond zwaarte. To Antwerpen in do Jezuïten-kerk bevindt zich eene Maria mei hel kind, door Rubens geschilderd, en waarom S. eene bloemguirlande slingerde. Het museum te Amsterdam bezit een' grooten bloemenkrans van S. met oen' St. Ignatius van C. Schut; het museum te 's Gravcnhage een' dergelijk en krans, met Maria en hel kind daarin. Te Woenen hezit de galerij Belvedere drie stukken van S. in dergelijken trant en andere musea eveneens; terwijl de middentafereelen vaak door C. Schut, enkele koeren door v. Dijck en andere meestors uit de school van Rubens zijn vervaardigd. S. overleed den 2^,ien November 1661.

SEGHERS (Gerard), historieschilder, broeder van bovengenoemde, geboren te Antwerpen in 1589, werd door H. van Ba-^Cn ™quot;i i ^{JnnSSOnS in de kunst} onderwezen, en schilderde aanvankelijk landschappen met bijbelsche stoffaadje. Vervolgens naar talie gereisd, studeerde hij daar vooral naar de werken van anfredi en Cigoh. Van daar schijnt hij zich naar Spanje begeven te hebben, waar hij in dienst van het hof stond. Naar Antwerpen teruggekeerd, schilderde hij in den donkeren, krach-tigen trant van Caravaggio; maar daar de smaak zijner tijd-genooten meer was voor het heldere en schitterende coloriet van Rubens en diens school, trachtte hij zijne Italiaansehe manier iX.

met die van Rubens te vereenigen, hetwelk hem niet slecht gelukte. Zijne werken zijn zoor talrijk. Men treft deze vooral aan in Belgische kerken en musea. Het museum van Antwerpen bezit van hom: De verloving der II. Maagd, De IJ. Maagd met het kind en St. Catharina, De verrukking der II. Theresia, St. Stanislas in de orde der Jezuïten opgenomen, enz; de St. Jakobskerk aldaar: St. Yves en St. Carlo Borromeo; de Liovovrouwekerk te Brugge; Dc aanbidding der drie Koningen en eene voorstelling van den Heiland; do St. Bavokerk te Gent: Den marteldood van St. Livinius; de St. Michielskerk aldaar: De geeseling; de St. Pieterskerk aldaar: De genezing van een' blinde door Petrus 'en De opwekking van Lazarus; het Belvedere te Woenon: twee door S. gestoffeerde landschappen van Artois; het museum te Berlijn: Christus bij Martha en Maria; de Louvre: St. Franciscus in geestvervoering. S. overleed te Antwerpen in 1651. Daar zijne schilderijen zoor geacht waren, bestaan er vele gravuren naar, door Bolswert, Paul Pontius e. a. vervaardigd.

SEGHERS (Hercules;, een uitmuntend kunstenaar uit den bloeitijd der Hollandscho school, die in zijne, met buitengeraee-nen rijkdom van phantasie gecomponeerde landschappen veel genialiteit verried, maar door zijne tijdgenooton blijkbaar niet begrepen word. Er moest nog eerst oen Rembrand komen, eer men het begrip verkreeg van do schoonheid eener oven breede en stoute, als krachtige en indrukwekkende vertolking der natuur. En zelfs toen nog werd dat begrip lang niet algemeen! S. vond geeno aanmoediging, noch voor zijne schilderijen, noch voor zijne etsen, die, blijkens oenige exemplaren in het prent-kabinet van het Amsterdamsche museum bewaard, met behulp van een eigenaardig procédé bewerkt en eene soort van kleurendruk waren. Rembrand beeft ongetwijfeld die prenten niet alleen gekend en in bezit gehad (blijkens den inventaris van zijn' inboedel), maar ijverig en met vrucht bestudeerd. Hij besefte er de waarde van, en do maker zelf, ondanks impopulariteit en gebrek, gevoelde dat zij tot het nageslacht zouden spreken van zijn genie. Dit belette niet, dat hij onder de miskenning gebukt ging; hij trachtte haar to vergeten door zich aan onmatigheid over te geven, en verloor het leven, ten gevolge van oen' val in dronkenschap. Immerzeel verzekert, dat van z(jn werk 15 bekende prenten zijn over gebleven. Men vermoedt hot bestaan van nog meer.

SEGMENT. In do meetkunde is een S. een gedeelte van een der zijden eener vlakke figuur, dat door ceno lijn, die aan zekere eigenschappen voldoet, wordt afgesneden. Alzoo verdeelt de loodlijn, die uit do hoekpunten van een' driehoek op do tegenover geplaatste zijde wordt neórgelaten, deze in twee segmenten; en zal eene lijn, die de drie zijden des driehoeks of hare verlengden snijdt, anders gezegd een transversaal, elk der zijden in twee segmenten verdeelen, die de eigenschap hebben, dat de producten der niet aan elkander grenzende segmenten even groot z'un; de segmenten zyn in dat geval de afstanden van het snijpunt tot elk der hoekpunten. Uit het laatst aangehaalde voorbeeld blijkt, dat het S. niet altoos oen gedeelte der zijde is, maar ook grooter dan deze kan zijn. Een aantal soortgelijke voorbeelden zouden hier nog zijn bij te voegen, die voornamelijk voorkomen bij de leer der transversalen.

Een cirkel-S. is een gedeelte van een' cirkel, dat door eene koorde wordt afgesneden. Iedere koorde verdeelt alzoo den cirkel in twee segmenten, van welke het eene kleiner, het andere grooter is dan de halve cirkel. De inhoud wordt gevonden door den inhoud des sectors te verminderen met dien dos driehoeks, gevormd door do koorde en do stralen, die van de ein-den der koorden naar het middelpunt getrokken worden.

Een bolvormig S. is oen gedeelte eens bols, dat door een plat vlak daarvan wordt afgesneden. Het gebogen oppervlak van een bolvormig S. is gelijk aan het product van den omtrek eens grooten cirkels van den bol, waartoe het S. behoort, en zijne hoogte, of

O = 2 n r h,

als r den straal van don bol en h de hoogte van het S. voorstelt. Do inhoud van een bolvormig S. is gelijk aan den inhoud des cilinders, die het grondvlak van het S. tot basis, en de helft van zijne hoogte tot hoogte heeft, opgeteld bij den

.Icn berg Taeselot, een uur ten noordwesteu yan Sainte-Seine in het departement Cöte d'or, do voornaamste geacht mug worden. De S., welker loop zeer gekronkeld is en daarom veel langer, dan zich uit den afstand tusschen de bron en den mond zou laten vermoeden, stroomt voorbij Chitillon en treedt het departement Aube binnen. Zij loopt er langs Mussy-l'évfeque en Bar-sur-S., deelt do stad Troyes in twee deelen, bespoelt Mery, 1'ont-aur-S. en Nogent, neemt in hetzelfde departement de Ourse en de Barse op, bij welke laatste zij bevaarbaar wordt, ofschoon zij eerst na hare vereeniging met de Aube, omstreeks Nogent, voor grootere vaartuigen bruikbaar is. In het departement S. et Marne stroomt de S. langs of door Brny, Monte-reaii, het bosch van Fontaineblenu en Melun, ontvangt er de Yonne, de Loing, en komt in het departement der S. Aldaar loopt zij door Corbeil, waar zij de Essone en de Orgo opneemt; Vil-leneuve, waar de Yères zich in haar ontlast; Choisy; Charenton, waar zij de Marne ontvangt, en komt vervolgens binnen Parijs, dat zij van het zuidoosten naar het noordwesten doorstroomt, er tweo eilandjes vormende (zie Parijs). Na de hoofdstad weder verlaten te hebben, bespoelt zij Passy, Auteuil, öaint-Denis, het bosch van Saint-Germain, neemt de Olso op, en zet dan haren loop voort langs Poissy, Triel, Meulan , Limay en Koche-Guyon, beneden welke plaats de Epte zich in haar ontlast. Na in het departement Eure langs Vernon en Andelys gestroomd en de Euro opgenomen te hebben, treedt zij hot departement der Benedcn-S. binnen, waar Elbeuf, Kouaan, Ducler, Maille-ray en Caudebec aan hare oovern liggen. Haren loop nu westwaarts nemende, vormt do S. do grensscheiding van het departement, bespoelt Quilleboenf, waar hare breedte aanzienlijk rermeerdord wordt, ontvangt nog de Bolboc, de Lozarac en de Ilillo, vormt do haven van Ilonfleur, en ontlast zich bij Hftvre-de-Gramp;ce in het Kanaal. Die uitwatering, welke omstreeks 3 uren breed is, vergunt, in weerwil der vele banken, die er worden aangetrofl'en, den toegang aan vrij diepgaande bodems, die mot behulp van den vloed te Rouaan kunnen komen, van waar dan schepen van minderen diepgang do goederen nanr Parijs brengen. Het verkeer met etoombooten is vooral op dit gcdeelto dor rivier zeer levendig. Do vaart op do S. is echter zeer lang-wijlig, wegens de tallooze bogten der rivier, welker lengte op ongeveer 160 uren geschat wordt. Door kanalen staat do S. in gomoenschap met do Somme, do Schelde, de Maas, do SaOno en don Rijn. Ebbe en vlood doen zich tot omstreeks 24 uren van den mond gevoelen.

SEINE (Departement), het kleinste departement van Frankrijk, dat echter, daar hot do hoofdstad bevat, het grootste aantal inwoners telt. In 1862 bedroog dit op 8,64 □ mijlen 1,953,660 fiolen, waarvan 1,696,141 de bevolking van Parijs uitmaakten. Het departement, dat een deel van het oude Islo-do-Franco is, wordt door bet departement S. et Oise geheel Ini'osloten. Men vindt er op den meerondeels vlakken bodem eonige heu-vels, onder welke den Montmartre, en de bosschen van Boulogne en Vincennes. Het departement wordt besproeid door de S., de Maine en de BiÈvre, en levert granen, wijn, boomvruchten , groenten, eenigo soorten van steen en gips op. De hoofdplaats en zetel eens aartsbisschops is Parijs. De beide andere arrondissementen zlju genoemd naar de steden St. Denis, mot do Benedictijner-abdij, waar eeuwen lang de koningen van Frankrijk begraven worden,en Sceaux, met fabrieken van aardewerk. Andore merkwaardige plaatsen, welker aantal in den omtrek dor hoofdstad natuurlijk aanzienlijk is, zijn Nouilly, Vincennes, Biectro, met een gesticht voor krankzinnigen , Passy met mineraio bronnen, enz.

SEINE et Marne, een dor departementen van Frankrijk, hetwelk door die van do Oise, Aisne, Maas, Aube, Yonne, Loiset en S. et Oise wordt ingesloten, on in den aanvang van 1862 op ruim 107 Q mijlen 352,312 inwoners had. Het is vlak, doch met enkele heuvels; heeft verscheidene bosschen, onder welke dat van Fontalnoblcau; wordt besproeid door de Seine, de Marne, do Hyèros, de Yonne en eenigo riviertjes van mindere betcokenis, en wordt verdeeld in 5 arrondissementen. De \oortbrengselen zijn: graan, wijn, kaas (fromago do Brie), visch, wild, enz. terwijl or goede weilanden worden aangetroffen, waarop rundvee en schapen worden aangefokt. Er zijn steengroeven cn vele fabrieken. De arrondissementen worden genoemd naaide steden: Melun, de hoofdplaats van het departement; Mcaux Couloramiers; Fontainebleau, met een prachtig kasteel, en Pro-vins. Andere merkwaardige plaatsen zijn Nemours en Montereau, op welks brug in 1409 Jan zonder vrees, hertog van Borgondië, in tegenwoordigheid van den dauphin, vermoord werd, enz.

SEINE et OISE, een departement van Frankrijk, hetwelk dat van de Seine aan allo zijden omringt, zelf wordt ingesloten door de departementen Oise, Seine et Marne, Tjoiret, Eure, Euro et Loir, en in den aanvang van 1362 op ruim 102 □ mijlen 613,073 bewoners had. De bodem hoeft slechts onbeduidende hoogten en is nagenoeg geheel vlak; het klimaat is er gematigd en gezond, welke laatste hoedanigheid alleen de moerassige streken, wegens de aldaar menigvuldig voorkomende nevels, niet bezitten. Behalve de Seine, do Oise en de Marne, treft men er een tal van kleine rivieren en beken aan, welke niet bevaarbaar ziju. Onder de bosschen, die er gevonden worden, is dat van St. Germain het voornaamste. Do nabijheid der hoofdstad, met hare veelsoortige behoeften, heeft den landbouw eene hooge mate van ontwikkeling doen vorkrijgen. Het departement levert verschillende soorten van granen, wijn, boom- en peulvruchten, groenten, paarden, vee en schapen op. Er »ijn steengroeven en fabrieken van allerlei aard. Ook wordt er goede porcoleinaarde gevonden.

Het departement wordt verdeeld in 6 arrondissementen, genoemd naar do steden; Versailles, de hoofdplaats van het departement, Mantes, Pontoiso, Rambouillet, Corbeil en Etampes. Andere voorname plaatsen in hot departement z\jn; Montmorency; Poissy, waar in 1561 het zoogenoemde Colloque de Poissy gehouden werd; St. Germain en Layo, met een kasteel, waar oudtijds vele koningen hun verblijf hielden; het kasteel Malmaison, tot 1224 eene eenvoudige schuur, dio ter herinnering aan een' inval der Noormannen, den naam van Mala domus droeg; Siivres, met de beroemde porceleinfabriok ; Marly, met de vermaarde waterwerken; Saint-Cloud, mot een prachtig kasteel, enz. (voor nadere byaonderheden, zie men de verschillende artikels).

SEINEN, seintoekens of signalen zijn in het algemeen ann-genomene teekeus, waardoor men een of ander, hetzij van nabij, hetzij op afstanden, kenbaar wil maken. Do voorposten van een leger, in de nabijheid van don vijand, ontvangen wachtwoorden, die dikwijls veranderd en steeds geheim gehouden worden. Bij do nadering van een' persoon spreekt do soldaat het sein uit, daarop moet do andere met het eonfrn-«cm antwoorden; kan hij dit niet, dan wordt hij aangehouden en ann do wacht overgeleverd. Op die wijze tracht men zich togen spionnon te beveiligen. S. mot lantaarns zijn bij nacht zeer gebruikelijk op binnenvaarten, om do aanwezigheid van schepen aan te dulden en hot aanzeilen to voorkomen. Eene vrij volkomeno manier van S. is die door middel van seinvlaggen, zoo als bij do zeevarende natiën in gebruik zijn. Iedere natie heeft hare eigene seinvlaggen, die met bepaalde nommers zijn gemerkt, en waarmede, door haar op eene voorgeschrovcne wijze te eombineren, een groot aantal getallen kan aangegeven worden. Ieder getal komt overeen met eeno bepaling, die in de seinboeken, waarvan ieder schip voorzien wordt, is imschroven. Bovendien zijn er geheime S., die alleen aan do bevelhebbers dor schepen bekend zijn. In tijd van oorlog worden do nommers der vlaggen veranderd. Nog maakt men gebruik van zoogenaamde telegraaphvlaggen , die meer bepaaldelijk bestemd zijn, om zineneden, op bijzondere omstandigheden betrekking hebbende, over te seinen, mot andere woorden, waarmede men zich op twee schepen met elkander over ieder willekeurig onderwerp kan onderhouden. De hier bedoelde S. dienen tot onderling verkeer der oorlogschepen van denzelfden staat. Tot de S. uit het dagseinbook der Nederlandsche zeemagt zijn noodig: 10 vlaggen, 10 wimpels en 3 herhalingswimpels. In geval van stilte, als de vlaggen niet uitwaaijen, vervangt men haar door seinramen. Do koopvaardij-schopen maken veel gebruik van do seinen van Marryat, die door verschillende natiën, om zich onderling op de schepen te doen verstaan, zijn aangenomen. Sedert 1855 echter hebben do genoemde S. veel van hunno algemeenheid verloren, daar door Reynold-Chauvancy een stelsel is aangewezen, dat op het eerstgenoemde door zijne eenvoudigheid veel voor heeft. Het Code Reynold is voor de Fran-ache oorlogs- en koopvaardij-marine aangenomen, en onder-

anderen eerst do ingebragte beschuldigingen wilden onderzooken, cn zoo noodig do onrogtzinnigo bisschoppen afzetten. Uit deze ceno oneenighoid ontstonden andore, zoodat het gohoele concilie onverrigter zake uiteen ging.

SELEUCIDEN is de naam eener vorstendynastie van hot Syrische rijk, aanvangende met Seleucus Nicator on geregeerd hebbende tot op don ondergang van het rijk zelf, van 312—64 v. Chr. De moesten dozer vorsten waren wollustolingon on zwolgers, niet in staat hun uitgestrekt koningrijk te beheer-schen. Reeds de eerste opvolgers van Seleucus Nicator, met namen Antiochus Soter, Antiochus do II¹¹⁰, Selcucns do II'¹⁰, en de III¹'⁸, handelden hoogst onverstandig door hot Grieksche element in hunne staten altijd voor hot Aziatische te trokken, en Europosche instellingen bij hunne onderdanen te willen invoeren. Het noodzakelijke gevolg hiervan was, dat de Aziatische volksstammen ieder oogenblik geneigd waren, zich aan hunne heerschappij te onttrekken. Ofschoon nu wel Antiochus do III^d0 of do Groote (224—187 v. Chr.) het uiteenspatten van het rijk met krachtige hand tegenging, zoo kwamen toch telkens weder nieuwe verwikkelingen to voorschijn, voornamelijk onder Antiochus den IV^don, Epiphanes, die het verval van het grooto koningrijk meer eu meer in do hand werkten. Voornamelijk moet daartoe gerekend worden het overwinnend opdringen der Parthen en Bactriers aan de eeno, en do sluwe staatkunde der Romeinen aan do andere zijde. Deze toch stookten telkens het twistvuur aan tusschen do Ptolomaeërs, Selouciden en do vorston van Kloin-Azië. Eindelijk bereikte do weoldo van hot koninklijke hof haar toppnnt; het volk kon de schrikkelijke lasten en opbrengsten niet langer verdragen; overal was twist on verwarring, nergens ontzag of gozag, zoodat hot ten laatste in het jaar 64 v. Chr. aan Cnejus Pompejus niet bijzonder moo'uclijk viel, aan hot rijk der S. oen einde te maken en hun land als wingewest bjj het groote Komeinscho rijk in te lijven.

