Iii

iiii

i ■ ■

.........

'

; -

. I

■ -J

. -■i- - . —

i

. quot;c. ■ . .

' ' ;-r .TV:^-;:-^ .

r,.v

)

r ■

^ ■ I

mm

w

f •

• ■fr.'

-r'

' ' : ■

I-V.-.

■...

. ■ '

I

•1- -

H-V-

jMMm-,:

C .

S, s. ^

iL •

SP?

ü. gt;

.IT--nbsp;.--W—•nbsp;quot; '

iiÉilMMiiÉ

O

•4-

3 ils? ■ ^

B

■ ■ quot; ■ ■ - m

nMÊmm^i

- --■ ■s'

O

-nbsp;-J^.-nbsp;■ it'--

v -■VT?«-:.' ,,. ,,

V y

jr

ù

i gt; i?

- »

M

«

• - ■ :gt; ' ■

-ÏÏÏ' ■

«

V

i..

: • : 1-

- - .1

-

féri:

r

/

BESCHRYVINGE

Der Stadt

UTRECHT.

TOT UTRECH T,

Gedruckt by JuRiAENvanPooLSüM, OrdinarisStadtsDruckcr;

wooncndc op de Placts, rccht tcgen over het Stadthuys.

^ N N 0 t^Sy.

k,

-^m^smemsmmrnim

II'

W
V
I

1

■i-

tquot; :vnbsp;T T' to

r

• CO

T R E C H T, cen feer oude^

yermaerde ende Heerlijcke Stadt, isgelegen opde
middelftroom des Rhijns in Batavien , tuflchen de
uyterfteheymen ende limiten van Duytfch-land ende
j van Gallien ofte Wals-land. Ten tijden der Ro-
meynen, fooniet by forme van een bemuerde Stad
(hoedane niet alleen in 't Eyland Batavia, maer
oock in gantfch Duytfch-land genige gelooft worden, noch binnen
twee honderd Jaren na chrißi Geboorte, geweeft te zijn) immers ten
minften met verfcheyden CaßrAokc Block-Huyfen aldaerby den ande-
ren gebouwt, tegens de gedurige aenvechtinge ende overval harer
Vyanden , ende tot bewaringe van der Roomfche Krijgs-luyden,
Krijgsen Levens Voorraed, 't welck alhier den Rhijn-op uyt Gallien
ende Britannien met Schepen gevoert wierd j fulcx eens-deels d'oude
Hiftorie-Schrijvers , maar infonderheyd de onder-aerdfche ende uyt-
gegravene overbli jffelen betuygen : Want niet alleen binnen op veele
plaetfen, alfe eertijds op Biflchops-hof ende elders, naderhand tuflchen
den Dom ende't oude Kerck-hof, ende noch onlanghsvoor S'- Peters j
maer ook een weynich buyten de Stad gt; principalick boven dien by Vech-
ten op Wiltenbürgh, ende beneden by de Maern op de Hoogh-Woerd,
by uyt-gravinge van d'oude fundamenten, bevonden worden vele Reli-
quien der Romeyrich, niet alleen Teer konftige ende van fuyvere rode aer-
degebackene Potten, Teften, Kannen, Kommen j Schalen, Tegelen ende
Altaar-fteenen met Roomfche Infctipticn, maci. oock ccnigegoude, vele
Siivere,ende eene menichte kopere Penningen der eerfteRoomfche Key-
[ttcvn^ugußij Tiberü ^Clmdii, lS[^ronis, Vejpaßani ,Trajmi, endefon-
derlingh X^ntonimrwm: Waar door oock eenige meynenveroorfaeckt
te zijn, dat véle gelooft hebben i datdefe Stadt K^ntonina genaemtzy
geweeft, naerd'eenofd'anderRoomfchennbsp;eerfte Fundateur

van dien; al-hoewél fulcx fwaerlick bewefen foude können worden.
Is nochtans feecker, datdefe Stadt een van deoudfte in Nederland al-
tijdt geacht ende gehouden is geweeft ^ by d'Inwoonders alhier op den
Rhijn begrepen, fomen gelooft j onder fchut van de boven-verhaaldc
C^r^ofte Block-huyfen, ende daeromby fommige LegioTricefmaUl-
fia.\3LnPtolomms, ende UTriceßma^ oiUtrkefmm van LMarceUinus ge-
noemt : Doch ten tijden van d'eerfte Chriften-Leeraars (namcntlijck
iviltbertus , iviltfridus , Wtllebrordus , J^infridus ende andere hare Eii-^
gelfch-Saxenfche med-gefellen uyt Engeland tot bekeringe der ongelo«-

A

CO

vlgc Saxens en Friefen overgekomen) mluburgum, wdmjeBum, nuin
't gemeen Ultrajeäum, bevorens TrajeBum, Irecht, ende (tot onder-
ichcydvzn Trajecium fuperius, adOUo/af», Maeftrichi) 7rajeäHm mfe-
rws, ad Rhenum, oock wel Trajeaum Vetus ^ Autrecht, datis, Üud-
Trecht, ende na de nieuwe bcmuringe, die ontrent den ] are 930. gefchie-
de, oock fomtijds TrAjeêium novum, Nutrecht, dat is Nieuw-1 recht,
ende zedertUtrechtgenaemt: Want Tred, Trecht, Brecht, Tricht by
de Oude beteeckent een paflagie, foo over als door een Riviere, Beecke,
Canale, ofte eenige andere engte, hoedane palTagie alhier niet alleen over
de Riviere des Rhijns te lande , maar oock langs delelve te water, voor
de ftoppinge desftrooms te Catlvijck^ de bequaemfte te vallen plach, en-
de federt altijd, ja noch ten huydigen dage leer gefrequenteert: Daerom-
me oock by op-ftand van Oorlogh ende overval van Vyanden, van ouden
tijden af, veel aenftoods onderworpen. Eerftelick wanneer d'Inwoon-
ders alhier ende in gantlch Batavia, met de Romeynen als Vrunden ende
Bondgenoten levende, van d'oude Francken falsdoen Germani genaemt)
overvallen, endede Romeynen tot in't binnenfte van Gallien verjaeght

wierden: Daerna, doen de Saxens, Friefen, Denen, Nordmannen ende

Sclaven Trecht overvallen, nedergeworpen, ende naderhand de Franc-
ken weder geoccupeerd en beieten hebben : Dan Radhodus der Friefen
Coningh; dien Ptpmus weder uyt-dreef, ende de nieuwe Chriften ICtgt;rcke
tot uQort-plantinge van den Geloove , onder mllehrordo ende mnfrido
eerfte Biflchoppen, groote goederen ende Vryheden gaf: Na wiens dood
Autrecht wederom van d'ongelovige Neder-Saocens en Frieien , ende
dan van de Noordfche Sprinck-hanen, fonderling wanneer 't Roomfche

Rijck, onder de Soncn van KeyferZi^^oWf^^i^/errowf verdeelt was, met
grooter kracht befprongen ende aen-gcvochten, ja eyndlijck vande fel-
ve, in den generalenover-loop van Dnytfchland ende Walsland, t'eene-
mael verdettrueerd, verbrand, ende d'Inwoonders van dien, door de
fcherpte des zwaerds om-gebracht zijn. Soo dat by-na alle d'eerfte
Biifchoppen van's Werelds hoogheyd niet veel te bet, noch daermede
gedient fijn geweeft 5 nemaer, foo van haer getuyght word, 't Geeftelijck
met yver en eenvoudigheyd oock genoeghfaem alleen betrachtende,
daer over veel kruysen weder-waerdigheyd hebben moeten uyt-ftaen.
Dan want, gelijck men gemeenlijck feght, brand felden verergerd, ende
't goede gedruckt veeltijds heerlijcker op-rijft, foo zijn, 't federt de ver-
woeftinge, verfcheyden Roomfche Koningen ende andere Vorften,
't zy door mededogentheyd, ofte door yver tot de Religie bewogen ge-
weeft^

O)

weeft, de Kercke ende den Biflchop met vele nieuwe goederen te begif»
tigen 5 endeniet alken defelve, maer oock de Stadt, nu eenige jaren
verwoeft gelegen hebbende, ende ten tijde van Biflchop S/t/^iw^ weder
op nieus bemuerd zijnde, hare Privilegien fulckste vermeerderen, dat
daer door de Biflchoppen, Vorften des Rijcks, Principes Imperü^ genoemt
zijn geweeft. Streckende haer Dtoscefts ende Geeftli;ckc jurisdidie over
alle de jegenwoordigh Geünieerde Provinciën, van Embderland ende
't Sticht van Munfter af, door Cleefs-land , totaen ende in Brabant en
Vlaenderen toe: Ende het Vorftendom, ofte Wereldlijck gebied, niet
alleen over het Nederfticht aendefe zijde der Ifele, 't welck nu, als de
middelfte van de felve Vereenighde Nederlanden, veel nauwer dan voor
defen bepaeld, ende in vier Maerfchalck-ampten verdeelt leght; doch
eertijds met de Veluwe en 't Land van Culenburch in Gelderland, oock
met de landen van Vianen ,Ifelfteyn, Woerden, Amftelland, ende noch
verder in Holland geenclaveerd is geweeft: Maer oock het Overfticht
aen gene zijde der Ifele, waer onder de ganlche Provinciën vanOveryiel j
Groeningen, d' Omme-landen, ende Drenth, mitsgaders noch eenige
kleynder Heerlijckheden meertoe-behoorigh waren. Sulcks nietonge-
looflijck is, 'tgeen fommige fchrijven,datdit Vorftendom, in tijden van
nood, wel veertigh duyfend man in 't Veld konde brengen. Waerom-
me oock niet alleen naburige, maer oock verre-gelegene Vorften en Hee-
ren, ja oock gekroonde Hoofden felfs,dickmaelmetgrooterhevigheyd
ende macht defen Biflchops-mijter , als ccneleaijfhooch-gefach voor
den haren geambieerd hebben. Die dan verkooren en op dien Stoel gefe-
ten zijnde, fomtijds meer geforght hebben voor hare naburige vrunden
en aen-verwanten , dan voor haer getroude Bruyd en toe-vertroude
Biflchops-ftoel; dewelcke fy doch maer in lijf-tocht befaten.