Kaar hen hoot eene Grieksche jaartelling, die in liet gelieele Oosten door de Heidenen, Joden, Christenen en Mohammedanen gebruikt is. Nadat do Joden onder de Syrische heerschappij ■wnren gekomen, moesten zij er zich in koopbrieven en andore openbare stukkon van bedienen. Bij do Arabieren was deze jaartelling bekend onder den naam van tarich ditkarnaïm, het tijdstip van de twee hoornen (Seleucus werd doorgaans met 2 horons afgebeeld), en, schoon zij eerst oonigo jaren na den dood van Alexander don Groeten werd ingevoerd, heet zij toch naar hem do Alexandrijnscho, gelijk mode do Grioksehe (I Macc. I; 11). Deze jaartelling begint den 20quot;^ten September 312 v. Chr. Do Babylonicrs of Chaldeërs begonnen haar een jaar later, en het is naar deze laatste berekening, dat zich het H^de boek dor Maccabeën rigt. Bij de onderwerping van het Syrische rijk aan de Romeinen geraakte deze jaartelling eonigzins in onbruik; maar toch heeft zij zich tot in do middeleeuwen in het Oosten staande gehouden.

Zie over de dynastie der S.: Vaillant, Seleucidarum imperium (Parijs 1681, 4».; 's Gravenhage 1732) en Reinoccins, Familia Seleucidarum (Wittenberg 1751).

SELEUCUS, bijgenaamd Nicator, wegens zijne veelvuldige overwinningen, geboren omstreeks het jaar 354 v. dir., was een zoon van Antiochus, een' der dapperste veldheeren van Alexander den Groeten, die hem hot stadhouderschap van Babyion cn Medië opdroeg, en na wiens dood hij zich tot koning van Syrië verhief, wanneer hij alle oostelijke landen van dit rijk, van den Hollespont tot don Indus aan zijn gebied onderwierp. Na hot voeren van verscheidene gelukkige oorlogen tegen Antigonus, Demetrius en Lysimaehus, werd hij in zijn 78'^t,! jaar, toon hij nog tegen Thracië en Macedonië te velde wilde trekken, door een' zijner hovelingen, Ptolomacus Coraunius, vermoord. Dapperheid en ondervinding, vorstand on monschonliofde versierden dezen beroemden vorst, die een vader en weldoener was zijnor onderdanen en een beminnaar dor wetenschappen. Onder anderen zond hij aan do Grieken do boeken en kostbare gedenktookens leiiig, wc -o Xcrxcs hun ontroofd had, waarvoor de Athcncrs uit dankbaarheid zijn standbeeld aan den ingang van do galerij der academie plaatsten. _S. liet in Azië 34 steden bouwen, die iij met Grieksche kolonisten bevolkte; hij bragt schier den ge-hoolen handel van Azië met Europa in zijn land, en voornamelijk maakte hij tot het middelpunt daarvan do stad Selcucia (zie

Sehucia). Als oon voldingend bewijs voor zijne grootheid van ziel moeten wij nog vermelden, dat hij zijne gemalin Stratonico afstond aan zijnen zoon Antiochus, die, nadat hij geruimen tijd zigtbaar lijdende was geweest, op sterken aandrang van zijnen vader, dozen eindelijk beleed, dat hij oenen hevigon hartstogt voor zijne stiefmoeder had opgevat, en zonder haar niet leven kon.

SELIM do I'¹⁰, sultan der Turken, geboren in het jaar 1467 , onttroonde den 25'^,cn April 1512, met behulp der Janitsaren. zijnon ouden en ziekelijken vader, Bajazot don II³⁰¹¹, die spoedig daarna ten gevolge van vergiftiging overleed. Om zich van don troon to verzekeren, liet hij vijf zijner neven on twee broeders ombrengen, gelijk hij ook iedereen uit den weg ruimde, tegen wien hij oonigo verdenking koesterde. Hij fnuikte de magt van don schach van Perzië, vernietigde het sultanaat dor Mameluk-ken, veroverde Koordistan, Syrië en Egypte, onderwierp ook do stad van don profeet, Mekka, aan het gezag der Porto, terwijl hij don toestand dier veroverde landen aanmerkelijk vorbe-torde. Iiy logde don grond tot do zeomagt dor Turken, en bouwde to Pora een arsenaal. Van kunsten en wetenschappen was hij een ijverig beschermer en van do dichtkunst zelf een beoefenaar. Ook was hij oen uitmuntend veldheer en, ofschoon tot in hot wreede gestreng, oen schrander en werkzaam vorst. Hij overleed op oenen krijgstogt tegen Perzië, den 22'^tlt;,° September 1520.

Zijn kleinzoon

SELIM do II^dc, zoon van Soliman don II^den en de vermaarde Roxolane, geboren in het jaar 1522, beklom in het jaar 1566 den troon, na den dood zijns vaders. Hij was de eerste sultan, die zich in persoon van allo deelneming aan krijgstogten en regeringszaken onthield en alles aan don grootvizier overliet; terwijl hij enkel in zijnen harem voor zinnelijk genot loefde. Gedurende zijno regering werd de vormaardo zeeslag van Lepante door Ali verloren; maar, daar do Christelijke vorsten geen ge. bruik van deze hunne overwinning wisten te maken, beijverde zich do grootvizier Sokolli op do uitbreiding van de magt des rijks. Ligchamelijk on zedelijk ontzenuwd, overleed S. den I2^dtquot; December 1574. Zyn zoon Murad do III^de volgde hem op.

SELIM de III^de, geboren den 23quot;'⁰'¹ October 1761, was oeii jongere zoon van Mustapha den III^d'^!n, na wiens dood Abd-ul-Hamid den troon beklom. Van grootscho ontwerpen zwanger gaande, bostudeordo hij gedurende de regering van zijnen broeder den koran en do geschiedenis des Turkschcn rijks, in het geheim betrekking aanknooponde met don Franschon gezant graaf do Choiseul. Toon zijn broeder in het jaar 1789 overleden was, besteeg hij den troon, doch juist op een tijdstip, toen de Porte met Oostenrijk on Rusland in oorlog gewikkeld was. Naauwolijks waren Syrië en Egypte, sedert 1786 in opstand, aan hot gezag dor Porto onderworpen, of deze word, ton gevolge van de krijgstogten en overwinningen dor Franschen in Egypte, in het verbond van Rusland en Engeland tegen de Franscho republiek getrokken. Toen in 1802 de vrede gesloten was, kreeg S. de handen ruim tot inwendige hervormingen in zijn rijk. Maar deze gaven aanleiding tot ontevredenheid en opstand, waarbij in 1807 oen nieuwe oorlog met Rusland en Engeland kwam. Het moest echter werd S. in do engte gedreven door de Janitsaren, die niet dulden wilden, dat de sultan zijn leger op de Europosche wijze organiseerde. Zijno afzetting was het gevolg, on den 29quot;'«° Mei 1807 bestoog zijn neef Mustapha de IV^dlt;' den troon. S. hield zich in zijne afzondering in het serail met letterarbeid bozig; doch den 28quot;^lon Julij 1808 werd hij bij eeno poging tot tegonomwonteling te zijner gunste omgebragt. Ook zijn opvolger kwam daarbij om hot loven, en Mahmud, de II^d0, die later door het uitrooijen van de Janitsaren den eonig mogelijkon weg tot wezenlijke hervormingen in het Turksche rijk baande, heklom den troon. Hij zotte door, wat do verlichte S. wol had gewild, maar niet had kunnen ton uitvoer brengen.

SELKIRK, een der kleinste graafschappen van Schotland, ingesloten door Edinburg, Roxburgh, Dumfries cn Peebles, is eeno zeer schilderachtige, doch tevens onvruchtbare landstreek, welke op 12J- □ mijlen oppervlakte slechts 10,000 inwoners tolt. Voormaals was dit graafschap, dat in zijno bergachtige wouden oon o menigte wild herbergde, niet veel meer dan eene wildbaan voor do koningen van Schotland; doch sedert lang zijn de bos-sohon geveld en is het wild dien ten gevolge betrekkelijk schaars geworden, logenwoordig ziet men er daarentegen talrijke kutl-

vrucht, die ïij onder het hart droeg en later Dionysus of Bacchus werd, het loven. Indien men deze mythe uit het donkbeeld van eoiie bij de fabelleer ton grondslag liggende natuurdienst mag verklaren, zou hot eene verzinnelijking zijn der waarheid, dat S. wordt voorgesteld als de aarde, dio door voorjaarsregen en onwodor vruchtbaar gemaakt, den Dionysus, den vruchten-gever, voortbrengt.

SEMEND1UA, de hoofdstad van Servië, ligt bij den zamen-loop der Jessowa en van den Donau, zes mijlen ten zuidoosten van Belgrado en drio ten westen van Passarowilz; zij hoeft eeno bevolking van 8000 inwoners, die hun bestaan in wijnbonw en koophandel vinden, wordt door de Turken Smodrcwo genaamd, heeft vestingwerken eu con kasteel. In 1438 werd zij door do Turken, in 1688 door de Oostenrijkers, in 16fl0 door do Turken, en in 1717 andermaal door 's keizers troepen veroverd. In 1738 kwam zij ten derdon male onder do Ottomannischo heerschappij, doch werd in 1789 door do Oostenrijkers heroverd. Zij is thans do zetel van eön' aartsbisschop of metropoliet van Servië.

SEMINARIUM (oig. zaaiplaats of kweektuin) hooton dio in-rigtingeu, waar jongelingen worden gevormd tot godsdienstbe-dienaars. In ons vaderland bestaan zoodanige Seminaria voor 1{. Catholiokon op onderscheidene plaatsen; zij worden ondorecbei-den in groote en kleine. De laatston dienon tot onderwijs in de voorbereidende wetonsehnppon, de eersten voor de eigenlijke kerkelijke opleiding. Ook zij, die zich in de kerkgenootschappen der Evangclisch-Lutliorschon en der Hemonstrantsch-Goro-formeerdon, benovens dor Doopsgezinden, tot het looraars-ambt voorbereiden, vindon daartoe gelegenheid aan hunne Seminaria te Amsterdam. Door de betrekking dier inrigtingen tot het athenaeum aldaar, alsmede door do gelegenheid tot het ontvangen van academische graden aan de Iioydschc hoogcschool, nadert deze serainnriiche opleiding zoor digt de eigenlijk ncademischo, door welke de kwoekolingcn voor hot leemarsambt in de Nodorlnndscho Hervormde kerk worden gebragt lot hunne bestemming. En hoe nader hot sotninarischc onderwijs aan het academische komt, dos te beter wordt voor de vorming van aanstaande godsdienst-bedienaars gezorgd, gelijk betoogd is door prof. Prins toLeyden, in zijne inaugurale oratie, Dc. instilutione academica, ad futurum sa-cronm antislitem/ormandum aplissima (Ley don 1855).

SEMI-1'ELAGIANEN, d. i. Halve Pelagianen. Dozo naam wordt door de scholastieken gegeven aan eonige monniken en leeraars to Massilia (Marseille), die in het jaar 425, tegenover de leer van Augustinus aangaande de genade, bewoorden, dat het begin der bekeering van den mensch zelvon afhangt, maaide voltooijing dozes werk» van de goddelijke genade. Zie over dit onderwerp ook de artt. Pelagianen en Jansenisten, alsmede: Geffckon, Hisloria Semipelagianisnri (Göllingon 1826); Latius, Commentarii de Pelagianis et Semipelagianis (Trani 1629); Peta-vius, /Je Pelagianis et Semipelagianis (in: Theol. Dogm. 1). III., blr,. 304 en volg.).

SEMIRAMIS, koningin van Aasyrië, in do oude wereld zeer beroemd, doch wier geschiedonis zoo zoor in den sluijer der verdichting gehuld is, dat mon daarvan weinig zekers kan zeggen, Zij moet omtrent 1200 of 2000 jaar voor onze tijdrekening geloefd hebben, en regeerde na don dood van haren gemaal Ninus over bet groote Assyrisch-Babylonische rijk, lietgoon zij door nieuwe veroveringen in Lybië en ./Ethiopië aanmerkelijk vergrootte. Men verhaalt zoo veel van hare schoonheid, baar uitnemend verstand en workzamon ijver tor bevordering van kunststukken, het oprigten van kostbare gebouwen en andere werken van pracht, dat men er voel van voor fabelachtig moet houden; zelfs dc bekende hangende tuinen in Babyion (zie Babylon) worden aan baar toegeschrovon. Even onzeker is het, of zij na don dood van Ninus eonen togt naar Indië ondernam, die echter zoo ongelukkig uitgevallen zou zijn, dat zü mot een dorde gedeelte barer krijgsmagt naar IBaetra terugkeerde. Maar zoon Ninyas bewerkte eeno zamenzworing, die haar hot leven kostte, of ten minste noodzaakte om, na eene regering van 42 jaar, van den troon afstand to doen. Hoe zeer nu wel de gebeole goscbie-donis van S. met de verwonderlijkste fabelen is doorweven, en in den geest van het Oosten wordt voorgedragen, kan mon coh-tor op zich zeiven niot in twijfel trekken, dat S. bestaan en geregeerd hebbe.

SEMITEN. Afstammelingen van Som. (Zie Sem).

SEMITISCHE TALEN. Deze benaming is door Eiehhorn in gebruik gebragt, tor aanduiding van oen bepaald gedeelte dier talon, welke vroeger, bij min ontwikkelde taalkennis, onder den algemoonon naam „ Oostorsche talenquot; bedoeld werden. Oorspronkelijk strekto zich hot gebied van dezen taalstam uit van den Euphraat tot aan de kusten dor Middellandscho zee; doch door de koloniën der Phooniciërs en de voroveringstogten der Arabieren wordon zijne takken veel verder naar hot westen ver-spreid. Aan alle zijdon omringd door het taalgebied van den Indo-Gormaanschen stam (zio Indo-Gertnuansche talen), onderscheiden zich de S. daardoor, dat do woorden bijna allon tot eonen grondvorm terug te brongen zijn, die uit drie medeklinkers bestaat, vervullende in deze talen de klinkletters eene zoo ondergeschikte plaats, dat zij of gehool weggelaten, of hoogstens door klankstippen worden aangeduid. In ondorsehoidone vormen, met name hot Hobreouwsch en vooral hot Arabisch, is de Semitische taal tot eonen hoogen trap van ontwikkeling gestegen. Men onderscheidt er drie hoofdtakken in: 1». bet Arameescb, waarvan hot Syrisch en het Chaldeeuwsch de voornaamste onderdooien zijn; 2°. bet Kanaünitisch, hoofdzakelijk te onderscheiden in het Hebreeuwseh, zoo in zijnen eigenlijken vorm als gelijk het later door het Eabbijnseh gewijzigd werd, en het Phoenicisch; 3°. het Arabisch, dat als de gewijde taal van het Mohammedismus overal is doorgedrongen, waar de Islam zich cenen weg heeft gebaand, maar daardoor dan ook onderscheidene wijzigingen, met name in gehool noordelijk en noordoostelijk Africa hoeft ondergaan.

/ie voorts de artt., die ondordeelen betreffende, zoo als Ara-btsche taal- en letterkunde, enz.

SEMLER (JonAnn Salomo), oen van de invloedrijkste Pro-tostanlsche godgeleerden der vorige eeuw, werd den 18^dl!n December 1725 te Saalfold in hot hertogdom Saksen-Meiningen-Ilildburgbausen geboren. Na zijne studiën aan de hoogeschool te Halle volbragt te hebben, erlangde hij lo Coburg den titel van hoogleeraar, en bestuurde de uitgave dor Cohurger Zei-Inng, Spoedig echter ontsloot zich voor hem een werkkring, meer goëvonrodigd aan zijne bokwaamhedon, toen hem ten jare 1751 hot hoogloeraarsambt in do godgeleordheid te Hallo word opgedragen. Hij overleed aldaar den 14^lt;,I1U Maart 1791. Als grondig beoefenaar dor bijbelsche kritiek dood hij zich kennen door zijne aanmerkingen op do Prolegomena van AVetstein's kritische uitgave van het Nieuwe Verbond (Hallo 1764), door

eeno Abhandlung van der Untersuchung des Kanons (Hallo 1771_

1 776, 4 dln), door eeno Commentatio critica de polioribus varian-tibus lectionibus in Ep. Judae (Hallo 1 748) en andero werken, waartoe ook behoort zün Apparatus ad liberalem V. T. interpre-tationem (Hallc 1773). Van de vrijmoedigheid zijner kritiek getuigde niet alleen zijn hormoneutisoh beginsel, dat de historische exegesis zich aan de grammatische moot paren (in welke rigting hij te rogt als de eigenlijke grondlegger van liet historisch ratio-nalismus wordt aangemerkt), maar ook de toepassing der zoo-gonoomdo accommodatio-leer, mot name in zijne schriften over do bozetenen in bet Nieuwe Verbond: De daemoniacis (Halle 1760, meermalen herdr.), Uiusiandltche Vntersuchung der damo-ntsc/ien /jaute (Hallc 1762) en Versnelt einer DHmonoloqie (Hallo

1 776). Vooral ook loert men hem als godgeloorde kennen uit ^zÜnc Instttutw ad doclnnam Christian am (Halle 1774 , meermalen herdr.). Voorts verdienen vermelding zijne kerkhistorische schriften: Selecta capita historiae ecclesiasticae (Hallo 1767—1769, 3 dln.); Commentationes historicae de antique Christianomm statu (Hallo 177 1 —1 772, 2 dln.); Ver such christlicher Jahrbiicher oder ausführliche Tabellen über die Kirchengeschichte (Hallo 1783—1786,

2 dln.), en Observationes novae, quibns historia Christianorum usqut ad Vonstantinum Magnum illustratur (Hallc 1784).