Ondertufichen hebben oock eenige van des Stichts Edele mannen
van buyten, ende des felfs Minifterialen ofte Dienft-mannen van binnen ^
haer wel weten te dienen van S^- Martens rock of Mantel : Waer door
dickmaelde Biflchoppen, jmmers fooruftigh, van verfcheyden Heer-
lijckheden en notabile goederen ontheven endeontfct zijn 5 alsfy wel
voorens van Keyferen , Koningen ende Vorften liberalijck begiftight
waren.

Hierover fijn de Staten van den Lande veel-mael feer ontroert ge°
weeft j ende hebben haer tegens fodane onrechtmatige handelingen en
vervreemdmgen van 's Lands goederen meermael geoppofeerd : Waer
op foo nu en dan Oorlogen met naburige Vorften en Heeren gevolght j

A znbsp;end€

ende meeftendeel , met af-fcheuringhvan 't een of't ander ftuefcvan
den voornoemden Rock , gefoent ende bevredight zijn.

Dan foo haeft de wettige Gravinne van Holland onwetteli)ck door
HertoghPhilips {nominetems) de Goede , van hare Erflandenontfet
was 5 foo hebben de Burgoenlche, nu mede des Stichts naburen gewor-
denzijnde, foo welaen defezijde , alsde Gelderfcheaen danderzijdd
van rucken en plucken noyt geruft : Ten dieneynde allerley zaed vart
on-eenigheyd zaeyendeenfoverende; Burgoenfchein plaetfe van andere
wettigh-gekorene Biflchoppen in-dringende, ende die tegens den Staten.
ja oock wel defelve tegens elckanderen op-rockenende ende flijvende.
Doch in-fonderheyd tegen de Stadt Utrecht 5 wiens macht en gefagh haer
meeft in d'oogen ftack, als zijnde de Hoofd-Stadt van't ganfche Sticht:
De welcke , als een vrye Stadt , vanouds't recht ende gewoonte had
van buyten den Biflchop ofte ymand anders, haer eygen Magiftraet te be-
ftellen 5 Wetten ende Ordonnantiën temaken, niet alleen mPolitie ,
maer oock in Juftitie , foo Civiel, als Crimineel; ja j fonder vorder
beroep, te wijlen byarreft: Alsmede Geleyde,binnen der mijlen te ge-
ven i Gratie te verlenen , Münte teflaen , ende Evaluatie van gelde te
maken; Oorloge te voeren, ende die te zoenen ofF vrede te fluy ten.

Hebben dan oock alle Biflchoppen by hare blijde Inkomften, voor het
aen-nemen der Regeringe, Stadts Vryende Gerechtigheden, Privilegien,
ende Oude-herkomens met bezegelde brieven geconfirmeerd , endem
den Stadt-huyfe voor den ganf.w^.. ix^^u m^mnele Eeden be^
veftight: Ende daer na in't groot Capittel-huystenDomdekerckelijc-
ke gerechtigheden en gewoonten , mitsgaders voor den Dtien Staten
's Lands van Utrecht den Land-briefF insgelijcks met Eede , zegel en
brieftquot; bekrachtighd. Edoch indien Jare 15^8. Wanneer de Stadt
Utrecht door confpiratie der Burgoens-gefinde van binnen ende van
buyten , ^et eenige uyt Amersfoort (evenals in den Jare 1449. oock
gefchied was) ende infonderheyd door hulpe van Burgoenfehe Ruy-

ters en Knechten van Biflchop Heww^byverrafllngein-genomen, ende

deprsfente Ledematen van Staten , met de ganfche Magiftraet van de
Stadt verjaeghd of gevangen , ende een merckelijck aental van haer,
foo Edele, zlson-cdtlt, indiBicauß, door beuls handen om-gebracht
waren; Soo fijn 's Lands ende Stads Privilegien ende voor-rechten te
famen, eerftdoor den felven Biflchop , dan door Keyfer ar^/, ende
daer na door Koningh Philips zijnen Soon foodanigh verbroken, dat
die voor den Jare 1579. (wanneer de gefegcnde Unie, ende eeuwigh

verbond

verbond binnen Utrecht genoten wierd) niet weder Ic vendigh geworden^
noch anders in gebruyck gekomen zijn, dan voor foo veel die de gemelde
Unie, mitsgaders d'een-parige Staetfche Refolutien ende onderlinge
overdrachten niet tegen gaen ; of oock daer van geen exprefle renun-
ciatie is gcdaen.

Ondertufichen heeft de Stadt Utreeht altijd behouden de voor-rangh,
felfs oock voor de Hoofd-Steden der voor-ftemmende Provinciën 5 doen
zy noch te famen eenenen den felven Land-Vorft onderhorigh waren:
Onangefien Holland ende Zeeland (als des felfs Erflanden) hemvryaen-
genamer en liever waren, dan de Stadt Utrecht: Dewelcke hy doorgaens
tradeerde en bejegende als een door hem verwonnen Stadt. Daer noch-
tans hy defelve by forme van koop, ende in fchijn van wettigh tranfport
verkregen had, metaenmatiginge van veel meer rechts en gefachs, dan
den tranfportant felve, ofte fijne prsdeceffeurs, oyt gehad of geprzcten-
deert hebben. Ende dan noch fonder eenige de minfte bewilliginge van
de gene, die, ten tijden van de handelinge, vry meer dan den Biflchop
felve, daer intefeggen hadden5 ja oock met gene andere approbatie
Van Stadts wegen, dar; vande Auditeurs alleen, die onder hun vieren
't ganfche Stads-bêwind foo Politijck als Judicieel geufurpeerd ende
aengenomen hadden, op Commiflje van den genen, die tot Magiftraets-
beftel geen recht hadde: O verfulcx alomme onwetteli jck in -gedrongen,
ende daar na uyt Keyfer c^re/s naem, even alfoogecontinueert, in plaetfe
van de fo wredelijck mishandelde, ofte ccn andere complete en wcttig-
verkorene Magiftraar.