Als iets zonderlings in zulk een groot man wordt van S., die anders zoo onbenovold en zelfstandig oordeelde, verhaald, dat hij in zijne laatste levensjaren den steen der wijzen meende gevonden te hebben.

Zie over dezen geloerde, een' der ijsbrekers voor de latere Mye godgeleerdheid, behalve zijne Lebensbeschreibung von ihm selbst verfaszt (Halle 1781, 1782, 2 dln.), ook nog: Nösselt, Narratio de Semlero ejusque meritis in interpretatione S. S.] Eiehhorn, Biblioth. V, 1, 1; Ypoy, Kerk tl. Cl each, der X17//'quot;

hebben, om een tegenwigt te vormea tegen de mngt der meer regt-streeks gekozene volksvertegenwoordigers, en om voor do instandhouding der staatswetten en staatsinstellingen te waken.

SENARIUS, d. i. zesvoeter, heet in de Latijnsche versmaat-kunde een dichtregel, eigenlijk bestaande uit zes jamben (« —), doch zoodanig, dat alleeu do laatste voet een jambus behoeft te zijn, kunnende overigens dezo in de 5 vooraf gaande voeten

met dactylen (— u u), spondeën (--), anapaesten (u ^ —)

en tribrachen (u « u) worden afgewisseld. Is dus de regel:

Te kort | is 't le | ven voor | de we | tcnsehap

een zuivere S., de fabeldichters, vooral Phaedrus, menigvuldig van deze versmaat gebruik makende, hebben zich daarin vele wijzigingen van de 5 eerste voeten veroorloofd.

SENDEN (Gerhard Heinricii tan), geboren te Ophuizen in Oost-Friesland, den 23^8lcn December 1793, studeerde te Groningen tot dat hij, in den grooten vrijheidskamp van Pruissen tegen Napoleon, do wapenen opnam. Na zijnen terugkeer tot de studie, oefende hij zich zelv' en werd predikant, eerst te Neudorp in Oost-Friesland (1815), daarna te Middelbert in de provincie Groningen (1820), laatst te Zwolle (1832), waar hij den 20quot;^le,1 October 1851 overleed. Talrijk zijn do schriften van dezen geleerden en smaakvollen man. Om hier geene optelling ie geven van z\jne gelegenheids-gedichten, — leerredenenen — stukjes, noemen wy: zijne boeijend geschrevene (Am

sterdam 1842, 1843, 2 dln.); eenige uitmuntende historische verhandelingen over verschillende volken der oudheid, meest in het Mc.ngelwvk der Vaderlandsche Letteropfeningen opgenomen; zijne Leerredenen over de geschiedenis van Jezus' lijden en sterven (Groningen 1838, 1839, 2 dln.), Over versc/iillende onderwerpen (Leyden 1843), Over de Feestsloffen (Zwolle 1846, herdr. 1847) en Nagelatene leerredenen (Zwolle 1852 , 2 dln.); het na zijn' dood uitgegevene geschrift: Het Evamjelie van Johannes, gebragt in huizen en harten (Zwolle 1852, 3 dln.); zijn onvoltooid gebleven werk: Verdediging van Bijbel en Openbaring, zijnde alleen de historisch-bibliographische Inleiding, en deze nog niet eens geheel, uitgegeven (Groningen 1827, 1831; Leyden 1841, 3 dln.). Afzonderlijke vermelding eischt en verdient 's mans grondige kennis van het H. Land, met welks oude en hedendaagscho gesteldheid hij zoo gemeenzaam bekend was, dat prinses Marianne der Nederlanden misschien in geheel Europa niemand had kunnen vinden, zoo geschikt als v. S., om haar als geleerde te vergezellen op eene reis naar Falaestina (1849—1850). De gespannen verwachting naar zijne beschrijving dier belangrijke reis is slechts ten deele vervuld, daar van zijn werk: Bet Heilige Land, of mededeelingen uit eene reis naar het Oosten (Gorinchem 1851) slechts het lquot;^e deel door hem zeiven en een 2^de door zijn' zoon en naamgenoot — den reeds overleden predikant, eerst te Kruisland, daarna te Leur, laatst te Steenwijk — in het licht zijn gegeven. Als geleerd kenner van het Oosten en vooral van Falaestina had de vader zich reeds \6ór zijne reis doen kennen door: Aardrijkskundige beschouwing van Palestina (Zwolle 1837); Bijbel-Atlas (Leyden 1840—1844), met een onvoltooid gebleven, maar door professor Veth voortgezet Register (Leiden 1847).

Zie voorts: Hooijer, Levensberigt van G. 11. van Senden, in: Handelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, 1851 —1852; Levensberigt, door zijnen zoon geplaatst voor de Nagelatene Leerredenen.

SENDOMIR of SANDOMIRCZ is eene stad in het Poolsche gouvernement Radom, aan de Weichsel, in eene fraaije en voor den tarwebouw bijzonder vruchtbare streek gelegen. Zij heeft eene bevolking van weinig meer dan 5000 inwoners, die voornamelijk in den korenhandel hun bestaan vinden. De stad pronkt met eene prachtige hoofdkerk, en was ten tijde der Jagellonen eene der aanzienlijkste plaatsen van Polen, bloeijende door handel en fabrieken; doch zij werd in 1656 schier geheel door de Zweden verwoest. Beroemd is de synode, van den 9^d011 tot den Hiiea April 1570 door de Poolsche hervormden te S. gehouden, om zich met elkander over verschillende twistpunten te verstaan. Verg. Jablonski, Ilistoria consensus Sendomiriensis (Berlijn 1731).

SENEBIER (Jean), beroemd natuuronderzoeker en biblio-graaph, werd in Mei 1742 te Genève geboren. Hij legde zich aanvankelijk op verschillende vakken van wetenschap toe, tot I IX.

dat hij, verpligt eene keuze te doen, besloot predikant te worden. Na zijne theologische studiën volbragt te hebben (1765), deed hij eene reis naar Parijs, ten einde aldaar eenige zeldzame en kostbare werken in de koninklijke bibliotheek te raadplegen. Naar zyne vaderstad teruggekeerd, gaf hij in het genre van Marmontel Contes moraux uit, die in het Hoogduitsch werden vertaald. Het was op raad van Bonnet, met wien hij in vriendschappelijke betrekking stond, dat S. zijne krachten beproefde aan de beantwoording eener door de Haarlemsche Maatschappij uitgeschrevene prijsvraag; zijn antwoord, dat het accessit verwierf, was do grondslag van een zijner belangrijkste en nuttigste geschriften, getiteld Essai sur l'art d'observer et de faire des ex-pénences (Genëve 1775, 2 dln., 8°.; 2^aa, omgewerkte en veel vermeerderde uitgave, aldaar 1802, 3 dln., 8«.). In 1769 werd hij naar Chancy beroepen, waar hij vier jaar bleef, zijnen tijd tus-schen de vervulling zijner herderlijke pligten en do studie der natuurlijke historie, vooral der kruidkunde, verdeelende. In 1773 tot bibliothecaris te Genève benoemd, was zijne eerste bemoei-jing eene betere orde in die verzameling te brengen, en gaf hij daarvan een' catalogus uit, welke arbeid hem drie jaren tijda kostte; vervolgens wijdde hg zich aan het onderzoek der in de verzameling vervatte handschriften, en bragt de waarde daarvan aan het licht door een geschrift {Catalogue raisonné des ?nanus-crits conservés dans la bibliothique de Geneve, aldaar 1779, 8».), dat als een model in zijne soort geroemd wordt. — Zijne vertaling in het Fransch {Opuscules de physique végétale et animale) van Spallanzani's geschrift, welke hij deed voorafgaan door onderzoekingen over de geschiedenis der microscopische ontdekkingen, bragt hem in kennis met dezen Italiaanschen geleerde, met wien hij sedert in eene vriendschappelijke, voor beider wetenschappelijke ontwikkeling vruchtbare betrekking bleef. S.'s groote werkzaamheid maakte het mogelijk, dat hij, terwijl hij zijne ambtspligten uitstekend waarnam en in verband daarmede zich op letterkundige studiën toelegde, toch nog tijd had voor do beoefening der natuurwetenschappen en het doen van velerlei onderzoekingen op natuurkundig gebied. De omwenteling te Genfeve noodzaakte hem echter, zijne geliefde geboorteplaats te verlaten en bij zijne schoonouders te Rolle, in het Waadland, eene schuilplaats te zoeken; dien tijd van afzondering besteedde hij, zoo als ligt begrijpelijk is, aan allerlei studiën en werkzaamheden. In 1799 naar Genève teruggekeerd, sloot hij zich aan bij de vereeniging van godgeleerden, die ten doel had, eene nieuwe overzetting van het Oude en Nieuwo Testament te geven; sedert besteedde hij veel van zijnen tijd aan de Bijbelscho kritiek, en vertaalde de Apocryphe boeken in hun geheel uit het Grieksch. S. overleed, den 22quot;'quot;quot; Julij 1809, in den leeftijd van 68 jaren.

Nog noemen wij van do geschriften van dezen werkzaraen en uitstekenden geleerde de volgenden: Dissertatie de Pulygamia (1765, 8»); liloge historique (VAlbert de Halier, avec un catalogue complet de ses oeuvres (Genève 1778, 8quot;.); Dictionnaire des forêts et bois (Parijs 1790—1815, 2 dln. 4°.); Mémoires physico-chimiques sur I'influence de la lumière solaire pour modifier les étres des trois regnes de la nature, et surtout ceux du regne végétal (Geneve

1782, 3 dln. 8°., met platen; in het Duitsch vertaald, Leipzig 1785, 4 dln. 8°.); Recherches sur l'injhience de la lumière solaire, pour métamorphoser Vair fixe en air pur par la végétation (Genève

1783, 8°.); Recherches analytiques sur la nature de Vair inflammable (aldaar 1784, 8°.); Histoire littéraire de Genève (aldaar 1786, 3 dln., 8°.) — dit werk, dat in zijne soort uitstekend mag genoemd worden, bevat in chronologische orde berigten omtrent, 414 schrijvers, geleerden en kunstenaars van Genöve, van bisschop Maximus af aan (517) tot aan J. Vernet, in 1762 geboren — Expériences sur Paction de la lumière solaire dans la végétation (Genèvo 1788, 8°.); Physiologie végéiale enz. (Genbve 1800, 5 dln., 8°.); Rapport de Vair atmosphérique avec les êtres organi-sés enz. (Genëve 1807, 3 dln., 8^.); Météorologie pratique enz. (Genève 1810). — Voorts gaf S. Éloges historiques van Bonnet, Spallanzani, de Saussure en anderen; vertalingen van de werken van Spallanzani; eene menigte kleinere verhandelingen in het Journal de Physique, de Annales de Chimie, de Recueils van do Academie van Turyn, de natuurkundige gezelschappen van Lausanne en Genève, enz. Van deze en de meeste andere geloerde genootschappen en maatschappijen in Europa was S. lid. _ In

10

aedelijke voorschriften. Het is verder opmerkelijk, dat deze stoïcijnsehe wijsgeer hot zonderlinge lot gelmd heeft, van door den een' als atheïst, en door den anderen als een halfchristelijk philosooph te worden beschouwd. Do beschuldiging van atheïs-mus rust daarop, dat S., volgons de gewoonte der stoïcijnen, God en de natuur op eene pantheïstische wijzo met elkander gelijk stelt. Wat hot tweede punt betreft, zoo hoeft men uit de welwillende behandeling, die de apostel Paulus van Burrhus, een' vriend van S,, zou ondervonden hebben, alsmede uit enkele uitspraken in den bijbelschen en paiilinischen geest, die in zijne zedekundige schriften voorkomen, opgemaakt, dat S. met den apostel kennis zoude aangeknoopt en van hem eenigo christelijke leerstellingen overgenomen hebben. Maar deze meening rust op zeer losse gronden, en de voorgewende briefwisseling tusschen B. en Paulus is voorzeker verdicht. Men zie hierover: F. Ch. Gelpke, De familiaritalc quae Paulo ajiostolo cum Seneca philosopho mtercessisse tradüur verisimillima (Leipzig Ï81'2, 4°.).

SENEF. Een dorp in do Belgische provincie Henegouwen, aan de bronnen van de Sonne, tusschen Charleroi on Soignies gelegen. Het is vooral merkwaardig door don veldslag, die aldaar den Augustus 1674 tusschen 50,000 Franschen, on

der Condé, en 70,000 Bondgenooton (Keizerlijken, Spanjaarden en Nederlanders) onder prins Willem den III^,Ien geleverd werd. De slag was lang en hevig, en de Nederlandsche infanterie behaalde er onverwelkbaren roem. Beide partijen schreven zich do overwinning toe, en leden elke een verlies van 6 of 7000 man. Men leze hierover; Bosscha, Neêrlands hetdenclailen te land, II^d,! Deel blz. 155; Beaurain, Uisloire de la campagne du prince de Condé en Mandie en 1674; Memoires du marquis de Feuquiires; Quincy, Uistoire militaire ile Louis ie Grand, I^8te deel. L.

SENEFELDER ( Aloys), do uitvinder der steendrukkunst, werd den e¹¹⁰¹¹ November 1771 te Prang geboren. Hij was de zoon eens

tooneelspelers , en ontving aanvankelijk eene wetenschappelijke opleiding, maar werd door de omstandigheden eerst insgeiyks tot het acteursleven, later tot het schrijven van tooneelstukken gebragt. De pogingen, door hem aangewend, om, hetgeen hij geschreven had, op eene goedkoopere en gemakkelijker wijze dan door den letterdruk te vermenigvuldigen, schijnen de eerste aanleiding te hebben gegeven tot zijne uitvinding. Verschillend wordt, ook door S. zeiven, de regtstreeksche aanleiding verhaald tot het beproeven, om van eene op steen gemaakte teekening afdrukken te verkrijgen. Dat teekenen op steen zelf schijnt reeds vóór S. meermalen in praktijk te zijn gebragt; maar het is onzeker, of zulks daarin geschiedde om afdrukken te maken, en of men daarin vroeger slaagde. Een tijdgenoot van S,, Simon Schmid, had echter daartoe bij herhaling, maar altoos zeer onbevredigende pogingen gedaan. Een toeval, de lust om eens te zien wat er van de op een' steen geschreven waschlijst worden zou, wanneer men er sterk water bij gebruikte, bragt S. voor goed op het spoor zijner uitvinding.

Langen tijd worstelde hij echter nog met het gebrek aan de geldelijke middelen, om die eerste onvolmaakte proefneming door verdere onderzoekingen en nieuwe proeven te ontwikkelen. In vereeniging met Gleissner, een' toonkunstenaar, werd door S. de nieuwe uitvinding, waarbij men, niet altoos op de loyaalste wijze, partij trok van de resultaten, reeds door boven-genoemden Schmid verkregen, aangewend tot het drukken van muziekwerken. Na van 1796 tot 1798, met weinig geldelijk voordeel, daar vooral do inrigting der drukpersen en het spoedig afslijten of wel het breken der steenen zwaro onkosten veroorzaakten, aldus gewerkt te hebben, begon S. meer onafhankelijk te streven naar eene uitgebreide toepassing der steendrukkunst, ook op het gebied der beeldende kunst. Hij kon zelf echter niet of slechts gebrekkig teekenen en wijdde daarom eenige jongelieden, die zich daarin hadden geoefend, in de technische geheimen zijner uitvinding in , die van nu af aan voor de kunst eene hoogere beteekenis verkreeg. Het duurde echter zeer lang eer zij eene zekere mate van volmaaktheid bezat. Het gewigtigste moment in de uitvinding was dat, toen men met den vlakken steen leerde drukken, zonder hetzij relicflijnen, zoo als bij do houtgravure, hetzij insnijding, zoo als bij de kopergravure, onvermijdelijk te achten.

Van al de tot hiertoe genomene prooven was Beijercn's hoofdstad, Munchen, het schouwtooneel geweest. Van nu af aan werd het ook de getuige van de zegepraal van S., van de bekrooning zgner onvermoeide worsteling met tallooze bezwaren, nu eens van scheikundigen aard, bij het teekenen en toebereiden der steenen, dan weder van mechanischen aard, bij het pogen, om spoedig en geregeld voldoende afdrukken te verkrijgen. Eerst nu vond hij vrijheid, zijne broeders Georg en Theobald, die tot nog toe tooneelspelers waren geweest, tot medewerking aan te sporen in de onderneming, waarvoor hem in 1799, door den keurvorst Maximiliaan uitsluitend privilegie, voor den duur van vijftien jaren, over zijn geheele grondgebied werd verleend. Inderdaad werd door dit privilegie en door de omstandigheid, dat het hem, zijn' compagnon Gleissner en zijnen broeders gelukte, in verschillende andere staten (Pruissen, Oostenrijk, Engeland) een dergelijk privilegie te verkrijgen, de stoffelyke welvaart der belanghebbenden tamelijk wel verzekerd. Intusschen was het drukken van muziekwerken op den duur nog hoofdzaak en de eigenlijke kunstwerken, die te Munchen, dank zij der verbindte-nissen met mannen van kunst, wetenschap of kapitaal, aangegaan door de verschillende leden der gepriviligieeerde vennootschap, in de eerste jaren dezer eeuw werden gedrukt, behooren nog tot do incunabelen der lithographic.

Professor Mitterer, baron von Aretin en de hofraad H. v. Rapp waren de voornaamsten, die bf in vereeniging met de oorspronkelijke uitvinders, bf op de grondslagen van het uitgelekte geheim der uitvinding, daaraan eene aanzienlijke uitbreiding gaven. In 1809 verscheen in den handel van S. en Gleissner een dusgenaamd Alusterbuch van de verschillende manieren om op steen te teekenen. Uit den titel blijkt reeds, dat het nabootsen van hout- en kopergravuren en van letterdruk nog als hoofdzaak werd beschouwd. Het was door de medewerking van den heer von Aretin dat de lithographie eene aanmerkelijke uitbreiding verkreeg, terwijl zij nu ook meer bekend werd. Buiten- en bin-nenlandsche staatslieden en voornamelijk prins (later koning) Lodewijk van Boijeren, wijdden haar hunne aandacht. Ecu van de voornaamste producten der steendrukpers onder von Aretin's leiding was eene navolging van A. Durer's randteekeningen op het gebedenboek van keizer Maximiliaan (Munchen 1808). De nieuwe kunst leverde echter nog weinig voordeel op voor hare beoefenaars; een aantal andere drukkerijen buiten de van staatswege gepriviligieerde werden opgerigt, en ofschoon Theobald S. aan het hoofd van een der laatste geplaatst was, genoot toch Aloys S., de onvermoeide en telkens teleurgestelde uitvinder, daarvan weinig vruchten. Toen de administratie der grondbelasting op hare beurt van de nieuwe uitvinding gebruik maakte, werd een van S.'s beste werklieden, F. S. Weisshaupt, aan het hoofd dier inrigting geplaatst. De vooruitzigten van S. werden hoe langer hoe donkerder; men miskende zijne verdiensten, ja men verweet hem zelfs, dat hij de nieuwe uitvinding, door zijne talrijke en langdurige proefnemingen, nog meer belemmerd dan bevorderd had. Eerst nadat hij door een proces zijne geschon-dene privilegiën had doen gelden en de baron von Aretin naar Neuburg was verplaatst, kwam hij weder tot eene eenigzins voldoende positie en , dank z\j der werkzaamheid van de lithogra-phische inrigting, onder den directeur des museums, von Mann-lich, en S.'a zamenwerken met zijne leerlingen Piloty en Strax-

voord. Hij is gedraaid, ongeveer een vinger dik, vertoont talrijke verhevenheden en eindigt van boven in een' onregelmati-gen knobbel, die de sporen draagt der aanhechting van talrijke stengen; over do geheele lengte van den wortel loopt eene uitstekende lijn. Het schors-gedeelte is gerimpeld, overdwars gespleten, dik en van eene grijsachtig gele kleur. Het centrale gedeelte is houtachtig en wit. De smaak is in den beginne zoutachtig en slijmerig, later scherp en heet; de reuk is eigendom-melijk en walgelijk.

De bestanddcelen van dezen wortel zijn senegine of acid. poly-rjnhcum, acid. virginicum, looizuur, pectine, cerine, veile olie, gele kleurstof, gom, eiwit en zouten.

Daar deze wortel in Noord-America tegen den beet van ratelslangen gebezigd wordt, draagt hij ook wel den naam van Slangenwortel. B.

SENESTBE heet in de heraldie do linkerzijde van een wapenschild. Men houde daarbij in het oog, dat het wapen eigenlijk de wapenrok was, en dat derhalve do linker zijde daarvan tegenover do regterhand van don toeschouwer stond. Mouvant a senestre heet iedere figuur, welke uit do linkerzijde van het schild schijnt te voorschijn te komen. Ook zegt men van eonige figuur, dat zij is accompagniSe a senestre van eene andere, indien die tweede aan de linker zijde (heraldisch gesproken) van de eerste staat.

SENLIS, eone zoor oude stad van Frankrijk in het departement Oise. Zij is bekoorlijk gelegen, nagenoeg geheel omringd door een bosch, aan de oevers der Nonetto, en heeft nagenoeg 6000 inwoners. De toren der hoofdkerk is buitengewoon hoog. Andere merkwaardigheden dor stad zijn de overblijfselen van een kasteel, uit den tijd van Lodewijk den IX¹¹™, en van Ro-meinscho versterkingen. Er zgn eonige fabrieken; terwijl er handel in wol, linnen, graan en hout wordt gedreven. S. was van de V^d6 eeuw tot aan den tijd der revolutie do zetel eens bis-schops. In 863, 873, 990, 1310, 1316, 1317, 1326 en 1402 werden er conciliën gehouden. Den 27^,ton Junij 1815 had er een gevocht plaats tusschon de Franschen en do Pruissische voorhoede.

SENNAAR. Eone landstreek in Africa, dio gewoonlijk onder Nubië gerangschikt wordt, doch aan den pacha van Egypte cijns-pligtig, en tusschon den Nijl en de Takazza gelegen is. Het grenst ten noorden aan Nubië, ton oosten aan Bedja, ton zuiden aan Abyssinië, ton westen aan Kordofan en Nigritië of Soudan, en wordt in zijne uitgestrektheid op 6000 □ mijlen geschat. Do grond is er meestal vlak, in sommige stroken woest, maar aan do oevers van den witten en blaauwon Nijl vruchtbaar en wel bebouwd. Behalve kameelen, rundvee, schapen, zwijnen, gevogelte, en wilde dieren, levert dit land koren, rijst, meloenen, tabak, suiker, sennobladon , ebben- en sandelhout, palmen enz. op. De luchtstreek is er zeer warm en in den zomer zelfs ondragelijk heet, waarop dan regen volgt, die de lucht zeer ongezond maakt en velen doet sterven. De tegenwoordige bewoners, op 2 millioen geschat, zijn negers, die den naam van Schelluks dragon, en in 1504 het land aan de Arabiërs ontnomen hebben. Zij hebben de Mohammedaansche godsdienst aangenomen, z\jn tamelijk ruw en onkundig, en staan onder het willekeurige bestuur van eenon koning, die echter onder deze voorwaarde den troon beklimt, dat bij sterven moet, zoodra zijno ministers zijnen dood voor 's lands welzijn noodzakelijk oordeolen; zelfs moeten na het overlijden van eenen vorst al zijne zijdelingscho, mannelijke bloedverwanten vermoord worden, waarschijnlijk om alle twisten omtrent de kroon voor te komen. Do koning is verpligt, jaarlijks in Mei zelf eenen akker te beploegen en te bezaaijon. Behalve de Schelluks, die do meesten in aantal zijn, vindt men in S. ook zwervende Arabiërs of Bcduinen, die schatpligtig zijn, en Daberas, heidensche Nubiërs, die deels als slaven gekocht, deels uit naburige landen geroofd worden. De Daberas maken de voornaamste krijgsmagt des rijks uit: 14,000 van hen, met schild en speer gewapend, en 1800 Schelluks te paard, dienen voornamelijk ter bescherming der hoofdstad, die insgelijks S., ook wel Medinet-El-Fun of Fungi heet. Deze ligt op eenen heuvel aan den westelijken oever van den blaauwon Nijl, hoeft eenen omtrek van bijna 1} mijl en 100,000 inwoners. Do huizen zijn zeer slecht gebouwd, meestal van een verdieping en met platte

I daken; in de voorsteden zijn het zelfs ellendige hutten van riet; terwijl het uitgebreide koninklijke paleis van leem is en door eenen hoogen, steenen muur omringd wordt. Do handel is er van veel belang, en wordt door karavanen, inzonderheid op Suakem, Dshidda, Mekka, Abyssinië, Nigritië en Egypte gedreven.

SENNEBLADEN, ook SENEBLADEN genoemd. De S. zijn afkomstig van onderscheidene soorten van Cassia, eon tot de familie dor Vlinderbloemigen (Papilionaceae) behoorend plantengeslacht; zij worden in de geneeskunde gebezigd als purgeor-middel. De meest gebruikelijke soorten zijn;

De Alexandnjnsche S., in het Fransch don naam dragende van Séné de Ui Palte (tribuut'S.), omdat zij aan'het gouvernement van Egypte moeten worden verkocht. Zij zijn afkomstig van Cassia ohovata , C. acutifoha en C. aethiopica, worden in do maanden Augustus, September on Maart in Nubië en Opper-Egypte ingezameld, te Boulac opgestapeld, on van daar over Alexandrië naar Europa verscheept. De Alexandnjnsche S. ziju eirond, ongeveer 15 streep lang, 4 streep breed, aan den top puntig, met zeer korte bladstelen en gaafrandig; hot benoden-en bovenvlak zijn beide met witte haartjes bezet. Do kleur is geelachtig groen, het ondervlak meer grijsachtig, de smaak bitter, onaangenaam. Zij zijn stijf en broos. Onder hen wordeu meermalen in geene geringe hoeveelheid do Argolblaadjes (herkomstig van Solenosteimna Argel Hayne, een' in Opper-Egypte en Nubië te huis behoorenden heestor uit de familie der -Isc/e-piadeae) gevonden.

Do Tripolitaansche S., afkomstig aan Cassia aculifolia en C. obovatu, zijn kleiner, meer gebroken en bevatten veelal bijmengsels.

De Indische of Arabische S., afkomstig van C. lunceolata, zyu langwerpig eirond, spits tooloopend, dik en taai. Zij zijn aan weerszijden glad, geelachtig groen; de smaak is bitteraehtig, onaangenaam.

De bestanddcelen dor S. zijn: cathartine (het purgerende beginsel), gele kleurstof, vlugtige en vette olie, eiwit, gom, appel-zuur, appelzure- en andere zouten.

Behalve dat de S. in aftreksel, doorgaans met zoogenaamde windbrekende middelen verbonden, om de door dit middel veroorzaakte buikpijnen te matigen, gebezigd worden, treden zij in do zamenstelling van de algemeen bekende pruimenconsorf, vaa do Saiut-Germain-thee (zie Saint'Germain-ihee), het aq. laxativa Vionncnsis enz. b.

SENONEN, een volksstam in Frankrijk, waarvan Caesar ir. zijn werk De bello Gallico (D. V. Hoofdst. 54 en 56, D. VI. Hoofdst. 3) gewaagt. Hot was een magtig volk, dat tusschon de Seine en de Rhoue woonde. Men heeft lang getwijfeld, of de S. en de Sequanen niet het zelfde volk waren, daar deze namen door oudere schrijvers dikwijls door elkander gebruikt worden, en de laatste in do eerste tijden in het geheel niet voorkomt. Na den tijd van Brennus werden beide namen ter onderscheiding der bewoners van verschillende streken van Gallic gebezigd. Die bij do Seine gevestigd bleven behielden dien van S.; terwijl zij, die zich aan gene zijde der Saóne tot aan do Holvotiërs en de Alpen uitbreidden, 'meer met dien van Sequanen werden aangeduid. Do hoofdplaats van het land der S. was Agendicum Senonura, thans de stad Sens.

SENS, eene overoude stad in Frankrijk, gelegen in het departement Yonne, aan de rivier van dien naam, en aan den spoorweg van Parijs naar Lyon. Zij heeft 10,000 inwoners, die conigen handel drijven in de producten hunner industrie en in die van den omtrek. Men vervaardigt er ijzerwaren, wollen, katoenen en linnen stoffen; terwijl er ook brouwerijen en looijo-rijen worden aangetroffen. Onder de 15 kerken verdient de oude en sierlijke hoofdkerk de aandacht. S. bezit bovendien een seminarium, eene bibliotheek, een museum, een'schouwburg, hospitalen, enz. Het werd reeds in do Hl'¹⁰ oeuw do zetel eens bis-schops, dio later tot aartsbisschop verheven werd, en sedert don tijd van paus Johannes den VIII^!quot;^:i' den titel van primaat van Gallië en Gormanië voerde, ofschoon hij na de XV^alt;! eeuw de daaruit voortspruitende rogten niet bezat. Van 1163 — 1 165 was S. het verblijf van paus Alexander den IIIquot;¹⁰¹¹. Er worden to S. verschillende conciliën gehouden, onder welke dat der provinciën S. en Rheims, in 1140, hetwelk ook door koning Lodewijk den Jongen werd bijgewoond, en waar Abeilard, na zich tegen

iinam van die Grioksche vertaling des O. V., welke ook do Alexandrijnsche heet. Aan haren oorsprong verbinden zich eene menigte overleveringen, de eene al onwaarschijnlijker dan do andere. Volgens Flavins Josephns zou do Egyptische koning Ptolemaeus Philadelphns, ton einde de Aloxandrijnseho boekerij mot eene Gricksche overzetting van do gewijde boeken der Joden te verrijken, zekeren Aristeas, oen' Joodsch geleerde, naar Jerusalem hebben gezonden, ten einde van den hoogepriestor den Hebreeuwschen tekst des O. V., bonevens do noodige vertalers, te verzoeken. Deze laatsten zouden 72 in getal zijn geweest; zij worden, dus luidt het verhaal, elk in eene afzonderlijke cel opgesloten tot dat hun arbeid voltooid was, waarna bleek, dat al die vertalingen letterlijk met elkander overeen kwamen. Dit laatste, indien hot overigens al eenige aandacht zou ver-dienon, wederlogt onmiddelijk zich zelf, zoodra men in aanmerking neemt, dat de vertaling klaarblijkelijk hot werk van verschillende handen is, als zijnde do boeken van Mozes, hot bock Job en de Spreuken van Salomo het beste overgezet; minder goed de Psalmen, Jesaia en do kleine profeten; terwijl do overzetting van Daniël in tekst gebrekkig is. Niet onwaarschijnlijk is eene overlevering, in den Talmud bewaard, dat do „LXXquot; het werk zon zijn van 5 Africaansche Joden. De fabelverhalen der oiulo schrijvers aangaande den oorsprong dezer Bijbelvertaling vindt men, behalve bij onderscbeidenen der na to noemen schrijvers, ook nog bij Calmet, Oudheden van hel O. V. Nod. vert. D. I., st. 1, blz. 155 — 192.

Hoc het zij, deze overzetting had reeds in de III^d0 eeuw voor Chr. groot gezag, en dit nam toe naarmate bij de buitenland-sche Joden, en ook bij do meer aanzienlijken in Palncstina het gebruik der heilige taal meer en meer voor dat van de Griek-scho week, gelijk dan ook Josephus, alsmede de schrijvers van het N. V., hunne aanhalingen uit het O. V. meest volgens de LXX doen. Daar echter de apologeten van het Christendom tegenover de Joden zich dikwijls met gunstig gevolg, immers ter beschaming der tegenpartij, van de schriften dos O. V. volgons deze vertaling bedienden, begonnen de Joden lianr later te verachten en er in de synagogen don vloek over uit te sproken. Bij de Christenen steeg dien ten gevolge haar aanzien dos te hooger, zoodat Origenes daarin en in den van lieverlede bedorven geraakten toestond van den tekst aanleiding vond, om dien kritisch te verbeteren. Hij deed dit in zijne Ilenipla (zie Uexapla); terwijl hij bovendien in een' arbeid, genaamd Telra-])la, den tekst dor LXX naar de Griekseho vertalingen des O. V. door Aquila, Theodotion en Symnmchus verbeterde. Later hebben zich Lucianus, Hcsychius, Basilius en anderen met het verbeteren van do LXX bozig gehouden. Toch ontbreekt tot heden toe nog oneindig veel aan cone kritische behandeling van den tekst; zelfs zijn de beide voornaamste handschriften. Codex Alexandrinus en Codex Vatic anus, nog niet met die naauwkeu-righeid vergeleken — vooral daar zij zooveel van elkander afwijken — als de wetenschap regt heeft te eisehen. Over do uitgave der LXX, zie men in de eerste plaats het art. Polyglotte. Voorts zijn de moest bekende uitgaven die van Friekius (Leipzig 1B97), van Bos (Franokcr 1709), van Mill (Utrecht 1725), van Reineecius (Leipzig 1730), van Grabius (Oxford 1705), van Brei-tinger (Zurich 1730) enz.

Zie verder, behalve de voorredenen voor do meesten der aangehaalde uitgaven: Böckol, Specimen de versione LXX (Leipzig 1820); Cellarius, De Septuaginta interpretibus (Hallo 1696); van Dale, /Jissertatio de LXX interpretibus (Amsterdam 1705); Ho-dius, Dissertatio contra Aristeae de LXX interpretibus (Oxford 1685); Meeshoim, De (jraeca versione LXX (Leipzig 1754); Sco-tanus. De auctoritate LXX (Franeker 1663); Usserius, De (jraeca Septuaginta inierpretum versione (Londen 1655, Leipzig 1695); Vossius, De J.XX interpretibus ('s Gravonhago 1661), en, om het nieuwste geschrift over dit onderwerp het laatst te noemon, Frankel, Ilistorisch-kritische Studiën zu der Septuaginta (Leipzig 1841).