Defer Stads Burgeren, van ge-eerde ingeboorte voortijds Minifteria-^
ien , Dienft-mannen ende Martens-mannen (naer den Patroon van
Utrecht; even als de Knapen van den Lande genaemt, en d'erkentenis tot
betoon van de'vrijwillige dienflen, fodickmael van Stads wegen den Lan-
de bewefen; zijn overfulcx tot alle 's Lands Ampten, midlgaders tot de
J acht, als bórtige ofte wei-geborene luyden van allen ouden tijden mede
gequalificeett. Daer-en-boven niet evocabel of betreckelick voor vrem-
den Rechteren 3 Nochtearreftäbel ofbefettelick binnen der Neude ende
Bodegraven, als d'oude limiten des Nederftichts. De Burgeren dragen
geen andere (chattinge, dan hare Regenten felve mede onderworpen
zijn. Hebben vrijheyd van verfcheyden Tollen 5 met noch andere Privi-
legien ende voor-rechten meer. Waeromme oock naburige Heerenen
Edelen, alfe vannbsp;vzs\Culenburgh^ v^nVimen^ ifelßejn, Amßeli

3ronchorßyWoerdeft,MontfoortyZHykn,ReneJ[eyBoetßlaeryVmd^

ßnbsp;Hamme.

mmme, fVuhen, Uyten-Enge,Brakel, Lienden^ Ru'^eel.Stmkenhurg^mrden'

hroeck,Teylingen,Almonde,mphorß,G€nt,RDßm.Zwe^
Aa, Beefde^ Nyenrode, Ameron^en^Lomreßoot,WoudeNbß-gh, Lochorß, Laer,
Cromnburghßlockhoyen, Jutfies, Coeverden, -van der Horß, Mauruk, Rtjfin-
burgh^Tfenderen^Over die Fecht, SchalckTvijck^ymderMaèrn,Hemßede,Jode^
Smtenburgh.Schonotnoen^ Hynderfleyn^ Buchtenbroeck .tn^tyclc^wé^tt
meer dcfer Stads Burgerfchap verfocht ende hoog-waerdigh gehouden
hebben. Seif Coningh Willem yan Romen Burger t'Utrecht geworden zijn-
de, heeftfich in feker voor-val daer op beroepen: En Paus ^drtaende
Sefie, wanneer hem in die waardigheyd van de Calumniateurs zijn vrem-
delingfchap ende geringe af-komfte vcrwijtelick na-gehouden wierd,
heeft tot mondftoppinge van defelve genoegh geacht tebewijfen, dathy
cen Geboren Burger van Utrecht was.

Defe Stad dan wierd nadeverwoeftinge, gelijck vorens verhaeltis,

op nieuws bevangen ende bemuert ontrent den Jare 930. in een langwer-
pige ende by-na Ovale forme, fulcx die noch by onfe Voor-ouders na de
troulofe over-gifte aen Keyfer Card de Vijfde gefien is, ende 't federt een
weynig verandert, door het bouwen van vier ftercke fteene Bol-werken,
midfgaders een Cafteel (waer van de binnen-fterckte by de Burgeren

1577. methetSpaenfche jockgelijckelick af-geworpenis) ende vijf
aerdeBolwercken , door ordre van den Frince vm OfAngten, als Stad-
houder, in den Jare 15 79- geleght; zijnde noch evenwel de Stadt inde
lengte gelegen, fich ftreck'-nHa a.» a-jUv.! corenNoorden, doch
boven ten Zuyden fmalder als beneden ten Noorden, in omgangh binnen
de Wallen eenuer, endeomdeCingelen ontrent anderhalf uregaensj
zijnde 1213. Roeden, deRoedetot 14. Voetengerekent: Heefthoo-
ge ende vefte Mueren, diepe ende brede Grachten, fware Wallen, vier
principale Poorten, wijd van eickander ftaende, ydermeteenfchoone
Voor-ftadt,waer van die aen de ooft-zijde de Witte-vrouwen,ende aen dc
weft-zijde S'quot;- Catharijnen genoemt, wel de minfte, doch fo betimmert
ende populeus zijn als eenige van de befte Dorpen des Landts j aen de
zuyd-zijdede Tolleftege met Abftede ende de Gansftege te famen met
minder als de twee vorige; aen de noord-zijde de Weerd (bemuert ende
met Grachten omsingelt, als een Stedeken) met Lauwen-recht, Pijls-
weertende d'andere kleyne Gerechten, veel yolck-n)cker als de ande-
re drie Voor-fteden te famen: Niet-te-min alle vol Ooft-njcke Boom^