SEQUANI (Dk) waren ten tijde van Caesar een dor aanzienlijkste volkstammen. Zij werden door Augustus tot Gallla Celtiea gc-bragt, waren door hot gebergte Jura van Helvetic gescheiden, en woonden in hot latere Frnnsche-Comté, en wel in dat gc-doolte, hetgeen aan Bourgogne grenst, tot aan den Rijn.

SEQUESTRATIE. Wonneor men het goed van een ander aanneemt, onder de voorwaarde van het te bewaren en terug te zullen geven, is men daardoor gehouden , al die verpligtingen na te komon, welke bij do wet aan de overeenkomst van bewaargeving zijn verbonden. S. is niets anders dan eene afzonderlijke soort dier bewaargeving; zij betreft de bewaargeving van eene zaak, waarover tusschon twee personen goscliil is, in do handen vim conen derden, die zich verbindt, haar, nadat het geschil zal zijn uitgemaakt, met do vruchten terug te geven aan dongene, die daartoe zal worden gerogtigd verklaard. Deze persoon wordt sequester genaamd, en mag niet dan om bijzondere redenen zich aan do S. onttrekken voor dat het geschil is beslist. Terwijl de eigenlijke bewaargeving alleen bij overeenkomst plaats heeft, kan echter S. ook plaats hebben op regterlijk bevel. Hot doel der S. is, dat de zaak, waarover geschil is, ongeschonden bewaard blijve, ten behoeve van hem, die er toe goregligd is. S. kan voorts in tegenstelling van bewaargeving, welke slechts roerende zaken betreft, ook onroerende zaken tot onderwerp hebben. Do rogter kan zoowel S. bevelen op verzoek van pavtyen, als ambtshalve; doch do alzoo benoemde sequester moet jaarlijks rekening van zijn beheer afleggen voor de regtbank. Ambtshalve kan de rogter S. bevelen van roerende zaken, die onder oenen schuldenaar zijn in beslag genomen, van eene roerende of onroerende zaak, waarvan de eigendom of het bezit tusschen twee of moer personen In geschil is, en van zaken, welko een schuldenaar tot kwijting zijner schuld aanbiedt.

De sequester moet omtrent de bewaring der aan hom toevertrouwde zaak dezelfde zorg aanwenden als voor zijne oigeiK-zaken, en hij mag zich van het in bewaring gegeven goed niet bedienen, noch onderzoeken waarin het bestaat, indien het hora in eene geslotene kist of onder oenen verzegelden omslag gegeven is. Do verminderingen echter, die het in bewaring goge-venc buiten de schuld van den sequester mogt hebben ondergaan, komen niet voor zijne rekening; voor de door hem ter zake der S. aangewende kosten moot hij worden schadeloos gesteld, en hij heeft deswege hot regt, de zaak onder zich te houden tot hem die zijn voldaan.

SEQUINEN. Eene gouden munt in Egypte, dio uit hot Moo-renland derwaarts gebragt is, aldaar vermunt, en vervolgens in do schatkamer van den grooten heer geleverd wordt. Men heeft ook eene Italiaanschc munt van dien naam, bedragende 18 Car-lini, of ruim 5 gulden van ons geld.

SERADELLE (Ornithopus sativus). Zie Vogelpootje.

SERAIL (Het), eigenlijk Seraï of Saraï (een paleis of liever groot gebouw), is de naam dor residentie van den Turkschen sultan. Het ligt aan het oono einde van Constantinopol, in een heerlijk oord, op eene landtong, die in zee uitsteekt. Doszelfs ringmuur hoeft eenen omtrek van 4 uur gaans, en bevat verscheidene moskeen, groote tuinen en gebouwen, waarin 20,000 mensehen kunnen geherbergd worden; evenwel bedraagt het getal dergenen, die in hot huis des sultans of in hot S. wonen, niet boven do 10,000. Van den zeekant levert dit verbazend palels een uitstekend schoon gezigt op; doch zoodra men aan land stapt, houdt al het bekoorlijke op, en de ontzettende muren, die het S. omringen, vervullen de ziel met sombere denkbeelden, inzonderheid, wanneer men aan de hoofdpoort van den ingang naar het palels de afgeslagone hoofden van mensclien ziet liggen. De Harem maakt een gedeelte van hot S. uil, en is het verblijf dor vrouwen van den sultan, waarvan de 7 wei-tigon ieder haar afzonderlijk huis, tuin en slavinnen hebben. Men beweert, dat het S. verbazende schatten bevat. De zusters van den sultan wonen niot in het S.; doch zijne moeder houdt er haar verblijf. Zij kan van haren zoon borigt van alle staatszaken vorderen en heeft somwijlen voel invloed op het begeven van ambten en op alle openbare aangelegenheden. De prinsen en prinsossen worden onder het opzigt hunner moeder opgevoed. Do eersten krijgen met hun 6¹¹⁰ jaar gesnedenen tot onderwijzers, en do laatsten, die men ook Sultanes noemt, moeten haar ge-hcele leven in het S. doorbrengen, zoo niet een pacha haar zijne hand biedt. Na het overlijden des sultans worden de sultanes in het Eski-beraï of oud-S. overgebragt, om aldaar don dood van hunnen gebieder hun loven lang te betreuren. Men kan wel tot het S. toegang verkrijgen, maar volstrekt niet tot don Harem.

SERAING. Een vlek op den regteroever van de Maas, In do

zin zou men hen met de Nederlfindsche Lands-Advocaten kunnen gelijk stellen. Bij besluit van den sonvcrein worden zij gekozen uit den zoogenaamden Queens (of kings) counsel, eene afdeeling van prcktizijns, die zich door kunde en bekwaamheden hebben onderscheiden, en op grond daarvan zijn waardig ge-gekeurd, onder de regtsgeleerden der kroon te worden opgenomen. De S. at L. beklecden dus eigenlijk den hoogsten rang in dien Queens counsel, en hebben het regt bij pleglige gelegenheden eene zijden toga te dragen eu vooraan te zitten. Zij genieten een vast tractement van het rijk, waarvoor zij van hunue zijde, bij iedere voorkomende gelegenheid, wanneer hunne diensten worden ingeroepen , reglsbijstand verschuldigd zijn. De beide S. at L., die het hoogste in rang zijn, worden attorney en solicitor general of the Queens counsel genaamd.

SEKGEI/ (Johann Tobias), beeldhouwer, werd in 1740 te Stokholm geboren en door l'Archevèque onderwezen, die toenmaals aldaar het ruiterstandbeeld van Gustaaf Adolf modeleerde. J^ater begaf hij zich tot zijne verdere vorming naar Parijs en vervolgens naar Rome. Aldaar modeleerde hij een' Faunus, thans in het museum te Stokholm, nog een ander beroemd werk in genoemd museum, Diomedes met het geroofde Palladium, on eene groote groep van en JPsyche, die door hem voor hot paleis

Haga te Stokholm in marmer werd overgebragt, en, thans in het museum, voor het voornaamste werk van dezen kunstenaar wordt gehouden. Nog onderscheidene andere oorspronkelijke beelden en groepen van S. en eenige copiën naar antieke werken worden in genoemd museum aangetroffen. S. behoorde tot de weinige kunstenaars, die zich van den toenmaals heerschendcn wansmaak wederom tot de studie der natuur en der antieken begaf. Hij bezat alles, wat een groot kunstenaar noodig heeft; maar wist zich toch niet geheel van do gemanierdheid zijner eeuw te bevrijden. De eerste indrukken en het eerste onderwijs, door hem ontvangen, wareu daarvan oorzaak. Overigens had hij veel verbeeldingskracht en een groot meesterschap over de uitdrukking. Zijn stijl is ernstig, zijne vormen zijn streng; maar niet altijd gelukte het hem, een sterk individueel karakter aan zijne beelden te geven. Zijn talent werd vooral in Zweden algemeen erkend, en in koning Gustaaf den III^aen had hij oen' warmen beschermer. Wederkeerig gevoelde S. voor dien vorst zulk eene opregte vriendschap, dat zijn ontijdige dood hem in eene zware melancholie deed vervallen, die hem langen tijd voor de kunst geheel ongeschikt maakte. Eerst in 1811 scheen hij te herleven, en reeds hoopte men dat hij zijn vaderland nog menig voortreffelijk kunstwerk zou schenken, toen hij den aGquot;'⁶¹' February 1814 overleed. Hij was eerste beeldhouwer dos konings, professor aan de academie van Stokholm, ridder der Wasa-ordo, lid van onderscheidene buitenlandsche academiën, enz. Göthe was zijn beroemdste leerling. In 1826 verscheen zijne levensbeschrijving, in de fransche taal door Mariano d'Ehrenstroem geschreven.

SERGIUS is do naam van 4 pausen.

S. de 1quot;°, geboren te Palermo, was paus van het jaar 687 tot 701. Hij is vooral daardoor bekend, dat hij do aanneming van zes canones van het concilie te Constantinopel weigerde, ofschoon zij door zijnen gezant reeds waren goedgekeurd; alsmede doordien hij ter synode van Aquileja (098) do schriften van Theodorus Mopsuostensis, Theodoretus en oenen Brief van Ibas, bisschop van Odessa — de zoogenaamde drie kapittels — liet verdoemen. Men schrijft hem de invoering van het „Agnusquot; bij de mis toe.

S. de li¹¹⁰ regeerde van het jaar 844 tot 847. In de geschiedenis van het pausdom is hij merkwaardig, daar hij de eerste was, die den bisschopszetel te Rome beklom, buiten, ja tegen de goedkeuring des keizers.

S. de III¹¹⁰ geraakte, na twee vruehtolooze pogingen, eindelijk op den pauselijken zetel ten jaro 908, door behulp van twee verachtelijke vrouwspersonen Theodora en Marozia; hij maakte zich berucht door verboden omgang vooral met de laatste, en overleed in 910.

S. de IV^dc schijnt een dor minst berispelijke pausen uit de middeleeuwen te zijn geweest. Hij regeerde van 1009 tot 1012.

SERING. (Syrmga). Van dit plantengeslacht, tot de natuurlijke familie der Olijfachtige plartm {Oleaceae) behoorende, wordt bij ons in tuinen en hoven veelvuldig aangetroffen de gewone S. {S. vulgaris), een welbekende, soms boomachlige heester, met JX.

witte of paarsche bloemen. Twee andere soorten, namelijk 5. persica en S. Josikaea zijn vooral de eerste, die onder de benaming van Fransche S. bekend is, in de tuinen niet zeldzaam. ij.

SERINGAPATAM, eigenlijk Seringapatnam geheeten, is de hoofdstad der, provincie Mysore in Engelsch Oost-Indië. Zij ligt op een eiland van gelijken naam , hetwelk door de hier zeer breede en snel stroomonde rivier Kawerij gevormd wordt. Zij werd door den dapperen Hyder-Ali op de Indische wijze bevestigd; het aantal barer inwoners, met dat der voorsteden, werd in 1800 op omtrent 32,000 zielen geschat; terwijl het gehcele eilaud, onder de regering van genoemden vorst, 150,000 bewoners telde, welk getal echter sedert aanmerkelijk is toegenomen. Hyder-Ali's paleis, of Laul-Bangh, ligt aan hot oosteinde des eilands, en is, ofschoon van leem gebouwd, zeer prachtig. Naast hetzelve is zijn mausoleum, waar hg, zijne gemalin en Tippo-Saib, in grafkelders van zwart marmer, ruston. Het paleis in do stad is een zeer groot, met eenen hoogen en zwaren muur omringd gebouw, dat van buiten, zoo als alle openbare gebouwen der stad, weinig vertooning maakt. Het serail van Hyder-Ali is een Europecsch hospitaal; terwijl dat van Tippo-Saib lot eene barak voor de artillerie dient, en zijne staatsvertrekken door Europe-sche soldaten bewoond worden. Al deze gebouwen hebben door gebrek aan vensters een somber aanzien, en ook do straten dei-stad zijn naauw en zeer slecht. Den 4^ailn Mei 1799 bestormde het Engelsche leger, onder den generaal Harris, de stad, waarbij een groot gedeelte der bezetting werd nedergesabeld, en Tippo-Saib den dood vond. Bij do overgave der stad en vesting aan de Britten, versterkten deze do wallen mot 900 stukken gesehut en maakten bijna 100,000 geweren buit. Behalve eene zeer wel voorziene schatkist, vond men er eene kostbare Indische boekerij van 2000 boekdoelen. Sedert staat S. onder het presidentschap van Madras.

SERLIO (Sebastiano), architect van Bologna, een van de kunstenaars, die don toon gaven in de eerste helft der XVI^d0 eeuw, maar van wiens levensbijzonderheden toch weinig bekend is. Door Lanzi (Sloria enz.) weet men dut hij van 1511 tot 1514 zich te Pesaro in het perspeetief-teekenen oefende. Voorts moet hij onder do leiding van Peruzzi gewerkt bobben aan de herstelling der monumenten te Rome, onder wien hij zich tevens in de bouwkunstige zamenstolling oefende. S. had zich in zulk eene mate do vriendschap van zijn' meester verworven, dat deze hem bij zijnen dood erfgenaam van zijne kunstwerken maakte, die hem later bij do uitgave zijner werken van groot nut waren. Van Rome schijnt S. naar Venetië gereisd te zijn. Zeer verschillend wordt geschreven over zijne werkzaamheid aldaar, daar het niet zeker bewezen is, aan welke gebouwen zijn naam eigenlijk verbonden moet worden. Hij is dan ook meer bekend geworden door zijn leerboek over do bouwkunst dan door zijne werken, ofschoon hij aan den bouw van den Louvre te Parijs en van het kasteel van Fontainebleau geen onbelangrijk aandeel moet gehad hebben. In 1541 toch werd S. door Erans don I^stcn naar Frankrijk geroepen; tot in 1560 vertoefde hij te Fontainebleau , begaf zich vervolgens naar Lyon, koerde echter later naar Fontainebleau terug en overleed aldaar in 1568. Zijn Zi-bro d'Architeltura in vijf boekon, waarvan de eerste uitgave zeer zeldzaam is, de tweede in 1551 te Venetië het licht zag, werd ook, in het Nederduitsch vertaald, door Peter Coeke van Aelst (Antwerpen 1550 — 1553) uitgegeven. Tc Lyon verscheen in 1551 nog een zesde boek (extraordinario) van het beroemde werk.

SEROUX D'AGINCOURT. (Zie Agincourt).

SERPENT is een om zijuo slangvormige gedaante aldus genoemd muziekinstrnment van koper, of ook wel van hout, met leder overtrokken. liet is uitgevonden in het jaar 1590, door Edme Guillaume, kanunnik te Auxerre, en werd aanvankelijk alleen bij kerkmuziek gebruikt, doch later bijna alleen bij de militaire muziek, waar het onder de bluasinstrumenten de plaats inneemt, die de contrabas bij de strijkinstrumenten vervult.

SERPENTIJN is eene zeer belangrijke en wijd, bijna over de gehoele aarde, verbreide rotssoort, die evenwel zelden in grooto uitgestrektheden voorkomt. Dit gesteente is veelal van eene donker groene kleur, die tot in het groenachtig zwarte overgaat; terwijl het niet zelden bruine, grijze, roode eu zwarte schakeringen vertoont; somwijlen is bet look- en olijfgroen

JI

gewerkt heeft, om den landbouw uit ilen staat v^n vernedering, waarin deze tak van nijverheid in Nederland toen ter tijd verkeerde, met krachtige hand op te heffen.

Door dit een en ander kreeg S. naam in de wetenschap, en werd hij door Lodewijk Napoleon benoemd lot Lid van het In-stitut en tot Lid der Commissie van Landbouw in Overijssel. Reeds in 1801 was hij schoolopziener geworden, en had daardoor gelegenheid veel nut voor het volksonderwijs te stichten. Toen echter velerlei zaken hadden medegewerkt, om hem groote verliezen in zijn bedrijf te doen ondergaan, en de bevrijding van ons land in 1813 hem hoop gaf op het herstel van den handel, verliet hy zijn buitengocil en vestigde zich in Amsterdam als makelaar en gouveruemenls-sollicitour; doch hij bleef in betrekking tot den landbouw door zijne benoeming tot secretaris der Commissie van Landbouw in Noordholland, als ook door zijnen medearbeid aan de werkzaamheden van het Institut.

Te Amsterdam gaf hij van 1818 tot 1829 een Tijdschrift uit in losse stukken, die te zamen 5 deelen vormen, getiteld de. Buitenman, waarin onderscheidene opstellen over velerlei landhuishoudkundige en andere onderwerpen, ook van meer of min politieken aard, met groote kennis van zaken en in geestigen schrijftrant behandeld zijn. Vele dezer opstellen zijn hoogst eigenaardig en behooren ouder de geestigste en satiriekste stukken onzer letterkunde, welke des tijds veel opgang gemaakt hebben en ook nu nog verdienen gelezen en herlezen te worden. Het aantasten van misbruiken en het wijzen op menige verkeerdheid hadden hem niet altoos vrienden bezorgd; doch hij heeft door dit een en ander wezenlijk nut gesticht. Ook in het dagclijksche leven was hij levendig en geestig, zoodat weinigen het in het redetwisten tegen hem konden volhouden.

In 1827 verplaatste hy ziju verblijf nogmaals, en nu naar 's Gravenhage, waar hg benoemd werd tot referendaris bij bin-nenlandsche zaken en tot directeur van do Noderlandsche Staatscourant, welke laatste betrekking echter weder in 1831 opgeheven werd. De laatste jaren zijns levens bragt hij op droevige wyze door, lijdende aan eene verzwakking van het gezigt en ten laatste aan volslagene blindheid, hoewel zijn geest helder bleef tot aan zijn uiteinde, op 73-jarigen leeftijd, den 2'^,on November 1844.

SERTORIUS (Quinxus). Een Romeinsch veldheer, beroemd door den tegenstand, dien bij aan Sulla's magt in Spanje bood, werd te Nursia in het land der Sabljnen geboren. Nog zeer jong zijnde streed hij met roem tegen de Kimbreu en in Spanje, en onderscheidde zich in den oorlog der Bondgenootcn, waarin hij als quaestor in Gallia Cisalpina bevel voorde, en het ongeluk had een oog te verliezen. Aanvankelijk koos hij gcene partij in den twist tusschen Sulla en Marius; doch toen de eerste hem in hot dingen naar het consulaat tegenwerkte, schaarde hij zich aan do zijde van Cinna, waardoor hij weder in gemeenzame betrekking met Marius kwam. Toen na den dood van Marius en Cinna, de partij van Sulla de overhand kreeg, ging hij als praetor naar Spanje. Terwijl hij hier de liefde van hot volk trachtte te verwerven, nam hij verdedigingsmaatregelen tegen Sulla, die een sterk leger tot onderwerping van Spanje had afgezonden; hij was evenwel niet bestand tegen de overmagt en vlugtte naar Africa. Dier vond hij gelegenheid, om zijne veldheerstalenten te toonen, door de Mauritaniërs tegen hunnen koning Ascalis te ondersteunen, dezen te slaan en het volk vrij te maken. Intusschen was in Spanje een nieuwe oorlog uitgebroken; de Lusitauiërs, door de Romeinen bedreigd, riepen S. uit Africa ter hulp, en spoedig keerde de kans ten voordeele der eersten. Met 8000 man weerstond hij drie Roineinsche veldhee-ren, die 120,000 voetknechten, 6000 ruiters cn 2000 slingeraars onder hunne bevelen hadden. Ook Metellus Pius, een der beste veldheeren van Sulla, dien deze in 79 v. Chr. tegen hem afzond, moest herhaalde nederlagen ondergaan. Niet beter ging het l'ompejus, dio na den dood van Sulla een leger naar Spanje voerde (76 v. Chr.), waai- hij het bevel met Metellus moest deelen. In het jaar 74 knoopte S. betrekkingen aan met Mithri-datcs, die hem met geld en schepen ondersteunde; terwijl S. hulptroepen naar Azië zond. Maar terwyl hij ernstige maatregelen nam, om den kryg met allen ijver voort te zetten, werd hij door zijne vrienden verraden. Een der veldheeren, die onder hem stond, Perpenia, bewerkte eene zamenzwering tegen S, en vermoordde hem bij eenen maaltijd (72 v. Chr.). Rome werd daardoor van eenen zeer gevaarlijken tegenstander bevrijd, die zoowel in krijgstalenten als in deugden de beroemdste helden der oudheid zoo niet overtrof, dan toch zeker evenaarde. Per-perna nam nu het opperbevel op zich, doch werd door Pompe-jus geslagen en gevangen genomen. Door een nieuw verraad trachtte hij zijn leven te redden; doch Poinpejus liet hem ter dood brengen, waarop Spanje onder Rome's heerschappij terug keerde. L.

SÉRURIER (Jean Mathieu Philibert graaf) werd don 8gt;ten December 1742 te Laon geboren. Hij trad zeer vroeg in dienst; reeds op zijn twaalfde jaar was hij luitenant bij de militie zijner vaderstad, en kort daarna vaandrig hij het regiment van Beauce. Hiermede maakte hy de veldtogten van 1758, 1759 en 1760 in Hannover; in laastgenoemd jaar werd hem by Warburg het kakebeen door een' geweerkogel verbrijzeld. In 1793 was S. majoor en omhelsde met geestdrift de toenmalige denkbeelden ; nog in dat zelfde jaar onderscheidde hij zich door dapperheid en militaire talenten zoodanig, dat hij tot brigade generaal bevorderd werd. Hij diende toen onder Kelierman en Sche-rer en werd in 1795 divisie-generaal. Kort daarna vermeesterde hij den bergrug van Berno, die door de Oostenrijkers en Sar-diniërs hardnekkig verdedigd werd, en eenige dagen later de stelling van den Inferno; terwijl hij niet weinig bijdroeg tot de overwinning bij Finale. In het volgende jaar onderscheidde hij zich vooral in de gevechten bij St. Michel en Mondovi. S. kreeg nu het bevel over de gewigtige insluiting van Mantua cn was op het punt zich van die vesting meester te maken, toen het oprukken van Wurmser hom noodzaakte, met zijne division Bonaparte ter hulp te snellen. Hij had een ruim aandeel aan de overwinning bij Castiglione. De insluiting van Mantua werd hervat, een uitval van Wurmser teruggeworpen, terwijl de vesting den 2^lt;len February 1797 capituleerde. Hij kreeg van Bonaparte de eervolle zending, om aan het Directoire de veroverde vaandels aan te bieden. Dit vertrouwde hem het geraarvollo bestuur over Venetië (1797), later lt;lat over Lucca (1798). In den ongelukkigen veldtogt van Italië van 1799 diende S. onder Scherer. Ten gevolge dor verliezen, die deze generaal bij Verona leed, kon S. in den omtrek van Peschiera zyn corps slechts door moed en bekwame manoeuvres van den ondergang redden. Na het verlies van den slag van Cassano, zag hij zich geheel alleen bij Verdcrio in rug en front door eene groote overmagt aangevallen, en moest oindelijk, na eenen allerhardnekkigsten, maar nutteloozen wederstand, de wapenen neder leggen. Suwa-row ontving hem met veel onderscheiding, ontsloeg hem op zijn woord van eer, waarop hij naar Frankrijk terugkeerde en Bonaparte bij den aanslag van 18 Brnmaire hielp. S. bleef niet zonder belooning, maar werd eerst lid en spoedig daarop ondervoorzitter van den senaat. By de troonsbeklimming van Napoleon werd hij grootkruis van het legioen van eer, maarschalk en graaf van het keizerrijk en gouverneur van het Hotel des Invalides. In 1809 werd hij daarenboven opperbevelhebber van de nationale garde van Parijs. Niettegenstaande al die weldaden, viel S. zijnen keizer af, en stemde in den senaat voor zijne vervallenverklaring. Lodewijk de XVIII¹¹' beloonde hem hiervoor met de waardigheid van pair. Na de tweede restauratie, ontnam men hem deze waardigheid en het bevel over de Invaliden , omdat hij nog eenmaal, op het Meiveld, Napoleon was gaan begroeten. Hij stierf den 21^li,en December 1819, in den ouderdom van 77 jaren.

Den 26quot;^cn Augustus 1863 had te Laon de onthulling plaats van een ter cere van S. opgcrigt standbeeld; op last van Napoleon den UI'¹'quot;¹ zat de minister van Buitenlandscho zaken , Drouyn de Lhuys, by deze plegtighcid voor. L

SERVANDONI (Giovanni Nicolo Cav,), schilder, architect decorateur , is door geheel Europa beroemd geworden door do plannen, die zijne ouuitputtelyke phantasie voor tooneelen en openbare feesten ontwierp. S. werd in 1695 te Florence geboren; volgens sommigen was hij van Fransehe afkomst, maar zeker is hel, dat hij reeds als knaap te Piacenza de leerling was van den beroemden Pannini, die op zijne latere kunstrigting een' beslissenden invloed had. Even als deze, schilderde S. in zijne jeugd gezigten van gebouwen en antieke ruïnen, door landschappen omgeven. Deze voorslelliuuon raiiuten

Do voornaamste producten van den grond zijn maïs , koorn , vlas, hennep en wijn. De veeteelt wordt echter door de inwoners Iioo-ger gesteld dan de akkerbouw. De borgen bevatten veel koper en zilver, doch eigenlijke mijnen treft men er niet aan. Behalve de ware herven, vindt men in S. vele Walachen, eenigo Armeniërs en Joden, omstreeks 5000 Zigeuners en in Belgrado 15000 Turken. De nijverheid heeft niet veel te betcekonen; do handel is van meer beteokonis, voornamelijk do transito- handel naar Turkije.

S. wordt in 17 districten verdeeld; ofschoon een bijna zelfstandige staat, is het aan de Porto cijnsbaar, betalende jaarlijks eeno schatting van 2 millioen Turksche piasters; het wordt tegenwoordig geregeerd door vorst Michael III Obronovitsch en zijno vier ministers, volgens de grondwet van 1848, dat is met een senaat van 17 loden en eene kamer van volksvertegenwoordigers, genaamd Skuptschina. Do Porto hooft nog steeds eene bezetting in Belgrado, met eencn Pacini aan het hoofd. Daar ieder Sorvier wapens draagt en op hot commando van zijn districtshoofd opkomt, is oen leger van 60,000 man in korten tijd bijeen te roepen. De vorst resideert afwisselend in do stad Kragu-jewatz', in het midden des lands gelegen, en te Belgrado (zie JJelgraclo), do hoofdstad. Behalve deze twee, zijn do voornaamste steden: Schabatz (zie Schabat.z), aan de Save; Semendria(zie iSc* mendria); Passarowitz en Nieuw-Orsova (zie Orsowa).

In de IXquot;⁰ eeuw worden de Serviërs tot het Christendom bekoord; in 1018 word het land eene provincie van hot Oostersche keizerrijk; doch reeds in 1050 maakte bet zich onder Michael Bogis-law onafhankelijk. In 1165 werd Stephanus Nemanja de stichter eenor nieuwe vorstendynastie, welke onder Stephanus Duschan (1336 — 1356) ook over Macedonië, Thessalib, Albanië, Noordelijk Griekenland en Bulgarije heerschto. In 1374 kwam eeno nieuwe dynastie op den troon, welke reeds in 1389 door de Turken tot schatpligtigheid gedwongen werd. In 1459 werd het land door sultan Mahmoed geheel veroverd en onderworpen. De overwinningen van prins Eugonius bragten evenwol wederom verandering in don staat des lands. Het grootste gedeelte van S,, namelijk het noordelijke gedeelte, met do hoofdstad Belgrado tot aan de rivier Timock en hot gebergto Bujukdash, kwam by den Passarowitzer vrede van 1718 aan Oostenrijk, hetwelk echter deze geheele landstreek, bij den nadeeligen vrede van Belgrado van 1739, weder aan de Turken moest afstaan, die er tot 1801 ongestoorde bezitters van bleven. Sodert waren de Serviërs, uit hoofde van do willekeurige onderdrukkingen hunner gebieders, in gedurigen opstand. Een stoutmoedig man, George Potrowitsch Czerny, stelde zieh aan het hoofd dor misnoegden; hij streed 11 jaar met eenon voorboeldoloozon moed voor de onafhankelijkheid van zijn vaderland en bragt don Turken verscheidene gevoelige slagen toe. In 1806 verklaarde Husland zich openlijk voor de Serviërs, en kwam hun met een leger in Moldavië te hulp; terwijl Czerny, nog in hetzelfde jaar en later, ook de vestingen Schabatz en Nissa veroverde. De Servische oorlog word sodert van eonen andoren aard. Do Serviërs waren nu meester van hun land, doch onder Russisch bestuur. Hun leger bestond uit 80,000 man en werd voor de Turken nog gednehter, toen zich in 1807 een Russisch leger met hen vereonigde. Het gevolg hiervan was, dat de Turken, die bij herhaling geslagen werden, in Julij 1808 eonen wapenstilstand moesten sluiten. Czerny, dooide Servische natie tot vorst des lands aangesteld, door Rusland als zoodanig erkend, beijverde zieh mot andere hoofden des volks, om oen nieuw staatsbestuur in te stollen, en ondersteunde in 1809 mot al zijne magt de Russische wapenen in den oorlog tegen de Porto, die echter in 1812, bij den inval der Fransehon in Rusland, door den vrede van Bucharest een onverwacht einde nam. Bij dezen vrede werden wel do belangen der Sorviors niet geheel vergeten; doch de voorwaarden er van waren van dien aard, dat zij in S. oenen onaangonamon indruk veroorzaakten. Het voorstel van den Russischon opperveldheer aan do Servi-'che natie, dat zij, om op ondersteuning to kunnen hopen, allo versterkte plaatsen en verschansingen, zonder uitzondering, aan de bewaring van Russische troepen zoude overgeven, en allo gewapende manschappen onder het onmiddelijke bevel van Rusland zoude stollen, werd niet alleen van de hand gewezen, maar zolfs verklaarden de Serviërs vrij onbewimpeld, dat zij op deze wijze grootelijks in hunne verwachting waren te leur gesteld. De Russische troepen verlieten vervolgens , nog in het genoemde jaar, S. en de andere landschappen, en het land werd aan zijne eigene verdediging overgelaten. De Serviërs beproefden wel den weg van onderhandeling te Constantino-pel, en naderden meer Oostenrijk; maar te vergeefs, daar de pachas last ontvingen, om de aan S. grenzende landen mot geweld tot onderwerping te dwingen. De oorlog begon nu in 1813 op nieuw en werd met do grootste verbittering, onder afwisselend geluk, gevoerd; doch de merkelijk verzwakte magt der Serviois moest, na oen' strijd van 4 maanden, voor de over-magt dor Turken bezwijken. George Czerny en vele anderen namen do vlugt naar naburige landen; terwijl de achtergeblevenen door do Turken met do grootste wreedheid behandeld werden. Hot land, waarin alles weder op den ouden voet hersteld werd, geleek eeno woestijn; de regering werd opgedragen aan oenen senaat, met vorst Milosch Fodorovicz Obronovitsch aan het hoofd. Deze bleek een zeer verstandig en slim man to zijn, die zich langzamerhand onafhankelijk wist te maken, zonder met de Porte of Rusland in onmin te geraken. In 1827 word hij door het volk tot erfelijk opperhoofd gekozen; in don daarop volgenden oorlog van Rusland met do Porto, hield hij do zijde des Sultans, 't geen ten gevolge had, dat, bij den vrede van Adnanopcl, in 1829, de tegenwoordige toestand des lands als leen- en schatpligtig, doch wijders zelfstandig, werd vastgesteld.

Sedert was evenwel de rust in hot land sleehts schijnbaar; verschillende inwendige onlusten braken uit; Milosch word gedwongen tot afstand van den troon; zijn zoon Michael was niet in staat zich staande te houden, en het land, tussehen Russischon en Turkschon invloed hoen en wodor geslingerd, bleef het too-nool van beroerten en verwarring, tot dat, den 27 ^stlt;m Julij 1843, vorst Alexander op eene volksbijeenkomst tot opperhoofd gekozen werd. Den U^n December 1858 werd evenwol vorst Milosch mot algemeone stommen dor Skuptschina weder op don troon teruggeroepen en deze keuze door don Sultan goedgekeurd. Milosch overleed don 26«'«» September I860. Zijn zoon Michael, do tegenwoordige vorst, heeft don rang van vizier bij do Porto. Zio over do onlusten: Ranke, Die serbische Reoohuion (Hamburg

1829, 2¹¹⁰ druk 1844) en Richter, Serfi'eni (Leipzig 1840).

SERVILIÜS. Onder dezen naam zijn verschillende personen in de Romeinsclio geschiedenis bekend, zoowel tot patriei-scho als tot plebejische geslachten behoorende, die zich als staats- of krijgslieden hebben onderscheiden. Tot do meest ho-kendon bohooren: Quintus S. Capio, die 108 jaren v. Chr. leefde en de ontwerper was eenor wet, de Lcx ScrvüiaJudicia,'ia, die aan de Senatoren het regtersambt, dat hun ontnomen was, teruggaf; Cajus S. Glaucia, die omstreeks 105 v. Chr. leefde en bekend werd door de Lex Seroilia repelmdarum, waarin maatregelen genomen worden tegen de knevelarijen van Staatsambtenaren. Drie redevoeringen van Cicero de Lege ayraria waren gcrigt tegen een wetsvoorstel van Publius S. Rullus , dio als volkstribuun had voorgesteld de verdeeling der landerijen, die aan don staat behoorden, de agn Cctmpam,

SERVTTEN, d. i. dienaars (der Moedermaagd), is de naam eenor geestelijke orde in de R. Catholieko kerk, die ten jare 1233 te Florence gesticht, en als eene ondorafdeeling dor Augustijnen door paus Alexander den IV^n bevestigd is. Martinus de V^{do stond ai1}quot; S. de privilegiën der bedelorde too. Spoedig verspreidde zieh dezo orde door Italië, Frankrijk, Duitschland en ook m ons vaderland. Pator Bernardo di Rieciolini hernieuwde in hot jaar 1593 do oorspronkelijke gestrengheid der ordo, die tegenwoordig byna alleen tot Italië beperkt is, hoewel zij in Duitschland nog enkele vertakkingen heeft. Onder do beroemdste broeders dezer ordo verdient Paolo Sarpi (zie Sarj)i) eeno eerste plaats.