gaerden, genoeglicke Hoven enbequame wegen tuflchen defelve, dic

nevens de Stads Cingclenraet Ypen-bomen, ende de nieuwe Palemaille-

Baen, ten wederzijden met verfcheyden Alléestndc Linde-bomen be^
plant, groote vermaeckelickheyd, foo in 't wandelen als anders, zijn ge-
vende. Het om-leggende Landisfeer vruchtbaer en plaifant, alwaar
allerley Koren-landen, vette Weyden, ende oock goede Venen ende Plan-
tagie, mceft van Vrucht-rijcke Bomen, t'famen lo overvloedige li jf-nee-
ringe by-brengende, dat oock voor naburige Provinciën een groot deel
van alles overigh zyj niet tegen-ftaende de dagelickfche toe-voer ter
Stadt-waerd; fonderling die de op Saturdaegfche Merd-dagen, totver-
Wonderingh van alle Menfchen vald: Waer toe den Marft-luyden ende
reyfenden man groot gerief ende gemack by brengen, niet alleen de me-
nigvuldige toe-wegen te Lande, ende onder dien voornementlijck in de
winter, de Steen-ftraet van de Bilt af ter Stadt-waerd , ter lenghte van
ontrent cen uergaens, nu al over drie hondert jaren geleght j maer oock
den Ouden-Rhi jn, Vecht en Ifel, lopende Rivieren, mitsgaders de twee
groote Vaerten, d'eene over drie hondert Jaren ter Leck-waerd, d'andere
nu onlanghs naer den Hollandfen Rhijn nederwaerds gegraven; met hare
refpedive Treek-wegen. Welcke ftromen ende Wateren communicatie
ende gemeenfchap hebben, foo mei de buyten-graften langhs de Stadts-
muren, als met beyde de binnen-graften door de lenghte der Stadt, voor-
tijds by de Regierders en de Gilden doen graven j d'eene genaemd
d'Oude-gracht korts naer den fwaren brand , die inden Jare 1148. ten
tweedemael de Stadt voor'tmecrcndecl vernielde 5 d'andere, de Nieuwe-
gracht eensdeels ontrent den Jare 1300. ende voorts weynigh voorden
Jare 1400. Te famen met foo blanckecndegefondc Vifch voor-fien, als
cenigh van de groote Rivieren des Lands. Ende leggen over defe twee
Canalen meer dan dertigh Stene-brugge j van de welcke de voornaemfte ^
voor het Stadt-huys leggende, dient tot de Stads-plaetfe, ende eenige
van d'andere tot Merden, al-hoe-wel de Stadt doorgaens genoeghfaem
metruymeMerdenverfienis, alfe de Peerde ende Beefte-merd genaemt
Vreburgh (na'tCafleel, 't welck aldaergeftaen heeft,; deSuyvel ende
Hoender-merd op Marien-plaetfe , de Ganze ende Vogel-merd, dc
Vifch-metd, de Vercken-merd, de twee Koren-merden, de hoge bo-
ven in de Stadt by de Reguliers, de lage beneden op de Neude, waer op
negen ftraten ende flegen refponderende zijn, ende alfulcksmede feer
bequaem tot een Generale Loop-plaets voor de Schutters en Militie,
al-hoe-wel oock yderquartier van de Stadt zijn by-fondere Loop-plaets
geaiTigneerd

is: Hoedane quartieren eertijds vier te welen plagen j het
bovenfle van den roden Toren ofte Tolleflceg-poor t af, tot de Sme-br ug

B 3.nbsp;toe.

toe, met de dwars-ftratcn fer walle-waerd; het andere van daer af tot het
Stadt-huys toe 5 het derde van het Stadt-huys af tot de Vie-brugh; het
benedenfte van de Vie-brugh tot de Weerd-poort toe ; alle insgelijcks
metharedwars-ftraten, yder onder hare twee Hoofd-mannen, die oock
daer-omme dc Hoofd-mannen van de vier Vierendelen genaemt wierden.
Siilcks dat het Ker-fpel van de Buerkerck, als het oudfte ende principaelfte,
de twee middelfte vierendelen te famen, de Ker-lquot;pelen (na d'oude wijfe)
^cnzcmisznS'-TiicolaestndcS^^'Geertruyd, alleen het bovenfte , ende
het Ker-fpel van S'- /^co^'t benedenfte begrijpende waren : Wekkevier
ICerfpelen yder hebben hare by-fondere Parochiale Kerck ende Torens,
doch die van S'- Jacob d'aenfienlijckfte met een hoogh ende ^ierlijck fpits,
voor-fien met een heerlijck geluyden fpelvan over de dertigh Kloeken,
vry zwaerder dan OYgt;Nmlai Toren boven in de Stad; edoch bcyde in allen
delen correft ende volmaeckt. De Cathedrale ende Collegiale Kercken,
de vorige in Heerlickheyd ende Goederen verre overtreffende, zijnnu
maervier, doch eertijds vijf geweeft, waervan d'eerfte denbsp;,