In hot laatst der XIII'quot;= couw ontstond ook eene ordo van Sorvitinnen, naar hare kloodij zwarte zustors genoemd, die mede vo'dr de horvorming in ons vaderland bloeide, en weinige jaren geleden in Boijeren is hersteld. Zij heeft eeno vertakking in de Tertiairen, ten jaro 130G gesticht, in 1424 bevestigd en in 1617 tot oono congregatie vorcenigd.

Zio, behalve de algemeene werken over monniken- en kloosterorden; Paulus Florentinus, De origine ordinis Sirvorum, in; Lamius, Deliciae Grudüorum, D. I, blz. 1—48.

basterd is, regeerde omstreeks 1445 — 1394 v. Clir. en werd opgevolgd door zijn' zoon Hamses, tot 1328. Beide waren grooto veroveraars. Volgens sorauilgen was het aan het hof des eersten, dat Joseph tot eene hooge waardigheid vorhevon werd. De door hem ingevoerde hervormingen werden door Herodotus aan S. toogeschrcveu. Ouder llamses werden do Israëliten tot don zwa-ren arbeid verpligt, dien de door hem ondernomeno werken ver-eischten.

SESTERTIUS was de naam van oene Romeinsche zilveren munt, ter waardo van 2} aas, uitmakende het vierde deel van eeu douarius. Ten tyde vau het gemeeuebest was de S. de gewone rekenpenning. Sesierlia of SS beteekeut 1000 Sestertiën, bina SS 2000, dena SS 10,000 Sestortien. In do muntkabinetten zijn do Sestertiën tamelijk zeldzaam, 'tgeen men aan hunno geringo grootte toeschrijven moot. Verg. Gronovius, de Sesterliis (Amsterdam 1656).

SESTINI (Dombmco). Deze vermaarde penningkundige werd den lOiinn Augustus 1750 te Eioreuee geboren. Nadat hij zieh ceni-gen naam gemaakt had door eene verhandeling over een Handschrift van Virgilius (Florenca 1774), werd hem door vorst Bisca-ris het ordenen van het museum te Catanea opgedragen. Na zich van dezen last gekweten en zich uitsluitend op de munt- en penuingkuude toegelegd te hebben, begaf hij zich naar Constan-tinopol, waar hij het later zoo vermaard gewordone kabinet van den Engelschen gezant. Sir Robert Ainslio, rangschikte. Vervolgens deed hij eene reis door Klein-Azië, waarvan hij eene om hare naauwkeurigheid tegenwoordig nog gewaardeerde beschrijving gaf; alsmede naar Duitschland, waar de koning van Fruisseu hom een jaargeld schonk. Omstreeks dien tijd gaf hij zijne Lellere e dis-terlazioni nwnismatic/ie enz. in het licht (Livorno 1789—1805, 8 dlu.), eu Classes generales, seu monetae urbiuin enz. (Leipzig 1796, 2 din.; herdr. Elorenee 1821). Te Parijs zijnde werd hg door de groothertogin vau Toscane tot bibliothecaris benoemd, welke betrekking hij door de terugkomst van den groothertog Ferdinand deu III^don in 1814 verloor. In de volgende jaren hield hij zich bezig met het ordenen der munlkabinetton van don koning van Bcijoren te Munchen, van koning Christiaau deu VIIIquot;'⁰¹¹ te Kopenhagen, en van het museum te Triest. Destijds gaf hij eene uitmunteude verhandeling over de oude staters (1818) eu de munten van het Achaeïsche verbond, alsmede een vervolg op zijne boven aangehaalde Lettere e dissertaziom' (Milaan 1813 — 1820, 9 dln.). 'sMans groote verdiensten bewogen eindelijk deu groothertog Ferdinand, hem deu titel van hoogleeraar der oudheidkunde te l'isa te scheuken. Hij overleed te Florence den S''⁶quot; Juny 1832. Leopold de II^ae, groothertog van Toscane, kocht zijne boekerij en handschriften, waaronder ook zijn Systema (/eographicum numisniaticum, in 14 folianten.

SESTO (Cüsauk da), naar zijne geboorteplaats dikwyls Cesare de Milauo genaamd, was een van do boste leerlingen van Leonardo da Vinei. Intusscheu heeft hij ook naauwkeurig do werken bestudeerd van llafaol, met wieu hij te Rome in vrieudsehap leefde en wieu hij bij de beschildering van de roeca d'Ostia behulpzaam was.

De schrijvers van ziju' tijd hebben dezen kunstenaar, wiens eompositiën steeds grootsch en dichterlijk waren, en die zijne denkbeelden altijd duidelijk en uaif wist uit te drukken, niet genoog gewaardeerd. Daarbij zijn zijne werken, vooral in het buitenland, zeer zeldzaam en meestal in Sicilië te vinden, waar hij zich lang ophield. Hij overleed in 1524, ongeveer 60 ja-reu oud. In de St. Rochus-kerk te Milaau was eertijds een beroemd altaarstuk van dezen meester, dat in de vorige eeuw de eigendom werd van den ridder Melzi. Het stelde St. Rochus en de II, Maagd met het kind voor, ongeveer iu deu trant van Rafael's Madonna di Fuligno; op de beide vleugels komen Johannes de Dooper on Johannes de Evangelist voor, op de pre-della St. Christophorus en St. Sebastiaan. In de galerij Breru te Milaau bevindt zich cenc copie naar Fra Bartolommeo's beroemde Madonna, met St. Steplianus eu Johannes den Dooper, en in de galerij Scotti aldaar, de doop van Christus; beido worden aan S. toegeschreven. De hoofdkerk van Novara bezit vau hem eenige werken, evenzoo de galerij Manfrli te Venetië en het museum te Napels. Buiten Italië komcu authentieke werken van S. zeer weinig voor.

SETH, welke naam „oenen (in plaats) gestoldequot; aanduidt, was, volgens de Mozaïsche oorkonde (Gen. IV: 25;, de eerste zoon, dien Eva, na het met Kaïn en Abel voorgevallene, ter wereld bragt, en door wiens bezit dus in hot eeiole huisgezin du plaats zijner oudere broeders vervangen werd. Hij leefde 912 jaren (Gen. V: 8). Zijne nakomelingen onderscheidden zich gunstig boven die vau Kaïn door godsdienst eu zedelijkheid.

SETÜVAL of SETUBAL, ook wel door de Frauschen St. ives genoemd, gelegen in Estremadura, 4J mijl ten zuidoosten van Lissabon, is de derde handelstad van Portugal en heeft 15000 inwoners, enge straten en kleine, slecht gebouwde huizen. De toegang tot de haven loopt door eene groote baai, welke vol zandplaten is, zoodat er voor grooto schepen slechts eeu naauw vaarwater overblijft, dat ter halver ebbe 3 vadem diep is. Aan dit vaarwater staat de toren Oatoa, eu nabij donzelveu eene vuurbaak, alsmede een mijl beuedeu de stad het fort St. Philippus. De uitvoer bestaat iu zuidelijke vruchten eu wiju, maar vooral iu zout uit de nuburige zoutwerken der rivier {Saduo oudtijds Calipas), hetgeen inzonderheid bij de Noordsche vissche-rijen gebruikt wordt. Jaarlijks loopen ongeveer 800 schepcn deze haven binnen. S. is het oude Cetobriga der Romeinen.

SEUME (Johann Gottfrikd), eeu man van een bewonderenswaardig karakter, goed prozaschrijver en tamelijk dichter, was de zoou vau een' Duitsehou landman eu werd den 29»^let' Jauuarij 1763 te Poserua bij Weissenfels in Saksen geboren. Zijn vader ontviel hem vroeg; de graaf von Hohenthal-Knauthaiu zorgde voor zijne opvoeding eu liet deu kuaap eerst te Horna, daarna te Leipzig school gaan eu vervolgens, toon do gelukkige aanleg vau den jongeling meer eu meer gebleken was, in de godgeleerdheid studeren aan de hoogeschool der laatstgenoemde plaats. S. studeerde uitmuntend, doch hoe meer hij studeerde, des te minder kon hij zich met de dogmatische stelsels der toenmalige theologie vereenigen; hij zag in, dat hij nimmer eeu goed herder en leeraar zou worden en nam een koen besluit. Hij betaalde al zijne schulden, borg zyne kleederen in eeu' randsel, stak zijn' degen op zijde en vertrok naar Parijs, zonder andere vooruitzigten dan ziju helder verstand en ziju' vasten wil. Tot schande der Leipzigers dient hierbij opgemerkt to worden , dat mou oordeelde dat hij krankzinnig geworden was, omdat hij zijne schuldeu had betaald.

Zijn togt was overigens alles behalve gelukkig; hij viel spoedig in de handen vau wervers, die hem als landlooper inpakten en in Hossische dienst bragten, zoodat hij met de troepen naar America werd ingescheept. Na zijne terugkomst uit Canada, waar hij eenige jaren gediend had, viel hij in de handen van Pniissische wervers en werd als gemeen soldaat naar Emder. gebragt, waar hij tweemaal trachtte te ontvlugten, doch te vergeefs. De tweede maal zou hij door do spitsroeden hebben moeten loopen, toen een braaf burger van Emden voor hem in da bres sprong en borg bleef voor 80 daalders. S. gafhem te kennen dat hij ontvlugten zou en deed het werkelijk, nu mot goed gevolg. Hy trok naar Leipzig, vertaalde een' roman, Honor ie War. ren, en betaalde met hot honorarium den borgtogt. Van nu aan (1788) wilde hij zich geheel aan de letteren wijden. Evenwel aau-gezocht om gouverneur te worden bij deu jongen graaf Igelström, nam hij dit aan, werd later secretaris bij diens vader, Russisch generaal te Warschau; tevens werd S. oilieier bij de grenadiers, In die betrekking beleefde hij den opstand der Poleu onder keizer Paul den Iquot;'⁰⁰ en werd krijgsgevangen gemaakt. Uitgewisseld, nam hij zijn ontslag en trok wodcr naar Leipzig, om er les te geven in het Eugelsch; terwijl hij er de volgende weiken schreef eu uitgaf: Wichtige Nachrichten über die Vorfalle in Polen 1794 (Leipzig 1796); Zwei Briefe über die neuesten Vertlnderungen in liusslond (Zurich 1797) en Obolen (2 dln. 1797). Later word hij corrector aan do drukkerij van zijnen vriend Göscheu te Grimma, doch hij bedong daarbij uitdrukkelijk een' tijd tot reizen. Hij maakte van die voorwaarde gebruik, eerst tot eene voetreis van negen maanden, op welke hij Oostenrijk, Italië, Sicilië, Zwitserland on Parijs bezocht, later (1805) tot eene reis naar Petersburg, Moskou, Finland en Zweden, Beide reizen werden door hem beschreven in: Spaziergang nac/i Syrakus (Brunswijk en Leipzig 1802, 3 dlu.; 4lt;^l0 druk 1815 — 1817) en Mein Sommer im J. 1805 (Hamburg 1806; 2^ao druk 1815). De voorrede voor dit laatste werk is een merkwaardig stuk, als toonbeeld van echte vrijheidszucht en vaderlandsliefde. Weinige jaren later werd hij on-

Turken, dio hem de keuze gaven tusscheu den dood en het omhelzen van het Islamismus. Hij koos het laatste, maar werd eenige jaren later gevangen genomen, op verdenking van heimelijk deel te hebben genomen aan do godsdienstplegtigheden der Joden. De Groote Heer deed hem op het kasteel Dulcigno in de Krim gevangen houden; hij overleed er — of werd er, misschien, omgebragt — den 10^den September 1676.

SÉVIGNE (De Markiezin de), geboren Marie de Babutin-Chantal. Deze bekende Fransche schrijfster werd in het jaar 1626 te Parijs geboren. Van haren bloedverwant, den abt de Coulanges, eene zorgvuldige opvoeding genoten hebbende, verkeerde zy, ook na haar huwelijk met den Markies de S., aan het hof en onderscheidde zich evenzeer door gestrenge zeden als door bevallige manieren. Doch do uitspattingen van haren echtgenoot gaven aanleiding, dat zij eenen geruimen tijd in afzon-dering op een landgoed in Bretagne leefde en zich met de opvoeding harer kinderen bezig hield. Nadat de markies in een duel het leven verloren had, keerde zij naar Parijs terug, vooral ten gevalle van hare dochter Fran^ise Marguerite (geboren 1648, overleden 13 Augustus 1703); en toen deze haren echtgenoot, den graaf de Grignan, naar Bretagne volgde, ontstond tusschen moeder en dochter die gevoelvolle briefwisseling, welke de eerste eene voorname plaats onder de Fransche letterkundige vrouwen gegeven heeft, en die 25 jaren lang onafgebroken duurde. Hare laatste levensjaren bragt zij door op het kasteel van haren schoonzoon, de Grignan, waar zij den 18^d,!0 April 1696 aan de mazelen overleed.

De eerste verzameling der Lettres de Madame de SévignÉ h sa jille verscheen te Rouaan en 's Gravenhage (1726, 2 dln.) Daarop volgde in 1734 eene door Perrin bezorgde uitgave in 4 deelen, waarop in 1737 nog 2 deelen volgden. Dezelfde gaf later eene volledige uitgave met aanteekeningen (Parijs 1764, 8 dln.); Vau-celles bezorgde eene andere (Parijs 1801, 10 dln.); Grouvelle insgelijks eene (Parijs 1806, 8 dln.); Monmerque' en St. Surin eene andere (Parijs 1818—1820, 11 dln.); Gault de St. Germain eene (Parijs 1823, 12 dln.) en le Pèvro (Parijs 1843, 6 dln.).

Zie voorts: Walkenaër, Mémoires touchant la vie et les écrils de Mad. de Sévigné enz. (Parijs 1842—1843, 2 dln.).

SEyiLLA was vroeger een koningrijk der Abadidon in Spanje (1026—1091), daarna der Almoraviden (1091 — 1147), vervolgens der Almohaden (1147 — 1248), eindelijk der koningen van Spanje. In 1822 werd het in drie provinciën, Sevilla, Cadix en Huelva verdeeld. — De provincie S. telt op 216 □ mylen 420,000 inwoners.

De hoofdstad, vroeger mede de hoofdstad van het koningrijk, draagt denzelfden naam. Zij is do grootste stad in Spanje, beslaat met de voorsteden eene ruimte, die een' omtrek heeft van 3j- geogr. mijl., telt 100,500 inwoners en ligt in eene vlakte aan den linker oever van de Gualdaquivir. Zij heeft 12 poorten, 29 parochie-kerken, 82 kloosters, 24 hospitalen, eene hoogo-school, eene academie van wetenschappen, bouw-, beeldhouw-, en teekenkunst, een heelkundig genootschap, eene stuurmans-school, 22 vrijscholen, eene geschutgioterij, eene munt en een goed bewaard Uomeinsch amphitheater. De stad is voor het overige slecht gebouwd en de grond zeer moerassig, weshalve ook vele huizen op palen rusten. Onder de merkwaardigheden behooren: 1». De groote en prachtige Domkerk, van 1401 —1519 op de grondslagen der voormalige eerste moskee opgebouwd, zijnde de grootste en prachtigste kerk in Spanje; zij is 420 voet lang, 263 breed en 126 hoog, heeft een orgel met 5000 pijpen en 110 klavieren, 90 heerlijk beschilderde ramen, een monument ter eere van Columbus, is rijk aan kostbaarheden en schilderstukken, waaronder vele altaarstukken van Marillo, en pronkt met eenen toren van 364 voet hoog, waarin 22 klokken hangen. 2». De Alcazar of het oude paleis dor Moorsche koningen. 3». De waterleiding, genaamd Cannes de Cormona, die op 400 bogen rust. 4°. Het amphitheater voor de stierengevechten, het grootste van dien aard in Spanje, metende van binnen in middellijn 240 voet. 5». De groote koninklijke tabaksfabriek, waarin 1700 menschen arbeiden, en 100 paarden en muilezels 40 molens aan den gang houden. Zij voorziet het geheele rijk van rook- en snuiftabak, en brengt aan de kroon 12 millioen op. Ook zyn hier eene salpeter-ziederij, eene geschutgieterij , benevens leder-, zijde- en wolfabrieken. De hooge-IX.

school werd in 1504 gesticht, telt gewoonlijk meer dan 1000 studenten en bezit eene bibliotheek van 20,000 doelen. S. drijft nog eenen belangrijken handel, ofschoon de stad veel van haren vorigen bloei verloren hoeft, toon zij de stapelplaats van geheel het nationale vertier was en de grootste schepen tot voor hare pakhuizen komen konden; thans echter is de rivier zoo verzand, dat alleen kleine schepen tot aan den zoogenoemden Torre del oro naueren kunnen, waar zij moeten laden en lossen, en hierdoor is de handel voor een goed deel naar Cadix verlegd.

Voormaals was S. zoo bevolkt, dat, na de verovering door Ferdinand den III^d1quot;' van Castilië in 1248, ongeveer 300,000 inwoners naar Granada en Africa uittrokken en de stad desniettemin niet in verval geraakte.

SEVRE is de naam, dien twee rivieren in Frankrijk voeren, naar welke het departement Deux-Sevres genoemd wordt. Do S. Niortaise ontspringt twee uren ten noorden van Melle in het arrondissement van dien naam, en stroomt langs la Mothe-St. Heray, Niort, Magne, Coulon en Marans. Gedurende haren zeer gekronkelden loop, die ongeveer 28 uren lang is, neemt zij den Lambon, de Guirande, de Autise en de Vende'e op. Beneden Niort wordt zij bevaarbaar, en beneden Marans stort zij zich in zee, ten noorden van la Roebelle, tegenover het eiland Hé. — De S. Nantaise neemt haren oorsprong vier uren ten zuidwesten van Parthenay, maakt voor een deel de westelijke grens van het departement Vendée uit, stroomt langs Mortagne, Tiffauge en Clisson, ontvangt de Moine, de Sangoise, de Maine, en stort zich, na een' loop van 24 uren, bij Nantes in de Loire.