als de Hooft-kercke ter eeren van S'- Marten, des Geftichts Patroon, ge-
fundeert, daer na byBifTchop^^Wrif herbouwt, tndc dooïAdelholdumj
circa Annum 1015. vernieuwt,endelaetft by WcYvo'^tienric'van VUnden,
in den Jare 1214. gelijckmen die nu fiet, begonnen, doch niet volmaeckt,
buyten geheel, ende binnen alleen de pilaren ende bogen vangrauM-e
Benthemer-fteen, met konftige ende cierlickeuyt gehouwen werckcn,

daar in vele Sepulturennbsp;ende andere Vor-

ftcn, bywelcke Kerckc indenjare 132 f . begoft ende feftigh jaren daer
na eerft volmaeckt is denover-al vermaerden Doms-Toren, die feer dick,
.fwaar, hoogh ende nochtans wel geproportioneert is: Waer-inhe han-
gen twee-en-veertigh Kloeken tot het groot enminder-geluyd, mids-
gaderstothetUyr-werck, Voor-(pel ende Beyer-werck, te famen feer
heerlijck ende aengenaem om horen. De tweede, S'- Sah atorsCMun*
ßer, is ten tijden van Z^ce/fr af-gebroken, was d'oudfte van de Kerc-
ken , ende daerom Oude-Munßer genoemt, ofte immers den Dom in oud-
heyd gelijck, ende met den felven, foo men gelooft, van WilUhrordo ge-

fundeert, alwaer oock de Sepulturen der oudfte Biflchoppen, vanw».
frido ofte Bomfacio af tot Hungerum toe vertoond wierden. De derde Sint
Peters, ende de vierde S'- Jms Kercke genaemt, zijn beyde van ßfww of
Bernulphus de xx'^' Biffchop gefundeert. De vijfde ende laetfte S'- Marien'
Kercke, van BilfchopC^Wontrentden Jare 1090. geflieht endegebout

op dc Italiaenfche wijfe, ende van Keyfer Hmick de Vierde feer gedoteeft.

Van

C?)

Van de twee Abdyen was d'eene van S'- PmTneli, eertijds door BiflTchop
Benno voornoemt van den Heyligen-bergh alhier binnen dc Stadt ge-
bracht, dochnu'tmeerendeel van't Convent geappropriecrt tot't Hof
Provinciael, met alle zijne appendentien, ende de Kercke het Capittel van
Oude-Munftergeaffigneert, in plaetfe van haaroude af-gebroken Kerc-
ke. d'Ander de Abdye van S'- Laureas in Ooü-btoccky buyten de Stadt
gelegen, is over ontrent feventigh Jaren, met het Convent der Cathuyfers
^BloemendaelbyUtrecht, gedemoiieert. DeBalyeryevan S«- Cathn-
van de Joanniter Orden, daar (voor d'op-bouvvinge van't Cafteel,
terplaatfevan d'oude Balyerye) AzCarmeltten ofte Vrouwen-Broersge-
feten waren, is voor weynige jaren tcn'deele aanHuyfen ende Erven
uyt-geflagen ende verkocht, ende het overige tot een bequaam Hofpi-
taalvoor krancke ende gequetfte foldaten, ende de Kercke tot den pu-
blijcken Gods-dienft mede geapproprieerr. DcCommmdurye derDuyt-
fchefOrden ,een Vorftelijcke Woninge, is noch in haar oude ftant, alwaar
de Commandeurs ende Prjebendaten der felver Orden onthaalt, endede
Stad-houder ofte andere groote Princen gemeenlick gelogeert zijn ge-
weeft. Vandevijf Juff'rouwen-Conventen, zijn de drie, namentlijck
Oud--rpijck,Marien-dael, ende 't Froulven-Clooßer, buyten Stads-muren gele-
gen hebbende, in de laetfte Oorlogen voor een groot deel verdeftrueert,
ende de Juffrouwen binnen de muren gelogeert: De twee vordere, als
S'- Servaas endede Witte-yrouTxen, zijn noch met hare Kercken binnen
de Stadt voor'tmeerendeel inwefen. 't Convent der Regulieren met haer
Kerck, Goederen ende in-kommenis byde Regierders der Stadt den
Wees-kinderen gegeven, want haer oude Huysmet Squot;- Elizabeths Ca-
pelle, ('byd'Heer i-Vfr? Soudenbalgh 1491 gefticht,) door'tfchieten
van de Spaenjaerden uyt Menbmgh^ feer befchadigt was: Doch der
Carmeliten nieu Convent by S'- 'Nj.coUei, der Dominicanen ofte Predick-
heeren Kerck ende Cloofter A°' 1248- byConing Willem vmHelUnd^c-
fundeert ende der Palmiten Tempel aen S'- fans Kerck-hof, zijn met der
Fr and fernen ofte Minre-broeders Kerck in de laetfte troublen af-gebro-
ken ende der felver Convent geappropriecrt ten dele tot Stads Ammii-
nitiJ-huys ende Loy-hal ofte Zegel-huys, ende meeft tot der Ed: Mog:
Heeren Staten Vergaderingh (die voortijds in't groot Capittel-huysten
Domtewefenplagh,) Reecken-kamer, Revifie-camer, falwaar oock
Dijck-graafende Heem-raden van de Lecken-dijck Bovensdams verga^
deren,; Secretari jen, ende andere daer toe nodige vertrecken. Der
ronymtten Kerck is nu der gemelde Heeren Staten Ammunitie-huys j doch