SÈVRES is do naam van een stadje tusschen Parys en Versailles , bekend door zijne porceleinfabriok. Het van deze fabriek afkomstige porcelein draagt dan ook gewoonlijk den naam van S. De fabriek, die altijd de eigendom van do regering geweest is, was oorspronkelijk opgerigt te Vineennes, maar werd in 1695 overgebragt naar S. Daar het eerst in 1707 aan Bötticher gelukte het Sinesche porcelein werkelijk na te maken, waren de eerste producten van S. natuurlijk geen porcelein. Wat men zoo noemde en meer bepaald door de benaming porcelaine tendre aanduidde, was een moeijelljk smeltbaar, ondoorschijnend glas, dat men door bijvoeging van zeep of gom kneedbaar maakte. Ofschoon het uiterlijk vrij wel op porcelein geleek, miste het do hardheid daarvan, en was volstrekt niet tegen hitte bestand.

Na de ontdekking van Bötticher kocht de Fransche regering het geheim der bereiding van een' porceleinfabriekant te Fran-kenthal; maar aanvankelijk kon men daarvan, bij gebreke van de onmisbare grondstof (kaolien of poreeleinaarde), geen gebruik maken. Eerst in 1765 ontdekte eene arme vrouw te St, Yrieux bij Limoges toevallig eene witachtige steensoort, die bij nader onderzoek kaolien bleek te zijn. Weinige jaren later had men te S. het eerste echte porselein verkregen, en in 1774 was de fabriek in vollen gang. Sedert dien tijd heeft zij voortdurend eene eervolle plaats onder de bekende fabrieken ingenomen. Het porcelein van S. is zeer wit, en munt uit door de fraaije beschil-dering. Op de jongste tentoonstelling te Londen (1862) zag men vazen van S., met de cameleonkleur, die zich bij daglicht graauw-groen, bij avond rood vertoont.

Men bewaart te S. drie belangrijke kunstverzamelingen: de eerste bestaat uit alle soorten van Fransch porcelein en aardewerk, die sedert Lodewijk den XIII^den in gebruik waren; de tweede omvat do modellen van alle in de fabriek vervaardigde voorwerpen; terwijl de derde aan de buitenlandsche soorten van porcelein gewijd is. B. S. T. M.

SEWEL (Willem), te Amsterdam geboren in het jaar 1654 en aldaar overleden in Maart 1720, behoorende tot de gezindte der kwakers, van welke hij eene Historie heeft uitgegeven (Amsterdam 1717), na reeds vroeger belangrijke bijdragen te hebben geleverd tot de Historia Quakeriana van G. Croese. Ook gaf hij: een lang gebruikt Dictionary English and Dutch, benevens Ne-derd.'Engelsch (Amsterdam 1727, 2 dln.); Korte wegwijzer der Engelsche Taaie, te gelijk in het Engelsch: A compendious Guide to the English Xanjuajre (Amsterdam 1748); Nederduytsche Spraah-Tconst (Amsterdam 1712). Onder zijne vertalingen verdient die van Flavius Josephus (Amsterdam 1732) bijzondere vermelding.

SEXAGESIMA, de zestigste, heet in den kerkdijken almanak de achtste zondag voor het Paaschfeest. Zie ook Vasten.

12

veranderlijko bedaardheid aan du noodzakelijkheid te onderwerpen. Om het dogmalismus van allo zijdon te bestrijden en uit zijne laatste verschansingen te verdrijven, ontwikkelde S. het bijzondere doel der sceptische loer in een bijzonder werk, dat den titel voert Adversus malJiematicos. Onder mathematici verstaat S. niet enkel do geleerden, dio thans zoo genoemd worden, maar ook die, welke zieh met do grammatica, retho-vica en andere wetenschappen of kunsten bezig hielden, en die men toenmaals encyclisc/ie noemde. Hot valt niet te onlken-nen, dat S. in deze twee schriften, vooreerst ecne menigte voortreffelijke geschiedkundige en wijsgeerige opmerkingen en bijzonderheden verzameld beeft, terwijl hij dc gevoelens zijner voorgangers onder de sceptici en van andere wijsgeoren dikwijls uitvoerig en soms woordelijk aanhaalt, en ons dus eenigzins met den inhoud van verlorene pbilosophische werken bekend maakt, en dat hy ook ten tweede vele scherpzinnige bedenkingen en tegenwerpingen tegen de stellingen der dogmatici aanvoert, dio echter niet van hem oorspronkelijk zijn, maar uit de ongelukkig te loor gegano schriften der vroegere sceptici, bijzonder van ïimon en Aonesidemus zijn ontleend. Mot dat al kan men niet zeggen, dat S. door zijne sceptische wapenen het dogmatismus volkomen overwonnen heeft; integendeel geeft hij zich dikwijls aan do tegenbedenkingen van zijne partij bloot, door zijne gezochte en ongegronde aanmerkingen, en hij maakt veeltijds meer sophistische, dan wel wijsgeerige en geldende wederleggingen. Zoo wil hij onder anderen bewijzen dat er niets onderwezen en geleerd, verklaard en bewezen kan worden; voor deze stelling zijn zijne eigene schriften het feitelijke tegenbewijs, want hij poogt daarin immers het onzekere van allo dogmatische leerstellingen aan te toonen. Het secpticismus tot dit uiterste gevoerd vernietigt zich zolf. Do sceptici verwarren den wetenschappolijken twijfel of do kritische methode met eene algemeeno twijfelzucht, die hen tot het ongerijmde moet voeren. Daardoor is hetgeen S. tegen de onomstootelijke wiskundige grondstellingen inbrengt niets anders dan ecne onzinnige sophisterij, die goeno de minste waarde heeft, en alleen dient om hetgeen men tracht te wederleggen nog zekerder te maken, indien zulks mogelijk ware. S. zegt ergens; {Pyrrh, hyp. I. 9) „Wij sceptici laten ons in het geheel niet in met do onderzoeking, hoe dat het verschijnende verschijnt en het gedachte gedacht wordt, maar wij nemen do zaken slechts zoo aan, zoo als zij zich aan ons voordoen.quot; Doch juist dit onderzoek zou voor een' Zetetiker of navorschenden wijsgeer, waarvoor S. zieh ook uitgaf, een noodzakelgk vereischto zijn. De sehrifton van S. schijnen bij zijne tijdgenooton weinig ingang gevonden te hebben. Het secpticismus was de laatste vorm, die de oude Grieksche wysbegeerte aannam, en die eene reactie deed ontstaan, welke het platonische dogmatismus, met mystieke bestanddoelen vermengd, weder voor eenige eeuwen heersehende maakte. Bij Plotinus on Galenus vindt men geen spoor van het scepticismus meer, men zou integendeel wol wat meer kritischen twijfel bij hen verlangen. Het dogmatismus begon juist na S. nog krachtiger het hoofd op to steken, en zich op zijpaden te begeven, waarvoor de grondige studio van zijne werken het had kunnen behoeden.

Behalve de vermelde, heeft S. nog vele andere schriften vervaardigd, die allen zijn verloren gegaan, misschien ook wel omdat zij met den algemeen heersehenden geest niet meer strookten. De beste uitgaaf van zijne nog voorhanden zynde werken is: Sext, h'inp. Opera, gr. et lat. ed. Joh. AJb, J-'abr'ia'us (Leip/ig 1718, fol.), in het Duitsch: Sexlus Emp. oder der Skepticismus der Griechen. /Ifis dm Griech. nrit Anmerkungen nnd Abhandlungen herausgegeben von J. G. Buhlo (Lemgo 1801, 1 dl. 8°.). Men zie verder over S.: De Crousaz, Examen du Pyrrhontsme ancien et moderne {'s Gtn-venhage 1733, fol.); G. E. Schulze, Anesidemus (Helmst. 1792, 8°.) en H. Eitter, „ Gcsc/iichte der Philosophic, D. IV (Gijttingen 1840, 8°.).

SEXTUS RUFUS was een Romeinsch geschiedschrijver, die omstreeks het jaar 370 onzer tijdrekening onder de regering van Valens leefde, en van wien wij nog oen Breviarium de victoriis et provinciis Pop. liom. en eene verhandeling: Dc regionihus urbis Jiomae bezitten, S. R. hoeft meer dan eenmaal do consulaire waardigheid bekleed. Zijne boeken verdienen eer om den inhoud, dan om den stijl gelezen te worden. Het eerstgenoemde werk werd uitgegeven door Cellarius (Hallel698), met Eutropius door

Haverkamp (Leyden 1729), beter nog door H. Vcrheyk (Loyden 1762); de verhandeling de regionihus vindt men in Oraevius' Thesaurus ant. Som. D. III. en in Muratorius' Aovus Thesaurus Inscr. D. IV.

SEXUEEL STELSEL. (Zie Stelsel).

SEYCHELLES. (Zie Scchellen).

SEYDELMANN (Jakob Crescenz), teekenaar en schilder, werd den 25gt;^ll!n Junij 1750 to Dresden geboren, on behoorde in 1772 tot de ijverigste leerlingen van Casanova. Later bestudeerde hij onder do leiding van Mengs de kunstwerken van Rome en vervaardigde, gedurende zijn eerste verblijf in Italië, dat tot 1781 duurde, een aantal teekoningon in zijne eigenaardige sepia-ma'nier, naar antieke beelden, schilderijen enz. Ook toekende hij een aantal portretten en verwierf zieh door het een on ander veel naam, zoodat hij, na zijne torugkomst in Duitschland, weldra tot professor in do teekenkunst aan de academic te Dresden en tot lid van onderscheidene andere academiën benoemd werd. S. maakte nu een aantal copiëu naar de schoonste werken der Italiaansche meesters in het museum van Dresden, en reisde voor het zelfde doel, omstreeks 1790, en later nog herlinaldelijk naar Italië. De teekeningen naar oude meesters, door S. voor onderscheidene vorsten vervaardigd, en die hem o. a. door den keizer van Rusland regt vorstelijk werden betaald, waren meesterstukken in hare soort, en men kau veilig zeggen, dat zijne sepia-teekeningen, wat het technische procédé betreft, ongeëvenaard zijn gebleven. Mcnigwerf hebben zij gediend, om er gravuren naar te maken. S. overleed te Dresden den 27quot;^len Maart 1829.

SEYDLIÏZ (Ekikdricu, Wilhelm vrijheer von), een der beroemdste cavallerio-generaals, werd den Squot;¹⁰quot; February 1721 te Kalkar nabij Kleef geboren, waar zijn vader als ritmeester der dragonders in garnizoen lag. Reeds van dor jeugd af werd hij voor do ruiterdienst bestemd en kreeg eene daarvoor geschikte opvoeding, zoodat hij nog zeer jong zijndo reeds een stout en voortreffelijk ruiter was. Toen zijn vader een eskadron in het regiment kurassiers van den markgraaf von Schwedt gekregen had, trok deze vorst zich het lot van den jongen S. aan en benoemde hem, na den kort daarop gevolgden dood van zijnen vader, tot paadje. Do prins volgde eene zeer wilde levenswijze, en in zijne dienst werd S. zoo stoutmoedig te paard, dat hij voor geen enkel halsbrekend waagstuk terugdeinsde. Yier jaren later, in 1738, werd S. kornet in zijn regiment. Bij het uitbreken van den eersten Silezischon oorlog onderscheidde hij zich buitengewoon bij do verdediging van een dorpje. Hierbij gevangen genomen, werd hij spoedig uitgewisseld en door don koning voor zijn dapper gedrag tot ritmeester der huzaren benoemd. In den slag van Hohonfriedberg nam hij eigenhandig den Saksischen generaal von Schlichting gevangen, waarvoor hij mot den rang van majoor beloond werd. Ook in den slag van Sorr muntte hij uit door do onstuimige charges van zijn eskadron, hetwelk hij, hoewel gewond, niet verliet. Na den vrede wijdde S. zich geheel aan de vorming van zijne ruiters, die hij tot eene voor-beoldeloozo hoogte bragt. In 1752 werd hij luitenant-colonel, spoedig daarop commandant van een regiment dragonders, in het begin van 1753 commandant van een regiment kurassiers, en in 171)5 colonel.

Door deze verplaatsingen werden zijne grondbeginselen bij onderscheidene rogimontcn ingevoerd, en reeds in den derden Silezischon of zevenjarigen oorlog kon men de goede vruchten daarvan opmerken.

Bij den slag van Kollin, den 6aen Mei 1757 verrigtte S. zulke schitterende charges, dat hij twee dagen later door den koning tot generaal-majoor bevorderd werd. Hierdoor werd zijne werkzaamheid als bevelhebber meer belangrijk. Den 7^den Soptembev leverde hij een roemrijk gevecht aan de Oostenrijksche eavallerio bij Pegau, en reeds den 19^dcquot; September dreef hij den maarschalk Soubise te Gotha zoo ijlings op do vlugt, dat hij met zijne officieren hot voor den maarschalk en diens generaals reeds aangerigte middagmaal, kon nuttigen. In den slag van Rossbach voerde hij het bevel over de gezamenlijke cavallerie. Hij verwierf daar oenen onsterfelijken roem, cn de koning schonk hem do orde van don Zwarten Adelaar, die vdo'r hem nog nooit door oen' goneroal-majoor ontvangen was, benoemdo hem twee dagen later tot luitenant-generaal en tevens tot eigenaar van een regiment kurassiers. Deze zeldzame onderscheiding bleef zonder invloed op

zijn karaktei' ou gcnirikkelijk voegde hij zich in deze nieuwe positie. Hij verhoogde zijnen roem nog in do veldslagen vnn Zorn-dorf en Iloehkirch. In den slag bij Kunnersdorf moest hij, iiiettogenstaande hij zich daartegen verzette, op meermalen herhaald bevel des konings eene charge doen. De aanval mislukte geheel en al, S. werd gewond en moest naar Berlijn terug-koeren. Daar men openlijk aan den koning het verlies van den slag toeschreef, ten gevolge van zijn ontijdig bevel aan S., zoo ontstond tusschcn hen heiden ecne zekere spanning, die evenwel spoedig ophield. In den slag bij Freiberg (29 October 1762) toonde S. dat hij ook het gevecht der infanterie even goed kon leiden als dat der cavallerie. Na den vrede werd hij generaal-inspecteur over alle ruiterregimenten , die in Silezie gestationneerd waren. In 1767 werd hij tot generaal der cavallerie benoemd. Nadat hij in 1772 door een' aanval van beroerte getroffen was, bleef hij lijdende en overleed den 7^dcn November 1 773 te Carlsbad. De koning liet in 1784 een marmeren standbeeld voor hem oprigten.

Men vergelijke v. Bismarck, ReiUrbihliothch, 4^dlt;' deel; Vavn'ia-gen von Ense, Bioyrnphischn Denkmale. L.

SFORZA. Een beroemd Italiaansch geslacht, dat in do XV^de en XVI'¹⁰ eeuw eene belangrijke rol speelde, zich op den Mi-iancschen troon verhief en met de meeste vorstenhuizen van Europa in verbinding trad.

De grondlegger van dit geslacht was een boer uit Cotig-nola in Eomagna, Giaeoma Muzo Attendolo, die reeds jong in de krijgsdienst trad, en zich door zijne dapperheid tot een der voornaamste legerhoofden van Italië verhief. Onder Alberigo da Barhiano leerde hij do krijgskunst, en reeds in 1401 was hij een der voornaamste condottieri, die keizer Bu-precht te gemoct rukten, toen deze zijnen togt tegen den hertog Galeazzo van Milaan ondernam. In 1406 diende hij de republiek Florence, belegerde en nam Pisa, en trad daarna in dienst van den markgraaf Nieolo d'Este. In 1410 ging hij met zijno bjndo in dienst van den hertog Lodewijk van Anjou, die op aansporing van paus Johannes den XXIIIquot;^cn koning Ladis-laus van Napels wilde bestrijden. Gebrek aan geld en krijgs-benoodigdheden hadden ten gevolge, dat die togt eerst in het volgende jaar kon doorgaan, en toen werd Ladislaus bij Roeca-Secca geslagen. S. bleef daarna bij paus Johannes denXXIII'^ten en ging in 1412 in dienst van koning Eadislaus over, waardoor de paus gedwongen werd, vrede met dezen te sluiten. Djo vrede was van korten duur, en in 1413 viel S. in den kerkclij-ken staat en bezette Rome. De bezittingen, die Ladislaus hem toen schonk, legden den grondslag tot de later onmetelijke rijkdommen van het geslacht S. Zijne groote magt bestond echter in zijne condotta, die', aangevuld door zijne bloedverwanten en landslieden, hem getrouwer was dan zulke bonden anders plag-ten te zijn. Ook onder Ladislaus's opvolgster, koningin Johanna de II^dc, was hij de heehtste steun van den troon, hoewel hij nu eens voor en dan wedor tegen haar streed, zoo als de omstandigheden in die tijden van woelingen en partijschappen het medebragten. Op oenen marsch naar Aquilae verdronk hij in do rivier Peseara, den 4^(ler' January 1424, toen hij hot loven van een zijner paadjes wilde redden. Den naam S., bedwinger, werd hem door den graaf Alberigo da Barhiano, den eigenl\jken stichter van het condottieri-wezen gegeven. Zijn zoon,