Cnbsp;he£

het Convent een vvoonhigc voor den Re£ior ende Meefters in de Triviale
Schoole, eertijds oock een gedeelte van dien voor de Fauleres ofte arme
Scholieren, die nu gevoegtzijn by de Burfalen 'm^Frater-huys ofte Colle-
gia wiUebr or di. Brigittaioo Mannen als Vrouwen Conventen zijn by na
geheelick met de ruïneufe Kercke tot aen-bouw van fchooncHuylen ver-
kocht, uy t-gefondert de Gameren voor de Aelmoefeniers ende Gecom-
mitteerde ter onderhoudinge van de arme Ambachts-kinderen, midfga-
ders voor de Lief-hebbers der Mufijcke overigh gebleven. De vordere
Vrouwen-Conventen, alfe voor eerft Nicolai-cloojier over ontrent vijftig
Jaren in een fterck Tucht-huys tot difciplinc der moedwillige en andere
Tuchtelingen verandert: Dat van Cecitien, alwaer nu der Heeren Staten
Münte,dat van Hierufalem, van S' Anne en CMarienhage; van Agniete, (al-
waer de Schilders haer Toon-kamer hebben,) van Mma. CMagddene-^ van
Braem-Dole-, alle te famen met het gefalyde Bagijn-hofF tot Huy lenende
Erven uyt-geflagen, ende oock eensdeels tot Werck-huyfen, en verblijf
van arme Weduwen geaccomodeert: Doch de Kercken van de vier laet-
fte noch in wefen gebleven, fo tot begravinge der Dooden, als oock dat
V^nBraem-Vole boven totttnTheatrum Anatomicumtcndc beneden tot een
Scherm-fchool, ende dat van 't Bagijn-hofr tot Cathecifatie der jonge
Jeugt. Datvan^f/^/f/^lt;?;»inde]S!ieuwe-weert, met de Capellen van J''-
Cornells, S'- Anm ende die op 't ellendige Kerck-hofFaen Stads-Cingelen,
van S'- Charten en van S'- Anthonis in ende buyten de Weerd; van S'- Mar-
thatrwzn 't Cruys-Gafthuys buyten de Wittevrouwen, alle in de trou-
bles , ende die van (iamp;LMelateno\Q.x weynige jaren af-gebroken, ende het
in-komen van defe den Ambachts-kinderen toe-gevoegt. Is oock alhier
een merckelick aen-tal van Gaft-huyfen ende andere Gods-huyfen, alfc
van S'- CAtharijnettïdc drie Coningen, nu tTamen gevoegt, van S' Eliza-
beth, oitc 't Wees-huys, waar van hier voren gefegt is, noch van S'- Bar-
bara ende Laurens^ aan de Craan, ende de Neude, van Apollonia, nu S^- Bar'
tholomeusgtnzzmt, in de lange Smee-fteegh, S*- Sebaßiaens oït^Cmys-
Gafthuys, buyten de quot;Witte-vrouwen, ^/^f/mGaft-huysindeJufFrou-
wen-ftraat, Margrieten-Hof, of S'- Jans-veld by de Neude, 't Eloyen Gaft-
huys in de Botter-ftraat, S* Hiobbuylcn S'- Catharijne, S'- OKarten in de
Weerd,ende J'-nbsp;daar buyten op't Hooge-lande,dat van Jquot;'- Jooß

in Tollefteegh by de Duytfche-knechten verbrand , ende van S'- Mar-
tha buyten de Witte-vrouwcn over vele Jaren gedemolieert, 't nieuwe
Peft-huys (achter het oude van S'- ^intijn) aen de Wal Anno 15 67. by
JolP' Agnes van Leeuivenbergh, uy t de grond doen op-bouwen, ende by

haer

CO

haer rijckelijck gedoteert, het Dol-huys t'cnden de Nieuw-ßraat, ende by
S'- iV/fo/^fj Kerck het Spin-huys, om de Jeugt van't bedelen afte hou-
den,by M'^- Everard van de Pol geordonneert: Noch doorgaens in deStads
achter-ilraten een groote menichte van Gameren ende Huyskens, met
wekelickc uyt-dcylinge ofte anders gedoteert ende gefticht, tot onder-
houd van veel fchamele Inwoonders. Boven alle welcke Kercken,
Gods-Huyfen, Gaft-huyfen ende andere pieufe Gebouwen , waer van
jegenwoordigh darthien Kercken en Capellen met vier Gaft-huyfen ge-
bruyckt worden tot den openbaren ende al-gemenen Gods-dienft, mids-
gaderstotOnderwijfinge der eerftelingen in den Geloove. So zijn oock
m defe Stadt, behalven des ßiftchops-Hoffby den Dom, ende des Stads
Raed-huys op dc Plaetfe, met haar toe-behooren, midfgaders andere pu-
blijcke, noch verre over dc vier duyfent particuliere Huyfen, by na alle
met fchoone Kelders, ende vele met gewelfde Cluyfen onder' de ftraten,
die door-gaens wijdt, luchtfg ende hoog van 't water zijn. Onder welcke
Huyfen, boven feer veele heerlijcke nieuw gebouwde, die federt T^euTfquot;
Zouden-balgh en de Paus'huyfinge getimmert zijn, oock niet weynige van
aenfienlijcke oudheyd, groote ende ftercktebevonden worden, waar
op in tijden van Oorlogh ende vrefcvan overval van Vyanden, Schut-
ters ende Soudeniers onder fekere Hoofd-mannen gelegt wierden, alfe
Hafenbergh, van over vele jaren tot der Schepenen-Huys, ende na oock
xnttLichtenbergh te famen tot des Stadts Raed-huys ('t welck voortijds
in 't Schoon-huys te wcfen plag) geapproprieert, 't Huys ten Ouden-ßerre
ofte Keyßrrijck, alwaar nu Stadts Wage ende Exclüjs-huys, Ruytenburah *
Hooghßraten ende Cranenburg,tot Barbara ende Lmrens Gaft-huyfen gele-
commodeert, Rodenburghm S*- Pau^pels Abdye in-getogen, Aaßeynin
CeciUen^cmc Dromenhurgh in Braem-Bolens Clooßer vcxzndtn,Frefenburgh,
Groene'9pomgt;^Zoudenbalgh oock Oudaen, Laar oock ten Harte genaemt^Dr^«-
kenburgh^Cronenburgh^Lanfcroon, Compoßelle^Boyentorp j^och Hamerßeyn^
Paeyenburgh^Benmarcken,Pallaes,'Blyeßeyn^Blanckenburgh^ten Aern,tenPutte^
Schorrenbergh^Wolckenßeyn, Lijfeßeyn^ Clarenburgh^Mujlenburgh, Schonegge^
Voleßeyn^Lochorß,MoerendaelyValckendael,GroenenbergyRuyfcheßejn,LeuTven-
bergh,Mouitgt;erenbergh, Nijendael^Brandenburgh^ Honibout, na mede LeW^en-
bergh^genaemt,Brandaa,Damaßhe^Raefhoyß^NyHpen-oorde, Luttiken-huys,
GrauDpaert, Refendael, Beyarden^ Nyenhuys^ten Felde^ Vinckenburg, Colenbergh^
PutruTveel, ten iVeerde öfterer Weer^ Craneßeyn, Walenburgh, Proeyfenburgh^
Schinckelenburgh^ ten Spiegel, Vroedeßeyn, ter Weyde^Holenhorß, Sterren«
burgb, ten Gaerde, Foeytenburgh, Gunt er berg, Ermbrechtßeyn, Loenenhurfh,

C a

Snellctilergh, Liboert, Boe houd, Ryneßeyn, ende meer andere Stam-huy-
lèn van de oudfte ende voornaemfte Geflachten van Utrecht, uyt de
welcke oock veele van de oudfte Edelen des Lands gefproten zijn: Voor-
vvacr een hoogh-achtbaer tcecken van oude deftigheyd , ende deftige
oudheyddefer Stadt. Waer by komt de bequamegelegentheyd van dien,
vcrmids dc mcnigfuldige toe-wegen tot dena-burige Landen ende Steden,
die defe Stadt foo na by gelegen zijn, datmen van hier in een ordinaris
dagh-reyfe bequamelijck kan komen in de verfte van over de feftigh be-
muerde Steden, ende een gantfche Maend langh yder dagh fich in een by-
fondere Stadt vermaken ende middagh-mael houden, fonder nochtans
een eenige nacht-ruft elders te nemen, dan binnen Utrecht, alwaer foo
aen-genamen verblijf is, als ergens ingantfch Neder-land; fooomdc
voor-verhaelde bequame gelegentheyd ende Heerlijckheyd der Huyfen
ende Woon-plaetfen, als oock om de foetigheyd des Luchts, Vrucht-
baerheyddes Land-ftreecks, ende daer uyt voort-komende Overvloed
van alle levens nood-druft, ende in-fonderheyd om d'eerlijcke Conver-
fatie van vele Edele, minlijcke ende zinnige Burgers ende In-woonders,
lief-hebbers van wapen-oeffeninge ende van allerley konftenende geleert-
heyd: Waer toe noch de behulp-middelen dagelijcks meer ende meer
toe-nemen Biet alleen voorde jonge jeughdin de Triviale Schole , die
van over vele jaren feer vermaert is geweeft , om de goede regieringen
ende ordre aldaer gehouden 5 maer oock voor de aen-komclingen ende
meerder-jarige in de nieuwe Univcrfiteyt ofte Academie , die door Go-
des zegen , der rrofcfToi^ii gclcciilicyU , cnUc Uci Tclvci, ab uock harer
toe-hoorderen yver ende neerftigheyd , boven vermoeden, toe-geno-
men heeft. Ende noch daer en boven voor alle Stands-Perfonen in de
publijcke Bibliotheque, al-waer foo ample ende heerlijcke voor-raed van
Boecken, inallerleyEaculteyten, Conftenende Talen, datdiergelijckc
niet alleen in Neder-land, maer oock in vele Vorftendommenende Rijc-
ken noytgefienis.

FINIS.

C. ///

-V- ^ / *quot;'i'■ / ■■

.nbsp;V . ■

?

h

■ -

v)

■

rr

■mm

■ r

jkL...

gt;• 'T.

J V:^. .

•.Î

l^st

m

}.

I

L ' ■ - -

■ -L -i-nbsp;■ : - r

mm^

\

7 - -

vm

m

: